krant 44 - Universiteit Utrecht

Natuurwetenschap
in het Nieuws
nummer 44, oktober 2009
Samengesteld door Kees Hooyman voor het St.Bonifatiuscollege, Utrecht
Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net
als de digitale versie van deze krant te vinden op:
www.natunieuws.nl
Zonnestelsel &
Heelal
Middelbare scholier ontdekt
mysterieuze neutronenster
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
Lucas Bolyard, een middelbare scholier
uit Clarksburg, West Virginia, heeft een
mysterieuze neutronenster ontdekt.
Het gaat om een zogeheten 'rotating radio
transient' - een compacte, snel roterende ster
die slechts heel incidenteel een krachtige puls
van radiostraling uitzendt. De eerste rotating
radio transients (RRATs) werden in 2006
ontdekt; er zijn er pas een stuk of dertig
bekend.
Bolyard ontdekte de puls van radiostraling in
metingen die verricht zijn met de 100-meter
Green Bank-radiotelescoop in West Virginia.
Water gevonden op de maan
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
De Amerikaanse Moon Mineralogy
Mapper aan boord van de Indiase
maanverkenner Chandrayaan-1 heeft de
aanwezigheid van watermoleculen in de
bovenste paar millimeter van het
maanoppervlak vastgesteld.
Van uitgestrekte watervlaktes is geen sprake;
het gaat om relatief kleine hoeveelheden
watermoleculen die zich aan mineralen in de
maanbodem hechten. Ze zijn vermoedelijk
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
ontstaan door reacties van zonnewinddeeltjes
(voornamelijk waterstofkernen) met
zuurstofatomen in die mineralen. De toplaag
van het maanoppervlak bevat naar schatting
een half gewichtsprocent aan water.
De watermoleculen lijken zich in de loop van
de tijd ook over het maanoppervlak te
verplaatsen. Tijdens de ochtend- en
avonduren op de maan, wanneer de
temperatuur lager is, hechten zich meer
watermoleculen aan het oppervlak dan
midden op de dag, wanneer de temperatuur
tot meer dan honderd graden Celsius stijgt.
Waarschijnlijk vanwege diezelfde
temperatuurafhankelijkheid is er ook meer
water aangetroffen op hoge noordelijke en
zuidelijke breedtegraden dan rond de evenaar.
Vermoedelijk is er sprake van een trage
'migratie' van het water in de richting van de
polen.
Kersverse Marskraters
brengen ijs aan oppervlak
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
De Amerikaanse ruimtesonde Mars
Reconnaissance Orbiter heeft ontdekt
dat zich ook op gematigde
breedtegraden op Mars vlak onder het
oppervlak ijs bevindt.
Met de HiRISE-camera van de ruimtesonde
zijn verschillende kleine inslagkraters
bestudeerd die in de afgelopen paar jaar zijn
ontstaan: op oudere foto's van hetzelfde
gebied zijn ze er nog niet. In die nieuwe
kraters bleek zich helderwit materiaal te
bevinden. In één geval was de witte vlek groot
genoeg om spectroscopisch te worden
onderzocht, en kon worden vastgesteld dat het
om bevroren water gaat.
1
De kleine kraters zijn hooguit een paar meter
diep. Dat betekent dat zich op geringe diepte
onder het Marsoppervlak ijs bevindt, dat door
de vorming van de kraters aan het oppervlak is
gekomen. Na verloop van tijd werden de witte
vlekken langzaam maar zeker weer donkerder
als gevolg van de verdamping van het ijs.
Koudste punt in zonnestelsel
ligt op de maan
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
De koudst bekende plaats in het
zonnestelsel bevindt zich op de maan,
op de bodem van permanent
beschaduwde maankraters in de buurt
van de zuidpool.
Daar zijn temperaturen van 238 graden onder
nul gemeten - kouder dan het oppervlak van
de dwergplaneet Pluto. De metingen zijn
verricht door het Diviner-instrument aan
boord van de Amerikaanse maanverkenner
Lunar Reconnaissance Orbiter. De bodems
van enkele diepe krater aan de noord- en
zuidpool van de maan bevinden zich
permanent in de schaduw. In deze kraters
komen mogelijk ook ijsafzettingen voor.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Saturnusmaan Enceladus is de
best bewoonbare plaats
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
De kleine ijzige Saturnusmaan
Enceladus is - na de aarde - het 'best
bewoonbare' hemellichaam in het
zonnestelsel.
Dat beweert biofysicus Abel Mendez van de
Universiteit van Puerto Rico in Arecibo.
Mendez ontwikkelde een nieuwe techniek om
de 'bewoonbaarheid' van hemellichamen te
kwantificeren. Daarbij worden verschillende
factoren gewogen die bepalend zijn voor de
overlevingskansen van eventuele microorganismen.
Op Enceladus zouden die vlak
onder het oppervlak kunnen voorkomen.
Nieuwe Drakeformule
bewoonbaarheid van planeten
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
De Amerikaanse astronoom Frank
Drake bedacht een kleine vijftig jaar
geleden een beroemd geworden
'formule' om te berekenen met hoeveel
inteliigente beschavingen in het
Melkwegstelsel (radio-)communicatie
mogelijk zou zijn.
Hagermann en Cockell willen nu een
soortgelijke formule ontwikkelen om de
bewoonbaarheid van een planeet gedetailleerd
te beschrijven, en om die vervolgens voor
verschillende plaatsen in het Melkwegstelsel
met elkaar te vergelijken.
Ze werken daarbij met vier criteria: de
beschikbaarheid van een oplosmiddel voor
chemische reacties (bijvoorbeeld water), de
aanwezigheid van de organische bouwstenen
voor leven, gunstige condities (zoals
temperatuur), en de aanwezigheid van een
energiebron.
Vlekvrije zon heeft toch grote
invloed op aarde
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
Hoewel de zon de afgelopen jaren
buitengewoon weinig zonnevlekken
vertoont, blijkt er toch sprake te zijn
geweest van een grote invloed op de
aarde.
Het aantal zonnevlekken wordt gewoonlijk
gezien als een goede indicator voor de
activiteit van de zon, die normaalgesproken
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
een elfjaarlijkse cyclus vertoont. De nieuwe
cyclus (cyclus 24) laat echter ongewoon lang
op zich wachten; niemand weet hoe dat komt.
De energierijke zonnewindstromen, die soms
meer dan een week kunnen aanhouden,
hebben een grote invloed op de structuur van
de buitenste stralingsgordels van de aarde, en
indirect ook op satellieten in een baan om de
aarde. Blijkbaar vormt het aantal vlekken op
de zon toch geen goede indicatie voor de
algehele zonsactiviteit.
Kosmische straling bereikt
hoogste intensiteit in 50 jaar
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
De kosmische straling, de stroom energierijke
deeltjes uit de ruimte waarmee de aarde
voortdurend wordt bestookt, is de afgelopen
jaren duidelijk in hevigheid toegenomen.
De intensiteit van de deeltjesstraling ligt dit
jaar al 19 procent hoger dan in 2007/2008. De
oorzaak van de toename wordt gezocht bij de
zon, die momenteel heel inactief is. Hierdoor
produceert zij weinig zogeheten zonnewind en
is haar magnetische veld zwakker dan
normaal. Dat maakt het voor de kosmische
deeltjes makkelijker om diep het zonnestelsel
binnen te dringen.
Voor het leven op aarde heeft de verhoogde
intensiteit geen onmiddellijke gevolgen, omdat
de atmosfeer en het magnetische veld van
onze planeet voldoende bescherming bieden.
Nieuwe zonnevlek in aantocht
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
Met de extreem-ultraviolettelescoop
van de Amerikaanse ruimtesonde
STEREO-B is een groot actief gebied op
de zon gefotografeerd.
Zulke actieve gebieden gaan gewoonlijk
gepaard met grote zonnevlekken, maar die zijn
op de UV-foto's niet zichtbaar. Het actieve
gebied kan vanaf de aarde nog niet bekeken
worden; het bevindt zich nog aan de
achterzijde van de zon. De twee STEREOruimtesondes
bevinden zich echter op zeer
grote afstand voor en achter de aarde (maar
wel min of meer in de aardbaan), zodat ze een
beetje 'om een hoekje' kunnen kijken.
Het nieuwe actieve gebied zal waarschijnlijk
binnen een etmaal ook vanaf de aarde
zichtbaar zijn. Zonnefysici wachten al lange
tijd met smart op nieuwe tekenen van
2
zonneactiviteit die deel uitmaken van
zonnevlekkencyclus 24. Die komt veel later op
gang dan verwacht, en zal naar verwachting
ook veel minder intens zijn.
Geen zonnevlekken in 2015?
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
Volgens twee Amerikaanse zonnedeskundigen
zullen er na 2015 geen
vlekken meer op de zon voorkomen.
Wellicht begint er dan een 'vlekkenloze'
periode zoals die ook eind zeventiende en
begin achttiende eeuw plaatsvond. Dat
zogeheten Maunder Minimum viel samen met
de Kleine IJstijd - een periode waarin de
gemiddelde temperatuur op het noordelijk
halfrond van de aarde ongeveer een graad
lager was dan normaal.
Zonnevlekken zijn koele gebieden in het
gasvormige oppervlak van de zon, die donker
afsteken tegen hun hetere omgeving. Elke elf
jaar zijn er normaalgesproken meer
zonnevlekken dan gemiddeld, en momenteel
bevindt de zon zich in een langdurig
minimum.
Oceaan van Jupitermaan
Europa bevat voldoende
zuurstof voor leven
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
De ondergrondse oceaan van de
Jupitermaan Europa bevat honderd
keer zoveel vrije zuurstof als tot nu toe
werd gedacht.
Europa heeft een bevroren oppervlak, maar
daaronder gaat een oceaan schuil van
vloeibaar water - minstens twee keer zo veel
als al het water in de aardse oceanen.
Tot nu toe werd aangenomen dat die oceaan
weinig vrije zuurstof bevat. Zuurstof wordt aan
het oppervlak wel geproduceerd door de
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

inwerking van energierijke deeltjes uit het
heelal.
Metingen van ruimtesondes hebben echter
uitgewezen dat het Europa-oppervlak erg jong
is - hooguit vijftig miljoen jaar. Het wordt
kennelijk voortdurend ververst door
verschillende geologische processen.
Poolkap van Mars verraadt
klimaatschommelingen
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
Radarwaarnemingen van de
noordelijke poolkap van Mars wijzen
uit dat de planeet in de afgelopen vier
miljoen jaar ingrijpende
klimaatschommelingen
heeft
ondergaan.
Er is al langer bekend dat de draaiingsas van
Mars in de loop van de tijd regelmatig van
stand verandert, waardoor het klimaat van de
planeet sterk fluctueert. Momenteel is de
helling van de draaiingsas van Mars ongeveer
gelijk aan die van de aardas, maar in het
verleden heeft die ashelling grote variaties
vertoond.
De metingen zijn in goede overeenstemming
met een van de bestaande klimaatmodellen
van Mars. Volgens dat model zijn de variaties
in de ashelling van de planeet in de afgelopen
300.000 jaar minder groot geweest dan in de
600.000 jaar die daaraan voorafgingen.
Dag op Saturnus is 5 minuten
korter dan gedacht
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
De rotatieperiode van de reuzenplaneet
Saturnus bedraagt 10 uur, 34 minuten
en 13 seconden. Dat is ongeveer vijf
minuten korter dan tot nu toe altijd is
aangenomen.
De rotatiepierode (de 'dag') van Saturnus was
nooit nauwkeurig bekend; net als bij de andere
reuzenplaneten zien sterrenkundigen alleen de
dynamische dampkring van de planeet.
Dowling en zijn collega's hebben nu
grootschalige staande golven in de
Saturnusatmosfeer ontdekt en gemodelleerd.
Door het bestaan van die golven in rekening te
brengen, zijn de verschillen tussen de
Voyager- en de Cassini-metingen te verklaren,
en kan ook de ware daglengte van Saturnus
worden bepaald.
Hubble fotografeert
botsende sterrenstelsels
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
Met de Advanced Camera for Surveys
aan boord van de Hubble Space
Telescope is een spectaculaire opname
gemaakt van twee sterrenstelsels die
met elkaar in botsing zijn gekomen en
bezig zijn te versmelten tot één
reuzenstelsel.
Door de onderlinge zwaartekrachtswerking
zijn langgerekte slierten gas uit de stelsels
gerukt, waarin vele tientallen jonge
sterrenhopen zijn ontstaan. De botsende
stelsels bevinden zich op 250 miljoen lichtjaar
afstand in het sterrenbeeld Kreeft. Door de
hoge stervormingsactiviteit produceren de
stelsels veel infrarode straling - het zijn
zogeheten Luminous
Infra-Red
Galaxies (LIRG's).
Gecrashte maansonde heeft
toch inslagpluim gezien
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
Vorige week stortten kort na elkaar een
rakettrap en de maansonde LCROSS
neer bij de donkere zuidpool van de
maan.
De instrumenten van de maansonde hebben
zowel de korte flits geregistreerd op het
moment van de inslag zelf, als de
daaropvolgende wolk van damp en stof. Ook is
vastgesteld dat de neergestorte rakettrap een
ongeveer 28 meter grote krater heeft
achtergelaten. In de komende weken zullen de
verzamelde gegevens grondig geanalyseerd
worden.
Canadese meteoriet treft
autoruit
allesoversterrenkunde.nl, oktober 2009
Op de avond van vrijdag 25 september
hoorde Tony Garchinski uit Ontario,
Canada, een harde knal.
Toen hij de volgende ochtend buitenkwam, zag
hij dat de voorruit van de Nissan Pathfinder
van zijn moeder een grote barst vertoonde, en
op de motorkap lagen wat merkwaardige
stenen. Garchinski hield het op vandalisme en
deed aangifte bij de politie. Twee weken later
hoorde moeder Yvonne Garchinski toevallig
dat onderzoekers van de universiteit van
West-Ontario in de omgeving op zoek waren
naar mogelijke restanten van een meteoriet.
Het grootste fragment heeft ongeveer de
grootte van een golfbal en weegt 46 gram.
Extreem heldere vuurbol
boven Nederland
volkskrant.nl, oktober 2009
Op de avond van dinsdag 13 oktober,
een paar minuten voor 19.00 uur, is
vanuit vrijwel heel Nederland een
extreem heldere meteoor ('vallende
ster') zichtbaar geweest - een zogeheten
vuurbol of vuurbal.
Het lichtverschijnsel trok in enkele seconden
van het zuidwesten naar het noordoosten, en
spatte in verschillende brokstukken uiteen.
De vuurbal te zien vanuit Zeijen. (Jan de Vries)
In de omgeving van Groningen zijn ook
onweersachtige geluidseffecten gehoord, en
trilden de ramen in de sponningen. Ook in
België en Duitsland is de vuurbol
waargenomen.
Donkere materie nog
raadselachtiger
volkskrant.nl, oktober 2009
Donkere materie in het heelal gedraagt
zich nog vreemder dan tot nog toe
bekend was. Dat blijkt uit een deels
Leidse studie die donderdag in Nature
is gepubliceerd.
Donkere materie is de verklaring die veel
astronomen gebruiken om uit te leggen
waarom in veel sterrenstelsels veel meer
zwaartekracht lijkt te bestaan dan de zichtbare
sterren in het gebied kunnen uitoefenen.
Kennelijk is er een niet-lichtgevende
component die ook zwaartekracht geeft.
Waaruit die bestaat, is onbekend.
In de nieuwe studie keken astronomen, onder
wie de Leidse onderzoeker Hongshengh Zhao,
naar de verdeling van donkere en lichtgevende
materie en komen tot de conclusie dat er een
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
3
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

zeer sterke samenhang is tussen beide
materievormen.
P-7b is waarschijnlijk niet de enige planeet in
zijn zonnestelsel, van WASP-17b is dat niet
bekend.
Ziekte &
Gezondheid
Dat is verrassend omdat er op voorhand geen
regel bekend is die aangeeft dat in een bepaald
gebied een vaste verhouding van zichtbare en
onzichtbare materie bestaat. De studie wijst
nu zelfs uit dat die verhouding min of meer
universeel zou zijn.
Grootste Melkwegfoto ooit is
gemaakt zonder telescoop
NRC, oktober 2009
Op krantenpapier valt het niet op. Maar
de foto heeft in het origineel 800
miljoen pixels. En toont in al zijn pracht
de Melkweg zoals die onze aarde
omringt. En hij is gemaakt zonder
telescoop.
Panorama van de Melkweg, gezien vanaf de
aarde
Ver vanuit de ruimte zou die Melkweg er van
boven uitzien als een pannekoek. Met een
diameter van ongeveer 100.000 lichtjaar, en
ongeveer 1.000 lichtjaar dik. Of beter: als een
spiegelei, want het hart van de melkweg is
verdikt.
Iets dichterbij zouden de spiraalarmen
zichtbaar worden, die rond het hart van het
melkwegstelsel gevouwen liggen. De aarde
bevindt zich in één daarvan, een beetje in de
periferie, op 26.000 lichtjaar van het centrum.
Superplaneten draaien
verkeerd om
kennislink.nl, oktober 2009
Sterren en hun begeleidende planeten
worden geboren uit dezelfde tollende
schijf, en draaien daarom dezelfde kant
op.
Het was daarom verbazingwekkend toen
Britse onderzoekers vorige week een planeet
vonden die tegen de richting van zijn ster in
draait. Bij toeval vonden Amerikaanse en
Japanse sterrenkundigen een dag later nóg
zo‟n vreemde planeet.
Om de baan van een exoplaneet te veranderen
moet er een krachtige botsing plaatsvinden.
Dat kan bijvoorbeeld een botsing met een
andere planeet uit hetzelfde stelsel zijn. HAT-
Een artist’s impression van WASP-17b.
Raadselachtig nieuw licht op
donkere materie in
sterrenstelsels
kennislink.nl, oktober 2009
Een internationaal team van
astronomen, onder wie de in Leiden
werkzame dr. Hongsheng Zhao heeft
een onverwacht verband gevonden
tussen de raadselachtige donkere
materie en de zichtbare sterren in
sterrenstelsels.
Deze ontdekking laat een tot dusver
onbekende kant van de donkere materie zien,
die verstrekkende gevolgen kan hebben, en
zelfs tot herziening van ons huidige begrip van
de zwaartekracht zou kunnen leiden.
Astronomen gaan ervan uit dat de donkere
materie alleen door zwaartekracht invloed
uitoefent op de gewone materie waar wij uit
bestaan. De nieuwe waarnemingen wijzen er
echter op dat de wisselwerking tussen donkere
en gewone materie complexer is dan tot nu toe
gedacht. De donkere materie lijkt te “weten”
hoe de zichtbare materie is verdeeld.
Volgens computersimulaties bevindt donkere
materie zich vooral op plaatsen waar ook veel
heldere materie is. Er werd vanuit gegaan dat
er geen of weinig wisselwerking is tussen
beide, maar dat idee staat nu op losse
schroeven.
De meest recente berekeningen vertellen ons
dat bijna drie kwart van het heelal uit donkere
energie bestaat. Ruim 20% bestaat uit donkere
materie, en alleen van de overblijvende 5%
hebben we een goed idee wat het is.
Kanker kan overgedragen op
ongeboren kind
volkskrant.nl, oktober 2009
Moeders kunnen in de baarmoeder
kanker overdragen op hun ongeboren
kind. Een team van Britse en Japanse
wetenschappers heeft aangetoond dat
de leukemiecellen bij een elf maanden
oud meisje alleen van haar moeder
afkomstig kunnen zijn.
De overdracht van kanker van moeder op kind
is zeer zeldzaam. De placenta vormt een
natuurlijke barrière en het immuunsysteem
van de baby is vrijwel altijd in staat om
kankercellen die door de placenta heen komen
op te ruimen. De afgelopen jaren zijn
zeventien gevallen beschreven van moeders en
baby‟s met hetzelfde kankertype waarbij
mogelijk sprake was geweest van uitzaaiing
naar de foetus. In alle gevallen ging het om
leukemie of een melanoom, een zeer
agressieve vorm van huidkanker. Maar het
genetisch bewijs van moeder-kind overdracht
ontbrak tot nu toe.
Vaccin verkleint kans op
besmetting met aidsvirus
volkskrant.nl, oktober 2009
Een experimenteel vaccin lijkt de kans
op besmetting met het aidsvirus te
verkleinen.
Bij een proef met meer dan zestienduizend
vrijwilligers in Thailand bleek de kans op
besmetting met ruim 31 procent te zijn
gedaald, maakten onderzoekers donderdag in
Bangkok bekend.
Directeur van het instituut Anthony Fauci
toonde zich verrast en verheugd over de
uitkomst van het onderzoek. Er is nog een
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
4
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

lange weg te gaan, maar „het maakt mij
gematigd optimistisch‟ over de mogelijkheid
een effectiever middel te ontwikkelen, zei hij.
In werkelijkheid ging het niet om één vaccin,
maar een combinatie van twee middelen. Het
ene activeert het immuunsysteem om HIV aan
te vallen en het tweede versterkt de reactie.
Overgewicht oorzaak
124.000 kankergevallen
volkskrant.nl, oktober 2009
Meer dan 124.000 Europeanen met
overgewicht hebben vorig jaar kanker
gekregen.
De meeste gevallen deden zich voor bij
vrouwen in Centraal-Europese landen als
Tsjechië, Litouwen, Slovenië en Bulgarije. Ze
kregen last van baarmoederhalskanker,
borstkanker of kanker rondom het rectum.
Het aantal van 124.000 mensen die vorig jaar
kanker kregen door overgewicht is een zeer
voorzichtige schatting, zegt Renehan. Te veel
lichaamsgewicht kan nog eens tienduizenden
anderen bedreigen. Gezondheidsautoriteiten
moeten zich die cijfers aantrekken en
maatregelen nemen, vindt de Brit.
Nieuw middel stopt huidkanker
NRC, oktober 2009
Een kankermedicijn dat voor het eerst
bij mensen is geprobeerd, stopte de
groei van niet meer behandelbare
huidkanker bij 29 van de 33 patiënten.
Bij twee mensen met ernstig
basaalcelcarcinoom was de kanker niet meer
te zien, bij 16 anderen werd de tumor kleiner
en bij de anderen stopte alleen de groei. Het
resultaat is de zelden vertoonde uitkomst van
een fase-I-experiment. Dat is de eerste
toepassing van een nieuw medicijn bij
mensen.
De meeste huidkanker ontstaat door de zon.
Basaalcelcarcinoom is een veelvoorkomende
en meestal onschuldige huidkanker die
makkelijk operatief weg te halen is. Maar soms
groeit de tumor agressief door en zaait zelfs
een enkele keer uit.
Moleculair onderzoek spoort
hartziekte op
volkskrant.nl, oktober 2009
Met nieuw moleculair onderzoek moet
het mogelijk worden om over zes tot
tien jaar uit een druppel bloed te
kunnen concluderen of iemand een
hart- of vaatziekte krijgt.
Signalen die het lichaam afgeeft als er iets mis
is, zogenaamde biomarkers, staan centraal in
het onderzoek. Dat zijn bijvoorbeeld eiwitten
in het bloed of in de urine of DNA. Moleculair
onderzoek maakt technieken mogelijk die
veranderingen in het lichaam kunnen meten
voordat ziektesymptomen zich openbaren.
De Hartstichting en het CTMM verwachten
dat door de ontwikkeling van het onderzoek
minder mensen overlijden aan hart- en
vaatziekten en patiënten een betere kwaliteit
van leven hebben door het voorkomen van
verdere schade. CTMM steunt het onderzoek
met 110 miljoen euro.
Darmkankerscreening
scheelt doden en veel geld
volkskrant.nl, oktober 2009
Invoering van een bevolkingsonderzoek
naar darmkanker kan niet alleen levens
besparen maar in de nabije toekomst
ook veel geld.
Als de kanker in een eerder stadium wordt
ontdekt, kan de helft op de
behandelingskosten worden bespaard.
Onderzoek is vooral nuttig bij vijftigplussers
omdat darmkanker en adenomen (de
goedaardige voorstadia) bij hen vaker
voorkomen. De guaiac-ontlastingtest kost
slechts een paar euro, verduidelijkt Lansdorp-
Vogelaar. Een coloscopie is daarentegen erg
prijzig, vooral in de Verenigde Staten, omdat
het kijkonderzoek daar altijd door een
specialist en niet, zoals in Nederland, door een
basisarts of gespecialiseerde verpleegkundige
wordt gedaan.
Stabiliteit belangrijker voor
kind dan twee ouders
volkskrant.nl, oktober 2009
Kinderen die door één ouder worden
opgevoed, zijn niet bij voorbaat slechter
af dan kinderen die door twee ouders
worden grootgebracht.
Als het gezin stabiel is, ontwikkelen kinderen
zich in beide situaties hetzelfde. Dat blijkt uit
onderzoek van de Amerikaanse Universiteit
van Ohio, dat zondag naar buiten is gebracht.
Ook scheidingen van getrouwde ouders zijn
niet goed voor de schoolresultaten en het
gedrag van de kinderen. „Onze resultaten
suggereren dat stabiliteit het belangrijkste is
voor veel kinderen. Ze maken dan
bijvoorbeeld geen scheidingen mee of andere
veranderingen in de familie. Het maakt niet
uit of dat een éénoudergezin is of een gezin
van een getrouwd stel‟, aldus Kamp Dush.
Kinderen werkende moeders
leven ongezonder
volkskrant.nl, oktober 2009
Kinderen van werkende moeders
hebben een ongezondere levensstijl dan
kinderen van moeders die thuisblijven.
Kinderen van werkende moeders zitten vaker
achter de tv, eten minder gezond en worden
vaker met de auto naar school gebracht.
Kinderen van werkende moeders drinken
vaker gezoete drankjes tussen de maaltijden
in. Ook spenderen ze vaak meer dan twee uur
per dag voor de televisie. Als snack wordt in
gezinnen van werkende moeders minder vaak
gekozen voor fruit of groente. Ook komen veel
kinderen niet aan de voor Britten vereiste drie
porties fruit per dag.
Lelijk? Dan minder kroost
NRC, oktober 2009
Mensen met een aantrekkelijk gezicht
krijgen meer kinderen dan mensen die
lelijk worden gevonden.
Jokela analyseerde de levensloop van 1244
vrouwen en 997 mannen die in 1957 van de
middelbare school kwamen in de Amerikaanse
staat Wyoming. Hun aantrekkelijkheid werd
beoordeeld op basis van de pasfotootjes in de
schoolgids van 1957. Het is een uniek maar
beperkt onderzoek.
Er blijkt uit de analyse een belangrijk verschil
tussen de mannen en de vrouwen. Bij mannen
pakt het zo uit dat het lelijkste kwart
gemiddeld meer dan 10 procent minder
nakomelingen kreeg dan de rest. Verder maakt
het niet uit. Gewoon mooie mannen en erg
mooie mannen krijgen gemiddeld even veel
kinderen.
Sttefania Fernandez, Miss Universe 2009.
Bij vrouwen krijgt de mooiste helft duidelijk
meer kinderen dan de lelijkste helft. Maar de
allermooiste krijgen er minder dan de redelijk
mooien.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
5
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Chronische moeheid
misschien door XMRV-virus
Kennislink, oktober 2009
Tweederde van de patiënten met het
chronisch vermoeidheidssyndroom is
besmet met het XMRV-virus .
Met XMRV duikt opnieuw een kandidaat op
als veroorzaker van het chronisch
vermoeidheidssyndroom. Er zijn in de loop
van de jaren al talloze kandidaten genoemd,
van Mycoplasma fermentans tot het Epstein-
Barr virus dat de ziekte van Pfeiffer
veroorzaakt.
Elektronenmicroscopische opname van
virusdeeltjes van het XMRV die uit een cel
ontsnappen.
Naar schatting één procent van de
wereldbevolking lijdt aan het chronisch
vermoeidheidssyndroom. De ziekte kenmerkt
zich door een slopende vermoeidheid die vele
jaren kan aanhouden.
apen) leukemie en bindweefselkankers
veroorzaken. Maar bij de mens was zo‟n virus
niet bekend.
De enige levensbedreigende kanker die bij
mensen alleen na een virusinfectie ontstaat, is
baarmoederhalskanker. Daarvoor zijn twee
typen van het humaan papillomavirus (HPV)
verantwoordelijk die bij seksueel contact
worden overgedragen. Meisjes kunnen zich
tegenwoordig tegen het virus laten vaccineren,
voordat ze seks hebben. In het dierenrijk zijn
veel meer virussen bekend die kanker
veroorzaken.
Nanochip toont onzichtbare
kanker
kennislink.nl, oktober 2009
Het opsporen van kanker is een van de
belangrijkste manieren om de ziekte te
bestrijden, maar erg goed kunnen
artsen dat nog niet.
Nanotechnologen schieten te hulp met chips
die het zoeken vergemakkelijken, en deze week
mogen we officieel de meest precieze
kankerchip ooit verwelkomen.
Die zijn niet erg gevoelig. Daarbij moet de
uitgeblazen adem eerst in het lab
geconcentreerd worden.
Douchekop zit vol bacteriën
kennislink.nl, oktober 2009
Van dagelijks douchen wordt je
misschien toch niet zo schoon als je
dacht. Wetenschappers ontdekten dat je
tijdens het wassen een grote
hoeveelheid bacteriën over je heen
krijgt.
De bacteriën blijken afkomstig te zijn uit de
douchekop en kunnen bij gevoelige mensen
problemen aan de luchtwegen veroorzaken.
Tijd om de douche het huis uit te doen?
In leidingwater zitten ongeveer tien miljoen
bacteriën per kubieke meter. Ter vergelijking:
binnenlucht bevat één miljoen bacteriën per
kubieke meter. Het is dan ook niet verrassend
om bacteriën te vinden in badkamers,
badhuizen en zwembaden.
Kanker prostaat mogelijk
door virus
NRC, oktober 2009
Prostaatkanker ontstaat misschien door
een virusinfectie. Pathologen van
Columbia University vonden sporen van
het virus XMRV in één op de vier
prostaatkankers.
In prostaatweefsel dat was weggehaald bij
patiënten met goedaardige prostaatvergroting
(geen kanker) was één op de zestien
preparaten met het virus besmet. Bovendien
kwam het virus vaker voor in kwaadaardiger
prostaatkanker, met een hoge kans op
uitzaaiingen.
Het virus XMRV dat nu in verband wordt gebracht
met het ontstaan van prostaatkanker.
XMRV staat voor xenotropic murine leukemia
virus-like virus. Die virussen zitten in een
groep van zogenaamde gammaretrovirussen
die ook bij andere zoogdieren (katachtigen en
De nieuwe nanosensor gaat het opsporen van
kanker een stuk makkelijker maken.
Artsen willen tumoren opsporen, nog voordat
deze beginnen met uitzaaien. Deze week is de
snelste en meest precieze tumorzoeker ooit
gebouwd: een nanochip van Stanford
University. De chip kan al binnen één dag
uitsluiten of een kankergezwel in het lichaam
aanwezig is. Omdat beginnende of
terugkerende tumoren erg klein zijn, duurt dat
nu nog zeker meer dan maand.
Neus met nanotech ‘ruikt’
longkanker
kennislink.nl, oktober 2009
“Even blazen alstublieft”. Over enkele
jaren horen we dit niet alleen van de
politie, maar ook van de dokter.
En dan kan je maar beter goed uitademen: een
nieuwe test kan namelijk vaststellen of er
tumoren in je longen zitten.
Heb je teveel tolueen en 2,3-dimethylhexaan
in je adem? Dan doe je er goed aan om een
spoedafspraak met je oncoloog te maken. Het
blijkt namelijk dat longkanker-patiënten een
overvloed van vooral die twee stofjes in de
adem hebben. Dat hebben ze gemeten met een
nieuwe „elektronische neus‟ met gouden
nanodeeltjes. De neus is zo gevoelig dat
patiënten er direct in kunnen blazen.
De nieuwe elektronische neus werkt met
gouden nanodeeltjes. Bestaande detectoren
werken met elektrisch geleidende polymeren.
De douchekop vormt een ideale omgeving
voor bacteriën. De binnenkant van de
douchekop is donker, vochtig en warm.
Tijdens het wassen krijg je een grote
hoeveelheid bacteriën over je heen, waarvan
sommigen schadelijk zijn voor de gezondheid.
Schimmel tegen malaria
blijkt resistentie-wonder
kennislink.nl, oktober 2009
Muggen die de dodelijke
malariaparasiet bij mensen
overbrengen, trekken zich steeds
minder van insectengif aan.
Wageningse onderzoekers perfectioneren
daarom een nieuw wapen, dat ze al sinds 2004
testen: een schimmelparasiet waar muggen
aan doodgaan. Deze week blijkt dat de
schimmel muggen opnieuw gevoelig maakt
voor ouderwets gif.
Deze week is er goed nieuws over deze
schimmels: ze blijken muggen, zelfs wanneer
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
6
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

ze al gif-resistent waren, opnieuw gevoelig te
maken voor insectengif. Dat schrijven de
Wageningse onderzoekers in het
tijdschrift Proceedings of the National
Academy of Sciences (PNAS).
Een mug legt het af tegen de
schimmel Beauveria bassiana.
Toch verwachten de onderzoekers op de lange
termijn alleen de schimmel nodig te hebben
bij het tegengaan van malariabesmettingen.
Volgens Bart Knols, hoogleraar tropische
ziekten en medeauteur van het onderzoek,
lieten eerdere proeven zien dat de schimmels
eigenhandig ruim driekwart van de menselijke
malaria-infecties tegenhouden.
De genezende illusie
Hoe een placebo werkt
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Geef mensen een zoutoplossing, maak
ze wijs dat het een medicijn is en zie: ze
worden beter. Dat is het placebo-effect
in een notendop.
Vaak wordt smalend gezegd dat het „tussen de
oren‟ zit. Klopt. De werking is aantoonbaar in
de hersenen, blijkt uit nieuw onderzoek. Als de
wetenschap íets heeft aangetoond, dan is het
wel de werking van placebo‟s.
Tsja, dat kun je er beter niet op zetten.
Hoe is dat mogelijk? Vaak wordt gezegd dat de
werking „tussen de oren‟ zit. Dat wordt vaak
een beetje neerbuigend bedoeld, alsof de
patiënt zichzelf maar wat wijsmaakt. Maar het
placebo-effect speelt zich inderdaad letterlijk
tussen de oren af, blijkt uit nieuw onderzoek.
De hersenen maken van nature een kleine
hoeveelheid stoffen aan – endogene
opioïden genaamd - die pijn en angst
onderdrukken. Die stoffen worden vrijgegeven
op het moment dat er een placebo wordt
toegediend, schrijven onderzoekers inNeuron.
Daarvoor is de hersenschors verantwoordelijk,
die ook een belangrijke rol speelt bij het
registreren en verwerken van pijn.
ADHD-er ook vaker dik en
verslaafd
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
ADHD-ers zijn niet alleen overactief.
Ook kampen ze vaker met overgewicht
of drugsverslaving. Hoe kan dat? Hun
beloningscentrum in het brein ligt op
z'n gat, blijkt uit Amerikaans
onderzoek.
„Ik ben ermee geboren, 't is een stofje dat ik
mis. En daardoor ben ik vaak veel te wild en
veel te druk, ik gooi van alles om, maar dat
gaat per ongeluk‟, schrijft Mylène op haar
weblog. Mylène heeft ADHD. En alhoewel de
stoornis vaak vertaald wordt met „ze is
hyperactief‟, is er meer aan de hand. ADHDers
zijn niet alleen druk, maar kunnen zich ook
slecht concentreren, hebben vaker
overgewicht en zijn verslavingsgevoeliger.
Hersenscans laten zien dat bij een ADHD-er het
beloningssyteem ontwricht is.
De scans liegen er niet om. De 53 patiënten
met ADHD hadden duidelijk een tekort aan
zowel receptoren als transporters in de
hersengebieden die een voorname rol spelen
bij motivatie en beloning. Bovendien was er
een sterk verband tussen de tekorten en
ADHD-klachten. Volwassenen met minder
eiwitten konden zich bijvoorbeeld stukken
slechter concentreren.
Drugs kapen je geheugen
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Middelen als nicotine danken hun
verslavende werking onder meer aan
het feit dat ze het beloningssysteem
overnemen.
Jammer maar helaas: ongezonde gewoonten
zetten zich makkelijk vast in je geheugen. Het
was al bekend dat een vette hap zorgt voor de
aanmaak van langetermijnherinneringen aan
de plek waar je „m at.
Daar hoort een sigaretje bij.
Handig om die plaats weer terug te vinden,
een evolutionaire erfenis uit de tijd dat nog
niet op elke hoek van de straat een snackbar
zat. Iets dergelijks is aan de hand met nicotine,
blijkt uit nieuw onderzoek gepubliceerd
in Neuron. Nicotinegebruik leidt tot
herinneringen aan het gebruik van het middel,
waaronder de plaats van gebruik en de
mensen die erbij aanwezig zijn.
„Meestal helpen dergelijke herinneringen ons
om succesvol gedrag te ontwikkelen, maar in
onze studie waren de herinneringen
verbonden aan de verslavende drug‟, aldus een
van de onderzoekers.
Teamsporter happier dan
solosporter?
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Bewegen? Doe aan teamsport! Een
teamsporter maakt meer endorfine vrij
dan een solosporter.
Of je nou in je eentje kilometers hardloopt of
samen met teamgenoten een cruciaal punt
scoort, sporten is goed voor lichaam en geest.
Sport maakt het geluksstofje endorfine vrij in
je brein. Dat geeft je een blij en soms 'high'
gevoel. Maar één ding heeft teamsport voor op
solosport. Sporten met teamgenoten maakt
méér endorfine vrij, laten onderzoekers van de
universiteit van Oxford zien (Biology Letters,
15 septemer). Daardoor voelt een teamsporter
zich na training of wedstrijd mogelijk happier.
Teamsport. Lekker je endorfines een boost
geven.
Volgens Cohen speelt endorfine en het
bijhorend gevoel van euforie ook een rol bij
andere groepsactiviteiten zoals samen muziek
maken of eens lekker lachen om een
flauw filmpje.
Sociale isolatie verergert
kanker
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Een tumor groeit sterker als de muis er
alleen voor staat. De sociale omgeving
speelt een belangrijke rol bij de
ontwikkeling van een tumor.
Een „negatieve sociale omgeving‟ –
onderzoekersjargon voor isolatie of
eenzaamheid – zorgde bij vrouwtjesmuizen
voor een veel groter gezwel in de borst.
De tumoren van de geïsoleerde muisjes waren
na verloop van tijd een stuk groter dan die van
de andere groep. De oorzaak? Een hogere
activiteit van genen die betrokken zijn bij
stofwisselingsprocessen die tumorgroei
bevorderen, aldus Conzen en consorten. Ook
vonden ze bij de geïsoleerde muizen een hoger
niveau van het stresshormoon cortisol.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
7
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Wetenschap &
Onderzoek
Galilei grootste fysicus?
volkskrant.nl, oktober 2009
Galileo Galilei (1564-1642) is
waarschijnlijk de enige klassieke fysicus
van wie een vingerkootje wordt
bewaard, in het museum in Florence.
Achterovergedrukt bij zijn
herbegrafenis.
Galilei kent vele gezichten. Er is de sociale
klimmer Galilei, die zich inlikt bij bij
broodheren en die zelfs de manen van Jupiter,
die hij ontdekt, voorstelt als een hemelse
weerspiegeling van de vier zonen van zijn
baas.
Paljas Galilei, die zijn beschermheren
vermaakt met schimpscheuten naar de
Jezuïeten en de paus, die hem ten slotte de
kop zullen kosten. Galilei de eerste
natuurkundige instrumentmaker, van de
telescoop allereerst. Ontdekker van de bergen
op de Maan, van de schijngestalten van Venus.
En zijn belangrijkste bijdrage als hoogleraar in
Padua: de ontdekking van de valwet. Niet met
kogels die hij volgens een fantasierijke
biograaf vanaf de toren van Pisa liet vallen.
Die gaan veel te snel om te kunnen meten.
Maar wel met een hellend vlak. „Hij verdunt zo
de zwaartekracht. Geniaal‟, zegt Van Lunteren
bewonderend.
Einstein grootste fysicus?
volkskrant.nl, oktober 2009
De Duitse Fysicus Albert Einstein (1879-
1955) is voor het grote publiek zo
ongeveer het archetype van de moderne
geleerde, met een dik accent en warrig
haar.
Geboren in Ulm, ontwikkelde hij in 1905 als
onbekende patentklerk in Bern de
relativiteitstheorie en de deeltjestheorie van
licht. In 1915 formuleerde hij in Berlijn een
nieuwe zwaartekrachttheorie, die de oerknal
voorspelt en zwarte gaten. In 1933 vluchtte hij
voor Hitler naar de VS, waar in 1939 zijn brief
aan president Roosevelt de aanzet is van de
ontwikkeling van de atoombom. Tot zijn dood
legde hij zich toe op wereldvrede.
Bais: „Het intrigerende is dat Einstein
goeddeels zijn eigen weg gaat. Eerst heb je nog
Lorentz en Poincaré, die bij hem in de buurt
zijn. Maar de zwaartekrachttheorie van 1915 is
geheel en al zíjn werk. Aanvankelijk zag haast
niemand iets in zijn abstracte voorstellen over
zwaartekracht, energie, ruimte en tijd.‟
Newton grootste fysicus?
volkskrant.nl, oktober 2009
Je hebt de theoretische natuurkunde,
de experimentele fysica en de
mathematische fysica. Het is al
bijzonder als iemand op één punt tot de
top behoort. Newton eindigt bij alle drie
op het erepodium. Zonder twijfel.
Hoogtepunt van Newtons genie, zegt
Landsman, is het revolutionaire idee van
kracht: invloed op afstand. Dat is een breuk
met het oude denken. Met name de
volgelingen van Descartes meenden dat alleen
botsingen beweging konden overdragen.
Landsman: „Descartes riep eigenlijk maar wat.
Newton toetst zijn eigen ideeën. Hij bedrijft
als eerste echte theoretische fysica, waarin
hooguit Einstein hem evenaart.‟
Daarbij komt dat Newton niet alleen ideeën
introduceert, maar er ook een precieze
wiskundige vorm aan geeft. Briljant, zegt
Landsman. „Maar groots wordt het als Newton
waar nodig heel nieuwe wiskunde creëert: de
differentiaalrekening.‟
Strandloper breekt
snelheidsrecord
volkskrant.nl, oktober 2009
Ook vogeltjes van amper 100 gram
komen ver. Biologen hebben een
drieteenstrandloper getraceerd die in
vijf dagen van Zuid-Noorwegen naar
Ghana is gevlogen, om te overwinteren.
Het snipachtige beestje moet 6.000 kilometer
non-stop hebben gevlogen. „Dat is heel
opmerkelijk voor een typische kustvogel‟, zegt
bioloog Jeroen Reneerkens van de
Rijksuniversiteit Groningen.
„Hij heeft zo snel gevlogen dat hij onmogelijk
om Afrika heen kan zijn gereisd. Hij moet over
de Sahara zijn gevlogen‟, zegt Reneerkens.
Drieteenstrandlopers zijn van de herfst tot de
lente op vrijwel elk zandstrand ter wereld te
zien. Ook in Nederland kunnen wandelaars de
kleine witte vogels heen en weer zien
dribbelen. Drieteenstrandlopers zijn niet
schuw. Soms rennen ze zelfs een tijdje met
strandwandelaars mee. Kennis over het
vogeltje is nodig voor hun bescherming en van
de gebieden waarvan ze afhankelijk zijn.
Een drieteenstrandloper op een strand in
Panama
Pallas zet de deur naar
kernenergie op kier
volkskrant.nl, oktober 2009
Een kleine kwart eeuw na „Tsjernobyl‟
lijkt de Nederlandse kernenergiesector
eindelijk onder de schaduw uit te
kruipen van de grootste kernramp uit
de geschiedenis.
Het kabinet heeft vrijdag besloten tot de
vervanging van de Hoge Flux Reactor in
Petten. Er moet nog heel wat water naar de zee
stromen, maar het taboe op nieuwe
kernreactoren in Nederland lijkt daarmee te
zijn geslecht.
De reactor van Petten werd in 1960 gebouwd
voor de wetenschap. Hier zou Nederland
nieuwe materialen en brandstoffen voor
toekomstige kerncentrales gaan beproeven.
Daar kwam in 1986 door Tsjernobyl het klad
in.
De Hoge Flux Reactor in aanbouw rond 1960.
Tien jaar later vond „Petten‟ een nieuwe doel.
De Hoge Flux Reactor bleek uitermate
geschikt voor de productie van radioactief
materiaal dat wordt bedoeld om tumoren in
het menselijk lichaam op te sporen en te
behandelen. Deze methoden zijn snel populair
geworden. Elk jaar worden wereldwijd zes
miljoen diagnoses gesteld en behandelingen
uitgevoerd met isotopen uit Petten.
Met wat sjorren is plat
koolstof opeens net silicium
volkskrant.nl, oktober 2009
Een groep van Nijmeegse en
Amerikaanse fysici heeft aangetoond
dat het tweedimensionaal koolstof,
beter bekend als grafeen, een prima
halfleider wordt als het fysiek wordt
opgerekt.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
8
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

De vinding opent perspectieven voor de
toepassing van grafeen in microelektronica,
schrijven de onderzoekers in het blad. Tot nog
toe leek grafeen daarvoor hooguit als matige
geleider interessant, terwijl toepassing in
bijvoorbeeld transistoren ideaal zou zijn,
omdat het in zeer kleine schakelingen te
gebruiken zou zijn.
Experimenten met grafeen in New York en
Stanford bevestigen nu de theoretische
voorspelling van de Nijmeegse theoreticus
Mikhail Katsnelson van twee jaar geleden dat
de elektrische eigenschappen van het vlakke
koolstof veranderen als er aan wordt
getrokken.
Extreem korte laserpulsen
leggen de trillingen in een
waterstofmolecuul vast
NRC, oktober 2009
Met zo ongeveer de kortste laserflitsen
die er op dit moment te maken zijn, is
een groep Europese onderzoekers erin
geslaagd om de trillingen van een
waterstofmolecuul in beeld te brengen.
Hoe sneller een proces zich afspeelt, des te
snellere technieken nodig zijn om het in beeld
te brengen. De bewegingen van een kat die van
een tafel afspringt zijn vast te leggen met een
gewone camera, met een sluitertijd
(„belichting‟) van een paar duizendsten van
een seconde, maar het vastleggen van de
razendsnel trillende atomen in een molecuul
vergt een extreem korte belichting.
Tegenwoordig is het echter mogelijk om
laserflitsen te genereren van ongeveer
honderd attoseconden – een attoseconde is
een miljardste van een miljardste seconde.
Grafische weergave van het trillende
waterstofmolecuul.
Zo zetten ze twee waterstofatomen in het
molecuul in beweging. Vervolgens probeerden
ze met een tweede (infrarode) laserpuls te
bepalen hoe de trillingen precies verliepen.
Door de tijd tussen de twee pulsen steeds iets
langer te maken, konden ze – beeldje voor
beeldje – een filmpje maken van het trillende
molecuul.
Palingen met zenders
gevolgd richting Sargassozee
NRC, oktober 2009
Eindelijk zijn palingen gevolgd tijdens
een deel van hun mysterieuze trek naar
de Sargassozee. 22 palingen hebben een
deel van de reis naar hun
paringsterrein afgelegd met een zender
die aan hun rug vastzat.
Daaruit bleek dat de palingen elke ochtend
steil naar beneden duiken, tot meer dan een
halve kilometer diep (Science, 25 september).
Om te paren trekken volwassen palingen uit
Europese rivieren helemaal naar de
Sargassozee in het Caraïbisch gebied. De
paaigronden liggen ruim 5.000 kilometer van
hun vertrekpunt, en de reis duurt een half jaar.
Paling (Anguilla anguilla).
De belangrijkste ontdekking die de biologen zo
deden, was dat de palingen bij zonsopgang
naar beneden duiken en bij het invallen van de
nacht weer omhoogkomen. Er zijn veel vissen
en andere zeedieren die hetzelfde doen.
Die diel vertical migrations hebben voordelen,
die ook voor de palingen gelden. Door overdag
diep te duiken, verklein je de kans te worden
opgegeten. Door ‟s nachts omhoog te komen,
koel je minder af.
Albatros maakt foto’s van de
zee
NRC, oktober 2009
De geheimzinnige jachtstrategieën van
albatrossen zijn opgehelderd. De
reusachtige zeevogels fotografeerden
hun eigen vluchten, met minicamera‟s
die op hun rug gemonteerd waren. D
ie beelden maken duidelijk dat de viseters niet
eenzelvig rondzwerven, maar elkaars
gezelschap en dat van orka‟s zoeken. De vogels
volgen die zwaardwalvissen nauwgezet, zich
richtend op afdankertjes en resten van hun
buit.
De camera‟s waarmee de vogels werden
uitgerust, waren zo groot als een lippenstift, en
niet veel zwaarder. Elke dertig seconden
namen die camera‟s een opname en
documenteerden zo in detail de werkdag van
de dieren. De 28.000 foto‟s tonen dat de
vogels vaak samen vliegen of, al dan niet in
groepsverband, langdurig een orka volgen.
Een ingebouwde temperatuur- en dieptemeter
toonde dat de vogels slechts zelden op het
water landen of erin duiken. Dat doen ze
alleen als ze in het gezelschap zijn van
soortgenoten of orka‟s.
Foto's gemaakt met camera's op de rug van
albatrossen. Van linksboven met de klok mee
zagen de vogels de lege zee, een ijsberg,
soortgenoten, de maan of het licht van een schip,
een visserschip (pijl) en een orka (pijl).
Roodharigen zijn banger voor
de tandarts dan anderen
NRC, oktober 2009
Roodharige mensen zijn banger voor de
tandarts en vermijden meer
tandheelkundige hulp dan anderen met
donker haar. Genetische variaties
spelen hierbij een rol.
Rood haar ontstaat door bepaalde vormen van
het melanocortine-1-receptor (MC1R) gen. Dit
gen is in hersenweefsel gevonden en het is
bekend dat het ook hormonen stimuleert die
gerelateerd zijn aan ervaringen van angst en
pijn.
Veel roodharigen mijden de tandarts.
Zij onderzochten 144 gezonde volwassenen,
van wie 67 met rood haar en 77 met donker
haar. De deelnemers met de MC1Rgenvarianten
rapporteerden significant vaker
het voorkomen van pijn bij en angst voor de
tandarts dan de andere deelnemers.
Bovendien bleek bij deze personen dat zij
tandheelkundige zorg zoveel mogelijk
vermeden.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
9
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Stapelen met regelmatige
veelvlakken
kennislink.nl, oktober 2009
Wiskundigen van de universiteit van
Princeton hebben het wereldrecord
tetraëders inpakken verbeterd. Het
pakkingsprobleem is een variant op het
eeuwenoude bolstapelingsprobleem van
Kepler.
Het zo simpel ogende probleem, dat niet meer
lijkt dan een leuke puzzel voor in de vrije tijd,
bevat diepe wiskundige inzichten en heeft
praktische toepassingen, zoals het efficiënt
opslaan van gegevens op een cd.
De twee wiskundigen hebben geen echte
bewijzen geleverd, maar zochten naar
optimale stapelingen door middel van
computersimulaties. De dichtheid van een
stapeling is gedefinieerd als de fractie van de
totale ruimte die de gestapelde lichamen
innemen (in een kist die zo groot is, dat het
niet uitmaakt of je met stapelen toevallig goed
uitkomt).
De gevonden stapeling van tetraëders ziet er
zeer onregelmatig uit. De veelvlakken zitten
paarsgewijs tegen elkaar aan in de „face to face‟
houding. Van buitenaf gezien lijkt het of de
paren willekeurig in een bak zijn gestort.
landbouwinstituut van Senegal hebben samen
uitgezocht hoe het genoom van de ogenboon
van verschillende rassen in elkaar steekt. Ze
publiceren de resultaten in het
tijdschrift Proceedings of the National
Academy of Sciences (PNAS).
De ogenboon kijkt je aan – en de mens kijkt
verlekkerd terug. © Wikimedia Commons
Inzoomen op de atoomschaal
kennislink.nl, oktober 2009
Onderzoekers van IBM (Zürich) en de
Universiteit Utrecht hebben met een
atomic force-microscoop voor het eerst
de chemische structuur van een
molecuul in beeld gebracht op een
atomaire schaal.
De laatste jaren is er flinke vooruitgang
geboekt in het analyseren van nanostructuren
op atomaire schaal met atomic forcemicroscopie
(AFM). Het in beeld brengen van
een heel molecuul met een atomaire resolutie
was echter nog niet gelukt.
Beeld van een pentaceenmolecuul gemaakt met
de AFM. Duidelijk zijn de zeshoekige ringen. Op
elke hoek zit een koolstofatoom en de
uitsteeksels aan de buitenkant representeren de
posities van de waterstofatomen.
De echte vrouw bestaat niet
Over Caster Semenya, psychologische
sekseteksten en statistische dwaasheid
kennislink.nl, oktober 2009
Ineens liep ze daar, sneller dan alle
andere vrouwen: Caster Semenya. Maar
haar plotselinge succes op de 800 meter
en haar mannelijke bouw riepen vragen
op. Is ze wel een echte vrouw?
Om daar achter te komen ondergaat ze deze
weken een serie tests, waaronder
psychologische. Die moeite had de
atletiekbond zich kunnen besparen: Semenya
is geen echte vrouw. Die bestaat namelijk niet.
Dichtste pakkingen volgens de simulaties van
Torquato en Jiao van (vanaf linksboven met de
klok mee) tetraëders, icosaëders, octaëders en
dodecaëders. De tetraëderstapeling is als enige
zeer onregelmatig.
DNA van de black-eyed pea
kennislink.nl, oktober 2009
Biologen hebben het genoom van de
ogenboon ontrafeld. Het gewas is beter
bekend als de black-eyed pea. De
wetenschappers verwachten dat de
nieuwe DNA-gegevens de
voedselproductie in Afrika, waar de
ogenboon belangrijk is, kunnen
verhogen.
Om die reden proberen wetenschappers via
kruisingen tussen ogenboonrassen mooie
combinaties te maken die goed droogte en
hitte weerstaan én veel voedsel opbrengen.
Dat kost jaren, omdat het niet altijd duidelijk
is welke planten je het best met elkaar kunt
kruisen: de gunstige eigenschappen die een
plantbioloog zoekt, zijn niet altijd aan het
uiterlijk van de plant af te zien, maar liggen
verborgen in het genoom.
Dat raadsel van verborgen genen is nu deels
opgelost, want onderzoekers van de
Universiteit van Californië en het
Een extreem scherpe punt van de AFM met
daaraan vast een koolstofmonoxide-molecuul
scant een pentaceenmolecuul. Hieruit ontstaat
een beeld van de ruggengraat van het molecuul
(het gekleurde oppervlak).
Met het aangepaste instrument maakten ze
afbeeldingen van pentaceenmoleculen en
zagen daarbij voor het eerst de ruggengraat
van een individueel molecuul. Het organisch
molecuul is slechts 0,14 nanometer lang,
ongeveer een half miljoen keer zo klein als de
diameter van een menselijke haar. Het
molecuul bestaat uit 22 koolstofatomen en 14
waterstofatomen die samen vijf ringen
vormen. Op de afbeelding zijn zowel de
posities van de koolstof- als de
waterstofatomen af te leiden. Ook is ook de
elektronendichtheid tussen de atomen te zien,
die de chemische bindingen vormen.
De Zuid-Afrikaanse hardloper Caster Semenya
op het WK Atletiek 2009 in Berlijn – het toernooi
waar ze de gewraakte 800 meter won.
Toegegeven, er zijn een aantal zaken waarop
mannen anders zijn dan vrouwen. Zo
masturberen ze meer (of althans, dat zeggen
ze), ze gooien verder en ook harder met een
bal en denken wat vrijer over zomaar seks.
Maar op vrijwel elk ander gebied zijn de
verschillen minimaal. En een psychologische
test om uit te wijzen of iemand wel een echte
vrouw is – dat is dwaasheid.
Bang voor de beurs
Testosteron beïnvloedt financiële
carrière
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Veel geschreeuw, drukke gebaren en
vrijwel geen vrouwen. Zo ziet de
gemiddelde beursvloer eruit. Volgens
onderzoekers in Chicago is het niet voor
niets dat vrouwen zich er niet toe voelen
aangetrokken.
Zij ontdekten dat er een positief verband is
tussen het gehalte testosteron en de mate
waarin iemand financiële risico‟s neemt.
Tijdens het onderzoek deden
economiestudenten een computerspel waarbij
ze mochten kiezen: of een gegarandeerde
uitbetaling van een geldbedrag of een loterij
waarbij ze een groter bedrag konden winnen.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
10
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Vooraf leverden ze wat speeksel waarmee het
testosterongehalte werd bepaald. De mannen,
niet heel verassend, namen gemiddeld meer
risico dan de vrouwen. Wel opmerkelijk was
dat de vrouwen met meer van het
spierballenstofje testosteron ook vaker risico
namen.
De onderzoekers keken ook naar de lengte van
de wijs- en ringvinger. Wanneer er voor de
geboorte in de baarmoeder veel testosteron
aanwezig is, is er een groter verschil tussen
beide vingers. Het gebruik van de vingerindex
is bij recent onderzoek in twijfel getrokken,
maar de Amerikanen vonden wel weer
een verband gevonden: een langere ringvinger
leidde tot meer risico.
aangeboren set van grammaticale regels. Het
andere kamp denkt dat de kinderen die regels
al pratende zelf ontdekken.
De 120 uur aan opnamen leverden een hoop
„Oe‟-tjes en „Aah‟-tjes op. Alle andere uitingen
werden tot een wiskundig model omgewerkt,
dit representeerde de grammatica van Annie
en Brian op hun tweede. En die was nog niet
heel creatief. De meeste uitingen waren
gebaseerd op specifieke voorbeeldzinnen waar
vervolgens woordjes uit waren weggelaten en
nieuwe voor in de plaats kwamen. Brian en
Annie gebruikten werkwoorden en zelfstandig
naamwoorden door elkaar heen, ze waren zich
niet bewust van de verschillende functies van
de woorden.
op vol vermogen, of worden plannen voor
nieuwe windmolens afgewezen.
Uit de metingen kwam naar voren dat het
merendeel van het geluid van windmolens
wordt veroorzaakt door de luchtstroming
langs de bladen. Door de zaagtanden op de
achterrand van de bladen te plaatsen, werd het
geluid gehalveerd. Opmerkelijk is dat het
geluid veroorzaakt door mechanische
onderdelen van de windmolen zeer gering is in
vergelijking met het geluid van de wieken.
Champagnebubbels vol
aroma
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
De mate waarin de studenten risico‟s mijdden
en het testosterongehalte voorspelde ook
welke carrière die de studenten voor ogen
hadden. De lefgozers met veel testosteron
hadden eerder (57%) een voorkeur voor
risicovolle beroepen zoals investment banking
en banen op de beurs. Bij de vrouwen koos
slechts 36% voor dit soort beroepen.
Kleintjes gebruiken nog geen
grammatica
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Komen we op de wereld met een
aangeboren pakketje taalregels? De
kennis die jonge kinderen hebben van
de structuur van taal, is nog erg
beperkt. Ze hebben zo hun eigen Ideeën
over hoe ze een zin opbouwen.
Het begint met „mama‟ en „bal‟, dat is rond de
achttien maanden. Dan komen de zinnen met
twee woorden, zoals „zelf doen‟. Het duurt niet
lang voordat een kind vervolgens in volzinnen
praat.
In de piepkleine druppeltjes die dankzij
imploderende bellen boven een glas
champagne hangen, zitten veel meer
geurstoffen dan in het glas.
Met ultrahoge resolutie massaspectroscopie
bepaalden ze concentraties van duizenden
stoffen in de druppeltjes en in de rest van de
champagne. Ze vonden heel veel
overeenkomsten, maar voor enkele stoffen wel
een factor tien tot dertig verschil.
Opdrinken voor de bubbels opraken (Alain
Cornu/collection CIVC)
Hoe komt het dat sommige stoffen zo raar
verdeeld zijn? Doordat ze oplossen in de
belletjes kooldioxide, schrijven de
onderzoekers in PNAS. In een fles zit zo‟n vijf
liter CO2, en de belletjes die dat oplevert,
hebben een gezamenlijk contactoppervlak van
ongeveer tachtig vierkante meter.
De nieuwe methode en resultaten komen voort
uit een breder onderzoek naar het geluid van
vliegtuigen en windturbines. Oerlemans gaat
voorlopig nog verder met zijn onderzoek. Zijn
droom is om nog stillere windmolens te
ontwikkelen. Het idee is er al. Zo vliegen uilen
vrijwel geruisloos.
Te dichtbij is niet fijn
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Het kan behoorlijk ongemakkelijk zijn
wanneer iemand te dichtbij komt staan.
Zit dat gevoel tussen de oren? Ja,
zeggen Amerikanen. Het is de schuld
van ons emotiecentrum.
Kennett en Adolphs lieten S.M. en twintig
andere vrijwilligers in een kamer naar een
collega-onderzoeker toelopen. De
proefpersonen moesten stoppen op een
onderlinge afstand waar ze zich het prettigst
bij voelden. De vrijwilligers hielden halt bij 64
cm. Maar S.M. ging, met een tussenafstand
van 34 centimeter, liever zowat op de tenen
van de ander staan. Zelf wanneer hun neuzen
elkaar raakten, zei ze zich nog prettig te
voelen.
Windmolen met tanden
kennislink.nl, oktober 2009
Of houden ze ons voor de gek?
Over de eerste fase, de imitatie, zijn
taalwetenschappers het eens. Maar over wat
daarna gebeurt, daarover bestaat al jaren
discussie. Het ene kamp beweert dat baby‟s al
gelijk aan de slag gaan met een universeel
Het geluid van windmolens halveren,
zonder dat er energie verloren gaat.
Door het plaatsen van zaagtanden op de
bladen van windmolens is dit nu
mogelijk.
Wie in een winderig gebied woont kent het
geluid maar al te goed: een zoeven dat lijkt
alsof iemand een lange plank door de lucht
zwaait. Dit geluid, dat wordt veroorzaakt door
draaiende windmolens, wordt door
omwonenden vaak als irritant ervaren.
Daardoor draaien windmolens lang niet altijd
Dit noemen Amerikanen dus een 'love elevator'.
Telkens wanneer de vrijwilligers dachten dat
hun belager in de buurt was, lichtte de
amandelkern op. Volgens Kennett is de
amandelkern dan ook betrokken bij het
afstand houden tot anderen, onafhankelijk van
zintuigen zoals tast, zicht of gehoor.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
11
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Interessant is dat er grote culturele verschillen
zijn. Zo noemen Amerikanen een volgepakte
lift schertsend een „love elevator‟. Maar daar
komt natuurlijk weinig liefde bij kijken. Liever
houden ze onderling zoveel mogelijk afstand.
Japanners en ook Chinezen houden
daarentegen veel minder afstand tot elkaar.
De overwaardering van Sem
en Sanne
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Ouders laten zich in hun keuze voor een
babynaam steeds meer beïnvloeden
door de waan van de dag.
"HOE zei je dat je me had genoemd?!"
Tot voor kort waren daar elk jaar ongeveer
dezelfde babynamen populair. Het ene jaar
deed „John‟ het misschien iets beter dan het
ander, maar de naam bleef decennialang
ongeveer even populair. Tegenwoordig is dat
heel anders. Sommige namen kunnen
jarenlang een enorme opmars maken, en dan
in relatief korte tijd weer in de vergetelheid
raken.
Maar is dat in Nederland ook zo? Weliswaar is
„Jeroen‟, een aantal jaren geleden nog de
populairste jongensnaam, nu uit de toplijsten
verdwenen, maar tegelijkertijd doen korte
namen als Daan, Sem, Sanne en Sophie het al
jaren onverminderd goed. Nederlanders lijken
dus iets minder hypegevoelig te zijn dan de
Amerikanen. Alhoewel je de trend om
allerlei excentrieke namen te verzinnen
natuurlijk ook een hype kunt noemen.
DNA, Stamcellen
& Klonen
Nanodeeltje dwingt stamcel
tot werk
kennislink.nl, oktober 2009
Amerikaanse en Russische
wetenschappers hebben een
lichaamsvriendelijke manier gevonden
om stamcellen beter hun werk te laten
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
doen: breng met hulp van nanodeeltjes
extra instructies in de stamcel.
Stamcellen zouden de heilige graal van de
medische wetenschappen moeten zijn, maar ze
luisteren niet altijd even goed naar onze wensen.
Stamcellen, die in elk type cel van het lichaam
kunnen veranderen, zijn al tien jaar de
zogenaamde heilige graal van de medische
wetenschap – een benaming die deels vast te
danken is aan de religieuze weerstand die het
opriep. Heilige graal of niet, mensen genezen
doen de stamcellen tot dusver maar weinig.
Problemen die onderzoekers tegenkomen:
stamcellen komen niet op de plek van
bestemming aan, of ze weigeren bevelen op te
volgen. Voor dat laatste struikelblok kennen
onderzoekers inmiddels een paar trucs. Nieuw
DNA met betere instructies valt in een stamcel
te injecteren, meestal met een virus. Maar
virussen staan bekend om bijwerkingen, en
dus zoeken wetenschappers naar
alternatieven.
De onderzoekers gebruikten kale muizen, zodat
ze ook aan de buitenkant goed konden zien of de
muizen dankzij de stamceltherapie een betere
doorbloeding kregen.
De muizen die de nieuwe stamcellen
toegediend kregen ondervonden overigens
geen bijwerkingen door het nanodeeltje zelf,
omdat het molecuul afbreekbaar is.
Wetenschappers vinden
nieuw gen autisme
volkskrant.nl, oktober 2009
Een internationale groep
wetenschappers heeft een nieuw gen
gevonden dat is betrokken bij het
ontstaan van autisme.
De wetenschappers kwamen er ook achter dat
het gen in de hersenen van autismepatiënten
lastig is af te lezen.
De wetenschappers analyseerden de erfelijke
eigenschappen van meer dan duizend families
waarin twee of meer autisten voorkomen. Ze
vergeleken de genen van deze patiënten met
gezonde familieleden. Op die manier spoorden
12
ze het gen semaphorine 5A op dat
medeverantwoordelijk is voor het ontstaan
van autisme.
Het nieuw ontdekte semaphorine 5A-gen heeft
een functie bij de besturing van uitlopers van
zenuwcellen. Deze cellen gaan verbindingen
met elkaar aan om met elkaar te kunnen
communiceren. De ontdekking sluit aan bij het
idee dat autisme wordt veroorzaakt door
falende verbinding tussen verschillende
hersengebieden.
In een levensgroot hoofd konden bezoekers van
het Haagse stadhuis vorig jaar ervaren wat het is
om autistisch te zijn. (ANP)
Embryoselectie is staande
praktijk
volkskrant.nl, oktober 2009
Het kostte het kabinet vorig jaar bijna
de kop, maar nu is screenen van
embryo´s praktijk.
Nog nooit kreeg het Academisch Ziekenhuis
Maastricht zoveel verzoeken voor
embryoselectie als in 2008: 276 ouderparen
met een grote kans op een erfelijk belast kind
meldden zich bij de afdeling klinische
genetica, bijna een verdubbeling ten opzichte
van het jaar ervoor.
Bijna was het kabinet in juni vorig jaar over de
pgd gestruikeld. Tot dan toe werden embryo‟s
geselecteerd op ernstige erfelijke ziekten die
na de geboorte met zekerheid ontstaan. Maar
staatssecretaris Bussemaker van
Volksgezondheid toonde zich gevoelig voor het
verzoek uit Maastricht om ook pgd toe te
mogen passen bij erfelijke borstkanker.
Injectie van een zaadcel (zichtbaar in de naald) in
een eicel, uitgevoerd op de IVF-afdeling van het
academisch ziekenhuis Maastricht (azM). (ANP)
De genmutaties veroorzaken weliswaar niet bij
alle draagsters kanker, maar in families waar
de kanker al decennialang huishoudt, was het
mogelijk die verwoesting stop te zetten. De
ChristenUnie was het niet eens met de
staatssecretaris. Een kabinetscrisis was het
gevolg.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Enzym voor eeuwig leven
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Nobelprijs voor ontdekking telomerase.
Ze ontdekten dat de boodschap van
DNA-slierten in elke cel eindigt met
gestotter, en kwamen er vervolgens
achter waar dat goed voor is. Elizabeth
Blackburn, Carol Greider en Jack
Szostak delen de Nobelprijs voor
geneeskunde 2009.
Als je DNA een luisterboek was, zou je aan het
begin en het eind van elk hoofdstuk denken
dat je cd-speler vastliep. Ieder chromosoom
begint en eindigt namelijk met een groot
aantal korte herhalingen. Waar is dat voor
nodig? Degenen die deze vraag als eerste goed
hebben beantwoord, krijgen daarvoor de
Nobelprijs voor de geneeskunde van 2009.
Als je rood en groen niet uit elkaar kunt
houden, mis je een deel van je fotopigmenten,
eiwitten op je netvlies die kleuren doorgeven.
De genen die verantwoordelijk zijn voor deze
afwijking, liggen mooi bij elkaar op een
enkel chromosoom. Dat maakt de behandeling
van kleurenblindheid met behulp van
gentherapie tot een aantrekkelijke optie.
Amerikaanse onderzoekers hebben het nu met
succes uitgeprobeerd bij doodshoofdaapjes,
schrijven ze in Nature.
De onderzoekers bepaalden eerst met behulp
van de bekende Ishihara-test welke aapjes
kleurenblind waren. Alleen moesten de aapjes
geen getallen herkennen, maar een groepje
gekleurde stippen (zie onderste foto).
Vervolgens ondergingen de kleurenblinde
aapjes gentherapie, waarbij een menselijk
gen in hun netvlies werden geplaatst. Na die
therapie zag de wereld er voor de aapjes een
stuk kleurrijker uit.
Spaanse gistexperts van de Universiteit van
Valencia komen nu met een oplossing voor het
vroegtijdig overlijden van gist: verander het
DNA van hardwerkende gistcellen, zodat ze
langer meegaan. Volgens hoofdonderzoeker
Agustín Aranda, die zijn vondst op een
bijeenkomst van microbiologen in Groot-
Brittannië presenteerde, zorgt een langer
levende gistcel voor lekkerdere wijn, en zullen
wijnmakers minder kosten kwijt zijn aan
gistvervanging.
Vergisting van Spaanse wijn in speciale roestvrije
vaten. In dit soort vaten werkt gist zich te pletter.
Volgens Agustín Aranda werkt een supergist
beter en langer. © Travel Spain
Op deze menselijke chromosomen zijn de
telomeren als lichte puntjes zichtbaar gemaakt.
Het nu bekroonde onderzoek begon, zoals zo
vaak, met iets kleins. Blackburn werkte aan
het eind van de jaren zeventig aan de DNAvolgorde
van het eencellige
organisme Tetrahymena, toen nog een zeer
moeizaam karwei. Ze ontdekte dat aan het
einde van iedere DNA-sliert een gebied zat
waarin dezelfde groep van zes letters,
CCCCAA, meerdere keren werd herhaald.
Borst en zijn team vonden in Amsterdam
intussen een soortgelijke repeterende
sequentie met een iets andere volgorde,
TTAGGG, bij een heel andere eencellige: de
ziekteverwekker Trypanosoma. Wat had dit te
betekenen?
Een paar jaar later toonden Blackburn en
Szostack aan dat de CCCCAA-groepen een
soort herkenningstekens zijn, die de uiteinden
van de DNA-strengen beschermen tegen de cel
zelf. “Als een chromosoom breekt, is dat een
catastrofe voor een cel”, vertelt Borst. “Die
moet dus alles op alles zetten om de stukken
weer aan elkaar te lassen. Maar hij moet dan
wel weten dat de uiteinden van een
chromosoom géén breuken zijn. Daarvoor
heeft zo‟n chromosoom aan de uiteindes een
ingewikkelde structuur – ik vergelijk het wel
eens met het hulsje aan het eind van een
schoenveter – waarvan die herhalingen een
essentieel onderdeel uitmaken.
Kleuren zien dankzij
gentherapie
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Een veelvoorkomende vorm van
kleurenblindheid kan worden genezen
met behulp van gentherapie. Het
grijsgroene doodshoofdaapje profiteert
er al van. Nu de mens nog.
De doodshoofdaapjes konden de wereld na de
gentherapie weer in alle kleuren aanschouwen.
Er is weer leven in de
brouwerij
kennislink.nl, oktober 2009
Een flesje wijn valt soms vies tegen. Dat
kan komen doordat micro-organismen
tijdens het brouwen van wijn doodgaan
en vieze smaakjes achterlaten. Spaanse
wetenschappers denken hiervoor een
nieuwe oplossing te hebben.
Wijn maken ziet er altijd zo gezellig uit. In
lifestyle-magazines en op TV zien we goed
gebruinde boeren en vrijwilligers druiven van
de wijngaard plukken, waarna ze hand-inhand
de druiven met blote voeten fijnpersen.
Maar daaronder gaat een boze wereld schuil:
die van de hardwerkende gistcel.
Gezellig wijn maken!
Gistcellen zijn minuscule schimmels die het
verschil maken tussen druivensap en wijn: ze
eten de suikers van platgestampte druiven en
poepen alcohol uit. Om dat voor elkaar te
krijgen werkt een groep gistcellen zich op den
duur letterlijk dood. Als ze eenmaal doodgaan,
en dat is onvermijdelijk, geven ze een vieze
geur en smaak af.
Nieuwe genen alzheimer
ontdekt
NRC, oktober 2009
Twee grote genetische onderzoeken
hebben drie genen opgeleverd die
betrokken zijn bij het ontstaan van de
ziekte van Alzheimer. Tot nu was er één
gen bekend dat de kans op alzheimer bij
ouderen vergroot.
De nieuwgevonden genen zullen de komende
jaren van nut zijn bij de ontwikkeling van
geneesmiddelen die alzheimer voorkomen, of
mogelijk zelfs genezen.
De vondst van de drie genen waarin variaties
van de erfelijke code de kans op alzheimer
vergroten, is gebaseerd op vergelijkende DNAanalyse
van ruim 20.000 alzheimerpatiënten
en gezonde mensen. De studies werden
gecoördineerd vanuit Cardiff (Groot-
Brittannië) en Lille (Frankrijk). De
onderzoekers vonden ook nog een tiental
genen die misschien van invloed zijn op
alzheimer. Daarom zetten ze nu een
genetische analyse onder 60.000 mensen op.
Het bijzondere aan de nu gevonden genen is
dat over hun werking al veel bekend is. Dat
komt doordat er al veel onderzoek is gedaan
naar de stofwisseling in de hersenen van
alzheimerpatiënten. Bij de ziekte van
Alzheimer ontstaan ophopingen (plaques) van
het eiwit bèta-amyloïde. Door die plaques
gaan onderlinge contacten tussen zenuwcellen
verloren, wat het geheugen verstoort.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
13
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Klimaat &
Evolutie
Elfstedenzon
volkskrant.nl, oktober 2009
Roger Samson durft er 2.000 euro om
te verwedden – te schenken aan een
goed doel naar keuze – dat er komende
winter een Elfstedentocht wordt
verreden. Zo zeker is de directeur van
REAP van zijn zaak.
Sinds 1991 volgt hij het debat over
klimaatverandering. We mogen hem tot de
klimaatsceptici rekenen. Zij geloven dat de
huidige snelle verandering van het klimaat
grotendeels te wijten is aan de zon. Kort
samengevat luidt hun these dat er bij een
actieve zon minder wolken zijn en dat het
daardoor warmer is.
Dat idee bracht Samson ook tot zijn
voorspelling. De race is volgens hem in de
vorige eeuw in veertien van de vijftien gevallen
verreden op een laagtepunt van
zonneactiviteit. De zon, zegt Samson, verkeert
in zijn kalmste periode sinds 1916. Tussen
1909 en 1917 werd de tocht maar liefst drie
keer verreden. De kans op een Elfstedentocht
is volgens de Canadees 78 procent in een fase
van minieme zonneactiviteit. 2009 lijkt qua
zonneactiviteit erg op 1916. Ergo: de fans doen
er goed aan hun schaatsen te slijpen.
De temperatuur is ook maar een factor voor de
Tocht der Tochten. Acht van de vijftien
werden gehouden in winters die op basis van
het Vorstgetal (decennia geleden ontwikkeld
door een Fries) in de categorie „streng tot zeer
streng‟ vallen. De rest werd afgelegd in koude,
normale en zelfs zachte winters.
Als deze winter „it giet oan‟ mocht klinken, is
dat niet per se alleen te danken aan een luie
zon.
‘Noordpool binnen tien jaar
bevaarbaar’
volkskrant.nl, oktober 2009
Het ijs op de Noordpool zal in de
komende tien jaar zo snel smelten, dat
de zee die er ontstaat in de zomer
bevaarbaar zal zijn.
Het duurt nog twintig jaar voor al het ijs in de
zomermaanden verdwenen zal zijn. Dat heeft
een prominente Britse onderzoeker donderdag
tegen de BBC gezegd.
De hoeveelheid ijs op de Noordpool op 1 juli
2009. (Reuters)
Professor Peter Wadhams van de Universiteit
van Cambridge baseert zijn uitspraken op
recent onderzoek van een expeditie. Die
boorde 1.500 gaten in de ijslaag op de
Noordpool tijdens een 435 kilometer lange
trektocht. Daaruit bleek dat het merendeel van
de ijsschotsen bestaat uit ijs dat gemiddeld
slechts1,8 meter dik is. Dat ijs is in één winter
gevormd en daarom kwetsbaar. De kans is
groot dat het gedurende de zomer weer smelt.
Het is al langer bekend dat de ijskappen
smelten, onder meer door opwarming van de
aarde. De voorspelling dat de Noordpool al
binnen enkele jaren in de zomer bevaarbaar is,
is echter nieuw. Veel landen hebben al
aanspraak gemaakt op de toekomstige
wateren, waar vermoedelijk veel olie te vinden
is. Ook kunnen sommige handelsroutes
aanzienlijk verkort worden door via de
Noordpool te varen.
Verhuizing thermometer
KNMI leidt tot verhitte
gemoederen
volkskrant.nl, oktober 2009
Meteo Consult beschuldigt het KNMI
ervan jarenlang foute metingen van de
temperatuur te hebben verzwegen. De
kwestie heeft zelfs tot vragen in de
Tweede Kamer geleid.
Inzet van het conflict is de verplaatsing van
een meetmast op het terrein van het KNMI –
over een afstand van 200 meter. De
concurrentie zegt dat deze verhuizing is
verzwegen omdat het KNMI anders had
moeten toegeven dat het jarenlang de
verkeerde temperatuur heeft gemeten. Dat zou
ook consequenties hebben voor de
weerrecords en klimaatmodellen die het
KNMI maakt en waarop de overheid zijn
beleid afstemt.
Een wolkensimulator die met steun van het KNMI
werd ontwikkeld op de TU Delft. (Foto KNMI)
Meteo Consult zegt al jaren terug te hebben
geconstateerd dat de temperaturen die in De
Bilt werden gemeten op zonnige dagen veel
hoger uitvielen dan op basis van metingen van
weerstations in de buurt viel te verwachten.
Het verschil liep soms op tot een halve graad
Celsius. Bij de meteorologen in Wageningen
rees het vermoeden dat de metingen bij hun
rivaal werden verstoord door de oprukkende
bebouwing van het nabijgelegen Utrecht.
Deze zomer bleken de afwijkingen van De Bilt
als sneeuw voor de zon verdwenen. Navraag
leerde Meteo Consult dat het KNMI zijn
meetmast inderdaad had verplaatst, vanwege
een rij bomen die „een remmende invloed‟ had
op de wind op de oorspronkelijke locatie.
Wagingen noemt het vreemd dat de
verplaatsing niet is gemeld. „Het is toch niet
niks dat de thermometer van het nationale
weerinstituut een nieuwe plaats krijgt omdat
de oude niet meer voldoet‟.
Opwinding over oudst
lopende primaat
NRC, oktober 2009
Na vijftien jaar puzzelen op 381 grote en
vooral kleine stukjes bot, weten we nu
meer over „Ardi‟, Ardipithecus ramidus,
die 4,4 miljoen jaar geleden leefde in
wat nu Ethiopië is, ver voor het
mensengeslacht Homo. Het was de
eerste primaat die rechtop kon lopen.
Ardipithecus ramidus.
Deze week verschijnen er inScience elf
artikelen over deze oermens. Het is het
levenswerk van paleontoloog Tim White, die
met zijn team al veel andere ontdekkingen
deed, maar hieraan het langste werkte. En het
gaat over een lang geheim gehouden half
compleet skelet en veel andere botresten,
waaronder tanden van tenminste 21
verschillende individuen, van deze voorouder
van de mens.
Ardipithecus was 120 cm lang en woog 50 kilo.
Best zwaar en groot voor zo‟n nog altijd
aapachtige mensachtige. Opvallend is dat deze
verre voorouder niet op de chimpansee leek.
Hij slingerde niet aan zijn armen en liep niet
op zijn knokkels.
Ardipithecus leefde in bosachtig gebied, waar
hij een breed dieet verorberde: noten,
vruchten, insecten, kleine zoogdieren. En al
liep hij rechtop, hij kon ook prima klimmen,
mede dankzij een opvallend duimachtige grote
teen waarmee hij zich aan takken klemde.
De fysieke verschillen tussen mannelijke en
vrouwelijke Ardipitheci zijn niet groot
geweest. Uit die „gelijkheid‟ tussen man en
vrouw leiden de onderzoekers in een nogal
wilde speculatie af dat deze vroege
mensachtige al een vorm van paarbinding
tussen man en vrouw hadden. De
onderzoekers zeggen zelfs dat ze een soort
gezinnetje vormden. Over dat idee zal de
komende tijd een grote wetenschappelijke
discussie losbranden.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
14
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Mama plus twee
Een kind heeft vele moeders - hoe de
evolutie ons sociaal heeft gemaakt
kennislink.nl, oktober 2009
Wat is de rol van papa binnen het gezin?
Hoe zag hulp bij de opvoeding er uit
vóór bureau jeugdzorg? Kun je als
werkende moeder zonder schuldgevoel
je kind naar de opvang brengen? En wat
zegt dat over onze normen en waarden?
Vergeleken met een babychimpansee is een
pasgeboren mensje volkomen hulpeloos.
Zowel haar lijf als haar brein
komen onderontwikkeld ter wereld. Ze kan
zich niet vastklemmen aan de vacht van de
moeder. En dus moet ze continue gedragen en
verzorgd worden – waar de verse moederaap
vlak na de bevalling opstaat en wegwandelt
met haar kleintje aan haar buik, hebben
mensen na het baren zorg nodig, voor mama
en de baby.
Volgens Hrdy is dit één van de belangrijkste
ontwikkelingen in de evolutie van de mens:
het moment dat er meer mankracht nodig was
om een kind groot te brengen dan alleen de
moeder kon leveren. Het betekende dat andere
mensen – Hrdy noemt ze hulpouders – gingen
helpen bij het opvoeden van dat kind. Voor
een aap is dat ongehoord: chimpanseemoeders
raken hun kind eigenlijk altijd aan, en laten
het nooit over aan de zorg van een ander, uit
angst dat hun kleine iets overkomt. Maar voor
mensen is juist dat „uitbesteden‟ een paar
miljoen jaar geleden heel normaal geworden.
Voorouder T-rex in
miniatuurformaat
kennislink.nl, oktober 2009
Nieuw onderzoek laat de evolutie van
tyrannosaurussen op haar grondvesten
trillen. Een bijzondere ontdekking in
China levert een erg kleine “T-rex” op.
Raptorex is 55 miljoen jaar ouder en honderd
maal lichter dan T-rex, maar verder bijna een
kopie. Volgens wetenschappers telt de evolutie
van tyrannosaurussen nu drie stappen: 1)
aanpassingen in de kaak, 2) o. a. aanpassingen
aan de schedel en voorpoten en 3) enorme
groei. Raptorex kenmerkt het begin van fase 3.
Tyrannosaurus rex (T-rex) is veruit de
bekendste door onder meer de Jurassic Park
films. Het grootste fossiele exemplaar was 12,8
m lang, 4 m hoog bij de heup en had een
gewicht van meer dan 7000 kg. Nu hebben
wetenschappers een veel oudere, kleinere
tyrannosaurus gevonden. Raptorex is de
voorloper van de later ontstane T-rex. Paul
Sereno van de Universiteit van Chicago en
collega‟s meldden dit in Sciencexpress.
Paleogeen (65-35 miljoen jaar geleden) tegen
Antarctica aan. Veel onderzoek naar de
opwarming van de aarde is gericht op polaire
gebieden, omdat vooral deze gebieden gevoelig
zijn voor klimaatverandering.
Fossiele resten van planten en bomen, gevonden
op Antarctica, 50 miljoen jaar oud. Deze fossielen
vertellen ons dat het Antarctisch continent ten
tijde van de fossiele broeikaswereld van 50
miljoen jaar geleden veel warmer was dan
vandaag de dag
Eerder lieten onderzoekers van de Universiteit
Utrecht en NIOZ in diverse NatureenScience-artikelen
al zien dat de fossiele
broeikaswereld zich in het Noordpoolgebied
manifesteerde met de invasie van tropische
algen en zeewatertemperaturen van rond de
24ºC. De zeewatertemperatuur rond
Antarctica in die tijd was tot nu toe echter een
groot vraagteken. De recente
onderzoeksresultaten vormen daarmee een
doorbraak in klimaatonderzoek.
Eén van de belangrijkste hulpouders, zo
ontdekte Hrdy‟s collega Kristen Hawkes, is
oma. Zij heeft zelf geen kleine kinderen meer,
maar in veel jager-verzamelaarstammen is ze
nog fit genoeg om extra eten te regelen voor de
moeder en haar pasgeborene. Zwangere
vrouwen zoeken daarom het gezelschap van
hun familie op, voor steun en hulp bij en voor
de bevalling, ontdekte Hrdy. Waarschijnlijk
ging dat in de oertijd net zo.
Maar wat nou als oma al overleden is, of te ver
weg woont? Dan zet papa een extra tandje bij,
aldus Hrdy. Bij jager-verzamelaars brengen
vaders sowieso veel meer tijd door met hun
kinderen dan in landbouwsamenlevingen of
zelfs in Westerse landen als Nederland.
Hoezo verschil in grootte?Raptorex vs T-rex.
Raptorex behoort tot dezelfde superfamilie
als T-rex. De vleeseter was „slechts‟ 3 meter
lang en had een gewicht vergelijkbaar met dat
van de mens (~65 kg). Daarmee
weegtRaptorex honderd maal minder dan de
grootste T-rex.
Tropische Zuidpool 50
miljoen jaar geleden
kennislink.nl, oktober 2009
Het was al bekend dat het
Noordpoolgebied heet was rond 50
miljoen jaar geleden met 24ºC. Nu
komen Utrechtse onderzoekers met een
nog hogere temperatuur voor het
Zuidpoolgebied: meer dan 30ºC.
Tijdens de fossiele broeikaswereld, 60 tot 50
miljoen jaar geleden, was er nauwelijks een
temperatuurverschil tussen de polen en de
evenaar. Wetenschappers concluderen dat
naast het zeewater op de Noordpool ook de
wateren rond de Zuidpool in die tijd erg warm
was. De zeewatertemperatuur rond Antarctica
lag boven de 30ºC.
De onderzoekers baseren hun resultaten op
boorkenen uit een gebied ten oosten van
Tasmanië. Dat gebied lag tijdens het vroeg-
Verwarring over voorouders
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Van wie stammen wij Europeanen af?
Nieuw DNA-onderzoek maakt het
raadsel eerder groter dan kleiner. We
lijken weinig op de boeren die 7500 jaar
geleden het land binnentrokken, maar
de overeenkomsten met de jagers die er
toen al woonden, zijn ook minimaal.
Missen we een groep voorouders?
Tot zo‟n 7500 jaar geleden was het jagen en
verzamelen wat de klok sloeg, in vrijwel heel
Europa. Maar toen kwamen de boeren. De
landbouw, 3500 jaar eerder al ontstaan in wat
nu Syrië, Irak en Iran is, veroverde het
continent stormenderhand, blijkt uit
archeologische vondsten.
'Neolithic burial HAL2', is de wetenschappelijke
aanduiding voor deze 7500 jaar oude boer. Het
skelet werd in 2000 opgegraven in het Duitse
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
15
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Halberstadt. Het mitochondriale DNA dat uit de
tanden en botten werd geëxtraheerd, bevatte de
zeer zeldzame variant N1a.
Binnen enkele eeuwen verschenen van oost tot
west rechthoekige huizen met weilanden en
graanvelden eromheen. Namen de oude
Europeanen enthousiast de nieuwe
landbouwcultuur over, of moesten ze het veld
ruimen omdat de boeren uit het zuidoosten
veel succesvoller waren? Geleerden ruziën
daar al ruim een eeuw over.
Modern DNA-onderzoek zou het antwoord
moeten geven. En inderdaad: in 2005
claimden onderzoekers onder leiding van
Joachim Burger de overwinning voor het
„culturele‟ kamp. Uit mitochondriaal DNA van
de eerste boeren bleek dat die, in ieder geval
van moederskant, nauwelijks verwant waren
aan de huidige Europeanen.
In Science beschrijft de groep wat DNAonderzoek
aan de 4300 tot 15.000 jaar oude
botten van jagers-verzamelaars heeft
opgeleverd. Een verrassing: zij zijn nog
minder verwant aan de nu levende
Europeanen dan de vroegste boeren. En de
twee groepen hadden genetisch gezien ook
weinig overeenkomsten met elkaar.
De bastaardwolf is een
winnaar
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Toen de wolf bijna overal in de
Verenigde Staten was uitgeroeid, rook
zijn kleinere verwant zijn kans. De
coyote neemt de rol van toppredator
over. Maar dat lukt pas echt goed met
een beetje wolvenbloed in z‟n aderen.
Weinig dieren zijn zo fanatiek bejaagd als de
wolf. Aan het begin van de twintigste eeuw
was de soort in de hele Verenigde Staten
uitgeroeid (behalve in Alaska). Sindsdien zijn
wel hier en daar wolven opnieuw
geïntroduceerd, en hoewel het succes daarvan
mager is, werd de wolvenjacht deze
maand weer wettelijk toegestaan.
Een paar wolven in natuurgebieden wordt
getolereerd, maar verder moet het niet gaan,
vindt het gezag. De wolf blijft op deze manier
de grote afwezige in de ecosystemen van de
VS.
De coyote werd niet gezien als vleesgeworden
kwaad en mocht dus blijven in de VS.
En daarvan profiteert een ander roofdier. De
prairiewolf heet hij, al is de naam coyote
misschien bekender. Het zijn beduidend
kleinere dieren dan wolven, zoals in dit korte
filmfragment goed te zien is. In de afgelopen
negentig jaar is de soort opgerukt tot ver
buiten de Amerikaanse grasvlaktes waar hij
van oudsher op kleine dieren jaagde.
Coyotes leven nu ook in de oostelijke bossen
en zelfs in het zuiden van Canada. Ze weten
regelmatig herten te verschalken, en zijn vaak
groter dan hun familieleden die op de prairie
zijn gebleven. Ze hebben zich dus razendsnel
aan de nieuwe omstandigheden aangepast. Op
eigen kracht, of spelen ze vals?
Dat laatste, blijkt uit een nieuw onderzoek.
Daaruit maakten ze op dat de coyotes in de
staat Ohio (waar ligt die ook al weer?)
regelrecht afstammen van de echte
prairiewolven, zoals die in Texas en Nebraska
voorkomen. Alleen is de genetische diversiteit
minder: er komen 11 typen m-DNA voor, in
plaats van 22. De logische verklaring daarvoor
is, dat de beesten in Ohio afstammen van een
kleine groep migranten. Dit zijn dus wél echte
coyotes.
T. rex gedood door parasiet?
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Hoe komt een machtige tyrannosaurus
aan zijn einde? Doodgebloed na een
zwaar gevecht met een andere
tyrannosaurus? Opgevreten door een
soortgenoot? Voeg daar een mogelijke
nieuwe doodsoorzaak aan toe: geveld
door een nietige parasiet.
"Brrr, dat ziet er inderdaad smerig uit", zegt
Anne Schulp. De kaak ziet er behoorlijk
gehavend uit. Die putten zijn bijt- of
vechtsporen, denk je waarschijnlijk. Want zo
kennen we T. rex, althans uit films als Jurassic
Parc: een echte killing machine.
Maar bijt- en vechtsporen zien er veel rafeliger
uit. En waar het bot weer geheeld is, ontstaan
verdikkingen in het bot. Paleontoloog Ewan
Wolff denkt nu dat de gaten het werk zijn van
de parasiet Trichomonosas, die overigens ook
vogels en mensen infecteert.
'Sue'. Klik op de foto voor een vergroting en je
ziet grote ronde kraters in het kaakbot.
Deze eencellige protozoa is geen lieverdje. Bij
vogels bijvoorbeeld ontstaat er eerst een dikke
slijmlaag achter in de keel van een besmet
beest. Later raakt ook de onderkaak
geïnfecteerd, ontstaan er gele zweren en zwelt
de keel enorm op. Uiteindelijk sterft het dier
door verhongering of verstikking. De etterende
wonden hebben dan al de karakteristieke en
egaal ronde gaten in het bot geslagen.
De ziekte komt vooral voor bij moderne
roofvogels. Maar op dit moment hebben ook
veel zangvogels de ziekte die beter bekend is
als "het geel". De vogeltjes vallen bij bosjes
neer. En nu zouden de tyranosaurussen dus
ook besmet zijn geweest. Wolff ontdekte dat
de littekens op het kaakbot van moderne
vogels en dino's identiek zijn.
Beagles vinden 15 miljoen
jaar oud ei
Noorderlicht.vpro.nl, oktober 2009
Op het onbewoonde Portugese eiland
Selvagem Grande tussen Madeira en
Tenerife hebben de wetenschappers
Bert Boekschoten en Hanneke Meijer
tijdens opnames voor de televisieserie
Beagle - in het kielzog van Darwin een
zeldzaam mooi bewaard fossiel ei van 15
miljoen jaar oud gevonden.
Boekschoten (76) en Meijer (28) deden op het
onbewoonde eiland midden op de Atlantische
Oceaan voor het Beagle-project van de VPRO
onderzoek naar uitgestorven vogelsoorten. Ze
hebben van de Portugese autoriteiten
toestemming gekregen om het ei één jaar in
Nederland te bestuderen. Daarna moet het
terug naar Portugal.
Naast het ei vonden zij ook een aantal fossiele
vogelbeenderen. Niet duidelijk is of deze
fossielen en het ei iets met elkaar te maken
hebben. Vooral de vondst van het ei is uniek
volgens de wetenschappers. Eieren worden
zeer zelden gevonden omdat ze uiterst
kwetsbaar zijn. Meijer: “Dit ei is waarschijnlijk
bewaard gebleven omdat het, nadat het kuiken
eruit is gekropen, direct gevuld is met zand.”
Bert Boekschoten en Hanneke Meijer met het 15
miljoen jaar oude ei.
Brand in Yellowstone
kennislink.nl, oktober 2009
Yellowstone staat in brand. Niet door
vulkanische activiteiten, maar door een
gewone blikseminslag. De brand startte op 13
september en is nog steeds actief. De
supervulkaan Yellowstone was begin dit jaar in
het nieuws door vele kleine aardbevingen in de
ondergrond.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 44
16
St. Bonifatiuscollege, Utrecht