Tiecelijn - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 21
1914 op heeft gewezen. 22 Deze invloed blijkt uit het veelvuldig voorkomen in de Roman
de Renart van episodes uit de Ysengrimus, de aanwezigheid van niet-essentiële
verhaalelementen, wat alleen goed verklaarbaar is met de Latijnse tekst als voorbeeld,
en verbale echo’s. De Latijnse tekst is zelf ook weer schatplichtig aan tal van schriftelijke
bronnen, waarbij Mann opmerkt dat de Gentse dichter opvallend genoeg vrijwel
geen gebruik heeft gemaakt van fabels zoals die zijn opgenomen in de Romulus, een
grote collectie Latijnse fabels. Toch liggen er vaak aesopische fabels aan de basis van
de verschillende episodes, alleen heeft de dichter ze flink bewerkt om ze in zijn eigen
werk in te kunnen passen. De geschiedenis met de ham bijvoorbeeld, is een bewerking
van een fabel waarin de leeuw zijn jachtgenoten hun deel van de buit onthoudt; het
motief van de schijndood van de vos, zoals bekend uit de Physiologus, herkennen we
in de manier waarop de vos de boer in de waan brengt dat hij op sterven na dood
is. Isegrim en Corvigaar is een omwerking van een fabel over een wolf of leeuw die
een doorn verwijdert uit de poot van een paard of ezel. De dichter schreef dus niet
bestaande verhalen over, maar bewerkte ze en schikte motieven tot nieuwe combinaties.
Deze werkwijze hebben we overigens ook gezien bij Reynaerts avontuur met de
wolvin, een bewerking van een fabel over een vos en een berin. Eenzelfde inventiviteit
in het samenbrengen van en variëren op bestaand materiaal ziet Mann in de Fecunda
Ratis, circa 1020 door Egbert van Luik geschreven voor de leerlingen van de Luikse
domschool. Ysengrimus en Fecunda Ratis demonstreren de soepele omgang met de
Latijnse fabeltraditie, de mogelijkheden om voortdurend te variëren en het gemak
waarmee de fabels samengaan met verhaalstof over dieren uit andere bronnen, zoals
de Physiologus en spreekwoorden. Hetzelfde aanpassingsvermogen kenmerkt ook de
Roman de Renart, zodat het onnodig is om te veronderstellen dat er reeds bestaande
verhalen uit de mondelinge overlevering aan de verschillende branches ten grondslag
liggen.
In het tweede deel van Manns artikel gaat het niet meer om de vraag naar het overnemen
van verhaalstof door de dichters van de Franse branches, maar in hoeverre zij
de creatieve concepten, thema’s en literaire technieken van het Latijnse dierenepos
verwerkten. In de Ysengrimus treedt Reynaert in de eerste plaats op als een meesterlijk
redenaar, wiens sluwheid zich vooral kenmerkt door verbale manipulaties (zie
Westra 1989). Zijn taalgebruik markeert een centraal thema in de dierenliteratuur:
de kloof tussen woorden en daden, een thema dat voor dierenverhalen juist zo typerend
is omdat dieren niet spreken. Enerzijds wordt hiermee moraliserend gewezen
op de bedrieglijke functie die taal kan vervullen, anderzijds is het scheppen van een
‘zuiver’ verbale werkelijkheid, de wijze waarop Reynaert zijn tegenspelers zo manipuleert
dat ze zijn verzinsels als waarheid slikken, een bron van verbazing en vermaak.
Aan de hand van branche I en II (ed. Martin) laat Mann vervolgens zien hoe de
Franse auteurs deze preoccupaties met wisselend succes vormgaven en concludeert
dat Reynaert alleen in Van den vos Reynaerde weer als meester-redenaar optreedt.
~ 36 ~