Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Holland, historisch tijdschrift 

Hollandis een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks Hol 

landse Studiën uitgeeft. De uitgave van Holland komt tot stand mede dankzij financiële steun van de 

Sik hling Regionale Geschiedbeoefening Noord-Holland en het project Regionale Geschiedbeoefening 

Zuid-Holland. Hollandwordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse Studiën gelden spe 

ciale ledenprijzen/ledenkortingen. 

Redactie 

D.E.M. Carasso, M.J.M. Damen, G.M.E. Dorren, K. Goudriaan, GJ. van Ham, I. Heidebrink, M. Keblu- 

sek, E. Kreuwels, S. Langereis, J. Steenhuis, G. Valk, G. Verhoeven, I. van der Vlis, A. van der Zee. 

Kopij voor Holland en Hollandse Studiën te zenden aan de redactiesecretaris van Holland, drs. M.J.M. Da- 

men, Hogewoerd 47, 2311 HG Leiden, telefoon 071-5122963. 

De kopij moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij de 

redactiesecretaris. 

Publicaties ter bespreking of aankondiging in Holland gaarne zenden aan de boekenredacteur: dr. G. 

Verhoeven, p/a Gemeentelijke archiefdienst Delft, Oude Delft 169, 2611 HB Delft, tel. 015-2602340. 

Historische Vereniging Holland 

De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van de 

geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te bevorderen. 

Secretariaat: mevr. drs. G.J.A.M. Bolten, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012 

CH Haarlem. 

Ledenadministratie: M.G. Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012 CH 

Haarlem, telefoon 023-5172700. 

Contributie: ƒ50,- per jaar voor gewone leden (personen) en buitengewone leden (instellingen), na 

onlvangsl van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr. 339121 ten name van de Histori 

sche Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid worden, ontvangen kos 

teloos de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland. 

Losse nummers: ƒ7,50, dubbele nummers ƒ15-, vermeerderd met ƒ3,- administratiekosten voor een 

enkel nummer, ƒ5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers kunnen 

worden besteld door overmaking van het verschuldigde bedrag op postgirorekening nr. 3593767 ten 

name van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop publicaties te Haar 

lem, onder vermelding van het gewenste. 

Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland 

kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de publicaties 

van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek 'Verkrijgbaar via Holland' achterin het tijd 

schrift. 

ISSN 0166-2511 

© 1999 Historische Vereniging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook, worden vermenigvuldigd 

en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.

Holland, historisch tijdschrift 

Tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland 

Eenendertigste jaargang 

Dordrecht 1999

Jeroen Blaak 

Worstelen om te overleven. 

De zorg om het bestaan in het Memoriaal van Hermanus 

Verbeeck (1621-1681) 

Hermanus Verbeeck, een Amsterdammer geboren in 1621 en overleden in 1681, was een pro 

ductief dichter. Hij schreef verschillende gelegenheidsgedichten, liederen, sonnetten en to 

neelstukken. Of iemand ooit van zijn poëzie kennisgenomen heeft, is zeer de vraag. Er is na 

melijk nooit iets van in druk verschenen, we kennen de gedichten alleen maar in de 

handschriften van Verbeeck. In poëtisch opzicht was Hermanus zeker niet uitzonderlijk be 

gaafd. Toch zijn de twee boekbanden met zijn handschriften wel van belang, want daarin be 

vindt zich namelijk ook het 'Memoriaal ofte mijn levensraijsinghe', het in dichtvorm gegoten 

levensverhaal van Hermanus Verbeeck. 1 

Autobiografieën uit de 17e eeuw zijn vrij zeldzaam en 

egodocumenten van eenvoudige figuren zijn er helemaal weinig. 2 

Het Memoriaal van Her 

manus Verbeeck is bijzonder omdat het hier gaat om een vroeg voorbeeld van een Neder 

landse autobiografie en omdat het geschreven is door iemand van eenvoudige komaf. Het 

Memoriaal biedt een zeldzame blik op het leven van een gewone man in de 17e eeuw. 

Het handelen van historische individuen als Verbeeck krijgt onder historici steeds meer 

aandacht. De structurele benadering van de geschiedenis, die uitging van het idee dat men 

selijk handelen bepaald wordt door de samenleving overkoepelende processen, heeft plaats 

gemaakt voor het besef dat individu en structuur elkaar wederzijds beïnvloeden. Het gaat in 

de geschiedwetenschap niet meer alleen om het beschrijven van de beperkingen die de maat 

schappelijke context een individu oplegt. De aandacht richt zich nu ook op de manier waar 

op mensen gebruik maken van de omstandigheden en op de mogelijkheden die de context 

aan de individuele mens biedt. 3 

Vooral in de cultuurgeschiedenis heeft deze theoretische no 

tie ingang gevonden. In de sociaal-economische geschiedenis is de individuele benadering 

minder in zwang. Groepen en structuren voeren bijvoorbeeld nog steeds de boventoon in het 

recente handboek van De Vries en Van der Woude. 4 

Het economisch handelen van individu 

en kan echter op steeds meer belangstelling rekenen, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de aandacht 

voor de rol van ondernemers in de geschiedenis. 5 

Het economische leven is een belangrijk thema in de autobiografie van Verbeeck. Hij 

schreef voortdurend over de zorgen in zijn bestaan, bijvoorbeeld over de problemen die hij 

had bij het verwerven van een inkomen. Telkens weer werd hij bezocht door tegenslagen die 

1 Hermanus Verbeeck. Memoriaal ajte mijn te-ceusm/jsiaglir. Uitgave verzorgd door Jeroen Blaak (I Iilversum 1998). 

2 Rudolf Dekker, '"Dat mijn lieve kinderen weten zouden Egodocumenten in Nederland van de zestiende tot de 

negentiende eeuw', Opossum, 'rijdschrift vaar historische ca haushcetenschaj>j>cu ?> (1993) 5-22, aldaar 5-6. 

3 Gert Dressel, Historische Antli topologie: eine liinführung (Wenen/Keulen 1996) 63-75. Peter Burke, Hislory and maal 

theory (Cambridge 1992) 112. C. I.esger, 'Over het nut van huwelijk, opportunisme en bedrog. Ondernemen en ondernemerschap 

tijdens de vroegmoderne tijd in theoretisch perspectief' in: CA. Davids, W. Fritschy en L.A. van der 

Valk (red.). Kapitaal, ondernemerschap ca beleid. Studies over economie en politiek in Nederland, Europa en Azië van 1500 tot 

heden. AJscheidsbundel voor prof.dr. P.W. Klein (Amsterdam 1996) 55-75, aldaar 63-64. 

4 Jan de Vries en Ad van der Woude, Nederland 1500-1815: de eerste ronde van moderne economische groei (Amsterdam 

1995). 

5 Lesger,'Over het nut', 57. 

1

Worstelen om te overleven 

zijn broodwinning verstoorden. Niet gezegend met een omvangrijk bezit, kostte het hem re 

gelmatig moeite het hoofd boven water te houden. De financiële problemen deden daarnaast 

de reputatie van Verbeeck geen goed. Door de tegenslag voelde hij zich steeds minder geacht 

en dat maakte de zorg om het bestaan alleen maar moeilijker. 

Door al die rampspoed op te tekenen, heeft Verbeeck ons de kans gegeven dieper door te 

dringen in het sociaal-economische leven van een gewone man in de 17e eeuw. Welke strate 

gieën kon zo iemand volgen in de strijd om te overleven? Welke wegen stonden hem open om 

een bestaan op te bouwen, hoe speelde hij in op de economische, sociale of politieke om 

standigheden en hoe ging hij om met tegenslag? In dit artikel volg ik Verbeeck in zijn strijd 

om het bestaan. Eerst kijk ik met welke achtergrond en opleiding hij deze strijd aanging. 

Daarna ga ik in op mogelijke hulptroepen die Verbeeck kon inschakelen. In zijn geval waren 

dat achtereenvolgens machtige beschermheren, het makelaarsgilde en familieleden. Alvo 

rens deze thema's te behandelen, ga ik eerst in op de bron van dit verhaal: het Memoriaal. 

Memoriaal ofte mijn levensraijsinghe 

Het handschrift van de autobiografie bevindt zich, samengebonden met het andere dichtwerk 

van Verbeeck, in de Stadsbibliotheek van Haarlem. De verzameling bestaat uit twee boekbanden 

en draagt de titel 'Poëzy'." Hermanus legde zijn levensverhaal vast in ruim 7000 dichtregels, in to 

taal ruim 180 pagina's in het handschrift. Hij schreef het gedicht in alexandrijnen, een metrum 

dat in de toenmalige dichtkunst in hoog aanzien stond. Het Memoriaal bestaat uit vijf delen en 

op de titelpagina's die aan de delen vooraf gaan, wordt onder andere de eerste regel uit het ze 

vende hoofdstuk van het bijbelboekjob geciteerd: Vita hominis est milita super terram, oftewel: het 

leven van de mens op aarde is een strijd. Daarnaast sluiten drie van de vijf delen af met Verbeecks 

lijfspreuk: Meliormors vita, wat zoveel wil zeggen als: liever de dood dan het leven. 

Zoals gezegd zijn 17e-eeuwse autobiografieën zeldzaam. Eigentijdse voorbeelden zullen 

Hermanus bij het schrijven van zijn levensverhaal niet voor ogen hebben gestaan. Inspiratie 

bronnen die hij expliciet noemde, waren het bijbelboek Job en werk van Augustinus. Diens 

Belijdenissen, hét grote voorbeeld voor schrijvers van egodocumenten, noemde Verbeeck niet 

in het Memoriaal, maar dat hij het werk gelezen had, blijkt uit de Waarschouwinghe' die 

voorafgaat aan lofzangen op zijn ouders. De grootste invloed onderging Verbeeck echter van 

het verhaal van Job. Uit het Memoriaal blijkt heel duidelijk dat Verbeeck zich sterk identifi 

ceerde met deze bijbelse figuur. Het verhaal van de man die door God in ellende gestort 

wordt, wiens staat eerst geacht, maar later bespot wordt, was Verbeeck als het ware op het lijf 

geschreven. Ook hem overkwam niets dan ellende en ook zijn naam werd van dag tot dag 

minder geacht. Althans, zo voelde hij dat. En net als Job beklaagde Verbeeck zich erover bij 

God. Maar God had Zijn eigen plan en stelde Verbeeck op de proef. Hij kastijdde hem, maar 

wel met een bepaald doel, namelijk om hem gelukkig te maken. Want dat was de grootste ze 

kerheid voor Verbeeck: in het hiernamaals zou hij beloond worden voor zijn geduldig door 

stane ellende. 

Dan troost mij in den Heer, die door Zijn godtlijck weesen 

aanwijsing doet, door Job zijn lesze door te leesen, 

6 Stadsbibliotheek Haarlem, handschrift 187 A4 en A5. 

4


Yfb. 1. Pagina uit het Memoriaal van Hermanus Verbeeck. Stadsbibliotheek Haarlem (overgenomen 

tit: Memoriaal ofle mijn leven.sraij.sing/ie, zie noot 1). 

3


die schrijft met weinig reên 'het leven van den mensch 

op aarden is een strijt', dus neem et na Zijn wensch. 

Mijn troost dan lijden is, waarin ic zal verbeiden, 

totdat den Al mij daar, als Job, eens zal uijt leiden.' 

De lijfspreuk van Hermanus, Melior mors vita, is in dit perspectief een begrijpelijke keus. De 

grote overeenkomst die Verbeeck tussen zichzelf en Job zag, deed hem ongetwijfeld besluiten 

zijn leven in de vorm van een klaagzang te beschrijven. Dat betekent dat we niet veel opwek 

kende gebeurtenissen hoeven te verwachten. Het Memoriaal is voornamelijk een aaneen 

schakeling van rampen: natuurrampen, economische tegenslag, ziekte en minachting door 

familie. Enerzijds was dit het gevolg van het imiteren van Job, anderzijds is het een afspiege 

ling van Verbeecks levensvisie. De tegenslagen die hem overkwamen, kregen juist door het bij 

belboek voor Verbeeck een zinvolle betekenis. Leven en literatuur waren onlosmakelijk met 

elkaar verbonden, zo merkte hij zelf op in zijn Memoriaal: 'want al mijn leven is, gelijck mijn 

temaa's woorden/ een dagelijksze strijd, en anders ic niet hoorden.' 8 

Daarnaast speelde Verbeecks eergevoel een grote rol bij het schrijven van zijn levensver 

haal. Iemands reputatie was in de 17e eeuw van groot belang. De cultuur was er vooral één 

van schaamte, waarin een persoon gemaakt of gebroken werd door de naam die hij bij ande 

ren had. Iemand die bekend stond als oneervol kon het in sociaal opzicht wel vergeten. De 

eer kon door allerlei factoren beïnvloed worden: seksuele handelingen, de financiële situatie 

waarin iemand verkeerde, het beroep dat hij uitoefende of het gedrag van familieleden. 

Openbaarheid was hierbij essentieel. Zolang oneervolle handelingen binnenskamers bleven, 

was er niets aan de hand. Het had pas gevolgen voor de reputatie wanneer een zaak naar bui 

ten toe bekend werd. 9 

Het voorkomen van schande en opspraak bepaalde ook het handelen 

van Verbeeck. Bij al zijn doen en laten was hij er zich voortdurend van bewust niet in opspraak 

te geraken. Wanneer het financieel wat minder ging probeerde hij dit niet naar buiten toe te 

laten merken, wat echter niet altijd lukte. Minachting viel hem daarom regelmatig ten deel en 

mede om dit tegen te gaan zou hij weieens zijn Memoriaal geschreven kunnen hebben. In 

zijn autobiografie laat Hermanus namelijk niet na te benadrukken dat de achteruitgang niet 

zijn eigen schuld was. Het waren rampen en onvoorziene gebeurtenissen waardoor hij ver 

armde. Als persoon was hij dus nog net zo betrouwbaar als voorheen en dit beeld probeerde 

hij in zijn autobiografie over te brengen. 

We weten niet welk publiek Verbeeck hierbij voor ogen stond. Hij schreef niet voor wie het 

Memoriaal bedoeld was, dus daar kunnen we alleen maar naar gissen. Het zal in de eerste 

plaats waarschijnlijk met het oog op Verbeecks nageslacht geschreven zijn. De meeste schrij 

vers van egodocumenten stelden hun leven voor htm kinderen op schrift. 1 

" De dochters van 

Verbeeck hebben het verhaal zeker gelezen, want het handschrift was later in bezit van Ver 

beecks schoonzoon Simon Schijnvoet." Mogelijk was het Memoriaal daarnaast ook bedoeld 

7 Verbeeck, Memoriaal, 118-119. 

8 Ibidem, 188. 

9 Over eer: Lotte van de Pol, Het A msterdams hoerdom. Prostitutie in /ie zeventiende en achttiende'eeuw (Amsterdam 199b) 67- 

98. Herman Roodcnburg, 'Eer en oneer ten tijde van de Republiek: een tussenbalans 1 

. Volkskundig hulletin 22 (1996) 

129-147. Manon van der Heijden, Huwelijk in Holland. Stedelijke rechlsjiraak en kerkelijke lucht 1550-1700 (Amsterdam 

1998) 253-256. Over reputatie in handel: Lesgcr, 'Over het nut', 72. 

10 Dekker, 'Dat mijn lieve kinderen', 19. 

11- Een versanieling van veete keuriijkc hoekeu l... / nagel ut en daar Simon Schijnvoet ... (Amsterdam, Hendrik Bosch 172S) 39 

4 

(Koninklijke Bibliotheek Catalogus 74).


voor overige familieleden of een nog breder publiek, en wilde Verbeeck zijn naam bij hen 

eveneens zuiveren. Een werk hoefde tenslotte niet gedrukt te worden om een groter publiek 

te bereiken. Veelal circuleerden geschriften alleen in afschriften, zoals dat bijvoorbeeld het 

geval was met de autobiografie van Cats. 12 

Of het Memoriaal ook een breder publiek bereikt 

heeft en of het Verbeeck gelukt is zijn reputatie te herstellen, weten we niet met zekerheid. 

Ons gaat het hier nu om de tegenslagen die Verbeeck hinderden. Hoe overleefde hij ze en 

hoe zorgde hij voor zijn voortbestaan? 

Scholing 

Hermanus werd in 1621 in Amsterdam geboren als het derde kind van Willem Verbeeck en 

Adelberta Keilert. Naast Hermanus liepen er in huize Verbeeck nog drie andere kinderen 

rond: zijn oudere zus en broer Geertruijt en Pieter, en Hermanus' jongere zus Maria. De 

ouders Verbeeck waren katholiek en al hun kinderen zijn deze godsdienst trouw gebleven. Va 

der Verbeeck was bontwerker en had een winkel annex werkplaats in de Papenbrugsteeg. Vol 

gens Hermanus ging het met de bontwinkel niet zo goed, en had het gezin moeite het hoofd 

boven water te houden. Over zijn vroege jeugd schrijft hij in zijn Memoriaal: 

Mijn vader door gewoont uijt nodigheit gedreeven, 

gemeen voor onse dranck was eenigh bier te geven, 

dat hij tezamen mengt niet door een gierigheit 

maar dat zijn winste kleijn hem vielle toen ter teijt. 13 

Ondanks de tegenvallende inkomsten was er voldoende geld om de tweede zoon van het ge 

zin een goede opleiding te geven. Op zijn vijfde werd Hermanus, met tegenzin, naar school 

gestuurd, waar hij begon met leeslessen en later wellicht nog schrijfonderwijs volgde. Deze 

volgorde was de gebruikelijke gang van zaken in de Republiek. Het elementaire onderwijs be 

reikte de meeste kinderen wel, omdat zelfs de armste ouders met hun kroost nog terechtkon- 

den op de goedkope stadsscholen. Een echte uitzondering was Hermanus wat dit betreft dus 

niet. Opvallender is dat de familie besloot Hermanus op zijn twaalfde naar de Latijnse school 

te sturen. Deze redelijk kostbare opleiding was over het algemeen slechts weggelegd voor de 

zonen van gegoede burgers, die zich daar voorbereidden op de universiteit of toch in ieder 

geval kennis namen van de klassieke cultuur, iets wat in die dagen hoorde bij een goede op 

leiding. 14 

Wat de beweegredenen waren van de ouders om Verbeeck hier naartoe te sturen, 

valt niet te achterhalen. Ze zagen zijn vorderingen in ieder geval met genoegen aan. 

Dan 't is alzo gedaan, mijn ouders ick verblij 

in 't eerste jaar met lust; mijn breijn wert soet ontloocken, 

want in de plaats van Deuijts, heb ick Latijn gesproocken. 

12 Karei Bosteen, 'De autobiografie vanjacob Cats' in: M. Schippers e.a. (red). Ik is anders. Autobiografie in verschillende 

culturen (Baarn 1991) 89-102, aldaar 94. Over circulatie van handschriften: Harold I.ove, Scnbal pubhcalion m severr 

teenlh century England (Oxford 1993). 

13 Verbeeck, Memoriaal, 47. 

14 Marieke van Doorninck en Erika Kuijpers, De geschoolde stad. Onderwijs in Amsterdam in de Gouden Eeuw (Amsterdam 

1993) 66. 

5


Al was 't maar 'deus' Godt, en 'spiritus' een geest, 

zo kan men sonder faal [zien] dat ick daar ben geweest. 15 

Na een drietal jaren kwam aan Verbeecks klassieke opleiding echter een eind. Dat had vooral 

te maken met een longontsteking die Hermanus enige tijd aan bed kluisterde. Toen hij et- 

met aderlaten en siroopdrank weer wat bovenop was, ging hij terug naar school, maar, zo 

schreef hij, bij de familie was twijfel onstaan of hij met zijn zwakke gestel wel 'mans genoch 

ten vol ter steudi zoude zijn.' Ili 

Na wat beraadslagen besloot men daarom voor Verbeeck een 

andere koers uit te stippelen; hij zou bij zijn vader in de leer gaan. 

Eigenlijk was Pieter, de eerste zoon van Willem Verbeeck, de aangewezen persoon om in 

zijn vaders voetsporen te treden. Hij was ook wel door zijn vader in het peltiersambacht opge 

leid, maar er deed zich een andere mogelijkheid voor. Zijn oom Lucas Keilert dreef handel 

met Rusland en wilde Pieter in dit vak opleiden. Hij plaatste hem daarom samen met zijn 

eigen zoon Gosewijn Keilert op zijn kantoor in de havenplaats Archangel. Pieter vertrok dus 

richting Rusland en Hermanus kwam terecht in de werkplaats van zijn vader. Verbeeck had er 

bepaald niet veel zin in, maar zoals voor zijn hele opvoeding gold, hij had er niets over te zeg 

gen. In de vroegmoderne tijd gingen familiebelangen voor die van het individu en werden 

kinderen geacht zich naar de wensen van hun ouders te voegen. 17 

Over het bontwerkersvak vermeldde Hermanus niet veel in zijn Memoriaal. In het alge 

meen is bekend dat ambachtslieden naar moderne maatstaven lange dagen maakten. In een 

leercontract uit 1645 is sprake van een bontwerker die een leerjongen aannam om van 's mor 

gens zes tot 's avonds acht uur in zijn winkel te werken. 18 

Gewerkt werd er met alle soorten 

bont: lammetjes-, konijnen-, marters- en eekhorentjesbont, maar ook honden- en kattenvel 

len werden gebruikt. 19 

Verbeecks eerste werk was het naaien van een 'buijck', waarschijnlijk 

een 'grauwerckbuijk', een eekhorentjessoort met een grijs buikje. 

Hermanus had de studie overigens nog niet opgegeven. Hij zwoegde overdag in de werkplaats 

'en t's avons gingh ter school/ bij één, De Radt genaamt, om daar bij hem 't verhool/ van pcn- 

nekonst en noch de reeckenwegh te leeren.' 20 

Met het oog op de toekomst was het voor de fa 

milie Verbeeck belangrijk dat Hermanus deze kunde onder de knie had. Ook een bontwerker 

moest tenslotte verstand hebben van geldzaken, wilde hij zijn zaak draaiende houden. 

Net als vele andere ambachtslui waren ook de bontwerkers in Amsterdam verenigd in een 

gilde. Opgericht in 1613 probeerde dit gilde de stedelijke bontmarkt geheel te domineren. 21 

Iedereen die het peltiersambacht wilde uitoefenen, moest lid worden van deze beroepsver- 


16 Ibidem. 

17 Rudolf Dekker, Uit de schaduw in 1 grote licht. Kinderen in egodocumenten van de Gouden Eeuw tot de Romantiek (Amster 

dam 1995), 161-162; Luuc Kooijmans, Vriendschap en de kunst van het overleven in de zeventiende en achttiende eeuw (Am 

sterdam 1997) 16. 

18 De knecht verdiende overigens de eerste twee jaar 13 stuivers per dag, het laatstejaar 14: f.G. van Dillen, Bronnen tot 

de geschiedenis van hel bedrijfsleven en hel gildewezen in Amsterdam III (Den Haag 1974) 440. 

19 Zie bijvoorbeeld de boedelbeschrijvingen van Jan Wusthoven, Gemeentearchief Amsterdam (hierna GAA), Desola 

te Boedelkamer, inv.nr. 360, f. 146-152v en HuybertJansen, GAA, Notarieel Archief (hierna N.A.), inv.nr. 1066, f. 

122). Genoemd in Van Dillen, Bronnen, 366, 603. 


21 LH. van Eeghen, Inventaris der archieven van de gilden en van liet brouwerscollege (Amsterdam 1951) 99. Over gilden in 

(> 

de Republiek zie: Piet Lourens en Jan Lucassen, 'De oprichting en ontwikkeling van ambachtsgilden in Nederland 

(13de-19de eeuw)' in: Catharina Lis en Hugo Soly (red.), Werelden van verschil Ambachtsgilden m de lage landen (Brus 

sel 1997) 43-77.


eniging. Voor de opleiding van bontwerkers waren eveneens regels opgesteld. Hermanus 

moest een leerperiode van twee jaar doorlopen voor hij lid van het gilde kon worden. Als 

zoon van een bontwerker had hij daarbij een bevoorrechte positie. Hij betaalde bijvoorbeeld 

maar vijf gulden inkomgeld, terwijl niet-meesterkinderen tien gulden moesten voldoen.- 2 

Hermanus voldeed aan deze voorwaarde in 1639, maar dit maakte hem nog niet tot zelfstan 

dig meester. De eerste paar jaar bracht hij door als knecht. 

Waarschijnlijk om zijn vakmanschap te vervolmaken, besloot de familie hem in 1642 naar 

Frankrijk te sturen. Net als bij broer Pieter was het oom Lucas Keilert die hiervoor zijn han 

delscontacten aansprak. Hij plaatste Hermanus bij de bontwerker Garnier in Parijs. Deze had 

zijn clientèle onder de Franse hofadel, tot aan de koning toe. Verbeeck schreef tenminste dat 

koning Lodewijk XIII een mantel van hermelijnbont droeg, die hij zelf gemaakt had. Ver 

beeck beschouwde zijn tijd in Frankrijk achteraf als de gelukkigste van zijn leven. 'Ick wenste 

menichwerf noijt Vranckrijcq had verlooren', zo schreef hij later. 23 

Naast het onderwijs in het 

peltiersambacht leerde hij er hier nog een derde taal bij: 'dan met er tijt de tongh bequaam- 

lijck wert gemaackt/ dat die tevoore Deuijts, nu tot et Frans geraackt.' 24 

In 1644 moest hij echter zijn Parijse meester alweer verlaten, omdat zijn vader ziek te bed 

lag. Hermanus' hulp werd in de zaak gemist en daarom keerde hij terug naar Amsterdam, waar 

drie weken na zijn terugkomst zijn vader overleed. Zoals de verwachting was, nam Hermanus 

het bedrijf van zijn vader over. Daar was een niet onaardig bedrag mee gemoeid, want de tota 

le waarde van de nalatenschap bedroeg 6400 gulden. Het is niet bekend waaruit dit bedrag be 

stond, maar de werkplaats en de bontvoorraad zullen wel het grootste gedeelte gevormd heb 

ben. Uiteraard moest Hermanus de erfenis van zijn vader delen met de andere drie kinderen, 

maar voorlopig had hij er het feitelijke gebruik van. Broer Pieter maakte nog steeds reizen van 

en naar Rusland en zus Geertruijt was inmiddels getrouwd met de wijnhandelaar Jan Muller. 

De jongste van het viertal, Maria, bleef bij haar broer in de Papenbrugsteeg wonen. 

De eerste jaren overziend, kan men zeggen dat Verbeeck een stevige basis legde voor zijn 

latere bestaan. Hij kreeg een goede opleiding en leerde een vak. Opvallend is dat Hermanus 

in dit alles zelf geen stem had. Zijn hele opvoeding was onderdeel van plannen binnen de fa 

milie, waarbij naast, zijn ouders ook zijn oom een grote rol speelde. Pas toen zijn ouders waren 

overleden en Verbeeck zich als zelfstandig meester gevestigd had, kwamen zijn eigen beslis 

singen meer op de voorgrond. En prompt ging hij een andere richting uit. 

Werk en inkomen 

Zorg voor het bestaan betekende voor Hermanus in de eerste plaats geld verdienen door te 

werken. Als bontwerker wilde dat niet zo lukken, zo schreef hij: 

Dus ben dan in den staat en winckel voort gebleeven, 

maar wenste dat ick noijt dit ambacht had gedaan, 

want 't is met mij zo niet, als 't vader was vergaan. 

22 H. N dkerk, Handvesten ofte privilegiën enile orlroyen; mitsgaders willekeuren, costumen, ordonnantiën en handelingen der 

stad Amsterdam (Amsterdam 1748-1778) 1400. 



7


De goeders waaren oudt, den aftreck niet med allen, 

zodat nootsaackelijq dees neringh quam te vallen. 25 

De oude spullen die Verbeeck verkocht, vonden dus niet zoveel kopers. Doelde hij hiermee 

op een oude en versleten voorraad, of op smaakveranderingen bij het publiek? In de textiel 

nijverheid was mode tenslotte iets waar men ter dege rekening mee moest houden. Daarnaast 

was ook de concurrentie in het ambacht toegenomen, waardoor de zaak niet meer zo floreer 

de als voorheen. Ook Verbeecks gevoelens over het werk zullen wel meegespeeld hebben. In 

het Memoriaal liet hij duidelijk merken niet zo geïnteresseerd te zijn in het vak van bontwer 

ker en mogelijk kwam hij met deze houding al gauw tot de conclusie dat het bontwerk geen 

toekomst bood. In 1648 besloot hij dan ook, mede omdat hij door ziekte in zijn werk gehin 

derd werd, de winkel te verkopen. Hoeveel hem dat opleverde, is niet bekend, maar hij moet 

er een redelijk bedrag aan over gehouden hebben, zoals later zal blijken. Verbeeck ging bij 

zijn zus Geertruijt wonen en hielp zijn broer Pieter met de boekhouding van zijn handelsza 

ken. Lang heeft hij dit niet gedaan, want in het huis van Pieter, die in 1647 getrouwd was met 

Marritje Hendricx Molenaer, ontmoette hij namelijk een vrouw die zeer zijn aandacht trok. 

Mijn herte aan 't koocke quam door 't painsze op de maaght, 

die vol van eerbaarheit de naam van Clara draaght. 

Dus dacht in mijn gemoet op haar heer vaders saacken, 

om door dit huwelijck daar in 't besit te raacken 

van 's vaders neringh goet, alzo daar was geen zoon 

en hij te sterven quam, genoot dit voor mijn loon. 

Want zijn beminde gaa, voltijdigh in haar jaaren, 

begon den arrebeit op 't hooghste te beswaaren, 

en haar twee dochters dan verbonden na haar lust 

in geestelijcke staat, die trachten mee na rust. 

Zodat et overleij met volle macht van reeden, 

met bijstant van den Al mijn vrije te besteeden. 26 

Er is in de gezinsgeschiedenis veel gediscussieerd over emoties in het vroegmoderne gezinsle 

ven, bijvoorbeeld over de vraag of liefde wel of niet een rol speelde bij de huwelijkssluiting. 

Het lijkt erop dat liefde en materiële overwegingen niet los van elkaar werden gezien, zoals 

dat ook bij Verbeeck het geval was. 27 

Clara Molenaers was een deugdzaam meisje, wel wat 

jong, maar godvrezend, verstandig en net, én familie van zijn schoonzus. Daarbij bood de 

zaak van haar vader, die kruidenier was, uitzicht op een redelijk zekere toekomst. Na enige 

aarzeling stemde Clara in 1648 toe in een huwelijk, dat op 14 april 1649 voor de priester en 

vier dagen later op het stadhuis van Amsterdam voltrokken werd. 28 



27 Els Kloek, 'Seksualiteit, huwelijk en gezinsleven tijdens de lange zestiende eeuw, 1450-1650' in: Ton Zwaan (red.), 

Familie, huwelijk en gezin in West-Europa. Van Middeleeuwen tol de moderne, tijd (Amsterdam 1993) 107-138; Donald Haks, 

Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw. Processtukken en moralisten over aspecten van het laat 17de en 18de-eeuwse 

gezinsleven (Assen 1982) 108. Zie over dit onderwerp ook het themanummer 'Liefde in Holland', Holland 30 

(1998). 

28 Hermanus ging in ondertrouw op 26 maan 1649; GAA, Doop-, Trouw- en Begraafregisters, inv.nr. 680, p. 88.


Door het huwelijk met Clara Molenaers schiep Hermanus voor zichzelf nieuwe economische 

kansen. Daarvoor moest hij wel eerst een som geld op tafel leggen, want de kruidenierszaak viel 

hem niet automatisch in handen. Clara's moeder, Elisabeth Verduijn, wilde het dan wel wat rus 

tiger aandoen, de winkel gaf zij niet helemaal op. Hermanus nam de helft van de winkel van haar 

over, zij bleef eigenaar van de andere helft. Hermanus nam echter niet zijn intrek in het pand, 

want voor zichzelf kocht hij een huis bij de Bantammerbrug, een huis dat in 1689 voor 3800 gul 

den verkocht werd. 29 

Het aankoopbedrag zal hiervan niet veel verschild hebben en dus zal Her 

manus een aardige som geld aan de verkoop van de bontwinkel overgehouden hebben. In het be 

gin leek de investering in de kruidenierswinkel zich redelijk terug te betalen, maar na 1650 ging 

het langzaam bergafwaarts. Dat kwam volgens Hermanus vooral door de uitbreiding van zijn ge 

zin. In 1650 werd zijn dochter Alberta geboren, daarna kwam er elke twee a driejaar steeds een 

kind bij, waarvan er overigens vijf kort na de geboorte overleden. 30 

Het was Verbeeck duidelijk dat hij het met de winkel alleen niet zou redden. Hij sprak zijn 

pennenkunst daarom aan, in de hoop op deze manier geld te verdienen. Het was weer de fa 

milie die hem daarbij behulpzaam was. Zwager Jan Muller kon Hermanus wel gebruiken bij 

zijn handelszaken en bood hem daarom in 1654 een plaats aan op zijn kantoor, 'om zijn on- 

redert boeck te brengen op een pas.' 31 

Waarschijnlijk verdiende Verbeeck hiermee ongeveer 

300 gulden per jaar. Dit is althans het salaris dat hij een aantal jaren later, toen hij opnieuw bij 

Jan op kantoor kwam, uitbetaald kreeg. Erg veel was dit niet, zeker niet in vergelijking met de 

inkomens van ambachtslieden. Een inkomen van 300 gulden was gangbaar bij groepen die 

laag op de maatschappelijke ladder stonden: huispersoneel, zeelieden of textielarbeiders bij 

voorbeeld. Een normaal gezin kon in de 17e eeuw van 300 gulden dan ook nauwelijks rond 

komen. 32 

Lang heeft Verbeeck niet bij zijn zwager gewerkt. Al na een paar maanden vond 

Muller dat hij het wel alleen afkon en moest Hermanus maar naar iets anders uitzien. 

De familie had al meermalen geopperd dat Hermanus maar eens in de handel moest gaan 

en Verbeeck besloot dat nu in 1656 te doen. Hij miste echter nog de juiste vaardigheden voor 

dit werk. Door zich in het boekhouden te laten bijscholen, hoopte Hermanus voldoende ken 

nis op te doen om zo zijn kansen in de richting van de handel te vergroten. Met deze oplei 

ding, waarvan hij door ziekte menigmaal een les moest verzuimen, als achtergrond was Ver 

beeck er nog niet. Hij besloot zich namelijk niet als koopman te vestigen, maar een gooi te 

doen naar de positie van makelaar. Dat betekende dat hij als tussenpersoon op de Amster 

damse beurs zou komen te werken, waar hij moest bemiddelen tussen kopers en verkopers 

van bepaalde producten. 

De eerste arbeidsjaren van Hermanus laten zien dat hij niet aan een bepaald beroep ge 

bonden was. Hij kon rekenen en schrijven en daardoor kon hij voor zijn broer en voor zijn 

zwager de administratie doen. Ten gevolge van zijn huwelijk kon Hermanus zich als winkelier 

vestigen. Bijscholing in het boekhouden moest hem klaarstomen voor nieuwe kansen. Bij het 

vinden van werk was het vervolgens zaak over de juiste contacten te beschikken. 

29 GAA, Rechterlijk Archief, inv.nr. 2173: executiekwijtscheldingen, f. 150v. 

30 Hermanus en Clara kregen negen kinderen: Alberta (1650-1694), Gerbrandus (geboren en overleden in 1652), 

Gcrbrandus (1655-1656), Agatha (1657-?), een niet bij name genoemde zoon (1659-1660), Loduwina (1662-1712), 

Elisabeth (1664-1733), een niet bij name genoemde zoon, geboren en overleden in 1667 en tenslotte Wilhelmus, geboren 

in 1669 en kort daarna overleden. 

31 Verbeeck. Memoriaal, 101. 

32 De Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815, 448-451. 200 Gulden wordt door de auteurs aangemerkt als het absolute 

bestaansminimum. 

a


Patronage 

Het ontbrak Verbeeck aan voldoende geld om echt in de koophandel te gaan. De kruide 

nierszaak bracht net genoeg op om van te leven, investeringen kon hij hiervan niet bekosti 

gen. In 1657 werd daarom besloten de nering maar op te geven. Verbeeck verkocht de winkel 

en verloor daarbij volgens eigen zeggen tweederde van het geld dat hij er in het begin inge 

stopt had. Ook op eigen inkomsten kon Hermanus niet bouwen. Na zijn opleiding tot boek 

houder had zwager Jan weervertrouwen in hem getoond en hem in 1656 een plaats op zijn 

kantoor aangeboden. Deze keer bleef Verbeeck wat langer in dienst, hoewel pijn aan zijn 

duim hem menigmaal belette voor Jan te schrijven. In 1657 kon Jan het echter weer alleen af 

en moest Hermanus vertrekken. De moeder van Clara was de enige die nog ondersteuning 

bood. Om iets te bereiken moest Verbeeck andere contacten aanspreken. 

Wie zoals Verbeeck makelaar wilde worden, had hoge politieke steun nodig. Makelaars wer 

den namelijk benoemd door de burgemeesters van Amsterdam. Deze steun zocht Hermanus 

niet direct, daarvoor was de sociale afstand veel te groot. Hermanus begon op een lager ni 

veau, door hulp te zoeken bij een mevrouw Van Breen. Wie deze vrouw was is niet bekend, 

maar zij was voor Hermanus belangrijk omdat zij banden had met Anna van Hoorn, de vrouw 

van burgemeester Cornelis van Vlooswijck. Voordat deze contacten aangesproken konden 

worden, moest Verbeeck eerst een opengevallen plaats in het makelaarsgilde zien te vinden. 

Er was namelijk een limiet aan het aantal makelaars gesteld en nieuwe gildenbroeders werden 

alleen aangenomen wanneer er iemand overleed of zijn plaats afstond. Om een plaats in het 

gilde te verwerven moest Hermanus hulp van weer andere zijde inroepen. 

Ten eerste kwam Verbeeck terecht bij Servasius Verhaghen, een dominicaner pater die werk 

te in de staatsie Het Stadhuis van Hoorn. 33 

Verbeeck was een tijdlang aan deze kerk in de 

Spuistraat verbonden, want vijf van zijn kinderen staan vermeld in de doopboeken van de staat 

sie. 34 

Servasius lichtte Hermanus in 1657 in over Anthonij Davelaar, een makelaar die van plan 

was het vak op te geven. Waarschijnlijk was Servasius via familie van Davelaar hiervan op de 

hoogte geraakt. 35 

Anthonij Davelaar vroeg wel 100 dukaten aan diegene die zijn plaats wilde in 

nemen en dat was voor Hermanus in eerste instantie teveel. De tijd begon echter te dringen 

voor Verbeeck, want de ambtsperiode van Van Vlooswijck was bijna afgelopen en zonder hem 

kon Hermanus het helemaal vergeten. Daarom wendde hij zich nu tot zijn familie. Hij had na 

melijk nog een neef die makelaar was in de stad, en deze Hendrik Andriesse Keilert kon we 

gens ziekte zijn ambt toch niet uitoefenen. Maar ook de neef bracht geen uitkomst. Uiteinde 

lijk kwam Verbeeck weer terecht bij Davelaar. Via een brief liet deze weten dat wat hem betreft 

Verbeeck alsnog zijn plaats mocht innemen, uiteraard tegen het afgesproken bedrag. 

Nu de toezegging van Davelaar er eenmaal was, moest Hermanus nog de steun van de bur 

gemeester verwerven. Daartoe schakelde hij zijn vrouwelijke netwerk weer in. Met de brief van 

Davelaar ging hij direct naar Anna van Hoorn en liet hem aan haar lezen. Haar man alleen had 

evenwel niet voldoende invloed om Verbeeck te helpen. Ook burgemeester Andries de Graaf 

moest zijn toestemming geven. Anna van Hoorn wist wel hoe zij hem moest aanpakken. 

• i.i Mam Momcir», (.eesleiihe maarten I even Imvn hbmtrr/m tnmrf/f«. w i i i , , , , 

, 

7 

"'«",-,""

Dat heeft de vrome vroue van Vlooswijck niet bestaan, 

zij recht aan een banquet, mij wel ter dienst gedaan 

en noot de Graaf bij haar en haren man in vreden, 

ick weet niet hoe het quam, mevrouw haar soete reden 

die werde zo verrijckt, dat Vlooswijck krijght et woort 

van Graaf en daarme gaat Verbeeck zijn saacke voort. 36 


Politiek overleg op hoog niveau was er dus voor nodig om Hermanus tot makelaar te maken. Op 

2 februari 1658 deed hij dan toch voor een burgemeester, Vlooswijck natuurlijk, zijn makelaars 

eed. 3 

' Het geld dat hij nodig had om lid te worden van het gilde leende hij van zijn familie. 

Een erg succesvolle makelaar was Verbeeck niet. In het eerste jaar, 1658, verdiende hij naar 

eigen zeggen 374 gulden. Niet bepaald een hoog bedrag, en het jaar daarna was dit nog min 

der. In 1660 ging het wat het inkomen betreft weer wat beter. Verbeeck kwam volgens zijn 

boeken toen tot een som van 400 gulden, het hoogste bedrag dat hij ooit met makelen ver 

diende. Er viel echter tevens een groot verlies te betreuren in dat jaar. 

Mijn swager Muller wert, in eenen korten tijt 

door krachte van den doot, ter aarde neergeleijt. 

Het praamde mijn gemoet, niet om et vriendlijck wesen 

dat van hem heb ontfaan, neen 't was er niet te lesen, 

maar voorsag dat mijn broer zoveel niet soude doen 

in Vranckrijck in de wijn, dan God kan 't wel verhoên. 38 

Makelaars mochten op de beurs maar in één bepaald product handelen en Verbeeck had ge 

kozen voor de wijn. Zoals uit het citaat blijkt deed hij dat omdat zwager Muller in deze waar 

handelde. Met de dood van zijn zwager verloor Hermanus dus een van zijn belangrijkste op 

drachtgevers. Op zijn broer kon Verbeeck niet meer rekenen omdat deze niet zoveel in wijn 

handelde en hij het daarbij rustiger aan ging doen. Buiten zijn familie had Hermanus hele 

maal weinig contacten: 'mijn broeder doet niet veel, en die ick anders heb/ dat is geen vas- 

tigheijt, niet meer dan vloet en ebb.' 39 

Hermanus zou zich beter op het bevrachten van sche 

pen kunnen richten, althans deze raad gaf men hem. Zover kwam het echter niet, want de 

meest constante factor in Verbeecks leven stak weer de kop op, namelijk ziekte. Op 13 okto 

ber 1661, zo vermeldde hij, werd hij bevangen door een 'sincking die mij treft te rechte in 

mijn long.' 40 

Deze longziekte zorgde ervoor dat Hermanus het bed moest houden. 

Uit het voorafgaande blijkt dat Verbeeck zich veel moeite getroostte om makelaar te wor 

den. Daarbij was de hulp van beschermvrouwen onmisbaar. Ook in de handel waren goede 

contacten en familienetwerken van levensbelang. Zij zorgden ervoor dat hij werk had en toen 

de familie grotendeels wegviel, zakte Hermanus' handel in. Hij moest dus weer omzien naar 

nieuwe mogelijkheden. 


37 Deze datum staat ook vermeld als inkomdatum in het register van de makelaars, GAA, AGB, inv.nr. 1071, f. 64. 


39 Ibidem, 165. 

40 Ibidem, 168. 

1 1


Oorlog en ziekte 

Hoe ouder Verbeeck werd, hoe meer hij kwakkelde met zijn gezondheid. Een gang naar de 

beurs zat er meestal niet meer in en daarom besloot hij het in 1664 weer te proberen in de de 

tailhandel. In de Haarlemmerstraat opende hij een grutterswinkel. De huur van dit huis was 

wel wat hoog en lag met 310 gulden eigenlijk boven het budget van Verbeeck. Er moesten 

heel wat zakken meel en erwten verkocht worden om deze investering terug te verdienen, zo 

schreef Hermanus, die er zelf niet zo gerust op was. Op aandringen van zijn vrouw en zijn 

broer besloot hij dit huis toch te huren. 

De gruttersnering bracht maar weinig op. Te weinig waarschijnlijk gezien de huur van het 

huis, want in 1665, dus al na een jaar, vertrokken Clara en Hermanus van de Haarlemmer 

straat om zich weer op de Oude Waal te vestigen. De hoge huur is althans de reden die Ver 

beeck geeft voor deze verhuizing. De handelsoorlogen die in deze tijd woedden, de tweede 

Engelse oorlog voorop, zullen ook wel bijgedragen hebben aan de neergang in de handel. 

Gezondheidsproblemen bepaalden in de jaren daarna het leven van Hermanus, maar in 1670 

kwam er aan de rampspoed voorlopig een einde. 

En gaan na joffrou Schudt, een goe en oud bekenden, 

op haar, naast God mijn hoop, haar gunste op mijn wenden. 41 

Haar man een pachter is, dan wat raackt mijn de saack, 

als ic door zijnen gunst geniete mijn vermaack. 42 

Dus zo geseijt, gedaan en 't is zo ver gekomen, 

dat door haar goedigheijt mijn droefheit is benomen, 

en door haar man ben ic gekomen in zijn dienst. 43 

Verbeeck maakte weer gebruik van een vrouwelijke kennis om aan werk te komen. In dit geval 

was het juffrouw Schut, oftewel Willemina Emaens. Haar man Steven Schut was de pachter 

van de belasting die kooplieden op de waag moesten betalen wanneer zij daar producten lieten 

wegen. Hermanus Verbeeck zou voor Schut de financiële administratie gaan voeren, iets 

waar hij als voormalig boekhouder voldoende ervaring mee had. Vol goede moed toog hij 

dan ook richting Dam. 

Dus dan met groote vreught mijn intree heb gedaan, 

in den Waagh op den Dam om daar voor Schudt te staan. 

Ontfang daar zijn geit van 't wegen der kooplieden, 

haar koopmanschappe groot, dat dagelijcks geschieden. 

Zodat verbonde ben van 's morgens tot den dach 

allangh verstreecken was, dan maackt mijn geen geklach, 

want 't loon den arbeijt soet, wantjaarlijcks zal genieten 

driehondert guldens en noch zestien, geen verdrieten 44 

41 Hopende dal zij, naast Gods hulp, mij zou willen helpen. 

42 Als ik door zijn hulp weer wat geluk mag genieten. 


44 Ibidem, 213. 

12


Afb. 2. De Amsterdamse Dam omstreeks 1670, met op de voorgrond de waag. Gravure, 9x12 cm, ca. 

1670. Gemeentearchief Amsterdam. 

Het zat het gezin Verbeeck weer mee: met de 316 gulden ging het inkomen aardig omhoog. In 

de winter van 1671 was Verbeecks gezondheid evenwel weer spelbreker. Zijn been deed hem 

toen zoveel pijn dat hij gedwongen was het bed te houden. Wat Hermanus precies aan zijn le 

dematen mankeerde is niet bekend. Hij kon er in ieder geval geen gewone schoenen meer 

door dragen, maar moest speciale muilen laten maken die hem op nogal wat hoongelach kwa 

men te staan. Behalve de muilen had zijn ziekte nog een ander rampzalig vervolg. Begin 1672 

kreeg hij van Steven Schut te horen dat hij zich niet meer op de waag hoefde te vertonen. 

Antwoort met weijnigh reen, als zijn gewoonten was, 

mijn dienst niet meer van nood, alzo den tijt dit las 

door 't oorloghs bitse mont, en bij zijn eijge vrienden 45 

genochzaam waar gedient en hij was verder sienden. 

De slechtheit van de tijt, kon 't zeiver neme waar. 

Daarmede was et uijt en scheijde zo van daar. 41 

' 

45 'mijn dienst (...) bitse mont': gezien de tijd, namelijk de oorlog, had hij mij niet meer nodig. 


13


Schut had een aantal duidelijke redenen om Verbeeck te ontslaan. Een langdurig zieke werk 

nemer kon hij ten eerste niet gebruiken. Misschien nog wel in goede tijden, maar zoals uit het 

citaat blijkt zeker niet in oorlogstijd. Het 'rampjaar' was de tweede oorzaak voor Verbeecks 

ontslag. De buitenlandse invallen legden de handel grotendeels stil, dus veel gewogen werd er 

op de waag niet. De derde reden die Schut gaf' is een interessante: hij had genoeg hulp van 

zijn eigen vrienden. Vrienden moet hier gelezen worden in de betekenis van familie. 47 

Schut 

had bijvoorbeeld een neef voor hem werken en wellicht nog wel andere familieleden. Ver 

beeck was in zijn ogen een vreemde, hooguit een vage kennis van zijn vrouw, en kwam daar 

door als eerste in aanmerking voor ontslag. 

Over werk gaat het na het ontslag door Schut in het Memoriaal niet meer. Of Hermanus 

nog meer baantjes vervuld heeft, weten we daarom niet. Wel kunnen we concluderen dat zijn 

arbeidzaam leven er een was van twaalf ambachten, dertien ongelukken. Het werk dat hij 

deed bracht hem niet altijd een zeker bestaan. Onvoorziene omstandigheden, waarvan ziekte 

de voornaamste was, bedreigden Verbeeck voortdurend in zijn broodwinning. Hij moest daar 

om steeds uitkijken naar nieuwe mogelijkheden. Nu bestonden er in de 17e eeuw verschil 

lende manieren om de bestaansonzekerheid enigszins te verminderen. 48 

Hoe maakte Ver 

beeck gebruik van deze mogelijkheden? 

Vrouwenarbeid 

Voor het gezin Verbeeck vormde het salaris van Hermanus slechts een deel van de inkomsten. 

Clara's werkzaamheden waren minstens zo belangrijk. Als zoveel vrouwen in het 17e-eeuwse 

Amsterdam ging zij meestal schuil achter haar man. 49 

Zij was opgegroeid in een kruideniers- 

gezin en had zich zodoende in dit vak bekwaamd. Sinds haar huwelijk met Hermanus zal ze 

wel meegeholpen hebben in de winkel. Later, toen Hermanus boekhouder werd, nam zij de 

kruidenierszaak geheel voor haar rekening. Hoeveel er hier gewonnen werd, vermeldde Ver 

beeck niet in zijn Memoriaal. Uit gegevens die bekend zijn van andere winkeliers is het niet 

gewaagd te veronderstellen dat de inkomsten minimaal het niveau van het salaris van Herma 

nus benaderden. 

Soms was Clara zelfs de enige kostwinner van het gezin. Eerst als kruidenierster, en nadat 

de winkel in 1657 was verkocht als naaister. Daarbij werden ook andere leden van het gezin in 

geschakeld. Wellicht de dochters en in ieder geval Clara's zus hielpen mee. Zo was het bij 

voorbeeld in het jaar 1661. Door ziekte was Verbeeck niet in staat om te werken en daarom 

probeerde Clara met naaiwerk het gezinsbudget op peil te houden. Wat voor naaiwerk zij pre 

cies deed, lichtte Hermanus in het Memoriaal niet toe. Herstelde ze kleding, had een textiel 

fabrikant werk bij haar uitbesteed of was ze misschien wol- of linnen naaister en maakte ze zelf 

kleding? Zeker is dat het loon dat ze daarmee verdiende niet bepaald hoog was. In de Repu 

bliek kregen vrouwen vaak nog minder dan de helft van het loon dat mannen met gelijksoor 

tig werk verdienden. 50 

In 1664 opende Hermanus een grutterswinkel, maar feitelijk was het opnieuw de zaak van 

47 Kooijmans, Vriendschap, 14. 

48 Jacques van Gerwen en Marcovan Leeuwen (red.), Studies overzekerheidsarrangementen. Risico's, risicobestrijdmgen verzekering 

in Nederland vanaf de Middeleeuwen (Amsterdam 1998). 

49 De Vries en Van der Woude, Nederland 1500-1815, 694-695. 

50 Zie bijvoorbeeld: Van de Pol, Het Amsterdams hoerdom 112-113. 

I 1


Clara. Deze rolverdeling had te maken met de huwelijkswetgeving in de 17e eeuw. De vrouw 

was juridisch gesproken volledig ondergeschikt aan haar man en daarmee in alles hande 

lingsonbekwaam. Contracten sluiten of rechtszaken voeren kon zij alleen maar via haar man 

of een mannelijk familielid. 31 

Vandaar dat Verbeeck alle zaken regelde, terwijl Clara eigenlijk 

degene was die de zaak in de Haarlemmerstraat opende. Dat de grutterij, zoals Hermanus 

schreef, niet zo goed liep, was voor Clara geen reden om de winkel te verlaten. Toen het gezin 

verhuisde naar de Oude Waal werd de handel daar gewoon voortgezet, in de hoop dat hij 

daar wel voldoende inkomsten zou opleveren. Of dit inderdaad zo was, daarover doet het Me 

moriaal geen uitspraak. Over de grutterij van Clara schreef Verbeeck weinig meer dan dat het 

slecht ging, hoewel toch blijkbaar weer niet zo slecht dat de nering opgegeven werd. Wanneer 

het Memoriaal afbreekt, in 1673, heeft Clara nog steeds de zaak onder haar hoede. 

Verzekering 

Naast het werk van Clara bood ook het makelaarsgilde een belangrijke zekerheid in de zorg 

om het bestaan. De overlieden van het gilde hadden namelijk besloten: 'Dat men alle zieke 

ofte impotente gildebroederen, die in 't comptoir hebben doen aendienen dat ze de strate 

niet gebruijcken, zal uijtdeelen vijftigh stuijvers ter weecke zo lange zij in huijs blijven en lan 

ger niet', een bedrag dat later verhoogd werd tot zestig stuivers. 02 

Zoals veel andere gilden 

had het makelaarsgilde een uitkeringsfonds voor zieke broeders, de zogenaamde ziekenbos. 53 

Verbeeck maakte veelvuldig van de ziekenbos gebruik. In 1661 komen we hem tegen in het 

enig bewaard gebleven kladboekje van de toenmalige gildenknecht. Op 22 oktober tekende 

de knecht aan dat Hermanus Verbeeck liet weten dat hij ziek was. Wanneer Hermanus weer 

op straat gezien werd, staat in het kladboekje niet vermeld. Afgaande op het Memoriaal hield 

de longtering hem lang binnenshuis. Op 24 mei 1664 kon Verbeeck zich eindelijk weer op de 

beurs vertonen, maar een halfjaar later was het weer mis. In oktober kreeg Verbeeck last van 

zijn been en op 27 november kwam daar nog een hevige longziekte overheen. Het gilde 

bracht weer uitkomst, of beter gezegd inkomst. Op 7 oktober 1663 'is Hermanus Verbeeck 

aen-gebracht eenige gaten in sijn been te hebben en bedient te worden', zo staat in het klad 

boekje te lezen. Verbeeck werd later 'door de knechts uitgesien', maar al op 3 januari 1664 

diende hij zich opnieuw als zieke aan. 54 

Hoewel het kladboekje maar loopt tot 1665, zijn de uitkeringen aan Hermanus nog te vol 

gen middels de bewaard gebleven kwitanties. 55 

Behalve van de jaren 1670 tot 1675 zijn er van 

af 1663 elk jaar kwitanties met de handtekening van Verbeeck. Daarbij overheersen de win 

termaanden, maar vanaf 1677 lijkt het erop dat hij het hele jaar bediend werd. Hadden de 

overlieden hiertoe besloten vanwege zijn ouderdom of was hij gewoon het hele jaar ziek? De 

kwitanties zijn niet volledig bewaard gebleven, dus kan hierover geen uitsluitsel gegeven wor- 

51 Donald Haks, 'Continuïteit en verandering in het gezin van de vroeg-moderne tijd' in: Harry Peeters, Lène Dresen- 

Coenders en Ton Brandenbarg (red.), Vijf eeuwen gezinsleven. I.iejde, huwelijk en opvoeding in Nederland (Nijmegen 

1988) 31-56, aldaar 38-39. 

52 GAA, AGB inv.nr. 1007: resolutieboek, f. 1. 

53 Over gildenbossen: Sandra Bos, 'Uyl liefde lol maleander.' Onderlinge hulpverlening binnen de Noord-Nederlandse gilden in 

internationaal perspectief (1570-1820) (Amsterdam 1998). 

54 GAA, AGB, inv.nr. 1198: kladopgaaf van zieken. 

55 GAA, AGB, inv.nr. 1200: kwitanties voor de wekelijkse uitkeringen. 

15


den. Een vaste klant van de gildenbos kunnen we Hermanus toch wel noemen. De drie gulden 

die hij per week ontving waren niet bepaald een vetpot, maar in tijden van nood toch altijd 

een welkome aanvulling op het budget. De steun van het gilde bood Hermanus een belangrijke 

zekerheid, want niet voor niets bleef hij zijn hele leven lid van het makelaarsgilde, 

ook toen hij ging werken op de waag. 

Familie 

Naast zijn eigen werk, zijn vrouw en het gilde had Verbeeck nog een andere belangrijke steun 

in de zorg om zijn bestaan. In tijden van nood, zo is al een paar keer gebleken, kon hij meest 

al terugvallen op zijn familie. 36 

In de eerste plaats was er zijn schoonmoeder, Elisabeth Ver- 

duijn. Van 1656 tot 1659 woonde het gezin Verbeeck bij haar in huis en droeg Elisabeth mede 

zorg voor de kosten in het huishouden. In 1662 besloot ze Hermanus jaarlijks 100 gulden te 

geven voor zijn onderhoud. Bij deze ondersteuning waren ook Verbeecks broer Pieter en zijn 

zus Geertruijt betrokken. Zij gaven hem eenzelfde bedrag en vulden zo het inkomen uit het 

makelaarsgilde aan tot 452 gulden. Dit was niet de eerste keer dat Verbeeck geld kreeg van 

zijn familie. Met name zijn broer Pieter was een belangrijke geldschieter. Deze had Hermanus 

al eens geld geleend, al dacht Verbeeck zelf dat het een gift was, en in 1659 leende Verbeeck 

opnieuw van hem, dit keer een bedrag van 1000 gulden, tegen een rente vajn 'drie en een half 

van 't hondert in 't jaer.' 57 

Het valt niet te achterhalen waarvoor Hermanus het geld nodig 

had. Hij had in zijn broer een belangrijke kredietverschaffer, zoals bijvoorbeeld bleek in 1676 

toen hij wederom 1000 gulden van Pieter leende. 5S 

Behalve de omvang van de bedragen is 

hier vooral opmerkelijk dat de leningen in het Memoriaal niet worden vermeld. Blijkbaar pas 

ten deze leningen niet in het rampscenario van de autobiografie. 

Als het op werk aankwam, was de familie ook belangrijk. Verbeeck werkte een paar keer op 

het kantoor van zijn zwager Muller en was boekhouder van zijn broer. Toen hij zich als make 

laar in de handel begaf, waren zijn familieleden de belangrijkste handelspartners. Broer Pie 

ter, oom Lucas Keilert en zijn zoon, en Verbeecks andere zwager, Jacob van der Meer, dreven 

voornamelijk handel met Rusland. De twee dochters van oom Lucas trouwden met wijnhan 

delaren en in Verbeecks schoonfamilie was er een neef die in deze waar handel dreef. Zwager 

Muller was eveneens wijnhandelaar. Kooplieden waren er derhalve voldoende in de familie, 

dus daar lag een goede gelegenheid om handel te drijven. Bij de eerste deal die Verbeeck 

sloot was dan ook een familielid betrokken. 

Ickjoeg een haasie op, het eerste van mijn leven, 

daar kreeg ick van terecht, want heb et aangeschreve. 

De stuijvers viermaal ses, het eene gaf de man 

en 't ander Keilert doet, maar heb er noch niet van. 

Dan't is ter goeder stont in't goede vat gesteecken, 

al deurt et lange tijt, het blijf in geen gebreecken."' 9 

56 Over familiesteun zie Kooijmans, Vriendschap. 

57 GAA, Schepenkennissen, inv.nr. 50, f. 104. 

58 Tegen vier proeent rente: GAA, Schepenkennissen, inv.nr. 55, f. 27v. Verbeeck heeft deze leningen waarschijnlijk 

nooit terugbetaald, aangezien ze in 1689 bij de executieverkoop van zijn huis nog genoemd worden. 


l(i

Afb. 3. Kwitantie van de ziekenbos 

van het makelaarsgilde. 

Gemeentearchief Amsterdam 

(overgenomen uit: Memoriaal ofte 

mijn levensraijsinghe, zie noot 1). 


Het zal hier waarschijnlijk om oom Lucas Keilert gaan, maar zeker is dat niet. In ieder geval 

verdiende Verbeeck met zijn eerste transactie 48 stuivers. 

Familiehulp was dus belangrijk, maar de medaille kende wel een keerzijde. De verwanten, 

en met name broer Pieter, bemoeiden zich constant met Verbeecks doen en laten. Hermanus 

kon deze bemoeizucht niet altijd waarderen. Over Pieter schreef hij bijvoorbeeld: 'heeft vie- 

rentwintich jaar genochzaam mijn doen krencken/ door dagelijcks bedil en zijn regeringh 

fel.' 60 

Het 'dagelijcks bedil' was echter noodzakelijk, want de reputatie van de familie hing er 

van af. Wanneer een persoon in opspraak raakte, kon dit gevolgen hebben voor de eer van de 

hele familie. 61 

Vandaar dat Pieter in 1654 besloot zijn broer Hermanus te helpen. 

Zij troosten ons na wensch, mijn broeder seij: mijn broer, 

schep moet in 't ongeval dat u dus wedervoer. 

Wij zullen u met lust herstelle, zonder weeten 

van iemant buijten ons, aij wil u smart vergeeten. 

Painst dat ge eerst begint, God zal u bijstant doen 

en u vervalle staat zal niemant dan vermoên. 

Wij zullen u zo veel ons machten moogen wercken, 

in uwe ongeval door ons aanvoering stereken. 62 

Dat een lid van de familie Verbeeck in financiële problemen verkeerde, mocht niet naar bui 

ten toe bekend raken. De problemen moesten binnenshuis opgelost worden, opdat de repu 

tatie van de familie niet in het gedrang kwam. Zonder slag of stoot werden de oplossingen 

niet gevonden. Volgens het Memoriaal waren familieruzies niet van de lucht. Van echte waar 

dering voor zijn verwanten laat Verbeeck maar weinig blijken. Toch waren zij onmisbaar in de 

zorg om het bestaan. 

60 Ibidem, 225. 

61 Kooijmans, Vriendschap, 40, 56. 


17

18 


Conclusie 

Dat in de tijd waarin Verbeeck leefde het leven van de mens op aarde een strijd was, wordt uit 

het Memoriaal wel duidelijk. In de 17e eeuw was de bestaansonzekerheid groot: ziekte of eco 

nomische tegenslag konden iemand in korte tijd aan de rand van de afgrond brengen. Dat 

gold zeker voor lagere groepen in de samenleving, waartoe ook Hermanus behoorde. Onver 

wachte tegenslagen bepaalden daarom grotendeels iemands levensloop. Door van beroep te 

veranderen kon men proberen op deze tegenslagen in te spelen. Zo begon Hermanus Ver 

beeck aanvankelijk als bontwerker en probeerde hij het later als kruidenier, boekhouder, ma 

kelaar en klerk. Maar alleen kon hij het niet bolwerken, het werk van zijn vrouw Clara was 

minstens zo belangrijk. De onzekerheid van het bestaan kon gedeeltelijk verminderd worden 

door lidmaatschap van het gilde. Daarnaast boden familie en kennissen verzekering tegen de 

risico's van het bestaan. Zij steunden financieel, boden in moeilijke tijden onderdak en zorg 

den voor werk. Door al deze mogelijkheden te benutten en verschillende strategieën te com 

bineren, slaagde Verbeeck erin zich staande te houden. Daarmee vormde hij geen uitzonde 

ring in de 17e eeuw. Hij vertrouwde echter zijn problemen toe aan papier en dat was wel 

bijzonder. Dankzij het 'Memoriaal ofte mijn levensraijsinghe' kunnen wij nu meer te weten 

komen over de bestaanszorgen van een gewone man in de 17e eeuw.

Oscar Westers 

Van uitspatting naar uitspanning? 

Veredeling van volksvermaken in Vlaardingen, 1904-1932 

In de zomerdagen van 1904 leerde de Zuidhollandse visserijstad Vlaardingen een nieuwe ver 

eniging kennen met een merkwaardige naam en een nog merkwaardiger geschiedenis: Flar- 

dinga, bijgenaamd Vereeniging tot Veredeling van Volksvermaken. De aandacht voor dergelijke ver 

enigingen voor volksvermaken is de laatste jaren aanzienlijk geweest; het aantal artikelen 

hierover is groter dan Leenders onlangs in Holland wilde doen geloven. 1 

De volksvermaakver 

enigingen deinen mee met de nogal excessieve belangstelling van de laatste twee decennia 

voor het 19e-eeuwse beschavingsoffensief. Daar zou zelfs tot vervelens toe over geschreven 

zijn. 2 

Tot nu toe is die aandacht voor het beschavingsoffensief, en nog sterker voor de vereni 

gingen voor volksvermaken, echter hoofdzakelijk beperkt gebleven tot de 19e eeuw. Ten on 

rechte, zo blijkt uit de verwikkelingen rond Flardinga. 

Verenigingen voor volksvermaken waren er in allerlei soorten en maten, maar een ding had 

den ze gemeen: allemaal wilden ze door hen 'beschaafd' geachte vormen van vrijetijdsbeste 

ding ingang doen vinden bij bredere lagen van de bevolking dan in hun tijd gebruikelijk. Zo 

trachtte men de doelgroep weg te houden van minder beschaafde vermaken als kermis, kaart 

spel en kroeg. Die doelgroep werd gezocht onder geschoolde arbeiders, maar het waren vaak 

lieden uit de middengroepen die zich daadwerkelijk aangesproken voelden. Het begrip 'volk' 

was nogal rekbaar. 

Volgens Helsloot, de voornaamste onderzoeker op dit terrein, leidden de verenigingen na 

1900 een gemarginaliseerd bestaan. Daarom heeft hij de 20e eeuw in zijn publicaties bewust bui 

ten beschouwing gelaten. Ook de achterban, te vinden onder progressief-liberalen, raakte na 

1900 in de verdrukking door de oprukkende verzuiling. Maar de doelstelling van de verenigin 

gen bleef onverminderd actueel, niet in de laatste plaats wegens de toenemende vrije tijd. 3 

Reden genoeg om de eerste decennia van de 20e eeuw eens stevig onder de loep te nemen. 

Als zoeklicht kan dienen het verzuilingsonderzoek dat Groot heeft verricht in Naaldwijk. Hij 

keek ook naar de vermaaksector in de jaren 1850-1930. 4 

Drie factoren speelden in deze sector 

op steeds wisselende wijze op elkaar in: het (verzuilende) verenigingsleven, de overheid en de 

commercie. Groot concludeert dat het verenigingsleven zich in de 20e eeuw staande wist te 

houden en dat met name de socialistische verenigingen het beschavingsoffensief tot een suc- 

1 Vgl. Jós Leenders, 'Vereeniging voor Volksvermaken te Hoorn 1870-1896', Holland 29 (1997) 257-273, aldaar 257. 

Voornaamste titels, niet door Leenders genoemd: A.A.R. Verheijen en P.J. Huizinga, 1'h'st in Gruno's straten! Gedenk 

boek uitgegeven ter gelegenheid van liet 100-jarig beslaan van de Vereeniging voor Volksvermaken le Groningen (Groningen 

1974); Gerrit Wildenbeest, 'Van quanselbier naar oranjebitter', Sociologisch Tijdschrift I'S (1986) 49-82;John Helsloot, 

'Verbürgerlichung in der Praxis. Vortrage und Ausstellungen der Volksbildungsvereine in Leeuwarden und Middel 

burg 1864-1900', in: T. Dekker c.a. (red.), A usbrciluug biirgerluher Kutlnr in den rsiederlnnden and Nordwesldeulschland 

(Munster 1991) 57-95. 

2 Henk te Velde in NRG-Handelsblad 24-4-1993. 

3 Helsloot, 'Verbürgerlichung', 57-58; Theo Beckers en Hugo van der Poel, Vrije tijd tussen vorming ca verinaak. Een in 

leiding laf de studie van de vrije lijd (Leiden en Antwerpen 1990); Zie ook: P. de Rooy, 'Burgers en arbeiders', 'Fheoreli- 

scbe Geschiedenis 20 (1993) 49-55. 

4 Frans Groot, Roomsen, rechlzinnigen en nieuiiilicliters. Verzuiling in een I lal la mi'se jilaltelaudsgeiueeute. Sualdwijk I SlO-l 030 

(Hilversum 1992) 171-190. 

19


Afb. 1. Voor en na de afschaffing: de kermisbestrijding belachelijk gemaakt in De Lantaarn 3 (1887). 

Universiteitsbibliotheek Amsterdam. 

ces maakten: 'Het "volk" voedde zichzelf op.' Dat zijn interessante constateringen, die echter 

niet zijn gestoeld op een brede empirische basis. De bronnen in Naaldwijk zijn verre van vol 

ledig, de Vlaardingse situatie is beter gedocumenteerd. In dit artikel tracht ik de vraag te be 

antwoorden welke rol overheid, verenigingsleven en commercie na 1900 in de dans rond het 

volksvermaak speelden. Hoe ontwikkelden zich de 19e-eeuw.se idealen over volksveredeling 

ten aanzien van vrijetijdsbesteding, welke nieuwe groepen 'volksveredelaars' traden aan en 

hoe gingen zij met de oude boodschap om? 

In de maatschappelijke discussie over de veredeling van de volksvermaken stond vervanging 

van de kermis centraal. Sinds halverwege de 19e eeuw kwam het in een gestaag groeiend aan 

tal Nederlandse steden en dorpen tot een kermisverbod. 5 

Het gemeentebestuur van Vlaar 

dingen werd geregeld (in 1880, 1891 en 1897) bestookt met verzoeken om afschaffing door 

orthodoxe kerkenraden en verenigingen. Vooralsnog ketsten die steevast af op een vrijzinni 

ge raadsmeerderheid, die de kermis het voordeel van de twijfel gaf. Een steeds terugkerend 

argument was dat de raad niet geloofde in een goed alternatief, in liberale kring algemeen be 

schouwd als basisvoorwaarde om tot kermisafschaffing over te gaan. 6 

Orthodox Vlaardingen ging inmiddels onverdroten voort. De Christelijke Geheelonthouders 

5 G.H.Jansen, Een roes van vrijheid. Kermis in Nederland (2e druk; Meppel en Amsterdam 1987) 91-92. 

6 

i -innam 14-iu-lBWl; voor een kort overzicht van de voornaamste kermisopinies onder liberalen, 

20 

j ramuun vauuwmg en «cisiciting. '••nes i e>i>/-; ,svo (Amsterdam 1H9;>) 288-293.


Vereeniging en de jongelingsverenigingen Liefde en Vrede en Soli Deo Gloria trachtten tijdens de 

kermisweek van 1897 met voordrachtsavonden, lezingen en lichtbeelden te tonen dat het ook 

anders kon. 7 

In 1899 werd afschaffing van de kermis een reële optie vanwege het aantreden 

van een conservatieve meerderheid in de gemeenteraad. Een jaar later kreeg de kermis haar 

eerste verkorting te verduren. 8 

De bevolking werd met pamfletten klaargestoomd voor de af 

schaffing: 'Stel u voor, gij kermisganger, dat God de Heere u te midden van uw kermisvreugd 

oproept om voor Zijn rechterstoel te verschijnen, om rekenschap te geven van uw rentmees 

terschap. [...] Hoe ontzettend, te sterven op zulk eene plaats, onder zulke omstandigheden! 

Uit de gruwelen van de zondedienst te worden weggerukt, om te vallen in de handen van den 

heiligen, rechtvaardigen en almachtigen God!' 9 

Een afschaffingsverzoek van de kerkenraden en christelijke corporaties vond in de winter 

van 1904 de meerderheid van de raad achter zich. 10 

Dat gebeurde niet zonder slag of stoot. Zo 

wel binnen als buiten de raad bestond verzet. De afschaffing was een jaar eerder al een keer uit 

gesteld, nadat de raadsdiscussie hierover tot een volksoploop bij het stadhuis had geleid. 11 

Fundamenteel verschil 

Drie maanden na het verdwijnen van de kermis ontstond Flardinga. De gang van zaken doet den 

ken aan de afschaffing van de Amsterdamse kermis in 1871. Ook daar werd zij voorafgegaan 

door een verkorting van de kermisduur en kwam het uiteindelijk tot een volksoproer. En ook 

daar was een van de bijverschijnselen de oprichting van een vereniging voor volksvermaak. 12 

Ondanks de ogenschijnlijke gelijkenis tussen de Amsterdamse en de Vlaardingse kermis- 

kwestie was er een fundamenteel verschil. De afschaffing in de hoofdstad kwam tot stand op 

initiatief van een liberale raadsmeerderheid, met steun van de Vereeniging tot Veredeling van het 

Volksvermaak. In Vlaardingen was zij het resultaat van een gecombineerd conservatief-christe- 

lijke krachtsinspanning, waar Flardinga geen rol in had. Flardinga werd enkele maanden na 

het afschaffingsbesluit opgericht, de Amsterdamse zustervereniging in de maanden eraan 

voorafgaande. De oprichting van Volksvermaak was een offensieve actie geweest van de Am 

sterdamse liberale burgerij, bij de oprichting van Flardinga ging het om lijfsbehoud. 

Dat blijkt vooral uit Flardinga's merkwaardige positie ten opzichte van de kermis. Waar de 

Amsterdamse zustervereniging gebukt ging onder het juk van de bijnaam 'anti-kermis- 

bond', 13 

moest men in Vlaardingen alle zeilen bijzetten tegen de aantijging vanuit het ortho 

doxe kamp, dat Flardinga een poging was om de kermis te herstellen. De vereniging had niets 

met de kermis te maken, werd daarom bij de oprichting met klem gesteld. Zowel voor- als te 

genstanders konden lid worden. 14 

7 Nieuwe Vlaarilingsrhe Courant 19-6 en 23-6-1897. 

8 Ibidem, 22-6-1920. 

9 Gemeentearchief Vlaardingen (hierna GAV), 12 E 350, Traktaat Kermis van de Vereeniging voor Tra/i/aalvcrs/ne/ding 

Vlaardingen (z.p. [Vlaardingen] 1904). 

10 GAV. \ 'erslug van hel verhandelde in de ojieutiare vergaderingen van tien gemeenlerutul van Vlaardingen (1 904) 43. 

11 Nieuwe Vlaurilingsrhe Courant 20-6 en 22-7-1903. 

12 Vgl. Jansen, Roes van vrijheid, 77-81; Zie ook: Betty Dekker, 'De Vereeniging tot Veredeling van het Volksvermaak te 

Amsterdam, 1871-1910. Van volksverheffing tot Oranjevereniging', De Negentiende Eeuw 20 (1996) 192-204, aldaar 

192-193. 

13 Gemeentearchief Amsterdam, U 00.627, Circulaire Vereeniging tot Veredeling van het Volksvermaak 22-5-1871. 

14 GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 1, Notulen 9-6-1904. 

21


Het beeld van een bond van kermisbehouders werd gevoed door het lidmaatschap van een 

aantal prominente kermisvoorstanders. Onder hen bevond zich de directeur van de stoom- 

zuivelfabriek Hollandia CH. Hummelinck, gemeenteraadslid en vanaf het begin erelid. Hij 

had tegen de afschaffing van de kermis gestemd, op grond van het aloude bezwaar van onvol 

doende alternatieven, zoals de praktijk elders in het land volgens hem wel bewees. 15 

Een an 

dere Flardinga-man van het eerste uur, de politiecommissaris H.P. van Rosmalen, had tijdens 

de afschaffingsdiscussies tegenover de raad verklaard: 'Ontneemt men nu aan het volk de ker 

mis, dan zal men daardoor het misbruiken van sterken drank eerder in de hand werken dan 

tegengaan.' Van vervangend volksvermaak had hij evenmin een hoge pet op: 'Het zal zijn al 

leen een verandering van naam, maar inderdaad hetzelfde blijven.' 16 

Met gretigheid werd deze laatste opmerking aangehaald door A.C. van Wingerden van de 

orthodoxe kiesvereniging Nederland en Oranje. Hij zag in Flardinga niets anders dan een po 

ging tot bevrediging van 'de zucht naar vermaak'. Daarom raadde hij de vereniging af aan de 

gereformeerden. Onomwonden schreef Van Wingerden dat er wel degelijk verband bestond 

tussen Flardinga en de verdwenen kermis: 'Hoogstwaarschijnlijk zou het, indien de kermis 

niet ware afgeschaft, niet tot oprichting van "Flardinga" gekomen zijn.' Hij achtte dit bewezen 

door Flardinga-bestuurslid A. Vogel, die zijn lidmaatschap publiekelijk had gemotiveerd met 

de woorden: 'De Christelijke actie heeft ons volk wat ontnomen, en naar mijn meening te 

recht, maar nu ligt het ook op onzen weg iets beters er voor in de plaats te geven.' 17 

Vogels woorden suggereren wellicht het tegendeel, maar de oprichting van Flardinga was niet 

de eerste poging van liberale zijde tot bijsturen van het volksvermaak. Het aloude Vlaardingse 

Nutsdepartement (1805) organiseerde sinds halverwege de 19e eeuw volksvoordrachten. Het 

opleidende element stond daarbij voorop, maar toneelavonden met een aansluitend bal kwamen 

ook voor. 

Een tweede activiteit waarmee het Nut zich naar het volk toe profileerde, vormden de nij 

verheidstentoonstellingen in 1878 en 1889 van 'door het volk' geproduceerde producten. 

Deze dienden ter bevordering van de huiselijkheid en kunstzin onder jonge ambachtslui. De 

tentoonstelling van 1889 trok 49 deelnemers en maar liefst vijftienhonderd bezoekers. 18 

In de 

zelfde periode (1880 en 1884) organiseerde het Nut Floralia-tentoonstellingen, 'ter opwek 

kingvan zachtere aandoeningen, van huiselijke zin en reinheid van zeden'. De doelgroep werd 

gezocht onder de 'kinderen des Volks'. Een terugvallende belangstelling - 174 inzenders bij de 

première, 120 bij de herhaling - was aanleiding om deze activiteit te staken. 19 

Een Nutsinstel- 

ling van iets latere datum is de volksbibliotheek. Duidelijk is dat het "VTaardingse Nutsdeparte 

ment, evenals de landelijke organisatie, nogal aarzelend stond tegenover het aanpakken van 

de volksvermaken en deze het liefst beschouwde als onderdeel van het volksonderwijs. 20 

Een tweede landelijke organisatie met een zetel in Vlaardingen die zich het volksvermaak 

15 GAV, Ingekomen stukken hij tien gemeenteraad van Vlaarilingen (1904) 38. 

16 GAV, Verslag gemeenteraad (1903) 129-131. 

17 Nieuwe Vlaardingsche Courant 16-7 en 20-7-1904. Zie ook 27-6-1924. 

18 Ibidem, 24-11-1888, 6-4 en 11-5-1889; GAV, Arch. Nutsdepartement, inv.nr. 71, Verslag tentoonstelling van voorwerpen 

vervaardigd door handwerkslieden 1889. 

19 Nieuwe Vlaardingsche Courant 20-3, 27-3 en 11-9-1880 en 13-9-1884; GAV, Arch. Nulsdepartement, inv.nr. 70, Stukken 

betreffende Floralia 1884. Over Floralia, zie: John Helsloot, Floraüa in Nederland in hel laatste kwart van de negentiende 

eeuw (Amsterdam 1990); Over volksvoordrachten: J.J.M. Leenders, 'Ken links-liberale vorm van volksontwikkeling. 

Verenigingen voor volksvoordrachten', De Negentiende Eeuw 20 (1996) 170-183. 

20 Vgl. Helsloot, 'Verbürgerlichung', 61. 

22


Afb. 2. Het bestuur van de vereniging Flardinga poseert. Gemeentearchief Vlaardingen. 

aantrok, was de Volksbond tegen Drankmisbruik, de liberale pendant van de hiervoor genoemde 

Christelijke Geheelonthouders Vereeniging. Onder leiding van voorzitter A. Bagchus (!) 

trachtte de Volksbond met concerten, toneelavonden en lezingen arbeiders uit de kroeg te 

houden. Daarbij werd dikwijls samengewerkt met bestaande voordrachts- en toneelgezel 

schappen. Verder had de Volksbond een koffiehuis, volksbibliotheek en een zangafdeling. 

Ook vanuit het bedrijfsleven werden pogingen gedaan het vermaak van de werklieden te 

beïnvloeden. Hollandia (1882) liep daarbij voorop. Met een leesinrichting (1890), toneelver 

eniging (1894), muziekvoorstellingen en voor de jeugd gymnastiekoefeningen, kinderfeesten 

en een speeltuin (1899), hoopte de directie van dit machtige fabriekscomplex haar werkne 

mers te disciplineren en te ontspannen, maar ook geestelijke en lichamelijke vakbekwaam 

heid bij te brengen. 21 

De uitbouw van de bedrijfscontrole over de vrijetijdsbesteding van de 

werknemers ging na de eeuwwisseling onverminderd voort, getuige de komst van een harmo 

nie- en gymnastiekvereniging (1903 en 1909). 

Wat hier niet onvermeld mag blijven, zijn de nauw aan de overheid gelieerde ad hoc-ieest- 

commissies, die de feestelijkheden regelden rond de hoogtijdagen van het Oranjehuis, zoals 

de viering van de zeventigste verjaardag van koning Willem III en de inhuldiging en trouwdag- 

van koningin Wilhelmina. Ook zij organiseerden activiteiten voor 'het volk', zoals volkscon 

certen en allegorische optochten. 22 

21 Nieuwe Vlaardingsche Courant 7-6-1890, 11-7-1894, 23-2-1895, 8-10-1898 cn 13-5-1899. 

22 GAV, Arch. Commissie viering Troonsbestijging, inv.nr. 2-3, Notulen; Arch. Commissie viering Huwelijksdag, inv.nr. 

1-3, presentielijsten en aantekeningen.


Het is dit samenspel van organisaties, in combinatie met vrijzinnige overheidsdienders (on 

derwijzers, politiemensen, gemeenteontvangers en raadslieden), waaruit Flardinga haar be 

stuurders recruteerde. 23 

Initiatiefnemer was Chr. Geelen, werkmeester bij Hollandia en lid 

van de Volksbond. De komst van Flardinga werd door de Volksbond openlijk aangemoedigd 

Drie leden volgden direct Geelens voorbeeld, in de volgende jaren traden er nog eens vier 

toe. 24 

Vanuit de Hollandiafabriek kreeg Geelen navolging in het Flardingabestuur van vier 

mannen: de adjunct-directeur, de opzichter, de gymnastiekleraar en de directeur als erelid. 

Het Vlaardingse Nutsdepartement sprak zich niet openlijk uit over de nieuwe vereniging, 

maar de betrokkenheid van Nutsmensen op individuele titel is evident. Zes van de zestien 

Flardingabestuurders in het eerste verenigingsjaar waren Nutsmensen. 23 

Van de getalsmatig 

veel kleinere feestcommissies in 1898 en 1901 (inhuldigingen trouwdag Wilhelmina) traden 

nog eens vier leden vroeger of later toe tot het Flardingabestuur. 26 

De oprichtingsvergadering werd bijgewoond door '26 heeren uit alle standen en uit alle 

staatkundige en godsdienstige richtingen'. 27 

Enige ideologische inkleuring was aan deze 

mooie woorden niet vreemd. Orthodox Vlaardingen ontbrak namelijk, maar zeker sociaal ge 

zien kan enige diversiteit binnen het Flardingabestuur niet worden ontkend (tabel 1). 

Tabel 1. Beroepen van bestuurders van Flardinga, 1904-1931. bron: GAV, Arch. Flardinga, 

inv.nr. 1-3, Notulen; Adresboeken Vlaardingen 1910-1930; bevolkingsregister Vlaardineen 

1900-1935 (zie ook bijlage 1) 

8 

Aantal 

vrije beroepen jg 

zonder (gepensioneerden, renteniers) j 

kooplieden (reders) l r ) 

ondernemers 2 j 

ambachtslieden g 

winkeliers 2 

overige zelfstandigen (o.a. tappers, slijters, logementshouders) 0 

geëmployeerden (arbeiders, kantoorbedienden) 12 

losse arbeiders Q 

onbekend j 

Totaal KO 

58 

De oververtegenwoordiging van lieden met een vrij beroep valt d,rect in het oog. Prominent 

aanwez lg waren vooral schoolhoofden, als het ware de 'natuurlijke' leiders van het bescha 

vingsoffensief. De grote groep kooplieden en ondernemers, veelal eigenaren van rederijen, is 

23 De namen van de bestuursleden konden via de notulenboeken achterhaald worden Van de gewone leden ziin treen 

namen bekend. Vgl. GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 1-3, Notulen 1904-1931 

H w f'u' V 

° l k s b ü n d t e 

S e 

" Drankmisbruik, inv.nr. 1, Jaarverslag 1904; inv.nr. 17, ledenboek 1899-1904 

25 GAV, Arch. Nutsdepartement, inv.nr. 15, Ledenlijsten. 

26 GAV, Arch. Commissie viering Troonsbestijging, inv.nr. I, presentielijsten; Arch. Commissie viering Huwelijksdag 

inv.nr. 1-3, presentielijsten en aantekeningen. 


21


gezien de economische structuur van Vlaardingen met haar industrie en visserij evenmin ver 

bazingwekkend. Daarom is misschien het meest opmerkelijk het forse aantal geëmployeer 

den. Zij waren merendeels werkzaam als kantoorbedienden, onder andere bij Hollandia. 

Activiteiten 

Met haar activiteiten borduurde Flardinga grotendeels voort op het werk van oudere zuster 

verenigingen. Tijdens de oprichtingsvergadering werd een heel scala aan opties genoemd: 

muziekuitvoeringen, Floraliatentoonstellingen, volks- en kinderfeesten, Oranjefeesten, paar 

denmarktdag en feestelijke Sinterklaas- en kerstavonden. 28 

Niet al deze plannen werden ge 

realiseerd. Zo verviel al in het eerste jaar het idee om een Sinterklaasfeest te organiseren. 

Oorzaak was een onaangename ervaring tijdens een muziekuitvoering, waarbij 'veel lawaai 

werd veroorzaakt door opgeschoten jongens en meisjes'. Dit zette het bestuur aan tot voor 

zichtigheid, omdat de 'woeste drukte' van de Sint Nicolaasavond 'toch vooreerst niet te be 

teugelen is en Flardinga dan allicht den schuld krijgt van buitensporigheden die ze juist had 

willen voorkomen.' 29 

De muziekavonden zelf werden niet geschrapt, maar verplaatst naar de middag om 'min- 

stichtelijke gedragingen gedurende of na eene muziekuitvoering in het late avonduur' te 

voorkomen. 30 

Flardinga schafte voor een habbekrats een eigen muziektent aan, die met toe 

stemming van de gemeente werd geplaatst op een exercitieveld aan de Binnensingel, in de 

volksmond spoedig beter bekend als het Flardingaveld? 1 

Met de muziekuitvoeringen trok Flar 

dinga duizenden bezoekers. Lange tijd leefde de overtuiging dat op deze wijze eenvoudig en 

goedkoop een goede naam kon worden opgebouwd. 32 

De opgeschoten jeugd vormde een voortdurende bron van zorg voor Flardinga. Enerzijds 

werd zij gemeden, zoals uit de voorbeelden hierboven blijkt, anderzijds zocht de vereniging 

de jeugd toch voortdurend weer op. Zo kwam men op het idee van zaterdagavondbijeenkom 

sten voor jongens, 'ten einde ze van de straat te houden'. De belangstellende jeugd kreeg een 

lezing voorgeschoteld en zong vaderlandslievende liederen. Na afloop van de eerste bijeen 

komst verlieten de bezoekers 'kalmer dan zij gekomen waren' de zaal, 'na herhaalde aanma 

ning om direct huiswaarts te keren'. 33 

De formule deed sterk denken aan de volksvoordrach 

ten van het Nut, maar sloeg niet aan. Een andere incidenteel georganiseerde jeugdactiviteit 

vormden vliegerwedstrijden voor jongens tussen twaalf en veertien jaar, waarbij de deelne 

mers onder muzikale begeleiding in optocht door de stad naar het vliegerterrein trokken. 

Met de Oranjefeesten, vooral het koninginnefeest op 31 augustus, mikte Flardinga zowel 

op de jeugd als op volwassenen. Evenals in andere steden was de Vlaardingse vereniging tot 

veredeling van volksvermaken na de eeuwwisseling in de eerste plaats een Oranjevereniging. 

De zaken werden groots aangepakt met ringrijderijen, ballonoplatingen, filmvoorstellingen, 

28 Ibidem. 

29 Ibidem, 4-10-1904. 

30 Ibidem, 11-7-1904. 

31 Ibidem, 11-7, 15-7 en 1-8-1904. 

32 Idem, inv.nr. 2, Notulen 25-4-1924. 

33 Idem, inv.nr. 1, Notulen 15-9-1906: Sitmve Vlaanliiigsrhe Courant 7-11-1906. 

25


H ^ n B 

; n n e 

» k 

°t van muzikanten op het veld van Flardinga aan de Binnensingel, koninginnedag 

1907. Op de achtergrond de muziektent. Gemeentearchief Vlaardingen. 

Afb. 4. Rmgrijderij op het Flardingaveld, koninginnedag 1900. Gemeentearchief Vlaardingen. 

26


vuurwerk, muziek, kinderspelen als blokjesrapen en sprietlopen en 'moderne' sportactivitei 

ten, waaronder gymnastiekuitvoeringen en wieier- en voetbalwedstrijden. 

De Oranjefeesten waren daarmee de meest serieuze poging om de kermis te doen verge 

ten. Maar er werd meer mee beoogd. Flardinga wilde 'trachten de geheele bevolking der stad 

tot een persoonlijke feestvreugde op te wekken, en één te doen zijn, daar zij maar al te goed 

weet, hoe vaak er omstandigheden zich voordoen, die afbreuk kunnen brengen aan het ge 

voel van saamhorigheid.' 34 

Met andere woorden: de Oranjefeesten als bestrijdingsmiddel van 

de voortschrijdende verzuiling. 

Er was voor Flardinga nog een derde reden voor een grootse opzet van de Oranjefeesten. 

Het verdwijnen van de kermis in combinatie met de ligging van Vlaardingen onder de rook 

van Rotterdam met haar bioscopen, theaters en danspaleizen, dreigde te leiden tot een ware 

exodus van vermaakzoekers naar de grote stad. Deze dreiging bracht Flardinga bij haar eerste 

koninginnedagviering tot de oproep 'medewerking te willen verleenen, dat dit feest op waar 

dige wijze wordt gevierd, geen enkele wanklank wordt vernomen en het bewijs zal geleverd 

worden, dat zoo vaak in twijfel is getrokken, dat de ingezetenen van Vlaardingen ook in eigen plaats 

feest willen en kunnen vieren.' 7 

' 3 

De stedelijke trots was in het geding en Flardinga begreep haar missie. Zo zag de vereni 

ging zichzelf graag: als vertegenwoordiger van het algemenebelang van de stad. Die oude door- 

en-door liberale droom was echter een valse voorstelling van zaken. Flardinga stond niet bo 

ven de partijen, was niet neutraal, zo was al genoegzaam gebleken tijdens de discussie rond 

het afschaffen van de kermis. Zij verdedigde de belangen van een politieke stroming, de vrij 

zinnigen, en zo mogelijk nog sectarischer, van een belangengroep, de Vlaardingse nering 

doenden. Maar deze flirt zou Flardinga niets meer dan een kater opleveren. 

De vereniging meende de belangen van de plaatselijke economie het beste te dienen door 

het organiseren van de meest uiteenlopende tentoonstellingen. Aanvankelijk ging de aan 

dacht nog uit naar de eigenlijke doelgroep, de arbeiders, in de vorm van Floralia-, huisvlijt- of 

nijverheidstentoonstellingen. 36 

eeuw op het programma. 37 

Deze stonden bij de oudere zusterverenigingen al in de 19e 

Maar de geringe belangstelling voor de Floralia's 38 

en de tegenval 

lende kwaliteit van de inzendingen bij de huisvlijttentoonstellingen, door het bestuur be 

schouwd als 'geknutsel', 39 

deden de vereniging uitzien naar andere tentoonstellingsvormen. 

Hier week Flardinga af van haar voorgangers, met een compleet nieuw scala: winkeletalage-, 

reclame-, verbruiks- en genotmiddelententoonstellingen. Het belang voor de commercie lag 

er duimendik bovenop. Met de vak- en reclametentoonstellingen van 1905 en 1909 moest het 

publiek worden getoond 'tot welke hoogen trap de industrie in Vlaardingen gestegen is'. Het 

Flardingabestuur voelde aan dat het zich op een hellend vlak begaf. De veredeling van volks 

vermaken was met de reclamewedstrijd 'zoo ruim mogelijk opgevat', realiseerde men zich 

maar al te goed. 40 

34 GAV, 8 E 72, Feestgids voor de verbruiks-, genotmiddelen- en huisvlijttentoonstelling, 24-28 juni 1924. 

35 GAV, 8 E 87, Programma der feestviering van Flardinga op 31 Augustus 1904 [cursivering is vet in originele tekst]. 

36 Dit logenstraft de bewering van Eliêns dat nijverheidstentoonstellingen na 1888 in Nederland niet meer voorkwamen. 

Vgl. Titus M. Eliëns, Kunst, nijverheid, kunstnijverheid. De nationale nijverheidstentoonstellingen ah spiegel van de Nederlandse 

kunstnijverheid in de negentiende eeuw (Zutphen 1990) 128. 

37 Helsloot, 'Verbürgerlichung', 75-83; Helsloot, Vermaak, 82-83; Dekker, 'De Vereeniging', 195-196; A.E. d'Ailly, Zestig 

jaren volksvermaak 1871-1931 (Amsterdam 1931) 14-15; Leenders, 'Vereeniging voor Volksvermaken', 262-264. 

38 Vgl. GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 2, Notulen 5-10-1923 en inv.nr. 3, Notulen 14-9-1928. 

39 Nieuwe Vlaardingsilw Courunt 26-4-1905. 

40 GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 12, Jaarverslag 1909. 

27


Naast de industrie werden ook de plaatselijke winkeliers door Flardinga in de watten ge 

legd. Het begrip etalagewedstrijd, nota bene gehouden in de Sinterklaastijd, spreekt boekde 

len. De Nieuwe Vlaardingsche Courant deed ijverig mee aan de belangenbehartiging door in 

haar kolommen tientallen mededingende middenstanders met naam en toenaam de hemel 

in te prijzen. 41 

Het steunen van de winkeliers tegen 'Rotterdam', dat in deze jaren nota bene 

grootscheepse annexatieplannen koesterde, was een hot item. Er bestond een speciale belan 

genvereniging, Vlaardingen Vooruit, die de Vlaardingers voortdurend opriep niet buiten de 

stad inkopen te doen. Zo stond in 1908 op iedere straathoek te lezen: 

Het is een deugt van 't kloek gemoet 

De stadt te steunen, die U voedt 42 

Deze en andere teksten waren opgesteld door Flardinga-bestuurders, die met Vlaardingen 

Vooruit sympathiseerden. 43 

Maar van een warm onthaal door de winkeliers was geen sprake. Zij 

geloofden niet dat Flardinga met haar vak- en reclametentoonstellingen de stroom vermaaks- 

zoekers naar Rotterdam kon indammen. 'Gaat zien in het "warenhuis'' en andere zaken in Rot 

terdam, gij treft daar uw stadgenooten aan', luidde een veelgehoorde klacht. De Flardin- 

gafeesten boden geen soelaas, onder meer door de ongunstige ligging van het feestterrein. 44 

Toch deed Flardinga er alles aan om de winkeliers te paaiem Bij een verbruiks- en genot 

middelententoonstelling ter gelegenheid van het vierde lustrum stond de vereniging de me 

dedingers toe hun uitgestalde waar tevens te koop aan te bieden. Als extra 'aardigheidje' 

werd de tentoonstelling gedurende de oude kermis gehouden. 45 

De kermis- en jaarmarktgeur 

werd nu wel heel sterk. Toen voorzitter Koster tijdens deze jubileumviering Flardinga in haar 

ontstaan kenschetste als een 'vergoeding' voor de verloren gegane kermis, 40 

liet hij zijn toe 

hoorders achter met de vraag voor wie die compensatie bedoeld was: voor vermaakszoekers of- 

voor de Vlaardingse industrie en middenstand. De vereniging roeide echter tegen de stroom 

in. Een geplande tentoonstelling bij het volgende lustrum in 1929 moest worden afgeblazen 

bij gebrek aan belangstelling onder de winkeliers. 47 

Bij die weigerachtigheid speelde onge 

twijfeld de conservatieve achtergrond van veel winkeliers mee. In het bestuur van het liberale 

Flardinga speelden zij geen enkele rol (zie tabel 1). 

Toch waren het niet de winkeliers die Flardinga de das omdeden. Die taak werd overgelaten 

aan de gemeenteraad, waarin het vrijzinnig-liberale element steeds meer plaats moest inrui 

men voor behoudende krachten en socialisten. In de voor Flardinga beslissende jaren 1928- 

1929 was de zetelverdeling als volgt: ARP en SGP 6, CHU 5, SDAP 5, Vrijheidsbond 3 en RKSP 

2 zetels. Al in de 19e eeuw was het min of meer een vaststaand gegeven dat liberalen het or 

ganiseren van volksvermaken steunden, christelijke partijen deze juist wensten in te perken 

en katholieken hier tussenin laveerden. 48 

Aanvankelijk waren de verhoudingen tussen het 

41 Nieuwe Vlaardingsche Courant 2-12-1908. 

42 Ibidem, 30-5-1908. 


44 Vgl. Nieuwe Vlaardingsche CourantS-9 en 18-9-1909. 

45 Ibidem, 15-1-1924. 

46 Ibidem, 27-6-1924. 


48 Groot, Roomsen, 175. 

28


jonge Flardinga en het gemeentebestuur nog prima geweest. De vereniging gaf toe aan de na 

drukkelijke wens van de raad om de zondagsrust in acht te nemen. 49 

Dankzij haar neutrale 

presentatie vergaarde ze de sympathie, of in ieder geval het voordeel van de twijfel, van de 

meerderheid in de raad. Dat betaalde zich uit in een jaarlijks groeiend subsidiebedrag ten 

bate van de Oranjefeesten. Tijdens het hoogtepunt, begin jaren twintig, bedroeg dat bijna 

duizend gulden op jaarbasis. Daarna begon de raad de subsidie te verlagen tot er in 1927 niet 

meer dan tweehonderd gulden resteerde. Als argument voor de kortingen werd voortdurend 

het lage zedelijk peil van de koninginnefeesten genoemd. Een raadslid kwalificeerde ze als 

'veronedelend', een ander sprak van een 'wilde beesten-spel'. ' 0 

Met de introductie in 1928 van zweef- en draaimolens op het feestterrein was voor de mees 

te gemeenteraadsleden de maat vol. Zij laakten het 'gedeeltelijk weder invoeren van de ker 

mis' en trokken het algemene, neutrale karakter van Flardinga in twijfel. De raad besloot tot 

intrekking van de subsidie, die nadien werd aangewend voor zaterdagmiddagconcerten van 

gemeentewege. Verder verbood de raad het vuurwerk en andere 'luidruchtige vermaken' op 

het Flardinga-terrein.'' 1 

Het volgende jaar organiseerde Flardinga haar laatste koninginne- 

feest. Zonder steun van bovenaf was het nu alles of niets. Nooit werden zoveel concessies ge 

daan aan de smaak van het grote publiek. Bij de openluchtbioscoop waren 'korte echte lach 

films' te zien en er stonden draaimolens, koek-, schiet- en touwtrektenten. Ontstemd over 

deze gang van zaken verbood de gemeenteraad de zweef- en draaimolens. SGP-raadslid M. 

den Admirant verwoordde de gevoelens van de christelijke fracties: kermisattracties zijn on 

gepast op een dag waarop men 'God wil bedanken voor wat hij ons in het Oranjehuis ge 

schonken heeft.' Aangezien de SDAP-fractie zich principieel onthield van besprekingen of 

stemmingen betreffende het koningshuis, troefden de christelijke fracties de liberalen en ka 

tholieken af, die en bloc de zijde van Flardinga kozen. Alleen ARP'erJ.L. Jonker koos vanuit 

het christelijke kamp de zijde van Flardinga. ' 2 

Hadden de socialisten dat ook gedaan, dan was 

Flardinga wellicht (voorlopig) gered. 

Het wegvallen van de kermisattracties als inkomstenbron kwam Flardinga niet te boven. Er 

volgde een ware leegloop uit het bestuur, die voorzitter Koster deed denken aan 'een zinkend 

schip, waarbij de ratten het eerst een goed heenkomen zoeken'. De onvermijdelijke liquidatie 

volgde in oktober 1932. De verklaring van de penningmeester klonk eenvoudig: 'Het voort 

bestaan van "Flardinga" is door hooger hand onmogelijk gemaakt; geen festiviteiten meer op 

ons Flardinga-veld, derhalve geen gelegenheid om onze bezittingen rendabel te maken."' 3 

Vanuit het perspectief van een rentmeester een logische verklaring, maar er speelde meer. 

Flardinga introduceerde niet zomaar kermisattracties op de laatste augustusdag. Voort 

durend teruglopende inkomsten moesten ermee gecompenseerd worden. Naast de ver 

mindering van subsidiegelden werd men ook geconfronteerd met een krimpende achter 

ban. Een jaar na de oprichting telde Flardinga niet minder dan achthonderd leden. Dat 

aantal zou gestaag afkalven tot minder dan tweehonderd in 1927. 54 

Bijgevolg werd de ver- 

49 GAV, 8 E 63, Statuten en huishoudelijk reglement Flardinga 12-10-1908. 

50 GAV, Handelingen van den gemeenteraad van Vlaardingen (1925) 451: Ingekomen stukken gemeenteraad (1925) 284 en 

(1927) 296 en 321. 

51 GAV, Ingekomen stukken gemeenteraad (1928) 343-384; Handelingen gemeenteraad (1928) 719-720. 

52 GAV, Handelingen gemeenteraad ( 1929) 620-630. 

53 GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 3, Notulen 18-11-1929 en 11-10-1932. 

54 Deze cijfers zijn afkomstig uit: GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 1-3, Notulen; inv.nr. 12, Jaarverslagen; Adresboeken Vlaardingen 

1910 e.v. 

2!)


Afb. 5. Ballonoplating op het 

Flardingaveld, koninginnedag 

1907. Gemeentearchief Vlaardingen. 

eniging in hoge mate afhankelijk van gemeentegelden. De kortingen daarop waren niet di 

rect fataal, maar leverden vooral 'moreele schade' op, stelde voorzitter Koster om de moed 

erin te houden. 51 

' Deels mocht dit misschien waar wezen, men werd nu toch in hoge mate 

afhankelijk van entreegelden, die onder invloed van het onbestendige Nederlandse weer 

sterk fluctueerden. 

Flardinga moest dus op safe spelen. Opgezweept door 'Rotterdam' viel de keuze op het 

commerciële vermaak. Men voelde zich hiertoe gedwongen door de veranderende smaak van 

het grote publiek. Een ballonoplating was twintig jaar eerder 'een sensatie-wekkende gebeur 

tenis; thans zou het door sommigen als een kinderspel beschouwd worden', stelde Koster te 

leurgesteld vast. De concurrentie zat niet stil, waarschuwde hij. 'Flardinga moet zich aanpas 

sen aan de mentaliteit van het volk; daar kan men zich niet tegen verzetten.' Het was de 

secretaris die deze profetische woorden in daden omzette: de plaatsing van de zweef- en draai 

molens op het Flardingaterrein. Er rees intern verzet omdat het veredelende karakter van de 

festiviteiten nu wel erg op de tocht kwam te staan. De secretaris gaf geen krimp: 'Feest blijft 

.55 Nieuwe Vlaardingsche Courant 8-11-1932. 

56 Ibidem. 

:>>(


feest en een draai- of zweefmolen is niets minder dan bijvoorbeeld een bioscoop.' Twee jaar 

eerder had hij al opgemerkt dat de veredelende taak voor Flardinga steeds moeilijker was vol 

te houden vanwege 'Rotterdam'.-" 

Verzuiling 

De concurrentie loerde echter ook dichter bij huis. Hier was het niet de commercie, maar het 

verzuilde verenigingsleven dat Flardinga in de wielen reed. Van gereformeerde zijde bleven 

de al genoemde jongelingsverenigingen actief. Bedreigender was de komst van de Christelijke 

Oranjevereeniging in 1920, die ten strijde trok tegen het 'uiterlijk feestvertoon' dat de Oranje 

feesten kenmerkte. Ze wilde stichtelijke lectuur verspreiden en lezingen houden op konink 

lijke verjaardagen. Daarmee wenste de vereniging te werken aan de 'geestelijke verheffing van 

ons volk' en de 'bestrijding van den revolutiegeest'. 58 

Flardinga vreesde aanvankelijk de con 

currentie, maar constateerde 'na een onderzoek' opgelucht dat het zo'n vaart niet zou lopen, 

aangezien 'het doel der Christelijke Oranjevereeniging is op dagen als 31 Augustus deze dag 

met een kerkdienst te beginnen.' 59 

Socialisten brachten inmiddels het 'helpt-u-zelven'-ideaal in de praktijk. Zo werd SDAP- 

voorman J. van Driel op verkiezingspamfletten aan het arbeidersvolk als hun ideale kandidaat 

aanbevolen omdat hij zelf fabrieksarbeider was. 60 

Deze Van Driel stond in de jaren direct na 

Flardinga's ontstaan aan de wieg van een heel netwerk van SDAP-onderafdelingen: harmonie 

Voorwaarts (1905), zangvereniging De Stem des Volks (1906), toneelvereniging Kunst en Strijd 

(1907) en Eendracht, Vereeniging tot Veredeling van het Volksvermaak. Van die laatste club is helaas 

weinig bekend. Ze wordt slechts genoemd in het Adresboek van 1910. Eendracht had toen 

honderdveertig leden. Het voorzitterschap was evenals bij de andere verenigingen in handen 

van Van Driel. Ook de andere bestuurders waren arbeiders (zie bijlage 2). Over de intenties 

wordt met geen woord gerept, maar de veelzeggende bijnaam Vereeniging tot Veredeling van 

het Volksvermaak kan moeilijk anders worden uitgelegd dan als een provocatie aan het adres 

van Flardinga. Vermoedelijk was Eendracht geen lang leven beschoren. Ze paste kennelijk 

niet in de SDAP-strategie voor een bloeiend verenigingsleven. Dat geldt wel voor de andere 

drie, die Flardinga beurtelings overleefden. Ze werden alle ingezet om manifestaties van de 

partij en de vakbeweging bij te staan. De zangvereniging was in 1910 het grootst met 60 leden, 

de harmonie telde 24 aanhangers, de toneelvereniging 15. 

Van de harmonie Voorwaarts is zowaar het archief bewaard. 61 

Voorwaarts is ontstaan uit het 

glasblazerscorps Kunstliefde en Vriendschap (1902). Het was een van de eerste socialistische mu 

ziekverenigingen van het land. 62 

Van spanningen met Flardinga was weinig te merken. Gere 

geld werd er opgetreden tijdens Flardinga's zomerconcerten en tentoonstellingen, waarbij 

uitvoeringen op het Flardingaterrein niet werden geschuwd. Slechts eenmaal viel er binnen 

57 GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 3, Notulen 27-3 en 23-11-1928; inv.nr. 12, Jaarverslag 1926; Nieuwe Vlaardingsche Courant 

30-7-1929. 

58 Nieuwe Vlaardingsche Courant'21-5-1920. 


60 GAV, 8 F 33, Verzameling slrooipamfletten kiezersverenigingen en politieke partijen. 

61 Archieven van arbeidersverenigingen zijn vaak verdwenen of niet eens aangelegd. Dit bemoeilijkt in grote mate het 

sociabiliteitsonderzoek naar deze groep. 

62 Hendrik Jan I.uth, inventaris van hel archief van de muziekvereniging Voorwaarts' te Vlaardingen, 1905-1979 (Vlaardingen 

1982), inleiding. 

31


Voorwaarts-gelederen kritiek te beluisteren op deze samenwerking. Deze vond echter geen 

weerklank bij de meerderheid van het bestuur. 63 

Van Flardingazijde lagen de verhoudingen gecompliceerder. De optredens van Voorwaarts 

kregen geen onverdeeld positief onthaal. Een concert op het Flardingaterrein in 1915 werd 

omschreven als 'zeer druk en ook zeer woelig'. 64 

Dat was natuurlijk niet de bedoeling. Nog 

minder was het de bedoeling dat Voorwaarts de Internationale ten gehore kon brengen tij 

dens een Flardingafeest in 1909. En dat terwijl het bestuur twee jaar eerder nog had opgeroe 

pen 'er voor te waken, dat er geen propaganda voor Voorwaarts of hare zuster-vereeniging ge 

maakt worde'. 65 

Het waren echter de onvermijdelijke neveneffecten van een neutraal beleid. 

Na de Eerste Wereldoorlog verwaterde de samenwerking en beschouwde Flardinga Voor 

waarts als concurrent. 'We dienen flink teekenen van leven te geven, om de concurrentie met 

anderen te kunnen weerstaan', reageerde voorzitter Koster op gratis muziekuitvoeringen die 

Voorwaarts in de zomer van 1926 organiseerde. 66 

Deze gesloten houding was het gevolg van 

de gemarginaliseerde positie die Flardinga zo langzamerhand in het openbare leven innam. 

Toch kwam het niet tot een frontale botsing. Dat is vermoedelijk te danken aan de bovenlo 

kale oriëntatie van Voorwaarts, dat acte de présence gaf bij arbeidersbetogingen overal in het 

land. De belangen liepen daardoor te ver uiteen om elkaar echt te raken, in positieve dan wel 

negatieve zin. 

Ons Genoegen 

Geheel anders ligt dat met de vereniging Ons Genoegen, ontstaan in 1909. Ons Genoegen pre 

senteerde zich evenzeer als een 'neutrale' club, met als doel het organiseren van 'gepaste 

feesten' op nationale en andere feestdagen. Daarmee ontpopte zij zich als een directe be 

dreiging voor het vijfjaar oudere Flardinga. Ons Genoegen schotelde haar leden een relatief 

nieuwe vorm van vermaak voor: variété-avonden met bekende humoristengezelschappen als 

de duo's Van Laar en Carels en de solist Albert Bol. Na afloop was er steevast bal. Als feest 

avonden golden de Sint Nicolaas- en de paardenmarktdag, het restant van de oude kermis. 

Tot een ander terugkerend ritueel ontwikkelde zich de jaarlijkse toneelvoorstelling op tweede 

kerstavond, hetgeen werd beschouwd als de meer serieuze activiteit van Ons Genoegen. Bui 

ten de vaste dagen kwam het incidenteel tot extra activiteiten zoals een voordrachtenavond of 

concert. 

De formule werkte. Gedurende haar eerste jaren trok Ons Genoegen een vrij kleine, maar 

trouwe en gestaag groeiende groep leden. 67 

Verontrustender voor Flardinga dan het aantal 

leden van Ons Genoegen, was de sociale herkomst van die leden (zie tabel 2). 

63 GAV, Arch. Voorwaarts, inv.nr. 1, Notulen 5-4-1906, 14-6-1908, 8-7-1909, 22-6-1911 en 14-7-1913. 

64 Nieuwe Vtuurtliugse/w Courant 15-9-1915. 

65 GAV, 8 E 68, Catalogus van den vakwedstrijd van 1 lardinga niet de daaraan verbonden tentoontelling, 9-14 Augustus 

1909; Arch. Flardinga, inv.nr. 1, Notulen 6-11-1907. 


67 In 1911 telde de vereniging 32 leden, driejaar later 50. Vgl. GAV, Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 1, Notulen. 

32

1 


Tabel 2. Beroepen van resp. leden en bestuurders van Ons Genoegen, 1909-1919. bron: GAV, 

Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 1, Notulen; Adresboeken Vlaardingen 1910-1920; bevolkingsre 

gister Vlaardingen 1900-1935 (zie ook bijlage 3) 

Leden Bestuurders 

vrije beroepen 0 0 

zonder (gepensioneerden, renteniers) 1 0 

kooplieden 3 2 

ondernemers 0 1 

ambachtslieden 10 3 

winkeliers 6 3 

overige zelfstandigen (o.a. tappers, slijters, logementshouders) 5 1 

geëmployeerden (arbeiders, kantoorbedienden) 13 4 

losse arbeiders 2 1 

onbekend 1 0 

Totaal 41 15 

Zowel achterban als bestuurders van Ons Genoegen behoorden in overgrote meerderheid tot 

'het volk', dat dus het heft in eigen handen nam. Aan het bevoogdende optreden van Flar 

dinga hadden deze mensen geen behoefte. Zo mogelijk nog vervelender voor Flardinga was 

de grote groep jongemannen die zich tot Ons Genoegen aangetrokken voelde. Ons Genoe 

gen stelde de minimumleeftijd voor toetreding bewust laag, op zestien jaar. 68 

Het was juist 

deze leeftijdscategorie die Flardinga voortdurend zorgen baarde, maar waar nauwelijks grip 

op te krijgen was. 

Ons Genoegen had blijkbaar meer aantrekkingskracht en dat wilde de vereniging weten 

ook. Twee jaar jong werd de retorische vraag gesteld: 'Wat zouden zij, - die op den paarden 

marktdag wel iets meer verlangen dan den aanblik van roomijswagens, bierwagens en het ge 

knars van wat draaiorgels, - zij die [...] behoefte hebben aan behoorlijke ontspanning, moe 

ten aanvangen als de vereeniging "Ons Genoegen" niet bestond?' Een jaar later leek de 

zelfingenomenheid compleet: 'We hebben kunst en variété aan het volk gebracht. We hebben 

getracht een weinig vroolijkheid te brengen, waar dit in onze plaats zoo hard noodig is en we 

zijn geslaagd'. 69 

Tegelijk met de borstklopperij kwam echter ook de interne kritiek op. Die kwam van nie 

mand minder dan voorzitter N. Moerman, een man die vanwege zowel zijn uitgesproken oor 

delen als zijn sociale afkomst opviel bij Ons Genoegen. Moerman verdiende de kost als han 

delsreiziger, was tevens wethouder van de omvangrijke poldergemeente Vlaardinger-Ambacht 

en een bekend gezicht in het plaatselijk verenigingsleven. Hij vond dat de vereniging te veel 

variété en te weinig 'kunstgenot' bood. Bovendien werd er te veel gedronken door een deel 

van het publiek, meende Moerman. Maatregelen bleven niet lang uit. Tijdens de paarden 

marktdag van 1913 gaf Ons Genoegen een openbaar concert, verzorgd door harmoniever 

eniging Concordia. Daarmee werd niet het oorspronkelijk beoogde publiek, maar de plaatse- 

68 GAV, 7 D 36, Reglement Ons Genoegen 1911; Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 3, Krantenbericht n.a.v. uitvoering 6-12- 

1909. Een groot aantal leden was nog minderjarig. Van hen is in tabel 2 het beroep van de vader verwerkt. 

69 GAV, Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 3, Krantenbericht n.a.v. feestelijkheden 28-6-1911; inv.nr. 1 .Jaarverslag 1912. 

33


lijke elite bereikt. Die eigenaardigheid had zo haar eigen voordelen: 'Wel hadden wij liever de 

groote massa gezien, vooral uit fmantieel oogpunt ware dit wenschelijker geweest, doch we 

hebben bereikt dat "Ons Genoegen" bekend wordt in alle rangen en standen.' 70 

En dat was precies wat Moerman nastreefde. Hij wilde het afgezonderde karakter, dat de 

vereniging tot dan toe had gekenmerkt, doorbreken. Ons Genoegen, de naam zegt het al, 

vormde aanvankelijk een besloten kring, die zich de 'veredeling van het onderling vermaak' 

ten doel stelde. De bijeenkomsten waren alleen toegankelijk voor de leden en hun intro- 

ducé(e)s. Onder aanvoering van Moerman richtte Ons Genoegen zich meer naar buiten en 

werd het exclusivisme uit het reglement verwijderd. Tegen betaling van entreegeld konden 

ook niet-leden de festiviteiten bijwonen. 71 

Moerman trok van leer tegen 'bekrompen zijn of onder eigen kring blijven'. Ons Genoe 

gen moest een 'volksvereeniging' in de ruimste zin van het woord zijn. 72 

Het is maar de vraag 

of Moerman handelde uit idealisme of pragmatisme. Dat laatste is zeer wel denkbaar, aange 

zien de geringe omvang van Ons Genoegens achterban alleen al uit financieel oogpunt geen 

geslotenheid toestond. Hoe dan ook, Moerman presenteerde zijn ideeën als een hoog ideaal. 

Lijnrecht hier tegenover stond in zijn visie het werk van Flardinga. Dat organiseerde juist in 

toenemende mate attracties waar 'een groot deel van het publiek niet mee gediend was.' Bo 

vendien, zo stelde Moerman, 'was 's avonds 11 uur alles afgeloopen, terwijl het gebleken was 

dat ook dit niet naar den zin was van onze jongelui.' 73 

Het was op uitdrukkelijk verzoek van de gemeenteraad dat Flardinga zo vroeg in de avond 

een punt zette achter de feestelijkheden op koninginnedag. Het financieel onafhankelijke 

Ons Genoegen had aan die wens geen boodschap. Tijdens haar eerste grote optreden op 31 

augustus 1909 nam de organisatie zich voor 'na afloop der Flardingafeesten, met onze Dames 

het feest van den dag op gezellige wijze in eigen kring voortzetten'. De feestelijkheden zou 

den worden ingezet '15 minuten precies na afloop der Flardingafeesten'. Een gelegenheids 

lied moest de feestvreugde kracht bijzetten: 

Zoo wordt door ons toch feestgevierd 

En hebben wij nog lol, 

Al maakt dat onzen vroeden Raad, 

Zijn' fijne leden dol. 

Wij lachen om Gemeentelijke 

Verordening wat al meer, 

En gaan als ware 't kermisfeest, } 

Nog weer eens braaf te keer. [bis 74 

De ontevredenheid en het provocatieve karakter dropen ervan af. Maar het koninginnefeest 

was blijkbaar geen succes, want het kreeg geen vervolg. Flardinga hield het op koninginnedag 

voorlopig alleen voor het zeggen. 

De tendens naar meer openheid bij Ons Genoegen bracht drie jaar later een nieuw conflict 

met Flardinga. Beide verenigingen hadden het plan opgevat een concert te organiseren tij- 

70 GAV, Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 1, Notulen 11-1-1913; Jaarverslag 1913. 

71 GAV, 7 D 36, Reglementen Ons Genoegen 1909 en 1911. 

72 GAV, Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 1, Notulen 1.3-9-1913. 

73 Ibidem. 

74 GAV, Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 3, Programma's: Circulaire mei 1909 en Feestlied 31-8-1909. 

34


dens de paardenmarktdag op het Flardingaterrein. Ook nu moest Ons Genoegen haar meer 

dere erkennen in de oudere zuster, die immers vrijelijk kon beslissen over wat er op haar veld 

gebeurde. 75 

Het zal de leden van Ons Genoegen niet lekker. Moerman viel in de jaarvergade 

ring van 1913 uit tegen Flardinga en kreeg daarbij massaal steun. Zijn voorstel op 31 augustus 

opnieuw een feest te geven, werd aangenomen met maar één stem tegen. De tegenstem kwam 

van de secretaris, die de confrontatie met Flardinga vreesde: 'Het resultaat hiervan zal dan ze 

ker zijn dat wij de publieke opinie die wij steeds vóór ons hadden, tegen zullen krijgen.' Moer- 

mans woorden 'wat Flardinga doet, kunnen wij ook', spraken op dat moment echter meer tot 

de verbeelding. 7h 

Maar de geplande botsing bleef uit. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog zou hoe dan 

ook alle plannen in de ijskast hebben doen verdwijnen, maar Ons Genoegen liet het niet eens 

zo ver komen. Een wijziging in het Flardingaprogramma voor de 31e augustus deed de wind 

radicaal uit een andere richting waaien. De spijtoptanten verklaarden dat zij hun confronte 

rende beslissing destijds hadden genomen 'onder den indruk van het treurige feestprogram 

ma van "Flardinga".' Nu daarin onder meer een onderdeel vuurwerk was opgenomen, toon 

de Ons Genoegen zich plotseling tevreden. 77 

De gang van zaken maakt duidelijk dat Ons Genoegen geen partij vormde voor Flardinga, 

dat zich door het gemeentebestuur gesteund wist. Een teruggetrokken houding was voor de 

jonge vereniging echter niet weggelegd, aangezien zij haar bestaan dankte aan de oppositio 

nele rol. Het 'anders zijn' diende gecultiveerd te worden. Dat vroeg bij tijd en wijlen om een 

confrontatie, die echter niet gewonnen kon worden. Dat dilemma brak Ons Genoegen steeds 

meer op. Wat in latere jaren volgde, was een eindeloos gekrakeel. 

Moerman beschuldigde de achterban van een calculerende mentaliteit. De mensen komen 

alleen 'als er echt behoefte is', verder zit Ons Genoegen met lege zalen, jammerde hij. 78 

Oor 

zaak van die lege zalen was het dubbelzinnige imago dat begon op te breken. Sinds Ons Ge 

noegen zich meer naar buiten openstelde, was het onduidelijk op welke doelgroep er nu 

eigenlijk gemikt werd. Was er wat te doen, dan hing men voor het grote publiek aanplakbil 

jetten op, terwijl de rijke Vlaardingers via geadresseerde circulaires verwittigd werden. De be 

langstelling die de elite voor het concert in 1913 aan de dag had gelegd, bleek niet van blij 

vende aard. 'Onfatsoenlijke lieden' kwamen er voor in de plaats, moest het bestuur met lede 

ogen vaststellen. 'We hoeven ze niet nader uit te duiden, daar wij allen dit slag van volk ken 

nen zonder boord en met groote jokeyspetten op het hoofd, op en top pooiers'. De klachten 

hielden aan: er werd 'véél te veel' sterke drank genuttigd, met als gevolg 'liederlijke toonce- 

len'. Volgens de conciërge van zaal De Harmonie, waar Ons Genoegen haar avonden organi 

seerde, werden de drankgelagen veroorzaakt door 'zeelieden die veel geld hadden verdiend'. 

Er volgde een reeks maatregelen om het tij te keren. De kaartverkoop in sigarenwinkels 

kwam te vervallen, alleen aan de zaal kon het publiek nog entreebiljetten verkrijgen. De kle 

dingeisen werden strenger, er kwam een verbod op roken tijdens de voorstellingen en luid 

ruchtigheid en dronkenschap werden niet meer getolereerd. Ter handhaving van deze maat 

regelen huurde Ons Genoegen een surveillance-agent in.' 9 

De ellende had de vereniging aan zichzelf te wijten. Alcoholhoudende dranken, waaronder 

75 GAV, Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 1, Notulen 1-6 en 5-7-1912. 

76 Ibidem, 13-9-1913. 

77 Ibidem, 10-7-1914. 

78 Ibidem, 21-11-1914 en Jaarverslag 1915. 

79 Ibidem, 1-7 en 9-12-1916 en 2-4-1917. 

.35


cognac, rumgrog, punchgrog en natuurlijk bier en wijn, werden vanaf het begin vrij aan de 

man gebracht. Weliswaar was het voornemen de orde 'stipt' te handhaven, 80 

maar daar had 

den de bestuursleden weinig kaas van gegeten. Ze hadden het veel te druk met hun onder 

linge vetes. In ordehandhaving tijdens de soirees leek niemand trek te hebben, in roken en 

drinken des te meer. Op een feestavond in 1915 werd zelfs geruzied en plein public. Het be 

stuurslid M. van Dorssen toonde dat hij zijn rol als ordehandhaver en feestganger niet goed 

wist te scheiden. Toen zijn collega's tijdens het paardenmarktbal aanstalten maakten het feest 

te beëindigen, bezigde hij 'zeer onparlementaire uitdrukkingen'. Zijn gedrag tijdens de Sint 

Nicolaasavond van datzelfde jaar gaf opnieuw amok. Als laatst aanwezige bestuurslid liet hij 

zich verleiden tot het geven van een rondje. 'Is dat leiding geven?' vroeg men zich in de daar 

op volgende bestuursvergadering hardop af. Voor Van Dorssen was dat wederom aanleiding 

voor een scheldkanonnade, waarna hij beledigd aftaaide. 

Onvermijdelijk sloeg 'de kanker der verdeeldheid' toe. Volgens Moerman speelden bij de 

kliekjesvorming 'dronkemanspraatjes' een voorname rol. Er volgde een reeks van ontslagna 

mes, maar de vertrekkers keerden allen na enige tijd op hun schreden terug. Wie er ook 

kwam of vertrok, het geruzie hield aan. De controle bleef gebrekkig, de bestuurders wilden 

tijdens toneelvoorstellingen zelf ook 'genieten', waardoor er bij iedere voorstelling weer men 

sen in slaagden binnen te komen zonder plaatsbewijs. 81 

Het bestuur werkte dus volop mee om de reputatie van Ons Genoegen verder onderuit te 

halen. De tuchtmaatregelen waren blijkbaar niet alleen noodzakelijk om het publiek te disci 

plineren, maar evenzeer om de eigen voorhoede in het gareel te krijgen. Maar het haalde al 

lemaal niet veel uit. Tot het daadwerkelijk praktiseren van zelfhulp bleek de vereniging niet in 

staat. Dat blijkt eens te meer uit de gang van zaken rond de programmering van de feest 

avonden. Daarop was voortdurend kritiek te horen, maar het bestuur bleek niet bij machte de 

programmering te verbeteren. De negatieve opvatting van Moerman over artiesten als Bol, 

Van Laar en Tavenu werd door verschillende bestuursleden onderschreven. 82 

Moerman wilde 

graag eens nieuwe en betere namen op het programma zien, maar ook daarin werd hem de 

voet dwars gezet door Van Dorssen, die vasthield aan oude succesnummers. Financiële zeker 

heid ging vóór kwaliteit. Met de strijdlust jegens Flardinga aan de wilgen en de beschavende 

pretenties tot het nulpunt gedaald, was het morele failliet van Ons Genoegen daar. De werke 

lijke liquidatie volgde als vanzelf. 

'De liefhebberij is er af', constateerde secretaris Winkes in zijn laatste jaarverslag over 

1919. Hij kon de verleiding niet weerstaan te mijmeren over de vroegere feesten waar het 

'zoo deftig' toeging. 'Trotsch als een pauw liepen wij bij de uitvoeringen door de zaal. Min 

of meer uit de hoogte keken wij op ons publiek neer. Hier en daar gaven wij een genadig 

knikje of maakten zelfs met enkele uitverkorenen een praatje. [...] Bij den aanvang van het 

bal ging het bestuur bij de polonaise voorop. Niet om aan den dans deel te nemen, doch en 

kel om het cachet te bewaren.' Wat was er veel veranderd de laatste jaren, door al die slecht 

geklede en vaak beschonken types, stelde Winkes met wrok vast. 'Als bestuurslid vertoont 

men zich niet gaarne in de zaal, van een openen van het bal door het bestuur is geen spra- 

80 GAV, Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 3, Programma's: 4-5-1910 en 6-12-1909. 

81 GAV, Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 1, Notulen 13-12-1913, 10-7-1915, 3-1 en 21-12-1916, Jaarverslag 1917 en 20-7- 

1918. 

82 Ibidem, 1-7-1916. 

36


„ONS GENOEGEN", 

Club tot Veredeling: van het Onderling- Vermaak. 

(OPGERICHT 24 MEI 1909.) 

PROGRAMMA 

tor gelegenheid der Soiree 'Amusante, op DINSDAG 31 AUGUSTUS 1909, 

in de Zaal „HARMONIE", waarbij optreden van den alom gevierden Humorist 

LUCIËN, van Rotterdam, 

met begeleiding en medewerking van zijn Pianist 

Ceremoniemeester: de Heer C. MAAT. 

ov#"" —; ^ % S / 

vjS^ — ^ r — 

')"' A 

1. FEESTMARSCM, JOH. Hwotm». j y I 10. OLADIATOREN-MARSCH FOBIE. 

2. OPENING door den Voorzitter. ij' 11 

L S K 0 R P 0 R A A L 

NAAR 'TRB01MENT. 

FEESTLIED, (Door allen mede te y.mger». J jl i b. oAAR HOUD IK NU EENMAAL NIET VAN. 

•i. OUVERTURE DICHTER UNO BAUER SOM-É. ! B ! Nieuwste coupletten van en door Lood». 

6. ALLES KEERT TERUQ, Komische scène van en door Loco». ^ 

1 2 

- MYRTHEN BLUTCHEN, Water, SIKAOSS. 

Mmnalm mei goud tekromd). P 13. LA C2ARINA, Mazurka Busse Guns. 

ft. ESPANA WALZER, . . .' . . .'WAM-TEÜHH,, ""I 14. VAN DE BRUILOFT, Humoristische scène van en door LOCIËK. 

-7. THE CAKE-WALK, WlM.». *«* 

3. ENGELSCHE STIJL, Nieuwste voordracht van en door Loeien. • LR 

>- NEERLANDSCH VOLKSLIED 

9.' UNTER DEM SIEGESBANNER, Marsen WAONEH. ^ j l 6 

- T 0 T 

WEERZIENS, Marsoh, 

s u c c e s 

' 

N.B. Door den Ceremoniemeester zal nu en dan gelegenheid ^ ^ ^ ^ ^ ^ 

QK/Sx «orden gegeven tot dansen. ..


het derde verenigingsjaar wees al vroeg op een onvrede, die werd verwoord door een brief 

schrijver in de Nieuwe Vlaardingsche Courant. Hij deed zijn beklag over de 'leegte' die de kermis 

had achtergelaten en over het uitblijven van de 'volmaking der menschheid' die ermee was 

beoogd. De zondigheid was simpelweg verplaatst naar andere feesten. 85 

Flardinga werd niet 

bij name genoemd, maar de strekking van het protest was duidelijk. 

In 1909, het oprichtingsjaar van Ons Genoegen, kreeg Flardinga voor 't eerst rechtstreeks 

een openbare aanklacht van niet-orthodoxe zijde te verduren, opnieuw via de krant. De brief 

schrijver, die zich nota bene voordeed als een lid van Flardinga, stelde: 'Het volk als men het 

zoo noemen wil, is nog precies hetzelfde als voorheen. [...] Van af het eerste Flardingafeest, 

heeft men kunnen zien, dat tot slot "Amor" en "Eros" hoogtij vierden.' Er volgde een pole 

miek waarin Flardinga in bescherming werd genomen tegen 'de verdorvenheid van de men- 

schelijke natuur, die van elke uitspanning een uitspatting maakt.' Weer een ander meende 

dat er wel degelijk sprake was van zedelijke verbetering. Hij prefereerde de 'luidruchtige 

nachtelijke zangers' na afloop van Flardingafeesten boven de 'schandelijke zwijnerijen' van 

de kermis. De aanstichter bleef'zijn standpunt na lezing van de reacties onverminderd trouw. 

Hij merkte op dat het drankmisbruik gewoon doorging, omdat 'dit vocht in flesschen en krui 

ken wordt meêgebracht door de bezoekers'. Dit werd niet ontkend, maar ter vergoelijking 

stelde een van de Flardinga-verdedigers 'dat men slechts met moeite zich op het feestterrein 

bedrinken kan, daar er de gelegenheid niet toe geboden wordt.' 86 

De discussie toont aan dat het vertrouwen in Flardinga onder de achterban niet onverdeeld 

groot was. Een deel had blijkbaar alle hoop op zedelijke verbetering van de feestlustigen laten 

varen, een ander deel paste de verwachtingen aan de realiteit aan. Frijhoffs typering van cul 

tuuroverdracht als een 'fijnmazig spel van geven en nemen' is hier feilloos van toepassing. 87 

De polemiek in de krant stond getuige het gestaag afkalvende ledental niet op zichzelf. Een 

breekpunt in de geschiedenis van Flardinga vormt 1909, het jaar waarin de discussie zich vol 

trok. Het vertrouwen in de veredelingspretenties nam zienderogen af, het aantal leden zakte 

met ruim honderdvijftig tot onder de symbolische grens van vijfhonderd en bovenal: de con 

currentie diende zich aan. Ons Genoegen, verzamelplaats van ontevredenen, toonde meer re 

aliteitszin door zich - althans in het begin - te richten op fatsoenlijk vermaak in beperkte kring. 

Helaas valt niet meer precies na te gaan in hoeverre Ons Genoegen haar leden onttrok aan 

Flardinga, omdat de ledenlijst van laatstgenoemde club niet bewaard is. Maar gezien de op 

positierol die Ons Genoegen zichzelf toedichtte en de toenemende ontevredenheid over het 

functioneren van de grote zuster, mag gevoeglijk worden aangenomen dat Ons Genoegen 

(deels) in dezelfde vijver viste. En dat werd gevoeld door Flardinga. Niet toevallig amper een 

jaar na het aantreden van Ons Genoegen klaagde secretaris Geelen over een 'geknakt' ver 

enigingsleven, veroorzaakt door toenemend geldgebrek, 'dat zoo verlammend op den onder 

nemingsgeest werkt'. 88 

Flardinga werd blijkbaar niet alleen van buiten bedreigd, zoals cle vereniging de zaken 

graag voorstelde, maar ook door interne spanningen. Het zijn dezelfde spanningen die de ou 

dere zustervereniging in Goes (1867-1896) reeds fataal waren geworden. Splijtzwam daar was 

de mate waarin men een publieke taak te vervullen had, dan wel zich moest beperken tot ac- 

85 Nieuwe Vlaardingsche Courant 23-6, 27-6 en 29-6-1906. 

86 Ibidem, 8-9, 11-9, 18-9 en 22-9-1909. 

87 W.Th.M. FrijhofT, Cultuur, mentaliteit: illusies van elites? (Nijmegen 1984) 27. 

88 GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 12, Jaarverslag 1910. 

38


tiviteiten voor de eigen leden. In de Zeeuwse stad overheerste de sociëteitsgedachte, waar 

door de vereniging zich ontpopte tot 'eene verzameling van gegoede burgers en hunne ge 

zinnen, die zichzelven eenige uitspanning trachten te bezorgen.' 89 

Flardinga kende evenals 

de Goese vereniging een stroming die niet zozeer voor 'het volk' alswel voor de eigen leden 

wilde werken. Maar haar bestrijders hadden een sterke troef in handen die in Goes had ont 

broken: Flardinga kreeg gemeentesubsidie, was daarom een publieke instelling en moest dus 

openbare vermaken organiseren. Het bestuur smeedde een compromis, met plaats voor zo 

wel besloten als openbare festiviteiten. Dit werd pas aanvaard na eindeloos touwtrekken, waar 

bij burgemeester Pruis persoonlijk intervenieerde en de vereniging, 'zoo nauw verwant aan 

de gemeente', wees op haar publieke verantwoordelijkheden. 9 

" 

De spanningen over de te volgen richting luidden in Vlaardingen dus niet direct het einde 

van Flardinga in, maar leidden wel tot een 'afsplitsing' in de vorm van Ons Genoegen en ver 

volgens tot een compromis tussen voor- en tegenstanders van openheid, dat voor geen van de 

partijen bevredigend kon zijn. Het gevolg op termijn was uiteindelijk hetzelfde als in Goes: 

leegloop. Het gemeentebestuur onderving echter de daardoor ontstane financiële krapte, zo 

dat het verenigingsleven gerekt kon worden. Deze toenemende overheidsbemoeienis en -in 

vloed is typisch 20e-eeuws. Het particulier initiatief, verantwoordelijk voor het beschavings 

offensief, werd zo langzamerhand overgenomen door de overheid. 91 

Hoe Flardinga tegen dat proces aankeek, komt helder tot uiting in de arrogantie waarmee het 

weglopen van de achterban werd gebagatelliseerd. Wervingsacties wuifde het bestuur weg, mond- 

tot-mond-reclame moest maar voldoen. Bovendien, zo werd gesteld, 'als er wat te doen is, komen 

de Vlaardingers toch wel bij ons, maar dan moeten ze duurder betalen en brengt hun niet-lid zijn 

ons voordeel aan.' 92 

Toen het gemeentebestuur vervolgens alle steun introk en zelf muziek 

korpsen ging arrangeren, resteerde van Flardinga al niet veel meer dan een lekke ballon, ont 

daan van leden én idealen. De overheidssteun had de vereniging min of meer in slaap gesust. 

Ons Genoegen, gespeend van iedere vorm van overheidssteun, wist de zwakte van Flardinga 

niet voldoende uit te buiten. De vereniging trok onvoldoende leden, waardoor zij toch weer in 

de handen van een verdwaalde voorstander van 'openheid' werd gedreven. Dat de vereniging 

deze richting-Moerman in beginsel helemaal niet voorstond, moge al blijken uit haar naam. Het 

blijkt nog veel treffender uit de merkwaardige zelfkritiek van secretaris Winkes toen Moerman tij 

delijk het bestuur had verlaten: 'Hij kon het toch niet helpen dat hij het beter wist dan wij?' 93 

Een volgende generatie uit het 'volk' liet zich niet meer in dergelijke bochten wringen. Na 

Ons Genoegen ontstond in de jaren twintig kort na elkaar een aantal niet-zuilgebonden 

buurtverenigingen. Deze kwamen veelal voort uit ad /joc-commissies, die sinds Wilhelmina's 

inhuldiging in 1898 ter gelegenheid van Oranje-hoogtijdagen hun buurt versierden. In 1928 

vermeldde het Adresboek van Vlaardingen naast Flardinga drie concurrerende namen onder 

de noemer 'verenigingen voor volksvermaken', waaronder buurtvereniging Pro Regina. Deze 

buurtorganisaties stonden onder aanvoering van arbeiders en kleine zelfstandigen, het eigen 

lijke 'volk' dus (zie bijlage 4). Eén van hen was voormalig Flardinga-bestuurslid M.C. van Da 

len, bakker van beroep. 94 

89 Helsloot, Vermaak, 67-72. 

90 GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 1, Notulen 12-7, 31-7, 3-9 en 20-9-1913; inv.nr. 2, Nolulcn 14-6-1915 en 14-6-1920. 

91 De Rooy, 'Burgers', 49. 


93 GAV, Arch. Ons Genoegen, inv.nr. 1, Jaarverslag 1917. 

94 Vgl. Adresboek Vlaardingen (1928). 

39


Afb. 7 Het Flardingaveld, koninginnedag 1907. Gemeentearchief Vlaardingen. 

Afb. 8 Het bestuur van de buurtvereniging Pro Regina. Gemeentearchief Vlaardingen. 

40


Flardinga wenste echter niet te wijken voor de nieuwkomers. Volgens voorzitter Koster stond zij 

nog immer aan de spits van de verenigingen en buurtcommissies 'welke de veredeling van het 

volksvermaak nastreven', zo stelde hij strijdbaar in 1927. Vierjaar later moest hij schoorvoetend toe 

geven dat de buurtverenigingen het Flardinga erg moeilijk hadden gemaakt. 96 

Daarmee zei hij 

niets te veel. In 1926 kwam op initiatief van deze buurtverenigingen een overkoepelende algeme 

ne Oranjevereniging tot stand, een regelrechte aanval op Flardinga's centrale positie. 9 

'' Alsof de 

kwijnende vereniging het niet moeilijk genoeg had om zich temidden van deze stormachtige ont 

wikkelingen te handhaven, zag in 1928 een deel van de gemeenteraad in de komst van de concur 

rerende Oranjeverenigingen een uitgelezen argument om haar de toch al slinkende subsidie voor 

de Oranjefeesten geheel te ontnemen. 97 

Een wens die zoals bekend niet veel later praktijk werd. 

Conclusie 

Het bestaan van Flardinga en Ons Genoegen maakt duidelijk dat verenigingen ter veredeling 

van volksvermaken aan de opgang van een nieuwe eeuw geen boodschap hadden. Sterker 

nog, beschavingsinitiatieven op het gebied van de openbare vermaken kwamen in Vlaardin 

gen juist vóór 1900 slechts moeizaam van de grond. De afschaffing van de kermis in 1904 

vormde de aanzet tot een voortvarender aanpak. 

Het zou verkeerd zijn Vlaardingen als een achterlijke uitzondering af te doen. In steden als 

Den Haag en Maastricht werden ook pas in de 20e eeuw vergelijkbare particuliere organisa 

ties opgericht. Het moment waarop het 'volk' ook maar eens aan beschaafder vormen van 

vrijetijdsbesteding moest wennen, was in hoge mate afhankelijk van min of meer toevallige, 

plaatselijke, factoren. Een van die factoren was de afschaffing van de kermis, niet zelden aan 

leiding tot de oprichting van een volksvermaakvereniging. Zoals Jansen heeft laten zien, raas 

de de afschaffingskaravaan gedurende zeker driekwart eeuw door Nederland. 98 

Het initiatief tot afschaffing verschoof echter van de progressief-liberalen naar conservatie 

ve en orthodoxe krachten, die in de 20e eeuw aan invloed wonnen. Daardoor kwamen de op 

richters van Flardinga in een merkwaardige positie ten opzichte van de kermis, die typisch 

mag heten voor hun tijd: zij moesten de verdenking van zich afschudden de lolletjes van de 

kermis te willen herstellen. Toch leverde deze 'valse start' voor het vervolg geen grote koers 

wijzigingen op. Flardinga borduurde met haar muziekuitvoeringen, Oranjefeesten en ten 

toonstellingen grotendeels voort op het werk van haar oudere zusterverenigingen elders in 

Nederland. Het 19e-eeuwse adagium van 'nut en genoegen' bleef invloedrijk. Uiteraard wer 

den programma-onderdelen aangepast aan de mode van de tijd, zoals bioscoopvoorstellingen 

en moderne sportwedstrijden, maar dat doet weinig af aan de beschavende boodschap. 

De enige echte vernieuwing mogen de reclame- en etalagewedstrijden heten. De hulp aan 

neringdoenden sloeg niet echt aan, maar toont wel in welke richting Flardinga al gauw ten 

deerde: die van de commercie. Het Rotterdamse winkel- en vermaaksaanbod mag met weinig 

fantasie worden beschouwd als een moderne, permanente, kermis. Flardinga wilde haar 

stadsgenoten hiertegen afschermen. In die strijd verloor zij de oorspronkelijke beschavings- 

95 GAV, Arch. Flardinga, inv.nr. 3, Notulen 5-4-1927 en 6-3-1931. 


97 GAV, Ingekomen stukken gemeenteraad (1928) .355. 

98 Zie noot 5. 

11


doeleinden uit het oog en ging het eigen overleven prevaleren. Zusterverenigingen elders 

hadden daar ook last van. De metamorfose van de Amsterdamse Vereeniging tot Veredeling 

van het Volksvermaak tot Oranjevereniging in de jaren tachtig van de 19e eeuw was niets 

meer of minder dan een kwestie van overleven. Wildenbeest spreekt in dit verband van de nei 

ging onder formele organisaties om op den duur een eigen dynamiek te ontwikkelen, 'ge 

richt op het voortbestaan op zich'. 99 

Dat ondermijnde uiteindelijk iedere vorm van idealisme. 

De drang tot overleven was niets nieuws, de gehanteerde middelen waren dat wel. De slag 

met de grote commerciële vermaaksindustrie is een zaak van na de eeuwwisseling. In de I9e 

eeuw stond het massavermaak nog in de kinderschoenen. 1,111 

Het was in deze slag dat Flardin 

ga het oorspronkelijke spoor bijster raakte. De nieuwe richting kon geen genade vinden in de 

ogen van het gemeentebestuur. De vereniging raakte beklemd tussen commercie en een 

steeds meer op zedelijkheid hamerende overheid en werd uiteindelijk verpulverd. Uit pure 

frustratie over de voortdurende kritiek in de raad zond het voltallig bestuur een ingezonden 

brief aan de krant. Kort en bondig werd hierin het grote dilemma onder woorden gebracht: 

'Wat de een mooi vindt, valt soms helemaal niet in den geest van een ander.' 101 

Commercie en een 'zedelijke' overheid: het waren twee krachtige, maar niet de enige fac 

toren die Flardinga de das omdeden. Dat deze hun vernietigende werk konden doen, was te 

danken aan het voorbereidende werk van andere factoren. In de eerste plaats dient genoemd 

te worden de verzuiling. Van orthodoxe kant was die niet nieuw, maar de socialistische zuil 

stond pas in de steigers toen Flardinga al in bedrijf was. Maar de socialistische verenigingen 

waren niet de enige die hun beschavende ambities hoog van de toren bliezen. Minstens zo 

zelfbewust presenteerden zich 'neutrale' organisaties als Ons Genoegen en de Oranjevereni 

gingen op buurtniveau. Bij Ons Genoegen vormde 'beschaving' slechts een dun laagje vernis 

om in eigen kring pretentieloos vermaak te bieden. 

De opkomst van deze 'volkse'verenigingen maakt duidelijk dat de tijd van betutteling geweest 

was en dat de zelfhulpgedachte niet alleen leefde onder socialisten, zoals Groot lijkt te suggere 

ren. 102 

Erg soepel verliep dit emancipatieproces echter niet, zo blijkt treffend uit de geschiede 

nis van Ons Genoegen, die boordevol ruzies staat. Ook de opmerking dat voorzitter Moerman, 

een man van meer gegoede afkomst, het toch eigenlijk allemaal wel beter wist, relativeert de on 

afhankelijkheidszin van het 'volk'. Op eigen benen staan verliep met vallen en opstaan. 

Eeenders verklaart het verdwijnen van de vereniging voor volksvermaken in Hoorn uit de 

verzuiling. Het speelveld voor een zich als neutraal manifesterende vereniging zou daardoor 

tegen het eind van de 19e eeuw verdwenen zijn. 103 

Bestudering van de Vlaardingse situatie 

wijst uit dat die conclusie, mocht ze in Hoorn inderdaad geldigheid bezitten, zeker niet veral 

gemeniseerd kan worden. In Vlaardingen was het niet alleen de verzuiling, maar een complex 

van krachten, dat de verdwijning van Flardinga veroorzaakte. Daaronder behoren typisch 20e- 

eeuwse factoren als het doorwerken van de zelfhulpgedachte in steeds bredere kring en de 

toenemende invloed van de overheid en van het commerciële vermaak. Stuk voor stuk zaken 

die in de voorbije eeuw stilaan waren ontwaakt en nu tot volle wasdom kwamen. 

99 Vgl. Dekker, 'De Vereeniging', 199-200; Wildenbeest, 'Quanselbier', 67-68. 

100 Beckers en Van der Poel, Vrije tijd, 65-68. 


102 Groot noemt als wegbereiders van de zelfhulpgedachte alleen de socialisten. Hij sluit geen andere groepen uil, 

maar noemt ze evenmin. Vgl. Groot, Roomsen, 189. 

103 Leenders, 'Vereeniging voor Volksvermaken', 272-273. 

12


De opeenhoping hiervan maakt de geschiedenis van verenigingen als Flardinga en Ons Ge 

noegen wel tot een lange lijdensweg. In die zin heeft Helsloot gelijk dat het verenigingsleven 

er voor de veredelaars van het volksvermaak niet gemakkelijker op werd. En toch: zeker tot aan 

de Eerste Wereldoorlog, de mokerslag voor het ongebreidelde 19e-eeuwse vooruitgangsopti 

misme, bleef van alles mogelijk. Plaatselijke omstandigheden waren van beslissende invloed. 

De kortstondige bloei van Flardinga én Ons Genoegen maakt dat in ieder geval duidelijk. 

Bijlage 1 

Bestuursleden Flardinga 

naam beroep 

P.H. van Abshoven reder 

j j Al boekhouder 

Jac. den Boer bakker/schoenmaker 

H. de Bruin onderwijzer 

J. Buters broodbakker 

A.C. Couvée civiel ingenieur 

C. van Dalen broodbakker 

W.P. van Dam kantoorbediende 

J. Dorsman directeur boekhandel en drukkerij 

L.P. van der Drift haringhandelaar 

J.A. Dulfer winkelier in modeartikelen 

W.C. Drossaert van Dusseldorp groothandelaar Indië 

H. van Enk behanger 

Chr. Geelen werkmeester Hollandia 

P. Goedknegt directeur zeevishal 

A. van der Griend kantoorbediende 

N.T. Habraken chef burgerlijke stand 

D. van Heijningen oprichter Hollandia 

L. van Heijningen koopman veevoeder 

G. van Buuren van Heijst koopman-reder 

B. Helleman directeur burgeravondschool 

J. van Linden van den Heuvel spaarbankdirecteur 

A. Hoogerwerf koopman 

G. van der Horst-Nieuwenhuis (v) vrouw directeur gasfabriek M. van der Horst 

CH. Wagenaar Hummelinck, erelid directeur Hollandia 

M.L. Hummelinck-Lehmann (v) vrouw adjunct-directeur Hollandia J.M. Hummelinck 

M G. Wagenaar-Hummelinck adjunct-directeur Hollandia 

G.J. de Jong banketbakker 

Adr. Kikkert (v) zonder 

H. Kikkert eigenaar rederij 

A. Knottenbelt, erevoorzitter notaris 

A.A. Koster schoolhoofd 

W.H.A. Leenen gymnastiekleraar Hollandia 

J.G Maassen timmermansbaas 

L. de Mul expediteur Van Gend en Loos 

Joh.A. Mulder kantoorbediende 

A.G. Mulié notaris 

L.M. Muns fotograaf 

•h">


N. Ommering koopman 

Hein Oosterbroek klerk-magazijnmeester gem. gasfabriek 

p. Pet haringkuiper 

R. van der Plas fabrikant 

Arie Plcijsier administrateur Nutsspaarbank 

A. Roodenburg verver 

H.R van Rosmalen politiecommissaris 

P.J. van der Schaar schoolhoofd 

S. Schippers koopman 

). van Schravendijk, erelid gemeentesecretaris 

J. Smitjr. schoolhoofd 

H. van Toor Jzn. fabrikant 

D. van der Valk reder 

A.G. Verspeek ? 

E.J. Visser schoolhoofd 

Arie van der Vlis ondersluiswachter bij gemeentewerken 

A. Vogel rijksopperkeurmeester vis 

H.K.A. Vosbergen schoolhoofd 

T. Yperen kantoorbediende 

A.G. van Zwieten onderwijzer 

Bijlage 2 

Bestuursleden Eendracht, Vereeniging Int veredeling van volksvermaken in 1910 

naam beroep 

D.van den Berg ? 

J. Bleijcnburg ? 

Joh. Dix bankwerker 

J. van Driel fabrieksarbeider 

D. Pendraat fabrieksarbeider 

W. van Stein arbeider suikerfabriek 

W. Sterk letterzetter 

Bijlage 3 

Bestuursleden Ons Genoegen 

naam beroep 

W. Berveling kantoorbediende 

M. Brand fabrieksarbeider Hollandia 

A. Deegeling zoon winkelierster 

J. Deegeling haringkruier 

J. van Dooren zoon boekdrukker A. van Dooi en 

M. van Dorssen timmerman 

D.M. van den Heuvel banketbakker 

L. Kornaal winkelier 

N. Moerman handelsreiziger 

W. Schruijer broodslijter 

4-1

J.T. Smit koopman 

J. Stahlie zoon winkelier 

A. Vermeer verver 

M. Westerdijk zeevisser 

CJ.G. Winkes kantoorbediende 

Gewone leden Ons Genoegen 

naam beroep 


D. van den Band zoon fabrieksarbeider 

J. van den Boogert ? 

Abr. Bot kantoorbediende 

J. Brobbel los werkman 

J. Buddenböhmer koopman in groenten 

PJ. Corver zoon schoenmaker 

H. van Daelen winkelbediende 

J. Dijkshoorn kuipersbaas 

B. Groen zoon fustkuiper 

W. Harloff fondsbode 

P. van der Heul zoon vleeshouwer 

J. Kammerman rijwielhersteller 

F. van der Knaap zoon broodbakkersbaas 

P. de Lange zoon metselaar 

Leeuwis zoon winkelierster 

A. Maarleveld bokkingroker 

P. Mooij winkelier, melkslijter 

J. van Noord zeevisser 

C. Noorlander fabrieksarbeider 

A. Olieman zoon los arbeider 

A. Roodenburg boekbinder 

W. van Roon conciërge zaal Harmonie 

J. van Schoor barbier 

Jac. Smit koetsier 

GJ. van der Struijs barbier 

Jac. van Toor zoon wijnhandelaar en slijter H. van Toor 

M. van der Valk zoon kuiper K. van der Valk 

P. van der Valk winkelier 

C. Verheij zoon fustkuiper 

G. Verheij zoon schipper 

Korn. de Waard electriciën 

P.L. Wapenaar smid-metaaldraaier 

W. Wapenaar pakhuisknecht 

A. van der Weijden zaadhandelaar 

M. Westerdijk zeeman 

M. van der Windt fustkuiper 

J. van Yperen zoon expediteur 

T. van Yperen zonder 

P.H. de Zeeuw winkelier in ijzerwaren 

F. Zuidgeest kuiper 

J. Zuidgeest kuiper 

45


Bijlage 4 

Bestuursleden buurtvereniging Pro Regina in 1928 

naam beroep 

H. v.d. Arend incasseerder gasfabriek 

J. de Bruijne los werkman 

I. . van Papeveld schoenmaker 

A. v.d. Schee touwslager 

Nic. Verkade fabrieksarbeider 

Bestuursleden buurtvereniging Smalle Havenstraat in 1928 

naam beroep 

G. Bot schildersbaas 

M.C. van Dalen bakker 

F. van Leeuwen kantoorbediende 

Bestuursleden buurtvereniging Wcslhaveu plaats in 1928 

naam beroep 

J. Breur barbier 

A. Kop barbier 

N. Verboon grossier in parfums 

IC.

Boekbesprekingen 

Recensies 

tot het schrijven van de Vita Sancti Adalberti. 

In een tweede artikel publiceert Gumbert de 

G.N.M. Vis (red.), In het spoor van Egbert. Aartsbis boekenlijst die is overgeleverd in een compilatieschop 

Egbert van Trier, de bibliotheek en geschiedwerk van de 16e-eeuw.se Egmondse monnik Bouschrijving 

van het klooster Egmond (Egmondse Studewijn van 's-Gravenhage. In zijn inleiding helpt 

diën 3; Hilversum: Verloren, 1997, 191 blz„ ISBN hij het misverstand uit de wereld dat het hier zou 

90-6550-289-0) 

gaan om een catalogus van de bibliotheek', volgens 

Gumbert gaat het veeleer om een aanwin 

De derde bundel Egmondse Studiën bevat zes arstenlijst, die bovendien niet volledig is. Deze bron 

tikelen die (soms wel erg losjes) zijn gegroepeerd is al meermalen uitgegeven, maar de nieuwe edi 

rond de persoon van Egbert, aartsbisschop van tie is toch geen overbodige luxe. Gumbert lost een 

Trier, overleden in 993. Diens betekenis voor Eg- aantal paleografische problemen op, identificeert 

mond blijkt van tweeërlei aard te zijn geweest. Ten een aantal niet eerder herkende werken en locali- 

eerste was hij een prominent familielid van de seert de nog bestaande boeken. Tenslotte somt hij 

stichtersfamilie: hij was een kleinzoon van de Hol de bewaarde Egmondse handschriften op die niet 

landse graaf Dirk I, die Egmond stichtte als non- in de lijst voorkomen. Een index completeert dit 

nenconvent, en een zoon van Dirk II, die het buitengewoon nuttige artikel. 

klooster omvormde tot een benedictijner man- Eén van de door Gumbert behandelde handnenabdij. 

Ten tweede was Egbert een belangrijke schriften is pas in 1995 'teruggevonden' in de 

begunstiger van Egmond: hij schonk het klooster Utrechtse universiteitsbibliotheek. Het dateert uit 

relieken en boeken, en was de opdrachtgever voor de 12e eeuw en bevat de brieven van de apostel 

de levensbeschrijving van Sint Adalbcrt. 

Paulus. H.G.E. Rose toont aan dat het inderdaad 

S. Flesch wijdt een Duitstalig artikel aan perso van Egmondse oorsprong is en beschrijft de lotgenen 

uit de omgeving van Trier die evenals Egbert vallen van het boek. Het was niet eerder als Eg- 

een rol speelden in Egmond. De voornaamste monds herkend omdat het een ex libris droeg van 

schakel was wel Ruopert, de monnik van Meltlach de Sint-Paulusabdij, waar het al in de Middeleeu 

die in opdracht van Egbert naar Egmond reisde wen terecht was gekomen. 

en daar de vita van Sint Adalbert optekende. R.H.F. Hofman maakt gebruik van de genoem 

Flesch waagt de veronderstelling dat deze Ruopert de boekenlijsten en enkele andere bronnen om 

dezelfde was als Ruodpreht, opdrachtgever van een schets te geven van het onderwijs in Egmond. 

het zogenaamde Egbert-psalter, en als Robert, Per vak wordt vermeld wat de meest gebruikelijke 

elect van het bisdom Toul. Echt harde bewijzen literatuur was in de Middeleeuwen, waarna aan de 

zijn er niet, maar het idee is alleszins de moeite hand van de Egmondse bronnen wordt bezien wat 

van het onderzoeken waard. Een andere monnik hiervan voorhanden was in de kloosterbiblio 

van Mettlach, zonder naam vermeld in de Vita theek. In het algemeen lijkt de boekerij goed 

Sancti Adalberti, wordt door Flesch geïdentifi voorzien te zijn geweest. 

ceerd als de Engelsman Lioffin, die ook in de Sint- Het langste en diepst gravende artikel in deze 

Pietersabdij te Gent sporen heeft nagelaten. bundel is van j.W.J. Burgers. Het is gewijd aan de 

J.P. Gumbert onderzoekt aan de hand van de grafelijke kapelaan Allinus, die al eerder door 

12e-eeuwse boekenlijst van Egmond in hoeverre Burgers was ontmaskerd als de Egmondse monnik 

de schenkingen van Egbert de basis van de kloos die het laatste deel van de Annales Egmundenses 

terbibliotheek hebben gevormd. Dit lijkt een alles schreef. Allinus, wiens wereldlijke naam Allardus 

zins verdedigbare hypothese. Gumbert spreekt luidde, stamde uit het adellijke geslacht Van Haar 

overigens zijn twijfel uil over de stelling van Hof lem, en verdiende in de jaren 1198-1203 en 1214en 

Cordfunke dat Egbert persoonlijk in Egmond 1222 zijn sporen als klerk van de graven van Hol 

heeft vertoefd, een kwestie die van groot belang is land. Vele oorkonden uit die tijd dragen de 

voor de vraag wanneer het mannenklooster is ge tekenen van zijn bemoeienis, hetzij in het schrift, 

sticht. Als zij gelijk zouden hebben, zou dat de hetzij in het dictaat. Burgers beschrijft op knappe 

oorsprong terugvoeren lot circa 950. Gumbert wijze het leven en werken van Allinus en laat zien 

leest de door hen gebruikte bron echter anders in welke netwerken hij functioneerde. Als niet te 

en stelt het ontstaan rond 980. De beginfase van versmaden toegift bevat dit artikel een nieuwe edi 

de abdij zou een begrijpelijk kader bieden voor detie van het slot van de Annales, met een vertaling 

schenkingen van Egbert en voor diens opdracht in het Nederlands. De diplomatische en codicolo- 

47


gische details en spitsvondigheden maken dit artiking zich op met hedendaagse, steeds maar in herkel 

lot pittige kost, maar de volhardende lezer haling vervallende radioprogramma's als 'Arbeids 

wordt rijk beloond. 

vitaminen' en 'Muziek voor miljoenen': die draaien 

niet anders dan 'gouwe ouwe', maar keer op 

Gerrit Verhoeven 

keer blijkt dat juist die bij het grote publiek niet 

stuk kunnen. 

Koen Goudriaan laat zien hoe de Middelneder 

Anneke B. Mulder-Bakker en Marijke Carasso-Kok landse versie van de Legenda aurea, gewoonlijk het 

(red.), Gouden legenden. Heiligenlevens en heiligen Passionael genoemd, op de valreep van de Middelverering 

in de Nederlanden (Hilversum: Verloren, eeuwen een geweldige verspreiding kreeg dankzij 

1997, 182 blz., ISBN 90-6550-291-2, ƒ 39) 

de drukpers. Goudse en Delftse drukkers namen 

hierbij het voortouw. Het artikel van Goudriaan is 

In 1998 is het 700 jaar geleden daljacobus de Vo- verlucht met fraaie houtsneden van heiligen, vaak 

ragine overleed. Hetjaar daarvoor organiseerde het afdrukken die in vele edities en zelfs door ver 

Museum van het Boek/Museum Meermanno-Wesschillende drukkers werden gebruikt. 

treenianum in Den Haag in samenwerking mei het Peter van Dael toont met woord en beeld aan 

Hagiografisch Werkgezelschap een tentoonstelling dat de Legenda aurea ook al vóór de opkomst van 

tot zijn nagedachtenis. De dominicaan De Voragine de drukpers beeldende kunstenaars inspireerde. 

Johan Oosterman demonstreert hoe de heiligenverering 

in de praktijk van de liturgie gestalte 

kreeg. Hij stelt dat dit mogelijkheden biedt om de 

alledaagse beleving van de vroomheid te onderzoeken. 

Charles Caspers belicht de verering van 

heiligen na de Middeleeuwen. Het lijkt wel alsof 

er op dit moment een herleving van de belangstelling 

plaats vindt. Aan de kerk zal het niet liggen, 

getuige alleen al het aantal van 270 heiligverklaringen 

door paus Johannes Paulus II. 

ontleent zijn faam aan de Legenda aurea, een verzameling 

heiligenlevens, geordend volgens de kerkelijke 

kalender. Predikers en onderwijzenden, maar 

ook wel leken die de leeskunst machtig waren, konden 

zo voor elke dag de levensbeschrijving van de 

juiste heilige naslaan. Eeuwenlang bleef de Legenda 

aurea de basis voor de voorstellingen die gelovigen 

zich maakten van de vaak zo intensief vereerde heiligen. 

Er bestaan meer dan honderd handschriften 

van de Middelnederlandse versie, die bovendien 

dertien keer is gedrukt. Niet alle exemplaren bevatten 

dezelfde tekst. Kopiisten gingen gewoonlijk 

nogal vrij om met hun voorbeeld en vervingen bijvoorbeeld 

de levensbeschrijvingen van algemene 

door die van plaatselijke heiligen. Dit geeft goede 

aanknopingspunten voor onderzoek naar het gebruik 

van de Legenda aurea, waarvan de bundel enkele 

fraaie voorbeelden bevat. 

In een inleidend artikel stelt Anneke Mulder- 

Bakker de vraag aan de orde of verhalen over heiligen 

in 13e-eeuws Nederland door de kerk 

gebruikt werden in een zogenaamd 'beschavingsoffensief'. 

Haar antwoord luidt ontkennend. Populairder 

dan de hoogkerkelijke, maar voor de gewone 

sterveling onbereikbare ideaalbeelden 

waren de heiligen die haast tastbaar op aarde aanwezig 

waren en met hun wonderkracht de gelovigen 

hielpen in hun alledaagse leven. 

Marijke Carasso-Kok wijdt een boeiend stuk aan 

de opzet en de bedoeling van de Legenda aurea, en 

zoekt naar een verklaring voor de langdurige populariteit. 

De vaak stereotiepe verhalen wisten 

toch vele generaties te boeien, tot rond 1500 de 

bronnenkritiek van de Renaissance een einde 

maakte aan het succes. Bij mij drong de vergelij 

18 

Enkele studies zijn gewijd aan afzonderlijke heiligen 

uit de Legenda aurea. Zo schrijft Bernhard 

Scholz over Elisabeth van Thüringen, die in 1231 

overleed en al in 1235 heilig werd verklaard. Vele 

hospitalen en andere zorginstellingen waren aan 

haar gewijd, ook in de Nederlanden. Dit is echter 

niet het hoofdthema van de bijdrage van Scholz: 

hij analyseert de verhaal- en vertelstrategie, om te 

concluderen dat het tijdloze karakter van de legende 

bij uitstek geschikt was om Elisabeth als heilige 

en middelares te presenteren. Hans van Dijk 

wijdt een artikel aan Karei de Grote, die in 1165 

heilig werd verklaard en wiens levensbeschrijving 

in de loop der eeuwen aanzienlijke wijzigingen 

onderging. Werd hij eerst alleen interessant gevonden 

als groot keizer, later werden zijn activiteiten 

tot kerstening van de heidenen uitvergroot. 

Andere bijdragen in deze bundel gaan juist 

over heiligen die niet in de legenda aurea voorkomen. 

Zo schrijft Ria van Loenen over de door Johannes 

Gielemans verzamelde levensbeschrijvingen 

van Brabantse heiligen. Fons van Buuren 

belicht Sint Cunera, volgens de overlevering de 

enige metgezellin van de 4e-eeuwse martelares 

Sint Ursula die wist te ontkomen aan het bloed-

ad van Keulen. Cunera zou zijn gered door de 

koning van de Rijn, die in Rhenen zetelde, waar 

zij echter alsnog werd vermoord door de jaloerse 

koningin. Niemand minder dan Willibrord zou 

zich hebben ingespannen voor haar cultus, en Cu 

nera werd middelaarster in zulke diverse noden 

als veeziekten, keelaandoeningen en verdrinking. 

Ludo Jongen schrijft over Lutgard van Tongeren 

(1182-1246) en Liedewij van Schiedam (1380- 

1433). Ondanks twee eeuwen leeftijdsverschil wa 

ren hun levens redelijk vergelijkbaar, wat iets zegt 

over het hagiografische genre. Ook hadden zij al 

lebei grote biografen: Thomas van Cantimpré stel 

de het leven van Lutgard te boek en Thomas a 

Kempis en Jan Brugman beijverden zich voor de 

cultus van Liedewij. Toch waren er belangrijke 

verschillen: Lutgard leefde in een besloten kloos 

terwereld, Liedewij midden in een stad. De eerste 

genoot in de Middeleeuwen dan ook nauwelijks 

verering, de laatste wel. Niettemin duurde het tot 

1890 voor Liedewij heilig werd verklaard. Een re 

den voor deze late canonisatie blijkt niet uit dit ta 

melijk oppervlakkige artikel, dat bovendien de in 

druk maakt niet geheel af te zijn. 

Gerrit Verhoeven 


De oudste stadsrekeningen van Dordrecht, 1283-1287. rollen waren samengesteld uit al dan niet na be 

Uitgegeven door J.W.J. Burgers en E.C. Dijkhof schrijving aan elkaar gehechte vellen, waarvan 

(Apparaat voor de geschiedenis van Holland 11; sommige in de loop van de tijd losgeraakt en op 

Hilversum: Historische Vereniging Holland/Vernieuw aan elkaar verbonden waren. Hier hebben 

loren, 1995, XCIV + 115 blz., ISBN 90-70403-37-4) de uitgevers hun inzichten in de activiteiten van 

de verschillende schrijfhanden en in de inhoude 

Men kan vraagtekens plaatsen bij de neiging van 

uitgevers van oorkondenboeken en andere edities 

van primaire middeleeuwse bronnen om die van 

vóór 1300 telkens opnieuw te publiceren en daar 

bij steeds grotere vormen van perfectie na te stre 

ven en al doende de zo broodnodige ontsluiting 

van de veel talrijker bronnen van de 14e en 15e 

eeuw achterwege te laten. Bij het vernemen van 

de nieuwe editie van de oudste Dordtse rekenin 

gen was mijn eerste reactie ook: 'alweer...waar 

om?'. Immers, wie kon na De oudste stadsrekeningen 

van Dordrecht, 1283-1424, uitgegeven door Ch.M. 

Dozy ('s-Gravenhage 1891), de volledige tekstpre 

sentatie in het Corpus van Middelnederlandse Teksten 

(tot en met het jaar 1300), uitgegeven door M. Gysse- 

ling ('s-Gravenhage 1977), en de verschillende 

edities van fragmenten, verlangen naar een her 

uitgave, terwijl nog zulk boeiend materiaal van na 

1424 op publicatie ligt te wachten? Maar het is in 

derdaad heerlijk om - waar Dozy slechts met grote 

moeite antiquarisch verkrijgbaar is en weinigen 

speciaal voor dit doel de dure delen van het CMT 

zullen aanschaffen - in een prettig bandje de 

Dordtse rekeningen ter hand te kunnen nemen. 

Bovendien wilde ik mij graag laten overtuigen 

door het werk van twee zo uitnemende specialis 

ten op het terrein der 13e-eeuwse paleografie van 

Holland als de beide editeurs. 

In hun editie presenteren de uitgevers een 

soort drieluik. Allereerst een uitvoerige inleiding, 

die met inbegrip van de lijst van verkort aange 

haalde werken de pagina's IX t/m XCVI omvat; 

dan de eigenlijke editie, die (na een korte verant 

woording van twee bladzijden) de pagina's 5 t/m 

77 beslaat; en tenslotte een nawerk, bestaande uit 

afzonderlijke indices van namen en zaken en een 

(kort) overzicht van lezingen die afwijken van die 

van Gysseling, samen de pagina's 78 t/m 115. 

Waar de slordigheden in de editie van Dozy evi 

dent en talrijk waren, maar inmiddels grotendeels 

door Gysseling rechtgezet, lijkt het belangrijkste 

argument van Dijkhoff en Burgers voor her-editie 

een verschil van inzicht met de oudere bron-edi- 

teurs over de volgorde van de vellen van sommige 

rekening(fragment)en. Deze problematiek dankt 

zijn ontstaan aan het feit dat de Dordtse rekenin 

gen behoren tot het type der rolrekeningen. Deze 

lijke samenhang van de vellen aangewend om op 

enkele plaatsen in te grijpen in de tot dusverre ge 

accepteerde volgorde, hetgeen uiteraard gevol 

gen had voor het chronologisch verband der in de 

rekeningen gerepresenteerde historische evene 

menten. Een delicate operatie, omdat de chrono 

logie lang niet altijd duidelijk gegeven is en de 

editeurs hier hun interpretatie opleggen aan de 

gebruiker; maar gelijktijdig een boeiende exerci 

tie, omdat aldus de ingrepen van restaurateurs 

etc. in het verleden zichtbaar worden gemaakt en 

ter discussie worden gesteld. De codicologische ta 

bel op de pagina's LXXX t/m XCI stelt de lezer 

die daar de moed toe heeft, in de gelegenheid om 

de ingrepen te volgen en te toetsen. Hieronder zal 

ik hierop terugkomen. 

Allereerst enige opmerkingen bij de inleiding. 

Deze opent met een uitvoerige schets van bestuur 

en samenleving van Dordrecht in de 13e eeuw, die 

49


zwaar leunt op de gegevens in de rekeningen zelf'. wel in de rekening over 1286-1287 thuishoren. Re 

Naar mijn smaak te zwaar zelfs. Wie een goed kenkundig vormen zij een eenheid die zich ner 

beeld wil krijgen van de stedelijke en landelijke gens laat inpassen. Hierachter gaat een fundamen 

context waarin de rekeningen zijn ontstaan en tele vraag schuil, of we alles wat we aantreffen aan 

hebben gefunctioneerd, doet er goed aan om de Dordts rekeningmateriaal uit deze jaren wel moe 

recentere Geschiedenis van Dordrecht tot 1572 (Hilten beschouwen als onderdelen van als eenheid 

versum 1996) er naast te leggen. Na de beschrij bedoelde rekeningen. Het lijkt duidelijk dat er een 

ving van Dordt volgt een instructieve bespreking financiële kern-administratie heeft bestaan, waar 

van de monetaire situatie in de tijd van de rekevan we fragmenten, maar nooit het geheel, overningen, 

waarvoor de inzichten van numismatici hebben. Daarnaast - en soms daaraan gekoppeld - 

en de inhoud van schriftelijke bronnen goed aan zijn enkele specificaties overgebleven, die soms het 

elkaar worden gerelateerd. Helaas laten de uitge resultaat waren van de 'normale' privé-administravers 

in het latere deel van de inleiding, waar zij de tie van bestuurders, soms ook op een anderszins in 

rekeningen stuk voor stuk bespreken, dit overgediende declaratie lijken, en soms het resultaat 

zicht niet volgen door een heldere analyse van de waren van wat ik projectfinanciering zou willen 

inkomsten en uitgaven. Het is buitengewoon las noemen. Financiering van waarlijk incidentele, 

tig om het rekenwerk van de Dordtse klerken te maar hoge uitgaven als een heervaart, waarvan 

reconstrueren, mede als gevolg van de vele door Dordt in korte tijd een reeks rekeningen maakte, 

halingen, de op sommige vellen talrijke niet of of infrastructurele projecten als bruggenbouw. 

nauwelijks meer leesbare plaatsen en het aantoon Om die reden zou ik er persoonlijk de voorkeur 

baar ontbreken van rekeningonderdelen. Juist aan hebben gegeven om in de editie de losse ele 

daarom zou het zeer instructief zijn geweest als de menten ook als afzonderlijke entiteiten te presen 

auteurs - die voor hun codicologische presentateren.ties de tabellarische vorm niet schuwen - de gegeven 

en te reconstrueren totalen in een duidelijk 

overzicht hadden gepresenteerd. Aldus zouden 

de beweringen op de pagina's LXIII-LXIV beter 

kunnen worden getoetst. Nu moet de lezer moeizaam 

zijn weg zoeken door de verfijnde waarnemingen 

over de werkwijze van de klerken, de volgorde 

van bijschrijvingen en doorhalingen en raakt 

hij daarbij het spoor wel eens bijster. 

Ten aanzien van de gevolgde editieprincipes 

verantwoorden de uitgevers hun keuze voor een 

niel-diplomatische presentatie van de tekst. Met 

hun argument dat gebruikers met diplomatische 

interesse de 'voortreffelijke diplomatische editie 

van Gysseling' kunnen raadplegen, ondergraven 

zij enigszins de noodzaak van deze editie. Niet duidelijk 

maken zij helaas waarom zij ervoor hebben 

gekozen om (in de regel) doorgehaalde bedragen 

niet, maar doorgehaalde posten wel in de hoofdtekst 

af' te drukken. Het lijkt logischer om de als 

gecontroleerd eindresultaat bedoelde tekst als zodanig 

te presenteren en alle weglatingen, doorhalingen, 

rasuren, toevoegingen etcetera die zijn gepleegd 

om tot die tekst te voeren, in de annotatie 

te verantwoorden. De nu gekozen presentatie 

compliceert de verificatie van de optellingen, en 

daarmee van de oorspronkelijke rekeningstructuur 

in hoge mate. 

In een zeer uitvoerige beschouwing beschrijven 

de uitgevers de ordening van de rekeningen en geven 

zij telkens hun overwegingen bij de door hen 

gemaakte keuzes. Historische inhoudelijke argumenten 

en informatie zijn daarbij ogenschijnlijk 

minder belangrijk dan de evidenties van de materiele 

aspecten van de bron. In veel gevallen heb ik 

mij door het resultaat van hun acribie laten overtuigen. 

Toch blijven er twijfelgevallen bestaan, zoals 

in het geval van de losse vellen 32 en 33 die zij 

beschouwen als een soort appendix van de rekening 

over het boekjaar 1284-1285. Vel 32 is een specificatie 

van ontvangsten en uitgaven gedaan door 

Clais de Vroede, die inderdaad verbindingen lijkt 

te bevatten met posten uit de voorafgaande rekening 

(waarbij de editeurs echter enkele slordige 

vergissingen maken). Vel 33 blijkt echter de specificatie 

te zijn van uitgaven door heer Heyman Suus 

in de rekening over 1285-86, vel 36, post 12. Vergelijkbare 

problemen doen zich voor met de vellen 

70 t/m 72 en met de vraag of de vellen 52 t/m 56 

:>o 

Dat de uitgevers van de tekst hier niet dezelfde 

nauwkeurigheid hebben gehandhaafd als bij het 

oplossen van andere problemen, heeft er bijvoorbeeld 

toe geleid dat ze de Dordtenaar Willem Virtichpond 

slechts eenmaal hebben herkend als 

persoon (58, 21) en drie maal kennelijk als voluit 

geschreven bedrag hebben geïnterpreteerd, hoewel 

dat bij controle van de optelling niet terecht 

blijkt te zijn (53,15-16 en 67,11). Vergelijkbaar is 

het oplossen van sommige leesonzekerheden, zoals 

op 52,15 waar de in de noot gesuggereerde '2'

ij narekening de voorkeur verdient boven de in 

de tekst gegeven '3' (die voor 'verbetering' van 

Gysseling moet doorgaan). Toegegeven, het gaat 

om kleinigheden, maar gegeven de ambities van 

de her-editie hadden deze zaken eigenlijk beter 

verzorgd moeten zijn. 

Eerder meldde ik al, dat de historische context 

er in het geweld aan informatie toch een beetje be 

kaaid is afgekomen. Daar wil ik nog enkele voor 

beelden van geven. Zo betreur ik het dat in de in 

leiding is nagelaten om er de aandacht op te 

vestigen dat in de persoon van Jacob de fysikere 

van Ardenburg, die een betaling ontving 'omme 

dat hi rike ende arme visiteren soude ende hel 

pen', de allereerste stadsarts ten tonele verschijnt. 

En ik vind het zelfs onbegrijpelijk dat is nagelaten 

om toch opmerkelijk personages als de bischope van 

Durem (24, 1) en de enkele posten lager voorko 

mende Janne van Fytsi te identificeren. Het blijkt 

te gaan om Antony Bek, bisschop van Durham, en 

sir John de Vescy, die als belangrijke leden van een 

Engels gezantschap hadden bemiddeld in het con 

flict tussen Holland en Gelre. Bovendien waren zij 

in Holland om het contract voor het huwelijk tus 

sen kroonprins Alfonso van Engeland en Margare- 

ta, dochter van Floris V, te sluiten. De rijkelijke 

Dortse wijnschenking aan de heren (gemist door 

J.W. Verkaik, De moord op Floris V, maar wel ge 

noemd in de Geschiedenis van Dordrecht tol 1572) 

blijft nu voor de gebruiker een raadsel. 

Ben ik dus ontevreden over de nieuwe editie 

van de oudste stadsrekeningen van Dordrecht? 

Nee! Ik ben tevreden, enthousiast zelfs. De gebo 

den tekst is voor 95% het meest bruikbare dal we 

ons konden wensen, bezorgd door twee bronnen- 

uitgevers die van wanten weten en voortdurend 

hun keuzes verantwoorden. Door veel te bieden, 

hebben zij hun kracht getoond, maar zich gelijk 

tijdig kwetsbaar gemaakt, want zij deden naar 

meer verlangen. Maar bij dit alles mag iedere 

geïnteresseerde in de Hollandse geschiedenis van 

de Middeleeuwen zich gelukkig prijzen dat dit 

werkinstrument het apparaat voor de geschiede 

nis van Holland is komen verrijken. 

Dick E.H. de Boer 


Oorkondenboek van het Karthuizerklooster St.-Andries- 

ter-Zaliger-Haven bij Amsterdam (1352) 1392-1579 

(1583). Uitgegeven door R. Bessem (Amsterdam: 

Gemeentelijke Archiefdienst/Hilversum: Verlo 

ren, 1997, 655 blz., ISBN 90-6550-26-X) 

Het gemeentearchief van Amsterdam heeft zich 

geruime tijd ingezet voor een consistente reeks 

publicaties van oorkonden betreffende deze stad. 

Na het Oorkondenboek van Amsterdam, uitgegeven 

door Van der Laan in 1975, liggen thans twee 

nieuwe edities voor. Van B.R. de Melker verscheen 

een aanvulling op het werk van Van der Laan; R. 

Bessem bezorgde een oorkondenboek van het 

karthuizerklooster St.-Andries-ter-Zaliger-Haven 

te Amsterdam. Deze drie publicaties tonen duide 

lijk een programma. Waar door een overvloed aan 

bronnenmateriaal regionaal opgezette oorkon- 

denboeken niet meer mogelijk zijn, is het zinvol 

kleinere geografische eenheden te onsluiten, en 

wanneer dat laatste ook niet meer mogelijk is, 

wordt een deel van de totaliteit, in dit geval de 

oorkonden van één klooster, bij wijze van exem- 

plum in het licht gebracht. De archiefdienst van 

Amsterdam geeft daarmee een voorbeeld dat na 

volging verdient. 

Het supplement op het Oorkondenboek van Am 

sterdam van de hand van De Melker telt 146 num 

mers. Dertien oorkonden komen ook reeds voor 

bij Van der Laan. De Melker geeft in die gevallen 

aanvullingen of verbeteringen. De overige oor 

konden bevatte een nieuwe oogst en zijn voor het 

grootste deel niet eerder gedrukt of toegankelijk 

gemaakt door middel van een regest. Hiermee 

vormen zij een welkome aanvulling. De hoofd 

moot wordt gevormd door oorkonden waarvan 

nog slechts een vermelding voorhanden is, de zo 

genaamde deperdita, afkomstig uit de rekeningen 

van de baljuw en rentmeester van Amstelland en 

die van de schout van Amsterdam. Het is goed dat 

deze stukken, die in eerdere instantie door Van 

der Laan ter zijde waren gelegd, hier het licht 

zien. Niet alleen loont het, zoals de bewerker 

reeds opmerkte, het grote aantal oorkonden uit 

deze regio dat verloren is gegaan, het is ook een 

aanwijzing voor de veel grotere rol van het schrift 

in deze streken dan tot dusver is aangenomen. 

De Melker wijst er in zijn voorwoord op dat 

Oorkondenboek van Amsterdam tot 1400. Supplement. evenals in 1975 niet naar volledigheid is gestreefd. 

Uitgegeven door B.R. de Melker (Apparaat voor De bewerker heeft slechts een beperkte hoeveel 

de geschiedenis van Holland 12; Hilversum; Histoheid rekeningen van grafelijke ambtenaren doorrische 

Vereninging Holland/Verloren, 1995, genomen. Hij suggereert hiermee dat andere 

XII+109 blz., ISBN 90-70403-39-0); 

rekeningen nog meer vermeldingen van nog 

51


'nieuwe', thans verloren oorkonden zullen bevatgevallen na, de afkortingen in de tekst stilzwijgend 

ten. De twee recent verschenen RGP-delen (Rijks oplost, en dus niet de door hem gekozen oplossin 

Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie 237 en gen cursiveert. Op deze twee punten volgt hij de 

239) van de Beierse rekeningen bewijzen zijn ge werkwijze van Van der Laan, die naar de in 1975 gellijk. 

Maar ook elders is nog wel wat te vinden. dende gebruiken ook normaliseerde en geen cur 

Reeds in de eerste tekst (nr. 13a) van dit supplesief aanbracht. Daarbij zij opgemerkt dat zijn collement 

wordt volgens mij verwezen naar een deperdiga De Melker in zijn supplement op Van der Laan 

tum uit de periode 1301-1317 op naam van bis op deze twee punten juist afwijkt en de handelwijze 

schop Gwijde van Utrecht. 

volgt die in de Nederlandse oorkondenboeken bij 

De uitgave van De Melker volgt in principe de teksten in de volkstaal thans gebruikelijk is. 

uitgangspunten van de editie van Van der Laan. Tegen de hiervoor genoemde normalisering 

Slechts enkele wijzigingen zijn doorgevoerd en heb ik geen bezwaren. Met het niet aangeven van 

deze zijn alle als positief te waarderen. Als voor oplossingen van afkortingen in de Middelnederbeeld 

valt te noemen dat nu ook de deperdita een landse teksten heb ik wel moeite. Het cursiveren 

regest hebben gekregen. Daarnaast toont De Mel van afgekorte letters geeft eenvoudig inzicht wat 

ker zich een groot kenner van de Amsterdamse tot de tekst behoort en wat de bewerker eraan 

stedelijke diplomatiek; men leze de fraaie kop- heeft toegevoegd. Dit cursiveren lijkt mij ook voor 

noot bij nr. 412a. 

een bewerker eenvoudiger dan de hier gevolgde 

Het boek van De Melker is niet alleen een oor werkwijze. Immers nu heeft Bessem bij iedere opkondenboek: 

in de eerste bijlage geeft hij samen lossing van een afkorting de keuze moeten maken 

met S.A.C. Dudok van Heel een gecorrigeerde lijst of hij deze in een voetnoot zou verantwoorden of 

van Amsterdamse schepenen; in een tweede bijla niet. Ik weet dat er bij sommige gebruikers van 

ge geeft hij een overtuigende uiteenzetting over oorkondenboeken nogal wat bezwaren leven te 

de wisseling van de Amsterdamse schepenbank in gen al die cursiveringen. Ik kan de keuze van Bes 

de periode vóór 1388. Deze combinatie maakt het sem dan ook wel begrijpen, maar gezien de grote 

tot een onmisbaar werk voor de bestudering van geografische verspreiding van de herkomst van de 

de geschiedenis van Amsterdam. 

uitgegeven oorkonden en de rijke schakering van 

de spelling van het Middelnederlands heeft het 

Het Oorkondenboek van het Karlliuizerkloosler St.-Angebruik 

van cursief toch duidelijk mijn voorkeur. 

dries-ter-Zaliger-Haven bij Amsterdam van de hand Een ander probleem vormt de manier waarop 

van R. Bessem bevat ruim 750 oorkonden. Van Bessem de teksten op sommige plaatsen tussen ha 

deze stukken zijn er reeds 121 uitgegeven in het ken heeft gereconstrueerd en geëmendeerd. Hij 

Oorkondenboek van Amsterdam door Van der Laan. 

Van de oorkonden tot 1400 komen slechts de nrs. 

94, 95, 102 en 117 niet in deze eerdere editie voor. 

Toch denk ik dat de doublures niet overbodig 

zijn. In de eerste plaats geeft Bessem in een aantal 

gevallen een betere tekstoverlevering, bijvoorbeeld 

van nr. 33. Bovendien geeft zijn editie meer 

verwijzingen naar andere, verwante oorkonden 

dan de uitgave van Van der Laan. Tenslotte is het 

voor de gebruikers heel handig hier alle informatie 

onder handbereik te hebben en niet telkens 

weer te worden verwezen naar een andere uitgave. 

Bessem lijkt met zijn oorkondenboek van het Amsterdamse 

karthuizerklooster gekozen te hebben 

voor een breed publiek van onderzoekers dat het 

om de inhoud van de tekst te doen is, en pas in tweede 

instantie voor de gespecialiseerde diplomaticus, 

medioneerlandicus of naamkundige. Passend bij 

zijn keuze is de normalisering van de «ende» alsmede 

van de i en de j. Vanwege de gekozen doelgroep 

zal het ook wel zijn dat Bessem, op probleem 

gebruikt hierbij twee soorten haken, namelijk 

rechte voor het geval de tekst niet kan worden aangevuld 

aan de hand van een andere versie van de 

oorkonde, en ronde haken voor de gevallen dat 

dat wel kan. Het nadeel van dit systeem is dat er 

voor twee verschillende zaken rechte haken 

worden gebruikt, namelijk in de gevallen dat de 

basistekst beschadigd is, maar dat deze niet kan 

worden aangevuld naar een andere versie (reconstructie), 

en in de gevallen dat de editeur vindt 

dat de basistekst incompleet is en dat deze daarom 

verbeterd moet worden (emendatie). Bij 

emendatie staat dat doorgaans in een noot vermeld, 

bij reconstructie slechts in sommige gevallen. 

Zo is het bij nr. 374 niet duidelijk of we hier 

met een beschadigd origineel van doen hebben 

(in de kopnoot worden daarover geen opmerkingen 

gemaakt) waarbij op een aantal plaatsen letters 

zijn weggesleten, of met een slordige schrijver 

die door de editeur is verbeterd. Cryptisch is ook 

nr. 145. Van dit nummer is het origineel nogal be-

schadigd; Bessem vult tussen ronde haken aan 

naar een afschrift, maar in het woord 'bro[e]der' 

staat de 'e' tussen rechte haken met in de noot de 

explicatie dat tussen de 'o' en de 'd' in het origi 

neel een letter ontbreekt en dat het afschrift daar 

'broder' leest. Wat bedoelt de uitgever nu precies? 

Is er door beschadiging een letter weggevallen die 

hij niet kan aanvullen naar het afschrift en waar 

van hij meent dat het een 'e' zal zijn geweest, of is 

hij van mening dat de schrijver van het origineel 

op dit punt moet worden verbeterd? Juist dergelij 

ke onduidelijkheden maken het ongewenst dat al 

die reconstructies en emendaties in de tekst zelf 

worden verwerkt in plaats van in het notenappa 

raat worden gesignaleerd. Het gevaar is niet denk 

beeldig dat ze een eigen leven gaan leiden, zeker 

in die gevallen dat er een duidelijke verantwoor 

ding ontbreekt. Dit geldt bijvoorbeeld voor nr. 

379 waarin zelfs vergeten is haken in de geëmen 

deerde tekst te plaatsen. Het doet zich ook voor 

bij nr. 259, dat een tekst naar een eerdere druk 

geeft, maar niet verantwoordt dat reeds in deze 

eerdere druk tekstdelen zijn gereconstrueerd. Bo 

vendien lijken mij sommige emendaties ook hy 

percorrect. Ik wijs op de wijziging van 'Tordrecht' 

in 't[D]ordrecht' in nr. .323 en op het genoemde 

'bro[e]der' in nr. 145, als dat ten minste als emen 

datie is bedoeld. 

Een groot deel van de bovengenoemde bezwa 

ren zouden van minder belang zijn als de uitgever 

meer toelichting had gegeven. Ook op andere 

plaatsen vind ik het commentaar van de editeur 

nogal kort. Zo verwijst Bessem bij het falsum nr. 

263 naar een artikel van eigen hand; een korte sa 

menvatting had zeker niet misstaan. Hetzelfde 

geldt voor de gereconstrueerde datum van nr. 

377. Een ander voorbeeld betreft de jaarstijlen. In 

Amsterdam zelf overheerst de jaardagstijl. Dit ge 

geven verdient best wel vermelding in de inlei 

ding, maar nog meer behoefte bestaat aan een 

toelichting op de handelwijze van de uitgever ten 

aanzien van oorkonden uit andere schrijfcentra. 

De herkomst van de oorkonden is nogal divers en 

het lijkt mij niet onaannemelijk dat sommige 

daarvan naar een andere stijl dan de jaardagstijl 

zijn gedateerd. Nu is daar soms wel rekening mee 

gehouden. Zo is er bij de dateringen van de grafe 

lijke oorkonden terecht uitgegaan van het ge 

bruik van de paasstijl, bijvoorbeeld bij de nrs. 2, 

15, 34 en 47, maar het had niet misstaan in de 

kopnoot hiervan melding te maken. Het is dan 

ook jammer dat in nr. 482 de kopnoot over de da 

tering, waarnaar in nr. 508 wordt verwezen, in de 


druk is weggevallen. Zo blijven we onkundig over 

de redenen waarom Bessem de datum van deze 

oorkonde op naam van twee schepenen van Haar 

lem naar de jaardagstijl oplost in plaats van naar 

de in Haarlem gebruikelijke boodschapstijl. Ver 

moedelijk heeft de samenhang met de rond de 

zelfde tijd uitgevaardigde nrs. 481 en 485 hem 

hiertoe bewogen. Maar in de kopnoten van die 

twee oorkonden wordt ook geen melding ge 

maakt van de toepassing van een bepaalde jaar 

stijl. Ik denk dat Bessem in deze twee oorkonden 

het gebruik van de jaardagstijl veronderstelde, 

hetgeen automatisch tot het gebruik van diezelfde 

stijl in nr. 482 leidde. Gaan we daarentegen uit van 

het gebruik van de paasstijl in deze nrs. 481 en 485 

- en daar lijkt niets zich tegen te verzetten - dan is 

de datering van nr. 482 naar de boodschapstijl be 

rekend, zoals te verwachten bij een oorkonde op 

naam van schepenen van Haarlem. 

Bessem heeft in dit oorkondenboek gepoogd 

een synthese te vinden tussen een wetenschappe 

lijk verantwoorde uitgave en een editie voor zo 

veel mogelijk gebruikers. In vele opzichten is hij 

in deze opzet geslaagd, hetgeen niet wegneemt 

dat ik op een aantal punten andere keuzen zou 

hebben gemaakt. Dit zou bijna de gedachte doen 

postvatten dat Bessem in mijn ogen ondeugdelijk 

werk zou hebben geleverd, en dat is zeker niet het 

geval. Daar waar Bessem zich op de vingers laat kij 

ken, blijkt hij een bijzonder zorgvuldig uitgever te 

zijn. Als voorbeeld wil ik noemen de fraaie bewer 

kingen van de nrs. 139 en 419, waarin achter el 

kaar een editie van de oorkonde in de huidige, be 

schadigde staat wordt gegeven - dus vol met 

punten in de tekst waar letters door beschadiging 

zijn weggevallen - en vervolgens een behoedzame 

tekstreconstructie. Hier krijgen alle gebruikers 

het volle pond. Een ander fraai voorbeeld van zijn 

minitieuze werkwijze is de reconstructie van de 

weggevallen naam van een van de schepenen van 

Amsterdam in nr. 382 aan de hand van een ande 

re oorkonde van dezelfde schrijver. 

Tenslotte, ook het oorkondenboek van het kart 

huizerklooster geeft veel meer dan de teksteditie 

van ruim 750 oorkonden. Het wordt voorafgegaan 

door een fraaie studie van de hand van B.R. de 

Melker betreffende het onderzoek dat hij samen 

met Bessem verrichtte naar het cartularium en in 

verband daarmee naar de administratie van het 

klooster. Deze combinatie maakt dit boek ver 

plichte literatuur voor de historisch onderzoeker 

- beroeps of amateur - die zich bezig houdt met 

de geschiedenis van dit Amsterdamse klooster of- 

53


dankzij de ruimhartige selectiecriteria - met de gen hij in het goede gemaekt had'. Otto vervolg 

geschiedenis van Amsterdam in de Middeleeude: 'Dit alles vond ik zeer schoon en vroeg Papa of 

wen. 

ik niet hetzelfde deed...'. Papa antwoordde echter 

dat Otto's dagboek 'te veel bepaald was bij 'tgeen 

Eef Dijkhof 

er geduurende den dag gepasseerd was...'. Otto 

begon het corvee van de openbare journalen 

steeds minder te waarderen naarmate hij ouder 

Arianne Baggerman en Rudolf Dekker (red.), Het en zelfstandiger werd. Zo noteerde hij na twee 

dagboek van Otto van Eek (1791-1797) (Hilversum: maanden verzuim op 12 november 1794: 'De re 

Verloren, 1998, 299 blz., ISBN 90-6550-140-1, ƒ49) den dat ik zo lang geen journael gemaekt heb, is 

dat ik het met opzet naliet, op hoop dat het dan 

'De journalen van 17febr[uari] 1791 af (wanneer geheel in 't vergeetboek zoude raeken en ik het in 

ik journael ben beginnen te houden) tot nu toe, 't geheel nalaten zoude kunnen'. 

zijn door agteloosheid verlooren'. Zo luidt de eer Vader van Eek had gelijk. Zijn zoon beschreef 

ste notitie van Otto van Eek (1780-1798) in zijn in meestal de concrete gang van zaken: het dagelijks 

oorsprong 1560 velletjes papier tellende dagboek. leven van een welgesteld kind aan het einde van 

Op dinsdag 3 mei 1791 begint hij opnieuw: de 18e eeuw. Het verblijf met zijn ouders, broertje 

'Thans ben ik wat traag in het opstaan vermits het en zusjes, buren, vrienden en familie, meest op 

's [morgens] vroeg nog wat koud is. Wij hebben het buitenhuis De Ruit tussen Den Haag en Delft, 

tog een volkome groene mai. Was ik maar niet zo leverde nogal wat natuur- en weersbeschouwingen 

doof, zoude i[k] vroeg opstaan om de nagtegaal te op. Maar vooral werd er geschreven over de dag 

horen.' Otto is dan 10 jaar oud en begonnen aan indeling, de verdeling van de kostbare tijd over 

een nieuwe dagelijkse taak, hem door zijn ouders spelen en leren, schoolgang, privé-lessen, culture 

uit opvoedkundig oogpunt opgelegd. Hij zal zijn le uitstapjes, ziekte, bezoek en kerkbezoek, waar 

journalen' tot 20 november 1797 bijhouden, al bij Otto's doofheid steeds een aantekening ople 

zijn ze dan wel tot een steeds meer versloffend weverde over het stemvolume van de dominee. 

kelijks verslag geworden. Otto is dan zeventien Gelukkig schreef Otto ook over het plezier dat hij 

jaar en het dagboek geeft dus het relaas van zijn had, de vermaken en de spelletjes die hij speelde, 

opgroeien en de opvoeding die zijn ouders hem zijn interesses (het buitenleven en het boerenbe 

daarbij toedachten. 

drijf) en ook zijn ongenoegens. Of hij zijn 'zaken' 

voor die dag wel allemaal af had, was een steeds terugkerend 

thema en ook van de boeken die hij las 

of voorlas aan zijn ouders werd nauwkeurig verslag 

gedaan. Bijlage 2 van de nu verschenen uitgave 

bestaat dan ook uit de geïdentificeerde auteursnamen 

en boektitels van de jeugdliteratuur en 

studieboeken die Otto moest lezen. 

De ouders van Otto behoorden tot de bestuurlijke 

elite van de Republiek ten tijde van het conflict 

tussen patriotten en prinsgezinden. Zij hadden 

als eerste generatie kennis kunnen nemen 

van een omvangrijke pedagogische, deels op 

Rousseau en Locke geënte literatuur. Lambert van 

Eek, afgestudeerd in de rechten en als gematigd 

patriot enige tijd werkzaam in het landsbestuur te 

Den Haag, onderschreef volmondig de ideeën 

van de Verlichting. Zo trachtte hij Otto op te voeden 

met de redelijkheid van het argument. De 

ouders beoogden met het dagboek, dat zij ook lazen, 

meer zicht te krijgen op hun zoon en hoopten 

dat het schrijven disciplinerend zou werken 

en zelfreflectie bevorderen. Otto echter, een kind 

nog (op p. 238 wordt hij 15 jaar), beschreef vooral 

de concrete dagelijkse gebeurtenissen. Hij noteerde 

op 11 oktober 1793 wat hij gelezen had over 

een zekere Doddrige, '...hoe hij zig reeds in zijn 

jeugd daeglijks een dagboekje maekte, waerin hij 

dan 's avonds opschreef hoe veel goeds hij geduürende 

den dag van God ontfangen had, uit 

welke gevaeren hij gered was en welke vorderin 

54 

De beknopte inleiding van de uitgave is heel informatief 

en geeft de lezer de noodzakelijke informatie 

om het dagboek te kunnen begrijpen in zijn 

historische context. Zo bespreken de inleiders de 

vindplaats en het unieke karakter van het dagboek, 

de familie-achtergronden, de veranderende leescultuur 

omstreeks 1800, het politieke, culturele 

klimaat en de opvoeding van Otto. Met data zijn zij 

soms wat onnauwkeurig. Otto was bijvoorbeeld bij 

zijn laatste notitie geen 18, maar 17jaar (p. 11). 

Een nadere analyse van het dagboek is overigens 

nog in voorbereiding. Over de verlichte opvoeding 

van Otto wordt gesteld dat goede en slechte gedragingen 

werden opgemerkt en respectievelijk beloond 

of gestraft. Er was in deze wel sprake van onevenredigheid. 

De ouders toonden zich veel vaker

'niet content' over Otto dan tevreden. Opvoeden 

was blijkbaar toch nog vooral het opmerken en verbeteren 

van fouten, niettegenstaande het verlichte 

geloof in 'de fundamenteel goede aard van het 

kind' (p. 15). Otto verzucht wel eens moedeloos 

na het opschrijven van zijn onhebbelijkheden: 

'...al wat ik er op andwoorden kan is dat ik het morgen 

zal tragten te verbeeteren' (p. 235). 

In het dagboek komen ook aantekeningen voor 

van godsdienstige aard. Otto had zich een godsbegrip 

van verlichte signatuur gevormd. Op zijn 16e 

verjaardag schreef hij bijvoorbeeld dat Gods oogmerk 

om hem het leven te geven en te laten behouden 

was geweest hem "... onder den kring Zijner gelukkige, 

redelijke wezens voor eeuwig te plaetsen' 

(p. 266). De oudere themata van de vliedende tijd 

en de ongewisheid van het leven keren ook steeds 

terug. De onzekerheid van het bestaan was een niet 

te ontkennen werkelijkheid. In de inleiding staat 

dat Otto twee jaar na de beëindiging van het dagboek 

kwam te overlijden. Hij stierf echter op 30 

maart 1798, dus vier maanden na zijn laatste notitie. 

Hij leed waarschijnlijk aan tuberculose. In bijlage 1 

is een passage uit een familieboekje overgenomen, 

waarin Lambert van Eek op gevoelige wijze verslag 

doet van het ziekbed van zijn zoon. 

Martha Catania-Peters 

Guus Hartendorf e.a., Duin en Kruidberg. Honderd 

jaar buitenplaats of het duingebied van de familie 

Cremer (Haarlem: De Vrieseborch, 1998, 200 blz., 

ISBN 90-6076-439-0) 

De vondst in 1993 van een oud koffertje met de 

initialen J.T.C. was voor de Historische Kring Velsen 

aanleiding tot een publicatie over de voormalige 

minister van Koloniën en beroemde inwoner 

van Santpoort, Jacob Theodoor Cremer, en het 

landgoed Duin en Kruidberg, dat hij sedert 1896 

bewoonde. Het resultaat van de inspanning door 

de Velser Historische Kring is een bundel met een 

aantal lezenswaardige artikelen. Het eerste van de 

drie delen bevat bijdragen over de geschiedenis 

van het landgoed, het tweede deel heeft de familie 

Cremer tot onderwerp, en het derde deel tenslotte 

beschrijft de geschiedenis van het landgoed als 

congrescentrum. 

De bundel opent met een artikel van Jan Morren, 

'Twee hofsteden onder één naam', waarin de 

geschiedenis van Duin en Kruidberg alsmede de 

voorlopers Duin en Berg en De Kruidberg aan de 


orde komen. Uitgebreid passeren de eigenaars en 

gebruikers van de twee hofsteden de revue. Eén 

van de eigenaars van De Kruidberg was koningstadhouder 

Willem III, die deze 16e-eeuwse hofstede 

in 1682 aankocht en de naam 's-Prinsenbosch 

gaf. Willem voerde hier regelmatig zijn geheime 

besprekingen en gebruikte het huis daarnaast als 

jachtverblijf. Na zijn dood verloor het landgoed 

zijn glorie, hoewel het tot 1732 in het bezit van de 

Oranjes bleef. In 1896 werd De Kruidberg samen 

met het landgoed Duin en Berg door J.T. Cremer 

gekocht. Hij gaf het nieuwe landgoed de naam 

Duin en Kruidberg en veranderde het ingrijpend. 

Tussen 1897en 1898 werd er een geheel nieuw herenhuis 

gebouwd naar ontwerp van de architect 

Rilter. In de Tweede Wereldoorlog werd Duin en 

Kruidberg eerst bevolkt door evacués en later door 

Duitse officieren, en na de oorlog werden er Britse 

militairen gelegerd. In 1961 kocht de ABN het aan 

om er een vakantieoord voor het personeel in te 

vestigen. Twintig jaar later werd het grootste deel 

van het duingebied verkocht aan Natuurmonumenten. 

In de jaren negentig richtte de ABN- 

AMRO het herenhuis in als congrescentrum. Voor 

Morrens gedegen artikel, verreweg het langste van 

de bundel, werd rijkelijk gebruik gemaakt van archiefmateriaal 

uit het Algemeen Rijksarchief te 

Den Haag, de Archiefdienst voor Kennemerland 

en hel Rijksarchief in Noord-Holland, alle gevestigd 

te Haarlem. 

In de volgende sludie, 'Archeologisch onderzoek' 

door A. Pavlovic, worden in kort bestek de resultaten 

beschreven van een inventariserend archeologisch 

booronderzoeken de daaropvolgende 

archeologische opgraving. Samen met de bouwhistorische 

en historische gegevens uit de secundaire 

literatuur verschaffen zij inzicht in de bouwactiviteiten 

die in de 19e en 20e eeuw hebben plaatsgevonden. 

De tweede bijdrage van Jan Morren, 

'Bouwkundig onderzoek', behandelt op basis van 

archiefmateriaal het woongedeelte van de hofstede 

De Kruidberg. Het accent van het onderzoek ligt op 

de gedeeltelijke afbraak van het herenhuis in 1865 

en de verbouwing van het restant in 1874. Het betoog 

wordt ondersteund door tekeningen van de 

hofstede door de auteur zelf vervaardigd. Een keur 

aan veldnamen, van 'Aardbeienvlak' tot 'Zuidervlak', 

wordt geordend op alfabet behandeld door 

Guus Hartendorf in 'Veldnamen rond Duin en 

Kruidberg'. De veranderingen die Cremer in 1897- 

'98 aan het herenhuis liet aanbrengen, worden 

door Anne Marie Schüttenhelm-Okma beschreven 

in 'Zoo vaardig mogelijk'. Dit rijk geïllustreerde ar- 

55


tikel concentreert zich voornamelijk op de binnen 

huisarchitectuur. De illustraties zijn functioneel en 

verrijken de prettig leesbare tekst. 

Het tweede gedeelte van de bundel begint met 

een bijdrage van Jan Suurmond, waarin onder de 

titel 'Een diplomatenkoffer komt terug van New 

York naar Velsen' het wedervaren van het boven 

reeds genoemde koffertje verteld wordt. In het vol 

gende artikel, 'De levensloop vanJ.T. Cremer', 

gaat Guus Hartendorf in op het leven en werken 

van deze veelzijdige man. De in Zwolle geboren Ja- 

cob Theodoor kwam in 1867 in dienst bij de Ne- 

derlandsche Handel Maatschappij (NHM). Door 

zijn werk belandde hij in Indië, waar hij diverse be 

trekkingen vervulde. Om gezondheidsredenen 

keerde hij in 1883 terug, waarna hij zich een jaar 

later verkiesbaar stelde voor de Tweede Kamer. Hij 

bleef kamerlid tot 1897 als Indië-specialist en werd 

uileindelijk minister van Koloniën in het kabinet 

Pierson-Goeman Borgesius (1897-1901). Na zijn 

ministerschap werd Cremer opnieuw kamerlid 

voor één termijn. Daarna verliet hij de politiek om 

in 1907 president van de NHM te worden, een post 

die hij tot 1912 bekleedde. In oktober 1918 ging 

hij als gezant naar de Verenigde Staten, waar hij 

het niet makkelijk had, want door de Nederlandse 

neutraliteit en de aanwezigheid van de Duitse kei 

zer in Nederland kon hij niet op veel sympathie 

rekenen. Cremer wist echter te bereiken dat de 

Amerikaanse houding veranderde. Wegens een 

ernstige ziekte keerde hij in 1920 terug naar zijn 

landgoed, waar hij driejaar later overleed. Har 

tendorf heeft naast literatuur vooral brieven en an 

dere documenten uit het familie-archief Cremer 

geraadpleegd, die worden bewaard in het Alge 

meen Rijksarchief in Den Haag. Op basis van in 

terviews met kinderen van personeelsleden 

schreef dezelfde auteur het artikel 'De familie Cre 

mer op Duin en Kruidberg'. Hierin wordt aan 

dacht besteed aan het personeel, de dienstwo 

ningen en de bezoekers - ook ongewenste, zoals 

stropers. Cees Rings beschrijft in zijn artikel 'De 

contacten tussen de Cremers en Anthony Fokker' 

de relaties met de vliegtuigbouwer. De jongste 

zoon van J.T. Cremer, Frits, was met Fokker be 

vriend. Duin en Kruidberg heeft als 'laboratorium' 

voor de beide vrienden gefungeerd, en toen An 

thony in 1912 zijn eigen vliegtuigbouwfabriek op 

richtte, stakJ.T. Cremer daar geld in. Melde Eerste 

Wereldoorlog kwam voor Fokker de grote door 

braak: zijn fabriek leverde 4000 vliegtuigen voor de 

oorlogsvoering. Toen er in de jaren twintig een ver 

koopkantoor in de Verenigde Staten werd opge 

r>

hij in opdracht van de Nederlandse Vereniging 

van Eigenaren van Vastgoed Huis en Eigendom. 

De vereniging, die op 1 januari 1998 ontstaan is 

uit een fusie van verschillende regionale en plaatselijke 

verenigingen van huiseigenaren, herdenkt 

met deze jubileumuitgave dat er al ruim honderd 

jaar verenigingen van huiseigenaren in Den Haag 

actief zijn. Hillenius geeft een chronologisch overzicht 

van de opkomst en ondergang van de verschillende 

lokale verenigingen van huiseigenaren 

in Den Haag. Hij kon daarbij beschikken over het 

- overigens beperkte - archiefmateriaal van deze 

verenigingen en over diverse bronnen in hel Algemeen 

Rijksarchief en het Haags Gemeentearchief. 

Zwart-wit-illustraties verlevendigen het geheel. 

Het boek begint met een sfeerschets van Den 

Haag rond 1897, die enigszins in de anekdotes 

blijft hangen. Huisvestingszaken komen in dit 

hoofdstuk nauwelijks aan bod. Dat verandert in 

het tweede hoofdstuk, gewijd aan de Haagse woningmarkt. 

Die bestond rond 1900 nog vrijwel geheel 

uit huurhuizen. De vaak kleine huiseigenaren 

werden regelmatig met wanbetalers geconfronteerd. 

Daarom richtte een aantal van hen in 1897 

de Verhuurdersbond Onderling Belang op. Het 

derde hoofdstuk is aan deze bond gewijd. Onderling 

Belang werd bestuurd door personen uit eenvoudige 

buurten die zelf vaak werkzaam waren in 

de bouw. In de overige acht hoofdstukken volgt 

Hillenius het reilen en zeilen van Onderling Belang 

en aanverwante verenigingen in Den Haag. 

Vóór de Tweede Wereldoorlog waren slechts twee 

verenigingen van huiseigenaren gedurende lange 

tijd succesvol: Onderling Belang en de in 1915 opgerichte 

Vereeniging van Huis- en Grondeigenaren 

Het Eigendom, die in hoofdstuk zes aan bod komt. 

De leden van Het Eigendom waren gemiddeld genomen 

wat welgestelder dan die van Onderling Belang. 

De bladen die Het Eigendom uitgaf, waren 

zeer succesvol. Als vereniging toonde Onderling Belang 

zich echter strijdvaardiger ten opzichte van de 

overheid en in het adviseren van de leden. 


De Duitse bezetting bracht tweespalt in de besturen 

van de twee Haagse verenigingen van verhuurders. 

In 1941 moesten de joodse leden vertrekken. 

Op last van de bezetter volgde er een 

gedwongen samengaan van de beide verenigingen 

onder de naam Afdeling 's-Gravenhage van de Nederlandsche 

Bond. In 1943 werden Scheveningen 

en de rest van het kustgebied ontruimd voor de 

aanleg van de Atlantikwall. Aangezien het daarbij 

voornamelijk om huurwoningen ging, nam het 

aantal leden van de vereniging verder toe. 

Na de bevrijding pakten enige oud-bestuursleden 

de draad weer op. Het resultaat was een fusie tot de 

's-Gravenhaagsche Vereeniging van Huis- en 

Grondeigenaren. Als gevolg van een concentratie 

van onroerend goed in de handen van institutionele 

beleggers volgden andere fusies. Zo konden vanaf 

de jaren zeventig ook eigenaren, die in hun eigen 

huis woonden, lid van de Vereeniging worden. Vanaf 

1990 volgden de appartementseigenaren. Inmiddels 

had in 1986 een fusie met de Rotterdamse zustervereniging 

plaats gevonden en in 1989 met 

andere verenigingen in de regio. Vanaf 1992 hadden 

de verenigingen in Zuid-Holland en Amsterdam 

een gemeenschappelijk blad: Huis enEigendom. 

Ook de verenigingsnaam werd daaraan aangepast. 

Organisaties uit het hele land sloten zich bij Huis en 

Eigendom aan. Uiteindelijk gingen de plaatselijke 

en regionale verenigingen injanuari 1998 op in een 

landelijke organisatie onder de naam Nederlandse 

Vereniging van Eigenaren van Vastgoed. 

Hoewel het overigens vlot geschreven en goed 

verzorgde boek in eerste instantie een brede aanpak 

suggereert, concentreert het zich toch voornamelijk 

op het bestuurlijke reilen en zeilen van 

de behandelde verenigingen. Het is daarom devraag 

of deze jubileumuitgave ook voor een breder 

publiek interessant is. Men zou willen dat het 

bedrijf wat meer tot leven was gekomen. 

Marie-Christine Engels 

57

Tastbaar verleden 

Een nieuw museum voor de Zaanstreek 

In 1995 schreefJ.W.M. de Jong een artikel voor de 

toenmalige rubriek Museumnieuws van dit tijdschrift, 

waarin hij de oprichting van een nieuw 

historisch museum voor de Zaanstreek aankondigde.' 

Het Zaans Museum zou de geschiedenis 

van de Zaanstreek tonen, in het bijzonder de sociaal-economische 

ontwikkeling van dit gebied. In 

september 1998 is dit museum, dat zijn collectie 

op onconventionele wijze presenteert, geopend. 

Het Zaans Museum is gevestigd op de Zaanse 

Schans, in een door Cor van Hillo ontworpen gebouw. 

Het museum is opgetrokken uit ongeschilderd 

beton, hout en baksteen en heeft een schuin 

aflopend, koperen dak. Het contrasteert sterk 

met de pittoreske Zaanse Schans - sommigen 

noemen het 'het monster van de Kalverpolder'. 

Wel roept het gebouw reminiscenties op aan de 

talloze fabriekshallen en silo's in de omgeving. De 

keuze voor een eigentijds gebouw sluit aan bij de 

wens van de museumstaf om van hel museum 

geen oudheidkamer te maken, en het is een gelukkige 

keuze: valse nostalgie wordt nu vermeden. 

In het museum zijn voor de bezoekers twee routes 

uitgezet. De korte route leidt langs een aantal 

audiovisuele presentaties die tezamen een raamvertelling 

vormen. Compilaties van films en dia's, 

begeleid door dichterlijke teksten van een Zaankanter, 

gaan in op de thema's samenleving, industrie, 

wind, hout en water. Hier wordt verteld hoe 

de drassige veengronden van de Zaanstreek de 

bewoners noopten een andere bron van inkomsten 

te zoeken dan het boerenbedrijf. Het gebied 

werd vanaf de 17e eeuw 'een grote fabriek op 

windenergie'. Molens - in de bloeitijd wel 600 - 

produceerden onder andere meel, olie, mosterd 

en verf. De introductie van de eerste houtzaagmolen 

in 1596 gaf een enorme impuls aan de industriële 

ontwikkeling. Een krukas zette de kracht 

van de draaiende molenwieken om in een op en 

neergaande beweging, waardoor boomstammen 

gezaagd konden worden. Deze bedrijvigheid trok 

nevenindustrieën aan zoals de scheepsbouw. De 

rivier de Zaan, uitmondend in het IJ, zorgde voor 

aan- en afvoer van de producten en was de bindende 

factor, ook nadat in de 19e eeuw een omschakeling 

naar moderne industrieën had plaatsgevonden, 

die grotendeels voortbouwden op 

bestaande kennis en mankracht. De audiovisuele 

presentaties geven een sfeervol tijdsbeeld en ma 

58 

ken nieuwsgierig. Ze zijn op inventieve wijze aangewend: 

zo worden dia's van het water op de muren 

geprojecteerd door ronddraaiende projectoren, 

waardoor de beelden voorbij lijken te drijven. 

De film over de houtzaagmolens wordt geprojecteerd 

op een wand waaraan allerlei gereedschap 

is gehangen. De zagen, beitels en hamers 

worden aldus van een context voorzien. 

Een gedetailleerder en gevarieerder beeld van 

de Zaanstreek krijgt de bezoeker door de tweede, 

langere route te volgen, die loopt door een open 

depot. De museumstukken zijn uitgestald in metalen 

magazijnstellingen, die associaties oproepen 

met het industriële karakter van de Zaanstreek. 

Het is een bonte verzameling. Zo komt de geloofsovertuiging 

van de bewoners aan bod. De katholieke 

religie was dominant, maar vanaf de 16e 

eeuw bevond zich ook een aanzienlijk aantal 

doopsgezinden en lutherse immigranten onder 

de Zaanse bevolking. Een en ander wordt geïllustreerd 

aan de hand van armenbussen, portretten 

van predikanten, afbeeldingen van kerken en de 

brillenkoker die een doopsgezinde predikant in 

1864 als afscheidscadeau kreeg aangeboden. Af en 

toe wordt een markante Zaankanter uitgelicht. Jan 

Ploeger (1878-1959) bijvoorbeeld was niet alleen 

postbode in Krommenie, maar schreef ook talloze 

gedichten, revues en liedjes voor de toneelvereniging, 

de zwemvereniging en de brandweer. Ook 

voor oorkonden en menukaarten was men bij hem 

aan hetjuiste adres. De producten van pelmolens, 

cacaomolens, specerijenmolens en hennepmolens 

zijn tentoongesteld in rijen glazen potten. De 

molens zelf blijken overigens een dankbaar object 

te zijn geweest voor de decoratie van wanden, tegels 

en koektrommels. Een authentieke keuken 

van Bruynzeel, de eerste fabriek die houtproducten 

in standaarduitvoering produceerde, roept 

nostalgische gevoelens op. Met filmpjes worden de 

walvisvaart en de traankokerijen in herinnering 

gebracht. De walvisvaart kwam tot bloei in de tweede 

helft van de 17e eeuw. In die periode vertrokken 

jaarlijks zo'n 30 tot 50 schepen naar de Noordelijke 

IJszee. De traankokerijen injisp, Zaandam 

en Oost-Zaandam kookten het buitgemaakte walvisspek 

tot vloeibare traan, dat werd gebruikt als 

brandstof voor verlichting, voor de fabricage van 

zeep, in de leerbewerking en als smeermiddel of 

grondstof voor verf. Aan het einde van deze route 

1 J.M.J. de Jong, 'Een Zaans drieluik: de Zaanse Schans, 

een nieuw Zaans Museum en per boot naar het Zaans 

industrieel erfgoed', HoüandTl (1995) 415^21.

Afb. 1. Het nieuwe Zaans Museum. 

Fotostudio Henk van 

't Loo. 

Afb. 2. De Bruynzeelkeuken 

in het Zaans Museum. Fotostudio 

Henk van't Loo. 


59


is een supermarkt nagebouwd, waarin producten 

zijn uitgestald van in de Zaanstreek gevestigde fabrieken, 

die voornamelijk levensmiddelen vervaardigen, 

zoals Albert Heijn, Honig, Duyvis, Verkade 

en Lassie. Door het belang dat dergelijke 

industrieën hechten aan reclame en uit behoefte 

aan verpakkingen ontstond er ook een Zaanse grafische- 

en cartonnage-industrie. 

De meeste voorwerpen in het museum zijn afkomstig 

uit het al langer bestaande Zaans Historisch 

Museum, dat nu gesloten is maar binnenkort 

zijn deuren weer zal openen als Pand Lagendijk 

80, ingericht als een Zaans woonhuis uit omstreeks 

1830. Ook de bewoners van de Zaanstreek hebben 

een bijdrage geleverd door voorwerpen te schenken. 

Hiertoe zijn zij opgeroepen door advertenties 

in kranten. Enkele vitrines in het museum bevatten 

een uitnodiging om voorwerpen aan het museum 

te doneren. Aan deze oproep lijkt gevolg te 

zijn gegeven: in het museum zijn borduurwerk, 

houten schooltassen, leesplankjes, brandweerstokken, 

speelgoed, kledingstukken en aardewerk in 

ruime mate aanwezig. 

De grote hoeveelheid voorwerpen geeft een impressionistisch 

beeld van de geschiedenis van de 

Zaanstreek. Maar omdat de historie slechts wordt 

aangestipt, blijft ze vooralsnog ongrijpbaar. Duidelijke 

informatie ontbreekt vaak. Hoe het land 

ruimtelijk werd ingevuld, wordt bijvoorbeeld niet 

CO 

Afb. 3. Het interieur van het 

Zaans Museum. Fotostudio 

Henk van't Loo. 

helder. Evenmin de wijze waarop het inwonertal 

van de Zaanstreek zich ontwikkelde of het verband 

tussen de oude en de huidige industrieën. 

Met name het ontbreken van chronologie en samenhang 

tussen de verschillende economische, 

sociale en culturele aspecten zijn debet aan het 

onsamenhangende beeld. Het museale groeimodel, 

dat De Jong in zijn artikel uit 1995 beschreef, 

moet hier verandering in brengen. Het is de bedoeling 

dat in de komende jaren onderdelen uit 

de collectie en de opstelling door thematentoonstellingen 

nader worden uitgewerkt. De vaste opstelling 

zal dan worden verrijkt met elementen uit 

deze thematentoonstellingen en het daarvoor verrichte 

onderzoek. Een dergelijke werkwijze is eerder 

met succes toegepast bij de inrichting van het 

Amsterdams Historisch Museum, toen dat naar 

het voormalige burgerweeshuis verhuisde. 

De eerste thematentoonstelling is veelbelovend. 

Onder de titel 'De dubbele bodem' wordt 

nader ingegaan op de veranderingen die de bodem 

heeft ondergaan door natuurlijke omstandigheden, 

maar vooral door toedoen van de 

mens. De systematische ontginningen die sinds de 

10e eeuw plaatsvonden, zijn in kaart gebracht en 

archeologische vondsten worden tentoongesteld. 

En er is meer. Bij de tentoonstelling werden leerlingen 

van een nabij gelegen school betrokken. 

Zij interviewden Zaankanters die dagelijks met de

Afb. 4. Een maquette van de 

Zaanstreek in het Zaans Museum. 

Fotostudio Henk van't 

Loo. 

grond werken, van tuinman tot kabellegger. Bovendien 

wordt ruimschoots aandacht geschonken 

aan de sporen en, vaak, verontreinigingen die de 

Zaanse industrie in de bodem heeft achtergelaten. 

Op plaatsen waar papiermolens stonden kunnen 

knopen worden gevonden, afkomstig van de 

lompen die als grondstof voor de papierfabricage 

werden gebruikt. Deze molens hebben, evenals 

verf-, olie- en houtzaagmolens, de bodem niet 

ernstig vervuild. Blauwsel- en loodwitmolens waren 

daarentegen wel verontreinigend. De blauwselmakerijen 

vervaardigden de zakjes 'blauw' die 

bij het wassen helderheid aan witgoed moesten 

geven. Als grondstof hiervoor werd ultramarijn 

gebruikt, dat het giftige cyaan bevat. Op de plaats 

van de voormalige blauwselmakerijen kunnen dus 

concentraties cyanide in de grond zitten. Daar 

waar loodwitmolens stonden, bevat de grond zware 

metalen. Dat de Zaanstreek de meest verontreinigde 

bodem van Nederland heeft, dankt zij echter 

veel meer nog aan de opkomst van de 

moderne industrie, de aanleg van spoorlijnen en 

autowegen en cle uitbreiding van woonwijken. 

Het middeleeuwse slotenpatroon vormde hiervoor 

een belemmering en het dempen ervan 

gebeurde met materiaal van dubieuze herkomst, 

zoals sintels en bedrijfsafval. Een pregnant voorbeeld 

van verontreiniging is het eiland in de Voorzaan. 

Door het diepe water rondom was het ei 


land uitermate geschikt voor het aanmeren van 

zeeschepen, met name houtschepen. De firma 

William Pont die zich hier gevestigd had, gold als 

de grootste houtimporteur ter wereld. Toen dit 

bedrijf in 1990 verhuisde, kon het terrein een andere 

bestemming krijgen. De voormalige houtbassins 

en insteekhavens waren echter in de loop deijaren 

gedempt met, naar nu bleek, zwaar chemisch 

afval. 

In 1999 zal een thematentoonstelling worden 

gewijd aan de 'rode Zaanstreek'. Het socialisme 

kreeg hier al vroeg een grote aanhang en als eerste 

stad in Nederland kreeg Zaandam in 1914 een 

communistische burgemeester. In 2000 komt de 

samenstelling van de bevolking aan bod. Van 

oudsher oefende de werkgelegenheid in de Zaanstreek 

aantrekkingskracht uit op buitenlanders. 

Deze traditie kwam op gang met het aanmonsteren 

van Basken, de eerste Zaanse 'gastarbeiders', 

op Zaanse walvisvaartschepen in de 17e eeuw. Vervolgens 

vestigden zich vele arbeiders uit het Oostzeegebied, 

Vlaanderen, Duitsland en recenter Italië 

en Turkije in de Zaanstreek. 

Hoewel de collectie bestaat uit voorwerpen die 

niet afwijken van die in andere historische streekmusea, 

is de wijze waarop zij gepresenteerd wordt 

zeer opvallend. De museale vormgeving van het 

Zaans Museum lijkt het voorlopig hoogtepunt te


zijn van de voorkeur van cultuurhistorische instel 

lingen om zich speels en interactief te presente 

ren, door het gebruik van multimediale recon 

structies, dramatische evocatie, audiovisuele 

ondersteuning en geluidsdekens. 

In het Zaans Museum krijgt de bezoeker bij bin 

nenkomst een koptelefoon uitgereikt, die re 

ageert op sensoren. Wanneer op het filmdoek 

molens draaien, klinkt door de koptelefoon het 

suizen van wieken en het klapperen van molenzei 

len. Bij het passeren van de muziekinstrumenten 

van het fanfarekorps schalt marsmuziek. Op een 

groot aantal voorwerpen is barcodes bevestigd. 

Binnenkort kan de bezoeker deze codes scannen 

met een laserpen. Na afloop betaalt hij voor een 

uitdraai van de ingelezen objecten, met daarop 

een afbeelding van het voorwerp en een toelich 

ting hierop. In de museumsupermarkt is een bab 

belbox geplaatst, die niet alleen informatie geeft 

over de collectie, maar bezoekers ook uitnodigt 

hieraan iets toe te voegen en hun verhalen te de 

len met anderen. 

Aan het einde van de tocht door hel museum 

betreedt men de Z-watch (de Z staat voor Zaan), 

een hedendaags, maar ditmaal levensecht, Pano 

rama Mesdag. Achter een glazen wand ontvouwt 

zich een prachtig uitzicht op de Kalverpolder met 

rietkragen, de molens langs de Zaan, een enkel 

kerktorentje en in de verte de grootschalige in 

dustrie in Wormerveer en Krommenie. Dit uit 

zicht van 180° wordt door een camera op het dak 

verlengd tot 360°. De camera is aangesloten op 

een computerscherm dat tekst en uitleg geeft over 

hetgeen men in het vizier heeft. 

(.2 

Vele, maar nog lang niet alle ambitieuze voor 

nemens van het Zaans Museum zijn verwezenlijkt. 

Zo zullen in de toekomst open laboratoria wor 

den gerealiseerd, waar het publiek demonstraties 

kan volgen van het vervaardigen van museale 

voorwerpen zoals maquettes. Het museum heeft 

ook plannen voor builen de muren, zoals een 

rondvaart langs het industrieel erfgoed van de 

Zaanstreek. Het veelbelovende jonge Zaans Mu 

seum is een bezoek zeker waard. 

Deirdre Carasso 

Literatuur: De dubbele bodem. Verkenningen op en on 

der hel maaiveld van de Zaanstreek. Tentoonstellings 

catalogus Zaans Museum (Wormer 1998). 

Zaans Museum 

Schansend 7 

Zaandam 

Telefoon: 075-6162862 

Di t/m za 10-17 uur; zo 12-17 uur 

Toegangsprijs volwassenen ƒ 10,-; kinderen tot 12 

jaar, CJP-houders en 65-plussers./ 6- 

Betaald parkeren

Inhoud 

31e jaargang nr. 1, 1999 

Jeroen Blaak 

Worstelen om te overleven. De zorg om het bestaan in het Memoriaal van 

Hermanus Verbeeck (1621-1681) 1 

Oscar Westers 

Van uitspatting naar uitspanning? Veredeling van volksvermaken in Vlaardingen, 

1904-1932 

Boekbesprekingen 47 

Tastbaar verleden 58 

Aan dit nummer werkten mee: 

Jeroen Blaak (1972) studeerde Maatschappijgeschiedenis aan de Erasmus Universiteit Rotter 

dam. Momenteel doet hij aan dezelfde universiteit promotieonderzoek naar lezen en schrij 

ven in Nederland in de 17e en 18e eeuw. Adres: Erasmus Universiteit Rotterdam, kamer 

L3-14, postbus 1738, 3000 DR Rotterdam, e-mail Blaak@mgs.fhk.eur.nl 

Oscar Westers (1970) studeerde journalistiek in Tilburg en geschiedenis aan de Katholieke 

Universiteit Nijmegen. Zijn doctoraalscriptie ging over de veredeling van volksvermaken in 

Nederland tussen 1865 en 1930. Momenteel werkt hij als onderzoeker in opleiding aan de 

Universiteit van Amsterdam aan een proefschrift over 19e-eeuwse rederijkerskamers. Adres: 

Tannhauserdreef 42, 3561 HG Utrecht 

Omslagontwerp: Ester Wouthuysen. 

Productie: Uitgeverij Verloren, Postbus 1741, 1200 BS Hilversum, telefoon 035-6859856, 

fax 035-6836557, e-mail verloren@wxs.nl. 

1 9

Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?