1 JOS DOUMA, VENI CREATOR SPIRITUS. DE MEDITATIE EN HET ...

etrekking tot de plaats van een tekst binnen een groter geheel, maar ook met betrekking tot het oeuvre
van een auteur binnen het geheel van zijn leven, en vervolgens ook met betrekking tot het zelfverstaan
van mensen en de middels teksten overgeleverde traditie waaraan en waardoor zij gevormd worden.
Kortom: de hermeneutiek vraagt, als het gaat om het verstaansproces, aandacht voor de noodzakelijke
wisselwerking tussen het subject dat tot verstaan wil komen en de tekst die verstaan wil worden.
Homiletisch betekenen deze nieuwere hermeneutische inzichten dat de nadruk op de exegese van de
tekst, het lineaire uitleggen van een tekst volgens gangbare exegetische methoden, plaats moet maken
voor de nadruk op een circulair verstaansproces waarin de hermeneutische cirkel een prominente plaats
inneemt: het preekvoorbereidingsproces wordt een verstaansproces waarin de cirkel tussen enerzijds de
tekst (die een bepaalde Wirkungsgeschichte kent) en anderzijds de hoorder (met zijn Vorverständnis) in
zijn situatie meerdere malen doorlopen moet worden. Voor de betekenis die gevonden wordt, is de rol
van de hoorder dus constitutief, want verstaan zonder betrokkenheid bestaat niet: de boodschap van een
tekst is niet zonder meer objectief vast te stellen omdat de hoorder (en dus ook de predikant) altijd in een
bepaalde situatie hoort. 8
Van christologie naar pneumatologie
De derde verschuiving draagt een duidelijk theologisch karakter: waar de dialectische theologie zich bij
de dogmatische doordenking van de prediking nadrukkelijk op de christologie oriënteerde (het gaat dan
om de tweenaturenleer als model voor de verhouding Godswoord en mensenwoord in de preek), wordt
nu de leer van de Heilige Geest het theologische uitgangspunt voor het nadenken over de vragen rondom
de prediking. Binnen het kader van de pneumatologie is het namelijk heel goed mogelijk om recht te
doen aan antropologische gegevens: de mens kan in beeld komen. Het is met name Bohren die deze
wending inzet: “Das Predigen, ganz und gar in Gottes Möglichkeit beschlossen, wird im Geist und durch
den Geist ganz und gar Sache des Predigers und Sache des Hörers, wird im Geist und durch den Geist
zur menschlichen Möglichkeit in Kunst und Technik. Der pneumatologische Ansatz ermöglicht - ohne
den theologischen Primat zu leugnen -, dem anthropologischen Aspekt gerecht zu werden.” 9
2 Ontwikkelingen in de gereformeerde homiletiek
Voordat ik tegen de achtergrond van de zojuist getekende verschuivingen mijn eigen visie uiteenzet, doe
ik eerst weer een stap terug: omdat ik zelf allereerst sta in de traditie van de gereformeerde homiletiek,
geef ik ook een schets van de ontwikkelingen die daar hebben plaatsgevonden.
Het gezicht van de gereformeerde homiletiek in de twintigste eeuw wordt in hoge mate bepaald door
de namen van Hoekstra en Trimp. 10 Hoekstra omschrijft in zijn in 1926 verschenen Gereformeerde
homiletiek het wezen van de preek als verklaring en toepassing van het Woord Gods. Voor de prediking,
als bediening van het Woord het primaire genademiddel waarin de Here het heil aan zijn volk aanreikt en
uitdeelt, is de exegese dan ook het eerste en het belangrijkste: het preekvoorbereidingsproces wordt
gekenmerkt door een grondige exegese van de tekst. Daarbij is de hoorder primair het adres van de
preek, het object van de dienst des Woords. En de predikant komt allereerst als ambtsdrager in het blikveld:
hij is geroepen Gods Woord ambtelijk te verkondigen; zijn persoon, zijn subjectiviteit is daarbij
van ondergeschikt belang. Uiteindelijk is ook niet hij, maar Christus Zelf het Subject van de preek.
In deze homiletische visie is in deze eeuw maar weinig veranderd: de hoofdlijnen zijn gelijk
gebleven. Toch is er ook sprake van ontwikkeling: Trimp heeft ten aanzien van een aantal thema’s
nieuwe accenten gezet. Ik wil dat laten zien aan de hand van de volgende drie thema’s: de preekdefinitie,
de mens in de prediking en de leer van de Heilige Geest.
4