1 JOS DOUMA, VENI CREATOR SPIRITUS. DE MEDITATIE EN HET ...

Kritiek op het explicatie-applicatie-schema
Het explicatie-applicatie-schema heeft binnen de gereformeerde homiletiek een heel eigen plaats. De
Gereformeerde homiletiek van Hoekstra wordt er door beheerst. Maar ook een 17e eeuws homileet als
Hoornbeek omschrijft de prediking als: “actio sacra, explicans Dei verbum et applicans ad
aedificationem ecclesiae”. 27 Toch is er ook binnen diezelfde gereformeerde traditie al fundamentele kritiek
op deze definitie geleverd. Zo stelt Trimp dat Hoekstra’s homiletiek juist op het punt van de
preekdefinitie niet kan bevredigen. Deze definitie (‘uitleg en toepassing van Gods Woord’) staat
namelijk in het kader van een object-subject-schema. Gevolg daarvan is dat van de exegetische inhoud
van de preek een afzonderlijk objectief-uitlegkundig onderdeel wordt gemaakt. Dat onderdeel wordt
gevolgd door de zogenaamde applicatie die het subject tot zijn recht moet laten komen. Trimp zelf neemt
zijn uitgangspunt in de aard van de bijbel: Gods Woord is een Verbondswoord, een Woord met de mens
als adres. Daarom moet de prediking in de toonsoort van de aanspraak staan. 28
Maar ook een homileet als Lange keert zich tegen het explicatie-applicatie-schema. Hij stelt dat dit
schema de indruk wekt dat er eerst de tekst is en het verstaan van die tekst, en dat pas dan de vraag aan
de orde komt hoe de zó-verstane-tekst op het leven van de hoorder kan worden betrokken. Lange heeft
tegen deze voorstelling van zaken drie bezwaren. In de eerste plaats is het explicatie-applicatie-schema
hermeneutisch onjuist: het is niet zo dat de betekenis van de tekst min of meer objectief is vast te stellen,
want er bestaat geen verstaan zonder betrokkenheid. In de tweede plaats is het schema algemeen-theologisch
gevaarlijk: het werkt het misverstand in de hand dat Gods Woord in zijn historisch-neergeslagenzijn
dingfest is te maken. In de derde plaats is het schema homiletisch onjuist: de preek wordt zo tot een
populair-theologische voordracht, en de predikant tot geschiedenisleraar of een autoritaire beheerder van
een gecodificeerde waarheid. 29
Als ik deze kritiek samenvattend in beeld breng, zou ik willen stellen dat er vanuit drie invalshoeken
belangrijke kritiek valt te leveren op het explicatie-applicatie-schema. Vanuit de invalshoek van de
theologie (dogmatiek) gaat het om het karakter van het Woord van God: het gaat in Gods Woord niet om
een massief blok objectieve waarheid uit het verleden waar je vanaf een afstand naar kunt kijken, maar
om een Levend Woord, een door God gesproken Verbonds-Woord, dat bestemd is voor mensen die met
Hem in relatie staan. Een scheiding tussen enerzijds explicatie en anderzijds applicatie doet aan die stand
van zaken geen recht. Vanuit de invalshoek van de hermeneutiek gaat het om het inzicht dat het naïef is
om te denken dat de betekenis van een tekst objectief is vast te stellen, in die zin dat het Vorverständnis
van de predikant (en het Vorverständnis van de hoorder) daarin geen rol zou spelen. Bij een van de
applicatie gescheiden explicatie zijn in dat verband kritische vragen te stellen. Vanuit de invalshoek van
de homiletiek gaat het om het gegeven dat de definiring van de preek als explicatie en applicatie een
homiletisch schema oplevert dat van de preek een populair exegetische verhandeling met een applicatieve
‘plus’ maakt: de hoorders zullen in afwachting van het moment dat zij zelf in beeld komen (de
applicatie) de explicatie gelaten over zich heen laten komen. Bovendien impliceert het explicatieapplicatie-model
een preekvoorbereidingsproces waarin eerst, onafhankelijk van de hoorders, de tekstbetekenis
wordt vastgesteld, en waarin pas daarna (wellicht te laat) de hoorders in beeld komen. Kortom:
het explicatie-applicatie-schema is theologisch gevaarlijk, hermeneutisch onjuist en homiletisch
onvruchtbaar.
13