Open Monumentendagbrochure 11 - UiT in regio Kortrijk

Frans etatisme
De Wervikse tabakscultuur ontstond in de
17de eeuw. Wervikse tabak was van superieure
kwaliteit. Plaatselijke fabrikanten
leverden hun koopwaar tot ver over de
Franse grens. Na het Verdrag van Utrecht
in 1713 ging Frankrijk over tot protectionisme.
De Franse staat verwierf het monopolie
op tabak en snuiftabak. Vooral snuiftabak
was toen een Wervikse specialiteit.
De protectionistische houding van de
Fransen was een streep door de rekening
van de plaatselijke tabakshandelaren. Wervik
maakte toen deel uit van de Oostenrijkse
Nederlanden (het zuidelijk deel van de
Nederlanden). De toenmalige heersers
leverden tijdens hun bewind weinig inspanningen
om de Wervikse tabaksindustrie te
ondersteunen. Dit was de aanleiding voor
de smokkel van tabak richting Frankrijk.
Wervikse handelaars openden in die periode
fabrieken op Frans grondgebied in Wervicq­
Sud. Dit was een perfecte dekmantel om
het Franse staatsmonopolie te omzeilen.
open monumentendag 2011 open monumentendag 2011
Wervik
De eeuwige strijd
in het
smokkelparadijs
stijn vanhoorne
Wervik is tot op heden het mekka van de Belgische tabaksteelt.
De florerende tabakshandel werd er vanaf de 18de eeuw getekend
door de smokkel richting Frankrijk. Door de grensvorming
ontkiemde zich een nieuw grensconflict tussen Frankrijk en de
Oostenrijkse Nederlanden. Ook in de 20ste eeuw waren spitsvondige
blauwers in het grensgebied langs de Leie actief om Wervikse tabak
over de grens te krijgen. De tabakssmokkel ontaardde snel in een
eeuwige strijd tussen blauwers en douaniers.
Over blauwers en cOmmiezen
De smokkel herrees na de wreedheden van
Wereldoorlog I. Alle Wervikse kerverijen
moesten hun tabak naar Frankrijk overbrengen.
De Franse markt was tijdens het
interbellum de belangrijkste afnemer van
Wervikse tabak. Smokkelaars of blauwers
hanteerden spitsvondige technieken om
tabak over de Leie te brengen. De natuurlijke
grens bleek eens te meer een fameus
obstakel om uit de greep van de ‘commiezen’
te blijven. Wervik werd een berucht
smokkelparadijs voor tabak. Gewiekste
smokkelaars en heel veel doodgewone
families waren erin bedreven. Wervikse
tabak werd toen meestal geruild tegen
koopwaar die in Frankrijk spotgoedkoop
was. De ruilhandel vierde hoogtij. De
Hoeve Ter Walle op de Balokken, tegenwoordig
een recreatie-eiland om te onthaasten,
was een cruciale verzamelplaats
voor tabak. De hoeve lag strategisch op de
grens aan de Leie. Hoeve Ter Walle was
het zenuwcentrum van de tabakssmokkel.
Het was een huzarenstuk om alles wat niet
te groot of te zwaar was op creatieve wijze
naar Frankrijk te smokkelen: koffie, speelkaarten,
parfum, maar ook jukeboxen en
staande klokken.
Sterke verhalen
De strijd tussen blauwers en douaniers is
vereeuwigd in talrijke sterke verhalen. Deze
anekdotes zijn op zich een straf staaltje
erfgoed over het Wervikse tabaksverleden
en het dagelijks leven in de grensstad. De
douaniers waren nochtans goed uitgerust
om smokkelwaar op te sporen. Tijdens
patrouilles met douanehonden probeerden
ze het smokkelspoor van de blauwers te
vinden. Grenswachters beschikten over
prikstokken om laadbakken en vrachten
te fouilleren op verborgen smokkelwaar.
Zo is er het verhaal van een vlasboer uit
Geluwe wiens lading aan de brug van
Wervik gecontroleerd werd. De vlasboer
had enkele dure staande klokken tussen
het vlas verborgen. De smokkelboer kroop
door het oog van de naald toen dou aniers
met stokken in de vlasberg prikten. De
dure klokken doorstonden de doorgedreven
grenscontrole en werden heelhuids over
de grens gereden. Wervikse gezinnen hadden
een belangrijk aandeel in kleinschalige
smokkel. In die tijd was de zondagsmis in
Bousbecque (Frankrijk) opvallend populair.
De talrijke Wervikse kerkgangers staken
wekelijks de grens over met grote hoeveelheden
smokkelwaar die onder hun kledij
of op het lichaam verborgen was. Doorwinterde
smokkelaars staken de Leie over
in gammele bootjes of met veel acrobatie
via koorden die tussen beide oevers gespannen
waren. De blauwers riskeerden hun
leven om clandestien de Leie over te steken.
Verschillende smokkelaars zijn vooral ’s
nachts in de Leie verdronken nadat de
risicovolle oversteek van de rivier met een
sisser afliep. Met man en macht probeerden
collega­smokkelaars en handlangers het
lijk naar de Belgische oever te halen om niet
geklist te worden door Franse douaniers en
grenswachters. De smokkelpraktijken waren
sterk ingeburgerd in het dagelijkse leven van
de gezinnen, waardoor mensen niet meer
stilstonden bij de risico’s van het vak.
De beruchte bende van de Coudrons
was na Wereldoorlog II uitermate actief en
creatief in het smokkelparadijs Wervik. De
smokkelbende hield er een behoorlijk
grootschalige smokkel op na door gebruik
te maken van vrachtwagens. Vincent
Verbrugge, diensthoofd van Toerisme Wervik
en directeur van het Nationaal Tabaksmuseum,
herinnert zich een anekdote met
een handlanger van de Coudronbende. “Ik
werd in de jaren 1980 door de Franse televisiezender
France 3 geïnterviewd aan de
brug in Wervik. Ik had een toenmalige
handlanger van de Coudronbende uitgenodigd
om te getuigen over de smokkelpraktijken
van weleer. Toen we brug overstaken
richting Wervicq­Sud, was de
80­ jarige ex­smokkelaar nog steeds angstig
dat enkele douaniers zouden opduiken.
Hoewel de smokkelpraktijken al lang verdwe
nen waren, illustreerde dit de spannende
tijd rond de grens.”
Standbeeld de blauWer
In de jaren 1950 werden enkele grote
smokkel processen gehouden voor de rechtbank
in Rijsel. Er werden enkele korte
gevangenisstraffen uitgesproken. Dit
luidde het einde van de smokkel naar
16 17
Frankrijk in. Het smokkelverleden werd
in 2007 vereeuwigd met het standbeeld
De Blauwer van de uit Wervik afkomstige
beeldhouwer Jan Desmarets. Het standbeeld
beeldt een zwemmende smokkelaar
uit die de Leie probeert over te steken om
uit de klauwen te blijven van een achtervolgende
douanier met blaffende douanehond.
De Blauwer, die deels in de Leie
staat, symboliseert het eeuwige kat­enmuisspel
tussen smokkelaars en douaniers.
Het standbeeld staat niet toevallig achter
het Nationaal Tabaksmuseum en is een
knipoog naar de tabakssmokkel van weleer.
✽