Rondom bestand van 2001 18-3 dd 17-11-09 - Atlantis

2001 18/3 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving.
Lidmaatschap f. 30,00 per kalenderjaar.
Ledenadministratie en contributie: G. Wolbink, Alb. Risaeustraat 8c, 7772 AV Hardenberg,
tel.: 0523-267036
Secretariaat:
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel.: 0523-265624
Internet: www.historiekamer.nl E-mail:
info@historiekamer.nl
Bestuur:
H. Hoving, voorzitter, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048.
E. Wolbink, secretaris, Hofweg 31, Hardenberg, tel.: 0523-268400
J. Hofsink, penningmeester, Hessenweg 2a, Hardenberg, tel.: 0523-260444
Mevr. A. v.d. Kamp-Wildeboer, Polberg 59, Hardenberg, tel.: 0523-260093
Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, Hardenberg,, tel. 0523-266515
J.G.E. Sierink, Dennenkamp 8, Hardenberg, tel.: 0523-260443
Mevr. G. Stoel-Sierink, Krüserbrink 1, Hardenberg, tel. 0523-262470
Redactiecommissie: Mevr. D. Hesselink-Zweers.
J. Hofsink
Mevr. J. Luisman-de Jonge.
K. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-263104.
Beekberg 82, 7772 DS Hardenberg
Redactieadres: Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg.
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg.
(Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANK
rekeningnr. 2985515.
ISSN: 1380-3921
INHOUD
Van de redactie
De Hardenberger Turfindustrie (een verdwenen bedrijfstak)
"Plat Ni-js"
Onzen teuverlanteern
Het Nijenhuis (huizen van naam)
Opsporing verzocht
De grens in beeld
(de rijksgrens heeft een lange geschiedenis)
Bijnamen (Lutten)
1
W. Visscher 2
Warkgroep Dialect 13
J.J. Kwaakernaak-Hemstede 16
K.Oosterkamp 19
E. Wolbink 21
K. Drenth/B. de Vries 24
J. Hofsink/G. van Faassen 29
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 5 november 2001 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregen
toestemming van de redactie.

Van de redactie
In dit derde nummer van deze jaargang beginnen we met een omvangrijk artikel over de
Hardenberger turfindustrie van de hand van de heer W. Visscher. We hopen dat velen zijn bijdrage
over deze verdwenen bedrijfstak zullen waarderen. De overige artikelen zijn van geringere omvang.
Onze streektaal wordt gebruikt in een aardig verhaal over "onze teuverlanteern", terwijl de rubriek
Plat Ni-js op de gezonde toer gaat. In de rubriek Huizen van naam wordt aandacht geschonken aan
de "aspergeboerderij" in Diffelen: het Nijenhuis. In het artikel "Opsporing verzocht" wordt verslag
gedaan van de pogingen om de eretekens bij de mensen te brengen die ze wel terecht verdiend hadden,
maar door omstandigheden nooit hadden gekregen. Tenslotte wordt de grens weer iets verder
in beeld gebracht en is Lutten aan de beurt om in bijnamen te worden beschreven.
Jan te Bokkel, die sinds 1996 redactielid is, heeft te kennen gegeven dat hij deze functie wil neerleggen.
Het was voor hem steeds problematischer geworden om nog tijd vrij te kunnen maken voor
het redactiewerk. Hoewel de redactie dit vertrek betreurt, wil zij toch deze beslissing respecteren
en Jan, ook op deze plaats, hartelijk bedanken voor de tijd en de inzet die hij de afgelopen jaren
heeft gegeven aan ons tijdschrift. We denken o.a. met veel genoegen terug aan de bedachtzame en
vaak humoristische toon waarop Jan meedeed in de redactionele brainstorm.
Christelijke School met onderwijzerswoning te Rheezerveen. De oprichting van de Vereniging Chr.
School was op 6 juni 1903. Er waren toen 53 leerplichtige kinderen in Rheezerveen, die tot aan
1903 elders naar school gingen en soms een afstand van twee uur moesten afleggen.
1

De Hardenberger Turfindustrie
Een verdwenen bedrijfstak
Evenals in de aangrenzende Avereester venen, behoorde ook het grootste deel van de venen in
de marke van Lutten toe aan adel en patriciaat. Van oudsher bezat hier de Zwolse familie Van
Marie uitgebreide veenbezittingen. In die hoedanigheid vervulde mr. Gerrit Willem van Marie
daar aan het einde van de 18e eeuw de functie van erfmarkerichter. Hij was de latere schoonvader
van mr. Willem Jan baron van Dedem, de stichter van de Dedemsvaart. De familie Van Marie en
onder hen genoemde Willem Jan van Dedem erfden later die Lutter venen.
De Lutter venen
Omdat deze gronden juist buiten het tracé van
de verder te verlengen Dedemsvaart lagen, liet
hij de in de marke nog benodigde venen van de
marke opkopen door een aantal familieleden en
vrienden. Dit vond plaats in de jaren 1815-
1820. De nieuwe eigenaren waren o.a. Anthony
Coenraad Willem baron van Haersolte tot den
Doorn, Berend Hendrik baron Bentinck tot
Buckhorst en Coenraad Willem baron Sloet tot
Tweenyenhuizen, de oud-advocaat mr. G.C.
van Baerle uit Zwolle en de waterstaatkundig
ingenieurs A.F. Goudriaan te Amsterdam en
J.E. Wildeman te Leiden. Deze beide ingenieurs
hadden Van Dedem eerder bij zijn kanalisatiewerkzaamheden
van advies gediend. Al
spoedig bleek dat de kosten van kanaalaanleg
veel hoger uitvielen dan was begroot. Ook de
hoge geldleningen die de eigenaren van de
vaart afsloten konden de onderneming niet redden.
In 1826 zagen zij zich genoodzaakt het
kanaal De Dedemsvaart met een groot persoonlijk
vermogensverlies voor de veel te lage prijs
van fl 390.000,- aan het Rijk te verkopen. Met
lede ogen moest Van Dedem toen aanzien dat
de opbrengsten van het kanaal uit turfvaartrechten
begonnen toe te nemen. Enkele jaren
later, in 1828, wist Van Dedem met behulp van
een nieuwe compagnon het kanaal tegen de
oorspronkelijke verkoopprijs van het Rijk terug
te kopen.
Compagnie Van Dedem & Heere c.s.
Deze nieuwe compagnon was de Amsterdamse
koopman en veeneigenaar Jan Heere. Aan de
nieuwe onderneming van deze compagnie Van
2
W. Visscher
Dedem & Heere werd door de Utrechtse bank
Vlaer & Kol een hypothecair krediet van anderhalf
miljoen gulden verleend. Hierbij diende de
vaart met de bijbehorende twee duizend hectaren
veen als onderpand. De eigenaren van deze
bank waren vriendschappelijke relaties van
Heere. Om invloed op de juiste aanwending
van de geleende gelden te houden stelde de
bank enkele toezichthouders aan. Deze commissarissen
waren mr. Jacob Gerrit van Nes,
steenfabrikant te Zuilen (U) en de Zwolse
advocaat mr. Herman van Sonsbeeck. Jan
Heere was vooral vervener. Zijn veenderijen
lagen in het Utrechts-Hollandse laagveengebied
en die waren bijna uitgeveend. De venen
aan de Dedemsvaart bestonden grotendeels uit
nog onafgegraven hoogveen. De nieuwe
kanaalondernemer Heere wist zijn
enthousiasme voor dit veelbelovende hoogveengebied
ook op enkele van zijn Amsterdamse
familieleden over te brengen. Het ging
hierbij allereerst om zijn zwager, de
Amsterdamse vervener Adrianus Kriek die op
zijn beurt zijn zwager Theodorus Omtzigt in de
zaak betrok. Samen met nog enkele andere
Amsterdammers richtten zij de 'Amsterdamsche
Sociëteit tot vervening aan de Dedemsvaart'
op. Rond 1830 kocht de Sociëteit uitgestrekte
veengronden op van Van Dedem en/of
Jan Heere. Deze venen lagen zowel in de marke
Rheeze als in die van Lutten. Ook op hun beurt
kochten - ook in 1830 - de beide genoemde
commissarissen van de Dedemsvaart Van
Sonsbeeck en Van Nes uitgebreide venen in de
marke van Lutten. In die tijd was de
Dedemsvaart gereed tot ongeveer de grens met

de Luttermarke. In deze periode werden allerlei
nieuwe werken aan de Dedemsvaart uitgevoerd.
Van Dedem stuitte echter na enkele jaren
van vooruitgang weer op grote moeilijkheden.
Deze vloeiden voort uit ernstige meningsverschillen
tussen de beide commissarissen en
hem over de te kiezen volgorde van de uit te
voeren werken. Anders dan Van Dedem, die
een snel doortrekken van de Dedemsvaart naar
de rivier de Vecht wilde, wensten Van
Sonsbeeck en Van Nes allereerst vanuit de
Dedemsvaart een in noordoostelijke richting
lopende hoofdwijk naar hun in de Luttervenen
gelegen venen te laten graven. Door de hierdoor
ontstane tegenstelling, waarbij bij Van
Sonsbeeck als commissaris én als administrateur
van de Dedemsvaart en tevens eigenaar
van uitgestrekte venen bij Lutten een zekere
verstrengeling van belangen meesprak, bleven
zelfs de meest noodzakelijke werken aan de
Dedemsvaart onuitgevoerd. Toen Van Dedem
in 1834 ook nog door de commissarissen buiten
spel werd gezet en tot overmaat van ramp de
bank de kredieten opzegde was het einde van
de kanaalonderneming onafwendbaar geworden.
Slechts door eindeloze gerechtelijke procedures
tussen de eigenaren van de vaart en de
diverse schuldeisers - waarbij beslagleggingen
en executieverkopingen van persoonlijke bezittingen
van Van Dedem plaatsvonden - kon het
voortbestaan van de kanaalonderneming nog
een lange reeks van jaren worden gerekt. De
aanleg van een gedeelte van de beoogde
hoofdwijk door Lutten (de Lutter Hoofdwijk)
naar o.m. de venen van Van Sonsbeeck en Van
Nes was het enige werk dat in het tijdvak van
1837-1843 tot stand kwam.
Mr. I.A. van Royen
In deze jaren van malaise wierp een nieuwe
pleitbezorger voor het kanaal de Dedemsvaart
zich op. Het ging hier om de Zwolse advocaat
en notaris mr. Isaac Antoni van Royen die
tevens vervener aan de Dedemsvaart was.
Daarnaast bezat hij ook venen bij Bergentheim.
Hij was in 1800 in het Drentse Westerbeeksloot,
gem. Vledder geboren als zoon van een
burgemeester-vervener.
Mr. LA. van Royen (1800-1868).
Notaris-vervener te Zwolle.
Al in 1839 had Van Royen het idee geopperd
om de Dedemsvaart door te trekken naar
Coevorden. Vandaar zou dan dit kanaal door de
Z.O. Drentse venen in verbinding met de
Duitse rivier de Eems gebracht moeten worden.
Hierdoor zou de Overijsselse transitohandel
(van vnl. koloniale waren uit Amsterdam) met
Duitsland - die door de voorgenomen aanleg
van de spoorlijn Embden-Osnabrück zou wegvallen
- gered kunnen worden. Ook het Rijk,
een van de belangrijkste schuldeisers van Van
Dedem, zag het belang voor Overijssel voor
een verbinding met de Duitse wateren heel
goed in. Voor het scheppen van de daarvoor
noodzakelijke voorwaarden werden door het
Rijk, de eigenaren van de Dedemsvaart en de
bank Vlaer & Kol onderhandelingen gevoerd.
Hierbij stond de partijen als doel voor ogen
eerst de noodzakelijke werkzaamheden aan de
Dedemsvaart te laten uitvoeren. Als resultaat
van de gevoerde onderhandelingen kwamen de
partijen in 1844 overeen dat de vaart en bijbehorende
zaken op uiterlijk 1 juli 1845 in het
openbaar aan de meestbiedende zou worden
verkocht.
3

Hierbij zou de aspirant koper gehouden zijn de
verdere verlenging naar Coevorden te gedogen.
Op het voorstel van Van Royen - deze was
intussen lid van de Staten van Overijssel -kocht
op 18 september 1845 de provincie Overijssel
het kanaal. Hoewel de beoogde verlenging naar
Coevorden ernstige vertragingen zou oplopen,
werd evenwel, in 1854, de Dedemsvaart bij het
dorpje Ane in verbinding gebracht met de rivier
de Vecht. De verbinding met Coevorden zou
evenwel bij provinciaal besluit uit 1852 via een
verdere verlenging van de Lutter Hoofdwijk
plaats moeten gaan vinden. Enkele jaren later
vond de aanbesteding van dit kanaaltraject van
Slagharen naar de Overijssels/Drentse grens bij
De Krim plaats. Dit project werd gegund aan
de steenfabrikant Johannes Arntz uit
Millingen. Deze liet de feitelijke
werkzaamheden over aan de Dedemsvaartse
vervener en aannemer Egbert Zwiers. Deze
was tevens (samen met zijn zwager, de
Dedemsvaartse vervener Arend Berends) eigenaar
van venen aan de Lutterhoofdwijk.
Firma Van Sonsbeeck & Co
Een van de grote veeneigenaren langs deze
Lutterhoofdwijk was, zoals gemeld, mr. H. van
Sonsbeeck. Behalve advocaat was hij ook
Minister van buitenlandse zaken en gouverneur
van de provincie Luik geweest. Het bijzondere
van mr. Van Sonsbeeck was echter dat hij de
eerste pionier in Nederland was op het gebied
van de industriële verwerking van veen/turf tot
meerwaardige producten. Anders dan in
Duitsland, Engeland en België was er in
Nederland nog geen sprake van een dergelijke
verwerking van turf. Het voordeel van deze
producten zoals cokes en briketten enz. bestond
hierin dat zij minder volumineus waren en een
hogere verbrandingswaarde hadden. Hierdoor
was het transport gemakkelijker en was er
bovendien minder opslagruimte nodig.
Bovendien had zij een vrij schone verbranding
omdat er nauwelijks roetvorming en vlieg-as
optrad. Van Sonsbeeck wilde in 1853 uit de van
zijn veenderij bij Lutten afkomstige turf producten
als cokes en briketten gaan fabriceren.
Uit de tijd dat hij nog gouverneur van Luik was
kende hij de Belgische werktuigkundig ingeni-
4
eur Lagouste de la Croix. Deze had in België
ervaring opgedaan bij de carbonisatie van turf
door hete lucht. Hij associeerde zich in 1853
met Van Sonsbeeck in de firma Van Sonsbeeck
c.s te Dedemsvaart/Ambt Hardenberg, zoals
het aan het kanaal de Dedemsvaart gelegen
Lutten wel werd aangeduid.
De fabriek
De firma wilde aan de Dedemsvaart bij Lutten
een fabriek voor droge destillatie van turf
oprichten. Al in het voorjaar van 1854 werden
in het Heemserveen de fundamenten gelegd
voor de te bouwen fabriek. Er werden vier
kolossale doofpotten van ieder vier meter lengte
en twee meter doorsnede geplaatst, alsook een
stoommachine van 75 pk. Voorts werd het
geheel van een hoge schoorsteen voorzien.
Men wilde hier turfcokes en turfbriketten gaan
fabriceren. Die zouden de gewone steenkolen
moeten gaan vervangen en die zelfs 'in deugdelijkheid
moeten overtreffen'. Daarnaast zou
er in de fabriek uit turf ook verfstoffen en teer
worden vervaardigd (de zgn. rode as, turfpek en
turf teer). Die teer werd ook uit het in het veengebied
rijkelijk onder in het veen voorkomende
'kienhout' geperst. Bij dit kienhout gaat het om
turf restanten; vaak resten van bomen en boomstammen
en boomwortels, die al duizenden
jaren onder het veen hadden gelegen en bij de
vervening weer aan de oppervlakte waren
gekomen.
Smoren of verkolen
In de fabriek te Lutten werden de brokken veen
niet zoals in vroegere tijden door het smoren
van turf onder luchtdikke hopen zand, maar op
een moderne manier verkoold. Het proces van
verkoling - het vergloeien van turf - vond hierbij
plaats door de turven in ijzeren doofpotten
te doen versmoren. Van boven waren die
(halve) bollen wat afgeplet, terwijl er in het
midden een trekgat zat. Zo nodig kon dat gat
worden gedicht, dan wel worden opengemaakt.
De gehele verkoling duurde zeker vier weken.
Een belangrijk deel van de werkzaamheden
bestond hierin dat de toestellen - zodra die in de
juiste stand van verhitting waren - onafgebroken
dag en nacht in werking moesten worden

gehouden. Een voortijdige
afkoeling danwei een te grote
toetreding van zuurstof zou dan
ook funest kunnen zijn voor het
proces van verkoling en dit
gemakkelijk kunnen doen
mislukken. Om ook al deze
werkzaamheden ook op de zon-
en feestdagen door te kunnen
laten gaan, had Van Sonsbeeck
de pastoor Muller van
Slagharen om toestemming
gevraagd om de werklieden ook
op die dagen door te laten
werken. Van Sonsbeeck - hij
was ook Minister van R.K.
eredienst geweest -kreeg die
toestemming. Nadat het proces
van verkoling was voltooid
werden de turfkolen vermalen
en vervolgens met kalk als
bindmiddel vermengd en
tenslotte geperst tot cokes of
briketten. Een economisch
succes leverde de productie niet
op.
Uiteindelijk bleken de productiekosten
te hoog om
tegen de steenkool te kunnen
concurreren. Al na een jaar
werd de fabriek stilgelegd. De
grote boosdoener was hier met
name de in 1834 ingevoerde
belasting op turf (de
turfaccijns), die de opbrengsten
van de veenderijen sterk drukte.
Hierdoor was de concurrentie
met het buitenland, waar men
een dergelijke belasting niet
kende, moeilijk. Niettemin zou
eind 1856 de fabriek nogmaals
worden opgestart 'om de alhier
bestaande turfcokes-fabriek
weder in werking te stellen'.
Uit Amsterdam kwamen toen
twee machinisten naar Lutten
over om de machines weer aan
het draaien te krijgen.
Kennelijk was in die tijd de
afzet van turfcokes wel weer lonend geworden.
Ook bouwde Van Sonsbeeck c.s. in datzelfde
jaar naast de fabriek twee kalkovens. Hierdoor
kon de firma zelf in de behoefte voorzien van
Overzichtskaartje Heemser-, Lutter- en Collendoornerveen ca
1858. Aan de fabriekswijk de turfcokes fabriek en kalkovens van
Van Sonsbeeck; zijn veenderij lag aan de Schuinesloot. Ook de
Dedemsvaartse vervener-aannemer-kalkbranders E. Zwiers en A.
Berends hadden hun veenderij aan de Schuinesloot. Evenals naar
Van Sonsbeeck is daar een wijk naar hen vernoemd.
kalk als bindmiddel voor de te vervaardigen
producten. De fabriek zou het echter niet redden;
al weer na een jaar te hebben geproduceerd
leverde de fabriek opnieuw grote verliezen
op. Na drie jaren bleek het onverantwoord
de verliezen nog langer te laten oplopen en
werd de productie definitief gestaakt. In 1859
werd de fabriek geliquideerd. De stoommachine,
ketels en installaties werden in 1860 verkocht
en naar Groningen overgebracht. Volgens
de berekeningen zou de fabriek de beide firmanten
een verlies van fl. 80.000,- hebben
opgeleverd.
5

Deze fabriek, de eerste veenindustrièle fabriek
in Nederland en enig in zijn soort stond in het
Heemserveen aan een zij wijk (de Fabriekswijk)
van de Dedemsvaart. De beide daar gebouwde
kalkovens waren een langer leven beschoren.
Zij werden eerst na het overlijden van Van
Sonsbeeck in 1867 verkocht. De nieuwe eigenaren
waren de reeds hierboven genoemde
Dedemsvaartse verveners Arend Berends en
Egbert Zwiers. Deze bezaten toen reeds kalkovens
(onder andere door overname van Van
Royen) te Dedemsvaart.
Het Bergentheimer veen
Ook in de oostelijk van de rivier de Vecht gelegen
venen ontstond een bedrijvige turfindustrie.
Anders dan bij de venen aan de
Dedemsvaart zou de ontwikkeling in de venen
aan het Overijsselse Kanaal later van start gaan.
Dit kwam doordat de aanleg van het kanaal
tientallen jaren vertraagd werd. Vooruitlopend
op de aanleg van het kanaal hadden al in 1826
de gebr. Hendrik en Jelle Meinesz uit het Friese
Balk meer dan driehonderd hectaren veengronden
onder Bergentheim en Sibculo (waaronder
de zgn. '80 bunders' bij de Foelen) gekocht.
Begin jaren dertig verwierf ook mr. LA. van
Royen veengronden in dit gebied. Hij bracht
deze door middel van een door hem gegraven
veenwijk in verbinding met de Vecht. De wijk
verzandde al spoedig. Evenals dit bij de venen
van Meinesz het geval was, zouden ook Van
Royens venen nog tientallen jaren onaangeroerd
blijven. Toen medio jaren vijftig met de
aanleg van het kanaal was begonnen breidde
Van Royen zijn veenbezit aanzienlijk uit. Hij
deed dit door aankoop van naastgelegen venen
van de Hardenberger vervener Berend
Venebrugge. Van Royen, die toen al enkele
jaren (sinds 1853) als Commissaris des
Konings te Groningen woonde, begon in die
jaren steeds meer belangstelling te tonen voor
zijn Bergentheimer venen. Dit was kort nadat
het door hem gepromote plan van een
Nederlands/Engelse Maatschappij om de
Dedemsvaart via Z.O.Drenthe met de Duitse
wateren te verbinden in duigen was gevallen.
Van Royen zat zelf in de Raad van Bestuur van
die kanaalmaatschappij.
6
Eerste Nederiandsche Veen Mij
In 1862 verkochten de gebr. Meinesz hun
Bergentheimerveen aan het Overijssels kanaal
aan de Almelose textielmagnaat Godfried
Salomonson. Deze was evenals Van Royen
mede-oprichter van de Overijsselse Kanalisatie
Maatschappij. In 1864 richtte Salomonson
samen met Van Royen en enkele anderen, waaronder
dr S. Sarphati te Amsterdam en en de wel
als grondlegger van de veenkunde bekend
staande dr W.C.H. Staring, een nieuwe veenmaatschappij
op. Dit was de te Amsterdam
opgerichte N.V Eerste Nederiandsche Veen
Maatschappij. Het ging hier om een enorme
veenmaatschappij met een maatschappelijk
kapitaal van 2 miljoen gulden. Ook hier nam
Van Royen zitting in de Raad van Bestuur.
Naast het van de familie Meinesz afkomstige
veen bij Bergentheim lag een groot deel van de
aan de maatschappij toebehorende venen echter
in de gemeenten Den Ham en Hellendoorn. Zij
produceerde met name in Vroomshoop machinale
turf en turf cokes. Dit laatste vond op de
primitieve wijze van het in brand steken van
met zand overdekte hopen turf plaats. Hoewel
de turfaccijns in 1863 was afgeschaft, bleek de
maatschappij economisch niet succesvol te
zijn. Ze werd al in 1869 geliquideerd. Bij de
scheiding en deling van de bezittingen van de
maatschappij in 1870 werd de ene helft van de
venen verworven door de vooraanstaande
Dedemsvaartse verveners gebr. Arend en
Berend Berends, terwijl de andere helft werd
verkregen door de gebr. Van Royen te Zwolle,
allen zoons van de kort daarvoor overleden mr.
LA. van Royen. Onder de aan de Van Royens
toegevallen veengronden behoorden ook de
bovengenoemde '80 bunders' bij de Foelen bij
Sibculo.
N.V. Veenderij Erven mr. I.A. van Royen
In 1872 werd de firma Van Royen omgezet in
de N.V. Veenderij Erven mr. I.A. van Royen te
Bergentheim. Een van de directieleden was
Hendrikus Nicolaus van Royen, die tevens fungeerde
als burgemeester van Hardenberg. Vanaf
1862 was reeds als administrateur voor de
firma werkzaam geweest Johannes Gerhardus
Antonius van der Sanden. Deze was een uit

Eindhoven afkomstige aannemer van publieke
werken, die zich medio jaren vijftig te
Balkbrug had gevestigd. Hij was daar in pension
geweest bij de daar werkzame hoofdonderwijzer
Jan Naarding. Van der Sanden trouwde
met diens dochter Lubbigje. In Dedemvaart
voerde hij werkzaamheden uit voor o.a. mr.
LA. Van Royen m.b.t diens veenderij te
Dedemsvaart.
Ook was hij in die jaren samen met de
Dedemsvaartse verveners en aannemers Egbert
Zwiers en Arend Berends betrokken bij werkzaamheden
aan de Lutterhoofdwijk. Omdat
genoemde Hendrikus Nicolaus van Royen toen
als directeur van de Dedemsvaartse veenderij
van Royen aan de daar gelegen Van Royens
Hoofdwijk woonde, had hij veel te maken met
aannemer Van der Sanden. Vandaar dat Van der
Sanden kort na 1860 samen met Hendrikus
Nicolaus van Royen mee verhuisde naar
Hardenberg, waar de eerstgenoemde burgemeester
werd en de laatsgenoemde administrateur
van de Veenderij van Royen.
Kantoor en woning administrateur N.V Veenderij Van Royen te
Bergentheim thans huisartsen praktijk, (foto: H.D.J. Krikke 2001)
Met name was Van der Sanden hier betrokken
bij de verdere aanleg en verlenging van de Van
Royenswijk te Bergentheim. Ook betrok hij
daar het voor de maatschappij gebouwde maatschappij
huis vlak tegenover de inmonding van
de Van Royenswijk in het Overijssels kanaal.
Als opzichter bij de verdere verlengingswerken
aan de Van Royenswijk fungeerde de uit
Dedemsvaart afkomstige Frederik Bladder.
Deze was vroeger arbeider geweest bij de hierboven
al eerder genoemde Egbert Zwiers bij de
drooglegging van venen in het tracé van de verlengen
Lutterhoofdwijk. Hij was erg deskundig
bij het maken van 'veensplittingen', hieraan had
hij dan ook zijn promotie als veenbaas te
danken. Hij bewees tevens zijn diensten bij de
aanleg van het laatste gedeelte van het
Oranjekanaal in Z.O. Drenthe. Na de gereedkoming
van dit eveneens door Zwiers aangenomen
project in 1862 werd hij door Van der
Sanden in dienst genomen om voor de veenderij
Van Royen in Bergentheim als zodanig
werkzaam te zijn.
Machinale turfbriquett Mij
In 1878 werd op bovenge
noemd terrein 'de 80 bunders'
onder Sibculo een nieuwe
fabriek gebouwd. Het ging
hier om de fabriek van de te
Leeuwarden gevestigde N.V
Machinale Turfbriquett
Maatschappij. De directie van
deze onderneming bestond uit
enkele van haar aandeelhouders,
te weten de Leeuwarder
steenfabrikant Jacob de Haan
en zijn stadgenoot dr M.J.
Baert de la Faille. Het aandelenkapitaal
van fl 96.000,bestaande
uit 16 aandelen van
fl 6.000,- De maatschappij had
de bovengenoemde 80 bunders
veengrond voor fl
20.000,- van de N.V Van
Royen gekocht. Hierbij had
N.V Van Royen zich verbonden
om voor een aandeel deel
te nemen in het kapitaal van
7

de brikettenmaatschappij. Op de achtergrond
speelde de vooraanstaande inwoner van
Leeuwarden, de grootgrondbezitter en tevens
lid van Gedeputeerde Staten van Friesland mr.
Coenraad Willem Anthony Buma een belangrijke
rol als financier. Zijn grootvader van moederszijde,
naar wie hij was vernoemd, was de
bekende C.W.A. baron van Haersolte van den
Doorn. Deze behoorde tot die hierboven al
genoemde familieleden en vrienden van de
Baron van Dedem, die in het begin van die
eeuw uitgestrekte venen in de Luttermarke aankochten.
De brikettenmaatschappij bouwde aan
de Kloosterdijk bij Sibculo haar fabriek.
Daarnaast kocht zij een strook grond van de
gebr. Berends uit Dedemsvaart om daar een
kanaal door te graven om in verbinding te kunnen
komen met de Hammerwijk. De fabriek
bleek aanvankelijk niet erg succesvol. Ze had
bij voortduring met tegenvallers te kampen. Al
in 1879 ging de directeur De Haan failliet.
Omdat deze de briketten als brandstof voor zijn
steenovens betrok van de brikettenmaatschappij
was deze tegelijk een grote afnemer kwijt.
De Haans plaats binnen de onderneming werd
toen ingenomen door de eveneens uit
Leeuwarden afkomstig Sybren van Bateles.
Om aan meer kapitaal te komen werd al na een
jaar het aandelenkapitaal uitgebreid. Overigens
ging een voorgenomen fusie met een
brikettenonderneming te Winschoten, vanwege
een te hoge vraagprijs, niet door. Het productieproces
van de brikettenfabriek was eenvoudig.
Het ging hier slechts om de fabricage van
turfbriketten en niet van turfkoolbriketten. Van
enige verkoling dan wel droge destillatie, zoals
eerder bij de firma Van Sonsbeeck te Lutten,
was hier geen sprake. Het ging hier om een
vermenging van natte turven, zoals die uit het
veen werden gegraven, in een mengmachine
samen met kalkmelk. Vervolgens werden dan
door een hydraulische voorpers de turven van
een deel van hun watergehalte bevrijd en in de
mengmachine losgewoeld om tenslotte in door
stoomkracht gedreven persen te worden
gevormd. Ook deze fabriek zou zich slechts
korte tijd in de gemeente Hardenberg manifesteren.
Anders dan eerder bij de fa Van
Sonsbeeck werd zij echter niet geliquideerd
maar verplaatst. In 1880 ging zij in
Vroomshoop opnieuw van start, waar zij zich
nog vele tientallen jaren zou handhaven.
Turfstrooiselindustrie
In tegenstelling met de fabricage van briketten
zou de turfstrooiselindustrie in de gemeente
Ambt Hardenberg zich wel vele decennia lang
weten te handhaven.
In 1882 stichtte de Brabantse firma E.G.J. van
de Griendt & Co een grote turfstrooiselfabriek
te Dedemsvaart. De familie Van de Griendt
behoorde tot de stichters van de Brabantse
veenkolonie Helenaveen. Bij de productie van
turfstrooisel ging het om het tot dan toe
onbruikbare grauwveen dat altijd terzijde was
gelegd. Dat was ook zo bij de fabricage van briketten
het geval geweest. De turven uit het
grauwveen, de zgn. bolsterturven werden na
gedroogd en gezuiverd te zijn door een met
door stoomkracht aangedreven duivelsmolen
('wolf') vermalen en in balen geperst. Deze
turfstrooisel werd veel gebruikt als leg stro voor
het vee ter vervanging van heideplaggen. Door
haar grote absorberende vermogen werd het
ook een veelgevraagd product voor paardenstallen.
Niet alleen het leger maar ook de paardentram-maatschappijen
in de grote steden,
zowel in Nederland als in Engeland, werden
grote afnemers. De fa Van de Griendt betrok de
grondstof, de bolster, uit De Krim. Wegens de
hiermee gepaard gaande hoge transportkosten
naar de fabriek te Dedemsvaart bleek de fabriek
al enige jaren niet meer rendabel en werd zij
ontmanteld. Niettemin zou de fa. Van de
Griendt de fabricage van turfstrooisel in
Overijssel gaan voortzetten.
Drijvende turfstrooiselfabriek
In 1885 zette de fa Van de Griendt de fabricage
voort met een drijvende turfstrooiselfabriek.
Voortaan ging ze met dit fabrieksschip de veenderijen
af, zodat de fabricage steeds vlak bij de
plaats, waar de bolsterturven werden gewonnen,
kon plaatsvinden. Het ging hierbij naast
veenderijen in De Krim ook om veenderijen te
Bergentheim en Vroomshoop. Afwisselend was
het fabrieksschip dan ook in die gebieden
werkzaam. In 1889 trad de fa Van de Griendt in

onderhandeling met de N.V. van Royen om van
haar een bolsterveenveld van ruim 100 hectaren
te kopen. Uiteindelijk zou Van de Griendt van
deze koop afzien omdat de kwaliteit van de
daar gelegen bolster bleek tegen te vallen. Ook
de in die tijd nieuwe turfstrooiselonderneming
van de firma Terwindt & Arntz toonde belangstelling
voor dit veen. Dat het haar niet gelukte
om dit veen in handen te krijgen kwam, omdat
de N.V. Van Royen het haar misgunde. Ze
vreesde dat anders de fa. Van de Griendt die
steeds van haar de bolster opkocht dan van het
Overijssels Kanaal zou verdwijnen. Tot omstreeks
1895 zou de fabriek van Van de Griendt
overigens nog in deze contreien werkzaam zijn.
De fa Terwindt & Arntz behoorde toe aan een
compagnie steenbakkers uit het gebied van de
Bovenrivieren. Daarnaast oefende zij de aannemerij
uit. Met name de aandeelhouders Joh. en
W. Arntz legden zich in die jaren toe op de aanleg
van klinkerwegen en, zoals reeds eerder
vermeld, veenkoloniale kanalen. In 1889 kwam
daar dus nog de fabricage van turfstrooisel bij.
Evenals Griendtsveen bediende zij zich van een
drijvende fabriek. Dit was een van haar rivierslepers,
die eerder de aken met stenen had
gesleept.
De Gouden Ploeg
Bij de drijvende fabriek van de firma Terwindt
& Arntz werd de strooiselmachines door de
sterke sleepbootmotor aangedreven. De fabriek
was aanvankelijk vooral werkzaam bij een aan
haar toebehorende veenderij onder Bergentheim.
Zowel deze veenderij alsook de fabriek
werden wel als 'de Gouden Ploeg' aangeduid.
Deze naam was een zinspeling op de grote rijkdom
van de heren Terwindt en Arntz. Begin
1890 verzochten zij de gemeente Ambt Hardenberg
om vergunning tot het drijven van een
vaste turfstrooiselfabriek bij Mariënberg en
daarvoor een locomobiel te plaatsen. Er was
hierbij sprake van een turfmolen, die met een
pers de turfmolm in balen perst en de scherpe
zijden met een houten hoeklat met staaldraad
bindt. Op die manier kon sneller worden
gewerkt dan op de gebruikelijke manier. Door
al de nodige formaliteiten kwam die vaste
fabriek er daar niet. Wel deed de drijvende
fabriek 'de Gouden Ploeg' steeds onafgebroken
dienst op het Overijssels Kanaal. In de winter
voer ze naar het
't Eiland' in Almelo. De in de zomer daarheen
vervoerde bolsterturven werden daar dan verwerkt.
In 1891 deed fa Terwindt & Arntz (T &
A) de Veenderij Van Royen het aanbod om haar
turf af te leveren in Almelo. Hieruit ontstonden
fusieplannen met het oogmerk om samen te
Almelo één fabriek te hebben. De beoogde
samenwerking zou echter door verschil van
inzicht niet van de grond komen. Wel was door
dit alles de N.V. Van Royen bijzonder in de
fabricage van turfstrooisel geïnteresseerd
geraakt. Bij de keuze van de balenpersen en de
overige machines nam ze een voorbeeld aan die
in de zojuist door de vervener Bönne Berends
Bzn te Dedemsvaart in 1894 gestichte turfstrooiselfabriek.
Enkele jaren later, in 1896,
opende de nieuwe fabriek van de N.V. Van
Royen aan de Möllinksvaart te Bergentheim
haar poorten. Anders dan bij de andere turfstrooiselfabrieken,
die naar Engeland exporteerden,
zocht Van Royen in België naar een
geschikte afzetmarkt.
Trust(vrijheid)
Aanvankelijk sloot de turfstrooiselfabriek Van
Royen, samen met andere Overijsselse fabrikanten,
zich aan bij het gemeenschappelijk verkoopkantoor
Peat Moss Litter Supply Co Ltd te
Londen. Met dit kantoor werden verkoopcontracten
afgesloten. Na afloop van dit contract in
1910 wensten de Overijsselse fabrikanten dit
contract niet meer te verlengen. Dit kwam vanwege
de dominante positie die Griendtsveen
binnen deze organisatie bleek in te nemen. Als
enige Overijsselse turfstrooiselfabrikant had
Bönne Berends uit Dedemsvaart buiten deze
verkooporganisatie geopereerd, Deze bezat nl.
een eigen verkoopkantoor te Londen. Dit was
de N.V. Berends Ltd, Marklane 57 te Londen.
Als kapitaalstorting in deze Ned/Engelse vennootschap
had Berends zijn turfstrooiselfabriek
aan de Kloosterdijk bij Mariënberg ingebracht.
Van Royen had, om haar zelfstandigheid in de
turfstrooiselbranche zo veel mogelijk te te
behouden, contact met Berends gezocht. Van
Royen slaagde er echter niet in met Berends tot
9

een akkoord te komen over de afzet van haar den in 1906 bijna het gehele, ca 400 hectaren
turfstrooisel via Berends' verkoopkantoor. In 1910 grote, Crullsveen opgekocht. Bij deze landbou-
stichtten de gezamenlijke Overijsselse wers ging het om de families Lubberman,
turfstrooiselfabrikanten (m.u.v. Berends) een eigen Geling en De Lange. In 1915 was in dit gebied
verkooporganisatie. Dit was The Anglo Dutch Peat ook de N.V. Maatschappij Crullsveen actief.
Moss Litter Co Ltd (Engels/Nederlandse Deze nieuwe verveningsmaatschappij werd
turfstrooisel Mij). Overigens nam in die tijd ook gevormd door Berend Berends jr uit Dedems-
het aantal ongeorganiseerde vaart, de gewezen administrateur Johannes
turfstrooiselfabrikanten toe. Het ging hier om o.m. Antonius van der Sanden van de N.V. van
Bouke Greveling die toen met een drijvende Royen, de Hardenberger burgemeester H.H.
fabriek begon. Deze was werkzaam in Weitkamp en de winkelier en landbouwer
Vriezenveen, Vroomshoop en Bergentheim. Albertus Antonie Oostenbrink te Heemse. Als
Verder bouwde de Slagharener vervener J. H. R. veenbaas werd B. Sickman te Sibculo aange-
M. Geerdes samen met zijn neef H.H. Steenhuis steld. Deze was evenals Van der Sanden te
omstreeks 1912 aan de Schuine Sloot te Slagharen voren bij Van Royen werkzaam. Het betrof hier
een turfstrooiselfabriek. Het betrof hier de veen dat ver verwijderd van spoor en waterwe-
onderneming van de N.V Catrak, welke naam een gen dicht bij de grens met Duitsland lag.
samentrekking was van de voornamen van de Vandaar dat er door de firma een smalspoorver-
echtgenoten van de beide vennoten, resp. Catharina binding werd aangebracht. Ze huurden dit
Meijer en Akke de Boer. In 1915 ging als gevolg spoor van de mijnen in Limburg. Het liep ech-
van de eerste wereldoorlog de ter, ondanks de gemechaniseerde turfafvoer
turfstrooiselfabrikant Bönne Berends Bzn failliet. niet goed af met de nieuwe maatschappij. De
concurrentie met de Drentse turf bleek te groot,
Mechanisatie
terwijl bovendien de Staatsmijnen het spoor al
Berends was in Overijssel ook de eerste fabrikant na enige jaren weer opeisten. Naar men zei
van machinale turf geweest. Door dit faillissement kostte deze affaire Weitkamp het burgemees-
werd o.m. zijn strooiselfabriek te Sibculo tersambt. Een andersoortige mechanisatie in
geliquideerd. In 1898 had de N.V. Van Royen de het veen was het machinaal uitgraven van veen-
machinale turffabriek al van Berends
kanalen en veenwijken. Vanaf 1903 was in het
overgenomen. Naast de vervaardiging van turf- kader van veenkanalisatie in Z.O.Drenthe een
strooisel produceerde ze ook machinale turven. Dit stoombaggerschip actief. Het betrof hier de
waren in feite persturven, waarin als merkteken de firma 'Quartet',waarin vier grote verveners
letter R (van Van Royen) was geperst. Deze participeerden.
turfsoort had als voordeel dat als gevolg van het Een van deze participanten was de Wilhelmina
geperst zijn het watergehalte was verminderd, ter- Veen Compagnie, waarin de Dedemsvaartse
wijl ze daardoor ook minder volume had.
Naast de machinale turf waren er ook turven
vervaardigd d.m.v. baggermachines. Zo was de
fa 'Vijf-paar' aan de Kloosterdijk bij Mariënberg
in 1910 met vijf van zulke baggermachines
werkzaam. De firmanten waren een vijftal
Groninger landbouwers uit de buurt van de
Pekela's. Deze had-
Baggermolen van de Maatschappij Quartet ca
1925.
10

aan elkaar verwante vervenersfamilies Berends,
Plomp en Ten Kate participeerden. De
directeur Roelof ten Kate Wzn - hij was in 1870
nog directeur van de N.V. Eerste Ned.Veen Mij
geweest - verhuisde omstreeks 1916 naar
Bergentheim. Dit laatste was een gevolg van de
benoeming van zijn zoon Gerard Hendrik ten
Kate tot administrateur van de N.V. Veenderij
Van Royen. Zij gingen toen in het maatschappijhuis
wonen. Bovendien werd toen het
stoombaggerschip van de Mij Quartet door de
N.V. Veenderij Van Royen overgenomen.
Omdat dit uiteindelijk een verliesgevende aangelegenheid
bleek werd het schip na een aantal
jaren weer van de hand gedaan.
Verenigde turffabrikanten
Na de eerste wereldoorlog trad er in de veenderijen
een crisis op, die de veengebieden tientallen
jaren lang in zijn greep zou houden. Al
direct in het begin bleef de turf onverkoopbaar
op het veld staan. Om tot een lonende prijs van
de persturf te komen werd er in 1921 op voorstel
van de N.V. Van Royen opgericht 'De
Vereenigde Fabrikanten van Persturf'. De toenmalige
administrateur van de N.V. Van Royen,
J.W.A. van der Pijl, fungeerde hierbij als secretaris-penningmeester.
Als voorzitter trad op de
Vroomshoopse vervener Jan Visscher Tzn.
Laatstgenoemde was één van de beherend vennoten
van Veenderij Visscher te Vroomshoop,
die in de loop der jaren veel veen van Van
Royen bij Bergentheim had gekocht. De bedoeling
was om gezamenlijk de verkoop van persturf
te gaan bundelen om daarmee tot een
tariefsverhoging van tenminste fl 2,- per duizend
stuks persturf te komen. Aanvankelijk liep
de organisatie goed, maar na 1930 deed zich
ook hier sterk de concurrentie van de Drentse
turf gevoelen. In 1937 werd de vereniging dan
ook opgeheven.
Experimenten
Tijdens de jaren van crisis in de veenderij
begon de N.V. Van Royen geïnteresseerd te
raken in het experimenteren met turf. Zo werden
er allerlei pogingen in het werk gesteld om
het drogen van turf te bespoedigen. Zo werd er
in 1925 te Bergentheim een uitvinding op dit
terrein van een zekere Cuylitz in praktijk
gebracht. Het ging hier om een nieuwe methode,
waarbij door de inwerking van bacteriën de
turf eerder zou zijn gedroogd. Hiertoe werden
er twee scheepsladingen afvalwater van de
aardappelmeelindustrie aangevoerd. Dit overvloedig
van bacteriën voorziene afvalwater
werd met de veenspecie gedroogd. De deelnemers
moesten met lede ogen aanzien dat juist
het tegendeel werd bereikt. De turf bleef nu
voorgoed week. Dat de N.V. Van Royen door
deze gang van zaken wijs geworden behoedzaam
ging manoeuvreren op het terrein van de
patenten en octrooien blijkt uit de uit 1929
affaire 'Pflanzennamme'. Dit laatste was de
naam van een Duits bedrijf te Oldenburg, dat
zich op de productie van plantenteeltpotjes toelegde.
Deze werden uit een mengsel van koemest,
kalk en turfstrooisel samengesteld. Door
het Ministerie van Landbouw in Den Haag was
de N.V. Van Royen aan het Duitse bedrijf aanbevolen
als eventuele overnamekandidaat van
het betreffende patent. Uit een door de veenderij
ingewonnen juridisch advies kwam echter
naar voren dat het patent niet 'waterdicht' was,
zodat het alleenrecht hoogst onzeker was. Al
gauw werd de vrees dat ook anderen op dit
procédé rechten konden doen gelden bewaarheid.
Zo bleek het product al door een grote
turfstrooiselfabrikant in Z.O. Drenthe (Veldkamp)
op grote schaal op de markt te zijn
gebracht op grond van een eerder verstrekt
Nederlands octrooi voor dit product. In de tuinbouw
was er veel vraag naar. Begin jaren
dertig werd er in de veengebieden veel
geëxperimenteerd om goede vuuraanma-kers te
kunnen fabriceren. Het ging bij deze
vuuraanmakers om licht ontvlambare blokjes
veen, die een lange verbrandingsduur hadden.
Ze dienden om de reguliere brandstof in
kachels en haarden sneller tot ontbranding te
brengen. In Overijssel werd dit product toen
reeds gemaakt door enkele andere turfstrooiselfabrikantren
zoals T & A en Trio. Het ging hier
om door middel van een mechanisch aangedreven
cirkelzaag in plakjes gesneden bolsterturf.
Deze werden dan vervolgens in een zeer brandbare
vloeistof zoals benzine of paraffine,
gedrenkt en daarna gedroogd. Ook de N.V. Van

Royen ging, in 1933, op de
vervaardiging van vuuraanmakers
over. Zij vervaardigde
geperste blokjes (van 20
'tabletten') van in paraffine
gedrenkte bolsterturf. Het
aanvankelijke verkoopsucces
werd al na vrij korte tijd door
de moordende concurrentie op
dit terrein te niet gedaan. Na
een aantal jaren werd de
productie (die in de turfstrooiselfabriek
plaatsvond)
gestaakt. Van Royen was er te
laat mee op de markt gekomen.
Vlak na de tweede wereld
oorlog kwam er ook een eind
Doosje vuuraanmakers van
N.V Veenderij Van Royen te
aan de turfstrooiselfabricage Bergentheim. (coll J.J. Brands)
te Bergentheim. De N.V. Van Royen was steeds Bronnen en literatuur:
meer een onroerend goed maatschappij gewor- Historie Kamer Hardenberg, Archief N.V
den. Het reeds in de jaren twintig ingezette pro- Veenderij Erven mr. LA. van Royen te
ces van verkoop van ondergronden aan veenko- Bergentheim, notulenboeken (1873-1945);
loniale landbouwers, zoals de gebr. Salomons diverse jaargangen van Prov. Overijsselsche en
uit De Krim, was steeds voortgezet. De meeste Zwolsche Courant; Provinciaal Drentsche en
bolster was overigens door de turfstrooiselfa- Asser Courant; R. Hertsenberg, Slagharen, 150
briek van de N.V. Van Royen van de aan haar jaar, Slagharen 1991; J.W.A. van der Pijl,
toebehorende veengronden in de gemeente Veenderij Van Royen 100 jaar, Bergentheim;
Vriezenveen (waaronder het zgn. Super- of W.Visscher, Rond de Runde, triptiek van de
Superpluus) betrokken. Er is thans in de turfindustrie, Montfoort, 1997; Van dezelfde,
gemeente Hardenberg (oud) nauwelijks iets 'De expansieve verveners aan de Dedemsvaart
meer dat aan de vroeger toch voor het veenko- en de daarmee conflicterende interprovinciale
loniale gebied kenmerkende bedrijfstak van de belangen', in: Overijsselse Historische Bij-
turfmdustrie herinnert. dragen, 1994/109 e stuk p. 137 -177.
12

ïl
"Plat ni-js"
m over een delicaat onderwarp as "Ziekte en Gezondheid" te schrieven is niet zo makkelijk.
Toch hef de warkgroep Dialect emeend um al die, deels nog gangbare, gezegden en woorden
die oonze geestelijke en lichamelijke gesteldheid angeeft, niet achter te holden.
De zegswieze: "Gezondheid is de grootste schat" kunne wi-j allemoale volmondig onder schrieven.
In oons spraakgebruuk bint de gezegden die met oonze gezondheid te maken hebt hoast niet te tellen,
al wordt ze wel steeds moderner. Tegenwoordig weet lederiene veul meer over ziekten dan vrogger.
Wi-j proat eigenlijk niet meer van "de verkeerde kwoale " en "een vrouwluukwoale ". Ziekten
hebt een name ekregen. Wie kon vrogger vertellen wat hyperventilatie was? En was het cholesterol
toen al uut evunden ? A 'j overspannen waren, ha 'j 't "met de zenuwen ". Maar "overspannen " is ok
alweer een olderwets woord. Tegenwoordig heet dat "burn out". Op'ebraand. Afijn, wi-j goat nou
een hele bonte verzameling woorden en uutdrukkingen ophoesten woarvan d'r een heleboele nog
lange niet versleten bint. Lees maar is met!
Lastige kwoalties
Knarp in de pols
'n Zweertie an 't goagel (verhemelte)
't Hup ebrökken (de heup)
De klitse sloan (enkel bezeren met klomp)
De snuk (de hik)
'n Paddenschieter of paddepister (klein bultje
op ooglid)
In de krententonne ezetten (uutslag)
Zinkens in de oren (pijnscheuten)
'n Bloedvinne in de nekke (puist)
Siep-eugies
Deurgaank; an de loop (diarree)
Puddegies op de rugge (pukkels)
Stek in de zied
'n Stee in de börste
Koezenzeerte
Warkgroep Dialect
Hoe vuul ie oe?
'kBin doesterig,poesterig, sloerig, ongedoanig,
galgerig, lammenadig, sloerig in de botten, sloerig
in de rakkert, hik in de hoed, 'n helen pokkei döt
mi-j zeer, ik bin zo slap as nen was-scheldoek.
Stel oe niet an!
'n Zeer lappie um een zachte vinger
Hi-j hef de pip in 't hempslip
He'j 'tofkrie'j 't?
Oonze Gaidine hef altied wat, kriebel an de
tiene en kriebel an 't gat.
Krakende wagens loopt 't langst
Freek hef zo'n kopzeerte, hi-j kan van lief zeerte
hoaste niet lopen, zo hef e 't in de grote tie!
Hi-j hef last van 'n likdoorn en zölf is e ok niet
al te goed
Goeie road
Ie mut 't etten niet opgeven
Ie mut zien da'j meer vet op de ribben kriegt
Ie mut meer spek eten
Ie mut binnen de poste blieven
Ie mut binnen de poste blieven
Ie mut oe nog een bettie waren
Doet hènig an!
13

An de winnende haand
Ik köttel alweer wat rond
Hi-j mag weer wat krummeln
Zi-j löp d'r weer
Ik knooie weer wat um 't huus
't Is niet slimmer as gistern
Hi-j is veul beter te passé
Va is nog wat zwiemelig op de biene
Gropmoe zit alweer op 't gat in bedde
Zi-j is van harten niet ziek
Zwanger
Die hef wat onder 'n schoet
Gezegende umstandigheden Doar
kriegt ze d'r iene bi-j Doar is wat
loos Marregie hef 'n gezonde
ziekte
't Wil nog niks
Moe is nog slim slok
Garregie lig stief op bedde
Opoe hef 'n lös bien
't Komp op peerd en 't giet op kousevoeten
weerumme
Gait kan 'smörgns hoast niet uut de stee kommen
Hi-j hef weer een lilken tommei ehad
Hi-j vangt nog gienen hazen Kats in
de krókkels
Pasgeboren
"t Is 'n minnegie
Da's een fienegie
Da's gien blievertie
't Poppie lig in 'n glazen kissie (couveuse)
Spi-jers bint di-jers
Noa 'n missen komp 'n wissen
Flauwten
Zwaantie kreeg 't veur de krenten
Hennemeuje kreeg 't helemoal weg Lamert
gung van zien stokkie Hi-j worden zo wit
as kalk an de mure Triene kreeg 't veur de
klungels Zi-j trok wit weg
Van-achter-over-tussen-deur
Zi-j is achter d'oasem; van peceel; over de
rooie; 't zit tussen de oren; hi-j gung deur
14
't lint; zat onder de jökkeri-je; had 't op de börste;
had 't an 't water; met de rugge; in 'n hals
Wat he'j nou weer?
Bik-eers (Zeer zitvlak)
Altied ziek en nimmer dood
De klungeljoaren (de overgang)
Hi-j is te passé ekommen
Het kind mut zo hiemen (piepend ademhalen)
De kinder hebt de blekken; blekens (mazelen)
De arm in de lichte (mitella)
Va hef een doemeling an de vinger (hoesje van
katoen)
De arm in de lichte en een doemeling an de vinger
Een lilke liekstee (litteken)
Hi-j spi-jt over ledder en plaanke
't Bief een krummelhakke
Zi-j hef de videldaans (St. Vitusdans)
Hi-j hef al vaker met dat water noar de dokter
ewest (fig)
Din zit goed in 't vleis
Anekdotes
D'r komp een man in de spreekkamer en die
zeg: "Dokter, ik heb vinnen." De dokter kek 'm
verwonderd an en wet niet wat zien patiënt
bedoelt. "Nou, kiek mar is goed dokter", zeg de
man, woarnoa de dokter ontdekt dat de man
onder de poes ten zit.
Een kind dat dit verhaaltie eheurd had, vrög de
aandere dag an zien moe: "Wat was er ook
alweer met die man die schubben had?"

Een vrouw die slim kötoamig was, mos een
"blaastest" ondergoan. Vrög ze: "Maar dokter,
ik heb toch niks met de bloaze?" "Hoest u is"
zeg de dokter. "Goed" antwoordt de vrouw. Ze
verstund: "Hoe is 't thuus?"
Veul mensen gebruukt de term: "Bi-j gezondheid".
Bi-jveurbeeld "Wi-j goat bi-j gezondheid
noar Canada".
Uit Sallands Volksblad - 25 april 1903
Een goede kok of keukenmeid,
Dient honing op bij elk ontbijt.
Hebt U blaren in de mond,
Honingthee geneest terstond.
Puntdichtjes van H. van Laar
Nou worden d'r.... lange eleden....wel is misbruuk
emaakt van de sociale wetten. Ooit zee
een warknemer tegen zien moat: "Ik gleuve
da'k bi-j gezondheid volgende weke in de ziektewet
goa"
Dokter Mullers, eerder chirurg in 't Hardenbarger
ziekenhuus, hef veul gezegden en anekdotes
op'eschreven. D'r zat ok een keer een
man in de wachtkamer die steeds zien beurte
verbi-j leut goan. Mullers stak zien heufd um
de deure en reup: "Nou bent u toch wel eens
een keer aan de beurt". "Och dokter", was 't
antwoord van de man: "Ik magge zo graag met
'n kunnegen (=bekende) proaten".... De dokter
dacht dat het "kundige" betekende.
Umdat wi-j oe niet ziek wilt proaten, stoppe
wi-j met dit verslag.
Goedgoan. Warkgroep
Dialect
Een weinig honing aan de speen
Houdt 't kindje in de wieg te vrêen
Wie lekker pannekoek wil eten,
Moet 't honingpotje niet vergeten.
15

Onzen teuverlanteern
Onderstaand verhaaltje ontvingen we 2 juni j.l. Het is opgestuurd door E. Kemner-van Beest uit
Leiden die het kreeg van haar tante Jans. Deze had dit jaren geleden geschreven om het ooit eens
te publiceren in "De Moespot", een tijdschrift dat regelmatig verschijnt in Gelderland. Het verhaal
is echter nooit verzonden. De schrijfster Jansje Jennigje Kwaakernaak - Hemstede was een dochter
van de huisschilder Jan Hendrik Hemstede en Berendina Johanna Valkman uit Hardenberg die
lange tijd naast het oude kerkhof aan de Stationsstraat woonden. De gebeurtenis speelde zich af
omstreeks 1912 toen het gezin nog aan het Oosteinde woonde in de buurt van "de Jaarbeurs" wat
nu restaurant Den Herdenbergher is.
Mevrouw Kemner-van Beest is zelf ook in Hardenberg geboren en woonde vroeger gedurende vier
jaar tegenover het station. Haar geboortehuis is al jaren geleden afgebroken evenals het huis van
haar grootouders, de familie van Beest-Brinkman, dat ernaast stond.
Jansje Hemstede schreef haar verhaal in het Hardenbergse dialect. Ze is op 13 juni 2001 op 93 jarige
leeftijd overleden.
J.J. Kwaakernaak-Hemstede
Huis van van Beest in de Stationsstraat (Op deze plek woont nu
Eggengoor)
't Is al nen helen zet elène dat ik het woord
"toverlantaarn" veur de radio heb heuren vallen.
Toen dacht ik metiene, loat ik is iets vertellen
hoe of 't bi-j ons in huus gunk bi-j de eerste
veurstelling met zo'n teuverlanteern. Toen de
oldste kinder bi-j ons nog noar schoele gungen
hadde wi-j al zon ding. Dat kwam zo: Zo a'j
misschien wel weet was mien va schilder in 'n
Arnbarg.
As.e soms dringend wat neudig had veur zien
wark, gunk e doarveur wel is gaauwe noar
16
Zwolle. Dat deed e
graag want doar wonnen
zien oldste zuster,
tante Jans, doar bin ik
noar enuumd. Die
beiden waren nogal op
mekaar gesteld. As e
dan zien bestelling
edoane had, en dat veur
um kloaremaakt weur,
gunk mien va in de
tussentied noar tante
Jans. Dat vun-den ze
allebeide gezellig en
vake bracht mien va wat
mee, want tante was
volle older en heur
kinder waren volle
older dan wi-j en wat
die niet meer wollen hebben, was veur ons, as
het teminste nog goed was. En zo kwamp mien
va op nen goeien dag met nen teuverlanteern
anzetten. De kinder waren al noar bedde en
zodoende was dat een geheimpie van mien va
en moe allene. Mar dat duurden niet zolange.
Op nen laten harfsmiddag, de laampe was al an
en de j onges hadden al bal in de pette espöld
en waren an 't knikkern in de kokken en mien
oldste zussie en Trui van de oaverkaante
spölden met de poppen, toen zeg

Stephanoten
Mededelingen van het bestuur en werkgroepen
Bijlage Rondom den Herdenbergh
Nieuwe leden:
• H. Linde, Hof der Toekomst 5,
3823 HX Amersfoort
• H. Soer, van Leeuwenhoeklaan 58,
4904 KS Oosterhout
• G.J. Spijker, Slotweg 6, 7691 CJ Bergentheim
• BJ. Soer, Kooiweg 1, 7778 HA Loozen
• K. Bolks, Dahlenburg 33, 7783 BZ Gramsbergen
• E. Zandman, Knopkruid 12, 7772 LT Hardenberg
• N. Kriek, Het Bleekveld 33, 7772 PV Hardenberg
• E. Rengelink, Jan Weitkamplaan 10,
7772 SE Hardenberg
• G. Kamphuis, Zwaluwstraat 62,
7771 AV Hardenberg
• DJ. Nijeboer, Badhuisplein 36,
7772 XC Hardenberg
• G. Dorman, Jan Weitkamplaan 17,
7772 SC Hardenberg
• L.H.D. v.d. Meulen, Stationsstraat 5 (app. 313),
7772 CG Hardenberg
• J.D. Beekman-Mulder, Graspieper 2,
8081 ZR Elburg
• W. Pinkster, Meteoorlaan 32,
7771 EC Hardenberg
• E.Ch. Mater-Demmers, Amsterdamseweg 286,
1182 HN Amsterdam
• G. van Faassen, Kanaalweg-West 31c,
7691 BT Bergentheim
• G. Kort, Rembrandtlaan 105a, 8021 DG Zwolle
• L. Ekkel, Margriet 76, 7772 ND Hardenberg
• J. Breukelman, De Brink 19,
7771 BA Hardenberg
• J.H. Wigger, Verlengde Broekdijk 3,
7694 TD Kloosterhaar
• G. Noordman, Geerdijk 80,
7681 SE Vroomshoop
• E.J. Nijkamp, De Mulderij 112,
7772 HJ Hardenberg
• G.J. Datema, Loorlaan 69, 7773 . Hardenberg
• D. Hamhuis, Zwaluwstraat 62,
7587 BM De Lutte
• G.J. Odink, Oudeweg 3, 7692 AD Hardenberg
• G.J. Hendriks, Kloosterdijk 154,
7693 PS Sibculo
• H.G. Waterink, Stobbenhaarweg 9,
7791 HD Radewijk
3e kwartaal 2001
• J.H. Hutten, Stobbenhaarweg 18, 7791
HE Radewijk
• G.J. van der Veen, Radewijkerweg 2,
7791 RG Radewijk
• G.J. Warmink, Grote Esweg 13,
7795 DD Diffelen
• G. Hutten, Rheezerweg 107, 7794 RJ Rheeze
Rectificatie:
In de vorige Rondom den Herdenbergh zijn twee
nieuwe leden per abuis op hetzelfde adres ingeschreven.
Dit had moeten zijn:
• M. Gerrits, Dennenkamp 5, 7772 MA Hardenberg
De abusievelijk op hetzelfde adres genoemde fam.
Zweers moest zijn:
• H.J. Zweers, Ondermaat 24, 7772 JC Hardenberg
Nieuwe aanwinsten:
• gereedschapskist met oud timmergereedschap en
een complete zeis met hamer en haarspit van de
erven W Becker te Mariënberg
• scheepvaartgereedschap voor kisten en
zakken/balen, schenking van W. Pinkster
• kopieën van het begraafregister van de kerk te
Lutten, periode 1922 t/m 1961, door bemiddeling
van dhr. Odink
•oude jaargangen van 'de Boerderij' 1922 t/m 1928,
gekregen van dhr. Atsma
• een origineel 'Ereteken voor Orde en Vrede', toegekend
aan Indiëveteranen
• boek: 'Brood voor Stenen', betr. Anker
Kalkzandsteenfabriek, gekregen van K. Drenth
• boek: 'Wie water deert wie water keert', gekregen
van K. Drenth
• boek: 'Gramsbergen en De Krim in oude ansichten',
gekregen van K. Drenth
• originele 'Overijsselsche Courant' van 15 augustus
1815 met o.a. advertentie van verkoop bij
opbieding van een woonhuis en hof op de Brink te
Heemse van heel- en vroedmeester Fredrik
Coenraad Wilhelm Rathsman
• originele gedachtenisbrief van de belijdenis in de
N.H. Kerk te Hardenberg van Alberta Wolbink,
1

d.d. 05-04-1909, door ds. Wichem Westhof en
Joh. Fredriks
• parenteel van Roelof Berends Bosman, gekregen
van de fam. Lumkes-van Rijn
• boek: 'De familie Jonker; een geschiedenis van
turfgravers, turfmakers en turfschippers', door H.
Datema
• boek: 'Van Hobergenhuis en Sint
Antoniusklooster Albergen' door T. Hesselink-van
der Riet
• vier tangetjes uit dokterspraktijk, geschonken
door n.n.
• prachtige foto van de hoek Fortuinstraat/
Voorstraat met oude bakkerij van Hurink / fietsenmaker,
ca 1925, geschonken door H. Bos, K.
Doormanlaan 12b, Hardenberg
• boekje: 'Met brulfteneugers op stap' door DJ. v.d.
Ven, boekje: 'Twee gedachtenis-redenen' door
Joh. Fredriks en het boekje: 'Brandstoffen verkoopsprijzen
rayon E anno 1955', geschonken
door mevr. Hofsteede-Kremer
• tien ansichtkaarten van oud Hardenberg en
Heemse, geschonken door mevr. H. Willering
• boekje: 'Utrechtse biografieën 1, levensbeschrijvingen
van bekende en onbekende Utrechters',
hierin o.a. over bisschop Florens van
Wevelinchoven
• boekje: 'Graven en begraven in de Dom van
Utrecht'
• complete fotodocumentatie grensstenen rijksgrens
Nederland-Duitsland, grenspalen 99 t/m 132,
gemeente Hardenberg, door Broer de Vries en
Koop Drenth
• boek: 'Erfgoed van Nederland', geschonken door
J.G.E. Sierink
• boek: 'Nederland', geschonken door J.G.E. Sierink
• boek: 'Geschiedenis van de Lage Landen',
geschonken door J.G.E. Sierink
• boek: 'Het Wilhelmus', geschonken door J.G.E.
Sierink
• twee unieke briefkaarten van fotografie
Terpoorten Coevorden, met afbeelding van de
Vechtbrug te Hardenberg en de molen op De
Brink te Heemse
• origineel pamflet dat oproept om op christelijke
grondslag te weigeren om bij de Arbeidsdienst te
gaan, geschonken door Veurink uit Collendoorn
• eikenhouten armstoel met snijwerk-logo uit het
voormalig kamp Arbeidsdienst te Heemse,
geschonken door J. Meier te Pekela
• notulen- en jaarverslagenboeken van de chr.
muziekvereniging Halleluja te Hardenberg, alsmede
witte handschoenen en oude trompetdemper,
geschonken door fam. G. Tekkelenburg,
Trompstraat 24, Hardenberg
• beschilderd bord uit de Tweede Wereldoorlog,
geschonken door J. Laarman, Ganzebloem 13 te
Hardenberg
2
Film van Hardenberg uit 1938
Mocht u belangstelling hebben voor deze unieke (tot
dusver oudst bekende film van Hardenberg), dan
kunt u tijdens openingstijden bellen met de
HistorieKamer Hardenberg: tel.nr. 0523-265624.
Prijs fl. 35,-
Het oude kerkhof 'Nijenstede' aan de
Stationsstraat te Hardenberg
Vorige keer hebben we in Stephanoten een oproep
geplaatst voor vrijwilligers om zich te melden voor
het onderhouden van de oude begraafplaats aan de
Stationsstraat. Enkele leden hebben aan deze oproep
gehoor gegeven, echter te weinig om tot een actieplan
over te gaan. De vereniging zal nu eerst zelf -
gedelegeerd aan de werkgroep monumenten - trachten
dit plan verder vorm te geven. Werkgroep
Monumenten
Afgelopen voorjaar is de Werkgroep Monumenten
opgericht. Dit initiatief begint langzaam maar zeker
-zo na de zomervakantie - vorm te krijgen. De werkgroep
bestaat inmiddels uit zo'n tien man (inderdaad:
(nog) geen vrouwen). Het doel van de
Werkgroep Monumenten is om ons sterk te maken
voor het behoud van monumentale panden en fraaie
stads- en dorpsgezichten in Hardenberg en omgeving.
Nu denken velen misschien: 'Mooi zo'n werkgroep,
maar hij wordt wel veertig jaar te laat opgericht'.
Inderdaad, iedereen zal moeten toegeven dat
er veel prachtige architectuur is afgebroken. Te veel.
Maar daarmee is gelukkig niet alles gezegd. Er staat
ook nog wel heel wat! Genoeg in elk geval om een
Werkgroep Monumenten op te richten die er over
gaat waken. Als je er oog voor hebt (of krijgt), zie je
veel moois. Dan zie je bijvoorbeeld nog mooie oude
gevels in de Voorstraat en aan het Oosteinde. En wat
te denken van de prachtige panden aan de
Gramsbergerweg en aan de Stationsstraat? En zo
kunnen er nog wel meer straatnamen genoemd worden
met mooie huizen. En dan hebben we natuurlijk
nog de kerken, de begraafplaatsen, de schansen, de
stadsmuur, de oude gewelven en schuren, de stadspompen,
de oude scholen in het centrum, het station,
het postkantoor, het notariskantoor, de molens, de
(land)huizen, de vele fraaie boerderijen in de omgeving
etc. Allemaal de moeite waard om behouden te
blijven voor ons en voor degenen na ons. Wilt u ook
meewerken en -denken aan het behoud hiervan?
Neem dan contact op met de secretaris van de werkgroep,
Arnoud Pullen: 0523-263901.
Gemeentewapen
Op 1 januari 2001 is de oude gemeente Hardenberg
samengevoegd met de gemeenten Avereest en
Gramsbergen. Daarbij is de naam Hardenberg blijven
voortbestaan maar is een eind gekomen aan de
officiële gemeentewapens. De gemeente is nu bezig

met het ontwikkelen van een nieuw wapen, in nauwe
samenwerking met de verschillende historische verenigingen.
De Historische Vereniging Hardenberg
heeft drie bestuursleden afgevaardigd die in het
overleg meedenken. De door de Hoge Raad van Adel
aangewezen wapentekenaar heeft inmiddels enkele
ontwerpen aangeleverd. Het zal nog zeker maanden
duren voor het nieuwe wapen vastgesteld wordt.
Werkgroep Straatnaamgeving
Drie voorstellen van de werkgroep straatnaamgeving
(afgevaardigden van de Historische Verenigingen
Hardenberg en Avereest en ambtenaren van de
gemeente Hardenberg) zijn in de afgelopen tijd door
het College van B&W vastgesteld. Het betreft ten
eerste de straatnaam 'Van der Pijl weg' op het
nieuwe bedrijventerrein in Bergentheim, vernoemd
naar de administrateur der veenderij Van Roijen,
dhr. Jan Willem Adolph van der Pijl. Verder wordt
in Heemse op het terrein van het voormalig
Oostloorn de straatnaam 'Ulfershof' toegekend aan
de weg die de nog te bouwen appartementen zal
ontsluiten, vernoemd naar de schrijver van de
streekroman Oostloorn, ds. Sibold Ulfers. Vanwege
de bouw van een aantal woningen aan de reeds
bestaande Weidehuisstraat zal het eerste gedeelte
vanaf de Rheezerweg een andere naam krijgen, en
wel 'Wiegen de Droomer', naar de hoofdpersoon in
het boek Oostloorn.
Werkgroep Archeologie
In het museum Oudheidkamer Hardenberg bevinden
zich vele archeologische vondsten die in de afgelopen
jaren - vaak bij toeval - zijn ontdekt. Prachtige
voorwerpen uit het Mesolithicum, Neolithicum,
Ijzertijd en Bronstijd zijn tentoongesteld. Toch zullen
nog vele voorwerpen in de bodem te vinden zijn.
Raimon Stoeten uit Dedemsvaart heeft het initiatief
genomen om tot een nieuwe werkgroep archeologie
te komen, die haar werkterrein heeft in de gehele
nieuwe gemeente en een samenwerking beoogt tussen
de historische verenigingen. Deze werkgroep
zou kunnen beginnen met het inventariseren van
gebieden en/of terreinen waar mogelijk iets te vinden
is. Het doen van veld verkenningen. Aan het werkelijk
doen van opgravingen mag pas in een allerlaatste
stadium worden gedacht, omdat daarvoor
door diverse instanties toestemming moet worden
verleend. Het zou prettig zijn indien er mensen zijn
die kennis hebben van: het werken met kadastrale
en/of topografische kaarten, werken met metaaldetectoren
en het doen van onderzoek in archieven.
Heeft u interesse en/of wenst u zich aan te sluiten bij
deze nieuwe werkgroep, dan kunt u vrijblijvend contact
opnemen met Raimon Stoeten, Het
Wilgenroosje 48, 7701 MB Dedemsvaart, tel. 06-
23039084.
Werkgroep Genealogie
De genealogische werkgroep is momenteel bezig
met het samenstellen van een nieuw familieboek, en
wel over het geslacht Veldsink. In de serie
Hardenberger en Gramsberger Geslachten zal dit het
derde deel zijn (Ie deel: Hakkers, 2e deel: van
Faassen).
In de voormalige gemeente Avereest is men in de
afgelopen jaren druk geweest met het digitaliseren
van de burgerlijke stand, bevolkingsregisters, bouwregisters
en andere interessante data. In nauwe
samenwerking met de gemeente is men gekomen tot
een databasestructuur die op internet geraadpleegd
kan worden. Deze database is ontworpen en gevuld
door Ignaat Simons van de Historische Vereniging
Avereest. U kunt het raadplegen op de site: www.historiekamer.nl
via de link: historische database avereest.
Nu zijn de plannen opgevat om deze database aan te
vullen met de gegevens van de voormalige gemeenten
Ambt Hardenberg, Stad Hardenberg en
Gramsbergen. We kunnen zo gebruik maken van dit
prachtige medium om een uniek stukje samenwerking
te realiseren. Heeft u tijd en interesse om te helpen
bij het klaren van deze enorme klus, dan kunt u
contact opnemen met: Erwin Wolbink, tel.nr. 0523-
268400 of Dinah Hesselink-Zweers, tel.nr. 0523-
272484.
Samenwerking met het Historisch Centrum
Overijssel en de Gemeente Hardenberg
Eind 2000 is het oud archief van de gemeente
Hardenberg om praktische redenen op tijdelijke
basis overgebracht naar het Historisch Centrum
Overijssel. Het betreft de periode 1362 t/m 1818
(dus ook de officiële akte van stadsrechten van
Hardenberg!). Op dit oud archief is door provinciaal
archiefinspecteur dhr. Formsma een inventaris
gemaakt. Deze inventaris zal binnenkort digitaal te
raadplegen zijn via de websites van de gemeente
Hardenberg, de HistorieKamer Hardenberg en het
Historisch Centrum Overijssel. In databasestructuur
zijn de inventarisdelen te raadplegen, voorzien van
illustraties en transcripties (hedendaagse vertalingen).
De media zal t.z.t. verslag doen van de nieuwste
ontwikkelingen en de officiële presentatie van
deze driehoekssamenwerking.
De Historische Vereniging Hardenberg als touroperator
BUS (1)
Gedurende drie zomermaanden, elke dinsdag- en
woensdagavond, een volle Klepperbus. Veel positieve
reacties. Op verzoek van diverse groepen een
twintigtal extra ritten. Zelfs uit Haaksbergen en
Wierden. Het gidsenteam, bestaande uit de dames
Dijkhuis, Luisman, Reinders en de heren Drenth, De
3

Vries, Sierink, Hofsink en Hoving, hoopt ook in
2002 weer vele deelnemers te mogen begroeten.
BUS (2)
Öp 28 en 29 juni namen circa 100 personen deel aan
de Zomerexcursie. Dit keer ging de reis in noordelijke
richting. Hoogtepunten waren een bezoek aan het
fraai ingerichte Veenkoloniaal Museum in Veendam
en de indrukwekkende scheepswerf van Meyer in
Papenburg. De voorbereidingen voor de excursie van
2002 zijn inmiddels gestart.
BUS (3)
In het kader van de Nationale Monumentendag op 8
september jl. werden onze gidsen ingezet tijdens een
aantal busritten door de omgeving. Medewerking
werd eveneens verleend aan een tocht langs diverse
molens in de nieuwe gemeente Hardenberg op
zaterdag 19 mei, in aansluiting op de jaarvergadering
van de Stichting Overijsselse Molen in Zaal Mulder.
Kalender
Zaterdag 13 oktober 2001:
Dinsdag 16 oktober 2001:
Vrij williger sdag
Heemnoabers '99
Het samenwerkingsverband tussen een 15-tal historische
verenigingen aan weerszijden van de rijksgrens
zou zich voor het eerst presenteren tijdens de
Niedersachsentag in Nordhorn in de maand april.
Vanwege de MKZ-crisis is deze meerdaagse manifestatie
afgelast. Öp de laatste vergadering is besloten
te starten met de voorbereidingen voor een tentoonstelling
over de 'geschiedenis van de
Rijksgrens', waarin diverse facetten aan de orde zullen
komen. Het is de bedoeling in februari 2003 de
expositie te houden in Neuenhaus en vervolgens in
maart 2003 in (de gemeente) Hardenberg te herhalen.
Als u een tastbare herinnering aan of van de
grens in bruikleen wilt afstaan of misschien een
beproefde smokkelmethode weet, dan houdt de
Historiekamer zich aanbevolen.
Dia-avond over Dedemsvaart verzorgd door de Historische Vereniging Avereest,
in De Schakel, aanvang 20.00 uur.
Zaterdag 24 november 2001: In het Hervormd Centrum te Ommen wordt vanaf 11.00 uur een bijeenkomst
gehouden voor gebruikers van het stamboomprogramma Pro-Gen. Op die dag
zal ook de nieuwe versie gepresenteerd worden en is er mogelijkheid tot het stellen
van vragen.
Dinsdag 27 november 2001: Historicus mr.drs W.Visscher vertelt over de veenkoloniale geschiedenis van de
gemeente Hardenberg (met overheadprojectie) in
De Schakel - aanvang 20.00 uur.
Dinsdag 5 februari 2002:
Dinsdag 26 maart 2002:
Dinsdag 9 april 2002:
Prof. dr Anne van der Meiden vertelt over Saksische cultuur en het vertalen van de
bijbel in de streektaal, in De Schakel - aanvang 20.00 uur.
Foto- en filmavond over Hardenberg en omgeving in de Voorveghter, verzorgd
door onze fotogroep, aanvang 20.00 uur.
Jaarvergadering - aansluitend dialezing over grensstenen langs de rijksgrens,
verzorgd door Koop Drenth en Broer de Vries, in De Schakel -aanvang 20.00 uur
Elke dinsdagavond Klepperteer
28 mei - 27 augustus 2002:
Dagexcursie - bus 1; nadere mededelingen volgen.
Woensdag 19 juni 2002:
Dagexcursie - bus 2; nadere mededelingen volgen.
Donderdag 20 juni 2002:
4

mien va tegen mien moe: "Diene, geaf mi-j is
een laken, dan za'k din teuverlanteern is veur
de dag halen. De kinder markten d'r niks van
dat d'r een laken op de deure vaste estökken
weur. Ze hadden pas in de gaten dat d'r wat zol
gebeurn toen het lichie in din teuverlanteern an
estökken en de grote petrolielaampe heel lege
edreid weur. Alle kinder, een stuk of vieve
keken op en vreugen verwonderd wat d'r gunk
gebeurn. "Goat mar is zitten en kiek mar is o'j
't mooi vindt".
Now en of ze 't mooi vunden: Sneeuwwitje,
Roodkapje, Doornroosje, Klein Duimpje, roofridders
op steigerende peerde en prachtige kastelen
en nog volle meer moois was t'r bi-j. Het
"oooh" en "kiek is" en "ooh, kiek now is" ko'j
an ien stuk deur heuren. Now dat was een groot
succes.
Alle platies waren nog niet bekekken of doar
weur op de blinden eklopt en doar kwamp Jan,
een older breurtie van Trui, vroagen woar of
Trui bleef. "Gropmoe hef 't etten al op toafel
stoan" Toen reup mien va terugge: "Kom t'r
effen in Jan, wi-j bint zo kloar". Jan kwamp
noar binnen en wus niet wat e zag! Mien moe
wees um nen stoel en zeg: "Kiek i-j ok mar is
noar 'n teuverlanteern". Hie mos metiene
Uit: Kinder Courant 1859
weten wat dat was, en was ok stomverbaasd.
"Now, dat hiet dan teuverlanteern mar het liekt
ok wel teuvern". En hie vund het zo mooi, hie
vergat helemoale dat e eigenlijk Trui op mos
haaln. Het duurden zo een posie, tot Jan, de
ome van Trui en Jan op de blinden kwamp
trommeln en reup: "Drekt in huus kommen,
gropmoe hef 't etten al zo lange op toafel
stoan". Mien va gunk gaauwe noar de butendeure
en zeg: "Jan, kom t'r effen in, dan goat de
kinder zo mee, mar kiekt is um de deure". Jan
leut zich meetronen en vreug metiene: "Wat
bi'j hier an 't doen in 't halve duuster, bi'j an 't
spoek spöllen?" Al de kinder gaven tegelieke
antwoord en of e doar wel iets van verstoan hef
weet ik niet, want mien va drukten um op nen
stoel en begunn'n weer de platies deur te
schoeven.
Al was Jan dan zovölle older as de kinder, hie
was ok totaal oaverrompeld deur zoiets moois
en bleef zitten. "Hoe is 't in de weerld meuglijk,
kearl kearl, Henduk (mien va) hoe bestiet
't".
Toen kwamp grovva, din stapten metiene noa
binnen, mar buten ko'j um al heuren: "Wat
mekeert owluu now, nen ien'n noa n' aandern
wordt estuurd, en gieniene kump noar huus, en
now ok mar is rap....wat gebeurt hier!" De kinder
stunden al op want gropmoe zol wel flink
heilig wèèn.
"Goat d'r ok is effen bi-j zitten, dan ku'j
zölf zien woarumme of d'r gieniene an
toafel kump", zee mien va. En i-j kunt 't
geleuven of niet mar grovva gunk ok niet
noar huus. Hie vergat de boerenkool met
worst en ok de bosschop drekt weerum-me
te kommen, 't Gunk allemoale best, totdat
gropmoe kwamp kleppern op de muuln. En
zoas gropmoe van leer kon trekken! Zie
sleug met de voesten op de blinden en
schreewden : "Kom i-j nog, aanders giet de
deure op slot, dan ku'j hier wel blieven. Ik
goa niet vot veurda'j allemoale met goat.
Kump t'r nog wat van?"
Mien moe gunk noa buten um te vroagen of
gropmoe niet binnen wol kommen dan kon
ze zien woarumme of ze allemoale hier
waren eblèven. En joa, dat
17

lukten. "Zo Trui, zee mien va, kom i-j ok mar is
noar ons wonder kieken. Zoiets he'j nog nooit
eziene".
Toen mien va veur de zovölste keer nog is weer
de platies leut zien, ko'j goed heuren dat gropmoe
wel kon begriepen woarumme ze gien
drokte hadden um te etten. "Eéére mien tied en
gien ende, hoe kan 't? Diena (tegen mien moe)
begriep i-j d'r wat van? Wat is dat veur een
ding woar i-j dat mee doet?"
"Dat is now nen teuverlanteern", zee mien va.
"Zeg dat wel, 't is ok teuveri-je, dat zeg ik.
Eéére mensen, wat wordt d'r al wat uut evunden",
en zo gunk dat mar deur, totdat ok gropmoe
alles eziene had.
Allemoale hebt ze 't prachtig evunden en toen
ze met mekare noar huus gungen, zee gropmoe,
en helemoale niet helg of foeterig: "Now mar
gaauwe 't etten weer opwarmen want 't zal wel
kold op toafel stoan".
Dat was dan de eerste veurstelling van onzen
teuverlanteern mar nog lange niet 'n lesten, dat
ku'j net begriepen.
'n Aandern dag is 't hele verhaal lang en breed
op schoele verteld en doar kwamp wel reactie
op. Sommige kinder kwamen vroagen of ze ok
is een keer mochten kommen kieken. Och, dat
mocht wel, 't was toch zowat winter en vrög
duuster en weinig of niks te doen veur nen
schilder.
Ik denke dat din teuverlanteern mien va en moe
op 't lesten wel gruwelijk 'n hals uuthöng.
Onzen teuverlanteern was trouwens wel heel
aanders as "De toverlantaarn" van de t.v. want
onze platies konden niet bewegen maar het verhaalde
wat ik hier verteld hebbe is woar gebeurd.
V.l.n.r.: Johan Hemstede, geb. 21-9-1897, Berendina Joh. Valkman, geb. 23-12-1873, op haar
schoot Jan, geb. 8-3-1905. Gerard, geb. 5-2-1896, Egberdina, geb. 17-7-1902, Jan Hendrik
Hemstede, geb. 2-5-1872, Theodoor, geb. 1-12-1899. Na 1906 werden nog geboren: Jansje
Jennigje, Jantina Berendina en Elisabeth.

Het Nijenhuis
(huizen van naam 14)
Aan de Rheezerweg in Diffelen staat verscholen tussen hoog geboomte een fraaie oude boerderij.
De naam staat op de houten top van de achtergevel die naar de weg gekeerd is. Het is eigenlijk puur
toeval dat de boerderij met de naam Het Nijenhuis al generaties lang bewoond wordt door de
familie Nijhuis Bovendien gaat de geschiedenis van dit oude erve zo ver terug dat de naam die "het
nieuwe huis betekent op zijn minst enige bevreemding wekt
De heer J.B.Nijhuis (geb. 1932) mocht zich van
ca 1964 tot 1999 eigenaar noemen van deze
boerderij. Hij heeft na de oorlog, in de tweede
helft van de veertiger jaren, de naam op de
gevel aangebracht. Daarna heeft zijn zoon het
bedrijf overgenomen. Het is ca 28 ha groot en er
wordt vooral akkerbouw (aardappelen en
granen) op uitgeoefend. Plaatselijk is Het
Nijenhuis echter bekend geworden als de
"aspergeboerderij". In de voorzomer heeft
menigeen dit witte tuinbouwgoud daar kunnen
halen en kunnen genieten van deze zomerse
lekkernij - zeker op moederdag waren en zijn de
asperges erg geliefd. Uit het bevolkingsregister
blijkt dat de boerde-
K. Oosterkamp
rij al ruim anderhalve eeuw bewoond werd door
de familie Nijhuis. In 1815 werd Berend
Nijhuis geboren als zoon van Gerrit Nijhuis en
Jennigjen Wijnholt. Vader Gerrit was de zoon
van Gerrit Gerritsz. Stegeman en Swane
Roelofsdr. Nijmeijer. Nadat deze Stegeman was
overleden (1785), hertrouwde Swane met
Berent Nijhuis. Blijkbaar heeft zoon Gerrit
naderhand de familienaam van zijn stiefvader
aangenomen. Dit kan mogelijk de verklaring
zijn dat het erve op een oude kadastrale kaart
aangeduid wordt met de naam Stegeman. Ook
plaatselijk, en dan onder de oudere generatie,
spreekt men soms nog in plaats van Het
Nijenhuis over (het erve) Stegeman.
19

Detail uit de Kadastrale Atlas Overijssel: De Grooten Esch van Diffelen
De betekenis van de naam Het Nijenhuis levert
geen problemen op, wel de spelling en de uitspraak.
Lokaal wordt de naam uitgesproken als /niejenhuus/
of /nee-j enhuus/. De /ie/ of /ee/ heeft
zich in de oostelijke dialecten ontwikkeld uit de
tweeklank /iu/ en werd in de uitspraak gevolgd
door de natuurlijke overgangsklank l]l. Daarom
doet de spelling in dit opzicht aardig recht aan
de dialectuitspraak, als we het betreffende
teken even voor alle duidelijkheid splitsen: Nijenhuus.
De spelling op de gevel is echter een
beetje dubbel. Dialectisch had het Nijenhuus
moeten zijn of consequent vernederlandst tot
Nieuwenhuis. Het is nu van alle twee een beetje.
Het feit dat het teken in het Nederlands
een /ei/-klank is, zal hiervan wellicht de oorzaak
zijn.
De vraag die de naam oproept, is natuurlijk
sinds wanneer er inderdaad sprake geweest is
van een nieuw huis. W. Veldsink doet in Rond
de Heemser toren verslag van zijn zoektocht in
de spaarzame archieven. Hij kon het spoor volgen
tot in de 14de eeuw.
Op 12 maart 1501 werd het erve Nijenhuis door
Mechteld (Marieke?) van Diffele verkocht aan
het klooster te Sibculo. In 1464 werd zij, samen
met haar zuster Wichmoet, al genoemd als
eigenaresse van dit "edel, eigen en onbekommerd
goed" wat zoveel betekent dat de eigenaressen
vrij waren om over het goed te beschikken.
Veldsink probeert het aannemelijk te
maken dat het erve als woning heeft gediend
voor de heren van Diffelen. Misschien heeft
Herman van Diffele het wel als "nieuw huis"
laten bouwen , nadat hij door de bisschop als
leenman was aanvaard. Dat zou dan hebben
kunnen plaatsvinden in de eerste helft van de
14de eeuw.
Met dank aan de familie Nijhuis
Bronnen:
W. Veldsink, Rond de Heemser toren.
Hardenberg, 1974. Archief van de gemeente
Hardenberg.
Het Meertensinstituut, afdeling Dialectologie,
te Amsterdam
20

Opsporing verzocht .......
In juli 2001 werd het Gemeentearchief Hardenberg door het Ministerie van Defensie verzocht om onderzoek
te doen naar versierselen en oorkonden die verleend waren voor deelname aan militaire campagnes in
verband met de Tweede Wereldoorlog, voormalig Nederlands Indië en Nederlands Nieuw-Guinea.
In de meeste gevallen heeft de uitreiking destijds daadwerkelijk plaatsgevonden, doch niet in alle gevallen.
Dit had diverse oorzaken. Nogal wat veteranen bleven langer in het buitenland dan aanvankelijk voorzien
was. Velen verhuisden na terugkeer en velen emigreerden zelfs, niet zelden met onbekende bestemming. Lang
niet in al deze gevallen konden de bescheiden na het nodige speurwerk aan de belanghebbende worden
overhandigd. Na verloop van jaren werd het natuurlijk ook steeds moeilijker om nog iets met de resterende
versierselen te doen. Voorts nam de binding met die perioden af, waardoor het gebeurde dat opvolgende
ambtenaren en burgemeesters op een gegeven moment niet meer wisten dat er nog iets uit die tijd in de kluis
zou kunnen liggen. Bovendien zijn veel gemeenten in de loop der tijd samengevoegd met overname van de
archieven met deels wellicht onbekende historie.
E. Wolbink
Het Ministerie verzocht de archieven en kluizen na te
zien op deze mogelijkheid. Het ging daarbij dus om het
terugvinden van originele bescheiden die voor de
betreffende veteraan een zeer bijzondere emotionele
waarde hebben en waarmee hij of zij alsnog de
erkenning en waardering kan krijgen welke de regering
met het Veteranenbeleid beoogt te geven. Het betreft
het Oorlogs Herinneringskruis, het Ereteken voor Orde
en Vrede en het Nieuw-Guinea Herinneringskruis. In
het geherstructureerde archief van de gemeente
Hardenberg (1941-2000) werd al snel het dossier
gevonden, genaamd: 'toekenning eretekenen en eervolle
onderscheidingen'. Naast alle correspondentie
aangaande de uitreiking van vele eretekenen werd een
bijlagenmap aangetroffen met vier originele oorkonden
en versierselen.
Eén van de vier versierselen was bestemd voor een
veteraan die op het moment van verlening van het
ereteken reeds overleden was. Het ereteken is met
toestemming van het Ministerie van Defensie
opgenomen in de uitgebreide collectie van het Museum Het Ereteken van Orde en Vrede met de gespen
Oudheidkamer Hardenberg. Het is niet gebruikelijk om 1947; J948 en 1949.
een dergelijke onderscheiding postuum uit te reiken. De In het midden is grafisch de letter W van koningin
overige drie eretekenen waren verleend aan
Wilhelmina weergegeven, staand onder twee
gekruiste zwaarden.
2
21

Sijzo van Delden, Harm Hendrik Karperien en
Sipke van der Heide.
Sijzo van Delden, geboren op 11 september 1925 te
Ambt Hardenberg, destijds wonend aan het kanaal
te Bergentheim, huisnr. C-115, militair paspoortnr.
250911160, is een zoon van Jan Pieter van Delden
en Geertje Graf thuis. Gelet op het Koninklijk
besluit van 2 december 1947, werd hem op 12
november 1952 het ereteken voor orde en vrede
toegekend met de gespen 1946-1947-1948-1949.
Echter op 13 februari van het jaar ervoor was Sijzo
geëmigreerd naar Canada. Via Yul Krikke ('bericht
uit Canada' in 'De Sallander') werd al
gauw duidelijk dat Sijzo woonde in Thamesville,
Ontario. Hij bleek zelfs een zwager van Krikke te
zijn; de wereld is klein... Bij hoge uitzondering werd
door het Ministerie van Defensie toestemming
gegeven om het ereteken en het originele certificaat
door Yul Krikke te laten uitreiken aan de
vijfenzeventigjarige Van Delden. Normaliter mag
het ereteken alleen op Nederlandse bodem worden
uitgereikt.
Harm Hendrik Karperien, geboren op 4 april 1927
te Schuinesloot, destijds wonend te Slagharen
huisnr. S-89, militair paspoortnr. 270404208.
Yul Krikke (rechts) reikt het Ereteken voor Orde en Vrede uit {namens het gemeentebestuur van
Hardenberg) aan zijn zwager Sijzo van Delden.
22

Hij is een zoon van
Johannes Gerhardus
Karperien en Geertruida
Henderika Arends. Gelet
op het Koninklijk besluit
van 2 december 1947,
werd hem op 12
november 1952 het ereteken
voor orde en vrede
toegekend.
Naspeuringen in de
gegevens van de burgerlijke
stand resulteerde in
de naam van een achterneef
van Karperien die
nog altijd in de gemeente
Har-denberg woonachtig
is. Hij verwees
ons naar de familie
Hertsenberg (de vroegere
eigenaars van het café
Ome Dries te Slagharen).
Niet veel later
werd duidelijk dat de
fam. Hertsenberg nog
die zelfde week op
vakantie zou gaan naar
Canada. Op het vliegveld
werden ze afgehaald
door Harm
Hendrik Karperien, in
hoogst eigen persoon.
Als dat geen toeval is....
De heer en mevrouw
Hertsenberg verzochten
om het ereteken mee te
mogen nemen en uit te reiken aan hun goede
vriend Harm Hendrik Karperien.
Ook dit werd door het Ministerie toegestaan.
Zo kon ook de vierenzeventigjarige Karperien,
zij het vijftig jaar na dato, alsnog zijn oorkonde
en ereteken in ontvangst nemen.
Sipke van der Heide, geboren op 22 oktober
1928 te Avereest, woonde destijds te Slagharen,
huisnr. R-412, militair paspoortnr. 281022158.
Hij is een zoon van Johannes van der Heide en
Jacoba Huisman.
Het ereteken voor orde en vrede met de gesp
1949 werd hem op 11 oktober 1952 verleend,
kort na zijn emigratie naar Canada. In 1996
heeft Sipke zelf contact opgenomen met het
Ministerie van Defensie en bekwam zo een
replica van het ereteken en een kopie-certificaat.
Onlangs is hem het originele certificaat
toegezonden. Hij woont anno 2001 te 109
Oneida Boulevard in Ancaster, Ontario.
23

De grens in beeld (3)
De rijksgrens heeft een lange geschiedenis
Dit keer een artikel over de grensstenen op de Balderhaar, steen nr. 102 en steen 103 met de
zes hulpstenen en over de Raderwijkerbeek als grens. Twee plaatsen die al eeuwenlang als grens
bekend zijn, maar waar toch regelmatig over werd gesproken en onderhandeld en opnieuw bepaald.
De geschiedenis van de palen 102 en 103 met
'aanhang'
Op onze zoektocht naar de grenspalen, kwamen
we uit de richting van paal nr. 101 en
waren op zoek naar paal 102 en hulppaal 102 I.
Paal 102 moest een grote paal zijn, de ene kant
gemerkt met 'BENTHEIM' en de andere kant
met'OVERIJSEL'.
Paal 102 is bijzonder want die is geplaatst naar
aanleiding van strubbelingen over de grens in
dat veengebied. Zoals in ons vorig artikel al is
vermeld was de grens in het veengebied in die
tijd maar provisorisch aangegeven. In 1777
wordt een onderzoek ingesteld door de
afgevaardigden van beide landen en er wordt
overeengekomen om een zestal extra stenen te
plaatsen om de grens goed aan te geven. Pas in
1779 wordt de overeenkomst door beide landen
getekend.
Paal nummer 6, geplaatst naar aanleiding van
deze overeenkomst, is later omgenummerd tot
paal 102 en deze paal konden wij niet vinden.
Nieuwsgierig geworden door ons zoeken kwam
een Duitse boer naar ons toe met de vraag wat
wij zochten. Hij was de buurman van boer
Nykamp, in wiens land wij zochten, en vertelde
dat paal 102 middenin het bouwland stond,
wat veel last gaf bij bewerking van het land met
de tegenwoordige grote machines, dus een
steen des aanstoots.
Boer Nykamp heeft de steen verwijderd, volgens
de buurman met toestemming van de
bevoegde autoriteiten. De steen lag nu bij de
boerderij van boer Nykamp, alwaar wij hem
later aantroffen, zie foto. Paal 102 konden wij
dus verder overslaan. We vroegen toestemming
om in de varkensweide te mogen om paal 103
met aanhang (6 hulppalen) te mogen
fotograferen.
24
K. Drenth/B. de Vries
Grensstenen 102 en 102-1 vonden we niet op
hun plaats. Ze waren (met toestemming) door
de boer weggehaald uit een aardappelveld. We
vonden ze (gebroken) terug bij een varkensschuur.
Best jammer, want 102 is een uniek
exemplaar met de merken 'BENTHEIM' en
'OVERIJSEL'. De gemeente Hardenberg wil ze
veilig stellen.
Gewapend met een stuk hout om de varkens
van ons af te houden, zijn we de varkens weide
binnen gegaan. Aanvankelijk waren er weinig
varkens, maar toen wij er goed en wel waren
kwamen er varkens uit verschillende hokken,
dus geen gebrek aan belangstelling.
Grenssteen 103 is al vaak beschreven, deze
stond namelijk vlak bij een bakhuis. De steen is
oorspronkelijk gezet naar aanleiding van een
tractaat tussen Karel de V en de Graaf van
Bentheim in 1548.

In het tractaat van 1824 staat over deze steen: De
grens gaat... 'in regte lijn naar den vijfden steen op
den voornoemden dijk of weg van Sipculo, naar de
Strijpe en wel in noordwestelijke rigting; van dezen
steen wendt zich de grens meer noordelijk door het
Itterbeecker en Balderhaarsche Veen en loopt op
den zesden steen' (nu paal 102), 'welke aan de
noordwes-telijken hoek van de op Hanoversch
grondgebied gelegen weide van Harmen Balderhaar
staat. Van laatstgenoemd punt gaat de grens in
regte lijn op den ouden grenssteen, die naast het
bakhuis, niet verre, en westelijk van de woning des
bouwmans Groote Balderhaar staat, en met het
Bourgondische en Bentheim-sche wapen is gemerkt'.
Van het Bentheimse wapen is niets meer te zien en
het Bourgondische nog slechts een deel. De oorzaak
is dat de varkens deze paal jarenlang, want bij
plaatsing van de paal werd de weide ook al gebruikt
als varkensweide, als schuur-paal hebben gebruikt.
Gezien zandsteen zacht en korrelig is, wordt de paal
op den duur glad geschuurd.
In het hiervoor opgenomen gedeelte van het tractaat
van 1824 staat, dat paal 103 naast het, toen nog
aanwezige, bakhuis stond. Dat bakhuis stond voor
een deel in het Hannovers- en een deel op
Nederlands gebied.
Ingevolge artikel 4 van het eerder geciteerde
Tractaat van 1824 staat hoe moet worden
omgegaan met gebouwen die op de grenslijn
staan.
Gezien het 'mooie' ambtelijke taalgebruik, dit
artikel hierna opgenomen, het is overigens
merkwaardig dat Hanover
toen met één n werd
geschreven, art. 4:
'Daar, waar de grenslijn
gebouwde eigendommen
doorsnijdt, zal het geheel
gebouw aan de
souvereiniteit van dien
Staat onderworpen zijn, in
welke het grootste gedeelte
van hetzelfde is gelegen.
Desgelijks zal ook de
grenslijn, waar dezelfde
tuinen doorsnijden mogt, die onmiddellijk aan de
woonhuizen gelegen zijn, om den tuin
heengetrokken worden, zoodanig, dat ook deze tot
het gebied behoort, waaronder het huis gerekend
wordt; en eindelijk, wanneer de grenslijn tusschen
woonhuizen en de daaraan gelegen gebouwen of
schuren loopt, zullen de
Steen 103 op de Balderhaar stamt waarschijnlijk al
van voor 1548, toen de wapens zijn aangebracht.
Aan de Nederlandse kant staan de restanten van het
Bourgondische Kruis en aan de Duitse kant heeft
het wapen van Bentheim gestaan.
25

laatsten, met opzigt tot de souvereiniteit, tot dien
Staat behooren, waarin de woonhuizen gelegen zijn.
Alle gevallen echter, waarop deze bepalingen van
toepassing worden gemaakt, zullen bij het stellen der
grenssteenen, in de topische beschrijving bijzonder
worden vermeld, alsmede op de kaart aangegeven
worden, of het door de grensscheiding doorsneden
woonhuis of gebouw Nederlandsch of Hanoversch
is'.
In 1824 is men echter nog niet overgegaan tot
ompaling van het bakhuis. In 1866 verwierf Pruisen
het land Hannover en ging over tot het plaatsen van
hulpgrensstenen, voorzien van de P van Pruisen en
de N van Nederland.
De Hannoverse nummering bleef wel gehandhaafd,
de nieuw geplaatste hulppalen kregen het bestaande
nummer onder toevoeging van 1, 2, 3, enz., in
Romeinse cijfers. In die tijd zijn ook de hulppalen
om het oude bakhuis en de daarnaast staande schuur
geplaatst. Bakhuis en schuur zijn er niet meer, de
nog bestaande hulppalen staan als verdwaald in de
varkens weide. De heer Nykamp vertelde ons enige
maanden
Hier komt de Radewijkerbeek uit Duitsland en gaat de grens vormen tot paal 113.
26
geleden, dat hij bezig was om toestemming te
krijgen om de bedoelde hulppalen, die nu geen
functie meer hebben, te mogen verwijderen, wat een
kleine grenscorrectie gaat inhouden. Dan is er weer
een stukje verleden weggewist. Het zou prachtig
zijn dat paal nr. 102 op een andere plaats, herplaatst
zou worden.
De Radewijkerbeek
Tussen grenspaal 113 en 116 is de Radewijkerbeek
de grens tussen Nederland en Duitsland. In het
tractaat van 1548, opgemaakt omdat er
grensgeschillen waren tussen boeren van de
verschillende marken, staat het als volgt: '... dat deze
zal gaan van de Kruyskuyle bij Albert de Woeste,
daer van in den naestvoorgaende artie-kel mentie
gemaakt is, tot aan de Springe, anders genoemd de
Welle en voorts...' In het naastv oor gaande artikel
wordt gemeld: 'Ende also waar de Kruyskuyle is
befonden toegebout te sijn, heeft de Droste van
Bentheim aengeno-men eene laeksteen op de plaatse
van deselve Kruyskuyle te setten \
Een Kruyskuyle is een kuil, gevormd door twee
haaks op elkaar gegraven geulen. Het middelpunt
geeft de grens aan. Laeksteen is een oude benaming
voor grenssteen, meestal een kei.

775, een duidelijk type Tussenpaal 1824
In het Tractaat van 1824 wordt de grens ter
plaatse als volgt omschreven, aansluitend aan
ons vorige artikel over de Wellebeek: '... Van
waar De Wellebeek of Spring genaamd in de
Radewijkerbeek valt, van waar afaan de laatsgemelde
beek, in oostelijke rigting, tot aan de
sloot, welke de maten van den Nederlandschen
bouman Takman en van den Hanoverschen
bouman Schultman scheidt, gemeenschappelijk
is en de grens uitmaakt'. In artikel 19, daarop
volgend, wordt bepaald dat de beek jaarlijks
door de Nederlandse en Hannoverse
aangelanden moet worden geruimd en door
wederzijdse plaatselijke autoriteiten moet
worden geschouwd, opdat een goede
afwatering is gewaarborgd.
Uit het gemeentearchief bewaard gebleven correspondentie
uit 1869 blijkt dat er zestien palen
zijn aangeschaft voor de prijs van f 4,- per stuk.
Van deze 16 stenen worden er 3 geplaatst. De
resterende 13 worden bewaard door boer
Welleweerd, omdat zij: ... 'bij verkoop ongetwijfeld
slechts ene geringe som zullen opbrengen'.
Boer Welleweerd zal zich echter niet langer
belasten met het bewaren van de 13 overgebleven
grensstenen, die op zijn erf liggen.
Begin 1900 is er gekrakeel over het onderhoud
tussen de boeren aan weerszijden van de grens
en dat wordt dan in nadere afspraken geregeld.
In de jaren 1944 en 1945 worden dan de hoognodige
verbeteringen aangebracht in de loop
van de Radewijkerbeek en bochten worden
afgesneden ook tussen de grenspalen 113 en
116.
Dit werd nodig omdat door het ontginnen van
woeste grond, de waterafvoer sneller moest
gaan om wateroverlast te voorkomen.
Nederlandse en Duitse boeren ruilden onderling
grond, maar de grens kon niet worden
gewijzigd, mede omdat de vrijwillige ruilverkaveling
werd afgestemd. Bij nieuwe verbeteringswerken
begin jaren 60 kwam dit punt
opnieuw aan de orde. Besprekingen tussen het
bestuur van het Waterschap De Bovenvecht en
Duitse verdragspartners leidden ertoe dat de
beide regeringen besloten tot een grenscorrectie,
die per 1 augustus 1963 een feit werd.
Daarmee lag de grens weer midden in de
Radewijkerbeek tussen de palen 113 en 116 en
konden de afgesneden bochten en grondruilingen
kadastraal worden verwerkt.
27

116 Hoofdpaal type 1824, dus met jaartal aan Duitse kant en nr. aan Nederlandse kant.
Waar de Wellebeek in de Radewijker beek
stroomt, moeten volgens de kaart twee of drie
palen 113 staan, maar aan de Duitse kant staat
een steen 112-2 en aan Nederlandse kant een
betonnen paal 113. Steen 112-2 is ook gemerkt
met ES. De hulppalen bij de Pekelbrug zijn er
niet meer. Paal 114 is een ongenummerde hulppaal
uit Bentheimer zandsteen met aan Duitse
kant een P van Pruisen.
Kaartfragment 1900
28
Toen we na veel gestruin door bouwland paal
114 hadden bereikt, fietsten we over de verharde
weg verder om weer door een karrenspoor
en bouwland naar de volgende paal te gaan.
Deze paal toonde wel erg veel overeenkomst
met de vorige en bleek bij nader inzien dezelfde
te zijn.
In januari 2001 fotografeerden we paal 114
aan de Nederlandse kant nog een keer.

Bijnamen
1 n het vorige nummer zijn we op zoek gegaan naar bijnamen in Oud Lutten. Dit keer zijn we, zoals
we in de vorige editie al vermeldden, op zoek gegaan in Lutten.
Dat Oud Lutten en Lutten aan de Dedemsvaart,
want zo was het verschil iets duidelijker, twee
aparte dorpen zijn gebleven, zie je aan de bijnamen
maar ook aan de eigen verenigingen die
ieder heeft. Beide dorpen hebben b.v. een
Plaatselijk Belang en beide dorpen hebben ook
een zangvereniging, n.1. E.M.M, en Laus Deo.
Maar feesten doen ze samen, vooral feesten op
Koninginnedag. Het samen vieren van het 750jarig
bestaan in 1990 ligt bij velen nog vers in
het geheugen. Toen ontstond het Lutter volkslied.
Ook in het dorp Lutten hebben mensen
gewoond met bijnamen en scheldnamen, maar
uiteraard gaan we geen scheldnamen noemen
maar beperken we ons uitsluitend tot de bijnamen
of huisnamen, hoewel die in Lutten niet
zoveel voorkwamen.
Men had in Lutten eigenlijk niet zoveel bijnamen
nodig want er woonden niet veel mensen
met dezelfde naam. Meestal kon men wel aanwijzingen
geven met hun familienaam, waar
J. Hofsink/G. van Faassen
men woonde. Langs de Dedemsvaart met zijn
lintbebouwing was dat niet zo moeilijk, herkenningspunten
waren er volop. Zo lagen er
maar liefst 15 bruggen van allerlei soort zoals
klapbruggen, draaibruggen, vonders en smalle
scholles tussen Ane en Dedemsvaart. De
Dedemsvaart, gegraven in de eerste helft der
19e eeuw, als verbindingskanaal tussen de
Vecht en het Zwarte water. Voor een juiste
oriëntatie denkt men in oostelijke of westelijke
richting.
Als een "vrömde" de weg vroeg naar bijvoorbeeld
de Jonge, dan werd eerst gevraagd:
"Welke mu'j hebben, Jan, Harm of Roelof?".
Harm en Jan woonden bij het bovenste vonder,
ook wel het tweede vonder genoemd, maar
Roelof woonde bij van der Linde zien brugge.
Er was ook een vonder tegenover H. Bril,
Anerweg-Zuid 5, dat noemde men Bril zien
vonder. Mensen die in het Westen van Lutten
woonden, noemden dat vonder ook wel het eerste
vonder. Men dacht dus meer in locaties dan
in bijnamen.
Ook bakkerijen en winkels waren herkenningspunten.
Zo waren er in Lutten 2 molens, 7 bakkerijen
en niet te vergeten de 50 meter hoge
watertoren uit 1930, die in verre omtrek te zien
is. Maar de Dedemsvaart werd gedempt en verhard,
het werd een verkeersweg en de meeste
markante herkenningspunten zijn daarmee verdwenen.Was
in de vorige aflevering de zuidkant
van Oud-Lutten interessant, nu is onze
blik meer gericht op de noordkant. In deze aflevering
gaan we van oost naar west, je zou ook
kunnen zeggen van boven naar beneden, zo was
het waterverval van de Dedemsvaart, te vergelijken
met het verloop van de Vecht, ook van
oost naar west, richting het Zwarte Water. We
zakken af via Anerweg-Noord.
Op de kruising van de Kerkdijk met de
Anerweg lag vroeger een ophaalbrug.
29

Brugwachter was Gait Smit, links op de foto
het huis van de familie Smit. Rechts van de
Kerkdijk was de bakkerij van Dorgelo/-
Schutterop. Links van de Kerkdijk was de
Coöperatie, ook met een bakkerij. Bekende
venters waren Freek Doldersum en Gait Jan
Korterink. Korterink was één van de beste
amateur-toneelspelers uit de regio. Van de vele
rollen die hij speelde had deze man best wel
een bijnaam kunnen overhouden. Aan het
Haantje woonde ook Henderkie van de
wegwarker. Ze werd al jong weduwe. Haar man
werkte bij de Provinciale Waterstaat.
Anerweg-Noord 132. De woning van Ab Diek,
hij was kleermaker en deze kleurrijke figuur
bereikte de hoge leeftijd van meer dan 100 jaar.
Op Anerweg-Noord 92/94 woonde Zuder-Ab,
de familie Altena.
Anerweg-Noord 38. Hier woonde de familie
Smink, bijnaam de koster, omdat hij koster was
van de hervormde Kerk. Als hij 's middags om
12 uur de klok luidde, dan zei men in Lutten:
'Bij Smink bint de pannekoeken gaar'.
30
Bij het bovenste vonder woonde o.a. Jan van
Faassen, de Centra-kruidenier. Men noemde
hem ook wel Jan van Frits of Jan van alle
weken. Waar nu het verenigingsgebouw De
Rank staat, was de bakkerij van Bronstrup.
Daar bij in woonde Bertus Reinders, ook wel
Brood-Bats genoemd. Men zegt dat hij deze
bijnaam heeft gekregen omdat hij met brood
ventte.
Het armenhuis werd later verbouwd en
bewoond door de familie Blaauwkamp en is nu
in gebruik door Computerbedrijf Miset. Naast
het armenhuis woonde vrouw Bosch. Ze
noemden haar ook wel Stoeten-Eule, omdat ze
met de krulewagen brood uitventte. Anerweg-
Noord 20. Op deze plek woonde dichter, imker
en schaapherder Hendrik van Laar, geboren op
de Pothof in Hardenberg.

Het Jachthuis, een herkenbare plek schuin
tegenover de aardappelmeelfabriek De Baanbreker.
Vroeger was het een hotel en café, (zie
foto). Het was hier toen het centrum van Lutten
aan de Dedemsvaart.
Tegenover het voormalige tramstation staat de
woning van de familie Klokkers, Dedemsvaartseweg-Zuid
41. Hier woonde de familie
Hakkers met de bijnaam Koeboer.
Bij de brugge van Schriever woonde ooit De
Groote Staarman. Hier vestigde zich in 1833
Harmen Kleine Staarman, zijn arbeiders woonden
in plaggenhutten. Vanwege zijn forse postuur
kreeg hij de bijnaam Groote Staarman. De
familie Schrijver die er later kwam wonen,
bood altijd onderdak aan zwervers. Een van de
zwervers had de bijnaam Berend Duut.
We zijn aan het einde van de serie bijnamen in
Lutten, maar hier is niet het einde van Lutten,
dat loopt nog verder door tot de 'Proatkoele',
Dedemsvaartseweg-Noord met er tegenover de
boerderij 'Lutterend', Dedemsvaartseweg-Zuid
Lutten, waar vooral na de tweede wereldoorlog
erg veel veranderd is maar waar vriendschap,
saamhorigheid en noaberschap nog steeds hoog
in het vaandel staan.
Met dank an Henduk van 't Westende.
31

32
HET LUTTER VOLKSLIED
(melodie: Twentse Volkslied).
l.Doarboven in Salland, doar dicht bi'j de grens, Doar
ligt een mooi dorpien, 't heet Lutten. Het is wel niet
groot, maar dat hindert gien mens, wi'j woont er heel
graag, doar in Lutten. Het ligt doar al lang, 't is een
eeuw of wat old, Toch is dit het plekkie, woar wi'j
echt van holt. 't Bestiet uut veul buurt'n, toch is het ien
dorp, Het is ons zo dierbare Lutten. (2x)
2. Woar vrogger 'de Voart' lag, doar rijdt now 't verkeer,
De tied stund niet stil, in ons Lutten.
De Watertoor'n kek al heel lang op ons neer,
Bepaalt het gezichte van Lutten.
De boer'n in Old Lutten bewarkt nog de Es,
Ze wilt er niet weg, het bevalt hen er best.
Of ie er geboor'n bint, of pas bint komm'n woon'n,
Het is ons zo dierbare Lutten. (2x)
3. Verloat ie ons dorpien, ie komt altied weer,
Ie kriegt vaste heimwee noar Lutten.
Al bin ie er lang weg, ie zegt op een keer:
'En now goa'k terugge noar Lutten'.
't Is narg'ns zo gezellig, er is veul vertier,
Dat, wa'j elders zuukt, now dat vin ie ok hier.
Wi'j hoopt dat het bliev'n zal, nog heel veule joar'n,
Veur ons, het zo dierbare Lutten. (2x)