ÂÊÁËÈÍÎÏ van piskijkers en heelmeesters - Museum Boerhaave

ÂÊÁËÈÍÎÏ
Museum Boerhaave: Algemene
Natuurwetenschappen (ANW)
Genezers in de genreschilderkunst
In de Nederlandse genreschilderkunst en
prentkunst vinden we heel wat onderwerpen
uit de genees- en heelkunde. Zijn al
deze Dorpschirurgijns, Dokters aan het
ziekbed, Kwakzalvers en Piskijkers nu
natuurgetrouwe uitbeeldingen van medici
en andere genezers uit de 17e eeuw, of
hebben deze voorstellingen veeleer een
allegorische betekenis? Aan de hand van
twee veel voorkomende onderwerpen uit
de 17e-eeuwse beeldende kunst, De piskijker
en De voetoperatie, zal op deze
vragen dieper worden ingegaan.
Een 'bedrieghelijk oordeel'
De uroscopie, oftewel het piskijken, was
eeuwen lang een veelgebruikt diagnosemiddel.
Dit hing samen met het belang
dat de medische wetenschap hechtte aan
de humorenleer: het menselijk lichaam,
zo meende men, was opgebouwd uit vier
grondstoffen of humoren die elkaar in
evenwicht hielden. Ziekte was het gevolg
van een verstoring in dit humorenevenwicht.
Een van de lichaamsgrondstoffen
Johan Adriaensz. van Staveren (1613/14-1669)
De Piskijker (kopie naar Gerard Dou) - Detail
Rijksmuseum Amsterdam
van PISKIJKERS en HEELMEESTERS 14 / 44
kreeg de overhand of raakte juist ondervertegenwoordigd
in het gestel van de
patiënt. Een kundig dokter kon door
bestudering van de urine vaststellen
welke ziekte de patiënt kwelde. Dit
gebeurde door de urine in een speciaal
glas - het urinaal - tegen het licht te houden
om zo haar kleur en de samenstelling
te kunnen beoordelen.
Het vertrouwen in de uroscopie als diagnosemiddel
was in sommige gevallen
zelfs zo groot, dat men het overbodig
achtte om nog nader onderzoek aan de
patiënt te verrichten. Familieleden, vrienden
of bedienden van de zieke brachten
een fles met diens urine naar de dokter,
en aan de hand daarvan werd een remedie
voorgeschreven. Maar ook als de arts
wel aan het ziekbed kwam, nam het
bestuderen van de urine van de patiënt
een belangrijke plaats in bij het stellen
van de diagnose. Het is dan ook niet verwonderlijk
dat het urinaal in de beeldende
kunst het vaste attribuut van de dokter
werd. (zie illustratie) In de loop van de