Download PDF

dijken werden opgeworpen. De steenhuizen
Takuma en Aylbada liggen in het oude kweldergebied.
Dit gebied wordt gekenmerkt door
relatief hoogliggende kwelderwallen die werden
doorsneden door kleine rivieren en beken.
Dit gebied werd al voor 500 v. Chr. bewoond
maar werd voortdurend bedreigd door overstromingen.
Tussen 800 en 1000 n. Chr. waren
er minder inbraken van de zee en nam de
bevolkingsdichtheid toe. Uithuizen is in deze
periode op een kwelderrug of schoorwal
gesticht. Uithuizen wordt voor het eerst
omstreeks het jaar 1000 genoemd als Uthuson
in de goederenlijst van het klooster Werden
a/d Ruhr in Duitsland. De zeeborg (dijk) rondom
Uithuizen dateert uit circa 1200. Door de
bedijking werd het achterland beschermd en
konden rijkere families in het gebied hun status
en verdediging uitbreiden. Deze rijkere
families of hoofdelingen kunnen worden vergeleken
met de klasse van de lage adel. Dit
kwam ondermeer tot uiting in de bouw van versterkte
huizen. Mogelijk stammen de eerste
versterkte huizen, in houtbouw, uit de 10e tot
de 12e eeuw.
Nadat de baksteenproductie in de late 12e
eeuw haar intrede deed in Noord-Nederland
ging de lokale elite in de loop van de 13e eeuw
over tot het bouwen van versterkte bakstenen
huizen. Deze stenen huizen (Steenhuizen) zijn
rechthoekige torens van circa 7 à 8,5 meter bij
10,5 à 11 meter die op een verhoogd woonplatform
stonden. Het waren eenvoudige torens
die de functies van wonen en verdedigen combineerden.
Rond het woonplatform was een
gracht aanwezig. In de meeste gevallen
bestond de toren uit drie verdiepingen waarbij
de ingang zich op de eerste verdieping bevond.
Tijdens belegeringen kon men de houten trap
die de ingang met het platform verbond in de
toren terugtrekken. De kelder was vaak alleen
toegankelijk via de eerste verdieping.
Mogelijk hebben in Groningen en Friesland in
de middeleeuwen circa vierhonderd tot zevenhonderd
steenhuizen gestaan. 1 In Groningen
werden de steenhuizen tot in de 15e eeuw
gebouwd. 2
3 – STEENHUIS MENKEMABORG
Samenvatting
De Eemshaven is volop in ontwikkeling en ontpopt zich steeds meer als
vestigingsplaats voor bedrijven op het gebied van energie. Zo willen de
energiebedrijven NUON en het Duitse RWE de komende jaren in de
Eemshaven elk een energiecentrale bouwen. Om de werknemers op te
vangen die deze centrales gaan bouwen, heeft de gemeente Eemsmond
besloten tot het creëren van tijdelijke huisvesting nabij het dorp Uithuizen.
Voorafgaand aan de geplande ontwikkeling van de tijdelijke huisvesting
zijn twee beoogde huisvestingslocaties archeologisch onderzocht.
Van beide terreinen was bekend dat er in het verleden steenhuizen
29 VITRUVIUS NUMMER 7 APRIL 2009
4 – STEENHUIS OPGENOMEN
IN DE MENKEMABORG
Het merendeel van deze steenhuizen zal
bewoond zijn geweest door de hoofdelingen.
Dit waren personen of invloedrijke families
met veel land. Sommige steenhuizen hebben
mogelijk alleen als toevluchtsoord gediend. De
familie Aylbada wordt al vanaf 1275 in de
kloosterkronieken van Emo en Menko
genoemd. Het huis Alybada werd hoogstwaarschijnlijk
door de oudste zoon Meynco, d.i.
Menko of Menke voortgezet. Deze familielijn
zou lopen naar de Menkemaheerd en vandaar
naar de nog bestaande Menkemaborg. De eerste
Menkema waarvan de naam bekend is, heette
Eppo. Volgens een gevelsteen uit 1614 zou zijn
steenhuis (mogelijk Aylbada) in 1400 zijn
verwoest. Wie de bewoners van het steenhuis
Takuma waren is onbekend.
Tussen 1300 en 1400 heeft het ontbreken van
een centraal bestuurs- en gezagsapparaat
geleid tot vele onderlinge twisten en vetes
tussen de families die de steenhuizen bezaten.
In deze periode werden veel steenhuizen
verwoest. 3 In de 15e eeuw zorgde de steeds
machtiger wordende stad Groningen ervoor
dat steenhuizen nergens tot ongenaakbare kastelen
konden uitgroeien en de stad zouden
kunnen overvleugelen. In deze periode werden
veel steenhuizen van politieke tegenstanders
van de stad door haar gesloopt. Tegen het
einde van de 15e eeuw nam de dreiging van
vuurgeschut toe. Zodoende werden de steenhuizen
militair gezien minder waardevol.
Vanaf de 15e eeuw zien we dan ook een terugloop
in het aantal steenhuizen. 4 Bovendien
ontstond de wens voor een meer op wooncomfort
ingerichte behuizing. In die eeuw
werden ze veelal omgebouwd en uitgebreid tot
borgen (grotere landhuizen). Een voorbeeld
hiervan is de Menkemaborg in Uithuizen. In
figuur 3 en 4 is aangegeven hoe het oude steenhuis
uit de 15e eeuw is opgenomen in de latere
borg. Het oude steenhuis is aangegeven in het
rood.
hebben gestaan. Tijdens dit onderzoek zijn de resten van de steenhuizen
Aylbada en Takuma vrij gelegd en onderzocht. Er was geen sprake van
een daadwerkelijke opgraving. Overeenkomstig de wens van de gemeente
Eemsmond zijn de archeologische resten in de bodem achtergebleven.
Het streven van de gemeente Eemsmond is dat de aangetroffen resten in
de toekomst gevrijwaard zullen blijven van bodemverstorende ingrepen
en dat de vroegere woonplatforms waar de steenhuizen op waren
gebouwd weer zichtbaar gemaakt kunnen worden in het gebied. Zo kunnen
de oude contouren van de steenhuizen in beeld worden gebracht.