Schrijven - Heutink

Methodische
informatie
Schrijven

Inhoudsopgave
Voorwoord 2
Pennenstreken 3
Schrijven in de basisschool – derde versie 7
Mijn eigen handschrift 11
Zwart op wit 15
Handschrift - nieuw 19
Novoskript 24
Schrijfatelier 27
De Schrijfsleutel 29
Schrift 34
Aan elkaar 38
Schrijven op maat 42
Schrijven leer je zo! 44
Schrijfdans 47
Materialen voorbereidend schrijven 50
Financieel overzicht van de schrijfmethodes 53
1

Voorwoord
Van alle vakken is het vak schrijven misschien wel het meest typerende voor het
basisonderwijs. In het tijdperk voor computer en laserprinter is de basisschool immers
nog de enige plek waar aandacht wordt besteed aan het leren schrijven.
Het behoeft geen betoog dat een goed handschrift (en dus leren schrijven) belangrijk
is. Zelfs in dit elektronische tijdperk wordt men tijdens een opleiding, studie of in de
beroepspraktijk mede beoordeeld op het persoonlijke handschrift.
Daarmee staat de leerkracht in het basisonderwijs voor een unieke maar lastige taak:
ieder kind begeleiden bij het aanleren van een goed en praktisch handschrift, en dat is
een hele kunst oftewel: een vak apart!
Als u de materialen wilt bekijken, bent u van harte welkom in onze informatiecentra in
Rijssen, Ede of Drachten.
Didactische werkgroep Heutink
2009
2

Pennenstreken
Uitgeverij: Zwijsen
Auteurs: Maria van Gils (auteur)
An Thomas (projectleider)
Marion van der Meulen (redacteur)
Algemeen
Pennenstreken biedt een ‘Schatkist’-achtige aanpak in de kleutergroepen en sluit aan
bij ‘Veilig leren lezen’. Pennenstreken kent differentiatie op niveau en tempo.
In de handleiding staan gerichte tips voor observatie en remediëring.
In Pennenstreken is er blijvende aandacht voor goede schrijfvoorwaarden.
De methode maakt gebruik van korte instructie en vraagt weinig voorbereidingstijd.
De motorische activiteiten in Pennenstreken zijn snel en makkelijk uitvoerbaar en de
methode is geschikt voor combinatiegroepen, voldoet aan de kerndoelen van het
basisonderwijs en biedt een duidelijk leerlingvolgsysteem.
Inhoud
• Groep 1 en 2 is bezig met het voorbereidend schrijven en legt de nadruk op de
ontwikkeling van de motoriek, zithouding, penhouding en patronen schrijven.
• Groep 3: Hier start het aanvankelijk schrijven, werkt men aan zithouding, ooghandcoördinatie,
schrijfpatronen, de letters en cijfers worden aangeleerd als
ook de leestekens, en het verbonden schrift wordt geoefend op en tussen
liniatuur.
• Groep 4 houdt zich bezig met zit- en schrijfhouding en motoriek. Verder komen
de hoofdletters, de cijfers, de leestekens, het verbonden schrift en het
schrijven tussen liniatuur ook in deze groep aan de orde.
• Groep 5 houdt zich naast zit- en schrijfhouding en motoriek ook bezig met het
automatiseren van de letters en het schrijven van cijfers en leestekens. Ook
lange woorden en het schrijven tussen liniatuur komen aan de orde.
• Groep 6 legt de nadruk, behalve op pen-, schrijf-, en zithouding, ook op het
automatiseren van het schrift, het tempo ontwikkelen en het kritisch
beoordelen van het eigen handschrift.
• Groep 7 maakt kennis met het blokschrift, tempo schrijven en het kritisch
beoordelen van het eigen schrift en dat van anderen.
• Groep 8 heeft dezelfde inhoudelijke doelstellingen als groep 7.
3

Groep 1 en 2
Samen met Pennenstreken zorgen onderstaande materialen voor de doorgaande lijn
voor de groepen 1 tot en met 8.
Het kleuterdeel van Pennenstreken bestaat uit zeven thema’s die, met uitzondering
van de eerste twee thema’s, in willekeurige volgorde behandeld kunnen worden.
In elk thema staat een onderwerp centraal dat een duidelijke relatie met de
schrijfhouding, de schrijfmotoriek of een schrijfpatroon heeft.
Aan de voorleesverhalen zijn allerlei activiteiten gekoppeld op het gebied van de grove
en de fijne motoriek.
Pennenstreken gaat uit van de belevingswereld en de interesse van de kleuter.
In het kleuterdeel vindt men groepsactiviteiten, spelactiviteiten en schrijfactiviteiten.
Materiaal
• 12 verhaalplaten en 1 cd
• Schrijfpatronenblok 1 t/m 7
• Kleuterschrijfblokje
Structuur
In de groepen 1 en 2 wordt er gewerkt rond thema’s. Een thema neemt zo’n drie
weken in beslag. Groepsactiviteiten, spelactiviteiten en individuele activiteiten wisselen
elkaar af.
Vanaf groep 3 bestaat elke schrijfles uit drie fasen:
• introductie
• instructie en
• inoefening
Differentiatie
Met Pennenstreken kunnen alle leerlingen op hun eigen niveau en tempo werken.
Naast de basisstof biedt de methode voor kinderen die meer inoefening nodig hebben
extra oefenstof aan. In de handleiding zijn verder kopieerbladen opgenomen met juiste
liniatuur en schrijfpatronen.
Snelle schrijvers hoeven zich niet te vervelen. Op elke bladzijde staat een klokjes
opdracht. Kinderen die snel klaar zijn kunnen deze zelfstandig maken.
Combinatiegroepen
In de handleiding van Pennenstreken staan handige tips voor de organisatie in de
groep en de inrichting van het lokaal. De lessen zijn zo opgebouwd dat er een nieuwe
4

letter wordt geïntroduceerd en instructie wordt gegeven in de ene groep terwijl de
andere groep zelfstandig oefent.
Toetsen
Om te kunnen nagaan of de leerlingen de doelstellingen van een bepaalde periode
hebben bereikt, kan men gebruik maken van de methodegebonden toetsen van
Pennenstreken. Er zijn twee soorten toetsen: de letterdictees en de tempotoetsen.
Zorgverbreding en remediëring
In de handleiding vindt men bij iedere lesbeschrijving een aantal observatiepunten
waarop men kan letten als de kinderen schrijven. De aanwijzingen voor remediëring
worden hierbij ook meteen gegeven.
Materialen
Groep 1 en 2:
• Handleiding Kleuters, met 12 verhaalplaten en 1 cd
• Schrijfpatroonblok 1 tot en met 7
• Kleuterschrijfboekje
Groep 3:
• Handleiding A, woord- of letterversie
• Letterkalender A
• Letterwandplaat A
• Letterlijnkaartjes A
• Woordstroken
• Lettercijferkaart A
• Richtingkaart A/B
• Schrijfboekje A1 en A2, woord- of letterversie
• Schrijfboekje A3
• Schrijfboekje A Cijfers
• Oefenboekje A1 en A2
Groep 4:
• Handleiding B
• Hoofdletterkalender B
• Letterwandplaat B
• Letterlijnkaartjes B
• Lettercijferkaart B
• Richtingkaart A/B
• Schrijfboekje B1 en B2
5

• Oefenboekje B1 en B2
Groep 5:
• Handleiding C
• Letterwandplaat C/D
• Lettercijferkaart C
• Richtingkaart C/D
• Schrijfboekje C1 en C2
• Oefenboekje C
Groep 6:
• Handleiding D
• Letterwandplaat C/D
• Letter/cijferkaart D
• Richtingkaart C/D
• Schrijfboekje D1 en D2
• Oefenboekje D
Groep 7:
• Handleiding E
• Letter/cijferkaart E/F
• Schrijfboekje E
Groep 8:
• Handleiding F
• Letter/cijferkaart E/F
• Schrijfboekje F
6

Schrijven in de basisschool (derde editie)
Uitgeverij: Wolters Noordhoff
Hoofdauteur: Corrie van Eerd-Smetsers
Verschijningsjaar: 2007
Algemeen
In de nieuwste herziening van Schrijven in de basisschool blijft deze methode een
losstaande schrijfmethode dus niet gekoppeld aan een leesmethode.
De methode is bestemd voor de groepen drie tot en met acht en is zowel voor linksals
rechtshellend schrijvende kinderen. Alle oefeningen zijn ontwikkeld en geordend
vanuit de motorische ontwikkeling van de kinderen. Snelle kinderen kunnen aan het
werk met een extra schrijfopdracht of met het computerprogramma totdat de andere
kinderen klaar zijn. Bij elke les zijn er ook kopieerbladen.
Inhoud
• Groep 1 en 2; in deze groepen wordt er aandacht besteed aan de ontwikkeling
van de motoriek.
• Groep 3 pakt het voorbereidend en het aanvankelijk schrijven op.
• Groep 4 gaat verder met het aanvankelijk technisch schrijven.
• Groep 5 en 6 besteden aandacht aan het voortgezet technisch schrijven.
• Groep 7 en 8 behandelen het creatief, expressief voortgezet technisch
schrijven.
In groep 1 en 2 wordt de grove en fijne motoriek geoefend met speelse opdrachtjes
die nodig zijn voor het schrijfproces. Het programma legt een natuurlijk verband
tussen de motorische en grafische activiteiten.
In groep 3 oefenen de kinderen schrijfvoorwaarden en schrijfpatronen, kleine letters
en verbindingen.
In groep 4 zijn de hoofdletters aan de beurt. De kinderen oefenen verbindingen van
hoofdletters met kleine letters en er wordt een begin gemaakt met de automatisering
van het schrift.
In groep 5 krijgt het automatiseren van de aangeleerde vaardigheden weer alle
aandacht.
In groep 6 komt het temposchrijven aan de orde.
In groep 7 en 8 temposchrijven en het persoonlijk handschrift.
7

Structuur
In de eerste helft van groep 3 is er elke dag een schrijfles en in de tweede helft zijn er
vier schrijflessen per week.
In groep 4 zijn er drie lessen per week en in groep 5 nog twee lessen. In de groepen 6
tot en met 8 is er één schrijfles per week.
In de groep 3 en 4 duren de lessen ongeveer een half uur, in groep 5 en 6 20 minuten
en in groep 7 en 8 gaan de kinderen volledig zelfstandig aan het werk. Met behulp van
de kopieerbladen kan men extra schrijfmomenten inlassen.
Differentiatie
Er is differentiatie naar:
• Tempo: in elke les kunnen de vlotte schrijvers doorwerken aan een
uitloopopdracht. Er is geen extra instructie of materiaal nodig.
• Inhoud: met het computerprogramma kan men extra oefenstof maken die
geschikt is voor de individuele leerling. Met behulp van de kopieerbladen kan
men extra opdrachten geven om zowel de vorm als de beweging van het
schrift te stimuleren.
• Werkwijze: in de bovenbouw krijgen de kinderen meer ruimte om een
persoonlijk, goed leesbaar en vlot geschreven handschrift te ontwikkelen. Ze
kunnnen zelfstandig, in tweetallen of onder begeleiding aan de opdrachten
werken. Zowel de instructie als de observatiepunten staan in de
schrijfschriften.
• Schrijfvormen: in de hoogste leerjaren is het leuk en zinvol om blokschrift,
koordschrift en bandschrift te kunnen schrijven. De hoeveelheid leerstof kan de
leerkracht zelf bepalen. Ook kan men creatieve opdrachten geven zoals het
schrijven van creatieve woorden, graffiti etc.
• Linkshandige schrijvers: speciaal voor de linkshandige schrijvers is een licht
naar links hellende schrijfletter ontwikkeld. Elk schrijfschrift is rechts- en
linkshellend uitgevoerd. De kopieerbladen en de letter- en cijferkaartjes ook.
In de handleiding krijgt de didactische begeleiding van linkshandige kinderen
voldoende aandacht.
Bij elke les zijn er ook concrete aanwijzingen om kinderen te begeleiden die problemen
hebben met bepaalde aspecten van het schrijven bijvoorbeeld door visuele
ondersteuning of door het leggen van letters met klei.
8

Observatie en toetsen
In de handleidingen zijn bij elke les observatiepunten waarmee men de
schrijfontwikkeling van de leerlingen kan volgen.
Elke zesde les van elk blok is een herhalingsles. Zo krijgt men een goed beeld van de
vorderingen van de leerlingen.
De toetsen staan in de kopieerboeken. Ze zijn allemaal links- en rechtshellend
uitgevoerd.
Groep 1 en 2: instaptoets motoriek, eindtoets motoriek
Groep 1, 2 en 3: handvoorkeurstoets, observatie zitschrijfhouding en potloodgreep.
Groep 3 tot en met 8: per schrijfschrift een diagnostische eindtoets, vanaf groep 5
tempotoets.
Groep 6 tot en met 8: tussentoets inclusief tempotoets halverwege het schrijfschrift.
Tempotoets: in de groepen 5 tot en met 8 kan men de kinderen bij de tussen- en
eindtoets een tempotoets laten maken. Aan het eind van groep 5 moeten ze twee
minuten lang ten minste 26 – 30 letters per minuut kunnen schrijven. Aan het eind
van groep 8 in vijf minuten zo’n 60 letters per minuut. Niet alleen snelheid maar ook
de leesbaarheid in combinatie met de snelheid krijgt de aandacht.
Toetsen: elk schrijfschrift wordt afgesloten met een toets. Een toets wordt nagekeken
met het bijbehorende observatieblad. Men ziet snel genoeg of de resultaten voldoende
zijn. Het observatieblad helpt ook een diagnose te stellen bij schrijfproblemen en
verwijst naar hulp.(kopieerbladen en computerprogramma)
Computerprogramma: het programma biedt onbeperkt extra oefening voor kinderen
die moeite hebben met het inprenten van de schrijfbeweging. Op het scherm wordt de
oefening langzaam voorgedaan, terwijl een voice-over verbale ondersteuning geeft.
Het schrijftempo kan zelf worden ingesteld en de computer kan zowel losse letters als
woorden schrijven. Alle combinaties en verbindingen kunnen worden gemaakt. De
letters worden op liniatuur geschreven.
Ook kunnen er extra oefenbladen worden gemaakt voor zowel de goede als de zwakke
schrijver. Men kan zelf voorbeelden bedenken. Er zijn vijf liniatuurformaten.
Bovendien kan de software pijlenletterkaarten maken om bij de instructie te gebruiken.
Materialen
Groep 1 en 2:
• Activiteitenboek 1-2
• Werkschrift 1-2
9

• Handleiding 1-2(incl. kopieerbladen)
Groep 3:
• Cijferschrift L - R
• Schrijfschrift 3a L - R
• Schrijfschrift 3b L - R
• Schrijfschrift 3c L - R
• Handleiding 3
• Kopieerboek 3
Groep 4:
• Schrijfschrift 4a L - R
• Schrijfschrift 4b L - R
• Schrijfschrift 4c L - R
• Kopieerboek 4
• Handleiding 4
Groep 5:
• Schrijfschrift 5a L - R
• Schrijfschrift 5b L - R
• Kopieerboek 5
• Handleiding 5
Groep 6 t/m 8:
• Schrijfschrift 6, 7 en 8 L- R
• Kopieerboek 6, 7 en 8
• Handleiding 6, 7 en 8
Groep 3 t/m 8 Additioneel materiaal
• Klassikale letterkaart (links- en rechtshellend)
• Individuele letter-, cijferkaartjes (links- en rechtshellend)
• Richtingkaarten
• Computerprogramma
• Methodeboek
10

Mijn eigen handschrift
Uitgever: Wolters Noordhoff
Auteurs: Marius Lindeman, Lida van Wickeren, Mieke Knaapen,
Rianne Jansens, Impje Bastisaans,
Ben de Rooy (computerprogramma)
Algemeen
Mijn eigen handschrift is een schrijfmethode voor de groepen 1 tot en met 8 met de
volgende uitgangspunten:
• Doel van het schrijfonderwijs is: het systematisch leren schrijven in een
ononderbroken ontwikkelingsproces. Het kind doelmatig en leesbaar te
leren schrijven met de voorkeurshand. De schrijfmethode ‘Mijn eigen
handschrift’ is ontwikkeld met het oog op die ononderbroken ontwikkeling.
• De methode biedt de mogelijkheid om aan te sluiten bij de aanvankelijke
leesmethode; met het computerprogramma ‘Mijn eigen handschrift’ kan de
leerkracht zelf oefenbladen maken met de gewenste woorden uit het
aanvankelijk lezen.
• Het kind kan een tijdlang in een vlot tempo schrijven, en het persoonlijk
handschrift is leesbaar voor anderen.
• Om dit te bereiken is ‘Mijn eigen handschrift’ opgebouwd rond drie
domeinen
1. motorisch-technische vaardigheid
2. grafische vormgeving
3. versnelling van het schrijftempo
Inhoud
‘Mijn eigen handschrift’ kent twee versies:
• een koordschrift (verbonden schrift) en
• een blokschrift
In de schrijfschriften van beide versies worden bij elke les steeds dezelfde letters/
woorden en zinnen aangeboden. Het is mogelijk beide schriftvormen naast elkaar in de
groep te gebruiken.
Om de methode in de praktijk te laten aansluiten bij de vaardigheden van elke
individuele leerling, zijn de drie domeinen waaruit de methode is opgebouwd, gesplitst
in niveaus. Bij elk niveau horen specifieke doelstellingen.
11

• Groep 1 en 2; de activiteiten die in deze groepen aangeboden worden,
gericht op het latere schrijfonderwijs, stimuleren de sensomotoriek en de
ruimtelijke oriëntatie, en wekken interesse bij het kind voor potlood en
papier. Het activiteitenboek biedt twee niveaus voor groep 1 en 2. In
nineau 1 wordt de sensomotorische ontwikkeling van de jongste kleuters
gestimuleerd. In nineau 2 wordt de aandacht van de oudste kleuters
gericht op het uitvoeren van soepele bewegingen op ritme en het tekenen
in relatie tot het schrijven.
• Groep 3; de kinderen in deze groep doorlopen eerst het
‘ruitenwisserprogramma’. Dit programma bestaat uit diverse oefeningen,
oplopend in moeilijkheidsgraad, die de kinderen een juiste zitschrijfhouding,
pengreep, papierligging, papiertransport en de functie van
de niet-schrijvende hand leren.
• Groep 4; in deze groep wordt begonnen met de aangeleerde vaardigheden
van voor de vakantie te herhalen en daarna leren de kinderen de
hoofdletters schrijven.
• Groep 5; alle letters zijn hier bekend. Aandacht wordt nu besteed aan
vormgeving van de letters en het totale schrijfproduct, alsmede
bladspiegelindeling, tempo en regelmaat van het handschrift.
• Groep 6; de nadruk in deze groep ligt op het tempo van het schrijven. Het
methodevoorbeeld mag geleidelijk wat losgelaten worden, maar uiteraard
blijven de normen van leesbaarheid van kracht.
• Groep 7; in deze groep is het verder opvoeren van het schrijftempo een
belangrijk doel. Verder komt in deze groep het overzichtelijk
aantekeningen kunnen maken en deze te gebruiken aan bod. Schrijven
wordt middel.
• Groep 8; schrijftempo en het maken van aantekeningen, lay-out,
sierschrift en kalligraferen staan in deze groep centraal.
Structuur
Het activiteitenboek van groep 1 en 2 geeft vele suggesties voor individuele- en
groepsactiviteiten. In groep 3 begint elke les met een warming-up. Hierbij staan
ontspanning en werken aan de motivatie centraal. Het praktijkboek geeft suggesties
voor de aanbieding van de letter in de vorm van een verhaaltje.
12

Differentiatie
‘Mijn eigen handschrift’ heeft een koordschrift en een blokschriftversie. Dit biedt de
mogelijkheid om op basis van de eigen didactische inzichten te kiezen voor een
schriftvorm die voor de school en het kind optimaal is.
Met ‘Mijn eigen handschrift ‘ is het mogelijk de motorisch-zwakke leerling een
alternatief te bieden.
Combinatiegroepen
De flexibele inzetbaarheid is bij de ontwikkeling van de methode een van de
uitgangspunten geweest.
Daarom kan met de methode goed in combinatiegroepen worden gewerkt.
Toetsing / evaluatie
In de schrijfschriften zijn regelmatig toetsen opgenomen, daarnaast zijn er
observatiebladen. Bij het invullen van de observatiebladen wordt gebruik gemaakt van
eenduidige normeringen, die in het praktijkboek staan toegelicht. Deze observaties zijn
te verwerken in een leerlingvolgsysteem.
Remediëring/ zorgverbreding
Bij elke lesbeschrijving is een onderdeel ‘extra hulp’ opgenomen. De hulp is telkens
afgestemd op verschillende domeinen. Verder zijn er bij deze methode twee
computerprogramma’s ontwikkeld. Een voor blokschrift en een voor verbonden schrift.
Het programma 1 biedt individuele hulp bij het leren van de letters en programma 2
biedt mogelijkheden voor zelfwerkzaamheden op het gebied van schrijven.
Materialen
Groep 1 en 2:
• Activiteitenboek
Groep 3:
• Praktijkboek Koordschrift
• Praktijkboek Blokschrift
• Schrijfschrift 3a
• Schrijfschrift 3b
• Schrijfschrift 3c
Groep 4:
• Praktijkboek Koordschrift
• Praktijkboek Blokschrift
• Schrijfschrift 4a en 4b
13

Groep 5:
• Praktijkboek Koordschrift
• Praktijkboek Blokschrift
• Schrijfschrift 5a en 5b
Groep 6 t/m 8:
• Praktijkboek Koordschrift
• Praktijkboek Blokschrift
• Schrijfschrift
Additionele materialen
• Methodehandleiding Koordschrift
• Methodehandleiding Blokschrift
• Videoband
• Twee computerprogramma’s
• Klassikale wandkaart
14

Zwart op wit
Uitgever: Zwijsen
Auteurs: Leon Legierse en Jeanne Smits
Verschijningsjaar: 2007
Algemeen
Zwart op wit is een nieuwe schrijfmethode voor de groepen 1 tot en met 8 en niet
gekoppeld aan een leesmethode. Een van de uitgangspunten is een duidelijk leesbaar
handschrift dat vlot geschreven en zonder moeite volgehouden kan worden. Om dit
doel te bereiken wordt vanaf de kleutergroepen geleerd om een juiste zithouding,
papierligging, pengreep en schrijfbeweging aan te nemen.
Daarnaast is er vanaf groep 6 een computerprogramma waarmee de leerlingen leren
blindtypen met tien vingers.
Inhoud
Binnen de schrijfmethode Zwart op wit zijn de schrijfbeweging(het proces) en de
schrijfvorm(het product) belangrijk. Het goed aanleren van de juiste beweging is
minstens even belangrijk als de uiteindelijke schrijfvorm. Tijdens alle lessen is duidelijk
aan welk proces- en productdoel wordt gewerkt door het gebruik van pictogrammen.
Hiervoor is speciaal een houding- en letterwijzer ontwikkeld. De leerlingen zijn dus
altijd bewust bezig met het aanleren van een goede schrijfhouding en schrijfvorm.
Zwart op wit heeft een licht rechtshellend, verbonden koordschrift. Er is een duidelijke
beginhaal die altijd op dezelfde plek begint en een duidelijke eindhaal.
In groep 3 wordt eerst gewerkt met kleurvakken waarbinnen de letter wordt geplaatst.
Het voordeel hiervan is dat de leerling meer vrijheid heeft om de beweging van de
letter onder de knie te krijgen voordat het de vorm gaat verfijnen. Halverwege groep 3
stapt men over op liniatuur.
Linkshandigen:
De methode Zwart op wit heeft geen aparte schrijfboekjes voor linkshandigen. Met de
juiste papierligging en pengreep kunnen ook deze leerlingen meestal rechtshellend
leren schrijven. Voor de leerling die als linkshandige toch niet rechtshellend kan
schrijven zijn er kopieerbladen in de handleidingen en op de cd-rom van groep 3 en 4
voor een linkshellend schrift. Zo kan iedere nieuwe letter linkshellend ingeoefend
worden. Daarna wordt er verder gewerkt in het schrijfboekje.
15

Structuur
Er wordt uitgegaan van 34 lesweken per schooljaar. De lessen duren maximaal een
half uur. Hierdoor zijn de schrijflessen makkelijk in te plannen en de leerlingen kunnen
ontspannen blijven schrijven.
Opbouw van een les:
Kleutergroepen: in de kleutergroepen bestaan de lessen uit een introductie en een
bewegingsspel. Vervolgens wordt er een keuze gemaakt tussen een tweede
bewegingsspel of voor een oefening waarin de schrijfbeweging aan bod komt.
Vanaf groep 3 zijn de lessen op dezelfde wijze opgebouwd.
• Introductie: men geeft de doelen van de les aan.
• Het bewegingsspel bereidt de leerlingen voor op de juiste houding en
beweging.
• Tijdens de instructie worden nieuwe cijfers, letters of verbindingen
aangeleerd.
• Tijdens de verwerking of inoefening zijn de leerlingen zelf aan het schrijven
en de leerkracht kan observeren en begeleiden.
• Ontspanningsoefening: deze zorgt ervoor dat de leerlingen een ontspannen
schrijfhouding aanleren
• Evaluatie: de behandelde product- en procesdoelen worden besproken.
In groep 3 zijn er 4 lessen per week van 30 minuten, in totaal zijn dat 136 lessen.
In groep 4 zijn er 3 lessen per week van 30 minuten, in totaal zijn dat 102 lessen.
Groep 5 en 6 hebben 2 lessen in de week van 20 à 25 minuten, in totaal zijn dat 68
lessen.
Groep 7 en 8 hebben 1 les per week van 20 à 25 minuten, in totaal 34 lessen en een
aanvullende les.
Differentiatie
Afstemmen van oefeningen:
In de handleiding van de kleutergroepen is er bij elke les de mogelijkheid om te
differentiëren. Het wordt aangeduid met de begrippen ‘makkelijker’, ‘moeilijker’ en
‘anders’.
Oefenboeken:
Voor groep 3 tot en met 6 vallen de differentiatieoefeningen onder de noemer ‘meer’
en ‘weer’. Deze zijn te vinden in de oefenboeken. De herhalingsoefeningen zijn gericht
op reeds aangeleerde letters of schrijfbewegingen. De uitbreidingsstof, zoals het
schrijven van zinnetjes of creatieve opdrachten, is bedoeld voor leerlingen die meer
16

willen en kunnen. Daarnaast worden er extra oefeningen aangeboden voor de
schrijfmotoriek en de ruimtelijke oriëntatie.
Cd-rom letterfilmpjes en werkbladenmaker:
De cd-rom voor groep 3 en 4 bevat letterfilmpjes en een werkbladenmaker. De
letterfilmpjes laten de schrijfwijze van de letters zien en horen. Met de
werkbladenmaker kan men letters maken waar de leerling moeite mee heeft en er is
een mogelijkheid om werkbladen te printen voor het aanleren van linkshellende letters.
Combinatiegroepen
Zwart op wit kan goed ingezet worden in combinatiegroepen. In de handleidingen
staan diverse modellen voor het werken in combinatiegroepen.
Er zijn voldoende mogelijkheden om de leerlingen zelf te laten werken. Dankzij de
duidelijke pictogrammen in de schrijfboeken en op de houding- en letterwijzer weten
de leerlingen welke doelen in de les centraal staan en wat ze moeten doen. Ook voor
de oefenboeken met differentiatieopdrachten en bij het werken met de cd-rom voor
groep 3 en 4 is de hulp van de leerkracht niet nodig.
Computerprogramma toetsenbordvaardigheid Type2Be
Met Type2Be leren de leerlingen vlot en correct blind typen. Behalve alle lettertoetsen
komen cijfers, bijzondere tekens, veelgebruikte sneltoetsen en de basisprincipes van
tekstopmaak aan bod. Het programma kan ingezet worden in groep 6 tot en met 8.
Het programma heeft 20 lessen. Een les bestaat uit een aantal oefeningen en een
toets. De eerste acht lessen zijn gericht op het correct leren blindtypen van de
belangrijkste toetsen. Vanaf les 9 wordt het tempo opgevoerd en vanaf les 16 komen
er opmaakoefeningen bij. Met de eindtoets kan de leerling een typediploma halen.
Toetsing en evaluatie
In de handleiding staan bij alle stappen in de lessen observatiepunten die helpen om
het werk te beoordelen. Na de observatieopmerking volgt een concrete aanwijzing
waarmee men de leerling kan helpen. De leerling is zelf de eerste die kan waarnemen
of er iets fout gaat. De methode leert de leerlingen zichzelf te evalueren. Tijdens en
direct na het schrijven analyseert de leerling wat er mis gaat en stuurt direct bij. In
elke les wordt duidelijk aangegeven op welke criteria gelet moet worden.
Het toetsen van het schrijfproces kan alleen door observatie. De observatiegegevens
worden vastgelegd op de scorelijsten van Zwart op wit. Voor elke jaargroep is er een
klassikale observatielijst schrijfproces en een individuele lijst voor observatie van
leerlingen die opgevallen zijn.
17

Ook voor het schrijfproduct zijn er twee formulieren : een klassikale en een individuele
lijst. Vanaf groep 5 neemt men twee keer per jaar een tempotoets af. Voor de
beoordeling op langere termijn wordt een portfolio aangelegd. De leerlingen stoppen
hierin minimaal twee keer per jaargroep een stukje tekst en kunnen zo hun eigen
vorderingen zien.
Materialen
Groep 1 en 2:
• Handleiding
• 2 Schrijfboeken: herfst/winter en lente/zomer
• Cd met liedjes en muziekfragmenten
Groep 3:
• Handleiding
• Houding- en letterposter (klassikaal)
• Houding- en letterwijzer (per leerling)
• 4 schrijfboeken
• 2 Oefenboeken
• Computerprogramma letterfilmpjes en werkbladenmaker
Groep 4:
• Handleiding
• Houding- en letterposter (klassikaal)
• Houding- en letterwijzer (per leerling)
• 3 Schrijfboeken
• 2 Oefenboeken
• Computerprogramma letterfilmpjes en werkbladenmaker
Groep 5 en 6:
• Handleiding
• Houding- en letterposter (klassikaal)
• Houding- en letterwijzer (per leerling)
• 2 Schrijfboeken
• 1 Oefenboek
Groep 7 en 8:
• Handleiding
• 1 Schrijfboek
Computerprogramma Type2Be voor groep 6, 7 en 8 bestaande uit een cd-rom en een
werkboek, los of met een cd-rom voor thuis.
18

Handschrift - nieuw
Uitgever: Malmberg
Auteurs: Harmen Hettinga
Algemeen
Handschrift – nieuw is een schrijfmethode voor groep 1 tot en met groep 8. De
methode gaat ervan uit dat schrijfonderwijs gericht moet zijn op de communicatieve
functie van het schrift. Daarom wordt in de methode actief aandacht besteed aan
leesbaarheid, schrijfsnelheid en toepassing van het handschrift in verschillende
functionele situaties.
In de nieuwe versie zijn er enkele veranderingen doorgevoerd:
• verbeteringen van het alfabet vanuit gebruikerservaringen, consistentie en
soepele schrijfbeweging
• een aangepast houding- en bewegingschema
• dagelijkse reflectie
• een kopieermap met remediëringsopdrachten
• aandacht voor ict/toetsenbordvaardigheden
Inhoud
Handschrift heeft gekozen voor lichthellend, verbonden schrift, dat gemakkelijk
uitvoerbaar is. De letters zijn zo ontworpen dat de begin- en eindhaal vlot en soepel
schrijven mogelijk maken. Doordat het motorisch gemakkelijk uit te voeren is, wordt
er voorkomen dat vermoeidheid en schriftverval optreden wanneer het schrijftempo en
de schrijfdruk toenemen in de hogere groepen en het voortgezet onderwijs.
In het schrijfonderwijs van groep 1 tot en met groep 8 vindt een ontwikkeling plaats
die te onderscheiden is in drie domeinen:
1. motorisch-technische schrijfvaardigheid – ontluikend schrijven
2. grafische vormgeving – aanvankelijk schrijven
3. versnelling van het schrijftempo – voortgezet schrijven.
Al vanaf de beginfase, als de kinderen vier à vijf jaar oud zijn, wordt er spelenderwijs
aandacht besteed aan de zithouding, schrijfhouding en pengreep.
Ook wordt er aandacht besteed aan motoriek, waarneming, lichaamsbesef en
ruimtelijke oriëntatie. Al deze aspecten worden in de vorm van lesideeën aangeboden.
In groep 3 vindt de overgang plaats tussen voorbereidend schrijven en aanvankelijk
schrijven. Eerst worden bewegingspatronen geoefend, die vooruit lopen op de
grondvormen van letters en de ontspannen schrijfbeweging. Als het kind aan de
schrijfvoorwaarden voldoet, kan begonnen worden met het aanleren van schrijfletters.
19

Eerst wordt de letter los geleerd, dan de letter verbonden aan zichzelf, daarna een
combinatie van de nieuwe letter met een reeds geleerde letter en ten slotte schrijven
de kinderen twee- of drieletterwoorden waarin de letter voorkomt. De lettervolgorde is
zo gekozen dat er een logisch verband bestaat met de eerder aangeleerde
bewegingspatronen, maar ook zo dat er vrijwel onmiddellijk zinvolle woorden gevormd
kunnen worden. Er is gestreefd naar een systematische opbouw in moeilijkheidsgraad,
zowel wat de letters betreft als de verbindingen tussen de letters.
In groep 4 en 5 komen alle facetten van de schrijfhouding en schrijfbeweging volgens
een vast patroon regelmatig opnieuw aan de orde.
In groep 4 worden de hoofdletters aangeboden en wordt er aandacht besteed aan
duidelijkheid en automatisering.
In groep 5 wordt het aanvankelijk schrijven afgerond en wordt er ook aandacht
geschonken aan toetsenbordvaardigheden.
In groep 6, 7 en 8 (voortgezet schrijven) komen aan de orde: blokschrift,
dictaatschrift, oriëntatie op schriftkenmerken, tempo en leesbaarheid, grafisch
schrijven, kalligrafie en tekstverzorging. Via directe en indirecte schrijfoefeningen
wordt een duidelijke link gelegd naar wereldverkennende, talige en expressieve
onderwerpen en naar andere vakgebieden die aanleiding geven tot schrijven.
Binnen de methode worden de kinderen gestimuleerd om zich bewust te worden van
hun eigen kunnen en mogelijkheden. De kinderen leren eerst om een soepele
doorgaande schrijfbeweging te maken, voordat er netheidsinstructies gegeven worden.
Ook werken de kinderen met verschillende schrijfmaterialen, schriftligging en
schrijfhouding om zo te ondervinden wat de beste prestaties geeft.
Om tot een doorlopend, vlot uitvoerbaar handschrift te komen is het belangrijk in een
vroeg stadium ook de letterverbinding te oefenen.
Structuur
De nieuwe Handschrift biedt voor 36 weken lesstof aan. Een les beslaat 30 minuten.
Voor de verschillende jaargroepen wordt er uitgegaan van de volgende lestijd:
• groep 1 – 1 uur per week
• groep 2 – 1 uur per week
• groep 3 – 2 ½ uur per week (5 lessen)
• groep 4 – 2 uur per week (4 lessen)
• groep 5 – 1 ½ uur per week (3 lessen)
• groep 6 – 1 uur per week (2 lessen)
• groep 7 – 1 uur per week (2 lessen)
• groep 8 – ½ uur per week (1 les)
20

Een blok is een eenheid van twee weken. Een blok van twee weken (zes pagina’s in het
schrijfschrift) bestaat uit drie onderdelen: voorbereiding op het schrijven, oefenen van
het schrijven en toepassen van het schrijven. Elke twee weken wordt er, naast
regelmatige controle, teruggekeken op wat er geleerd is en wat de resultaten zijn.
Handschrift kent drie soorten lessen: een instructieles, een oefenles en een
toepassingsles.
Instructieles:
In deze les wordt de nieuw aan te leren letter geïntroduceerd en er wordt instructie
gegeven over die nieuwe letter en over de schrijfhouding. De kinderen oefenen de
letter op blanco papier en aan het eind van de les is er reflectie.
Oefenles:
In deze les herhaalt men kort de belangrijkste aandachtspunten uit de vorige les en
vervolgens werken de kinderen zelfstandig in hun schrijfschrift.
Toepassingsles:
In deze les krijgen de kinderen de gelegenheid om het geleerde zelfstandig toe te
passen.
Combinatiegroepen
Het organisatiemodel van Handschrift is zodanig dat er goed mee gewerkt kan worden
in combinatiegroepen.
Er wordt uitgegaan van lessen van 30 minuten.
De kinderen in groep 3 hebben een extra instructieles, de volgende les werken ze
zelfstandig en krijgt groep 4 instructieles, daarna wordt er om en om gewerkt.
Ook bij de zelfstandige opdrachten gaat Handschrift ervan uit dat de leerkracht in
zekere zin de mogelijkheid heeft om te begeleiden.
Differentiatie
Door de structurele aandacht voor de schrijfhouding, schrijfbeweging en de
schriftligging kunnen schrijfproblemen in een vroeg stadium voorkomen worden.
Extra zorg wordt gegeven door naast de schrijfschriften kopieerbladen aan te bieden
met remediërende oefeningen en herhalingsoefeningen.
De handleiding gaat in op de meest voorkomende oorzaken van schrijfproblemen en
geeft daarnaast handreikingen voor gerichte hulp aan kinderen met ernstiger
problemen.
21

Begeleiding linkshandige kinderen:
Handschrift kent geen linkshandige versie maar geeft begeleiding bij het
schrijfonderwijs aan linkshandige kinderen.
Linkshandige kinderen krijgen aanwijzingen voor de juiste bladligging: op elke pagina
van het leerlingenmateriaal staat met pijltjes aangegeven in welke richting het
schrijfschrift gedraaid moet worden.
In de handleiding krijgt men ondersteuning bij de begeleiding van linkshandige
kinderen op het gebied van lichaamshouding, aangepaste pengreep, aangepaste
schriftligging en houding van de schrijvende onderarm, geschikt schrijfmateriaal en
een geschikte plaats in het lokaal zodat de lichtinval niet hinderlijk is.
Toetsing/ evaluatie
In de kopieermap zijn observatie- en registratieformulieren opgenomen, zodat
individuele vorderingen gevolgd en geregistreerd kunnen worden.
Ook vindt er tijdens elke schrijfles reflectie plaats op het schrijfproces: hoe heb ik het
gedaan en waar moet ik voortaan op letten.
De kinderen kunnen op twee manieren hun vorderingen noteren.
In de schrijfschriften is aan het eind van elk blok van twee weken een registratiebalkje
voor de kinderen opgenomen onder het kopje ‘mijn moeilijke woorden’.
En onder het kopje ‘dit heb ik geleerd’ kunnen ze hun vorderingen aantekenen.
Materialen
Groep 1 en 2: Map met kopieerbladen
Handleiding
Groep 3: Handleiding
Map met kopieerbladen
Schrijfschriften 3a, 3b, en 3c
Klassikale letterkaart
Individuele letterkaart
Richtingkaart
Schrijfschijf
Groep 4: Handleiding
Map met kopieerbladen
Schrijfschriften 4a en 4b
Klassikale letterkaart
Individuele letterkaart
Richtingkaart
Schrijfschijf
22

Groep 5: Handleiding
Map met kopieerbladen
Schrijfschriften 5a en 5b
Groep 6, 7, 8: Handleiding 6, 7 en 8
Map met kopieerbladen 6, 7 en 8
Schrijfschrift 6, 7 en 8
23

Novoskript
Uitgeverij: Boreaal
Auteurs: Ton Baan
Jos Bruschke
Algemeen
Novoskript is een nieuwe, innovatieve schrijfmethode ontwikkeld door Ton Baan,
gespecialiseerd in motorische ontwikkeling en Jos Bruschke, specialist op het gebied
van schrijfdidactiek.
De uitgangspunten van deze nieuwe schrijfmethode zijn:
• Plezier in schrijven levert de beste handschriften op. De methode biedt veel
mogelijkheden om de schrijfvaardigheid te vergroten, met en zonder potlood
en papier. Deze manier heeft een positief effect op het zelfvertrouwen van de
kinderen.
• Een op de drie kinderen heeft serieuze schrijfproblemen. Onderzoek heeft
aangetoond dat er gemiddeld 10 leerlingen per klas schrijfproblemen hebben.
Oorzaak hiervan is de geringe stimulering van de grote en kleine motoriek .
• Novoskript is gebaseerd op de nieuwste inzichten
• De methode werkt preventief. Er is een volledige integratie tussen motoriek en
schrijven. Via een gericht observatiemodel kunnen leerkrachten snel
signaleren en diagnosticeren.
• De methode is ontwikkeld vanuit de praktijk.
• Handige systemen om letters, cijfers, verbindingen en hoofdletters te leren .
• Het Novoskript leerlingvolgsysteem is praktisch en overzichtelijk.
• De methode is flexibel. Zowel klassikale basisscholen, als vernieuwingsscholen
en speciaal onderwijs werken ermee.
• Novoskript is meer dan alleen een schrijfmethode. Veelzijdige
bewegingservaringen, optimale mogelijkheden voor individuele
schrijfontwikkeling en een efficiënte schrijfdidactiek zijn voorwaarden voor een
goed en verantwoord schrijfonderwijs.
• Invoering op maat. Er is een stappenplan en als school kan men kiezen voor
een starttraining op maat.
Structuur
De methode Novoskript bestaat uit drie onderdelen van in totaal 13 sets.
De onderdelen zijn:
1. Motoriek; set 1 t/m 6
2. Schrijven; set 7 t/m 9
24

3. Temposchrijven en creatief schrijven; set 10 t/m 13
1. Motoriek
Dit onderdeel bestaat uit 6 sets.
Set 1: Evenwicht
Set 2: Tweezijdig op bord en papier
Set 3: Tweehandig ruimtelijk werk
Set 4: Lichaamsoriëntatie
Set 5: Ritmische lijnen
Set 6: Spiegelen en roteren
Tijdens deze lessen oefenen kinderen het coördineren van grote en kleine bewegingen.
Ze hebben veelzijdige bewegingservaring nodig: met het totale lichaam, rechts, links,
gekruist of bijvoorbeeld met twee handen. Dergelijke bewegingen bevorderen een
intensieve samenwerking tussen de linkerhersenhelft en de rechter.
2. Schrijven
Met behulp van het stoplicht-principe verkennen kinderen de beweging, richting en
vorm van letters en cijfers. De groene, oranje en rode stippen op de letters en cijfers
(begin, pauze, eind) vormen belangrijke oriëntatiepunten tijdens het leren.
Set 7 : Letters en cijfers schrijven zonder letterspoor
Set 8: Verbindingen oefenen en vlot aan elkaar schrijven. Het systeem bestaat uit acht
natuurlijke en tien lastige verbindingen. Door de overzichtelijke aanpak bij dit
onderdeel begrijpen kinderen hoe zij aan elkaar leren schrijven.
Set 9: Hoofdletters systematisch oefenen. Hoofdletters worden ook geautomatiseerd
met behulp van stippen en pijltjes. Daarnaast is er een indeling van vier groepen. De
overeenkomsten binnen elke groep bieden kinderen houvast tijdens het leren van
diverse bewegingstrajecten.
3. Temposchrijven en creatief schrijven
Set 10: Temposchrijven met spreekwoorden en gezegden. Door stil te staan bij de
betekenissen ervan, in combinatie met het zelfstandig ontwerpen van passende
tekeningen, raken kinderen actief betrokken bij de oefeningen.
Set 11: Drukletters schrijven en daarmee eigen ontwerpen maken. Kinderen willen op
oudere leeftijd experimenteren met verschillende handschriften.
Set 12: Schrijven met de brede pen.
Set 13: Lijnen in beweging. Novoskript heeft bij de laatste twee sets creatieve
opdrachten ontwikkeld, die kinderen in de bovenbouw stimuleren om
basisvaardigheden op een verrassende manier te herhalen.
25

Er wordt geoefend in het werken met ander schrijfgerei, het maken van versieringen
en illustraties, haiku’s en het ontwerpen van mandala’s.
Zorgverbreding en remediëring
Met korte gerichte observaties voor de motorische en de schrijfontwikkeling kunnen
schrijfproblemen worden voorkomen. Bij set 7, 8 en 9 horen observatieformulieren.
Tijdens het schrijven observeert de leerkracht de verschillende onderdelen. Scoort een
leerling onvoldoende dan staat op het observatieformulier met welke series de
leerkracht het kind effectief kan helpen. Zo kan in een vroeg stadium hulp geboden
worden bij beginnende schrijfproblemen.
Zelfstandig werken met de menukaart
Met Novoskript leren kinderen te oefenen met vaardigheden in het zelfstandig werken.
Door te werken met de menukaart kunnen leerkrachten op gestructureerde wijze het
zelfstandig werken van kinderen begeleiden. Op de menukaart staan pictogrammen
afgebeeld die horen bij de zes motorische sets. Na een introductie van de leerkracht
kunnen kinderen al op jonge leeftijd ervaringen opdoen in het zelfstandig plannen van
hun taken.
Evaluatie
Voor het praktisch gebruik en de werkbaarheid is het volledige Novoskript
leerlingvolgsysteem verdeeld in drie onderdelen.
1. Groep 1 en 2: de leerkracht observeert kinderen in principe één keer per
jaar in de periode januari/februari. Leerlingen die in hun bewegingen
opvallen worden extra gestimuleerd en een tweede keer geobserveerd in
mei/juni.het lesmateriaal voor groep 1 en 2 bestaat uit set 1 t/m 6.
2. Groep 3, 4 en 5: behalve de motorische vaardigheden wordt ook het
onderdeel schrijven geobserveerd. Het lesmateriaal voor deze groepen
bestaat uit set 1 t/m 9.
3. Groep 6, 7 en 8: door de leerkracht wordt nu het voortgezet schrijven
geobserveerd. Het lesmateriaal voor deze groepen bestaat uit set
8 t/m 13.
Materialen
• Werkboek(handleiding)
• Set 1 t/m 12
26

Schrijfatelier
Uitgeverij: Boreaal
Jaar van verschijning: 2007
Algemeen
Schrijfatelier is bestemd voor kinderen van groep 1 en 2. Het kan gebruikt worden als
voorloper op Novoskript of bij elke andere methode.
Schrijfatelier biedt een brede keuze aan uitdagende activiteiten met de juiste balans
tussen motorische oefeningen enerzijds en voorbereidende schrijfactiviteiten
anderzijds.
De activiteiten sluiten naadloos op elkaar aan: het werken in de speelzaal en
op het schoolplein bereidt kinderen voor op het zelfstandig werken in het atelier.
Het atelier is een hoek in klas.
Deze veelzijdige benadering met cognitieve, visueel-ruimtelijke en motorische
invalshoeken is de kern van Schrijfatelier.
Het geeft kinderen met verschillende leerstijlen de kans optimaal te leren.
Inhoud
Schrijfatelier werkt met verschillende modules. De volgorde van de modules is flexibel
maar elk schooljaar wordt gestart met de module Basisvormen omdat daarin het
fundament wordt gelegd voor de rest van het programma.
Ook eindigt elk schooljaar met de module Ritmische lijnen voor de kinderen van groep
2. Bij deze module doen de oudste kinderen activiteiten die hen voorbereiden op het
schrijfonderwijs in groep 3.
Module Basisvormen:
De basisvormen golvende lijn, cirkel, hoekige lijn en vierkant staan centraal in deze
module. De visueel-ruimtelijke activiteiten in de speelzaal en op het schoolplein
stimuleren de kinderen mentaal voorstellingen te maken van deze basisvormen. In het
atelier worden deze voorstellingen steeds weer opnieuw opgeroepen en op tal van
manieren verwerkt. Aandacht voor maat en ritme ondersteunt dit proces.
Module Lichaamsoriëntatie:
Lichaamsoriëntatie is het bewust worden en ervaren van het eigen lichaam in de
ruimte. Door veelvuldig aanwijzen en benoemen wordt de kennis van het eigen
lichaam toegepast in houdingen en bewegingen. Concrete ervaringen met bijvoorbeeld
begrippen als ‘boven’ en ‘onder’ helpen kinderen bewust sturing te geven aan
bewegingen in de ruimte. Lichaamsoriëntatie is een basis voor de ruimtelijke oriëntatie
die later nodig is bij het aanleren van cijfers en letters.
27

Module Evenwicht:
Tijdens deze module experimenteren de kinderen met statisch evenwicht (houdingen)
en met dynamisch evenwicht (zich voortbewegen over een route).
Kinderen met een goed ontwikkeld evenwicht zijn beter in staat een juiste
schrijfhouding aan te nemen. Zij hebben een betere controle op bijbewegingen in beide
lichaamshelften. Deze controle stelt hen ook in staat verfijnde schrijfbewegingen
soepeler uit te voeren.
Module Tweezijdig Bewegen:
In de speelzaal en op het schoolplein doen de kinderen op verschillende manieren
ervaringen op met tweezijdig bewegen in de ruimte. In het atelier doen de kinderen
tweezijdige bewegingsoefeningen voornamelijk op papier. Tweezijdig bewegen
stimuleert de neurologische ontwikkeling en daarmee ook de samenwerking tussen
beide hersenhelften, een belangrijke voorwaarde voor het maken van gecoördineerde
schrijfbewegingen.
Module Ritmische Lijnen:
Door het werken met ritmische lijnen vergroten de kinderen in groep 2 hun
vaardigheden in het maken van grafische vormen in een ritmische beweging. In de
module Basisvormen hebben de kinderen dansende golven en hoekige lijnen geoefend.
In de module Ritmische Lijnen oefenen zij het maken van kleinere regelmatige lijnen
met behulp van trefzones.
Structuur
Het programma van Schrijfatelier beslaat in totaal 30 weken. Zowel in de speelzaal, op
het schoolplein als in het atelier zijn er vaste activiteiten en andere die optioneel zijn.
Per module kunt u na de vaste activiteiten zelf bepalen hoeveel optionele activiteiten u
nog wilt aanbieden. Op deze manier is het programma langer of korter te maken.
In de speelzaal worden de meeste activiteiten halfopen aangeboden. Op het
schoolplein en in het atelier bepaalt men zelf in welke werkvorm de activiteiten worden
aangeboden: gesloten, halfopen en open.
Gesloten werkvorm:
• Uitgebreide instructies
• Weinig of geen keuzemogelijkheden
Halfopen werkvorm:
• Uitgebreide instructies
• Meer keuzemogelijkheden
Open werkvorm:
• Weinig instructie
• Veel keuzemogelijkheden
28

De Schrijfsleutel
Uitgeverij: Malmberg
Auteur: Harmen Hettinga
Algemeen
De Schrijfsleutel is een methode voor groep 1 tot en met groep 8 en sluit in groep 1
tot en met groep 3 specifiek aan op De Leessleutel. Vanaf groep 4 zijn de materialen
van De Schrijfsleutel inhoudelijk indentiek aan de nieuwe Handschrift, maar ze zijn
gegoten in het jasje van de Schrijfsleutel.
Inhoud
De opbouw van de Schrijfsleutel loopt gelijk met het programma van de Leessleutel
voor groep 1 tot en met groep 3.
In groep 1 en 2 komt schrijven aan bod in samenhang met andere gebieden van
beginnende geletterdheid, mondelinge communicatie en woordenschat.
Net als de Leessleutel biedt groep 1 en 2 van de Schrijfsleutel de leerkracht de
mogelijkheid om zelf een programma samen te stellen, waarbij de leerkracht kiest op
welke werkvormen de nadruk ligt.
Samenwerkend leren, lesgeven vanuit ankers en werken met terugkerende routines
zijn belangrijke kenmerken van de materialen van groep 1 en 2.
In groep 3 wordt bij de aanbieding van de te leren letters uitgegaan van de volgorde
waarin de kinderen de letters leren lezen in de Leessleutel.
Elke nieuw aan te leren letter wordt eerst aangeboden in het sleutelwoord. De kinderen
zien hier twee versies van: de leesletter en de schrijfletter.
In de inleiding op ieder thema van de Schrijfsleutel worden suggesties gegeven die
aansluiten bij de corresponderende les aanvankelijk lezen.
De aanbieding van een nieuwe letter wordt steeds voorafgegaan door het schrijven
van een (letter)patroon op blanco papier of in het schrijfpatronenkatern. Deze
patronen sluiten aan bij het bewegingspatroon dat bij de aan te leren letter hoort. De
vorm van de aan te leren letter valt direct af te leiden uit het patroon. Vandaar dat er
in sommige gevallen wordt gesproken over letterpatronen. Zo wordt er geoefend met
de ontspannen doorgaande beweging van het verbonden schrift. Er is geen sprake
meer van een breuk tussen het voorbereidend schrijven en het aanvankelijk schrijven.
Elke letter wordt in vier fasen aangeboden volgens een vaste formule, gebruikmakend
van visuele, auditieve, verbale en motorische ondersteuning; eerst groot, daarna klein
zonder liniëring. Dan wordt overgegaan op het schrijven op en tussen lijnen en
vervolgens is er herhaling en toepassing.
29

De opbouw van de lessen is: eerst wordt de letter los geleerd, dan de letter verbonden
met zichzelf, daarna een combinatie van de nieuwe letter met een reeds geleerde
letter en tenslotte schrijven de kinderen twee- of drieletterwoorden waarin de letter
voorkomt.
Er is gestreefd naar een systematische opbouw in moeilijkheidsgraad, zowel wat letters
betreft als de verbindingen tussen de letters. De verbindingen worden eerst vanaf de
basislijn geoefend, dan vanaf de romplijn omdat die verbindingen anders en moeilijker
zijn.
De liniatuur van de schrijfschriften bij de Schrijfsleutel is breder, omdat kinderen
meteen letters leren schrijven.
De Schrijfsleutel volgt verder het programma en de uitgangspunten van de nieuwe
Handschrift. Ook het schrift, een lichthellend, verbonden schrift, is hetzelfde.
Structuur
Groep 1 en 2 van de Schrijfsleutel heeft 10 thema’s. In de eerste twee thema’s worden
Raai de Kraai en Lin de Spin geïntroduceerd, die ook in de Leessleutel een rol spelen.
De andere thema’s hebben geen vaste volgorde. Er is wel een in- en
uitstapprogramma voor kinderen die tussentijds instromen en groep 1 of 2 of
uitstromen naar groep 3.
In groep 3 wordt het schooljaar verdeeld in twee gelijke delen van een half jaar.
n totaal zijn er 16 thema’s, die elk twee weken in beslag nemen.
In het eerste deel (schrijfschrift 1 en 2) ligt het accent op het aanleren van de losse
letters in de context van de sleutelwoorden. In het tweede deel (schrijfschrift 3) leren
de kinderen verbindingen en moeilijker lettercombinaties. De aangeboden woorden
komen overeen met de woordtypen die bij spelling of technisch lezen aan de orde
komen.
De Schrijfsleutel heeft voor 36 weken lesstof. Een les duurt ongeveer 30 minuten.
Voor de verschillende jaargroepen wordt uitgegaan van de volgende lestijd:
• Groep 1: 1 uur per week
• Groep 2: 1 uur per week
• Groep 3: 2 ½ uur per week (5 lessen)
• Groep 4: 2 uur per week (4 lessen)
• Groep 5: 1 ½ uur per week (3 lessen)
• Groep 6: 1 uur per week (2 lessen)
• Groep 7: 1 uur per week (2 lessen)
• Groep 8: ½ uur per week (1 les)
30

Een thema is een eenheid van twee weken. Een thema van twee weken bestaat uit
drie onderdelen:
1. voorbereiding op het schrijven
2. oefenen van het schrijven
3. herhalen van het schrijven.
Elke twee weken wordt er, naast regelmatige controle, teruggekeken op wat er geleerd
is en wat de resultaten zijn.
Er zijn drie soorten lessen: een voorbereidingsles, een letterles en een herhalingsles.
Voorbereidingsles:
Het (letter)patroon wordt geïntroduceerd, dan volgt de instructie over dat patroon en
er wordt instructie gegeven over de schrijfhouding met behulp van het schema voor de
schrijfhouding. De kinderen oefenen het patroon op blanco papier, in de vrije ruimte of
in het katern Schrijfpatronen.
Letterles:
Korte instructie over de nieuwe letter en vervolgens werken de kinderen zelfstandig in
hun schrijfschrift.
Herhalingsles:
De kinderen krijgen de gelegenheid de nieuw geleerde patronen en letters zelfstandig
toe te passen.
Combinatiegroepen
Het organisatiemodel van de Schrijfsleutel is zodanig dat het mogelijk is om er goed
mee te werken in combinatiegroepen.
Er wordt uitgegaan van lessen van 30 minuten. Bijvoorbeeld: de kinderen in groep 3
hebben de eerste dag instructie en werken de tweede dag zelfstandig in hun
schrijfschrift. Zo ontstaat de gelegenheid om de kinderen van groep 4 instructie te
geven. Tijdens de korte introductie voor groep 3 kunnen de kinderen van groep 4 zich
oriënteren op de nieuwe letter.
Door de afwisseling van zelfstandig werken lessen en leerkrachtgebonden lessen in alle
jaargroepen kan men er dus goed mee werken in combinatiegroepen.
Differentiatie
Door de structurele aandacht voor schrijfhouding en – beweging en de schriftligging
kunnen schrijfproblemen bij kinderen in een vroeg stadium voorkomen worden. Ook
het schrijven van een letterpatroon dat de vorm van de aan te leren letter heeft, vormt
een belangrijk onderdeel van de preventieve zorg.
De curatieve zorg wordt gegeven door naast de schrijfschriften kopieerbladen aan te
bieden met remediërende oefeningen en herhalingsoefeningen. Er zijn bijvoorbeeld
31

laden met bredere liniatuur voor kinderen die qua motoriek nog niet toe zijn aan het
schrijven tussen smallere lijnen, of bladen waarop letterverbindingen nog extra
geoefend worden. De handleiding gaat in op de meest voorkomende oorzaken van
schrijfproblemen en geeft daarnaast handreikingen voor gerichte hulp aan kinderen
met ernstiger problemen.
Linkshandige kinderen:
De Schrijfsleutel kent geen linkshandige versie maar geeft begeleiding bij het
schrijfonderwijs aan linkshandige kinderen. Linkshandige kinderen krijgen
aanwijzingen voor de juiste bladligging: op elke pagina van het leerlingenmateriaal
staat met pijltjes aangegeven in welke richting het schrijfschrift gedraaid moet worden.
In de handleiding krijgt men ondersteuning bij de begeleiding van linkshandige
kinderen op het gebied van lichaamshouding, aangepaste pengreep, aangepaste
schriftligging en, daarmee samenhangend, houding van de schrijvende onderarm,
geschikt schrijfmateriaal en een geschikte plaats in het lokaal zodat de lichtinval niet
hinderlijk is.
Evaluatie en toetsing
Observatie- en registratieformulieren zijn opgenomen in de kopieermap zodat
individuele vorderingen gevolgd en geregistreerd kunnen worden.
Tijdens elke schrijfles is er tijd voor reflectie op het schrijfproces en kan de leerkracht
eventueel bijsturen.
Aan het eind van elk thema van twee weken is er in de schrijfschriften een
registratiebalkje voor de kinderen opgenomen onder de kop ‘mijn moeilijke woorden’.
Hierin registreren de kinderen de woorden met de letters en/of letterverbindingen die
in die periode problemen hebben opgeleverd.
Materialen
Groep 1 en 2 : Themamap 1 en 2
Groep 3: Handleiding
Kopieermap
Schrijfschriften 1 (met patronenkatern), 2 (met cijferkatern) en 3
Klassikale letterkaart
Individuele letterkaart
Richtingkaart
Schrijfschijf
Groep 4: Handleiding
Kopieermap
32

Schrijfschriften 1 en 2
Klassikale letterkaart
Individuele letterkaart
Richtingkaart
Schrijfschijf
Groep 5: Handleiding
Kopieermap
Schrijfschriften 1 en 2
Schrijfschijf
Groep 6: Handleiding
Kopieermap
Schrijfschrift
Groep 7: Handleiding
Kopieermap
Schrijfschrift
Groep 8: Handleiding
Kopieermap
Schrijfschrift
33

Schrift
Uitgeverij: ThiemeMeulenhoff
Auteurs: Ben Hamerling, Astrid Scholten, Marjolein van Buuren, Thea Arts
Algemeen
Schrift is een schrijfmethode die geschreven is vanuit nieuwe inzichten. Het heeft een
nieuwe, minder schuinstaande letter waarvan de vormgeving geheel is aangepast aan
het moderne schrijfmateriaal en de psychomotorische uitgangspunten van deze tijd.
De didactische uitgangspunten zijn:
• Doorgaande lijn: vanaf groep 1 wordt er aandacht besteed aan een goede
lettervormgeving. In een doorgaande lijn wordt de schrijfvaardigheid van
groep naar groep vergroot.
• Instrumentele vaardigheid: het accent ligt op kennis van de lettervormen en
oefening in de vaardigheden van het schrijfinstrument.
• Leren kijken naar vormen: door het kijken naar vormen doen kinderen
vormkennis op. Door meer kennis van de vorm van letters worden kinderen
zich bewust van hun handschrift en kunnen ze het verbeteren.
• Juiste letterafstand: vooral bij het onverbonden schrift.
• Handschriftbegeleiding: Schrift besteedt extra aandacht aan het
schrijfonderwijs in de bovenbouw, bijvoorbeeld door begeleiding bij het
ontwikkelen van een bruikbaar en leesbaar handschrift.
• Activerende directe instructie: dit wil zeggen dat elke les begint met het
ophalen van de laatst behandelde lesstof. De hoofdzaken worden samengevat
en oefening vindt plaats in kleine stappen en onder begeleiding.
Inhoud
Er wordt veel aandacht besteed aan het bevorderen van de schrijfvoorwaarden.
Het schrijven bij de kleuters bestaat uit het oefenen en werken aan de vinger-, hand-,
arm- en schoudermotoriek en aan de oog- handcoördinatie. Ook goed kijken (kritisch
waarnemen) speelt bij de kleuters een grote rol.
Groep 1 en 2:
Er wordt gewerkt met een groepsmap die materialen en werkvormen bevat voor:
• Het maken van de eigen naam in kapitalen.
• Het oefenen van de juiste pengreep en schrijfhouding.
• Het effect ervaren van werken met verschillende materialen.
• Teken-, kijk-, en doe-opdrachten.
• Routeoefeningen.
34

Groep 3:
Vanuit de methode wordt geadviseerd om na de kerstvakantie te starten met het leren
schrijven van de letters maar er kan ook aan het begin van het schooljaar gestart
worden of na de herfstvakantie.
Wil men graag meteen beginnen met het leren schrijven van letters dan worden de
letters los aangeleerd en pas na de kerstvakantie herhaald en verbonden. De cijfers en
de schrijfvoorwaarden komen net zo vaak aan bod als bij de start na de kerstvakantie.
Na de kerstvakantie worden er per twee weken vier nieuwe letters geleerd, die direct
verbonden worden.
Ook is er een schrijfrijpheidstoets ontwikkeld, die eenvouding en snel is af te nemen.
Aan het aanleren van een nieuwe letter worden twee lessen besteed.
In de eerste les wordt de letter geanalyseerd op ‘gebogen’ en ‘rechte’ delen. De
gebogen delen zijn geel en de rechte delen zijn paars. Het kind leert zo na te denken
over de lettervorm. In het schrift wordt de letter geoefend door middel van een
letterfilm. Bij deze letterfilm mist er steeds een onderdeel van het lettertraject. De
kinderen moeten het eerste stuk inschrijven en het laatste stuk afschrijven.
In de tweede les gaan de kinderen na een korte herhaling eerst onder begeleiding van
de leerkracht de letter inoefenen en daarna zelfstandig oefenen. Voordat er geschreven
kan worden, moeten de kinderen de juiste schrijfhouding en pengreep aannemen.
Iedere les eindigt met een terugblik op het geleerde.
Bij de lettervolgorde heeft Schrift rekening gehouden met de volgende punten:
• Opbouw in moeilijkheidsgraad wat betreft de fijne instrumentele vaardigheid
die nodig is; eerst de rompletters, dan de stokletters en als laatste de
lusletters.
• Opbouw in eenvoud van trajectstructuur; de i is eenvoudiger dan de u.
• Geleidelijke opbouw van dekkende streken en draairichtingen binnen de
letters.
• Opbouw binnen de verbinding van de letters. Eerst de verbindingen die na
een afhaal overgaan in de ophaal (in, mus), dan de verbindingen die van
bovenaf komen.
• Opbouw door letters met vormovereenkomsten na elkaar aan te bieden.
Groep 4:
Aandacht voor de instructie van kapitalen en aan het herhalen van de kleine letters en
hun onderlinge verbindingen. Daarnaast wordt er aandacht besteed aan:
• Zoneproblematiek (lus-, romp- en staartzone)
• Hellinghoek
• Letter- en woordafstand
• Kerende en overlappende streken
35

• Analyse van vormen
Groep 5 tot en met groep 8:
In de bovenbouw gaat het om de ontwikkeling en het onderhoud van het handschrift.
Het belangrijkste criterium is leesbaarheid.
Verder is er aandacht voor:
• Letterkennis
• Functioneel schrijven
• Lay-out
• Schrijfhouding en pengreep
• Kalligrafie
• Het onverbonden schrift
• Temposchrijven
• Schriften uit andere culturen.
• Toetsenbordvaardigheid: deze module, Sneltoets genaamd, kan zowel
klassikaal, individueel als in een circuit aangeboden worden. In een aantal
stappen leren de kinderen de juiste typehouding, ze leren hun handen op de
juiste wijze, zwevend boven het toetsenbord, te houden en ze leren tienvingerig
blind typen.
Structuur
Groep 1 en groep 2: werken met een groepsmap van 60 werkbladen.
Groep 3: vier keer per week 30 minuten schrijven.
Groep 4: drie keer per week 30 minuten schrijven.
Groep 5: twee keer per week 30 minuten schrijven.
Groep 6, 7 en 8: een keer per week 30 minuten schrijven.
Combinatiegroepen
In de lesschema’s in de handleiding staat precies aangegeven hoe de leerkracht de
lessen kan indelen. Ook is er jaarindeling voor combinatiegroepen. Per week staat er
welke onderdelen er – parallel – in groep 3 en 4 behandeld kunnen worden.
Differentiatie
Leerlingen die meer moeite hebben om zich een letter eigen te maken, krijgen
intensievere begeleiding. Dit kan door meer informatie over letters en trajecten te
geven, maar een leerling kan ook oefenen met behulp van de cd-rom bij Schrift.
Doordat schrijven een vak is dat klassikaal wordt gegeven, zal er weinig tempoverschil
tussen de leerlingen zijn. Alleen bij het zelfstandig werken zullen sommige leerlingen
36

sneller zijn dan andere. Voor deze leerlingen heeft elke les een uitloopopdracht. Ook
de cd-rom biedt extra materiaal om te oefenen.
Linkshandigen:
Doordat de ‘Schrift’-letter niet meer zo rechtshellend is, wordt het voor linkshandigen
eenvoudiger om zich erbij aan te sluiten. Daarbij gaat Schrift er van uit dat het kind
zelf aangeeft op welke wijze hij of zij comfortabel schrijft. De methode geeft hiervoor
aanwijzingen.
Evaluatie en toetsing
Schrift biedt een (zelf)volgschrift waarbij maximaal twee toetsmomenten per jaar
voldoende zijn om de richting van de ontwikkeling te kunnen bepalen. De leerling leert
zelfstandig het eigen handschrift te beoordelen.
Voor leerkrachten in de bovenbouw heeft Schrift een handschriftanalyse-instrument
ontwikkeld. Niet alleen het schrijfproduct wordt hierbij bekeken, maar vooral ook het
proces: de schrijfhouding en de pengreep. Met de vaardigheidstoets kan eenvoudig
worden vastgesteld op welk grafisch gebied de leerling nog extra oefening nodig heeft.
In de handleiding wordt hier aandacht aan besteed.
Materialen
Groep 1 en 2: Groepsmap met cd-rom
Wandkaarten
Groep 3 tot en met 8: Handleiding
Groepsmap met cd-rom
Wandkaarten
Schriften
Letterkaarten
Rt- katern
37

Aan elkaar
Uitgeverij: Noordhoff
Jaar van verschijning: 2008
Algemeen
Aan elkaar is een nieuwe schrijfmethode die niet gebonden is aan een aanvankelijke
leesmethode. De methode heeft en doorgaande lijn van groep 1 tot en met groep 8.
Ook is er gekozen voor compacte handleidingen waarin de kern van de instructie staat
en een afgepaste hoeveelheid leerstof.
De leerlingen leren alle aspecten van het schrijven te beheersen: houding, motoriek,
tempo en vormgeving.
Inhoud
Groep 1 en 2: sensomotorische integratie -bewegingsactiviteiten
activiteitenboek 1 - 2
Groep 2 en 3: schrijfvoorbereiding -ontwikkelen van de
schrijfvoorwaarden
activiteitenboek en schrift 2 - 3
Groep 3 en 4: aanvankelijk schrijven -cijfers, kleine letters, hoofdletters en
leestekens leren schrijven
Groep 5 t/m 8: voortgezet schrijven -schrijflessen met toepassingen.
Groep 1 en 2:
In groep 1 en 2 wordt gewerkt aan de ontwikkeling van de grove en fijne motoriek.
Met spelletjes, liedjes en versjes leren de kinderen zich soepel en ritmisch te bewegen.
De activiteiten worden duidelijk beschreven in het activiteitenboek. Aan het eind van
groep 2 oefenen de kinderen met speelse tekenopdrachten schrijfhouding, pengreep,
papierligging, papiertransport en schrijfbeweging.
Groep 3:
In de eerste weken worden de vaardigheden van groep 1 en 2 opgefrist. Daarna wordt
begonnen met het echte schrijven. Zodra de kinderen drie letters kunnen schrijven,
gaan ze verbindingen maken door eenvoudige woordjes te schrijven.
Voor de cijfers is er een apart schriftje. De cijfers kunnen dus, wanneer men maar wil,
aangeboden worden.
Naast het schrijven van letters leert het kind de liniatuur van het schrift te hanteren.
Verder is er voortdurend aandacht voor schrijfhouding, papierligging, papiertransport,
pengreep en pendruk.
38

Groep 4:
In groep 4 worden de eerste twee weken besteed aan herhalingslessen. Daarna
worden de hoofdletters aangeleerd, terwijl lettergrootte en liniatuur worden verkleind.
Het kind leert in één les een nieuwe hoofdletter aan. In een volgende les worden de
aangeleerde hoofdletters herhaald. Als alle hoofdletters zijn geleerd, volgt er een
programma van herhaling en toepassing.
In de tweede helft van groep 4 verschuift de aandacht van de automatisering van de
schrijfbeweging naar tempo en vormgeving (vorm, grootte, verhoudingen,
verbindingen, spatiëring).
Groep 5:
In groep 5 wordt de leerstof van groep 4 herhaald en worden de puntjes op de i gezet.
Twee schrijflessen per week zijn dan voldoende. De leerlingen leren hun schrijfwerk
ook vorm te geven. Het kind kan oefenen zonder methodevoorbeeld en zo een goed
leesbaar, eigen handschrift ontwikkelen. Ook worden ze zich bewust gemaakt van hun
eigen schrijftempo.
Groep 6, 7 en 8:
In de hoogste drie leerjaren ligt het accent op automatiseren, temposchrijven en het
ontwikkelen van een goed leesbaar handschrift. Ook leren de kinderen hun teksten
vorm te geven en te experimenteren met de grafische mogelijkheden van teksten.
Ze schrijven nu op één steunlijn.
Structuur
Groep 1: 36 activiteiten 1 les per week
Groep 2: 72 activiteiten 2 lessen per week
Groep 3: 1 e helft van het jaar 5 lessen per week
2 e helft van het jaar 4 lessen per week
Groep 4: 1 e helft van het jaar 4 lessen per week
2 e helft van het jaar 3 lessen per week
Groep 5: 2 lessen per week
Groep 6, 7 en 8: 1 les per week aflopend naar 1 les per twee weken.
Schrijfdidactiek
De letters zijn eenvoudig van vorm en hebben geen onnodige rondingen. Alle letters
kunnen in een doorlopende lijn geschreven en verbonden worden. Alleen bij de t en x
is er een penoptilling nodig.
Volgens de nieuwste inzichten maakt Aan elkaar gebruik van losse hoofdletters. Uit
onderzoek in gebleken dat de verbindingen tussen hoofdletter en kleine letter vaak
problemen geeft.
39

Zodra de geleerde letters een woordje vormen, leren de kinderen de letters te
verbinden. Zo leren ze een beter bewegingspatroon aan dan bij het schrijven van losse
letters. Vaste letterclusters zoals ei en sch worden aan elkaar geschreven geleerd.
De eerste stap van het leerproces is oriëntatie op de vorm van de schrijfletters.
Vervolgens nemen de kinderen het visuele beeld van de beweging op door een
demonstratie van de schrijfwijze. Dan oefenen de kinderen de schrijfwijze individueel
aan de hand van een letterkaart met richtingpijlen. Door met de vinger de schrijfwijze
te volgen, slaan ze het bewegingsverloop op in hun geheugen.
Op ‘kladblaadjes’ bovenaan de pagina kunnen ze een nieuwe letter zonder liniatuur
oefenen.
Daarna wordt de letter geschreven tussen de liniatuurlijnen.
Aan elkaar werkt met diverse schrijfhulpjes zoals het lettermannetje en de handjes.
Het lichaam van het lettermannetje geeft de schrijfzone aan: de buik is het
rompgedeelte, het hoofd de bovenlussen en de benen de onderlussen. Het
lichaamsdeel dat donker gekleurd is, wijst de zone aan die het kind moet gebruiken.
Het handje wijst op romphoogte waar de kinderen moeten beginnen met schrijven.
Tot slot leren de kinderen al vanaf het begin te reflecteren op hun eigen werk, niet
alleen op het eindproduct, de letter zelf, maar ook op het bewegingsverloop.
Differentiatie
In de handleiding vindt men aanwijzingen om zwakke schrijvers te helpen. Aan elkaar
biedt verschillende mogelijkheden.
Daarnaast worden er verschillende suggesties gegeven onder het kopje “Steuntje in de
rug”. De steuntjes houden direct verband met lesdoelen en observatiepunten en zijn
beknopt geformuleerd. Met behulp van de observatiepunten kan men vroegtijdig
ontdekken welke kinderen extra hulp nodig hebben.
Onder aan de pagina in het schrijfschrift is een extra regel –differentiatieregel- om
kinderen moeilijke letters nog eens te laten oefenen of om snelle kinderen een vrije
opdracht te geven.
Vanaf groep 5 wordt er in het schrijfschrift een aparte schrijfopdracht gegeven die de
kinderen uitvoeren op een los schrijfblad.
Met het computerprogramma kan men de schrijfbeweging nog eens demonstreren. Het
schrijftempo is instelbaar.
De computer kan zowel losse letters als woorden schrijven. Ook kunnen extra
oefenbladen worden gemaakt voor zwakke of goede schrijvers. Voor zwakke schrijvers
in groep 5 kan bijvoorbeeld een oefenblad worden gemaakt met woorden en zinnen op
hun eigen niveau, maar met de liniatuur van groep 4.
40

Linkshandigheid: in de schrijflessen en schrijfschriften wordt geen onderscheid
gemaakt tussen rechts- en linkshandigen. Het belangrijkste verschil is de papierligging.
In de handleidingen staan praktische instructies waarmee men linkshandige kinderen
goed kan begeleiden.
Toetsing
Per jaargroep kan men gebruik maken van klassikale observatie- en registratielijsten.
Per les zijn er 2 à 3 lesdoelen. Aan elk lesdoel is een observatiepunt gekoppeld.
Aan de hand van deze observaties kan men vroegtijdig constateren welke kinderen
extra aandacht nodig hebben.
Er zijn verschillende observatie- en registratielijsten.
Voor groep 1 en 2: sensomotorische integratie en schrijfvoorwaarden.
Groep 3: schrijfvoorwaarden, schrijfbeweging en schrijfwijze.
Groep 4 t/m 8: handschrift en schrijftempo.
Naast observatie en registratie wordt er ook getoetst.
Voor groep 3 zijn er zes toetslessen, voor groep 4 vier toetslessen en voor groep 5 tot
en met 8 zijn er twee toetslessen.
Materiaal
Groep 1 en 2 : Activiteitenboek
Groep 3: Handleiding
Voorloopschrift
Schrijfschriften a, b, c
Cijferschrift
Letterkaart
Wandkaart
Computerprogramma
Groep 4, 5: Handleiding
Schrijfschrift a en b
Computerprogramma
Groep 6, 7, 8: Handleiding
Schrijfschrift (1)
De uitgebreid handleidingen staan op www.aanelkaar.nl
41

Schrijven op maat
Auteur: Annemiek Ruytenberg-Wegbrands
Algemeen
Schrijven op maat is een remediërende methode voor kinderen met (senso)motorische
en/of cognitieve problemen.
Schrijfproblemen kunnen veel oorzaken hebben en zich op verschillende wijzen
manifesteren. In het theoriegedeelte van Schrijven op maat krijgt men zicht op en
inzicht in schrijfproblemen bij kinderen met: ontwikkelingsproblemen als ADHD,
geringe leergeschiktheid, visuele problemen, ontwikkelingsachterstand, lichte en
ernstige neuromusculaire functiestoornissen.
In Schrijven op maat worden de kinderen op een speelse manier aangesproken op hun
(senso)motorische en cognitieve mogelijkheden.
Er wordt gebruik gemaakt van eenvoudige en eenduidige instructies. Doordat de
opmaak van de werkbladen rustig is met duidelijke zwart-wit contrasten, wordt de
visuele waarneming vergemakkelijkt, terwijl de kinderen niet onnodig worden afgeleid.
Door middel van toetsen krijgt men inzicht in de resultaten van de leerling en kan men
extra lesstof aanbieden.
De bijgeleverde software maakt het mogelijk om werkbladen te maken met
zelfgekozen woorden en/of zinnen die in de leersituatie passen.
Goede schrijfvoorwaarden leiden tot ontspannen schrijven:
Naast het aanleren van de letters en het leren schrijven van de woordjes wordt er in
de lessen aandacht besteed aan:
• Een goede zithouding
• Een goede penvatting
• Ontspannen van schouders, armen en handen
• Reguleren van alertheid
• Ontwikkelen van bilaterale integratie: samenwerking van twee handen, zelfs
van twee lichaamshelften.
• Ontwikkelen van het dieptespiergevoel
• Ontwikkelen van de oog-handcoördinatie
• Ontwikkelen van vormwaarneming, ruimtewaarneming en richtingsbesef
• Stimuleren van een ontspannen lijnvoering
• Stimuleren van een ritmische beweging en beleving.
42

Structuur
De methode is ingedeeld in drie fasen:
1. Basisprogramma en cijfers
2. Schrijfpatronen
3. Letters
Voor het basisprogramma en het aanleren van de cijfers heeft men ongeveer 14 weken
nodig, voor het aanleren van de schrijfpatronen 5 weken.
Deze vijf weken worden ook gebruikt om de kinderen te observeren zodat goed
gekozen kan worden tussen blokletterschrift of verbonden schrift.
Voor het aanleren van de letters heeft men ongeveer 26 weken nodig.
Als de leerlingen de methode hebben doorlopen, beheersen ze de cijfers en de
blokletters of de letters uit het verbonden schrift en kunnen ze korte woordjes
schrijven. Voor de verdere ontwikkeling van het handschrift kunnen de leerlingen nu
aansluiten bij andere schrijfmethoden.
Voor elke week is een lesplan gemaakt dat bestaat uit vier schrijflessen. Elke les is in
de handleiding uitgewerkt. Deze lessen zijn ook aan te passen aan de individuele
mogelijkheden van de leerling. In elk lesplan is een les ‘Schrijven op muziek’.
Differentiatie
In de handleiding maar ook in het theoriegedeelte wordt er aandacht besteed aan
zorgverbreding en differentiatie.
Linkshandigheid:
Bij sommige kinderen is het niet duidelijk welke hand de schrijfhand is. Bij deze
kinderen is het raadzaam om door middel van observatie vast te stellen welke hand de
aangewezen hand is om te schrijven. Er is een observatieformulier ‘Vaststellen van de
schrijfhand’.
Materialen
Deel 1: handleiding, inclusief audio-cd.
Deel 2: 68 werkbladen (kopieerbladen) voor het basisprogramma, de cijfers en
de schrijfpatronen.
Deel 3: 208 werkbladen (kopieerbladen) voor de verbonden letters, inclusief
software voor het maken van eigen werkbladen.
Deel 4: 215 werkbladen (kopieerbladen) voor de blokletters, inclusief software
voor het maken van eigen werkbladen.
Theoriegedeelte in een map.
43

Schrijven leer je zo!
Uitgeverij: Elsevier Educatief
Auteur: Henk Schweitzer
Algemeen
In deze methode wordt geen verbonden schrift aangeleerd maar wordt het blokschrift
aangeleerd. In Schrijven leer je zo! worden houding en beweging als primaire
voorwaarden in het schrijfproces gezien. Spelenderwijs wordt met motorische
oefeningen, zogenaamde bewegingstussendoortjes, aandacht besteed aan een goede
schrijfhouding en schrijfbeweging. Het is een vast onderdeel van de schrijfles en terug
te vinden op de werkbladen.
Het doel van deze schrijfmethode is: het aanleren van en goed handschrift, dat er
verzorgd uitziet en dat in een vlot tempo geschreven kan worden.
Inhoud
Oorzaken van schrijfstoornissen kunnen zowel op cognitief als op motorisch terrein
liggen. In het primair onderwijs komen in de basisscholen, maar vooral in de scholen
voor speciaal onderwijs, zwakke schrijvers voor. Deze zwakke schrijvers lopen al snel
een achterstand op. Er zouden veel problemen voorkomen kunnen worden, wanneer er
goed inzicht mogelijk is in de schrijfmotorische mogelijkheden en onmogelijkheden van
ieder kind afzonderlijk.
Leerlingvolgsysteem
In Schrijven leer je zo! wordt een vanuit de praktijk ontwikkeld leerlingvolgsysteem
gehanteerd. Dit systeem geeft directe aanwijzingen over bewegen, schrijven en de
schrijfvorderingen van het kind. Het leerlingvolgsysteem is een hulpmiddel bij het
functioneren in het leerproces, waarbij de preventie prioriteit heeft boven de remedie.
Volgens een onderzoek, uitgevoerd door onderwijspsychologen op een groot aantal
scholen in Amerika, ontstaan veel schrijfproblemen door onvoldoende automatisering
van het handschrift.
Verkeerslichtletters
Vormherkenning en uiteindelijk trajectbeheersing kunnen positief beïnvloed worden
door verkeerslichtletters. Door middel van deze verkeerslichtletters leren kinderen in
korte tijd de lettervormen die nodig zijn om een vloeiend handschrift te ontwikkelen.
In Schrijven leer je zo ! wordt gewerkt met verkeerslichtletters. De letters vormen zich
volgens een verkeerslicht. Je begint bij de groene pijl, bij de gele pijl moet je terug en
bij een rood blokje ben je klaar.
44

Na het overtrekken gaan de kinderen het met een potlood proberen. In een ruim, wit
vlak proberen de kinderen de letter dik, dun, groot, klein en vervolgens in ritme of op
snelheid. Met behulp van speciaal ontworpen werkbladen is elke letter een spannend
spel.
Computerprogramma
De methode maakt ook gebruik van een computerprogramma waarmee de kinderen
zelfstandig de schrijfbeweging kunnen oefenen.
Grootte en tempo kunnen evenals de verbale ondersteuning zo door de computer
geregeld worden. Na of tijdens de presentatie van de letter kan de leerling met zijn of
haar vinger op het beeldscherm het bewegingsverloop volgen.
Blokschrift
Veel kinderen ervaren het maken van de lussen bij het verbonden schrift als lastig. De
motoriek van een kind in groep 3 is hiervoor vaak nog onvoldoende. Veel letters en
verbindingen van het verbonden schrift zijn complex van structuur en eisen een
vaardige bewegingstechniek.
In Schrijven leer je zo ! is gekozen voor het blokschrift omdat de lettervormen:
• Een eenduidige halenstructuur hebben.
• Geen complexe overgangen bevatten.
• Geen lange lettertrajecten bevatten.
• Worden aangeboden vanuit een motorische moeilijkheidsgraad.
Enkele andere voordelen zijn:
• Uiteindelijk gaat het net zo snel
• Het is beter leesbaar en blijft vaak beter leesbaar
• Het kind ziet de overeenkomst met de gedrukte letter.
Kleurstroken
In Schrijven leer je zo! wordt met kleurstroken gewerkt, waar de kinderen tussen
moeten schrijven. Rompletters worden door de kinderen in de witstroken geschreven.
De letters met een bovenstok in het lucht-(blauw) vlak. De letters met een onderstok
in het grond- (groene) vlak. De sleutelwoorden lucht en grond geven de kinderen veel
steun bij het leren automatiseren van de vorm van de letters.
Linkshandigheid
De indeling van de werkmap maakt het mogelijk voor linkshandigen eenvoudig te
schrijven. Zij ondervinden geen last van de ringband en krijgen met gerichte adviezen
eveneens een vlot en leesbaar geschreven handschrift.
45

Evaluatie
In Schrijven leer je zo ! wordt uitgebreid aandacht besteed aan het evaluatie- en
reflectieproces. Onmiddellijk feedback krijgen en zelf je eigen motorische proces
analyseren, werkt stimulerend op de schrijfontwikkeling.
Kinderen worden uitgedaagd om over hun eigen prestaties en die van anderen na te
denken en te reflecteren. Dit leidt tot een kritische en positieve leerhouding.
Materialen
Groep 1, 2, 3 en 4: Programma en materialen uit Schrijven zonder pen
Stereobord met twee stiften
Motokist met inhoud
Doebord met magnetische letters
Groep 2, 3 en 4: Bewaarmap Schrijven leer je zo!
Werkmap – inhoud: set voorbereidende vormen blokschrift
Set cijfers
Set rompletters blokschrift
Set tweetekenklanken blokschrift
Set hoofdletters
Scheurblok blanco rasters
Extra’s:
Letter- en cijferwandplaten
Letter- en cijferkaarten
Schrijfschriftjes groep 3, 4, 5 en 6
Voor groep 7 en 8 is Schrijfautomaat in ontwikkeling
Handleiding
Leerlingvolgsysteem
Computerprogramma met letterkeuzemenu
Schrijfhouding wandkaarten
Verder met schrijven
Henk Schweitzer heeft deze kist samengesteld gebaseerd op vele jaren ervaring op
gebied van motoriek en schrijven. Met deze kist kan men observeren, analyseren en
natuurlijk oefenen.
46

Schrijfdans
Uitgever: in eigen beheer
Auteur: Ragnhild Oussoren-Voors
Algemeen
Schrijfdans is een methode die gebaseerd is op de empirische ervaringen van de
schriftpsychologische wetenschap, of te wel grafologie.
Het doel van Schrijfdans is om met behulp van muziek, rijmpjes, spelletjes en muzieken
fantasietekeningen een vloeiend handschrift voor te bereiden door het combineren
van grofmotorische- en fijnmotorische bewegingen in de lucht en op papier. De
ruimtelijke blik op papier wordt geoefend door met beide handen te werken. De
afwisselende ritmes en tempi van muziek stimuleren het kind tot aanpassing van
schrijfsnelheden.
Schrijfdans beoogt hiermee ook een verbetering van de algehele lichamelijke en
geestelijke conditie gedurende de schooldag en het uitblijven van frustaties en
krampachtigheid bij het uiteindelijke schrijfproces.
De schrijfdansmethode gaat uit van een totale beleving, waardoor de kinderen de
bewegingen en vormen op verschillende manieren kunnen ervaren. Hierdoor ontstaat
een brede oriënteringsbasis voor de diverse en soms complexe bewegingsvormen.
Schrijfdansbewegingen gaan altijd gepaard met emotionele bewegingen. Denken, doen
en ervaren worden door klank en kleur op het schrijfoppervlak vastgelegd.
Inhoud
Peuterschrijfdans:
Voor peuters vanaf twee en een half jaar. Peuterschrijfdans is een geheel op de
peuterleeftijd aangepaste bewerking van Schrijfdans 1. Het omvat negen thema’s, elk
met een thuis- en een pretparkvariant. In elk thema staan bepaalde basisbewegingen
centraal. Er is steeds een inleidend verhaaltje, de tekst van het liedje en suggesties
voor de bewegingen in de lucht en ‘schrijbel’-suggesties.
Schrijfdans 1:
Voor kinderen tot 6 jaar.
Schrijfdans 1 behandelt niet het aanleren van de letters maar de bewegingen die aan
het methodisch schrijven vooraf gaan en waarbij de kinderen geleidelijk kunnen
wennen aan de letters en met basisvormen verbindingen kunnen spelen. Als kinderen
fijnmotorisch nog niet voldoende schrijfrijp zijn, is het verstandiger extra aandacht aan
het oefenen van de belangrijkste schrijfbewegingen te besteden. Dit kan ook in de
47

groepen 4 tot en met 6 voor oudere leerlingen met een zwakke tot zeer zwakke
motoriek.
Schrijfdans 2 – Woorddans:
Voor kinderen vanaf 6 jaar.
In Woorddans leren de kinderen ‘schrijfdansen’ (of bewegingen en verbindingen
inslijpen) van het grote oppervlak naar A4 en A5 formaat.
Deel 2 bestaat uit 4 delen die afwisselend door elkaar gebruikt kunnen worden.
Deel A – week 1 tot en met 8: voorbereidende en ondersteunende
schrijftekenoefeningen. Hier blijft het afwisselende gebruik van borden en sponzen,
grote en kleine vellen papier belangrijk.
Deel B – week 9 tot en met 22: volgens een weekschema of eigen aanpassing in tijd
de volgende onderdelen.
1. Vouwen en verdelen. Bevordert de fijne motoriek, ruimteverdeling en inzicht.
2. Lettergroepen. Volgens acht basisbewegingen.
3. Inslijpen = herhalingen met kleur over elkaar.
4. Beeldletters = ervaren van concreet letterbeeld en voorstellingsvermogen.
5. Steunbeweging = ervaren van de structuur van de letter.
Deel C: beweging en spelletjes met letters en cijfers. Alle basisbewegingen komen
weer terug op bord en papier.
Deel D: muziektekeningen. De auditieve waarnemingen via de muziek worden
gekoppeld aan emotionele ervaringen en herkenningen, die daardoor versterkt of
verzwakt worden.
Schrijfdans 3:
Voor alle leeftijden. Schrijfdans deel 3 is een uitbreiding van deel 1 en 2. Leerkrachten,
begeleiders en leerlingen worden gestimuleerd door alle basisbewegingen, beeldletters,
verbindingen en schrijfotheek-bladen nog eens te herhalen.
Structuur
Schrijfdans deel 1 heeft een negen weken durend weekprogramma. Het kan zo vaak
herhaald worden als wenselijk is.
Schrijfdans deel 2 beslaat in totaal 22 weken.
Voor groep 3 zijn er 4 schrijfdansboekjes met alle combinaties ‘in de lucht, op bord en
papier’. Door de 36 weekthema overzichten kan men methodisch met schrijfdans
werken. De thema’s van alle muziektekeningen van Deel 1 en 2 zijn verwerkt in het
schrijfproces. In de Schrijfdansboekjes komt het lijnenspel tussen beweging, ruimte,
vorm, spanning, ontspanning, elasticiteit en veerkracht tot een optimale beleving.
48

Iedere week bestaat uit 4 Schrijfdansdagen/lessen.
Voor groep 4 zijn er ook 4 schrijfdansboekjes
Schrijfdans 3 heeft 8 weekthema’s die parallel lopen met de thema’s uit deel 1.
aangezien deel 3 een uitbreiding is, kunnen de thema’s afzonderlijk of in paren (deel 1
en deel 3) worden uitgevoerd.
Materialen
Peuterschrijfdans
Schrijfdans deel 1
Schrijftekenkaarten
Schrijfdans deel 2
Schrijfdans deel 3
Schrijfdans-boekjes A, B, C en D + weekschema’s voor groep 3
Schrijfdans-boekjes E, F, G en H + weekschema’s voor groep 4
Schrijfdans Musical ‘Een Mu-zi-lu-pa-bo doe je zo!’
49

Materialen voorbereidend schrijven
522.463 Vlechten € 22,04
Leren vlechten is een goede oefening voor de motoriek.
Het spel is een uitstekend hulpmiddel om de behendigheid
met de vingers te bevorderen.
522.461 Kleding rijgen € 27,88
Volg de contouren of strik de schoenen met het
rijgsnoer, een goede motorische oefening.
522.462 Vetrovorm € 84,66
Een leuk rijgspel ter bevordering van de
oog-hand coördinatie.
522.391 Motoriekspel: cijfers € 42,72
522.392 Motoriekspel: schrijfpatronen 1 € 42,72
522.393 Motoriekspel: schrijfpatronen 2 € 42,72
522.394 Motoriekspel: figuren 42,72
521.206 Skribi € 97,03
Het kind oefent de oog-hand coördinatie: door het
maken van grote schrijfbewegingen wordt het
schrijven voorbereid.
068.212 Schrijfkaarten deel 1 € 35,56
522.951 Motoriekbord 21,43
522.952 Motoriek getallenbord 21,43
521.349 Doebord (Schrijven leer je zo!) 189,21
521.350 Mappen (2) lettertekens incl.handleiding en magneten 118,41
577.034 Teken het ontbrekende € 56,43
522.274 Motoriek € 76,68
Een schitterende kist om kinderen mee te laten werken
in de leesschrijfhoek. De kist bevat tien verschillende
schrijfpatronen.
522.100 Lettermotoriek € 48,08
521.250 Kwinto motokist € 110,67
Een multifunctionele kist boordevol motorische spelletjes.
521.251 Kwinto stereobord € 128,52
Een transparant whiteboard waarop vrije, grote
bewegingstekenen gemaakt kunnen worden.
521.792 Verder met schrijven 295,00
521.793 Verder met schrijven aanvulling 1
50

521.794 Verder met schrijven aanvulling 2
042.455 Schrijfletterstempels € 106,98
Schrijfletters in verbonden schrift..
042.550 Kist schrijfpatronen € 57,74
042.590 Rail-letterstempels € 44,05
Stempels ontworpen voor het leren schrijven van
blokletters. In de houten kist zitten 27 rail-letterstempels.
590.198 Schuurpapieren letters (blokschrift) 94,01
590.197 Opbergkist 26,78
590.200 Schuurpapieren letters (licht hellend) 94,01
Schrijfbenodigdheden
061.240 Bruynzeel Triple potlood grijs per 72 € 10,44
Een driekantig potlood ter bevordering van de
schrijfhouding.
060.095 Lamy abc-schoolvulpen per stuk € 10,06
Deze schoolvulpen heeft een speciaal uitgediept
voorstuk met esdoornhouten houder. Onverslijtbaar
en breukvast.Voor links- en rechtshandigen.
Heutink Rollerpen per stuk
Kunststofhouder in de schrijfkleur. Potloodmodel,
dop met clip. De schrijfdikte is 0,6 mm.
Een hardmetalen kogel en kogelhouder. Niet
navulbaar.
080.201 rood € 0,74
080.202 groen € 0,74
080.203 zwart € 0,74
080.204 blauw € 0,74
080.045 Bruynzeel Kalligrafieset € 12,13
De set bevat een penhouder met daarbij vier
voorstukken en een converter om ook met losse
inkt te kunnen werken. Inclusief drie zwarte
inktpatronen. De set is uitermate geschikt voor
beginners.
51

060.016 Vingergrip voor vulpen € 1,05
Deze vingergrip is ideaal voor kinderen met een
verkeerde vulpenhouding of voor diegenen die
moeite hebben met het goed vasthouden van
schrijfgereedschap. Het materiaal is niet giftig en
tast kleurstoffen niet aan. Geschikt voor rechtslinkshandigen.
060.017 Stetro- Vingergrip voor potloden en ballpoints
De vorm van de potloodhouder maakt het zo goed
als onmogelijk om potlood of pen nog verkeerd vast
te houden. Voorkomt schrijfkramp. Niet giftig en
tast de kleurstoffen niet aan. Geschikt voor rechtsen
linkshandigen.
€ 0,80
060.141 Vulpen Heutink populair-ef geel transparant € 1,74
060.142 Vulpen Heutink populair-ef rood transparant € 1,74
060.143 Vulpen Heutink populair-l blauw transparant € 1,74
52

Financieel overzicht van de schrijfmethodes
(gebaseerd op 30 leerlingen per groep)
Pennenstreken
1e aanschaf voor groep 1 tot en met 8 € 1907,38
Verbruiksmateriaal (volgende jaren groep 1 t/m 8) € 800,90
Schrijven in de basisschool 3
1e aanschaf voor groep 1 tot en met 8 € 3031,47
Verbruiksmateriaal (volgende jaren groep 1 t/m 8) € 976,51
Mijn eigen handschrift
1e aanschaf voor groep 1 tot en met 8 € 1422,50
Verbruiksmateriaal (volgende jaren groep 3 t/m 8) € 832,80
Zwart op wit
1e aanschaf voor groep 1 tot en met 8 € 2637,44
Verbruiksmateriaal (volgende jaren groep 3 t/m 8) € 977,80
Handschrift - nieuw
1e aanschaf voor groep 1 tot en met 8 € 2504,02
Verbruiksmateriaal (volgende jaren groep 3 t/m 8) € 1199,09
Schrijfsleutel
1 e aanschaf voor groep 1 tot en met 8 € 2549,99
verbruiksmateriaal (volgende jaren groep 3 t/m 8) € 1109,46
Novoskript
Compleet pakket, set 1 t/m 13 € 2249,99
Deel 1 Motoriek set 1 t/m 6 € 1250,00
Deel 2 Schrijven set 7 t/m 9 € 750,00
Deel 3 Temposchrijven set 10 t/m 13 € 375,00
Bovenstaande onderdelen te koop bij minimaal één compleet pakket.
Schrift
1 e aanschaf voor groep 1 tot en met 8 € 3277,49
verbruiksmateriaal (volgende jaren groep 3 t/m8) € 1565,21
53

Schrijven op maat
Compleet pakket 1, 2, 3 en 4 € 742,00
Schrijven leer je zo!
Groep 3 tot en met 6 1903,00
Aan elkaar
1 e aanschaf voor groep 1 tot en met 8 € 1556,35
verbruiksmateriaal (volgende jaren groep 3t/m 8) € 689,50
Schrijfdans
Alle materialen 1 keer 341,99
n.b. prijzen onder voorbehoud
54

Hoofdvestiging:
Nijverheidsstraat 45
7461 AD Rijssen
Tel: (0548) 53 66 66
Fax: (0548) 53 66 99
E-mail: info@heutink.nl
Internet: www.heutink.nl
Bezoekadressen:
Informatie- en creatief
afhaalcentrum Rijssen
Galvanistraat 1
Industrieterrein De Mors
Tel: (0548) 53 66 66
Fax: (0548) 53 66 99
Informatie- en creatief
afhaalcentrum Ede
Galvanistraat 12-1
Industrieterrein Frankeneng
Tel: (0318) 64 04 42
Fax: (0318) 63 22 57