ZE-no4 dec 2010 - Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland

jaargang 10, december 2011 03|04
NIEUWSBRIEF VAN DE STICHTING
CULTUREEL ERFGOED ZEELAND

ARCHEOLOGIECULTUURHISTORIEERFGOEDEDUCATIEMONUMENTENMUSEASTREEKTALEN
Inhoudsopgave
2 SCEZpresse
MONUMENTEN
3 Bijzondere opening Open Monumentendag in Aardenburg
4 Natte maar geslaagde eerste Fortennacht
• Ondersteuning moleneigenaren bij Brim-aanvraag 2012
5 Monumenten Nieuws
6 Stavenisser noodwoningen als cultureel erfgoed
• Koninklijke onderscheiding voor Maurice Kindt
7 Metselen of inboeten?
8 Stucplafonds
• Beroemd Zeeuws erfgoed
9 Monumentenronde: Vereniging De Zeeuwse Molen
MUSEA
10 Activiteiten in de Maand van de Geschiedenis
11 Museumnacht
12 ’t Wasschappels gevoel
13 Vrijwilligers brengen panoramaschilderij van Yerseke tot leven
14 Collectiewacht voor Zeeuwse musea
ALGEMEEN
14 2012 Zeeuws Jaar van het water
• 2012 Zeeuws Jaar van de Historische Buitenplaats
• Kijk op geschiedeniszeeland.nl en stuur een gratis e-card!
15 Tien jaar SCEZ: presentatie themanummer Zeeuws Tijdschrift
• Bezoek aan Het Schuitvlot
CULTUURHISTORIE
16 Zeeland of de Waddeneilanden? Verschil moet er zijn
17 Cultuurhistorie Nieuws
STREEKTALEN
18 Streektaal Varia
ARCHEOLOGIE
20 Archeologisch Nieuws
21 Personalia
• Onderzoek en meldingen
25 Vondst voor het voetlicht: Een middeleeuws zwaard uit Cadzand
ERFGOEDEDUCATIE
26 Canonkaravaan naar Zeeland in 2012
• Onderwijsproject in Biezelinge en Kapelle
Erfgoed Allerlei
27 Publicaties
30 Kennismaking met de Meester van der Heijdengroeve
31 Colofon | Kortelings | Monumentaal
32 MOnuMENTaal (zie ook pagina 31)
Bij de Omslag
Schaatsen op de Vlissingsche Watergang bij buurtschap Nieuw
Abeele, in de groene geledingszone tussen Middelburg en Vlissingen.
De nabijgelegen bunkers langs het zogenaamde Bunkerpad maken
deel uit van het Landfront Vlissingen, een aaneengesloten linie
van Duitse verdedigingswerken uit de Tweede Wereldoorlog tussen
Groot-Valkenisse en Fort Rammekens (foto Marinus van Dintel).
Op 2 september werd het themanummer over erfgoed en de SCEZ
van het Zeeuws Tijdschrift gepresenteerd. Een van de eerste exemplaren
ging naar voormalig cultuurgedeputeerde Harry van Waveren (l)
(foto Anda van Riet).
SCEZpresse
De uitgave van Zeeuws Erfgoed is in september eenmalig vervangen door
de uitgave van een dubbeldik themanummer over erfgoed en de SCEZ van
het Zeeuws Tijdschrift. Aanleiding was het tienjarig bestaan van de SCEZ.
Het nummer werd gepresenteerd tijdens een sfeervolle bijeenkomst in de
Middelburgse Kloveniersdoelen, aansluitend op een voorstelling van
De Rietdekker en voorafgaand aan de bekendmaking van de longlist van
de Zeeuws Boekenprijs. Zo vielen op 2 september veel dingen samen, met
erfgoed als verbindend thema. In tien jaar is veel hetzelfde gebleven en is
gelukkig ook veel veranderd. De komende tien jaar zal dat niet anders zijn.
Wat bedoel ik hiermee? Welnu, wat gelukkig veel hetzelfde is gebleven is
het erfgoed in al zijn verschijningsvormen: van museumvoorwerpen,
monumenten, tradities en cultuurhistorische elementen in het landschap tot
verhalen en archeologische voorwerpen. Zeeland is rijk voorzien van erfgoed
en dat moeten we vooral zo zien te houden. Maar die onveranderlijkheid
van het erfgoed zal niet lukken zonder verandering in de omgang daarmee.
Impliciet aan het behoud van het erfgoed is ontwikkeling, ontwikkeling dan
als exponent van maatschappelijke zingeving. Een van de interessantste
ontwikkelingen die enige jaren geleden al is ingezet en die met ingang van
volgend jaar een nieuw fase ingaat, is het benutten van het ruimtelijkeordeningsinstrumentarium
voor de erfgoedzorg. Kort gezegd komt dat hier
op neer, dat met ingang van 1 januari aanstaande bij besluiten over nieuwe
ruimtelijke ontwikkelingen aandacht moet worden besteed aan archeologie,
monumenten én cultuurhistorie. Dit laatste is nieuw. Het betekent dat vanaf
volgend jaar ook rekening gehouden moet worden met de cultuurhistorische
waarden in een bepaald gebied. Voor het onroerende erfgoed is de publieke
opgave daarmee primair een ruimtelijke opgave geworden. Zeker zo
interessant aan deze ontwikkeling naar gebiedsgerichte omgang met erfgoed
is de verbinding naar andere maatschappelijke belangen en opgaven.
De duurzaamheidsdriehoek mens, omgeving en economie biedt hiervoor
een prima denkkader. Een van de voor Zeeland kansrijke verbindingen is
die tussen erfgoed en economie en ecologie, een verbinding die zich met
name in het landschap openbaart. Het Rijk spreekt in zijn recent
gepubliceerde visie op erfgoed en ruimte in dit verband over het levende
landschap, met provincie en gemeenten als belangrijke spelers.
Ik denk dat de ontwikkeling naar gebiedsgericht erfgoedbeheer voor de
komende jaren wel eens bepalend kan zijn voor de omgang met ons erfgoed.
Vandaar dat de SCEZ haar dienstverlening aan de Zeeuwse overheden zal
intensiveren en uitbreiden, bij voorkeur in het kader van slim ingerichte
interbestuurlijke samenwerkingsverbanden. Centraal daarbij staan de
advisering en ondersteuning bij de verdere beleidsontwikkeling en het
verrichten van daaruit voortvloeiende werkzaamheden.
Ik wens u een plezierige jaarwisseling toe en voor het nieuwe jaar veel
inspiratie en genoegen in uw omgang met het erfgoed.
Wim Scholten, directeur

Monumenten
Bijzondere opening Open Monumentendag
in Aardenburg
De opening van de Open Monumentendag op 9 september in de
Sint-Baafskerk in Aardenburg was in dubbel opzicht bijzonder.
Bijzonder vanwege het grensoverschrijdende karakter én bijzonder
vanwege de combinatie met de Fortennacht. Er was met circa 145
aanwezigen veel belangstelling.
De organisatie was in handen van de SCEZ en de gemeente Sluis,
in samenwerking met de werkgroep Fortennacht Zeeuws-Vlaanderen
en de Open Monumentendag-comités van de gemeenten Knokke-Heist,
Damme, Maldegem en Sint-Laureins.
De opening vormde de aanzet voor de 25 ste Open Monumentendag
in Nederland en de 23 ste Open Monumentendag in Vlaanderen.
De Fortennacht werd dit jaar voor de eerste keer gehouden. De thema’s
sloten mooi op elkaar aan: respectievelijk herbestemming, conflict en
forten. In de grensregio Zeeland-Vlaanderen is het niet moeilijk om
monumenten of plekken te vinden waarin de drie thema’s samenkomen.
In Aardenburg is er bijvoorbeeld het archeologisch museum, gevestigd
in een voormalige patriciërswoning uit de zeventiende eeuw. Het is een
rijksmonument, oorspronkelijk een woning en nu dus een museum.
Een mooi voorbeeld van herbestemming. In het museum wordt onder
andere een skelet van een Germaanse krijger uit omstreeks 275 na
Chr. geëxposeerd. Het hoofd vertoont een gat, waarschijnlijk als gevolg
van een gevecht. Daar moet een conflict aan ten grondslag hebben
gelegen. Ook laat het museum voorwerpen zien, afkomstig van het
Romeinse castellum, een fort. Een deel van de fundering van dit fort
is zichtbaar gemaakt in het plaveisel, op een flinke steenworp afstand
van het museum.
Boeiend openingsprogramma
De sprekers verbonden de drie thema’s ieder op eigen wijze, met de
Staats-Spaanse Linies min of meer als Leitmotiv. Wethouder Peter
Ploegaert van de gemeente Sluis gaf de gemeentelijke kaders aan
waarbinnen herbestemming plaatsvindt. Hij noemde ook de spanning
tussen enerzijds het relatief grote aanbod aan her te bestemmen
monumenten en anderzijds de beperkt beschikbare middelen in een
krimpgemeente als Sluis. Dit vraagt volgens hem om een gebundelde
aanpak van overheden en particulier initiatief. Ed Peerbolte, verbonden
aan de NV Economische Impuls Zeeland, zag nadrukkelijk mogelijkheden
op het gebied van de cultuurhistorie. Hier liggen zijns inziens nog kansen
voor Zeeland.
Dat moet dan echter verder gaan dan het aanbieden van streekproducten.
Professor Piet Lombaerde uit Antwerpen hield een boeiend betoog over
de verschillende manieren van benadering van herbestemming.
Het intermezzo in het programma werd verzorgd door streekzaalzanger
en conferencier Adrie Oosterling. Met zijn activiteiten in het Slijkstraatje
in Groede heeft hij vrijwel dagelijks met herbestemming te maken.
Hij wist de aanwezigen met zijn voordracht en liedjes aan het lachen te
maken en te ontroeren. Winant Halfwerk, projectleider Staats-Spaanse
Linies van de Provincie Zeeland, maakte in een beeldrapportage nog eens
duidelijk wat de publiekspotentie van de linies is en wat er dienaangaande
in de toekomst nog meer mogelijk is. Gedeputeerde Kees van Beveren gaf
aan dat er al de nodige initiatieven op het terrein van de herbestemming
zijn ontwikkeld of in ontwikkeling zijn. Hij noemde onder andere
het Industrieel Museum in Sas van Gent en het door de provincie
ondersteunde project van de landelijke Stichting Behoud en
Herbestemming van Religieus Erfgoed naar de mogelijkheden van
de Nieuwe Kerk in Zierikzee.
Het openingsprogramma werd afgesloten met de feestelijke presentatie
van het aan de Staats-Spaanse Linies gewijde Suske en Wiske-album
De Laaiende Linies aan Paul Breyne, gouverneur van de Provincie
West-Vlaanderen. Dit gebeurde via de speciale bemiddeling van de
stadsomroeper van Sluis.
Zeeuws Erfgoed 3 december 2011/03|04 • MONUMENTEN
V.l.n.r.: Gouverneur Paul Breyne, gedeputeerde Kees van Beveren,
wethouder Peter Ploegaert en de stadsomroeper van Sluis.
Na het openingsprogramma in de Sint-Baafskerk in Aardenburg vond nog
een receptie plaats, waarbij voor de eerste maal de nieuwe presentatiewand
van de Monumentenwacht stond opgesteld.

Deelnemers aan
de Fortennachtactiviteiten
van Koewacht bij
de evenemententent naast
fort Sint-Livinus
(foto E. van Waes).
Natte maar geslaagde eerste Fortennacht
Na maanden van grensoverschrijdende en vooral
lokale voorbereiding vond op zaterdagavond
10 september 2011 de eerste Fortennacht plaats.
Ondanks het feit dat de weersomstandigheden in
Zeeland sterk van invloed waren, kan er worden
teruggekeken op een geslaagd evenement.
In IJzendijke waren de vijftig deelnemers aan de fiets- en
wandeltocht vlak voor het onweer binnen. De opvoering
van de evocatie ‘Philips II ontmoet Maurits’ trok tweehonderdvijftig
bezoekers en moest na uitstel vanwege
een eerste onweersbui onder hagel en bliksem worden
gestaakt. Het bleef echter lang druk en gezellig in de
schuilplaats museum Het Bolwerk. Op 8 oktober werd
het levende schaakspel alsnog met succes uitgevoerd
voor vierhonderd (!) aanwezigen.
Ook in Koewacht was de opkomst groot. De wandel- en
fietstocht trokken ieder circa 60 deelnemers en de vossenjacht
voor de jeugd 157 deelnemers, ook waren er nog
Molens behoren samen met de kerken en de boerderijen
tot de bakens in het Zeeuwse landschap. Er zijn er nog
ongeveer tachtig te bewonderen, dankzij de gezamenlijke
inspanningen van overheden, stichtingen en vrijwilligers
in redelijke en goede staat. Het onderhoud van molens
luistert echter heel erg nauw en het is zaak dat tijdig en
planmatig te doen. Gebeurt dat niet dan dreigen er
ingrijpender (restauratie)maatregelen en die zijn kostbaar.
Het Rijk stelt met het Brim (Besluit rijkssubsidiering
instandhouding monumenten) geld beschikbaar voor
(planmatig) onderhoud. In 2006 konden moleneigenaren
voor de eerste keer een onderhoudssubsidie aanvragen.
Deze was bedoeld voor een periode van zes jaar.
Die periode loopt volgend jaar af. Moleneigenaren
kunnen vanaf 16 januari 2012 een vervolgaanvraag
indienen voor een nieuwe periode van zes jaar.
Zeeuws Erfgoed 4 december 2011/03|04 • MONUMENTEN
veel ouders aanwezig. De liniedijk aan weerszijden
van fort Sint-Jacob krioelde soms van de mensen. Alle
activiteiten waren hier gelukkig precies klaar voordat
ook hier de hemelsluizen open gingen.
In Aardenburg zorgde het dreigende onweer al voor
een lage opkomst bij de activiteiten. Om die reden werd
de fietstocht met negen deelnemers vrij snel gestaakt en
gingen de weinige wandelaars mee met de huifkartocht
naar de Kruisdijkschans. In Hulst werd vanwege het
onweer na een kwartier alles afgelast.
Voor alle deelnemers was er uiteindelijk de beloning van
het speciale Suske en Wiske-album De Laaiende Linies.
Deze strip werd bij de officiële start van de Fortennacht
bij het Fort van Beieren in Koolkerke (B) die middag
gepresenteerd en gesigneerd door de makers. Gezien de
grote belangstelling bij deelnemers en organiserende
vrijwilligers wordt bezien of de Fortennacht een
terugkerend evenement kan worden.
Ondersteuning moleneigenaren bij Brim-aanvraag 2012
Voor het indienen van een aanvraag komt het nodige
kijken. Er moet een (gekwantificeerd) inspectierapport
worden opgesteld, inclusief overzichtsfoto’s, detailfoto’s
en tekeningen en er moet op basis daarvan een werkomschrijving
en een meerjarenbegroting (een PIP:
periodiek instandhoudingsplan) worden gemaakt.
Vanuit het Provinciaal Molenplatform en de vereniging
De Zeeuwse Molen is geïnformeerd naar de mogelijkheden
van de SCEZ om moleneigenaren te ondersteunen
bij de subsidieaanvraag en het leveren van de
noodzakelijke stukken. De Monumentenwacht heeft
daar invulling aan gegeven en een aanbod gedaan voor
het opstellen van zowel de inspectierapporten als de PIP’s.
Voor het opstellen van de PIP’s wordt samengewerkt
met Haak Adviesbureau en Bouwkundig Adviesbureau
Business Care Solutions. Inmiddels heeft de SCEZ
voor 24 molens aanvragen in behandeling.

Monumenten Nieuws
Hoge waardering voor cursus Actualiteiten en Ontwikkelingen
Op 18 oktober organiseerde Erfgoed in de Praktijk, een
initiatief van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
(RCE) en het Nationaal Restauratiefonds (NRF), in
samenwerking met de SCEZ en de Provincie Zeeland
de jaarlijkse netwerkbijeenkomst ‘Actualiteiten en
Ontwikkelingen’. Dit jaar vond de bijeenkomst plaats
in Grand Café De Werf in Zierikzee.
Gedurende de dag werden de Zeeuwse gemeenteambtenaren
cultuurhistorie en ruimtelijke ordening en
andere erfgoedprofessionals bijgepraat over de landelijke
en regionale actualiteiten en ontwikkelingen in de
monumentenzorg. Door de RCE en het NRF werden
toelichtingen gegeven op de wijzigingen in het kader
van MoMo (Modernisering Monumentenzorg) en het
Brim 2012 (Besluit rijkssubsidiëring instandhouding
monumenten). Vervolgens werden vanuit de regio
presentaties gehouden over het gebruik van bouwhistorische
waardenkaarten door de gemeente
Middelburg, de uitbreiding van de (betaalde)
dienstverlening door de SCEZ en het restauratieproces
van het Grand Café door de uitvoerend architect. In de
namiddag stond een rondwandeling door de nabijgelegen
buurtschap Schuddebeurs op het programma, waarna
het programma werd afgesloten met een discussieronde
met concrete voorbeelden uit de praktijk als leidraad.
De aanwezigen waren positief over het verloop van
de bijeenkomst, waarbij naast de aangeboden informatie
vooral de onderlinge uitwisseling van kennis en ervaring
als extra meerwaarde werd gezien.
Nieuwe publicatie over vier Zeeuwse klippers
In het historisch onderzoek naar het nautisch verleden van
Zeeland is de beurtvaart lange tijd een ondergeschoven
kindje geweest. Met de publicaties van Adrie Koppejan
is hierin de afgelopen jaren aanzienlijk verandering
gekomen. Na Sturen en Turen (2002) en De Blikken Motor
(2008) weet de auteur met zijn nieuwe publicatie
opnieuw belangstelling voor de verrichtingen van de
voormalige Zeeuwse beurtschippers en hun schepen
te wekken. Met co-auteur Dennis Helmich beschrijft
Koppejan in Een veger wind de geschiedenis van vier
Zeeuwse klippers: de Avontuur, de Elizabeth (1), de
Elizabeth (2) en de Marigje. Deze zusterschepen,
gebouwd tussen 1912 en 1915, behoren tot de laatste
generatie zeilkippers, die bij oplevering direct moest
concurreren met de eerste motorschepen en de veel
grotere sleepschepen.
Behalve de geschiedenis van de vier bovengenoemde
schepen, komen in het boek ook de verhalen van oudschippers
en schipperskinderen aan bod; zij halen
herinneringen op aan het leven en werken aan boord.
Zo vertellen ze boeiende verhalen over het alledaagse
leven op deze binnenvaartklippers, maar ook over de
oorlogstijd en over barre zeiltochten op de verraderlijke
Zeeuwse stromen. Deze verhalen, aangevuld met uniek
beeldmateriaal en waardevolle documenten, geven een
compleet beeld van de geschiedenis van de schepen.
Van de bovengenoemde zusterschepen is de Avontuur als
enige als authentieke tweemastklipper behouden gebleven,
vooral door de inzet van een grote groep vrijwilligers
(binnen de Stichting Zeeuwse Klipper Avontuur).
Het schip, dat nog volop op de Zeeuwse wateren te
bewonderen valt, is echter aan een grote renovatie toe.
Met de opbrengt van Een veger wind hopen de auteurs,
eveneens vrijwilligers bij de bovengenoemde stichting,
hiertoe een bijdrage te kunnen leveren.
Een veger wind, De geschiedenis van vier Zeeuwse klippers,
ISBN 978-90-817256-1-3, 248 pagina’s, gebonden
€ 26,50. Het boek is te koop in de Zeeuwse boekhandels
of te bestellen via helmichd@zeelandnet.nl en
koppejanar@zeelandnet.nl.
Zeeuws Erfgoed 5 december 2011/03|04 • MONUMENTEN
De excursie door het groene
Schuddebeurs leverde
de deelnemers aan de
netwerkbijeenkomst veel
nieuwe inzichten op.

Een aantal van de
karakteristieke Noorse
noodwoningen in de
Koning Haakonstraat is
nog (grotendeels) authentiek.
Op 13 augustus 1954
brengen Koningin Juliana
en Koning Haakon van
Noorwegen een bezoek aan
Stavenisse. Op de
achtergrond de door
Noorwegen geschonken
noodwoningen in de Koning
Haakonstraat
(foto Zeeuwse
Bibliotheek/Beeldbank
Zeeland).
Stavenisser noodwoningen
als cultureel erfgoed
Na de Watersnoodramp van 1953 werden door
diverse landen houten noodwoningen aan de getroffen
provincies geschonken. Vanuit Noorwegen werden
tweehonderd woningen als bouwpakket naar
Nederland verscheept, waarvan er negentien in
de Koning Haakonstraat in Stavenisse werden
opgebouwd.
Het is inmiddels al weer enige maanden geleden, maar we
mogen niet onvermeld laten dat het Hare Majesteit heeft
behaagd om Maurice Kindt uit Westdorpe tot lid in de
Orde van Oranje-Nassau te benoemen. Maurice Kindt
is hiermee beloond voor zijn jarenlange strijd om een
bouwvallige, maar zeer bijzondere, laat achttiende-eeuwse
zeesluis even buiten zijn dorp voor het nageslacht te
behouden. Onvermoeibaar heeft Maurice Kindt, daarin
mede ondersteund door de Stichting Landschapsbeheer
Zeeland en de SCEZ, gestreden om dit monument onder
de aandacht te krijgen en gelden te verzamelen voor
restauratie en consolidatie. Daarin is hij meer dan
Zeeuws Erfgoed 6 december 2011/03|04 • MONUMENTEN
Deze houten woningen waren ondanks hun benaming
van ‘noodwoning’ zeer luxe uitgevoerd, zeker naar de
maatstaven van ruim vijftig jaar geleden. Ze beschikten
over een hal, een ruime keuken en woonkamer en op
de eerste verdieping vier slaapkamers en een douche.
De Noorse noodwoning was in 1946 als zogenaamde
crisiswoning voor de Noorse wederopbouw ontworpen.
Dit om de woningnood, ontstaan als gevolg van de Duitse
verwoestingen in de Tweede Wereldoorlog, zo snel
mogelijk op te lossen. De Zeeuwen die er in 1954 een
kregen toegewezen waren blij verrast met het Noorse
concept, des te meer toen bleek dat het hout duurzamer
was dan verwacht. Door de jaren heen zijn de meeste
woningen uitgebouwd of zelfs versteend; toch zijn nog
enkele exemplaren in originele staat bewaard gebleven.
De woning op adres Koning Haakonstraat 9, die volgens
de woningcorporatie gesloopt moest worden, is in 2003
met financiële steun van o.a. de gemeente Tholen,
de Provincie en museum De Meestoof verplaatst naar
Sint-Annaland. Hier is zij naast het bovengenoemde
museum in originele staat herbouwd, waarbij het te
bezichtigen interieur in de jaren vijftig stijl van de
vorige eeuw is ingericht.
Voor het zuidwesten van Nederland zijn de noodwoningen
met name van groot belang geweest in het
opvangen van de woningnood na de Watersnoodramp
van 1953. Vanuit diverse Europese landen werden
honderden van deze houten prefabwoningen naar
Nederland getransporteerd, waar ze in snel tempo in
de getroffen gebieden werden opgebouwd en bewoonbaar
gemaakt. Bijna zestig jaar na dato is een klein deel van
deze noodwoningen herkenbaar bewaard gebleven.
Aangezien de woningen tot het gebouwde erfgoed
gerekend kunnen worden, is het belangrijk om die
exemplaren die nog (vrij) authentiek zijn, als jonge
(gemeentelijke/rijks-) monumenten aan te wijzen.
Het draagvlak hiervoor zal mogelijk alleen nog maar
toenemen nu momenteel in het Brabantse
Raamsdonksveer een van de laatste authentiek bewaard
gebleven Noorse noodwoningen gedemonteerd wordt
om in 2012 in het Nederlands Openluchtmuseum in
Arnhem herbouwd te worden. Maar zover hoeft men
het in Zeeland niet te zoeken; een bezoek aan de
Noorse woning in Museum De Meestoof of een blik
in de Koning Haakonstraat in Stavenisse zal zeker
de interesse voor ‘het Noorse concept’ doen toenemen.
Koninklijke onderscheiding voor Maurice Kindt
geslaagd. Het lukte hem verschillende organisaties,
waaronder Rijkswaterstaat, waterschap Scheldestromen,
Provincie Zeeland en gemeente Terneuzen aan zijn doel
te committeren, waardoor de sluis in 2009 gerestaureerd
kon worden en er weer prachtig bij ligt.
Maurice is daarmee een voorbeeld voor eenieder die in
de eigen omgeving een bijdrage wil leveren aan het
behoud van bijzondere kwaliteiten en aantoont dat de
inspanningen van één individu tot grote resultaten
kunnen leiden.
De SCEZ feliciteert Maurice Kindt van harte met zijn
bijzondere erkenning!

Metselen of inboeten?
Bij metselen in de nieuwbouw gaat het om grote
aantallen stenen te vermetselen. In de restauratie pas je
inboeten toe, een techniek waarbij je stenen vervangt.
Maar als metselaar ben je nog geen restauratiemetselaar.
Het verschil zit ’m in kennis en gevoel.
Kennis die leerlingen restauratiemetselen van het
ROC momenteel in de praktijk brengen bij een
aantal lopende ROP-projecten.
In nieuwbouw worden meestal stenen van gevelkwaliteit
gebruikt met metselmortels op basis van portlandcement.
Bij een ongelijkmatige zetting, door wat voor oorzaak dan
ook, kan schuurvorming optreden van onder- tot bovenin
de muur. Eigenlijk bestaat de muur dan uit twee delen.
De laatste jaren is men er daarom van doordrongen
dat mortels in de nieuwbouw beter een plastische
samenstelling kunnen hebben.
Inboeten is het herstellen van beschadigd metselwerk in
gevels, met name van historische monumentenpanden.
Er kunnen verschillende oorzaken zijn voor de schade
aan het metselwerk: ongelijkmatige zettingen in de
ondergrond, rottende koppen van heipalen bij dalende
grondwaterstand, boomwortels die de muren opdrukken,
roestend ijzer in de muren et cetera.
ROP Zeeland
In Zeeland zijn er op dit moment circa twaalf leerlingen
metselen van diverse ROC’s werkzaam in de restauratiebouw.
Zij zullen de uitstroom restauratie maken op
niveau 3 in hun opleiding. Naast de theorie op school
kunnen zij praktijkervaring opdoen bij diverse ROPprojecten
zoals:
- de kademuren in Middelburg;
- de RK Kerk in Kloosterzande;
- de Catharinakerk in Zoutelande;
- de korenmolen in Stavenisse;
- de Noord- en Zuidhavenpoort in Zierikzee.
De coördinator van het ROP Zeeland verzorgt voor
de leerlingen verder excursies en gastlessen.
Men kan zich voorstellen dat voor al die bovengenoemde
projecten verschillende mortels en stenen moeten worden
gebruikt. Voor de kademuren zijn er bijvoorbeeld mortels
en stenen nodig die langdurig in contact kunnen staan
met zoet of zout water. Kerken hebben veel last van de
regenzijde of de vorstkant. Molens zijn een verhaal apart,
die hebben door de conische vorm van de molenromp
toch al meer te lijden van regen en indringing van vocht.
Bijkomend probleem is ook nog een keer dat de molenromp
aan beweging onderhevig is waardoor de noodzaak
nog groter is om een plastische mortel te gebruiken.
Voor deze specialistische materie bestaan er diverse
instellingen en bureaus die zich bezighouden met het
voorschrijven van de toe te passen herstelmaterialen.
Maar waar de nieuwbouwmetselaar druk bezig is om
voldoende stenen te vermetselen op één dag, is de
restauratiemetselaar drukdoende met het herstellen van
metselwerk op een manier die past bij de bouw van het
monument. Inboeten is niets anders dan het uithakken
van beschadigde delen van gevels en het terugmetselen
van stenen, ‘vol en zat’, zodat er geen open ruimtes in
het muurwerk overblijven. Het voegwerk bezit daarbij
dezelfde eigenschappen als de metselmortels.
Het vochttransport in de gevels mag nergens hinder
ondervinden. Belangrijk voor de restauratiemetselaar is
zijn gevoel voor historische materialen en technieken.
Die maken het inboeten tot een geslaagde restauratie!
Zeeuws Erfgoed 7 december 2011/03|04 • MONUMENTEN
Uitgehakt anker aan de
Heilige Martinuskerk in
Kloosterzande.
Herstelmetselwerk
aan de Oostpoort in Sluis.
Inboetwerk aan de
molenromp in Stavenisse.

Vooral bij rieten
pleisterdragers is
alertheidvereist
bij waterschade.
Rococo stucplafond in
het stadhuis van Goes
vervaardigd in 1775
door Giuseppe Soldati.
Herbestemming van
beroemd Zeeuws erfgoed.
Onderaan de balk doet
het stroopblikje dienst
als opvangblik voor
lekkend vet.
Stucplafonds
Een mooi geornamenteerd stucplafond is een sierraad
voor een woning of bedrijfspand. Status en rijkdom
waren vooral in de zeventiende tot aan het begin van
de twintigste eeuw de drijfveren om een plafond in
een woonhuis rijk te laten versieren.
Zo’n fraai versierd plafond is opgebouwd uit verschillende
lagen. Allereerst een constructieve ondergrond, vaak van
hout en bevestigd aan een balklaag. Vervolgens een
pleisterdrager van bijvoorbeeld latjes, riet of steengaas
waarop de stuclaag is aangebracht, en daarna een
afwerklaag.
In de dagelijkse praktijk van de Monumentenwacht zien
we veel stucplafonds waaraan schade is ontstaan; schade
door gebruik van het pand, ondeskundige reparaties of
calamiteiten die zich hebben voorgedaan. Ook de vele
Beroemd Zeeuws erfgoed
De Monumentenwacht komt in de praktijk van
alledag wel eens leuke en onverwachte zaken tegen.
Niet alleen de ontmoetingen met eigenaren en
beheerders van monumentale panden zijn in een
aantal gevallen bijzonder, maar ook de aangetroffen
toestand van het monument of het gebruik hiervan.
In een Zeeuwse molen trof de Monumentwacht een heel
oud blikje aan dat een tweede leven had gekregen.
Zoals misschien bekend, bevindt zich in een molen een
verticale as die ervoor zorgt dat de door de wieken
opgewekte omwentelingen naar de molenstenen worden
overgebracht. Deze zware houten koningspil of koning,
want zo heet een dergelijke as, kan grote afmetingen
hebben. Exemplaren van 40 bij 40 centimeter en een
lengte van 5 meter zijn geen uitzondering.
Om deze koningsspil om zijn as te laten wentelen,
staat deze met de onderzijde op een lager of taatspot.
Een ijzeren pen aan de onderzijde van de spil staat hierbij
in een ijzeren bakje gevuld met vet om zo min mogelijk
wrijving te veroorzaken tijdens de omwentelingen.
Door de draaiende beweging van de as wordt het vet
warm en kan het uit de taatspot gaan lekken.
Omdat het voor een molenaar erg vervelend kan zijn
als er voortdurend vet op de vloer druipt, heeft deze
Zeeuws Erfgoed 8 december 2011/03|04 • MONUMENTEN
schilderbeurten maken de ornamenten en lijsten soms
‘onzichtbaar’, weggestopt onder de dikke lagen verf.
Het ergste wat er met een stucplafond kan gebeuren,
is een lekkage vanaf de bovengelegen vloer of het
doorzakken van de houten balklaag waaraan het plafond
bevestigd is. Om deze problemen op te lossen is een
rigoureuze aanpak vereist.
Maar in elk oud plafond, gepleisterd of niet, kunnen
scheuren voorkomen. Bij behandeling ervan is het op
de eerste plaats van belang om te weten of het plafond
ondanks de scheuren nog stevig aan de balklaag
bevestigd is.
Vooral bij rieten plafonds die sporen vertonen van eerder
geleden waterschade is extra alertheid nodig. De rieten
pleisterdrager kan door een oude lekkage van een goot
of een ongelukje met een op zolder geplaatste wasmachine
nat geworden zijn. Door rotting van het riet en doorgeroeste
plafondbevestigingen kan het plafond na enkele
jaren pardoes naar beneden komen.
Reparatie van loshangende en beschadigde plafonddelen
is werk voor een vakman. Ontdekt u schade aan plafonddelen
in uw monument, neem dan contact op met de
Monumentenwacht om u deskundig te laten adviseren
over de herstelwerkzaamheden.
molenaar in het verleden een ‘lekbakje’ aangebracht.
Waarschijnlijk heeft de goede man aan zijn vrouw
gevraagd of ze geen leeg blikje bewaard had. En jawel,
zij had een exemplaar bewaard waarin de overheerlijke
“beroemde en bijzonder voedzame Zeeuwsche
keukenstroop” in kiloverpakking had gezeten.
Met wat knutselwerk heeft de molenaar het stroopblikje
omgebouwd tot lekblikje en onderaan de balk vastgemaakt.
Tot op de dag van vandaag doet het uitstekend
dienst om het vet op te vangen.

MONUMENTENRONDE Vereniging De Zeeuwse Molen
“Zolang de winden waaien
zullen de Zeeuwse molens draaien”
In januari 1975 is de vereniging De Zeeuwse Molen opgericht, dus
een goede 36 jaar geleden. De initiatiefnemers, onder leiding van de
toenmalige burgemeester van Goes, de heer mr. F.G.A. Huber, wilden
bewerkstelligen dat de molens in Zeeland meer in de belangstelling
zouden komen.
Tot op de dag van vandaag ziet de vereniging dat als haar belangrijkste
taakstelling, maar er is meer. Naast algemene bekendheid is er de zorg
voor eigenaren om de objecten in redelijke en liefst goede staat te houden.
Voor velen een forse inspanning. We noemen in dit verband het
verzekeren tegen brand- en stormschade. Zeker ook wanneer men
de molen tegen herbouw wenst te verzekeren is het al met al
een enorme kostenpost. Uiteraard is dit afhankelijk van de
grootte van de molen, zo zijn er molens bekend die tegen
de 3.000 euro op jaarbasis aan premie kosten. Daarnaast is
er ook de zorg van het voorkomen en verhelpen van
gebreken. Voor veel particuliere eigenaren een niet geringe
opgave! Neem daarnaast het gegeven dat een molen
gemiddeld 10.000 euro op jaarbasis kost aan instandhouding.
En dan te bedenken dat het op een enkele
uitzondering na gaat om economisch volstrekt onrendabele
objecten.
De Zeeuwse Molen, die overigens nauw samenwerkt met de afdeling
Zeeland van het Gilde van Vrijwillige Molenaars, adviseert desgewenst
eigenaren waar het technische aangelegenheden betreft, maar ook op
het vlak van verzekeringen.
Het is van groot belang de molens ook letterlijk te beschouwen als
monumenten van bedrijf en techniek. De rol van de actieve vrijwillige
molenaar kan daarbij niet voldoende geroemd worden. Immers, het is de
vrijwilliger die de molen regelmatig laat draaien, kleine gebreken opmerkt
en die waar mogelijk verhelpt en natuurlijk ook gestalte geeft aan de rol
van gastheer. In Zeeland is nog niet voor elke molen een gediplomeerd
vrijwillig molenaar beschikbaar. In de praktijk zouden in veel gevallen
twee vrijwilligers verantwoordelijk voor één molen kunnen zijn, zeker als
de mogelijkheid bestaat dat men op verschillende dagen tijd kan en wil
vrijmaken voor de molen. Dus ook hier de oproep: indien het u wat lijkt
om zelf een molen te kunnen en mogen bedienen: neem contact op met
het Gilde en loop een keer mee op een molen en proef en smaak dit
aloude ambacht!
Een bijzonder onderwerp is de ‘molenbiotoop’, dat wil zeggen de
omgeving van een molen die van directe invloed is voor de windvang,
de zichtbaarheid en de beleving van de molen in het landschap. Er zijn
een aantal richtlijnen opgesteld door de vereniging De Hollandsche
Molen, aan de hand hiervan kan bepaald worden in welke mate een
bepaalde belemmering van negatieve invloed is op de molen.
Toch blijft het maatwerk om de molenomgeving zodanig in te richten
dat het molenbelang overeind blijft. Vaak wordt een molenomgeving,
ook wel molenbeschermingszone genoemd, ervaren als een belemmering
bij uitbreidings- of nieuwbouwplannen. Dit terwijl juist een molen
vanwege zijn verschijningsvorm kansen biedt om te benutten en
daarbij een extra dimensie vormt voor een aantrekkelijke woon- en
werkomgeving. De vereniging adviseert op dit punt gemeenten bij
het opstellen van ruimtelijke plannen.
De Zeeuwse Molen onderhoudt contact met haar leden via de site
www.zeeuwsemolens.nl en het verenigingsblad De Windmolen, dat vier
Zeeuws Erfgoed 9 december 2011/03|04 • MONUMENTEN
maal per jaar verschijnt. Daarnaast is er een heus ‘molenmuseum’ ingericht
in molen De Noorman te Westkapelle en is er uiteraard een ‘papieren’
archief, dat op verzoek raadpleegbaar is.
Jaarlijks worden twee vergaderingen belegd voor de leden. Dit gebeurt
samen met het Gilde van Vrijwillige Molenaars. Zij die zich willen
aansluiten bij de vereniging De Zeeuwse Molen kunnen lid worden
voor 15 euro per jaar. Voor adresgegevens zie
www.zeeuwsemolens.nl. Aspirant leden van
het Gilde van Vrijwillige Molenaars
kunnen zich eveneens via deze site
aanmelden.
Feestelijke opening van molen De Korenbloem in Kortgene
op 1 oktober jl. (foto A.H. Oele).

Musea
Geïnteresseerde
bezoekers krijgen in het
depot van het Zeeuws
Archief uitleg van
archivaris Peter Blom
(foto Leo Hollestelle).
Speurtocht door
het Zeeuws Museum
(foto Anda van Riet).
Middeleeuwse spelletjes
rond het mottekasteel
(foto Terra Maris).
Activiteiten in de Maand
van de Geschiedenis
De maand oktober organiseerde het Nationaal
Historisch Museum de Maand van de Geschiedenis.
Honderden culturele instellingen in het hele land
namen deel aan dit grootste historische evenement
van Nederland. Het maandthema ‘Ik en wij’ was
voor de musea en archieven in Zeeland uitnodigend
genoeg om allerlei bijzondere activiteiten rond
de verschillende aspecten van de eigen Zeeuwse
identiteit te organiseren. De SCEZ coördineert deze
maand in Zeeland.
Bij het insturen van de kopij voor deze aflevering waren
we net over de helft van de Maand van de Geschiedenis.
Hieronder krijgt u een impressie van een drietal activiteiten
die in de tweede helft van oktober gehouden zijn.
15 oktober stond het Abdijplein en het museum bol van
de activiteiten om het vijftigjarig bestaan van het Zeeuws
Museum te gedenken. Voor deze feestelijke gelegenheid
was een speciaal programma gemaakt en waren er
bijzondere activiteiten gericht op het verleden, het heden
en in het bijzonder op de toekomst van het museum.
In het jubileumprogramma wordt de komende tijd de
rol van de museumbezoeker onder de loep genomen.
De bezoekers hebben de vrijheid om het erfgoed van
het Zeeuws Museum aan te vullen, te veranderen of te
herschikken. Om dit uit te drukken is de U en de W
in het logo van het museum goud gekleurd. Het is
UW Zeeuws Museum! Met het project ‘Eilanden’
(tot september 2012) doet het museum een grootschalige
oproep aan de inwoners en bezoekers van Zeeland om
een filmpje te maken met het antwoord op de vraag
‘Wat wil jij bewaren?’ Aansluitend gaan een aantal filmmakers
en kunstenaars aan de slag om met het materiaal
een viertal nieuwe films te maken. Doel van het project
is om de hedendaagse cultuur van Zeeland vast te leggen
voor de toekomst.
Open Archievendag
15 oktober werd de Open Archievendag Zeeland
gehouden. Het Zeeuws Archief en het Gemeentearchief
Schouwen-Duiveland lieten het publiek kennismaken met
Zeeuws Erfgoed 10 december 2011/03|04 • MUSEA
stamboomonderzoek en genealogie. In Zierikzee vertelde
gemeentearchivaris Huib Uil hoe je op zoek kunt gaan
naar je voorouders. Stamboomonderzoek of genealogie is
voor velen een spannende tocht naar het verleden.
Het gemeentearchief opende de deuren van de archiefbewaarplaats,
zodat iedereen een indruk kon krijgen van
allerlei documenten, kaarten, foto’s en films. Vrijwilligers
lieten zien hoe je door middel van stamboomonderzoek
kunt uitzoeken wie je voorouders waren, wat ze deden,
hoe en waar ze leefden en of ze arm of rijk waren.
‘Wilt u uw voorouders leren kennen?’ Het Zeeuws Archief
riep via Twitter geïnteresseerden op voor de Genealogische
Contactdag Zeeland, die samen met de Open Archievendag
werd gehouden. Tweehonderdvijftig bezoekers waren
nieuwsgierig naar de mogelijkheden van het doen van
genealogieonderzoek.
Kinderactiviteit ‘Beleef de middeleeuwen’
18 en 24 oktober herleefden de middeleeuwen in
Terra Maris. Kinderen vanaf 6 jaar konden in het decor
van het mottekasteel in de landschapstuin meedoen aan
middeleeuwse spelletjes zoals boogschieten, kloslopen,
hoepelen, kegelen, zaklopen, botvangen en speerwerpen.
Ook kregen ze het verhaal van het mottekasteel,
een middeleeuwse verdedigingstoren, te horen.
Waar werd het kasteel voor gebruikt en hoe leefden
de mensen in die tijd? En natuurlijk werden de vliedberg
en de toren beklommen. De deelnemertjes mochten ook
een middeleeuws beursje maken of een ketting rijgen.
Kortom twee uurtjes terug in de tijd!
Een zeer succesvolle activiteit binnen de Maand van
de Geschiedenis is de MuseumNa|8. Op de avond van
21 oktober hielden de Zeeuwse musea samen met
de SCEZ al weer voor de vijfde maal een Zeeuwse
Museumnacht. Zie de foto-impressie hiernaast.

De Zeeuwse herfstvakantie begon goed dit jaar met de 5 de editie van de MuseumNa|8, vrijdagavond 21 oktober. Thema dit jaar was ‘Ik en wij’.
26 musea door heel Zeeland verwelkomden van 8 uur ’s avonds tot middernacht ruim 1.700 bezoekers met bijzondere programma’s, een hapje en een
drankje. Overal stond het wij-gevoel centraal. De musea waren feestelijk aangekleed en ook was er traditioneel weer veel muziek zoals doedelzakken,
klezmer en shanty-zingen. Het publiek kon verder genieten van verhalenvertellers, boeiende lezingen en spannende speurtochten. Kortom: de MuseumNa|8
bood wederom een boordevol en zeer afwisselend programma. Een mooie kans om de Zeeuwse musea op een nieuwe manier te beleven.
Van links naar rechts: quizzen in Veere, klezmer in Het Land
van Axel, restauratie in het OosterscheldeMuseum, veiling in
Goemanszorg, lint doorknippen in Westkapelle, Toorop in
Domburg, re-enactment in museum Gdynia, de verlichte
scheepswerf in Arnemuiden en spannende monsterspeurtocht in
Goes.
Zeeuws Erfgoed 11 december 2011/03|04 • MUSEA

VOLKSCULTUUR
N IEUWS ’t Wasschappels gevoel
De vuurtoren van
Westkapelle is het meest
kenmerkende onderdeel
van het Wasschappels
gevoel (foto Polderhuis
Westkapelle).
Westkappelaars vinden
het heien de belangrijkste
traditie van hun dorp
(foto Polderhuis
Westkapelle).
’t Wasschappels gevoel bestaat. Dat stond voor de
medewerkers van het Polderhuis vast. Maar waaruit
dan? En houdt het voor iedereen hetzelfde in?
Dat waren vragen waarop het museum in Westkapelle
graag een antwoord wilde hebben. Hoe kijken
Westkappelaars tegen hun dorp aan? Wat is voor
hen ’t Wasschappels gevoel? En wat vinden buitenstaanders?
Wat maakt voor hen de identiteit van
het dorp uit?
Het Polderhuis Westkapelle zette gedurende de zomermaanden
een enquête uit onder inwoners en bezoekers
van het dorp. Op maandag 17 oktober presenteerde
Ada van Hoof van het museum de onderzoeksresultaten.
Vertegenwoordigers van de gemeente Veere, VVV, PZC,
Federatie van Ondernemersverenigingen Veere, werkgroep
Marketing Polderhuis en SCEZ namen het eindrapport in
ontvangst.
Op een bijeenkomst van de SCEZ dit voorjaar raakte
Ada van Hoof geïnspireerd door het thema van de Maand
van de Geschiedenis, ‘Ik en wij’. Daarop nam zij met het
museum het initiatief tot een onderzoek naar
’t Wasschappels gevoel. Het onderzoek was bedoeld om
te weten te komen of Westkappelaars een andere kijk op
hun dorp hebben dan de bezoekers. En of mannen en
vrouwen, jongeren en ouderen andere voorkeuren hebben.
329 personen stuurden het enquêteformulier terug.
Onder hen een aanzienlijk aantal jongeren. Iedereen
maakte op een formulier zijn waardering kenbaar voor
foto’s in zeven categorieën: symbolen, natuur, bakens,
monumenten, woonklimaat, traditie en toerisme.
De keuze was beperkt tot drie foto’s per categorie.
Een aantal aspecten van het Westkappelse dorpsleven,
zoals de kermis, het koor en het gaaischieten, viel buiten
de boot.
De vuurtoren en de rode daken van Westkapelle
verbeelden ‘t Wasschappels gevoel het best. Zij kregen
over het geheel genomen de meeste punten. Daarnaast
ontlenen mensen de identiteit van Westkapelle aan de
Zeeuws Erfgoed 12 december 2011/03|04 • MUSEA
natuur die het dorp omringt. De duinen en de kreek
staan op nummer drie en vier. Het belangrijkste
monument is de liberty bridge, een eerbetoon aan de
geallieerde militairen die omkwamen bij de bevrijding
van Westkapelle in 1944. Deze eindigt in de totaallijst op
de vijfde plaats, voornamelijk door stemmen van buiten
Westkapelle. Als het om monumenten gaat, voelen de
Westkappelaars zelf het meest voor het monument op
het kerkhof. Het museum staat in de totaallijst op de
vijftiende plaats, net na het ringsteken.
Verrassend wellicht is dat de Westkappelaars het heien
de belangrijkste traditie van hun dorp vinden. Het dijkwerkambacht
won het van ringrijden en streekdracht.
De oprichting van de Wasschappelse Heiploeg ruim tien
jaar geleden heeft deze traditie nieuw leven ingeblazen.
Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat de inwoners van
Westkapelle het heien als een bepalend element van hun
identiteit zijn gaan zien. Vermoedelijk is het heien ook
populair omdat Westkapelle zich hiermee onderscheidt
van andere dorpen. Het heien komt elders op Walcheren
niet voor. Overigens vinden ook de Walcherenaren en
mensen uit de andere provincies het heien het meest
karakteristiek voor Westkapelle. De overige Zeeuwen
en buitenlanders, uitgezonderd de Duitsers, zetten het
ringsteken op één. Voor Duitsers is streekdracht de
belangrijkste traditie in Westkapelle.
Het Wasschappels gevoel bestaat uit verschillende
elementen die niet voor iedereen dezelfde betekenis
hebben. Uit de onderzoeksresultaten komt naar voren
dat de Westkappelaars hun dorp anders beleven dan
mensen van buiten het dorp. Het duidelijkst laat zich dat
zien bij de monumenten en tradities. Om een identiteit te
vormen, zoeken mensen naar overeenkomsten en grenzen
zij tegelijkertijd af. Westkappelaars onderscheiden zich
van andere Zeeuwen en Nederlanders met een heiploeg,
een tank op de dijk en een kerktoren als vuurtoren.
Maar net als bij andere Zeeuwen en Nederlanders steekt
onvermijdelijk de Oranjekoorts de kop op als het
Nederlands voetbalelftal een WK wedstrijd speelt. ‘Ik en
wij’: het is maar net vanuit welk perspectief je het bekijkt.

Vrijwilligers brengen
panoramaschilderij van Yerseke tot leven
2011 is het Europees Jaar van het Vrijwilligerswerk.
In Nederland doen zo’n vijf miljoen vrijwilligers
onschatbaar werk voor de samenleving. Ook het
Zeeuwse museumlandschap wordt voor het overgrote
deel gerund door vrijwilligers. Een bijzonder Zeeuws
vrijwilligersproject is de reddingsactie van een
panoramaschilderij in Yerseke.
De teller op de website bewijst dat het Oosterschelde-
Museum bijna zijn doel heeft bereikt: voor de restauratie
van ‘Gezicht op de haven van Yerseke’ is al een bedrag
van 39.996 euro verzameld. Met subsidies, donaties,
certificaten, sleutelhangers en… koekjes. Het einddoel:
46.000 euro.
Het museum draait volledig op vrijwilligers. Ze organiseren
elk jaar een speciale dag voor hun vrijwilligersteam.
Maar deze reddingsactie is letterlijk en figuurlijk heel
andere koek. Crowdfunding in Yerseke, hoe hebben ze
dat aangepakt?
Alles draait om het panoramaschilderij van kunstenaar
W.F.A.I. Vaarzon Morel, uit 1913. Het doek meet zes
bij vier meter en wordt in oude glorie hersteld omdat
het gaat om uniek Zeeuws erfgoed. Het is een kostbare
restauratieklus. Vrijwilligers Jan van Helden, Rida
Vervoorn en Truus Vercouteren vertellen over hun
werkwijze.
Jan: “We waren aan het vergaderen over mogelijke acties.
Mijn vrouw had koekjes gebakken voor bij de koffie,
zogenaamde ijzerwafeltjes naar een oud boerenrecept.
Bij de eerste hap keek iedereen elkaar aan: dit gaat ’m
worden!”
Truus: “We hebben in weer en wind koekjes verkocht,
er kwam niemand voorbij onze kraam. Tot nu toe hebben
we 8.000 wafeltjes verkocht, dat is bijna 2.000 euro aan
koekjes!”
Rida: “In elk zakje zit een briefje met informatie over onze
actie. Mensen nemen de koekjes mee, geven ze cadeau.
Het lastige van fondsenwerving is de mensen blijvend
betrokken te houden. Een muismat of balpen verkopen is
een eenmalige actie. Maar koekjes gaan op en dat is juist
de kracht, die moet je weer opnieuw kopen. Zo hebben
we onze campagne levend gehouden.”
Jan: “We verkopen ook certificaten, voor 25 euro kun
je een stukje restauratiewerk adopteren. Het zijn op
naam gestelde, genummerde certificaten die een gewild
aandenken aan het worden zijn. Tot nu toe hebben die
8.000 euro opgebracht.”
Overal in Yerseke doken museumvrijwilligers op om
te flyeren en persoonlijk over de restauratie te vertellen:
in winkels, verzorgingstehuizen en bij bedrijven. Truus
droomt inmiddels van de koekjes. Ze waren bij elk
evenement present: van Mosseldag tot de Open
Monumentendag.
Ineens was er een omslagpunt en werd de reddingsactie
ook door andere vrijwilligers omarmd.
Rida: “Mensen gaan met je meedenken en er kwamen
mooie nieuwe initiatieven: de boekhandel verkoopt
kalenders, er zijn borduurpakketten en een verhalenboekje.
De kampioen oestersteken kwam langs als
publieksattractie, een liedjeszanger schonk zijn
honorarium.”
Truus: “Het is ritselen en hosselen. Je moet mensen
blijven aanspreken en ook simpele dingen niet vergeten:
een fooienpot bij de ingang en een emmertje voor
kleingeld bij het toilet hebben al meer dan 1.000 euro
opgebracht.”
Het kost de vrijwilligers veel energie om de aandacht
niet te laten verslappen. Maar iedereen is nog steeds
enthousiast en de vorderingen van de restauratie sporen
aan om ook het laatste bedrag binnen te halen.
Rida: “Op onze website is alles te volgen, ook dankzij
vrijwilligers: elke week is er nieuw fotomateriaal en we
maken ook een film van het restauratieproces. Beide
zijn gratis gerealiseerd door mensen uit het dorp.”
Het museum krijgt hele leuke reacties, ook na de
tentoonstelling met oude trouwfoto’s. Het schilderij
van Vaarzon Morel was vroeger namelijk dé trouwachtergrond.
Mensen brachten originele foto’s en oude
16 mm-films. Jan: “Iedereen kijkt nu anders naar
het schilderij. Een tijd terug was het nog ‘behang’,
maar eindelijk krijgt het de aandacht die het verdient.
Mensen gaan écht kijken en ontdekken het opnieuw:
‘Hee, dat loodsje was van mijn opa!’ Het schilderij is
echt tot leven gekomen in Yerseke.”
Help mee met de laatste loodjes, kijk op
www.oosterscheldemuseum.nl.
Het museum kan altijd meer vrijwilligers gebruiken, net
zoals alle musea in Zeeland. Baliewerk, collectieregistratie,
technische ondersteuning, educatie: er is genoeg te doen, dus
geef u op als vrijwilliger!
Zeeuws Erfgoed 13 december 2011/03|04 • MUSEA
Vrijwilligers Rida, Jan en
Truus voor het ‘Gezicht op
de haven van Yerseke’.

Het team van Zeeuwse
collectiewachters tijdens
de presentatie op 5 juli in
Veere.
Collectiewacht voor Zeeuwse musea
In navolging van Gelderland is Zeeland als tweede
provincie gestart met een Collectiewacht. Dit is een
service aan musea, te vergelijken met de Monumentenwacht.
Doel is om de behoudsbehoefte van collecties te
kwantificeren, conserveringsachterstanden weg te werken,
kennis over de collectie te verbeteren en te verdiepen en
veiligheid voor de collectie te bevorderen. Dit gebeurt op
locatie in een samenwerking tussen materiaaldeskundigen
én museummedewerkers. Ook in de provincies Noord-
Brabant, Groningen, Friesland en Utrecht bestaan
plannen voor een Collectiewacht.
Zeeuws Jaar van het Water
De Provincie Zeeland heeft 2012 uitgeroepen tot Zeeuws Jaar van het
Water. Aanleiding is dat er 2012 enkele belangrijke waterevenementen
staan gepland. Met het Jaar van het Water wil de provincie aan
inwoners van en bezoekers laten zien dat Zeeland als geen andere regio
leeft met het water. De wisselwerking tussen land en water vormt de
kern van de Zeeuwse identiteit. Het themajaar ging al op 4 oktober van
start met de festiviteiten rondom 25 jaar Oosterscheldekering.
Erfgoedorganisaties die een bijdrage willen leveren aan het Zeeuws Jaar
van het Water, kunnen dit aanmelden via jaarvanhetwater@zeeland.nl.
25 jaar Oosterscheldekering.
Webportaal geschiedeniszeeland.nl is vernieuwd. Na vijf jaar gebruikservaring
(het webportaal is in december 2006 online gegaan), overdenking
en voorbereiding is het nieuwe jasje klaar. Een nieuwe mogelijkheid is het
gratis versturen van leuke historische kaarten.
Nieuwe kleuren en nieuwe vormen maken dat geschiedeniszeeland.nl er
wat jonger uitziet. Het hoekige is ervan af. Ook de techniek is verbeterd.
De menustructuur is overzichtelijker en de informatie vollediger. Er zijn
meer ingangen om onderwerpen uit de rijke Zeeuwse geschiedenis te
doorzoeken: op personen, op plaatsen. Bovendien zijn nu ook de nieuwsberichten
doorzoekbaar.
Het sterkste wapen van geschiedeniszeeland.nl blijft ook nu centraal staan:
de Aquabrowser Library. Deze zoekmachine doorzoekt de collecties van
organisaties die in geschiedeniszeeland.nl samenwerken. Eén zoekopdracht
brengt al deze bronnen tegelijkertijd binnen handbereik. Via de zoekresultaten
kan worden doorgelinkt naar de oorspronkelijke collecties, waar
2012
De Collectiewacht werkt in het museum samen met de
collectiebeheerders die daarmee een regelmatige en ter
zake kundige begeleiding krijgen betreffende de conditie
en het onderhoud van de collectie. Zo wordt een wakend
oog op de collectie geboden, steun op maat en praktische
samenwerking op de vloer. De Collectiewacht Zeeland is
een samenwerkingsverband van de SCEZ en Zeeuwse
restauratoren.
De Collectiewacht is op 5 juli gepresenteerd in het
Stadhuismuseum De Vierschaar in Veere. De komende
drie jaar zal de Collectiewacht Zeeland werkzaam zijn in
Streekmuseum Het Land van Axel, Museum De Schotse
Huizen (Veere), Stadhuismuseum De Vierschaar (Veere),
Streek- en Landbouwmuseum Goemanszorg (Dreischor),
Historisch Museum De Bevelanden (Goes), Fruitteeltmuseum
(Kapelle) en Museum De Vier Ambachten
(Hulst).
Dit werk wordt mogelijk gemaakt dankzij financiële
bijdragen van het Steunfonds voor de Zeeuwse Musea,
het Prins Bernhard Cultuurfonds Zeeland en de SCEZ.
Jaar van de Historische
Buitenplaats
Landelijk is 2012 uitgeroepen tot Jaar van de Historische Buitenplaats.
In Zeeland zijn nog zeventien, als complex beschermde historische
buitenplaatsen waarbij huis, tuin en park samen een rijksmonument
vormen. Daarnaast zijn er nog tientallen buitenplaatsen die minder
compleet bewaard zijn gebleven en voormalige buitenplaatsen
(de ‘verborgen buitens’) waarvan alleen nog restanten aanwezig zijn.
Het Zeeuwse programma is enerzijds gericht op kennismaking van het
algemene publiek met dit belangwekkend cultureel erfgoed en anderzijds
op het informeren van de eigenaren/beheerders van de buitenplaatsen
op het terrein van behoud en beheer. Vanaf begin 2012 is het
programma te vinden op de webpagina van het Platform Kastelen en
Buitenplaatsen in Zeeland via www.scez.nl/monumenten.
Kasteel Ter Hooge bij Middelburg.
Nieuwsgierig naar Zeeuwse foto’s en verhalen van vroeger?
Kijk op geschiedeniszeeland.nl en stuur een gratis e-card!
aanvullende informatie te vinden is. Geheel nieuw aan geschiedeniszeeland.nl
is de verzendmodule, zichtbaar op de startpagina. De kaarten
combineren oude beelden van vroeger met eigentijdse uitspraken.
Uiteraard is het de
bedoeling dat er kaarten
bijkomen, maar met vier
stuks is het begin
gemaakt.
Dus… kijk vooral eens
op www.geschiedeniszeeland.nl
en stuur een
grappige kaart aan
familie en vrienden
tijdens de decemberfeestmaand!
Zeeuws Erfgoed 14 december 2011/03|04 • MUSEA | ALGEMEEN Ze

Tien jaar SCEZ:
presentatie themanummer Zeeuws Tijdschrift
De vroeg zeventiende-eeuwse Kloveniersdoelen in
Middelburg vormde op vrijdagavond 2 september
het passende decor voor de presentatie van het
themanummer over erfgoed van het Zeeuws
Tijdschrift. Het nummer verscheen naar aanleiding
van tien jaar SCEZ en verving eenmalig de eigen
nieuwsbrief Zeeuws Erfgoed. De presentatie volgde op
de indrukwekkende voorstelling van De Rietdekker.
Voor directeur Wim Scholten was met de Kloveniersdoelen
en De Rietdekker tegelijkertijd ook de volle
breedte van het erfgoed geduid. Erfgoed is niet alleen
materieel, maar ook immaterieel van aard. De combinatie
maakt erfgoed juist zo waardevol voor mens, omgeving
en economie van Zeeland. In zijn toespraak ging Wim
Scholten kort in op de ontwikkelingen in de afgelopen
tien jaar en memoreerde hij de stimulerende rol die de
voormalige gedeputeerden voor cultuur Gert de Kok en
Harry van Waveren hierin hebben gespeeld. Op speelse
wijze werden wat onderwerpen belicht waarmee zij
‘in functie’ te maken kregen: fietsen, borduren en
het landschap. Beide gedeputeerden kregen van
Wim Scholten en Paul van der Velde, hoofdredacteur
van het Zeeuws Tijdschrift, de eerste exemplaren van het
themanummer overhandigd.
Bezoek aan Het Schuitvlot
De SCEZ is gevestigd op twee locaties:
De Burg en Het Schuitvlot. De laatste locatie
is in juni vorig jaar in gebruik genomen.
Op 7 oktober brachten de gemeenteraad
van Middelburg en de Statencommissie
Bestuur, Financiën en Welzijn een bezoek
aan Het Schuitvlot.
De gemeenteraad was vooral geïnteresseerd in
het nieuwe gebouw, gelegen aan de rand van
het beschermd stadsgezicht van Middelburg.
De kern van het gebouw is de voormalige
gemeentelijke brandweerkazerne met
aangebouwde sporthal. De kazerne is gebouwd
bovenop de bunker van de commandopost
Bescherming Bevolking. De bunker is in 1965
opgeleverd, de kazerne een jaar later. Na het
vertrek van de brandweer is de kazerne
aangekocht door de Provincie Zeeland, met als
doel huisvesting van het Zeeuws Archeologisch
Depot en de Monumentenwacht van de SCEZ.
Het gebouw is naar ontwerp van de Architecten
Alliantie in Goes geheel gerenoveerd en
voorzien van een nieuwbouwgedeelte voor het
archeologisch depot. De drie functies van het
gebouw zijn in materiaalkeuze aan het exterieur
af te lezen: koper voor het kantoorgedeelte,
stortsteen voor garage- en opslagruimte en
damwand voor het depotgedeelte. De gemeenteraad
is in het bijzonder geïnformeerd over het
werk van de Monumentenwacht en de taken
van het Zeeuws Archeologisch Depot.
De Statencommissie had een dubbele insteek:
Er werden die avond meer verbindingen op het terrein
van het erfgoed gelegd. Paul van der Velde interviewde
Rinus Spruit, de schrijver van Zwieg Stille, het boek
dat ten grondslag ligt aan de voorstelling, en Bram
Kwekkeboom, de acteur. De kracht van het boek en
de voorstelling blijkt vooral de persoonlijke dimensie,
en in die zin ook de Zeeuwse afkomst van auteur en
acteur te zijn.
Schrijfster Floortje Zwigtman maakte later op de avond
de longlist van de Zeeuwse Boekenprijs 2011 bekend. Zij
won die prijs vorig jaar en schreef voor het themanummer
‘Verhaaltjes voor het slapen gaan’, haar Zeeuws erfgoed.
Leden van de gemeenteraad Middelburg in
het algemeen depot voor archeologische vondsten
van keramiek en glas. Zij bezochten
ook het metaaldepot en het organisch depot
voor houten en leren bodemvondsten.
het nieuwe gebouw bekijken en geïnformeerd
worden over de taken en werkzaamheden van
de SCEZ, mede gezien de kerntakendiscussie
en bezuinigingstaakstelling. De commissieleden
kregen een presentatie aangeboden waarin de
beleidskaders en de keuzes voor de toekomst
werden toegelicht. Hier kwamen aspecten aan
de orde als verbreding van het werkterrein in
de richting van landschap, natuur en ruimte,
andere financieringsstromen, meer doen voor
gemeenten in het kader van gewijzigde wet-
en regelgeving en zoeken naar een nieuwe,
organisatorische setting. Ook bij dit bezoek
werd ingegaan op de Monumentenwacht en
het Zeeuws Archeologisch Depot.
De commissieleden kregen een rondleiding
met tussenstops in de depotruimten, de gang
met vitrines en de garageruimte.
Ook cultuurgedeputeerde Ben de Reu nam deel
aan het werkbezoek van de Statencommissie.
In de garageruimte van de Monumentenwacht
klom hij moedig naar boven op een nagebootste
torenspits met verplichte veiligheidsvoorzieningen.
Zeeuws Erfgoed 15 december 2011/03|04 • ALGEMEEN
Voormalig cultuurgedeputeerden
Gert de Kok (l) en
Harry van Waveren gaven
na de overhandiging van
het jubileumnummer een
korte reflectie op de SCEZ
(foto Anda van Riet).

Cultuurhistorie
Zeeland of de Waddeneilanden?
Verschil moet er zijn
Wie jaar na jaar vanuit Zeeland naar een van de
(Nederlandse) Waddeneilanden trekt om daar een
vakantie door te brengen, heeft wat uit te leggen.
Wat hebben die eilanden te bieden wat Zeeland mogelijk
mist? Een vraag die niet zonder betekenis is, nu toeristisch
Zeeland eind september met zorg heeft moeten
constateren dat Nederlanders (overigens ánders dan
Belgen en Duitsers) onze provincie steeds meer mijden
als vakantiebestemming. En ook de permanente zoektocht
naar identiteit, imago, ‘merk’ van Zeeland rechtvaardigt
enige vergelijking.
Wie zich wat meer dan oppervlakkig in de vraag verdiept
zal al snel merken dat beide regio’s aan elkaar gewaagd
zijn als het gaat om het ophemelen van de eigen
verworvenheden. De eenvoudige zonzoeker mag volgens
de ene website de meeste zonuren verwachten in
Vlissingen; de andere site overbiedt met een net iets
hoger aantal uren zon in de regio Den Helder en Texel.
De cultuurtoerist - die lijken we tegenwoordig hoger
aan te slaan dan de zon-, zee- en strandliefhebber - zal
constateren dat ook op dat terrein provincies en
gemeenten met elkaar wedijveren, bijvoorbeeld om
de hoogste museumdichtheid. Volgens sommige bronnen
kan Friesland daar aanspraak op maken. Ameland zou
zelfs de hoogste dichtheid ter wereld hebben, met vijf
musea op een bevolking van 3.500. We weten dat ook
Zeeland op dit punt hoog scoort. En dan natuurlijk het
veel bezongen Zeeuwse licht: is dat echt iets anders dan
het licht boven de Wadden? Ik dacht van niet. Dat licht
lokte, dankzij de verbeterde spoorverbinding sinds de
negentiende eeuw kunstenaars en in hun kielzog de
eerste toeristen naar Walcheren. Voor de Wadden,
met Ameland voorop, geldt iets dergelijks; daar waren
het de sindsdien verbeterde veerverbindingen die een reis
vergemakkelijkten.
De Waddeneilanden lijken een gevoel van authenticiteit
op te roepen dat er ondanks alle verandering en schaalvergroting
voelbaar is. Jan Kolen bespeurt iets dergelijks
ook in Zeeland, in de ‘trage landschappen’ van onze
provincie, getuige zijn bijdrage in het recente SCEZnummer
van het Zeeuws Tijdschrift. Maar schuilt dat
gevoel van authenticiteit eigenlijk wel in het cultuurlandschap?
Dat is niet erg waarschijnlijk. Vrijwel heel Zeeland
ging door ruil- en herverkaveling op de schop, Walcheren
zelfs twee keer. Het landschappelijk spoor van de
allereerste ruilverkaveling van ons land, die van de
Ballumer Mieden op Ameland (in 1916), is al lang
weer uitgewist door een volgende herinrichting.
De Waddeneilanden weten zich sinds 2009 omarmd
door werelderfgoed (want die status bezit de Waddenzee),
maar zelf vallen ze erbuiten, althans de Nederlandse
Waddeneilanden. Wel kennen ze een aantal fraaie, deels
beschermde dorpsgezichten en een grootse natuur.
Hoe dan ook, het gevoel van authenticiteit lijkt op de
Wadden toch intenser dan in Zeeland. Natuurlijk wordt
het versterkt door de veerverbinding die een reis naar de
eilanden omslachtiger, duurder en selectiever, maar wel
boeiender en verwachtingsvoller maakt dan de autorit
over de A58. Met die bootreis ontstaat het eilandgevoel,
het gevoel dat we in Zeeland hebben overbrugd en
ondertunneld.
Beschermd dorpsgezicht Schiermonnikoog
(Langestreek om de Noord).
De Waddeneilanden kennen een grote plaatstrouw:
je gaat, vanuit Friesland of vanuit Groningen, je leven
lang bewust naar Ameland en niet naar Schiermonnikoog,
niet naar Terschelling maar wel naar Vlieland. Ook
eilandhoppen komt vrijwel niet voor. In Zeeland lijkt van
plaatstrouw niet veel meer over. Willen we de bezoekers
aan onze provincie blijvend boeien en binden, dan is er
dus inspanning nodig. We moeten hen ervan overtuigen
dat ze Zeeland pas hebben gezien als ze alle délen van
Zeeland hebben gezien. Maar dan moet Schouwen niet
als twee druppels water gaan lijken op Noord-Beveland,
en de Bevelanden niet op west- of oost-Zeeuws-
Vlaanderen. Verschíl moet er zijn. Probeer, zonder
daarvoor dammen door te steken of bruggen op te halen,
de vroegere eilandenstructuur zichtbaar te houden. Ook
die van de eilanden en dus van de scheidslijnen van nóg
vroeger: Gouwe, Schenge, Zwake, Braakman. De Zeeuwse
identiteit schuilt erin dat we juist meer dan één identiteit
bezitten. Alles wat herinnert aan Zeeland als land van
overkanten: koester dat. Koester dus het rondje met een
pontje met alles wat daarbij hoort aan infrastructuur:
een tijhaventje, havenplein, aanlegsteiger.
Die identiteiten schuilen deels in fysieke kenmerken,
in materieel erfgoed, in landschap. Maar ze schuilen zeker
ook in het immateriële. En ook op dat terrein valt wel wat
te verbeteren. In willekeurig welk dorp kan de toerist zich
tijdens het ringrijseizoen oprecht vergapen aan de bijzondere
dracht van die streek en zich verwonderen over de
specifieke taal van die streek. Maar hij moet zich wel
oprecht verbazen over de muziek die uit de luidsprekers
schalt: die is op een Brabantse of Drentse of Terschellinger
braderie niet anders. Over identiteit gesproken!
Aad de Klerk,
adviseur cultuurhistorie en landschap
Zeeuws Erfgoed 16 december 2011/03|04 • CULTUURHISTORIE

Cultuurhistorie Nieuws
Jan Kempeneers geëerd
Een uitermate heugelijk en gedenkwaardig moment voor
de Heemkundekring Philippuslandt, dat was 26 april.
In de algemene ledenvergadering van de kring stond men
die avond namelijk stil bij het tienjarig bestaan.
Inmiddels zijn meer dan vijfhonderdvijftig leden bij
de kring aangesloten; een prestatie die er mag zijn.
Voor een belangrijk deel is de sterke ledenaanwas de
HKW-Cultuurfondsprijs
voor Hans Houterman en Hans Sakkers
Alweer voor de vierde keer werd de HKW-Cultuurfondsprijs
uitgereikt. Dat gebeurde tijdens de jaarvergadering
van de Heemkundige Kring Walcheren op 27 april in
Middelburg. De prijs is een onderscheiding voor inzet
die geleverd is in de niet-professionele sfeer, ten bate van
het Walchers cultuurgoed. In principe eenmaal in de drie
jaar pakt de kring hiermee uit. Na Frans van den Driest
(2001), Polderhuis Westkapelle, Dijk- en Oorlogsmuseum
(in 2005) en Piet Smallegange (2008) waren ditmaal
Hans Houterman te Middelburg en Hans Sakkers te
Koudekerke de gelukkigen. Zij ontvingen de prijs voor
hun onderzoek, uitmondend in diverse publicaties, dat
volgens het juryrapport een ‘betekenisvolle bijdrage’
heeft geleverd aan de geschiedschrijving van Zeeland, in
het bijzonder van Walcheren, in de Tweede Wereldoorlog.
Voor dat onderzoek raadpleegden zij vaak tot dan toe
nauwelijks geraadpleegde bronnen, waaronder Duitse
(militaire) archieven, en interviewden zij Duitse overlevenden
en/of hun familie. Ook hun nadrukkelijke
Commissie Regionale Geschiedbeoefening Zeeland
opgeheven
De Commissie Regionale Geschiedbeoefening Zeeland
is opgeheven. De commissie is in 2001 door de SCEZ
in het leven geroepen om enkele (lopende) projecten
en activiteiten van de voormalige Stichting Regionale
Geschiedbeoefening Zeeland te begeleiden en verder
vorm en inhoud te geven aan de provinciale samenwerking
op het terrein van de geschiedbeoefening.
In de afgelopen jaren zijn de verschillende projecten
en activiteiten succesvol afgerond. Het laatste onderzoeksproject
van de commissie is in april van dit jaar afgesloten
met de publicatie Onrust en welvaart van Jan Zwemer.
De informatievoorziening op het terrein van de geschiedbeoefening,
ook een belangrijke taak van de voormalige
stichting, is geregeld via de nieuwsbrieven van het Zeeuws
verdienste van Jan Kempeneers, tien jaar geleden oprichter
en sindsdien ook een aantal jaren voorzitter en de
drijvende kracht achter het tijdschrift van de kring,
voluit de Cronicke van den lande van Philippuslandt.
Jan Kempeneers - niet aanwezig bij de vergadering in
verband met gezondheidsproblemen - was eerder die dag
en meer dan terecht benoemd tot lid van verdienste.
aandacht ‘voor het (behoud van het) erfgoed van de
oorlog en de landschappelijke context daarvan’ werd in
de argumentatie voor toekenning van de prijs geroemd.
Archief en de SCEZ en via het webportaal geschiedeniszeeland.nl.
Het webportaal is daarnaast uitgegroeid tot
een stevig samenwerkingsverband van Zeeuws Archief,
Zeeuwse Bibliotheek, Zeeuws Museum, SCEZ en de
gemeentearchieven. De commissie was ook belast met
het uitvoeren van de subsidieregeling van de onderzoeksvergoedingen.
Deze regeling is in feite steeds minder
nodig gebleken. Er werd nauwelijks meer een beroep op
gedaan sinds studenten zijn voorzien van een OV-kaart,
waardoor reiskosten geen belemmering meer zijn om in
Zeeland onderzoek te doen. Daarom wordt de regeling
onderzoeksvergoeding definitief per 1 januari 2012
beëindigd. Lopende aanvragen zullen nog worden
afgehandeld.
Zeeuws Erfgoed 17 december 2011/03|04 • CULTUURHISTORIE
Walviskaken als
afrastering langs de weg in
Hollum anno 1930:
tastbare herinneringen aan
de vanuit Ameland
ondernomen walvisvaart.
Prijswinnaars
Hans Houterman (l) en
Hans Sakkers
(foto Mirjam Wondergem).

Op de dialectendag worden
er tijdens de zonnige pauze
nieuwe contacten gelegd
en worden oude
vriendschapsbanden
weer nauwer aangehaald.
•
STREEKTAAL VARIA
Een mooie dag, de Zeeuwse dialectendag
15 oktober begint mooi. Er hangt - ondanks de koude -
een zomers herfstsfeertje met de grote opgaande zon die
iedereen die op weg was naar Landlust wel moet hebben
Zesde streektaalconferentie in Heerde
Het was ver weg, dit jaar. Met het openbaar vervoer was
het vrijwel onmogelijk om zonder overnachting de
streektaalconferentie bij te wonen als je in Zeeland woont.
Gelukkig was er toch een Zeeuwse inbreng, want Joop
van den Bremen uit Vlissingen was een van de sprekers.
Het was een soort thuiswedstrijd voor hem, want zijn
roots liggen daar, in de buurt van Heerde. De lezingen
waren interessant en zeer divers. Dialect en muziek is ook
een dankbaar thema. Joop bracht een mooi overzicht van
wat er allemaal is in Nederland. De Vlaamse Walter
Evenepoel bracht - hij is zelf zanger - in zijn lezing zeker
wat variatie door nu en dan te zingen. Ook de andere
lezing over streektaalmuziek in Vlaanderen zorgde voor
Vlaamse klanken, zij het deze keer niet uit eigen mond.
Ook Friesland, Drenthe, de Stellingwerven, Twente
kwamen uitgebreid aan bod in diverse verhalen.
Op www.zeeuwseklapbank.nl kunt u binnenkort enkele
van de lezingen beluisteren.
Zeeuws Erfgoed 18 december 2011/03|04 • STREEKTALEN
gezien. Na de gebruikelijke ochtendvergadering waarin
enkele inhoudelijke en financiële zaken besproken
worden, wordt het publiek geboeid door het verhaal van
Rob van Hoek. Het thema is immers beeld en geluid.
Rob van Hoek was verantwoordelijk voor Zeeland in
Van Gewest tot Gewest. Zijn voordracht over de thema’s
die in dit programma aan bod kwamen in de loop van
de periode dat Van Gewest tot Gewest op tv te zien was,
wordt begeleid door mooie beelden uit Zeeland. Leuk
dat ook enkele bekende Zeeuws-Vlaamse dialectliefhebbers
even de revue passeren. Engel Reinhoudt zorgt
op gepaste wijze voor een mooie afsluiter van het
ochtendprogramma. Wat heeft die man weinig nodig om
een hele zaal aan het lachen te brengen, elk jaar opnieuw.
Velen zullen jaloers zijn op zijn gave om zo gepast te
kunnen reageren op de kleine dingen van het leven, zoals
de eerste tv in het dorp en het meegluren van de andere
bewoners van de straat. De middagpauze is gezellig
omdat iedereen lekker buiten kan staan praten met jan
en alleman. Toch is iedereen gedisciplineerd genoeg om
stipt om 14.00 uur weer binnen te komen en te luisteren
naar de verhalen die in het namiddagprogramma
geprogrammeerd zijn. Het was weer een mooie dag!
Volgend jaar 20 oktober is het weer zover. Het thema
is dan dieren in en rond het huis. Wie erbij wil zijn, kan
de datum nu al noteren.
Joop van den Bremen vertelt over Nederlandse
streektaalmuziek en Walter Evenepoel voegt de daad bij
het woord tijdens zijn lezing over de Vlaamse dialectmuziek
en geeft een gratis miniconcert.
Gezocht voor Zing Zeeuws 2012:
Jonge enthousiaste medewerkers die van ‘Zing
Zeeuws’ weer een feest willen maken! In het najaar
van 2012 komt er een vierde editie van de dialectwedstrijd
‘Zing Zeeuws’. We zoeken nog enkele
enthousiaste vrijwilligers om mee te helpen. We
willen er immers nog meer jongeren bij betrekken.
Geef een seintje aan de adviseur streektaal als dit iets
voor u is (v.de.tier@scez.nl). Meer informatie op
www.zingzeeuws.nl.

Streektalen
Cursus Kennismaking met het Zeeuws
Na Middelburg is Zierikzee aan de beurt. Vanaf 5 oktober
volgen twaalf dappere mannen en vooral vrouwen de
cursus ‘Goed gebekt in het Zeeuws dialect! Kennismaking
met het Zeeuws’. De eerste cursusavond kwam er ook een
journalist meevolgen. Zijn verslag stond op 7 oktober in
de Schouwse editie van de PZC (www.scez.nl/streektalen
of www.zeeuwseklapbank.nl). In de cursus komen de
diverse dialecten van Zeeland aan de orde. Woordenschat,
klankleer, grammatica, het komt allemaal aan bod.
Het vertrekpunt is de regio waar de cursus plaatsvindt.
Daarna vergelijken we het met de andere regio’s.
Wat zijn de verschillen, wat zijn de gelijkenissen?
Vrijwilligersgroepje
Op onze oproep voor vrijwilligers kwam al enige reactie.
Ondertussen zijn we dan ook met enkele mensen van
start gegaan om wat er al over het Zeeuws is verzameld
op een goede manier te ontsluiten. De werkjes zijn divers.
Zo zoeken we nog altijd mensen die oude vragenlijsten
in een database of excelformulier willen omzetten,
zodat de gegevens beschikbaar komen voor het tekenen
van bijvoorbeeld dialectkaarten zoals deze kaart van
de ragebol.
Een ander werkje is het digitaliseren van het gesproken
Zeeuws materiaal. In de jaren zestig en zeventig van de
vorige eeuw zijn allerlei gesprekken in het Zeeuws op
band opgenomen. Die kan u deels horen op de website
www.zeeuwseklapbank.nl en op die van het Meertens
Instituut, www.meertens.knaw.nl/soundbites.
Van sommige van deze gesprekken bestaan al transcripties
of uitgeschreven teksten. Die willen we digitaliseren.
Helaas komen er bij het omzetten van de scans heel wat
fouten voor in de dialectweergave. We zoeken dus
correctoren om deze teksten na te lezen en ondertussen
te luisteren naar de verhalen om eventuele fouten recht
te zetten.
Verder bereiden we in 2012 ook een mooi programma
voor zorginstellingen en andere instituten voor. We zijn
zeer benieuwd naar de al bestaande vertelprogramma’s
van onze verhalenvertellers, zodat we een overzicht
Taal in de MuseumNa|8
Streekmuseum De Meestoof heeft wel iets met dialecten.
Jaren geleden gaven ze het Zeeuwse leesplankje uit en dit
jaar was er op de MuseumNa|8 een lezing over de woordenschat
van het trekpaard. Heel wat bezoekers weten nu
waar het kachteltje op de diek vandaan komt, of wat een
toam of een grêêl is. Hebt u bijvoorbeeld het oude woord
oorslop nog gehoord? Het zou een Thools woord moeten
zijn voor het haam van het paard. Dit en andere wetenswaardigheden
rond het paard kwamen aan bod tijdens de
MuseumNa|8 (zie elders in deze aflevering). Er waren
uiteraard ook echte paarden aanwezig, waar je de bevelen
haerop en hito direct op kon uitproberen.
Welke woorden komen waar voor, enz. Het is een echte
kennismaking met de verschillende taalregio’s in ons
Zeeuwse gebied.
Op 6 februari start de cursus in Terneuzen. De lessen
worden gegeven in het Zeldenrust-Steelantcollege,
Zeldenrustlaan 2, Terneuzen op maandagavond van
19.00 uur tot 21.00 uur. Er is plaats voor een vijftiental
cursisten. Inschrijven kan bij de ZVU en kost 40 euro.
De cursus wordt mogelijk gemaakt dankzij een subsidie
van de Provincie Zeeland. Meer informatie op
www.volksuniversiteitzeeland.nl/algemeen/zeeuwse-dialecten.
kunnen maken van wat er al bestaat aan dergelijke
initiatieven. In dit kader zoeken we ook ‘taalreporters’,
die bereid zijn om her en der verhalen te verzamelen en
op te nemen. Dat kunnen levensverhalen zijn maar ook
leuke verhaaltjes om aan anderen te vertellen.
Werk genoeg dus voor wie graag iets met de Zeeuwse taal
doet. We kijken uit naar jullie reacties. In het voorjaar
proberen we de vrijwilligers eens samen te brengen om
ideeën uit te wisselen en eventuele nieuwe projecten op
te starten.
Net verschenen
De dialectatlas van Nederland biedt een mooi
overzicht van dialectkaarten op het vlak van
woordenschat, klanken, grammaticale verschijnselen
en namen. Dialectatlas van het Nederlands bevat
ongeveer honderdvijftig paginagrote kaarten
waarop de verspreiding van een taalverschijnsel
wordt getoond. Aan elke kaart is een pagina met
duidelijke uitleg en commentaar toegevoegd.
Het boek wordt ingeleid met een hoofdstuk
over de geschiedenis van de Nederlandse
dialecten. Het is nu te koop in de
boekhandel.
De dialectkaart voor ‘zoen’ laat zien
dat in Zeeland niet alleen ‘kos’
(verspreid) maar ook ‘toot’
(Oost-Zeeuws-Vlaanderen) te horen is.
Zeeuws Erfgoed 19 december 2011/03|04 • STREEKTALENN

Archeologie
Archeologisch Nieuws
Drie fragmenten van een
vrij gevormd beeld van
roodbakkend aardewerk
met witte engobe, voorstellende
rug en achterhoofd
van een menselijke figuur;
datering vijftiende-zestiende
eeuw.
Bovenleer en zool van een
veertiende-eeuwse schoen
uit Aendijcke.
Project Probleemloos Toegankelijk
Het project voor het inlopen van de achterstanden in de
ontsluiting van het Zeeuws Archeologisch Depot ligt goed
op stoom en velen dragen daar aan bij. Zo ook voormalig
assistent-provinciaal archeoloog Bas Oele. In de afgelopen
maanden heeft Bas enige duizenden gedigitaliseerde
negatieven van onderzoek in Zeeland, waarvan een groot
deel door hem zelf is gemaakt, voorzien van een globale
beschrijving. Voor hem (en ook voor zijn vrouw Koos)
was dat een bijzondere reis door het eigen verleden,
waarmee informatie is verkregen die door niemand anders
meer kon worden gegeven.
Een nieuwe medewerkster, Ina Dellebeke,
vervult een belangrijke taak bij de invoer van data.
Inmiddels zijn er circa 14.000 vondsten geregistreerd en
wordt nu prioriteit gegeven aan de invoer van 3.500 oude
onderzoeks- en vondstmeldingdossiers in de
documentatiedatabase. De database die gemaakt is voor
de Provinciale Onderzoeksagenda Archeologie Zeeland
is daar nu ook in opgenomen, waarmee in één keer circa
600 dossiers zijn toegevoegd. De beschrijving van de
tekeningen is eind oktober afgerond en de laatste 900
tekeningen worden nu gescand.
Zeeuws Erfgoed 20 december 2011/03|04 • ARCHEOLOGIE
Wederom heeft de registratie van vondsten uit Zeeuwse
musea leuke nieuwe gegevens opgeleverd, vooral uit het
verdronken dorp Aendijcke bij Zaamslag. Naast het
bekende pijpaarden beeldje van Christus als kind zijn
er nog fragmenten van drie andere beeldjes in de
inventarisatie aan het licht gekomen, waarvan twee van
roodbakkend aardewerk, bedekt met een witte engobe.
Tegen de verwachting in bleek Jeroen Ras (SOB Research)
nog in staat bijna alle fragmenten leer uit Aendijcke te
conserveren; daaronder bevonden zich resten van
schoenen uit de dertiende en de veertiende eeuw, die nu
geschikt zijn om tentoongesteld te worden.
Heel bijzonder is een fragment van een Rijnlandse wijnamfoor
uit de tiende of elfde eeuw, heel wat ouder dan
de oudste vermelding van het dorp Adendijk in 1170!
Fossiele mammoetkies uit het pleistoceen, gevonden in
een laatmiddeleeuwse puinlaag in Aendijcke.
Veel ouder nog is een fossiele kies van een mammoet,
gevonden tussen het laatmiddeleeuwse puin van het
verdronken dorp. Duidelijk is dat hij in de late middeleeuwen
al eens is gevonden en benut, maar de vraag
is of men de kies als zodanig of als iets speciaals heeft
herkend, of hem gewoon heeft beschouwd en gebruikt
als bouwmateriaal.
Aankondiging
ZAAD 2012: 17 maart
De dertiende Zeeuwse Amateur Archeologen Dag
vindt plaats op zaterdag 17 maart 2012 in SCEZlocatie
Het Schuitvlot in Middelburg. Noteer de
datum vast in uw agenda! Het programma zal
aandacht schenken aan twee belangrijke themajaren
voor Zeeland: het Jaar van de Historische
Buitenplaats 2012 en het Zeeuws Jaar van het
Water.

Personalia
‘Nog meer jubilea’
Stagiaire en vrijwilligster Céline den Engelsman schreef in
augustus het volgende bericht over haar werkzaamheden
in het archeologisch depot aan het Armeniaans Schuitvlot:
“Misschien heeft u mij weleens zien rondlopen op de
SCEZ of op archeologische bijeenkomsten. Ik ben dat
kleine meisje dat wel wat opvalt tussen de rest, vanwege
haar leeftijd (en lengte). Mijn naam is Céline den
Engelsman (16 jaar). En in deze maand vier ik mijn
1-jarig jubileum bij de SCEZ en in de archeologie!
Ik heb een jaar lang elke dinsdagmiddag als vrijwilliger
geholpen bij het inlopen van de achterstanden. Voor mijn
maatschappelijke stage moest ik 72 uur vrijwilligerswerk
doen. En daarna ben ik gewoon lekker doorgegaan.
Het werk dat ik er doe is erg divers. Als er een doos
binnenkomt controleer ik de volledigheid en inventariseer
ik de inhoud, voor zover dat nog niet gebeurd is.
Ook maak ik foto’s en heb ik weleens mogen tekenen.
Zo kom ik in aanraking met de vondsten. Scherven,
potten, munten, gewichten, botten, hout, textiel, leer,
ik kom van alles tegen! Maar ik heb zelf ook al eens
opgegraven. Dat was supergaaf! En zo raak ik vertrouwd
met beide kanten van het archeologisch bedrijf: opgraven
en verwerken van vondsten. Later wil ik archeologie gaan
studeren. En dan veldarcheoloog worden, dat weet ik
zeker. Ook ben ik dit jaar op de open dag van de
Universiteit Leiden geweest. Uiteraard heb ik dat meteen
even gecombineerd met een bezoekje aan het
Rijksmuseum van Oudheden.
Met deze kleine bijdrage aan Zeeuws Erfgoed wil ik
graag een aantal mensen van harte bedanken. Allereerst
Antoinette van Duijn, mijn lerares, die mij enthousiast
maakte voor deze geweldige wetenschap. Robert van
Dierendonck die de stage regelde, en mij een onuitputtelijk
enthousiasme meegaf. Bernard Meijlink en Bram
Silkens van de WAD, met wie ik mee mocht helpen op
hun opgraving op Hof Essenvelt. Maar ook Dicky de
Koning, Leida Goldschmitz, Niek Beeke, Hans Bostelaar,
Jan Kuipers en Ina Dellebeke. En vooral niet te vergeten:
Henk Hendrikse, mijn strenge maar rechtvaardige
‘mentor’ die me elke week weer begeleidt en me zijn
kennis bijbrengt. Ik heb het hier erg naar mijn zin, en ik
hoop dan ook op nog meer jubilea.”
Onderzoek en meldingen
SCHOUWEN-DUIVELAND
Zegelstempels uit Schouwen-Duiveland
Ruim vijf jaar na de uitgave van Zegelstempels en
Zegelringen uit Zeeuwse bodem blijkt de voorraad zegelstempels
in het bodemarchief nog steeds niet te zijn uitgeput.
Degenen dit het boek kennen, weten dat vondsten
uit Schouwen-Duiveland hierin weinig vertegenwoordigd
zijn. Niet omdat het gebruik van zegelstempels in die
regio onbekend was, maar omdat de bodemvondsten eenvoudigweg
niet werden aangemeld.
Gelukkig is dat manco door de melding van de heer S.
Nelisse enigszins rechtgetrokken. De afgelopen tijd liet hij
maar liefs vijftien zegelstempels zien die hij in de laatste
tien jaar aantrof op verschillende Schouwen-Duivelandse
vindplaatsen. Kwaliteit en datering lopen erg uiteen. Zo
Promotie Wouter Dhaeze
Vrijdag 23 september verdedigde Wouter Dhaeze zijn
proefschrift De Romeinse kustverdediging langs de Noordzee
en het Kanaal van 120 tot 410 na Chr. aan de universiteit
van Gent. Wouter begon zijn archeologische loopbaan al
omstreeks 1988, toen hij als kleine jongen meehielp bij
archeologisch onderzoek in Aardenburg, waarbij ook het
Provinciaal Depot voor Bodemvondsten (nu het werkveld
archeologie van de SCEZ) was betrokken. De contacten
zijn sindsdien nooit verbroken.
zijn er mooie zegelstempels uit de late middeleeuwen,
maar daarbij ook materiaal dat bewust gekapt en beschadigd
is (om misbruik door onbevoegden te voorkomen).
Ook zeventiende- en achttiende-eeuwse stempels komen
onder de aangemelde vondsten voor.
Een opvallend zegelstempel (hier afgebeeld) is vervaardigd
uit zilver en dateert uit de veertiende eeuw. Zilveren middeleeuwse
zegelstempels zijn uiterst zeldzaam en dit is dan
ook slechts het tweede exemplaar uit Zeeuwse bodem dat
de laatste tien jaar is aangemeld. Centraal op het stempel
is een aanziend portret van vermoedelijk een man
bekroond door een dubbelkoppige adelaar. Het geheel is
geplaatst in een veelhoekig motief met acht roosjes in de
hoeken. De greep is voorzien van een driepas. Een naam
is niet vermeld, hetgeen ongebruikelijk is bij middeleeuw-
Zeeuws Erfgoed 21 december 2011/03|04 • ARCHEOLOGIE
Stagiaire en vrijwilligster
Céline den Engelsman.
Wouter Dhaeze met zijn
proefschrift over de
Romeinse kustverdediging.

Zegelstempel uit
Schouwen-Duiveland,
in zilver met aanziend
portret.
Diameter 1,9 centimeter;
hoogte 2,4 centimeter
(collectie S. Nelisse).
Dubbelwandige waterput
naast het badgebouw.
Het Romeinse badgebouw
van Aardenburg; reconstructie
door Mikko Kriek.
se zegelstempels. Mogelijk gaat het hier om een
contrastempel: een stempel dat aan de keerzijde in de
was onder de akte werd gedrukt om fraude te voorkomen.
Slimmeriken konden namelijk de was aan de keerzijde
verwijderen en een eigen beeldmerk aan een akte
bevestigen. Door een contrastempel werd dit tegengegaan.
Dat dit alleen bij akten van grote importantie gebeurde
lijkt logisch. Het feit dat de uitvoering van het zegelstempel
in zilver is, bewijst de hogere dan gemiddelde
status van de eigenaar. Sinds de publicatie van
Zegelstempels en Zegelringen met daarin de beschrijving
en/of afbeelding van 275 zegelstempels is de tellerstand
inmiddels opgelopen tot een totaal van 365 exemplaren.
Naast belangrijke informatie over het voorkomen van
diverse typen zegelstempels op Schouwen-Duiveland
leveren de aangemelde vondsten kennis op van nieuwe
vindplaatsen. Deze informatie wordt door de Werkgroep
ZEEUWS-VLAANDEREN
Onderzoek Romeins Aardenburg
De thermen van Aardenburg
Het Aardenburgse Odysseeproject schrijdt voort.
In september is begonnen met het beschrijven van de
structuren, nadat eerder alle bij de opgravingen opgetekende
sporen digitaal waren verwerkt. Zo zijn overzichten
van alle Romeinse grondsporen van de verschillende
opgravingen verkregen. Hieruit zijn de belangrijkste
structuren geselecteerd, die nu verder worden uitgewerkt.
Een bijzondere ontdekking bij dit onderzoek is een
Romeins badgebouw, ook wel thermae of thermen
genoemd, waarvan de sporen in 1965 werden aangetroffen
op het terrein van de voormalige Gasfabriek in
Aardenburg, ter hoogte van de Beekmanstraat. Van het
gebouw werden de sporen van de funderingen en muurwerk
aangetroffen, met daaromheen grote hoeveelheden
puin. Dat het om een badgebouw moet gaan blijkt uit de
verschillende ruimtes voor de heet-, lauw- en koudwater-
Zeeuws Erfgoed 22 december 2011/03|04 • ARCHEOLOGIE
Metaalvondsten Zeeland (WMZ) beheerd maar ook
opgeslagen in het Zeeuws Archeologisch Archief (ZAA).
Bestudering van deze gegevens in combinatie met de
vondsten kan weer aanleiding
zijn tot nieuwe inzichten
in de Schouwen-
Duivelandse en dus
Zeeuwse
archeologie.
Hopelijk komen
hierdoor nieuwe
meldingen binnen
van vondsten
uit die regio.
baden die binnen de structuur herkenbaar zijn. Het zware
gebouw was deels gefundeerd op houten paaltjes.
Deze manier van funderen kennen we ook van het hoofdgebouw
van de Romeinse vesting. Het patroon van deze
paaltjesfundering laat zien dat de warme ruimtes door
middel van een ondergronds verwarmingssysteem
(hypocaustum) werden verhit. Op basis van deze gegevens
is een reconstructie van het badgebouw gemaakt, met
van zuid naar noord het praefurnium (stookruimte),
het caldarium (heetwaterruimte), in het midden het
tepidarium (lauwwaterruimte) en daarboven het
frigidarium (koudwaterruimte). Hierbij is uitgegaan
van de klassieke indeling van een Romeins badgebouw,
waarbij de bezoeker een vaste route volgde van koud
naar lauw naar heet. Ieder badgebouw had ook een
apodyterium (kleedruimte). Deze is in het Aardenburgse
gebouw niet opgegraven, maar moet tegen de koudwaterruimte
aan gelegen hebben. Vermoedelijk lag aan de
noordwestgebouw een omsloten hof.
Het water voor dit badhuis was waarschijnlijk afkomstig
van de waterput die enkele meters ten zuiden van het
gebouw is opgegraven. Het betreft een grote vierkante
houten waterput met dubbele bekisting; deze was waarschijnlijk
bedoeld om verontreiniging van het water van
de omliggende bodem te voorkomen.
Het badcomplex was gelegen aan een nieuw ontdekte
Romeinse weg ten oosten van de ommuurde nederzetting.
Het gebouw is georiënteerd op deze weg en heeft eveneens
dezelfde oriëntatie als de Romeinse gebouwen binnen de
muren. Ten zuiden van de weg lag een industriële zone
met ovens waar zout, vissaus en kalk kan zijn geproduceerd
en ijzer werd gesmolten of gesmeed.
Momenteel worden de andere structuren van de Romeinse
nederzetting uitgewerkt en beschreven. Het wetenschappelijk
deel van het project zal in het eerste kwartaal van
2012 worden afgerond. Daarna zijn een publieksboek en
een tentoonstelling voorzien.

Metaalvondsten uit Sluis
De heer J.P. Schoutens uit Retranchement meldde
de vondst van een groot aantal voornamelijk metalen
voorwerpen uit de middeleeuwen en nieuwe tijd uit Sluis.
Ze zijn merendeels afkomstig uit de stortgrond van een
opgraving, die in januari 2011 door het archeologisch
bedrijf Artefact in samenwerking met de Grontmij is
uitgevoerd bij de Brugstraat (plan Smeedtoren).
Andere vondsten komen van diverse rioleringsprojecten
uit de binnenstad van Sluis, waaronder die uit de
J.H. van Dalestraat, de Ridderstraat en de Handboogstraat.
De SCEZ heeft alle voorwerpen gedocumenteerd
en gefotografeerd. De vondsten van de opgraving worden
in een rapport van Artefact gepubliceerd.
Erotisch insigne uit de Handboogstraat in Sluis
(collectie J.P. Schoutens).
Inspecties rioleringswerk Oostburg
De SCEZ heeft afgelopen zomer enkele archeologische
inspecties van de rioleringswerkzaamheden in de
Veerhoeklaan te Oostburg uitgevoerd. Op de kruising
van de Veerhoeklaan met de Pastoor van Genklaan werden
drie handgevormde aardewerkfragmenten aangetroffen
in de top van het Hollandveen. De aardewerkfragmenten
dateren waarschijnlijk uit de Romeinse tijd. Daarnaast
kwam in de top van het veen, zowel in het profiel als in
het vlak, een dun rood brokkelig laagje tevoorschijn,
Dijken in Saeftinghe
Op 31 augustus, 19 september en 4 oktober verrichtte
de SCEZ in samenwerking met de Archeologische
Werkgemeenschap Nederland (AWN) en leden van een
archeologische werkgroep Saeftinghe, archeologische
waarnemingen en boringen bij twee buitendijks gelegen
oude dijken in het oostelijke deel van het Verdronken
Land van Saeftinghe. Waarschijnlijk dateren deze dijken
uit de middeleeuwen. De werkgroep Saeftinghe stond
onder leiding van de heer M. Buise, tevens melder van
de dijken en gids in het gebied.
De eerste en langste dijk, die langs de Schelde loopt en
bij laag water bloot ligt, is momenteel ongeveer 200 meter
lang zichtbaar met een noord-noordwest/zuid-zuidoost
oriëntatie, dus bijna gelijk aan die van de Scheldeloop.
De dijk is volgens de heer Buise al voor een deel
geërodeerd, zowel in de diepte als in de lengte. Vroeger
was de dijk hoger en liep verder de Schelde in. De breedte
kon niet goed worden bepaald, daar er aan de zijkanten
nog veel slib aanwezig was. Het profiel van het
dijklichaam bestond uit een afwisseling van klei en veen
op natuurlijk Hollandveen. De dijk was grotendeels
opgebouwd uit kleiplaggen, maar hier en daar ook uit
veenplaggen. Uit de boringen bleek dat de dijk is
aangelegd op een laagje klei dat zich op het natuurlijke
Hollandveen bevindt en dat hij in de ondergrond nog
verder in zuidelijke richting onder het slib doorloopt.
Hoever de dijk doorloopt is nog niet bekend, maar
aanvullende boringen kunnen hierover uitsluitsel geven.
Tijdens de laatste tocht is een nieuw stuk dijk ontdekt,
dat min of meer haaks op de dijk de Schelde inliep.
Door erosie van het slib waren diverse kleiplaggen te
voorschijn gekomen. In dit nog onbekende dijktracé is
een boring gezet, waaruit bleek dat de opbouw vrijwel
identiek was aan die van de eerste dijk.
De tweede dijk bevond zich circa 200 meter ten westen
van de eerste dijk en was zowel in het vlak als in het
bestaande uit een soort zeer fijn baksteenpuin. Dit laagje
is over een lengte van minimaal 3 meter waargenomen en
is bemonsterd. De resultaten hiervan zijn nog niet
bekend. Het bodemprofiel is gedocumenteerd en
gefotografeerd. Het Hollandveen was intact aanwezig,
met een harde veraarde bovenlaag en onderin stukken
natuurlijk hout. Boven het veen bevond zich een
1,5 meter dikke vette kleilaag, die waarschijnlijk in
de middeleeuwen is gevormd. Onder het veen lag
pleistoceen zand uit het eind van de laatste ijstijd.
profiel van een geul prachtig zichtbaar, direct langs het
schor. De dijk is in het vlak nog veel beter bewaard als de
eerstgenoemde dijk, daar de tweede voor het grootste
gedeelte pas in de loop van 2011 verder tevoorschijn is
gekomen door een vrij snelle erosie van het schor. De
zichtbare lengte van deze dijk bedraagt 30 meter. De
oriëntatie is bijna dezelfde als die van de eerste dijk, maar
nu iets meer noord-zuid. Zeer waarschijnlijk loopt de dijk
zowel in noordelijke als in zuidelijke richting nog verder
door. De breedte van de basis van de dijk bedraagt 18
meter. Uit boringen bleek dat het resterende dijklichaam
uit enkel veenplaggen bestaat en dat de dijk direct op het
Hollandveen is aangelegd. De plaggen hadden een vrij
onregelmatige grootte en vorm (zowel vierkant als rechthoekig
als trapezium-/ruitvormig). Van het dijklichaam
resteert nog een stuk van 1,30 à 1,40 meter hoog, gerekend
van de voet van de dijk tot de top in het midden.
Onder het Hollandveen is in de boor nog pleistoceen
zand aangetroffen, waarvan de top waarschijnlijk nog
intact is. In de basis van het schor - in het verlengde van
de dijk - is een boring gezet om te kijken of er eventueel
een kleibekleding aanwezig is geweest op de veenplaggen.
Dit kon op die plek echter niet worden aangetoond.
Zeeuws Erfgoed 23 december 2011/03|04 • ARCHEOLOGIE
De tweede (veen)dijk in
het Verdronken Land van
Saeftinghe.

Vondstmeldingen en
archeologisch spreekuur
Melding van archeologische
vondsten dient te
geschieden bij de SCEZ.
Het materiaal wordt
wanneer nodig geregistreerd
en gedocumenteerd,
maar blijft altijd in
het bezit van de melder,
tenzij deze het zelf wil
afstaan. Uw melding
van vondst(en) of
waarneming(en) kan ook
schriftelijk of telefonisch
geschieden bij:
SCEZ
Postbus 49
4330 AA
Middelburg
T 0118-670870
E j.jongepier@scez.nl
Daarnaast houdt de
SCEZ op elke eerste
dinsdagmiddag van de
maand een archeologisch
spreekuur. U kunt het
spreekuur in locatie
De Burg
Groenmarkt 13
te Middelburg
bezoeken om voorwerpen
te laten determineren
(geldwaarde wordt niet
getaxeerd), vondstmeldingen
te doen, of allerlei
vragen op het gebied van
de Zeeuwse archeologie
voor te leggen.
De eerstvolgende
archeologische
spreekuren vinden
plaats op de dinsdagmiddagen
3 januari,
7 februari en 6 maart
van 15.30 tot 16.30
uur.
Dank voor uw
medewerking!
Scheepsrestanten werpen nieuw licht op handelsverleden Hulst
In de binnenstad van Hulst is het plan De Nieuwe
Bierkaai in ontwikkeling. Een onderdeel van het plan is
de waterpartij, gelegen op de plek waar zich in de late
middeleeuwen de haven bevond. Tijdens het vooronderzoek
werd duidelijk dat er grootschalig archeologisch
onderzoek nodig was. Op basis van de stadsplattegrond
van Jacob van Deventer uit circa 1560 bleek dat bij de
ontgraving van de nieuwe haven de restanten van twee
bruggen konden worden aangetroffen, alsook resten van
kades, havenactiviteiten en huizen. Bij voorbereidende
werkzaamheden werden dan ook niet geheel onverwacht
de resten van de Visbrug gevonden; en later stuitte men
nog op de resten van de Steenbrugghe. Dit betrof een
massief bakstenen bruggenhoofd uit de vijftiende-zestiende
eeuw met een aanzet van een boog. Gezien de monumentaliteit
van de vondst onderzoekt de gemeente Hulst
de mogelijkheden om het bruggenhoofd te behouden en
zichtbaar te maken in het straatbeeld.
In tegenstelling tot de gangbare praktijk koos de gemeente
voor de verdere uitvoering van het plan voor een archeologische
begeleiding van de graafwerkzaamheden in plaats
van een opgraving. De archeologen van Arcadis en
Artefact hebben tot eind september onder soms zware
omstandigheden gedreven en nauwgezet gewerkt. Hierbij
werden ze veelvuldig bijgestaan door leden van de
Werkgroep Archeologie Hulst, die niet alleen assisteerden
bij het veldwerk, maar ook een onmisbare bijdrage bij de
vondstverwerking hebben geleverd.
Veldtechnicus Hans Bostelaar (Artefact) veegt de planken
van de dertiende-eeuwse schepen schoon.
Zoals verwacht werden grote hoeveelheden vondsten van
laatmiddeleeuwse woningen aangetroffen. Ook werd de
loop van de havengeul teruggevonden, die in de vijftiende
en zestiende eeuw voorzien was van bakstenen en natuurstenen
kademuren. In de kade werden bovendien twee
houten trappen en een grote natuurstenen trap ontdekt.
De stenen trap en een deel van de kademuur kunnen
worden behouden in de nieuwe kade.
Delen van de houten kade bleken uit hergebruikt
scheepshout te bestaan. De Rijksdienst voor het Cultureel
Erfgoed werd om advies gevraagd hoe hiermee om te
gaan, omdat de vondst van laatmiddeleeuwse scheepswrakken
zeer bijzonder is. Het was niet mogelijk om
vanuit het Rijk extra gelden beschikbaar te krijgen voor
nader onderzoek naar de scheepsdelen. Arcadis zag
uitgebreide documentatie van de scheepsresten als
meerwerk, ondanks het feit dat deze vondst in de
archeologische verwachting van het Programma van Eisen
omschreven was. Helaas had ook de gemeente geen extra
financiën beschikbaar. Door deze patstelling dreigden
belangrijke archeologische relicten het onderspit te delven.
Zeeuws Erfgoed 24 december 2011/03|04 • ARCHEOLOGIE
Restanten van het bakstenen bruggenhoofd binnen
de kademuren van de Nieuwe Haven;
datering vijftiende-zestiende eeuw. Op de achtergrond
de Dobbele Poort/Keldermanspoort.
Nog net op tijd kon een beroep worden gedaan op de
deskundigheid van prof. dr. André van Holk, hoogleraar
maritieme archeologie aan de Rijksuniversiteit Groningen,
die concludeerde dat de haven en de scheepsdelen een
uitermate interessant ensemble vormden voor de kennis
over het Zeeuwse maritieme verleden. Nader onderzoek
naar de scheepsdelen zou nieuwe informatie kunnen
opleveren over de handelscontacten van Hulst.
Scheepsresten vormen in de Provinciale Onderzoeksagenda
Archeologie Zeeland (POAZ) een belangrijk
speerpunt. Daarom heeft de Provincie Zeeland de
Vlaamse scheepsarcheoloog Jeroen Vermeersch
ingeschakeld om de scheepsresten op te graven. Door
de inzet van deze scheepsarcheoloog, archeologen van
de SCEZ en vrijwilligers konden de scheepsresten binnen
de gestelde termijn worden opgegraven. Er werden delen
van tenminste vier verschillende schepen gevonden, alle
verwerkt in de kadebeschoeiingen. Er werden hier
bepaalde Scandinavische kenmerken in herkend, die er
op wijzen dat in het dertiende-eeuwse Hulst al contacten
met Noord-Europa bestonden. Inmiddels zijn de
scheepsdelen overgedragen aan het Nationaal Scheepsarcheologisch
Depot in Lelystad voor verder onderzoek
door de Rijksuniversiteit Groningen.
Hoewel het veldonderzoek is afgerond, begint nu pas het
belangrijkste onderdeel van het proces om tot een goed
verhaal over het verleden van het gebied te kunnen
komen. De vele vondsten en onderzoeksgegevens moeten
worden verwerkt en geanalyseerd door deskundigen tot
een standaardrapportage en publieksboek. En natuurlijk
moeten de vondsten worden geconserveerd voor behoud
in depot of vitrines. Het laatste verdient aanbeveling.
Wellicht dat de gemeente Hulst hiervoor zo dicht
mogelijk bij de plek van opgraving een voorziening kan
creëren.
IJzeren helm uit
de Tachtigjarige
Oorlog,
gebruikt als
schietdoel.
De schietgaten
zijn nog duidelijk
zichtbaar.

Vondst voor het voetlicht
Een middeleeuws zwaard uit Cadzand
Tijdens munitieonderzoek bij Cadzand is in oktober 2010
een ijzeren zwaard gevonden op 1,20 meter diepte. Het betreft
een klein exemplaar uit waarschijnlijk het tweede kwart van
de veertiende eeuw (1325-1350). Het geconserveerde zwaard
wordt tentoongesteld in museum Het Bolwerk in IJzendijke
(bruikleen SCEZ).
De gemeente Sluis meldde dit bijzondere voorwerp aan als
toevalsvondst bij de SCEZ. De conservering vond plaats
bij het bedrijf Archeoplan in Delft. In het kader van de
conservering is het zwaard mechanisch en elektrolytisch
gereinigd, ontzout en beschermd met microwas.
De gemeente Sluis heeft de conservering bekostigd.
Klein, maar ‘volwassen’
Met een huidige lengte van 63 centimeter (dat wil zeggen
van kling plus angel) gaat het om een klein zwaard, dat
echter het formaat van een dolk te boven gaat. De kling
van het wapen uit Cadzand is onderaan afgebroken.
Waarschijnlijk ontbreekt een stuk van ongeveer 8 tot 10
centimeter. Inclusief ongeveer 5 centimeter voor de
ontbrekende pommel (gevestknop) en een stukje angel
- het dunnere stuk waar ooit de greep op heeft gezeten -
zal het zwaard oorspronkelijk een totaallengte van ongeveer
77 centimeter hebben gehad. Vermoedelijk was het een
wapen voor een volwassene (dus geen speelgoedwapen),
omdat de overblijvende angel nogal groot is. Kennelijk was
dit een nogal dikke greep. Vermoedelijk is van de angel alleen
het bovenste stuk verdwenen, het stuk dat in de gevestknop
zat. De angel zal net onder de gevestknop zijn afgebroken.
Belangrijke onderdelen van een zwaard
- Het gevest is de handgreep van een zwaard en bestaat uit
verschillende onderdelen. De greep is het deel waar de hand
past; de pareerstang of stootplaat is de metalen stang tussen
greep en kling, die gebruikt wordt om slagen van het wapen
van de tegenstander op te vangen;
- De pommel (gevestknop) bevindt zich aan het uiteinde van
het gevest en heeft verschillende functies: uitbalancering,
voorkoming van het wegglijden van de hand, houvast voor
de andere hand, soms ook bevestiging van de kling aan het
gevest. Niet elk zwaard was uitgerust met een pommel.
De pommel kon door geoefende zwaardvechters ook worden
gebruikt om ‘benedenhandse’ stoten uit te delen;
- De angel is het (niet zichtbare) deel onderaan de kling, dat
zorgt voor de verankering in het gevest;
- De kling of lemmet is het blad van het zwaard; de snede
vormt de scherpe kant ervan. Er zijn zowel dubbelzijdige
zwaarden met een snede aan beide zijden van de kling, als
enkelzijdige met één scherpe kant. De botte kant heet bij
enkelzijdig gescherpte klingen de rug.
Miniatuurzwaard, in 2006 gevonden in Sluis.
De kling van het Cadzandse zwaard is vol, dat wil zeggen kennelijk
van ruitvormige doorsnede en zonder een centrale geul of meerdere
geulen. Deze geulen werden vaak aangebracht om het gewicht van
de kling te verminderen en deze tegelijkertijd toch stijf te houden;
de in de populaire cultuur nog altijd gangbare functie van
‘bloedgeul’ is een mythe. De volle kling komt voor in de periode
1350-1550. De vorm van de pareerstang zoals aangetroffen aan
het Cadzandse zwaard komt niet vaak voor en wordt gedateerd in
de periode 1300-1340. Deze twee dateringen samen
nemend, kan het zwaard voorzichtig gedateerd
worden in de periode 1325-1350.
Zwaard gevonden in Cadzand, datering ongeveer 1325-1350.
Zwaardvechters te paard; afbeelding uit het beroemde
liederenhandschrift ‘Codex Manesse’
(Zürich, circa 1304-1340).
Hans Jongepier
(m.m.v. de heer J.P. Puype en Jan Kuipers)
Zeeuws Erfgoed 25 december 2011/03|04 • ARCHEOLOGIE

Erfgoededucatie
Canonkaravaan naar Zeeland in 2012
De Canonkaravaan trekt weer door ’t land. Sinds augustus 2010
staat de Canon van de Nederlandse geschiedenis in de kerndoelen
voor het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet
onderwijs. In 2011 en 2012 trekt daarom de Canonkaravaan weer
door het land met een scholingsprogramma.
De Canonkaravaan is een inspirerende nascholingsdag voor leerkrachten
basisonderwijs rond de Canon van Nederland, met boeiende sprekers,
prikkelende workshops, enthousiaste collega’s en praktische lestips.
Op 14 maart 2012 doet de Canonkaravaan Zeeland aan.
Canon van Nederland
De Canon van Nederland telt vijftig vensters: belangrijke personen,
creaties en gebeurtenissen die samen laten zien hoe Nederland zich
ontwikkeld heeft tot het land waarin we nu leven. Samen vormen zij de
bron waaruit leerkrachten kunnen putten om de tien geschiedenistijdvakken
te illustreren. Hoe? Daarover gaat deze Canonkaravaan!
Canon in de klas
Sinds 2010 staat de Canon van Nederland in de kern-doelen. Elke school
staat dus voor de vraag: wat doen we met de Canon in ons - toch al zo
drukke - lesprogramma? De Canonkaravaan is een nascholingsdag waarop
deze vraag vanuit verschillende invalshoeken van een direct toepasbaar
antwoord wordt voorzien. Met praktische tips die meteen in praktijk
kunnen worden gebracht.
Het verleden is dichterbij dan je denkt
Onderwijsproject in Biezelinge en Kapelle
Heemkundige Kring De Bevelanden heeft sinds 2009 een regionaal
project waarbij enkele leden van de kring de hoogste groepen van de
basisschool bezoeken. Het project omvat een gastles en een wandeling
in de eigen omgeving.
De Heemkundige Kring De Bevelanden heeft onder andere als doel het
bevorderen en verspreiden van kennis over de geschiedenis, volkskunde,
taalkunde en oudheden van Noord- en Zuid-Beveland en de bestudering
van de levensomstandigheden, gewoonten en gebruiken van de mensen
die dit gebied bewonen en bewoond hebben. Tot haar taak rekent ze ook
het stimuleren van de belangstelling van jongeren voor het verleden van de
eigen omgeving.
Het onderwijsproject bestaat uit twee delen:
1. Een gastles van ongeveer een uur. Hierin wordt verteld over het
ontstaan en de ontwikkeling van het betreffende dorp. Dit wordt
(digitaal) geïllustreerd aan de hand van foto’s of kaartjes;
2. Ongeveer een week later is er vervolgens een wandeling van de
groep(en) met een gids door het dorp (anderhalf tot twee uur).
Daarbij kijken de leerlingen naar wat er nu nog zichtbaar is van het
verleden en de ontwikkeling van het dorp. Dat kan aan de hand van
landschapselementen, de kerk, een molen, voormalige winkels en
bedrijven en dergelijke.
De eerste basisscholen die met het project gewerkt hebben, waren in 2009
die van Wolphaartsdijk / Oud-Sabbinge, vervolgens in 2010 die van Nisse
en dit jaar waren Biezelinge en Kapelle aan de beurt. Op alle deelnemende
scholen kregen de gastdocenten enthousiaste reacties van leerlingen en
leerkrachten. Iedere keer blijkt dat het niet altijd de ‘grote’ geschiedenis
is die het meeste boeit. Juist de aandacht voor de eigen, bekende omgeving
spreekt veel leerlingen aan. Zaken waar ze altijd achteloos aan voorbij
liepen, blijken soms een interessant stukje tastbaar verleden.
Wat, wanneer en waar
• Woensdag 14 maart 2012, in de Abdij van Middelburg;
• Dagvoorzitter is Valentijn Byvanck;
• Kijk voor het programma op www.entoen.nu/canonkaravaan/middelburg.
Op deze website kunt u zich ook aanmelden;
• De kosten bedragen 75 euro per persoon. Neem ook uw collega’s mee:
bij meer inschrijvingen van dezelfde school geldt een korting van 10%
op de entreeprijs;
• Iedere deelnemer ontvangt het nascholingscertificaat van stichting
entoen.nu.
Ook in de toekomst wil Heemkundige Kring De Bevelanden verder gaan
met dit project. Omdat het project door een klein aantal vrijwilligers
wordt uitgevoerd, kunnen per jaar slechts enkele scholen worden bezocht.
Zeeuws Erfgoed 26 december 2011/03|04 • ERFGOEDEDUCATIE
Trijnie Lepoeter tijdens de dorpswandeling in Biezelinge
met de leerlingen van De Linge.
Gratis format voor wandeling
Scholen die ook met hun leerlingen in de eigen regio een stads- of
dorpswandeling willen houden, kunnen kijken op website
www.scez.nl/projector > Omgevingsonderwijs - ‘Het verleden is
dichterbij dan je denkt’ voor het aanbod in hun buurt. Het format
voor deze wandeling kan kosteloos bij de SCEZ worden
opgevraagd.

Erfgoed Allerlei
PUBLICATIES
SCEZ kan geen aanvullende informatie
verstrekken over de verkoop van
verschenen publicaties.
• Boeken
en eenmalige uitgaven
Marty Bax, Ben Joppe, schilder van het
onmogelijke ([Zierikzee]: Stichting Ben
Joppe, 2011) 104 pag.; ill., foto’s.
Retrospectief van de Zierikzeese schilder
Ben Joppe (1915-2007). Joppe was
een kunstenaar die veel heeft gereisd en
in het buitenland verbleef. De hoofdstukken
zijn dan ook chronologisch
ingedeeld naar periodes in het buitenland
in Nederlands-Indië, Bali,
Maleisië, Japan, Italië, Canada en
Frankrijk. Daarnaast was Joppe nog
actief als secretaris van dirigent Bernard
Haitink en werkte hij voor het platenlabel
Phonogram in Japan. Uiteraard
zijn in dit boek vele kleurenafdrukken
van het werk van Joppe opgenomen.
Jeanne van Bijlevelt, Het meisje in het
mandje (mijn twintigste eeuw) ([S.l.]:
Jeanne van Bijlevelt, 2011) 168 pag.;
ill., foto’s. Autobiografisch levensverhaal
van Jeanne van Bijlevelt (Zierikzee
1935), die na vijf jaar Voorburg en 55
jaar in Zeeland te hebben gewoond,
naar Frankrijk verhuisde. Vandaar kijkt
ze terug op een turbulent leven.
Kees van Boven, Noord-Beveland en de
Noord-Bevelanders (Wissenkerke:
BPZW, 2011) 160 pag.; ill., foto’s, tek.
Bevat een verzameling verhalen in dialect,
gedichten, toneelstukken en historische
stukken over de geschiedenis van
Noord-Beveland en zijn bewoners.
Hoewel het boekje op de gehele
geschiedenis is afgestemd ligt de focus
toch vooral op de Ramp en de twintigste-eeuwse
geschiedenis.
Richard Brooks, Graham Turner (ill.),
Walcheren 1944. Storming Hitler´s
island fortress (Oxford: Osprey, 2011)
96 pag.; ill., foto´s, krt., tek., ISBN
978-1-84908-237-2. Na een inleiding
volgt een korte chronologische lijst van
gebeurtenissen. Vervolgens komen drie
korte hoofdstukken over de bevelvoerders,
strijdkrachten en plannen aan
geallieerde en Duitse zijde. Het grootste
hoofdstuk wordt gevormd door de
beschrijving van operatie Infatuate.
Tevens is er aandacht voor het gebeurde
na afloop van de operatie en voor
wat er nog van het voormalige slagveld
is te zien in het hedendaagse landschap.
Het boek sluit af met een literatuurlijst,
lijst van afkortingen en index.
Bijzonder fraai geïllustreerd.
Paul Brusse, Gevallen stad. Stedelijke
netwerken en het platteland. Zeeland
1750-1850. Balans tussen stad en
platteland 1 (Utrecht: Waanders/
Universiteit Utrecht, 2011) 247 pag.;
tab., graf.; ISBN 978-90-400-7790-6.
Eerste deel uit het desurbanisatie
project. Brusse beziet de stedelijke
ontwikkelingen in Zierikzee, Vlissingen
en Middelburg in het vermelde tijdvak
aan de hand van acht hoofdstukken
over ontstedelijking, de stedelijke
economie, migranten en belastingbetalers,
de plattelandseconomie,
stedelijke buitens en landerijen op het
platteland, welvaart en elitevorming op
het platteland en een synthese. Met
summary, bijlagen, lijst van literatuur
en archivalia, notenapparaat en namenregister.
Paul Brusse and Wijnand
W. Mijnhardt, Towards a new template
for Dutch history. De-urbanization and
the balance between city and countryside.
Balance between city and countryside
4 (Utrecht: Waander/Universiteit
Utrecht, 2011) 115 pag.; ill., krt., fig.,
tab. Brusse beziet Zeeland hierin vanuit
een grotere context. Het eerste van drie
hoofdstukken gaat over de achteruitgang
van de stedelijke samenleving en
de desurbanisatie in de vroegmoderne
periode in Europa. Het tweede hoofdstuk
behandelt Zeeland in deze periode.
In het derde hoofdstuk wordt deze
problematiek op Nederland toeggepast.
Met bibliografie en notenapparaat.
Carlo Buijsrogge en George
Sponselee, Het hof te Zande met zijn
kerkje te Kloosterzande in de loop der
eeuwen (Kloosterzande: Carlo
Buijsrogge, 2011) 95 pag.; ill., foto’s,
krt., tek. Historische beschrijving van
de enige in Zeeland overgebleven
restanten van Cisterciënzer bouwkunst.
Doorlopende tekst met bronnenopgave.
Jacques Cats, Bèl, bèl! Zeeuwse streekdrachten
in een ander daglicht
(Middelburg: Uitgave in eigen beheer,
2011) 155 pag.; ill., foto’s. Op geheel
eigen wijze signaleert en registreert Cats
ontwikkelingen en gebeurtenissen rond
de Zeeuwse streekdrachten. Het resultaat
is een bonte verzameling van ruim
tachtig verhalen en berichten, de ene
keer goed voor een glimlach, de andere
keer voor een blik van verbazing.
Het boek is rijkelijk geïllustreerd met
foto’s en reclame-uitingen met
(verwijzingen naar) de Zeeuwse streekdracht
als blikvanger. Tijdens de totstandkoming
van de publicatie voorzag
de SCEZ de schrijver van adviezen.
J. Claeys, N.L. Jaspers en
S. Ostkamp, [et.al.], Vier eeuwen leven
en sterven aan de Dokkershaven in
Vlissingen. Een archeologische opgraving
van een postmiddeleeuwse stadswijk in
het Scheldekwartier in Vlissingen. ADC
monografie 9 (ADC: Archeo Projecten,
2010) 728 pag.; ill., foto’s, krt., tek.,
tab.; ISBN. Archeologisch rapport over
de Dokhaven in Vlissingen waarbij de
gevonden voorwerpen vanuit een
archeologische en historische invalshoek
worden belicht. Bevat tien bijlagen,
literatuurlijst, lijst van afbeeldingen,
tabellen een CD en een losse
kaartbijlage.
Jeanine Dekker, Onderdanig en
opstandig. Desurbanisatie en de politieke
verhoudingen op het platteland in
Zeeland 1750-1850. Balans tussen stad
en platteland 2 (Utrecht:
Waanders/Universiteit Utrecht, 2011)
224 pag.; tab., graf.; ISBN 978-90-
400-7796-8. Wat gebeurde er met het
politieke bewustzijn van de plattelandsbevolking
toen het goed ging in de
landbouw en de steden in verval
raakten? Dekker besteedt aandacht aan
deze vraag in drie grote hoofdstukken:
politieke macht als stedelijk belang: de
ambachtsheren, politieke macht en
collectief belang: de lokale besturen op
het platteland en de politieke ideeënwereld
op het platteland. Tot slot is
er een synthese, een summary, een lijst
met bijlagen, afkortingen, gebruikt
bronnenmateriaal, notenapparaat en
een register op persoons- en
geografische namen.
Arjan van Dixhoorn, Lustige geesten.
Rederijkers in de Noordelijke
Nederlanden (1480-1650) (Amsterdam:
University Press, 2009) 441 pag.; ill.,
tab., graf., krt.; ISBN 978-90-8964-
104-5. Eén van de eerste hernieuwde
aanzetten tot onderzoek naar de
rederijkerscultuur in de Nederlanden
en Zeeland. In elf hoofdstukken
worden de volgende zaken behandeld:
onderzoek naar rederijkers, literaire
netwerksamenleving, organisatieprincipe,
de kamerbroeders, scholen
van retorica, meesters en scholieren,
feesten en publieksschrijvers, strijd
om het publieke domein, festivals en
prijsschrijvers, publicisten en geleerden
en welsprekendheid. Met bijlagen,
lijst van afkortingen, eindnoten,
bibliografie en drie indexen.
Frans van den Driest, De goudschat
van Serooskerke. Het verhaal achter de
grote goudvondst in 1966 (Serooskerke:
Dorpsraad Serooskerke/Kunst- en
Cultuurroute, 2011) 46 pag.; ill., krt.,
tek., foto’s, In het boekje wordt
ingegaan op de geschiedenis van de
Zeeuws Erfgoed 27 december 2011/03|04 • ERFGOED ALLERLEIN
muntvondst, maar ook op de
geschiedenis van Serooskerke zelf en
de reden waarom de schat er mogelijk
begraven is, de veiling van de munten
en wat de gemeente met de opbrengst
bewerkstelligd heeft.
Dulu di wijk =[Vroeger in de wijk].
50 jaar verhalen uit de Molukse wijk
(Oost-Souburg: Stichting Mae-Uku,
2011) 108 pag.; ill., foto’s. Verzameling
van verhalen en foto’s van vijftig jaar
geschiedenis van de Molukse gemeenschap
in de Oost-Souburgse wijk.
Eric Hageman en Toon Franken,
Hop en gerst veredeld. De geschiedenis
van bier in en rond Middelburg 1800-
2000. Over bierbrouwerijen, bierhandel
en biercultuur (Middelburg: Stichting
Bier in Zeeland/ Zeeuws Archief,
2011) 188 pag.; ill., krt., tek., foto’s;
ISBN 978-90-817638-06. Het boek
bestaat uit een deel A en B van ieder
drie hoofdstukken. Deel A omvat een
inleiding en hoofdstukken over de
biercultuur en –wetgeving in de
perioden 1800-1870, 1870-1917 en
1917 en later. Deel B gaat in op de drie
Middelburgse brouwerijen de Moriaan,
de Lelie en de Vijfhoek, en geeft een
overzicht van brouwerijen die zich
manifesteerden op de Middelburgse
biermarkt in de periode 1870-1917
en de periode na 1917. Een epiloog
behandelt de nieuwe biercultuur.
Bevat een overzicht van bierhandelaren
van 1870-1917, lijst met geraadpleegde
literatuur, illustratieverantwoording en
eindnoten.
Kor van der Have, Zonnemaire. Oe
leefden die in de Jaeren Dèrteg en Feerteg
van de Twintegste Eêuw? Antekenienhen
uut de buurtschap Diek’uusje heléhe in
de Heméénte Zonnemaire en ’t ouwe
Bommenêê (Koudekerke: L.K. van der
Have, 2011) 180 pag.; ill., foto’s, krt.,
tek.; ISBN 978-90-85-70283-2.
In dialect geschreven boek over
Zonnemaire in de jaren dertig en
veertig waarin de auteur, afkomstig
van een landarbeidersgezin, terugblikt
op zijn kindertijd, dorpsleven, school,
speeltijd, winkeliers, muziek, voetbalvereniging,
kerken en de Tweede
Wereldoorlog. Het manuscript werd al
in 2001 voltooid, maar het boek werd
pas in 2009 voor het eerst uitgegeven.
Ada van Hoof, Het niet vertelde
verhaal van 44 (Westkapelle: Polderhuis
dijk- en Oorlogmuseum, 2011) 167
pag.; ill., foto’s, krt., 978-90-79210-00-
8. In dit boek zijn de persoonlijke
herinneringen van bewoners, bevrijders
en bezetters opgetekend aan de
bevrijding van Westkapelle in
oktober/november 1944; velen hiervan
vielen in week 44 en niet minder dan
44 kinderen en 44 mensen van ouder
dan 60 jaar kwamen om, terwijl in
molen de Roos ook nog eens 44 slachtoffers
vielen. De informatie in het boek
is voor een belangrijk deel ontleend aan
het project Memories to Share.

R.H.M. van Immerseel met medew.
van A.M.M. van Haperen, “Dat de
Overduinsche bloemhof bloei”
De geschiedenis van de buitenplaats
Overduin te Oostkapelle ([S.l.]: Stichting
In Arcadië, 2011) 96 pag.; ill., foto’s,
krt., tek. Van Immerseel, zelf werkzaam
bij de uitgever van het boek, beschrijft
de geschiedenis van het buiten in vijf
hoofdstukken: een inleiding, het eerste
hoofdstuk over de bouwgeschiedenis
van boerderij, huis Overduin en
buitenplaats, de eigenaren en bewoners,
tuin en park en het Oranjebos. In een
bijlage zijn de eigenaren en bewoners
opgenomen en verder is er een literatuurlijst
en een lijst met eindnoten.
De kleine historische elementen in
Zeeland. Een gids voor instandhouding
en herstel (Goes: Stichting
Landschapsbeheer Zeeland, 2011)
bevat 25 katernen in 1 ringband; ill.,
foto’s, tek., krt. In de katernen komen
alle afzonderlijke historische elementen
uit de Zeeuwse architectuur aan bod:
van metselverband en stenen tot
metselwerk, voegen, dakvormen,
kapconstructies, dakpannen, ramen,
deuren, luiken, potdekselwerk,
hang- en sluitwerk, hekken, hout,
zink en lood, kleur en verf tot corrosie.
Handige gids voor een verkennend
onderzoek bij restauratie van een
monumentaal pand.
A.P. de Klerk, Wegbeplanting in de
Tuin van Zeeland. Aspecten van het
ontstaan en het vroegere beheer van
de wegbeplanting op Walcheren
(Middelburg: Waterschap
Scheldestromen i.s.m. SCEZ en
Stichting Tuin van Zeeland) 48 pag.;
foto’s; ISBN 978-90-817293-1-4.
Toen in 1998 het waterschap Zeeuwse
Eilanden met een plan kwam om de
wegbeplanting om te vormen en op
Walcheren de Stichting Tuin van
Zeeland daartegen te hoop liep, kwam
bij Aad de Klerk de vraag op: hoe werd
er vroeger met de wegbeplanting op
Walcheren omgegaan? En waar bestond
die beplanting uit? Dit boekje geeft
daarop nu het antwoord; na grondig
onderzoek in het archief van het voormalige
waterschap Walcheren, en met
veel afbeeldingen van de vroegere en
recente situatie.
Jan J.B. Kuipers m.m.v. Goffe
Jensma en Oebele Vries, Nederland
in de middeleeuwen. De canon van ons
middeleeuws verleden (Zutphen:
Walburg Pers) 192 pag.; geb., ill.,
fulcolour,; ISBN 978.90.5730.776.8.
De canon, aldus Piet de Rooy, een van
de initiatiefnemers van de historische
canon van Nederland, heeft zich
ontwikkeld tot een nieuw historisch
genre. Nederland in de middeleeuwen,
een nieuwe aanwinst in dit genre, bevat
geen onwrikbare ijkpunten, maar
presenteert onze middeleeuwse
geschiedenis voor een breed publiek.
Bij de keuze van de vijftig vensters
speelden zowel de traditie als nieuwe
inzichten een rol. De lezer vindt overbekende
feiten als de moord op Floris
V, maar verneemt ook over plattelandsleven,
ridderideaal, kloosterwezen,
overzeese handel, klimaatontwikkeling,
ketters en bonte volkscultuur.
Het graafschap Holland en Zeeland
wordt ruim behandeld. Andere voor
Zeeland belangrijke onderwerpen als
stormvloeden, ontginningsgeschiedenis,
Noormannen en Jacoba van Beieren
komen ook aan bod.
Gerard Lepoeter (et al.), ‘Allemaal
Zorro’s op het dorp!’ Het Sint-
Sebastiaans- of Handbooggilde te
Kloetinge (Goes: De Koperen Tuin,
2011) 124 pag.; ill., foto’s; ISBN 978-
90-7681531-2.
Woord vooraf door de ambachtsvrouwe
van Kloetinge, waarna het boek in twee
delen te splitsen valt; de geschiedenis
van het handbooggilde geschreven door
Gerard Lepoeter (met bronnenlijst) en
de bijlagen met een overzicht van de
ingetreden gildebroeders vanaf 1784,
de samenstelling van het gilde in 1714
en de aanschaf van rouwmantels of
pellen. Het grootste deel van het boek
wordt ingeruimd voor interviews met
alle gildebroeders anno 2011 door
Marloes Matthijssen.
Liefs van Annie. De mooiste brieven van
Annie M.G. Schmidt, ingeleid door
Annejet van der Zijl (Amsterdam:
Querido, 2011) 368 pag.; ill., foto’s;
ISBN 978-90-21-43958-7. Bundeling
van brieven van Annie M.G. Schmidt
die zij schreef aan haar moeder, haar
geliefde, haar zoon en haar vriendinnen.
Het boek is chronologisch
opgebouwd, en ingedeeld naar
alle plaatsen (Kapelle, Schiedam,
Amsterdam, Vlissingen, Amsterdam,
Berkel en Rodenrijs, Le Rouret) waar
Schmidt gewoond heeft.
Arno Neele, De ontdekking van
het Zeeuwse platteland. Culturele
verhoudingen tussen stad en platteland in
Zeeland 1750-1850. Balans tussen stad
en platteland 3 (Utrecht:
Waanders/Universiteit Utrecht, 2011)
224 pag.; tab., graf.; ISBN 978-90-
400-7797-5. Dit deel van de desurbanisatie
reeks is een proefschrift. Neele
schetst de culturele verhoudingen op
het platteland aan de hand van vijf
hoofdstukken: de problematisering
van het platteland in het Nederlandse
Verlichtingsdenken, de beschaving op
het platteland: participatie en verzet,
het ontstaan van een zelfbewuste
plattelandscultuur, het opheffen van
de periferie: soevereiniteit, re-urbanisatie
en landbouwbevordering en het
cultiveren van de periferie: de Zeeuw
wordt boer. Bevat een synthese,
summary, bijlagen, lijst met bronnen,
afkortingen, literatuur en notenapparaat
en register.
Corstiaan Prince, De RAF tijdens de
slag om de Schelde, september-november
1944 (Krabbendijke: Stichting Wings
to Victory, 2011) 71 pag., ill., foto’s, ;
ISBN 978-90-816580-2-0. Gaat in op
de vraag hoe belangrijk de tactische
luchtsteun was voor het succes van de
grondtroepen tijdens operatie Infatuate.
De schrijver analyseert hierbij langs
chronologische weg het verloop van de
gebeurtenissen.
Gerard Smallegange, Tuin van mijn
verhalen (Goes: Koperen Tuin, 2011)
[153] pag.; ill., foto’s; ISBN 978-90-
76815-30-5. De auteur beschrijft
chronologisch een jaar lang werken,
plukken en oogsten in zijn eigen tuin
in het Zuid-Bevelandse Nisse.
Bert Stulp, Verdwenen dorpen in
Nederland. Deel 5: Zeeland (Alkmaar:
Falstaff Media, 2011) 330 pag.; ill.,
tek.; ISBN 978-94-6129045-8. Stulp
schreef een vijfdelige reeks over
verdwenen dorpen in Nederland, en
Zeeland is de enige provincie met een
boek geheel gewijd aan haar verdwenen
dorpen. Bevat tien hoofdstukken
waarin telkens een eiland of deel van
de provincie wordt besproken waarin
vele dorpen in de loop van de tijd zijn
verdwenen. Het eerste hoofdstuk is
een introductie en het derde hoofdstuk
een overzicht van stormvloeden in
Nederland. De verdwenen dorpen van
Schouwen-Duiveland worden zelfs
besproken in twee hoofdstukken: voor
en na de Ramp. Met literatuuropgave
en register.
Martin van Thiel (fotografie), Jorien
Brugmans en Jan J.B. Kuipers (poëzie
en proza), Golven. Walcheren in woord
en beeld (Utrecht: Uitgeverij Dichterbij,
2011) 96 pag.; ill., foto’s; ISBN 978-
90-79003-08-2. Fotoboek met als
thematiek het water, de zee, Westerschelde,
duin/dijk en land. Elk thema
is voorzien van een of meerdere
gedichten.
Francisca van Vloten, met bijdragen
van André Groeneveld en Renée
Smithuis, Nieuw licht! Jan Toorop en
de Domburgsche tentoonstellingen 1911-
1921 (Deventer: De Factory, 2011)
232 pag.; ill., foto’s, tek.; ISBN 978-
90-811727-4-5. Het boek is onderverdeeld
in vier grote hoofdstukken:
Domburg de bakermat van het
Nederlandse luminisme; Katwijk, een
kunstenaarsdorp met een lange traditie;
Jan Toorop en de Domburgse tentoonstellingen;
en Jan Toorop en zijn relatie
tot Bergen en de Bergense school.
Vervolgens volgen de catalogi van de
tentoonstellingen in Katwijk, Domburg
en Bergen en lijsten met deelnemers in
Domburg, literatuurverantwoording en
fotoverantwoording, personenregister
en colofon.
Zeeuws Erfgoed 28 december 2011/03|04 • ERFGOED ALLERLEIN
• Tijdschriften
Archief. Mededelingen van het
Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen (2010) 1-160. Vier grote
artikelen in dit jaarboek. Caroline van
Santen opent met ‘Een Zeeuwse
rancher in Canada’, over Meinard
Jacob Iman Sprenger en de collectie
van de zwartvoet indianen die deze
Middelburger het KZGW naliet.
Wim Dirksen beschouwt ‘de Opstand
en de weg naar Zeeuwse gewestelijke
financiën (1572-circa 1580)’ en
Johan Francke en Katie Heyning
schreven een dubbelartikel over leven
en werk en de kunstcollectie van de
Middelburgse burgemeester,
koopman-reder en kunstverzamelaar
Jean Walleran Sandra (1661-1712).
Nehalennia. Archeologie, cultuurhistorie,
streektaal en volkscultuur van Zeeland en
Goeree-Overflakkee afl. 172, zomer
2011, bevat een groot artikel ‘’Dream
and determination’ in Oostburg,
Wisconsin’ van Arco Willeboordse.
Ko de Jonge schrijft over Australische
sporen van de ondergang van
‘De Zuytdorp’ (1712); Veronique
De Tier behandelt ‘Nog meer uit
de ‘Lijst van Woorden, die gebruikt
worden op het eiland Schouwen, in
den omtrek van het dorp Serooskerke’’
(eind negentiende eeuw). Afl. 173,
najaar 2011, heeft als thema ‘Sport in
Zeeland’ met bijdragen van Nico van
Horn (‘Bronnen voor Zeeuwse sportgeschiedenis’),
PZC-redacteur Rudy
Boogert (over de ontwikkeling van
de Zeeuwse sportjournalistiek) en
Veronique De Tier & Johan Taeldeman
(Vlaamse en Zeeuwse namen voor de
fiets en zijn onderdelen).
Zeeland 20/3 (2011) 81-120. In dit
nummer drie artikelen. J.P. Zwemer
schreef een eerste artikel uit een
driedelige reeks over huwelijk en
sociaal-economische omstandigheden
op de Zeeuwse eilanden in de halve
eeuw voor 1880, J.K. Vrijling bespreekt
de voordracht die op 20 november
2010 werd gehouden op het
symposium ‘Zeeland en zeewater’,
aangaande het advies van de nieuwe
Deltacommissie. Roosanne Goudbeek
verhaalt over het verloop van een reis
door Zeeland gemaakt door Louise de
Coligny in 1594. Verder de rubrieken
aanwinsten en de boekrecensies.
Zeeuws Tijdschrift 61/ 5/8 (2011) 1-74.
Dit nummer van Zeeuws Tijdschrift is
vooral gewijd aan het tienjarig bestaan
van de Stichting Cultureel Erfgoed
Zeeland (SCEZ). De grotere bijdragen
in deze uitgave zijn een interview met
SCEZ-iconen Wim Scholten en
Leo Adriaanse; Jan Kolen bespreekt de
waarde en toekomst van het Zeeuwse
cultuurlandschap; Jan van de Voorde
bespreekt de stand van zaken met
betrekking tot restauratieobjecten in

de provincie; en Roosanne Goudbeek
legt uit wat het belang is van de
opname van het archief van de
Middelburgsche Commercie
Compagnie op de Werelderfgoedlijst.
Verder zijn er kleinere bijdragen met
boekrecensies, over dialect, beiaardiers
en literaire uitstapjes van onder
anderen Mario Molegraaf en
André van der Veeke.
• Heem- en
oudheidkundige bladen
Schouwen-Duiveland
Stad en Lande, Historische bijdragen en
mededelingen van de Vereniging Stad en
Lande van Schouwen-Duiveland
(juli 2011), besteedt aandacht aan
Job Baster, bekend medicus in de
achttiende eeuw te Zierikzee.
De Rotaryclub Zierikzee organiseerde
een herdenking ter gelegenheid van de
driehonderdste geboortedag van Baster
en H. Uil schrijft een biografie en
vertelt over de vele verdiensten van
deze beroemde stadgenoot. S. den
Haan geeft de geschiedenis van de
herberg in Schuddebeurs in de negentiende
eeuw, uitgaande van een boekje
uit 1821 van een schoolmeester,
Pieter Nicolaas Muyt. De auteur laat
zien dat de uitspanning twee eeuwen
later nog steeds in trek is. R. van
Langeraad beschrijft de uitzet van een
Schouwse bruidegom aan het begin
van de twintigste eeuw.
Tholen
De Nieuwsbrief van de
Heemkundekring Stad en Lande van
Tholen (augustus 2011) gaat over de
benoeming van een nieuwe voorzitter,
de jaarlijkse excursie, de Open
Monumentendag, een bezoek aan de
hervormde kerk in Oud-Vossemeer, de
collectie van de fotowerkgroep en een
lezing over boerderijen door G.
Smallegange.
Walcheren
Het hoofdartikel in De Wete gedaan
aan de leden van de Heemkundige Kring
Walcheren (juli 2011) is van I. Vogel-
Wessels Boer: ‘Kinderzorgkinderen. De
eerste twintig jaar van de Vereeniging
Kinderzorg te Middelburg’. Het is het
tweede deel van een serie artikelen over
J. van Drunen, van 1910 tot 1926 verbonden
aan De Casembrootschool aan
de Zuidsingel in Middelburg. Veel van
de kinderen van de Vereeniging
Kinderzorg bezochten deze hervormde
school. De auteur beschrijft de oprichting
van de vereniging, de huisvesting,
de financiën en de pupillen en het personeel.
De teksten van de vier lezingen
in het kader van ‘Walcheren 2025’ zijn
opgenomen in dit nummer van De
Wete. De lezingen zijn gehouden door
H.J. van Koeveringen, directeur
Roompot Recreatie Beheer B.V. (recreatie),
C.J. Colijn, directeur Ruimte,
Milieu en Water van de Provincie
Zeeland (wonen, werken en verkeer),
Ch. Jacobusse, hoofd ecologie stichting
Het Zeeuwse Landschap (natuur),
en J. Kodde Azn, landbouwer in
Arnemuiden (landbouw). De teksten
van de lezingen zijn afgesloten met een
nabeschouwing door L. Faasse.
L. Hollestelle laat de lezers kennismaken
met zeven trouwe auteurs van
De Wete: F. van den Driest, T. Franken,
J. Kaljouw, J. Midavaine, J. Braat,
M. van den Broeke en J. Simons.
Zij verdienen applaus zowel van de
lezers als van de redactie, maar volgens
de auteurs zelf verdient eindredacteur
L. Hollestelle het grootste applaus.
In De Wete van oktober 2011 vinden
we het derde deel van de Van Drunenartikelen.
In dit deel beschrijft
L. van der Vliet de tijd van de Eerste
Wereldoorlog, een moeilijke tijd voor
Middelburg en de bewoners. Aan de
hand van de geschreven herinneringen
van Van Drunen vertelt de auteur over
die moeilijke periode. L. Hollestelle
schrijft over smid en schrijver Hendrik
Sturm uit Serooskerke, naar aanleiding
van een artikel in De Spiegel uit 1956.
Er is ook een verhaaltje opgenomen
met de titel ‘De nieuwe burgemeester’,
dat Hendrik heeft geschreven. M. van
den Broeke licht ons in over ongenode
gasten in de buitenplaats Huis ten
Duine in de Manteling bij Oostkapelle.
Het ‘Vadertje’ van F. van den Driest
gaat over een briefje dat door
molenaars getoond moest kunnen
worden als bewijs dat ze hun maalbelasting
betaald hadden. In 1574
hadden de Staten van Zeeland besloten
belasting te heffen op verschillende
zaken, om van de opbrengst de
Tachtigjarige Oorlog te kunnen
financieren. Na de vrede in 1648 werden
de belastingen niet ingetrokken.
In Den Spiegel, tijdschrift van
de Vereniging Vrienden van het
muZEEum en het Gemeentearchief
Vlissingen (juli 2011), lezen we over
de gesprekken van de vertrekkende
gemeentearchivaris Adri Meerman met
het redactielid A. Verdonk-Rodenhuis.
Na bijna 46 jaar gaat de archivaris met
welverdiend pensioen; hij wordt opgevolgd
door Ad Tramper. Het afscheid
van Meerman is gevierd met een
minisymposium en aansluitend een
afscheidsreceptie. J. den Exter beschrijft
een stukje geschiedenis van Vlissingen
uit de jaren dertig van de twintigste
eeuw - tijdens het Franco-tijdperk - in:
‘Het Spaanse Goud in Vlissingen.
Met de tapissière naar de sequester’.
Het gaat over het S.S. Thorpehall, in
1936 gecharterd door de Baskische
regering om de belegerde stad Bilbao
van voedsel te voorzien. Het schip is
in 1938 gezonken buiten Valencia na
een bombardement door Spaanse
Nationalistische vliegtuigen. Het schip
werd opgebracht naar Vlissingen,
waarna een juridische strijd volgt over
de kostbaarheden aan boord. Na veel
gekrakeel wordt alles in een kluis van
de bank van de Nederlandsche Handel
Maatschappij opgeslagen en na enkele
jaren aan de rechtmatige eigenaars
teruggegeven. R. Paesie verschaft
nieuwe inzichten over het leven van
Abraham Crijnsens, een bekende
kapitein-commandeur die in 1667
Suriname veroverde op de Engelsen.
‘Een modern droogdok voor een
moderne haven’ is een artikel van
P. van Druenen, die hiermee het dokje
van Perry in internationaal perspectief
zet. Het dokje staat bekend als het
oudste droogdok van Nederland.
Arneklanken, kwartaalblad van de
Historische Vereniging Arnemuiden
(2011, 2), is volgens de eindredacteur
een kleine ‘museumspecial’, omdat er
drie unieke zaken uit het Arnemuidse
museum in gepresenteerd worden.
Het gaat om een collectie nooit eerder
vertoonde foto’s van de visserij in Veere
en Arnemuiden uit 1955-1960 van
jhr. W.L. den Beer Poortugael, twee
beiaardklokken uit het vroegere carillon
van 1556 tot 1583 en een unieke serie
Spaans-Moorse vloertegels. Over de
beiaardklokken vertelt L. Schouls en
over de vloertegels - misschien de
belangrijkste vondst in Nederland van
dit materiaal tot nu toe - horen we alle
bijzonderheden van R. Rijken.
L. van Belzen vervolgt de genealogie
van zijn familie en J. Simons schrijft
over de oud-secretaris van Arnemuiden,
Pieter Cannoije.
In het derde nummer van Arneklanken
in 2011 wordt de genealogie van Van
Belzen vervolgd. P.J. Feij bespreekt de
gevolgen voor Arnemuiden nadat ons
land een deel van het keizerrijk van
Napoleon is geworden. De nationale
dienstplicht was een flinke tegenvaller,
er waren veel werklozen en de armoede
was groot. Er waren ook positieve
ontwikkelingen, zoals een betere
registratie van geboorten, huwelijken
en sterfgevallen. Len F.W. de Klerk
beschrijft het leven en werk van
Lein de Klerk en zijn vrouw Elisabeth
Nederhand. Hij werd spoorwegwerker
in Arnemuiden en zijn vrouw overwegwachteres.
‘Arnemuiden in de jaren
1894, 1895 en 1896’ is van de hand
van J. Adriaanse, en L.C. Schouls
bespreekt een schenking aan het
museum: een aflevering van het tijdschrift
Het Leven Geïllustreerd van
26 juli 1924, waarin een scheepsramp
van 18 juli 1924 wordt vermeld waarbij
vijf Arnemuidse vissers omkwamen.
In Het Polderhuis Blad (zomer 2011)
veel aandacht voor een expositie van
schilderijen en tekeningen die deze
zomer te zien was van Rob Meijer,
vader van de overleden vormgeefster
van het museum; het werk heeft te
maken met zijn veelbewogen leven. In
2011 staan levenslooprituelen centraal.
Mevrouw E. Flipse-Minderhoud uit
Westkapelle vertelt hoe zij als kind elk
jaar eind december bij de lokale
Zeeuws Erfgoed 29 december 2011/03|04 • ERFGOED ALLERLEIN
ambachtsmensen de rekeningen op
moest halen voor een oom die paarden
en koeien had. De volgende dag moest
ze de rekeningen gaan betalen.
Volwassenen kregen soms een sigaar,
kinderen een snoepje. Het was een
algemeen gebruik in Westkapelle. Er is
een nieuw boek van het Polderhuis
verschenen over de periode van week
40 tot en met 44 in 1944. In deze
aflevering van het tijdschrift lezen we
een aantal fragmenten uit het boek.
De Bevelanden
Het eerste artikel in De Spuije, het
tijdschrift van de Heemkundige Kring
De Bevelanden en de vereniging
Vrienden van het Historisch Museum
De Bevelanden, is van J. Kloosterman.
Zij beschrijft het leven en werk van de
huisarts Willem Hendrik Klos in Nisse.
De auto van de arts, van het
Nederlandse merk Eysink, krijgt veel
aandacht in het verhaal. De auto is
jarenlang in het bezit geweest van de
familie Louisse, maar werd in 1976
bij de verkoop van hun garagebedrijf
ondergebracht in een stichting die de
Eysink in bruikleen gaf aan het
Autotron in Drunen. In een volgend
artikel laat J. Adriaanse ons rondkijken
in Goes in het jaar 1711. Veel verschillende
onderwerpen komen aan de orde,
zoals het functioneren van de kerken en
het stadsbestuur, de openbare orde,
de schutterijen en de zorg en het
onderwijs. K. Sluijter bespreekt een
schilderij uit de collectie van het
museum, en B. Chamuleau daalt
met de lezers af naar de bodem van
Oost-Zuid-Beveland, en vertelt over
zaken die bij graafwerkzaamheden aan
het licht gekomen zijn. Er volgen nog
artikelen over het ‘Parlevinkerspad
Hansweert’, de ‘Onthulling van het
monument bij de Postbrug’, ‘Herstelde
travalje in ’s-Heer Arendskerke’, een
‘Lezing over de Sailing Letters door
Erik van der Doe’ en een ‘Aanvulling
crash bij Nieuwdorp’.
Zeeuws-Vlaanderen
Het eerste artikel in de Nieuwsbrief van
de Heemkundige Vereniging Terneuzen
(september 2011) is van K. Stoffels:
‘De Citadel van Antwerpen’.
De Citadel was het laatste steunpunt
van koning Willem I aan het einde van
de Belgische opstand. De informatie
over de belegering van de Citadel is
grotendeels gebaseerd op een artikel
van P. Lombaerde in het tijdschrift
‘Vesting’. ‘Het leven op een klein
boerderijtje op ’t naaikussen’ is
geschreven door J.L. Platteeuw.
Met ‘het naaikussen’ werd het gehucht
Driewegen bedoeld en het beschreven
boerderijtje is gebouwd in 1885 en was
het bezit van Christiaan ’t Gilde. In
1976 werd het onteigend in verband
met uitbreiding van de industrie van
Terneuzen. P.W. Stuij schreef
‘De Hoekse en de Neuzense twisten’.
In 1816 ontstond door bedijking een

gebiedsuitbreiding, gelegen voor de
grensscheiding van de gemeenten Hoek
en Terneuzen. De nieuwe polder moest
verdeeld worden, wat onenigheid
opriep. De gemeenten konden zelf de
moeilijkheden niet oplossen, zodat er
een beslissing werd genomen door de
Kroon. Tot de herindeling van Zeeuws-
Vlaanderen in 1970 bleef de toen
vastgelegde grens bestaan. Van 3 tot
en met 20 september 1944, de laatste
dagen voor de bevrijding van Zeeuws-
Vlaanderen, heeft Izaak Dierx een
dagboek bijgehouden, nu opgenomen
in deze Nieuwsbrief.
In Tijdschrift, het bulletin van de
Heemkundige Kring West-Zeeuws-
Vlaanderen (2011, 3), schrijft N.M.P.
Peterse het verslag van de onthulling
in 2011 van het herdenkingsmonument
1940-1945 in Oostburg. Het
monument is ontworpen door de kunstenaar
Ton Koops uit IJzendijke, die
uitgegaan lijkt te zijn van de beelden
van de verwoestingen in de oorlog, en
vooral van de triestige aanblik van de
ingezakte watertoren. J. Poissonnier
biedt het artikel aan: ‘Nazaten van
Isaac Benteijn (1738-1799),
landbouwer op Scherpbier’. De ware
geschiedenis van de familie Benteijn
blijkt anders verlopen te zijn dan door
de musicus Cor Schijve beschreven is
in het ‘Kezands spel’ Jaontje, maar
beide histories geven de dramatiek
van het leven weer. Van L. van Driel
is het verhaal over Jacobus Rosseel,
een markante figuur in Aardenburg,
geboren in de Isabellapolder in 1895.
Na de uitgebreide biografie volgt de
tekst van de herinneringen van
Jacobus Rosseel zelf, vanaf 1 mei 1901.
Voor het tweede deel van
‘Van veemeester tot dierenarts’ door
I. van Damme, is de auteur in de
verschillende kranten uit de negentiende
eeuw gaan snuffelen om er achter
te komen hoe in West-Zeeuws-
Vlaanderen de verhouding was tussen
afgestudeerde veeartsen en boeren,
maar ook de paraveterinairen worden
in haar onderzoek betrokken.
R. Willemsen schrijft het derde en laat-
Zeeuws Erfgoed 30 december 2011/03|04 • ERFGOED ALLERLEI
ste deel over ‘De handel en wandel van
meneer Carpreau’. Carpreaus
functioneren als deurwaarder en
plaatselijk kerkbestuurder hebben we
in eerdere artikelen al kunnen lezen,
nu gaat het voornamelijk over de
manier van verkoop van landbouwproducten
en zijn sociale houding.
Behalve over de hoofdpersoon gaat het
stuk over het dagelijkse leven rondom
IJzendijke in de negentiende eeuw.
De straatnamen die A.R. Bauwens in
dit nummer onder de loep neemt zijn
de Schorerweg, de mr. Willem
Schorerstraat en Schorersgraf.
De beide straten en het graf liggen
in de driehoek Hoofdplaat-Biervliet-
IJzendijke.
Het plioceen-avontuur van Evert van Ginkel
Kennismaking met de Meester van der Heijdengroeve
Een eervolle uitnodiging
“In 2010 gaf ik een korte lezing te Middelburg
over Zeeuws erfgoed en archeologie. Omdat ik
bij die gelegenheid het publiek aan het lachen
had weten te krijgen, had een collega mijn naam
genoemd toen er werd gezocht naar een
onderhoudende rondleider bij de opening van
de Meester van der Heijdengroeve in Nieuw-
Namen. Wilde ik daar iets komen vertellen over
de archeologie en geologie van dit monument?
Ik geef in zulke gevallen automatisch mijn
jawoord en ga dan pas kijken, wat er te vertellen
valt. Noch van Nieuw-Namen, noch van de
groeve in het bijzonder had ik ooit gehoord.
Het oudste strand van Zeeland
Ten onrechte, zo bleek al snel. De groeve, las ik,
is de enige plaats in Nederland waar te zien is
hoe een strand uit het plioceen direct grenst aan
pleistoceen dekzand. Dat zei me al iets meer.
Het plioceen is de voorlaatste geologische
periode, het tijdvak direct vóórdat de ijstijden
hun invloed deden gelden. Wikipedia dateert
het plioceen opvallend nauwkeurig, van 5,332
tot 2,588 miljoen jaar geleden. Het was er
warmer dan nu (en zeker dan in de ijstijden)
maar koeler ten opzichte van de voorgaande
tijdvakken. Nederland lag onder water, op wat
kustzones na die nu onze zuidelijke een
oostelijke grensregio’s vormen. Het enige nog
zichtbare stukje van die kust van miljoenen jaren
terug - ‘het oudste strand van Zeeland’ - is te
zien in de Nieuw-Namense groeve. De groeve
zelf is een kijkgaatje in een enorme pliocene
zandbank, de Kauter, die de geschiedenis en
het karakter van de omgeving bepaalt.
Op verkenning
De door de Provincie Zeeland toegestuurde
informatie en het Wikipedialemma waren nuttig
als introductie, maar voor een rondleiding voor
een volkomen vreemd publiek over een volkomen
nieuw onderwerp was meer voorbereiding
nodig. Ik reisde af naar Middelburg, waar
Hans Jongepier van de SCEZ me in twintig
minuten bijpraatte over wat ik in Nieuw-Namen
kon verwachten. Hij liet me ook de vondsten
zien uit steen-, brons- en ijzertijd die ter plekke
waren gedaan, waardoor ik ook het archeologische
deel van mijn verhaal kon invullen.
“Dat is allemaal gevonden door Richard
Bleijenberg, de beheerder”, zei Hans; “die zul
je toch zeker ook wel ontmoeten”.
Die ontmoeting vond nog dezelfde middag
plaats, in Richards woning, vlak om de hoek bij
de groeve. Een gedreven man, die heeft gelééfd
voor de groeve en wie het duidelijk aan het hart
ging, dat hij na ruim een kwart eeuw rondleidingen
te hebben gegeven, afstand moest
nemen.
Aan de rand van de groeve
Op grond van wat Hans Jongepier me had
verteld, wist ik wel ongeveer wat ik kon verwachten.
Waar ik niet op had gerekend, was de
inrichting die Staatsbosbeheer in de groeve had
gerealiseerd en die bijna klaar was: het ruime,
houten looppad dat boven de miljoenen jaren
oude zandvlakte kronkelde. Daarnaast was
het profiel zichtbaar dat me door Hans was
uitgelegd: de verkitte lagen plioceen zand, met
daarboven het opvallende rode ‘rostzand’ dat
aan het eind van het pleistoceen (meer in het
bijzonder: het einde van de laatste ijstijd, enkele
tienduizenden jaren geleden) over het fossiele
strand was gewaaid. Ook op een niet-geoloog
(ik heb de klok wel horen luiden...) maakte
het geheel een diepe indruk. Richard Bleijenberg
testte ter plaatse mijn kennis, leek redelijk
tevreden en zegde toe om op het moment
suprême geen kritische opmerkingen te maken -
tenminste: niet op heel luide toon.
Ontluisterend einde
Dat moment, hoe zorgvuldig ik het ook had
voorbereid, kwam nooit. Op 1 juni kreeg ik te
maken met een zelden voorkomende combinatie
van een stukgetrokken bovenleiding bij
Roosendaal, een defecte auto van de collega
die me in Bergen op Zoom kwam oppikken,
en tenslotte groot onderhoud in de tunnels rond
Antwerpen, waardoor ik ruimschoots te laat in
de groeve arriveerde. De feestelijkheden waren
toen al in volle gang en het leek me niet
opportuun, alsnog het woord te vragen.
Voor wie die dag naar me had willen luisteren:
u moet het doen met dit artikeltje, en ieder
ander mag ik van harte aanraden op een mooie
dag naar de Meester van der Heijdengroeve af
te reizen. De natuur én de ontwerpers van
Staatsbosbeheer hebben samen gezorgd voor
een uniek monument, dat inhoudelijk de moeite
waard is om te leren kennen en een bijzondere
ruimtelijke belevenis vormt.”
Vrijwilliger Richard Bleijenberg in de Meester
van der Heijdengroeve in Nieuw-Namen.
Evert van Ginkel,
archeoloog en eigenaar van presentatiebureau TGV
teksten en presentatie

Colofon
Zeeuws Erfgoed is een uitgave van Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
en verschijnt vier keer per jaar. Deze nieuwsbrief informeert over
archeologie, cultuurhistorie, erfgoededucatie, monumenten,
musea en streektalen in Zeeland. Zeeuws Erfgoed wordt mede
mogelijk gemaakt door de Provincie Zeeland.
Abonnementen en adreswijzigingen alleen schriftelijk
via postbus 49 o.v.v. Zeeuws Erfgoed.
redactie Marinus van Dintel, Aad de Klerk, Jan Kuipers,
Veronique De Tier, Tony Veenstra en Janneke de Wit
eindredactie Saskia Buitenkamp, Aad de Klerk en Jan Kuipers
foto’s Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland, tenzij anders vermeld.
De SCEZ streeft er met de uiterste zorgvuldigheid naar om
voorafgaand aan het moment van publicatie contact op te nemen
met de rechthebbenden.
De SCEZ kan op geen enkele wijze aansprakelijk worden gesteld voor
beeldmateriaal, door derden aangeleverd, waarop auteursrecht berust.
opmaak decreet, Ramon de Nennie, Middelburg
druk Verhage, Middelburg
contact Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland
Postbus 49 4330 AA Middelburg
Bezoekadres locatie De Burg, Groenmarkt 13
T 0118-670870 | F 0118-670880 | E info@scez.nl
KORTelings in dienst
Jeanine Dekker, adviseur volkscultuur
Vanaf 15 september is Jeanine Dekker bij de SCEZ in dienst als adviseur
volkscultuur. Zij volgt in die functie Hesther van den Donk op.
Jeanine groeide op te midden van Zeeuwse volkscultuur. Tijdens haar
studie sociologie aan de universiteit in Tilburg leerde zij de betekenis
van volkscultuur te benoemen vanuit sociaal perspectief. En nadat zij
zich ging bezighouden met de geschiedwetenschap, kreeg zij zicht op
de historische ontwikkelingslijnen ervan.
Jeanine publiceerde na haar opleiding en promotie boeken en artikelen,
voornamelijk op het terrein van de Zeeuwse geschiedenis. Zij werkte
onder andere mee aan het boek over de Zeeuwse streekdrachten.
Als adviseur volkscultuur gaat zij haar kennis inzetten ten behoeve van
de instellingen, verenigingen en particulieren die op dit terrein actief zijn.
Tot eind 2012 werkt Jeanine twee dagen per week voor de SCEZ. De
andere dagen zijn voor Inhistory, haar onderneming in geschiedenisproducties.
Zeeuws Erfgoed
jaargang 10 nr. 3|4 • december 2011
Meegezonden
- Zeeuws Archief Nieuws nr. 52
Aan dit nummer droegen bij
• ARCHEOLOGIE Guus Besuijen, Robert van Dierendonck,
Henk Hendrikse, Hans Jongepier, Marcel de Koning, Jan Kuipers,
J.P. Puype en Ilona van der Weide-Haas
• CULTUURHISTORIE Marinus van Dintel en Aad de Klerk
• ERFGOEDEDUCATIE Josien Pootjes
• MONUMENTEN Robert van Dierendonck, Marinus van Dintel,
Wim Jakobsen, David Koren, Gerard Ottevanger, Wim Scholten
en Jan van Zon
• MUSEA Leo Adriaanse, Jeanine Dekker, Marloes Matthijssen
en Josien Pootjes
• STREEKTALEN Veronique De Tier
• MONUMENTAAL David Koren
• ALGEMEEN Leo Adriaanse, Saskia Buitenkamp en Wim Scholten
• ALLERLEI Johan Francke en Truus Trimpe Burger-Mekking
en Evert van Ginkel
Aanlevering van kopij
Voor het volgende nummer en/of reacties op deze nieuwsbrief bij
voorkeur digitaal tot 17 oktober 2011, zeeuwserfgoed@scez.nl of
via postbus 49, 4330 AA Middelburg o.v.v. kopij Zeeuws Erfgoed.
www.scez.nl
MonuMENTaal
De Oostkerk werd tussen 1648 en 1667 speciaal voor de protestantse
eredienst gebouwd voor de gemeente van de “Nieuwe Stad”, de grote
zeventiende-eeuwse stadsuitbreiding van Middelburg. De stad groeide
juist in deze periode sterk vanwege de komst van vele Zuid-Nederlandse
handelslieden na de Val van Antwerpen. Tegelijkertijd ging Middelburg
een eigen actieve handelspolitiek voeren en kreeg de stad - na Amsterdam
- de belangrijkste Kamers in zowel de VOC als de WIC. De kaapvaart en
slavenhandel brachten ongekende welvaart en de Oostkerk is hier een
uitdrukking van. De kerk is een rijk uitgevoerde achthoekige
classicistische centraalbouw voorzien van een enorme koepel en met
lantaarn. Onder de rondboogvensters bevinden zich festoenen (guirlandes)
met symbolen van leven en dood, met op de hoeken kolossale Ionische
pilasters. Ook het interieur dateert nog geheel uit de bouwtijd.
Bartolomeus Drijfhout tekende voor het ontwerp, daarbij terzijde gestaan
door niemand minder dan Pieter Post. Het is nog altijd een van de meest
markante monumenten van Middelburg en wordt op grond van zijn
kunsthistorisch belang gerekend tot de top-100 monumenten van ons
land. Helaas is de kerkelijke gemeenschap niet meer zo vitaal als het
kerkgebouw zelf. Hoe pijnlijk ook, de kerk behoeft een herbestemming
of op z’n minst een nevenbestemming die voldoende inkomsten kan
genereren voor instandhouding van het gebouw. In een uiterst
monumentaal kerkgebouw als de Oostkerk is dit heel wat moeilijker
dan in een minder rijk uitgevoerd gebouw. De kerk staat hiermee dan
ook voor de grootste uitdaging uit haar trotse geschiedenis.
Zeeuws Erfgoed 31 december 2011/03|04 • COLOFON | KORTELINGS | MONUMENTAAL

MOnuMENTaal