Tiecelijn - Reynaertgenootschap

Tiecelijn 21
Talking animals
In 1993 verscheen een belangwekkend boek van Jan Ziolkowski, hoogleraar in
Harvard, over de geschiedenis van middeleeuws-Latijnse dierenpoëzie: Talking animals.
Medieval Latin Beast Poetry, 750-1150. Het eerste jaartal markeert het begin
van de Karolingische renaissance, het tweede het verschijnen van de Ysengrimus, in
de renaissance van de twaalfde eeuw, wanneer de Latijnse letteren terrein verliezen
aan de volkstalige literatuur. Teksten als de Speculum stultorum, Ysengrimus abbreviatus
en Reynardus Vulpes vallen dus buiten de boot. Ik zal me hier beperken tot de
Ysengrimus.
Ziolkowski benadert de lastig te duiden satire via de metafoor van de wolfsmonnik;
hij ziet de wolfsmonnik en bijbehorende parodie op monastieke riten en de liturgie
als de spil waar de afzonderlijke verhalen omheen draaien. Enerzijds is de satire gericht
op niet nader genoemde monniken en geestelijken in de top van de kerkelijke
hiërarchie, anderzijds op tijdgenoten van de dichter die wel met name worden genoemd.
Ziolkowski mengt zich ook in de discussie omtrent de vraag hoe het portret
van Walter van Egmond en Boudewijn van Liesborn beoordeeld moet worden en
scheert uiteindelijk deze beide abten, Anselm van Doornik en paus Eugenius III over
één kam. Deze werkelijk bestaande geestelijken zijn veel succesvoller in het verwezenlijken
van hun doelen dan Isegrim, die keer op keer het onderspit delft tegen zijn
tegenspelers. Zij krijgen de wolfsmonnik klein door de liturgie en kloostergebruiken
als wapens tegen hem in te zetten. Hoe dat in zijn werk gaat, bespreekt Ziolkowski
per episode in een hoofdstuk met de fraaie titel The liturgy strikes back. Niet toevallig
is in de verhalen waarin de wolf niet optreedt (De vos en de haan; Reynaert en de wolvin)
deze liturgische parodie vrijwel afwezig. Uit de dood van Isegrim, door toedoen
van de liturgie, blijkt het vertrouwen van de dichter in de religieuze instituties en
rituelen, aldus Ziolkowski.
Deze benadering sluit mooi aan bij een twistpunt uit de controverse tussen Cluny
en Cîteaux. Zoals eerder gezegd, vertoont Isegrim nogal wat cisterciënzertrekjes.
Met het argument dat hun uitvoerige liturgie in dienst stond van de strijd tegen
Satan verdedigden de cluniacenzers zich tegen de kritiek van de cisterciënzers. Het
lijkt erop dat de dichter van de Ysengrimus de Cluny zo dierbare liturgie heeft ingezet
om de cisterciënzers op een komische manier van repliek te dienen.
De Ysengrimus in breder perspectief
In Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse verhaalkunst en hun
voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst wordt uiteraard ruim aandacht
besteed aan Reynaert, maar er is ook een artikel over de wolf opgenomen van de
hand van Paul Wackers, die wijst op de grote rol die is weggelegd voor het gesproken
~ 38 ~