Download PDF

More documents

Recommendations

Info

VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 SANDER DIEPENDAAL ARCHEOLOOG MW. HANTZEN KREMER KNA-ARCHEOLOOG ARCHEOLOGISCH ADVIESBUREAU SYNTHEGRA ARCHEOLOGISCH ONDERZOEK NAAR TWEE MIDDELEEUWSE STEENHUIZEN NABIJ UITHUIZEN (PROV. GRONINGEN) Aylbada enTakuma D at in de omgeving van de huidige Menkemaborg in Uithuizen nog twee steenhuizen hebben gestaan, was bij de gemeente Eemsmond bekend. Het uitgebreide onderzoek van de vroeger in Uithuizen woonachtige historicus Alje Bolt heeft duidelijkheid gegeven over de locatie van de beide verdwenen steenhuizen. Bovendien heeft hij aangetoond dat het de steenhuizen Aylbada en Takuma betreft. Bolt heeft zijn waarnemingen deels uit eerste hand. Zo was hij in 1946 getuige van het slechten van de huiswierde aan de Treubweg (steenhuis Aylbada) en het dempen van de daar aanwezige sloot, die als relict van de gracht kan worden bestempeld. De locatie van het steenhuis Takuma werd aangegeven door de toenmalige landbouwer, wijlen de heer D.L. de Boer. Dit werd bevestigd door het minuutplan uit 1828, waarop nog een sloot te zien was die als een relict van de gracht is geïnterpreteerd. Reden genoeg voor de gemeente Eemsmond om voorafgaande aan de geplande ontwikkeling van de tijdelijke huisvesting de terreinen archeologisch te laten onderzoeken. De hoofdvraag die de gemeente Eemsmond aan het RCHEOLOGIE De Eemshaven is volop in ontwikkeling en ontpopt zich steeds meer als vestigingsplaats voor bedrijven op het gebied van energie. Zo willen de energiebedrijven NUON en het Duitse RWE de komende jaren in de Eemshaven elk een energiecentrale bouwen. De werkzaamheden hiervoor gaan in 2009 van start. Tijdens de bouw, die ongeveer vijf jaar zal duren, komen enkele duizenden werknemers (grotendeels uit andere landen) naar de Eemshaven. Om deze werknemers op te vangen heeft de gemeente Eemsmond besloten tot het creëren van tijdelijke huisvesting nabij Uithuizen. Voorafgaand aan de geplande ontwikkeling van de tijdelijke huisvesting zijn twee beoogde huisvestingslocaties archeologisch onderzocht. onderzoek stelde was, wat de cultuurhistorische waarde van de archeologische resten is en daaruit voortvloeiend de vraag hoe de gemeente het best met de archeologische resten kan omgaan. Het archeologisch onderzoek mondde uit in het vrijleggen en documenteren van de archeologische resten op beide steenhuislocaties in het voorjaar van 2007 door archeologisch adviesbureau Synthegra uit Doetinchem. Het onderzoek zou de precieze locatie van de steenhuizen aangeven en een beeld geven 1 – LOCATIE TAKUMA 2 – LOCATIE AYLBADA van de plattegrond en de periode waarin ze functioneerden. In de onderstaande tekst wordt de historische context van de steenhuizen geschetst. Door het ontbreken van een centraal gezag (Friese vrijheid) heerste in Noord-Nederland en Noordoost Duitsland vanaf de middeleeuwen een groot gevoel van zelfbewustzijn, onafhankelijkheid en vrijheid. De bewoners regelden hun eigen zaken. Zo moesten ze zichzelf beschermen tegen inbraken van de zee waardoor in de omgeving terpen of zoals ze in Groningen worden genoemd ‘wierden’ en
dijken werden opgeworpen. De steenhuizen Takuma en Aylbada liggen in het oude kweldergebied. Dit gebied wordt gekenmerkt door relatief hoogliggende kwelderwallen die werden doorsneden door kleine rivieren en beken. Dit gebied werd al voor 500 v. Chr. bewoond maar werd voortdurend bedreigd door overstromingen. Tussen 800 en 1000 n. Chr. waren er minder inbraken van de zee en nam de bevolkingsdichtheid toe. Uithuizen is in deze periode op een kwelderrug of schoorwal gesticht. Uithuizen wordt voor het eerst omstreeks het jaar 1000 genoemd als Uthuson in de goederenlijst van het klooster Werden a/d Ruhr in Duitsland. De zeeborg (dijk) rondom Uithuizen dateert uit circa 1200. Door de bedijking werd het achterland beschermd en konden rijkere families in het gebied hun status en verdediging uitbreiden. Deze rijkere families of hoofdelingen kunnen worden vergeleken met de klasse van de lage adel. Dit kwam ondermeer tot uiting in de bouw van versterkte huizen. Mogelijk stammen de eerste versterkte huizen, in houtbouw, uit de 10e tot de 12e eeuw. Nadat de baksteenproductie in de late 12e eeuw haar intrede deed in Noord-Nederland ging de lokale elite in de loop van de 13e eeuw over tot het bouwen van versterkte bakstenen huizen. Deze stenen huizen (Steenhuizen) zijn rechthoekige torens van circa 7 à 8,5 meter bij 10,5 à 11 meter die op een verhoogd woonplatform stonden. Het waren eenvoudige torens die de functies van wonen en verdedigen combineerden. Rond het woonplatform was een gracht aanwezig. In de meeste gevallen bestond de toren uit drie verdiepingen waarbij de ingang zich op de eerste verdieping bevond. Tijdens belegeringen kon men de houten trap die de ingang met het platform verbond in de toren terugtrekken. De kelder was vaak alleen toegankelijk via de eerste verdieping. Mogelijk hebben in Groningen en Friesland in de middeleeuwen circa vierhonderd tot zevenhonderd steenhuizen gestaan. 1 In Groningen werden de steenhuizen tot in de 15e eeuw gebouwd. 2 3 – STEENHUIS MENKEMABORG Samenvatting De Eemshaven is volop in ontwikkeling en ontpopt zich steeds meer als vestigingsplaats voor bedrijven op het gebied van energie. Zo willen de energiebedrijven NUON en het Duitse RWE de komende jaren in de Eemshaven elk een energiecentrale bouwen. Om de werknemers op te vangen die deze centrales gaan bouwen, heeft de gemeente Eemsmond besloten tot het creëren van tijdelijke huisvesting nabij het dorp Uithuizen. Voorafgaand aan de geplande ontwikkeling van de tijdelijke huisvesting zijn twee beoogde huisvestingslocaties archeologisch onderzocht. Van beide terreinen was bekend dat er in het verleden steenhuizen 29 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009 4 – STEENHUIS OPGENOMEN IN DE MENKEMABORG Het merendeel van deze steenhuizen zal bewoond zijn geweest door de hoofdelingen. Dit waren personen of invloedrijke families met veel land. Sommige steenhuizen hebben mogelijk alleen als toevluchtsoord gediend. De familie Aylbada wordt al vanaf 1275 in de kloosterkronieken van Emo en Menko genoemd. Het huis Alybada werd hoogstwaarschijnlijk door de oudste zoon Meynco, d.i. Menko of Menke voortgezet. Deze familielijn zou lopen naar de Menkemaheerd en vandaar naar de nog bestaande Menkemaborg. De eerste Menkema waarvan de naam bekend is, heette Eppo. Volgens een gevelsteen uit 1614 zou zijn steenhuis (mogelijk Aylbada) in 1400 zijn verwoest. Wie de bewoners van het steenhuis Takuma waren is onbekend. Tussen 1300 en 1400 heeft het ontbreken van een centraal bestuurs- en gezagsapparaat geleid tot vele onderlinge twisten en vetes tussen de families die de steenhuizen bezaten. In deze periode werden veel steenhuizen verwoest. 3 In de 15e eeuw zorgde de steeds machtiger wordende stad Groningen ervoor dat steenhuizen nergens tot ongenaakbare kastelen konden uitgroeien en de stad zouden kunnen overvleugelen. In deze periode werden veel steenhuizen van politieke tegenstanders van de stad door haar gesloopt. Tegen het einde van de 15e eeuw nam de dreiging van vuurgeschut toe. Zodoende werden de steenhuizen militair gezien minder waardevol. Vanaf de 15e eeuw zien we dan ook een terugloop in het aantal steenhuizen. 4 Bovendien ontstond de wens voor een meer op wooncomfort ingerichte behuizing. In die eeuw werden ze veelal omgebouwd en uitgebreid tot borgen (grotere landhuizen). Een voorbeeld hiervan is de Menkemaborg in Uithuizen. In figuur 3 en 4 is aangegeven hoe het oude steenhuis uit de 15e eeuw is opgenomen in de latere borg. Het oude steenhuis is aangegeven in het rood. hebben gestaan. Tijdens dit onderzoek zijn de resten van de steenhuizen Aylbada en Takuma vrij gelegd en onderzocht. Er was geen sprake van een daadwerkelijke opgraving. Overeenkomstig de wens van de gemeente Eemsmond zijn de archeologische resten in de bodem achtergebleven. Het streven van de gemeente Eemsmond is dat de aangetroffen resten in de toekomst gevrijwaard zullen blijven van bodemverstorende ingrepen en dat de vroegere woonplatforms waar de steenhuizen op waren gebouwd weer zichtbaar gemaakt kunnen worden in het gebied. Zo kunnen de oude contouren van de steenhuizen in beeld worden gebracht.
Page 1 and 2: ARCHEOLOGIE CULTUURLANDSCHAP MONUME
Page 3 and 4: A R C H E O L O G I E C U LTUURLAND
Page 5 and 6: V AN DE REDACTIE VITRUVIUS VARIETY
Page 7 and 8: K ORT PACT VAN DUIVENVOORDE Pactgem
Page 9 and 10: K ORT derijen leeg. Leegstand leidt
Page 11 and 12: K ORT Brochure over scheurend bakst
Page 13 and 14: VOOR U GELEZEN Rivieren & Inspirati
Page 15 and 16: VOOR U GELEZEN en veel flora, die m
Page 17 and 18: Berlijn en de bazaar in Istanbul. M
Page 19 and 20: 4a - PLANKAART SPENGEN 17 4c - TRAN
Page 21 and 22: 8a - MARIAHOEVE: STEDEBOUWKUNDIGE O
Page 23 and 24: schraagt’. De winst van het debat
Page 25 and 26: neanderthalensis stierf zo rond 30.
Page 27 and 28: DE HISTORISCHE CANON 4. -1.800 3. -
Page 29: heel nauw omdat achter de voormalig
Page 33 and 34: ingen. De resultaten vielen tegen o
Page 35 and 36: Voor Aylbada geldt dat het vroegste
Page 37 and 38: 3 - EEN EXPLOSIE VAN SCHIMMELS OP S
Page 39 and 40: zich tot enkele soorten van deze sc
Page 41 and 42: alklagen belemmerden de droging van
Page 43 and 44: 17.4 1.11.2009 Rijksmuseum van Oudh
Page 45 and 46: VOOR U GELEZEN Greetings from Europ
Page 47 and 48: R ECENT VERSCHENEN pend beton’. D
Page 49: R ECENT VERSCHENEN Paleis Soestdijk

Download PDF

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?