Jaargang / Année 10, 2004, nr. 2 - Gewina

Bijdragen / Contributions 7
Illuster onderwijs: het karakter van een Athenaeum in de Gooden Eeuw
Dirk J( W van Mint- University rifLondon
Toen de Universiteit van Amsterdam in 1877 in het Ieven werd geroepen had de
kersverse instelling meteen al een voorgeschiedenis van 245 jaar. Zij kwam immers
voort uit het in 1632 gestichte Athenaeum Illustre. Athenaea of Illustre Scholen (ook
aanduidingen als lyceum, gymnasium of zelfs academia komen voor, al dan niet
vergezeld van het adjectief "illuster") worden doorgaans omschreven als instellingen
voor hoger onderwijs zonder promotierecht. Dit is een formele omschrijving die
weinig rekening houdt met de praktijk van het onderwijs. Achter formele regelingen
en uniforme nomenclatuur in het hoger onderwijs ging in de vroegmodeme tijd een
plurifonne onderwijspraktijk schuil, zodat een athenaeum op bepaalde punten
vergelijkbaar is met een universiteit.
Het is daarom de vraag wat Amsterdam eigenlijk verwachtte van het Athenaeum.
Zelf gaven de vroede vaderen van Amsterdam daar expliciete, maar weinig concrete
redenen voor. Ze hadden op de laatste dag van 1629 geopperd dat het goed zou zijn
voor de stad als een professor werd aangesteld om openbare colleges te gaan
verzorgen in enkele artes-vakken. De plannen kregen pas een jaar later meer concrete
vormen. Er wcrd nu gesproken van twee professoren, en wel voor geschiedenis en
filosofie, de artes-vakken bij uitstek. Voor deze plannen werd een standaardreden
aangevoerd. De abiturienten van de Latijnse School waren zowel in intellectueel als in
moreel opzicht nog te jong om zelfstandig aan de universiteit te kunnen studeren. Om
daar een mouw aan te passen zou Amsterdam zijn zonen voortaan zelf een aantal
jaren hoger onderwijs aanbieden, opdat zij daarna met meet gemak en rust hun studie
aan een universiteit zouden kunnen voltooien.
Leiden spande tegen Amsterdam een proces aan om de oprichting van het
Athenaeum te voorkomen. De Leidse universiteit was bang voor concurrentie in de
artes, ecn faculteit waarin ze zelf kon bogen op een indrukwekkende traditie. Maar
Leiden zag ook een zwaardere bui hangen: het zou in Amsterdam niet bij filosofie en
geschiedenis blijven. De Lcidse academic was bijzondcr gebrand op haar privilegium
cxclusivum. Al eerder hadden de curatoren Zeeuwse initiatieven om te komen tot een
soort van universitaire instelling effectief weten te torpederen. De status van het
Athenaeum werd de inzet van een proces dat Leiden aanspande tegen de
Amsterdamse initiatieven. Willem Frijhoff heeft, via ecn contextuele benadering,
geopperd dat de Amsterdamse regenten geen traditionele onderwijsinstelling
beoogden, maar een instituut dat in dienst zou staan van de lokale, burgerlijke cultuur.
Juist in de jaren dertig van de zeventiende eeuw schoten de athenaea als paddestoelen
uit de Iucht: Deventer in 1630, Amsterdam in 1632, Utrecht in 1634, Dordrecht en
Den Bosch in 1636, en, wat later, Breda in 1646. In dezelfde tijd lijkt in openingsredes
als die van Voetius in Utrecht bij de verheffing van het Athenaeum tot Universiteit
(1636) de nadruk te liggcn op het nut van het onderwijs, niet aileen van het
traditionele onderwijs, maar ook van allerlei mcer gespecialiseerde vakken en