krant 48 - Universiteit Utrecht

Natuurwetenschap
in het Nieuws
Redactie: Anouk Hijweegen, Ernest van Veen,
Kees van Kuijk, Kees Hooyman, Martijn Stevers,
Maud van Doorn, Nadia El Hannouche,
Oussama M’Hamdi en Rein de Viet
nummer 48, februari 2011
St.Bonifatiuscollege, Utrecht
Alle artikelen zijn ingekort. De volledige artikelen zijn, net
als de digitale versie van deze krant te vinden op:
www.natunieuws.nl
Wetenschap &
Onderzoek
Huidbacterie wijst
malariamug de weg
wur.nl, dec 2010
De samenstelling van onze huidbacteriën
bepaalt of we aantrekkelijk zijn voor
malariamuggen. Dat inzicht moet leiden tot
een effectieve geurval voor de muggen.
Elke bacteriesoort op onze huid zet zweet
om in specifieke geurstoffen die de
malariamug haarfijn herkent. Met meer
verschillende huidbacteriën ben je
onaantrekkelijker voor de mug. Dat ontdekte
promovendus Niels Verhulst aan
Wageningen University. De typische
zweetgeur van mensen ontstaat niet door
het zweet zelf, legt Verhulst uit.
Om te achterhalen welke geurstoffen in die
aantrekkelijke zweetgeur zitten, liet Verhulst
geuranalyses uitvoeren in Duitsland. Doel is
om een geurval voor malariamuggen te
ontwikkelen.
Er zijn al een handvol geurstoffen geïsoleerd
die muggen in de val lokken, maar die zijn
nog niet succesvol genoeg. ‘We hebben nu
enkele geurstoffen die het goed doen’, zegt
Verhulst. Een mens produceert zo’n
driehonderd geurstoffen.
Intelligente vloer voorziet je
volgende stap
Voile/Tsukuba University, dec 2010
Een vloer vol denkende kussens die zich
verplaatsen in je looprichting – dat klinkt
als iets uit Star Trek, maar het systeem
­CirculaFloor, dat ontwikkeld is door
professor Hiroo Iwata van de Tsukubauniversiteit
in Japan, bestaat in onze
werkelijkheid.
De kussens zijn bekleed met intelligent
textiel waarvan de vezels de druk
berekenen, bijvoorbeeld van een voet. Op
grond van de gegevens over de kracht en het
verloop van die druk kan de vloer uitrekenen
welke kant het voorwerp dat die druk
uitoefent, opgaat.
kussen naar je volgende voetstap stuurt.
In
doorontwikkelde vorm is de techniek
bruikbaar om bijvoorbeeld een rivier over te
steken, maar in eerste instantie moet deze in
de virtuele wereld de illusie tot stand
brengen van lopen op een oneindig
oppervlak.
Wetenschappers maken
glas dat sterker is dan staal
Scientias.nl, jan 2011
Wetenschappers zijn er in geslaagd om een
soort glas te creëren dat sterker en taaier is
dan staal. De nieuwe glassoort bestaat uit
palladium, een metaal uit de platinagroep.
Het glas is doorzichtig en kan makkelijk
geproduceerd worden.
Er wordt al een tijdje geëxperimenteerd met
zogenoemde metalen glazen. Helaas breken
dit soort glazen heel erg snel als er druk op
komt te staan. Er ontstaan kleine
haarscheurtjes, die uiteindelijk evolueren in
grote scheuren.
Mensen beginnen pas te geuren nadat de
huidbacteriën het zweet hebben omgezet.
Verhulst testte hoe muggen reageerden op
vijf huidbacteriën. Daarna testte hij de
zweetgeur van 48 vrijwilligers bij de mug
Anopheles gambiae. Een huidbacterie trok
geen enkele mug aan. De andere vier maken
geurstoffen die aantrekkelijk zijn voor
muggen.
Deze informatie wordt vervolgens naar een
hoofdcomputer gestuurd, die het volgende
Wanneer het nieuwe palladium-glas wordt
gebogen, dan gebeurt er iets heel bijzonders.
Er ontstaan namelijk zoveel haarscheurtjes,
dat het materiaal niet breekt. Prijzig:
Er is
één nadeel: palladium kost veel geld. Het
nieuwe glas zal dus niet zo snel in de winkel
liggen. Maar wellicht wordt het in de
toekomst gebruikt voor kleine onderdelen,
zoals tandimplantaten.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
1
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Computermodel verklaart
waarom Eiffeltoren nog
overeind staat
News.discovery.com, jan 2011
In 1889 verrees in Parijs de Eiffeltoren. Het
was de bedoeling dat de toren zo’n twintig
jaar zou blijven staan.
Een wiskundige uit die tijd geloofde daar
niets van en voorspelde dat de toren binnen
enkele dagen in zou storten. Maar
ondertussen is het 2011 en staat de
Eiffeltoren nog fier overeind. Experts
zochten uit hoe dat kan én hoelang de
Eiffeltoren dat nog volhoudt.
De onderzoekers maakten een
computermodel met zo’n miljoen variabelen
van de Eiffeltoren. De virtuele toren werd
aan allerlei onheil blootgesteld:
stormwinden, extreme hitte en kou, sneeuw
en regen. Maar de Eiffeltoren gaf geen
krimp. “De toren is in uitstekende vorm,”
concludeert onderzoeker Stephane Roussin.
Instortingsgevaar?
En dat staat in schril
contrast met de voorspellingen van een
negentiende eeuwse wiskundige. Hij
rekende alles door en concludeerde dat de
‘benen’ van de toren wel in moesten storten
en dat de hele Eiffeltoren nog voordat deze
goed en wel af was, in zou storten.
Even een vingerkootje
printen
Noorderlicht.vpro.nl, okt 2010
Dagelijkse praktijk is het nog niet in het
ziekenhuis, maar in laboratoria is het al
mogelijk om levende botten te printen.
Arts-wetenschapper Natalja Leeuwis van de
afdeling Orthopedie aan het UMC Utrecht
onderzocht hoe je levend bot moet printen.
In het lab heeft ze hiervoor een 3d-printer,
de zogenaamde Bioscaffolder.
‘Als de gel uit de printer komt is het net een
snotje’, aldus Leeuwis. Maar geef het wat
tijd en het verandert vanzelf in echt bot. ‘Wij
waren de eersten in Nederland die met zo’n
Bioscaffolder bot maakten’ vertelt ze.
‘Uiteindelijk willen we stukken bot en
kraakbeen maken die we kunnen gebruiken
om bijvoorbeeld kapotte gewrichten te
repareren.’
Een 3D-printer werkt ongeveer hetzelfde als
een gewone printer. Een gewone printer
print een laagje inkt op een papier. Herhaal
dit duizend keer en je hebt duizend lagen. Zo
werkt de Bioscaffolder ook, alleen gebruikt
hij gel in plaats van inkt.
Dit is 'm: de Bioscaffolder.
De hydrogel voedt en steunt de stamcellen
na het printen. Met de juiste samenstelling
van de gel bepaalt ze of de stamcellen zich
ontwikkelen tot bot, kraakbeen of
bijvoorbeeld spieren.
‘We kunnen over vijftig jaar nog steeds geen
ingewikkelde organen printen,’ denkt
ze. Maar je hoeft ook geen compleet bot of
orgaan te printen. De vraag is tot welk punt
wij het weefsel moeten ontwerpen zodat het
lichaam het af kan maken.’
Slimme schrijftruc
Noorderlicht.vpro.nl, nov 2010
Een simpele schrijfoefening kan studenten
helpen beter te presteren in exacte vakken,
zoals natuurkunde. Maar het werkt alleen
bij studenten die ten onrechte
bevooroordeeld zijn over hun eigen
kunnen.
Vrouwen kiezen minder vaak voor een studie
in een exacte of technische richting dan
mannen. Op de universiteit van Colorado,
waar psycholoog Akira Miyake werkt, scoren
vrouwelijke studenten al jaren slechter dan
mannen bij een basiscursus natuurkunde.
Opsteloefening maakt vrouwelijke studenten
beter in natuurkunde.
Toch denkt Miyake niet dat zij daadwerkelijk
slechter zijn in dit vak. Zijn redenatie is
ongeveer als volgt: er heerst in onze
samenleving een hardnekkig idee dat
mannen beter zijn in exacte vakken dan
vrouwen. En het is in de psychologie een
bekend gegeven dat als mensen geloven dat
zij slechter zijn in iets dan anderen, zij vaak
ook inderdaad slechter zullen
presteren.

Hoe zou je dat negatieve
zelfbeeld nu kunnen tegengaan?
Door de studenten oefeningen te laten doen
die hun zelfvertrouwen versterken, zo
bedacht Miyake. Zijn onderzoeksgroep heeft
hier al eerder succes mee geboekt. De
oefening had een duidelijk effect: de
vrouwelijke studenten die schreven over wat
zij belangrijk vinden in hun leven, haalden
hogere cijfers dan de studentes uit de
andere groep. En niet alleen voor dat eerste
tentamen; het effect hield de hele cursus
lang aan. Aan het eind haalden de vrouwen
uit de groep die de zelfvertrouwen
versterkende oefening deed gemiddeld een
eindcijfer 7, en vrouwen uit de andere groep
een eindcijfer 6.
De kilo die geen kilo is
Noorderlicht.vpro.nl, nov 2010
Alle eenheden uit het SI-stelsel zijn
gedefinieerd volgens natuurkundige
constanten. Op één na. De waarde van de
kilogram wordt bepaald door een metalen
cilinder uit Parijs.
Om de waarde van een kilogram te bepalen
heb je alleen een hele goede weegschaal en
een enkeltje Parijs nodig. Die metaalklomp is
het Consultive Committee for Units (CCU)
een doorn in het oog. De massa van het ding
is namelijk niet constant.
De standaardkilo uit Parijs. Het internationale
prototype is slechts 39 millimeter hoog en zit
vacuum verpakt in luchtdichte flessen. (BIPM)
Het CCU maakte zich op de jaarvergadering
van het Comité International des Poids et
Mesures (CIPM) in Parijs afgelopen oktober
hard voor een vernieuwd SI-stelsel.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
2
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Het NIST probeert daarom eerst de
constante van Planck nauwkeuriger te
definiëren. Evenals de constanten van onder
meer Avogadro en Boltzmann, die eveneens
benodigd zijn voor definities in het nieuwe
SI-stelsel. Daarvoor maakt het instituut
gebruikt van de watt-balance; een
experimentele elektromagnetische
weegschaal. Hierbij speelt de fysieke
kilogram wel een rol. In dit experiment
wordt namelijk bepaald hoeveel
elektromagnetische kracht benodigd is om
een gewicht van een kilogram in balans te
houden. Hier moet uiteindelijk een zeer
nauwkeurige ‘elektronische kilogram’ uit
volgen.
Schocktherapie tegen roken
Staffordshire University VK, dec 2010
Twee derde van de vrouwen die te zien
krijgen hoe hun gezicht veroudert als ze
blijven roken, stopt onmiddellijk.
Britse onderzoekers zijn erin geslaagd een
erg efficiënte manier te vinden om vrouwen
snel van het roken af te helpen. Ze
selecteren een aantal vrouwen van 18 tot 34
jaar en maakten een foto van hun gezicht.
Met de nieuwste verouderingssoftware
berekenden ze hoe hun gezichten eruit
zouden zien als ze bleven roken en hoe de
vrouwen de schade konden beperken door
te stoppen met roken.
De meeste vrouwen waren zo geschokt door
het resultaat dat ze lichamelijk reageerden
en bijvoorbeeld braakneigingen kregen.
Twee derde van hen was vastbesloten de
slechte gewoonte onmiddellijk af te zweren.
Elektronisch netvlies
Noorderlicht.vpro.nl, nov 2010
Er gloort licht aan het einde van de tunnel
voor mensen die blind zijn door een
netvliesbeschadiging:
Duitse
wetenschappers hebben een implantaat
ontwikkeld waarmee patiënten weer een
beetje kunnen zien. Zelfs lezen behoort tot
de mogelijkheden.
Duitse wetenschappers plaatsten
lichtgevoelige chips onder het netvlies van
drie patiënten die daardoor, na jaren van
blindheid, weer een deel van hun
gezichtsvermogen terugkregen.
Ze ontwikkelden een implantaat met daarop
niet minder dan 1500 lichtgevoelige chips.
Het is voor het eerst dat onderzoekers erin
zijn geslaagd om een sensor met zoveel chips
te implanteren. Het leverde een gezichtsveld
op van 38 bij 40 pixels. Een lage resolutie
dus, maar toch genoeg om allerlei dingen te
kunnen zien.
Dit lichtgevoelige implantaat werd onder het
netvlies van de drie patienten aangebracht.
Eén van de patiënten, Miikka, was in staat
om niet alleen letters, maar ook objecten te
herkennen. Bij de andere twee patiënten,
die het implantaat op een iets andere plek in
het oog kregen, bleef het zicht beperkt tot
het herkennen van een kopje en het
onderscheid tussen een schoteltje en een
groot bord.
Met hun experiment hebben de Duitsers
aangetoond dat het herstellen van het
gezichtsvermogen met behulp van een groot
aantal chips op een implantaat in principe
mogelijk is, al verwachten ze wel dat de
praktische toepassing van hun techniek nog
de nodige tijd gaat kosten. Niet alleen zijn er
nog technische obstakels, het is ook nog niet
bekend of het menselijke oog een dergelijk
implantaat langdurig accepteert.
Invloedrijke enquêtes
Noorderlicht.vpro.nl, jan 2010
Onderzoek is niet altijd wat het lijkt te zijn.
Het kan regelrechte marketing zijn. Dat
weet iedereen die wel eens telefonisch is
benaderd voor een ‘marktonderzoek’, om
na een aantal minuten te merken dat je
gewoon een product op je mouw gespeld
krijgt.
Maar het kan ook een middel zijn om
mensen gezonder te laten leven, schrijven
Amerikaanse wetenschappers in PNAS.

Ze
onderwierpen mensen in Marokko, Kenia en
de Filippijnen aan een aantal algemene
vragen over hun gezondheid. Het gevolg was
dat deze mensen - in tegenstelling tot de
controlegroep, die niet werd ondervraagd -
vaker apparaten gingen gebruiken om water
te filteren en meer ziektekostenverzekeringen
gingen afsluiten. Het effect
doet zich niet altijd voor: enquêtes over de
financiële situatie van mensen in India en de
Filippijnen leidde niet tot veranderd gedrag
ten aanzien van microleningen.
Het ziet er misschien niet gezond uit, maar deze
vrouw drinkt juist door een slim klein filtertje. Net
een enquete ingevuld misschien?
Wetenschappers doen er dus goed aan om
zich af te vragen wat de mogelijke effecten
van hun enquêtes kunnen zijn. Bij het
verzamelen van informatie kunnen ze zich
het best terughoudend opstellen,
bijvoorbeeld door waar mogelijk digitale
informatie over mensen te gebruiken in
plaats van ze direct te ondervragen. Tenzij je
bewust bepaalde effecten nastreeft
natuurlijk.
Zien zonder ogen
noorderlicht.vpro.nl, oktober 2010
Sommige dieren hebben, buiten hun ogen,
ook nog andere cellen waarmee ze licht
kunnen waarnemen. De larven van
fruitvliegjes blijken dit trucje ook onder de
knie te hebben. Handig; zo kun je
voorkomen dat je kont onbedekt is als je
kop lekker ingegraven zit in je voedsel.
“Aan een half oog heb je niks”, is een
veelgehoord argument van creationisten die
willen aantonen dat evolutie onzin is. Ze
bedoelen daarmee dat zoiets ingewikkeld als
een oog nooit zomaar spontaan kan zijn
ontstaan. Maar dat is ook niet zo. Er bestaan
in de nature vele vormen van ogen,
variërend van een simpel klompje
lichtgevoelige cellen (een half oog, zo je wilt)
tot de lensogen van zoogdieren.
In deze afbeelding hebben de onderzoekers de
lichtgevoelige cellen in het lijf van een larfje
zichtbaar gemaakt (groen).
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
3
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Insecten hebben relatief ingewikkelde
samengestelde ogen. Maar hun larven
moeten het met een stuk minder doen. Zij
hebben alleen een tweetal putjes met een
handjevol lichtgevoelige cellen, die Bolwig’s
organen worden genoemd. Deze larfjes
leven bij voorkeur diep ingegraven in hun
voedsel. Blootstelling aan licht maakt hen
vatbaar voor uitdroging, en duidelijk
zichtbaar als prooi.
Bij proeven in laboratoria kruipen de larven
van fruitvliegjes dan ook steevast weg bij
lichtbronnen. Groot was echter de verbazing
van een stel biologen in Amerika toen ze
zagen dat ook larven die door een mutatie
helemaal geen ogen meer hadden
wegkropen van het licht.
Uiteindelijk kwamen de onderzoekers er
achter dat fruitvlieglarfjes niet alleen met
hun ogen kunnen ‘zien’. Ze hebben,
verspreid over hun lijf, speciale zenuwcellen
zitten die licht kunnen waarnemen.
Sigaretten schaden de
gezondheid sneller dan tot
nu toe werd gedacht.
www.nu.nl, januari 2011
Kankerverwekkende stoffen die het lichaam
aanmaakt door tabaksrook zijn al direct
terug te vinden.
Dat blijkt uit nieuw Amerikaans onderzoek,
dat binnenkort wordt gepubliceerd in het
wetenschappelijke tijdschrift Chemical
Research in Toxicology.
Voor het onderzoek lieten wetenschappers
van de universiteit van Minnesota twaalf
vrijwilligers roken. Vervolgens onderzochten
ze de manier waarop het lichaam omgaat
met een van de kankerverwekkende stoffen
in de tabaksrook, fenantreen.
De lichamen van de proefpersonen bleken al
na ongeveer een kwartier het fenantreen te
hebben verwerkt. In het bloed van de rokers
werden extreem hoge waardes gemeten van
een stof die het DNA-materiaal in cellen
beschadigt.
Zulke celbeschadigingen vormen het begin
van kanker, zo wordt algemeen
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
aangenomen. Volgens de wetenschappers
moeten de resultaten een waarschuwing zijn
voor mensen die erover denken te beginnen
met roken: ''Het heeft direct gevolgen en het
is niet een theoretisch effect van de lange
termijn.''
Vervliegend geluk
www.noorderlicht.vpro.nl, oktober 2010
iPhone apps kun je voor van alles
gebruiken. Zelfs voor psychologisch
onderzoek, laten twee Amerikanen nu zien.
De conclusie: mensen zijn bijna de helft van
de tijd niet met hun hoofd bij hun
activiteiten. En daar worden ze niet
gelukkiger van.
Mensen zijn het gelukkigst als ze in het
moment leven en volledig opgaan in hun
bezigheden. Veel filosofische en religieuze
stromingen benadrukken dat het geluk te
vinden is in het moment zelf, zonder je te
laten afleiden door gedachten over verleden
en toekomst.
Tegelijkertijd biedt het enorme voordelen
om in je hoofd bezig te zijn met dingen die
op dat moment niet spelen. Het stelt je
bijvoorbeeld in staat om te leren van je
ervaringen en om plannen te maken. De
ontwikkeling van de mens is voor een flink
deel te danken aan zijn besef van verleden
en toekomst. Maar worden we er ook
gelukkig van?
Nee, zegt ook psycholoog Daniel Gilbert
“mensen zijn ongelukkiger als ze niet in het
moment leven”. Daar kwam hij achter door
de iPhone in te zetten als dataminer. Via
trackyourhappiness.org hebben inmiddels
meer dan 5.000 mensen wereldwijd een
iPhone app gedownload, waarmee hun
geluksgevoelens worden bijgehouden.
De app stelde de deelnemers op willekeurige
momenten vragen over wat ze deden, hoe ze
zich voelden en waar ze aan dachten. De
conclusie op grond van 2250 volwassen
deelnemers aan het onderzoek is
4
ondubbelzinnig: de menselijke geest fladdert
veelvuldig weg, en wordt daar niet
gelukkiger van.
In 46,9 procent van alle gevallen waren
mensen in hun hoofd met iets anders bezig
dan met hun bezigheid op dat moment. En
dat terwijl ze het ze alleen maar
ongelukkiger maakt. Zelfs denken aan leuke
dingen moet het afleggen tegen het gevoel
van concentratie. En mensen zijn weliswaar
gelukkiger tijdens het bedrijven van de liefde
dan tijdens het kijken naar de televisie, van
beide activiteiten genieten ze meer als ze er
volledig in opgaan.
'Hoogte maakt mensen
vrijgeviger'
www.nu.nl , Januari 2011
Mensen gedragen zich behulpzamer en
vrijgeviger als ze zich op een verhoging
bevinden. Dat blijkt uit een studie van
Amerikaanse wetenschappers.
Als mensen op een trap op of podium staan,
zijn ze eerder geneigd om anderen te helpen
of donaties te doen. Volgens onderzoekers
van de Universiteit van North Carolina is er
zelfs sprake van een direct verband tussen
hoogte en behulpzaamheid.
De wetenschappers baseren hun theorie op
diverse experimenten. Zo observeerden ze
de reacties van mensen op collectebussen
die onderaan een roltrap waren opgesteld,
of juist bovenaan.
Bij het experiment deed ongeveer 16
procent van alle voorbijgangers een donatie
in een collectebus die bovenaan een roltrap
stond. Wanneer de bus gewoon op de
begane grond was opgesteld, besloot slechts
7 procent van alle mensen iets te doneren.
Een tweede onderzoek wees uit dat mensen
eerder geneigd zijn om een vragenlijst in te
vullen als ze uitgenodigd worden om op een
podium te komen staan. Ook hadden
proefpersonen op een podium meer
medeleven met andere mensen. Bij een
experiment mochten voorbijgangers bepalen
hoe veel chilisaus een deelnemer aan een
spel moest eten. Deze deelnemer had
zogenaamd een hekel had aan heet eten.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Bijvoeren grote grazers
slecht voor milieu
www.nu.nl December, 2010
Bijvoeren van de zogenoemde grote grazers
in natuurgebieden is slecht voor het milieu.
Door bijvoeren brengen de grazers via hun
mest een aanzienlijke hoeveelheid stikstof
extra in de kwetsbare gebieden. Daardoor
zal zeldzame vegetatie verdwijnen.
Dat blijkt uit onderzoek van
wetenschapsbureau Alterra, onderdeel van
de Wageningen Universiteit. Alterra
onderzocht op verzoek van
waterleidingbedrijf Waternet het effect van
bijvoeren van heckrunderen in het
duingebied bij Zandvoort.
In het gebied komen negen verschillende
soorten vegetatie voor. Enkele daarvan
dreigen nu al te bezwijken onder een
overmaat aan stikstof, aldus ecoloog Wieger
Wamelink.
Elke winter laait de discussie over het
bijvoeren van koeien en paarden in
natuurgebieden weer op. Voorstanders
vinden het zielig als de dieren doodgaan van
de honger; tegenstanders zeggen dat om
wild gaat dat op een natuurlijke manier
moet leven en sterven. Naar het milieueffect
van bijvoeren is nog niet eerder onderzoek
gedaan, aldus Wamelink.
In het Zandvoortse duingebied daalt jaarlijks
16 kilo aan stikstof neer uit de lucht. Als de
heckrunderen in de winter extra voer
krijgen, voegen ze nog eens 4 kilo extra
stikstof toe, blijkt uit de metingen van
Alterra.
Muziek maakt genotsstof aan
www.volkskrant.nl, Januari 2011
De hersenen reageren op dezelfde manier
op het luisteren naar mooie muziek, als op
seks, eten en drugs. Dat hebben Canadese
onderzoekers ontdekt.
Bij het luisteren naar favoriete
muziekstukken wordt namelijk de
'genotsstof' dopamine aangemaakt.
Dopamine speelt een grote rol bij het
ervaren van genot, blijdschap en welzijn en
wordt ook bij drugsgebruik opgewekt. Het
werd al vermoed dat dopamine een rol zou
spelen in de muziekbeleving, maar nu
hebben wetenschappers van de McGill
Universiteit in Montreal dit met hersenscans
aangetoond, meldt het tijdschrift Nature
Neuroscience
De onderzoekers lieten acht mensen naar
muziek luisteren terwijl hun hersenactiviteit
in de gaten werd gehouden. Er werd meer
dopamine aangemaakt bij het beluisteren
van favoriete muziekstukken dan bij het
horen van andere stukken. De personen die
hun favoriete muziek hoorden, vertoonden
een stijging van het dopamine-niveau met 6
tot 9 procent. Eén persoon vertoonde zelfs
een stijging van 21 procent.
De onderzoekers kozen voor het onderzoek
verschillende soorten instrumentale muziek.
Zo moesten de deelnemers luisteren naar
punk, klassiek, jazz, tango en
doedelzakmuziek. De meest geliefde stukken
waren Adagio for Strings van Barber, het
tweede deel van Beethovens Negende
Symphonie en Claire de Lune van Debussy.
'Vreemdgaan zit in je
hersenen'
www.nu.nl, januari 2011
Mannen en vrouwen die gemakkelijk voor
een ander vallen terwijl ze al een relatie
hebben, hebben minder controle over een
bepaald gebied in de hersenen.
Het goede nieuws is dat ze dat gebied, dat
de zelfregulering bepaalt, kunnen trainen
door het maken van testjes, door meditatie
of door te oefenen met 'mindfulness', een
bepaalde manier van denken.
Dat heeft sociaal psycholoog Johan
Karremans van de Radboud Universiteit
vrijdag in Nijmegen gezegd op een
symposium over liefdesrelaties.
Karremans onderzocht met een aantal
medewerkers wat er in de hersenen gebeurt
als mensen een aantrekkelijk persoon
tegenkomen.
In het voorste deel van de hersenen zit een
gebied dat de mate van cognitieve controle
van mensen bepaalt. Mensen bij wie dit
gebied minder functioneert, flirten meer en
eerder volgens Karremans. ''Mannen met
weinig zelfregulering slaan sneller op hol als
ze een beauty zien en gaan ook langer door'',
aldus de wetenschapper.
Hersenonderzoek bij proefpersonen heeft
uitgewezen dat mensen met een hoge
zelfregulering zich veel minder uitsloven
voor bijvoorbeeld een aantrekkelijke collega.
Als deze mensen al een relatie hebben,
reageren ze ook veel minder heftig op een
aantrekkelijk alternatief, aldus de
psycholoog.
IQ-test voor bacteriën
ontwikkeld
www.nu.nl, januari 2011
Wetenschappers uit Israël hebben een IQtest
ontwikkeld waarmee de sociale
intelligentie van bacteriën in kaart kan
worden gebracht.
Onderzoekers van de Universiteit van Tel
Aviv zijn er in geslaagd om aan de hand van
de genen van bacteriën te bepalen hoe slim
de organismen zijn en hoe goed ze
samenwerken.
“Bacteriën zijn onze grootste vijanden, maar
ze kunnen ook onze beste vrienden zijn”,
verklaart onderzoeker Eshel Ben-Jacob. “Om
hun capaciteiten beter in kaart te brengen
en ziekteverwekkers te slim af te zijn,
moeten we hun sociale intelligentie
bepalen.”
De wetenschappers ontwikkelden hun
bacteriële IQ-test bij het bestuderen van het
genoom van de bacterie Paenibacillus
vortex.
Ze brachten genen in kaart die de bacterie
helpen bij het verzamelen van informatie
over hun omgeving. Ook keken ze naar
genen die de organismen gebruiken bij het
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
5
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

nemen van beslissingen en het produceren
van enzymen.
Op basis van die bevindingen concludeerden
ze dat de bacterie bovengemiddeld
intelligent is. Wanneer de uitslag zou worden
geïnterpreteerd als een IQ-test bij mensen,
zou de bacterie een score van 160 behalen.
Daarmee zou het organisme dus een genie
zijn.
Leeftijd bepalen aan de
hand van 1 druppeltje bloed
www.nu.nl, december 2010
Wetenschappers van het Erasmus MC in
Rotterdam hebben een methode gevonden
waarmee aan de hand van een druppeltje
bloed een betrouwbare schatting kan
worden gemaakt van de leeftijd van een
onbekend persoon.
De vinding kan bijvoorbeeld worden gebruikt
om de daders van misdrijven of slachtoffers
van rampen te helpen identificeren. Dat
meldde het Erasmus MC maandag.
De onderzoekers ontdekten dat met de jaren
een bepaald DNA-molecuul minder vaak in
het bloed voorkomt. Op basis daarvan
hebben zij een simpele maar doeltreffende
test ontwikkeld waarmee de
leeftijdscategorie kan worden vastgesteld
van de persoon van wie een bloedspoor
afkomstig is.
De wetenschappers zijn bezig de test verder
te verfijnen zodat die nog nauwkeuriger
wordt, aldus hoogleraar forensische
moleculaire biologie Manfred Keyser.
Vondst van unieke bacterie
bevestigd
www.nu.nl, november 2010
In een giftig meer in Californië is een unieke
bacterie gevonden, die alle theorieën over
de basis van het leven op zijn kop zet. Een
van de bouwstenen van de bacterie is
arseen.
Niet eerder was gebleken dat een
levensvorm op basis daarvan kon bestaan.
De Amerikaanse ruimtevaartorganisatie
NASA geeft donderdag op een
persconferentie meer informatie over de
ontdekking.
Geruchten over de vondst gingen al dagen
rond. Afgelopen maandag had de NASA
aangekondigd met een ontdekking te komen
''die gevolgen zal hebben voor de zoektocht
naar bewijzen van buitenaards leven''.
Aanvankelijk werd gespeculeerd dat de
wetenschappers een buitenaards wezen
hadden ontdekt, maar dat bleek niet het
geval.
De vondst van de bacterie Halomonadaceae
vergroot wel de kans dat er leven bestaat op
andere planeten. De bacterie werd
gevonden in het Monomeer. Dat is te giftig
voor alle levensvormen die tot nu toe
bekend waren.
Russische wetenschappers
boren naar vreemd leven op
aarde
www.volkskrant.nl, januari 2011
Russische wetenschappers zijn bezig met
een race tegen de klok. Voordat de
weersomstandigheden op het Vostokstation
op Antarctica onleefbaar worden,
willen zij met een boor een meer bereikt
hebben dat door een laag van 4 kilometer
ijs miljoenen jaren afgesloten is geweest
van de rest van de wereld.
Verwacht wordt dat er leven zal worden
ontdekt dat nog nooit eerder is gezien er is
echter een probleem en dat is dat het boren
veel te langzaam gaat. Hoewel ze nog maar
50 meter hoeven is het maar de vraag of ze
voordat het -80 graden Celcius wordt de klus
zullen klaren. Eeerder in 1998 is het
onderzoek ook al gefaald
De Russen denken dat probleem nu opgelost
te hebben. In plaats van zo ver mogelijk door
te boren en een sample van het water te
nemen, registreren sensoren wanneer
vloeibaar water is bereikt. Vervolgens wordt
er een hoeveelheid omhoog gezogen en
geanalyseerd.
Maar hoewel de methode is goedgekeurd
door de instantie het Antarctische milieu
moet beschermen, is niet iedereen er gerust
op dat het ecosysteem in het meer intact
blijft. 'Het is bijna onmogelijk besmettingen
100 procent te voorkomen.', zegt een Britse
wetenschapper tegen de BBC. Hoe dan ook,
de kans dat er leven wordt gevonden is
volgens wetenschappers groot. Tot nu toe is
op alle ontdekte plekken met extreme
omstandigheden leven gevonden.
Maar dan moet er in een week wel een
barrière van 50 meter ijs geslecht worden.
Als dat niet lukt, moeten de Russen nog een
jaar extra wachten voordat ze vreemd leven
op aarde kunnen ontdekken.
Deeltjesversneller LHC blijft
'open' tot eind 2012
www.nu.nl, februari 2011
De Large Hadron Collider, de grote nieuwe
deeltjesversneller van het Europese
kernfysisch onderzoekslaboratorium CERN
in Genève, zal operationeel blijven tot eind
2012.
Wel is er eind 2011 een relatief korte stop
voor technisch onderhoud. De beslissing, die
vandaag door CERN bekend werd gemaakt,
verhoogt de kans aanzienlijk dat de LHC er
inderdaad in zal slagen het langgezochte
Higgs-deeltje te vinden.
Het bestaan van dat deeltje, dat verantwoordelijk
zou zijn voor het geven van specifieke
massa's aan alle andere elementaire
deeltjes, wordt voorspeld door het
succesvolle standaardmodel van de
deeltjesfysica.
Enkele weken geleden bleek al dat CERN in
de Higgs-jacht weinig concurrentie meer te
duchten had van de grote Amerikaanse
rivaal, het Tevatron van het Amerikaanse
versnellerinstuut Fermilab in Illionois: de
levensduur van het Tevatron zal niet
verlengd worden; de versneller sluit komend
najaar.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
6
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Mens verliet Afrika eerder
dan gedacht
www.nu.nl, februari 2011
De vondst van een eeuwenoude
verzameling gereedschap in de Verenigde
Arabische Emiraten lijkt erop te wijzen dat
de moderne mens veel eerder dan tot
dusver werd gedacht het Afrikaanse
continent verliet en zijn verovering van de
wereld begon.
Onderzoek wees uit dat het gereedschap
tussen de 100.000 en 125.000 jaar oud is.
Tot nu toe dachten de meeste
wetenschappers dat de moderne mens tot
60.000 jaar geleden alleen in Afrika leefde.
De archeologen onderzochten ook
historische veranderingen in het klimaat en
de zeespiegel in de regio. Zij concluderen dat
de zeestraat die de Hoorn van Afrika en het
Arabisch schiereiland scheidt, destijds
smaller was dan nu.
Wetenschappers dachten tot nu toe dat de
mens zich vanuit Afrika langs de randen van
de Middellandse Zee verder verspreidde
naar Europa. Nu blijkt dat zij mogelijk ook
verder naar het zuiden de Rode Zee zijn
overgestoken.
Van daaruit konden zij dan, geholpen door
gunstige klimatologische omstandigheden,
verder uitwaaieren richting Europa, Azië en
Australië.
Zonnestelsel &
Heelal
2011 start met dubbele
zonsopkomst
scientas.nl, december 2010
Het nieuwe jaar heeft ongetwijfeld weer
een hoop astronomische bijzonderheden
voor ons in petto.
Eén daarvan kunt u alvast in uw agenda
schrijven: een gedeeltelijke
zonsverduistering en met een beetje geluk
een dubbele zonsopkomst op dinsdag 4
januari. De maan bevindt zich op
dinsdagochtend voor de zon en dat
resulteert in een bijzondere zonsopkomst.
De zon komt rond 8.48 uur op en is dan
reeds deels door de maan verduisterd. Zodra
we de zon boven de horizon zien
verschijnen, neemt de verduistering
geleidelijk af en rond 10.40 uur is de zon
weer helemaal zichtbaar.
Omdat de verduistering plaatsvindt tijdens
de zonsopgang, is de kans groot dat u een
dubbele zonsopgang ziet plaatsvinden. Eerst
komt de linkerkant van de zon boven de
horizon uit (de rest is verduisterd). Daarna
komt de rechterkant van de zon op.
Het is vrij uniek dat we zo’n dubbele
zonsopkomst meemaken.
De laatste keer was in 2003. De
eerstvolgende keer dat de maan tijdens de
opkomst voor de zon schuift, is in 2029. Een
dubbele zonsondergang staat voorlopig niet
op het programma: pas in 2082 is het weer
zover.
Buitenaardse
levensbeschouwing
volkskrant.nl, 15 januari 2011
Het Kenniscafé in De Balie staat
maandagavond geheel in het teken van
buitenaards leven. Govert Schilling geeft
alvast een aftrap in de vorm van vijf vragen
met - noodzakelijkwerijs speculatieve -
antwoorden.
Bestaat buitenaards leven? Ja. Dat wil
zeggen: het lijkt extreem onwaarschijnlijk
dat de aarde de enige planeet in het heelal is
waarop leven voorkomt.
Niemand weet precies hoe het leven op
aarde is ontstaan, maar het gebeurde in
ieder geval kort na de vorming van de
planeet zelf. Dat doet al vermoeden dat het
ontstaan van leven een vrij vanzelfsprekend
proces is.
Bovendien: het heelal is zo onvoorstelbaar
uitgestrekt in ruimte en tijd dat zelfs een
zeer onwaarschijnlijk proces zich altijd nog
vele malen zal voltrekken. Het is daarom
bijna ondenkbaar dat het leven op aarde
uniek is.
Héél onwaarschijnlijk kan de vorming van
leven trouwens ook weer niet zijn geweest.
De bouwstenen van het aardse leven –
koolwaterstofverbindingen – komen overal
in het heelal voor. Er zijn zelfs sterke
aanwijzingen dat er in de ruimte tussen de
sterren complete aminozuren rondzweven.
Daar komt nog eens bij dat ook planeten
zoals de aarde niet uniek zijn. Minstens de
helft van alle sterren wordt vergezeld door
een planetenstelsel. Kortom: wat hier
gebeurde, moet op tal van andere plaatsen
in het heelal ook zijn gebeurd.
Extragalactische exoplaneet
ontdekt
Astronomie.nl, 18 November 2010
Een Europees team van astronomen heeft
met de 2,2-meter MPG/ESO-telescoop van
de ESO-sterrenwacht op La Silla (Chili) een
planeet ontdekt bij een ster van een klein
sterrenstelsel dat door ons melkwegstelsel
is opgeslokt.
De Jupiter-achtige planeet is zeer
uitzonderlijk, omdat hij om een ster draait
die het einde van zijn leven nadert. Mogelijk
staat hij zelfs op het punt om door de ster te
worden verzwolgen.
De afgelopen vijftien jaar hebben
astronomen bij sterren in onze kosmische
omgeving bijna vijfhonderd planeten
ontdekt, maar geen daarvan bevindt zich
met zekerheid buiten ons melkwegstelsel.
Nu is er echter een planeet van minimaal
1,25 maal de massa van Jupiter ontdekt die
om een ster van extragalactische oorsprong
draait. De ster maakt deel uit van de
zogeheten Helmi-stroom – een groep sterren
die oorspronkelijk deel uitmaakte van een
dwergstelsel dat door onze Melkweg is
opgeslokt. Deze daad van galactisch
kannibalisme moet zich ongeveer zes tot
negen miljard jaar geleden hebben
afgespeeld.
De astronomen ontdekten de planeet, die
HIP 13044 b wordt genoemd, door op de
kleine, kenmerkende schommelingen te
letten die een ster vertoont als er een ander
object omheen draait.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
7
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Help, de zon wordt wakker!
scientias.nl, 4 september 2010
Na tien jaar in een soort van winterslaap
verkeerd te hebben, lijkt de zon
langzaamaan te ontwaken. Een goede
reden voor astronomen om op het puntje
van hun stoel te gaan zitten.
Want dit kan een zeer interessante
zonnestorm worden. Dergelijke stormen
zorgden in 1859 en 1921 voor wereldwijde
chaos. Wat staat ons nu te wachten?
NASA waarschuwde eerder dit jaar al dat het
in 2012 of 2013 kan gaan spoken in de
ruimte. Elke elf jaar draait het magnetisch
veld op de zon zich om. Voor een kort
moment ontstaat daardoor een zwakker
magnetisch veld en dat heeft grote invloed
op de omgeving van de zon en dus ook op de
aarde. En over twee of drie jaar is het zover.
Na die verklaring van NASA ontstond er
wereldwijd tumult en nuanceerde NASA haar
uitspraken enigszins door te stellen dat zo’n
zonnestorm binnen honderd dagen, maar
ook pas over honderd jaar kan volgen.
Kortom: astronomen wisten niet wanneer en
wat er precies gebeuren zou, dus moesten
we ons maar niet al teveel zorgen maken.
Melkweg heeft klein
sterrenstelsel opgeslokt
astronieuws.nl, 2 februari 2011
Een internationaal team astronomen, onder
wie de Groningse professor Amina Helmi,
heeft een nieuwe stroom van sterren
ontdekt in de Melkweg.
De 'Aquarius-stroom' is genoemd naar het
sterrenbeeld Waterman in welke richting hij
zich bevindt. De ontdekking is gedaan binnen
het RAVE-project, waarin de eigenschappen
en snelheden van 250.000 individuele
sterren zijn bepaald.
De Aquarius-stroom bevindt zich, in
tegenstelling tot eerder ontdekte
'sterrenkolonies' als de Helmi-stroom, in het
galactisch vlak, en was daardoor moeilijk te
vinden. De astronomen stelden met behulp
van de RAVE-data van 12.000 sterren in dit
gebied de radiale snelheid (de snelheid van
een object van ons af of naar ons toe) vast
en ontdekten dat vijftien sterren een
afwijkende baan volgen. Ze bewegen met
een relatieve snelheid tot 15.000 kilometer
per uur door de schijf van de Melkweg. Uit
computersimulaties blijkt dat deze sterren
deel uitmaken van een grotere stroom die
afkomstig is van een klein sterrenstelsel dat
zo'n 700 miljoen jaar geleden door de
Melkweg is aangetrokken en opgeslokt.
NASA ontdekt 'buitenaardse'
bacterie op aarde
allesoversterrenkunde.nl, dec 2010
De NASA heeft een bijzondere bacterie
ontdekt die mogelijk ook kan voorkomen
op planeten die tot nu toe als ‘levensloos’
werden beschouwd.
Volgens verschillende Britse kranten is dat
het onderwerp van de geheimzinnige
persconferentie die de
ruimtevaartorganisatie heeft aangekondigd.
Wetenschappers van de NASA zullen
donderdagavond waarschijnlijk de
ontdekking bekend maken van een
bijzondere microbe die kan gedijen op
arsenicum. De bacterie is ontdekt in Mono
Lake, nabij het Yosemite National Park.
De NASA wil de bevinding eigenlijk pas
morgen bekend maken, maar de Britse
kranten The Sun en The Daily Mail hebben
het verbod op publicatie van het nieuws
geschonden.
De ontdekking van de bacterie is belangrijk
voor de zoektocht naar buitenaards leven,
omdat tot nu toe werd aangenomen dat
primitieve levensvormen alleen zouden
kunnen ontstaan op basis van zes
bouwstenen: koolstof, waterstof, stikstof,
zuurstof, zwavel en fosfor.
De nieuw ontdekte levensvorm kan echter
ook arsenicum in plaats van fosfor als
bouwsteen van het DNA gebruiken.
De vondst van de bacterie suggereert dat
leven ook kan zijn ontstaan op planeten
waar geen fosfor in de dampkring aanwezig
is. Mogelijk bestaan er zelfs levensvormen
die zijn opgebouwd uit heel andere
bouwstenen dan fosfor, waterstof, stikstof,
zuurstof, koolstof en zwavel.
“Dit is een spannende ontdekking”, verklaart
astrobioloog Lewis Dartnell in The Sun. “Als
deze organismen arsenicum gebruiken bij
hun metabolisme, is dat een bewijs dat er
andere vormen van leven bestaan dan de
levensvormen die we nu kennen.”
Prachtvondst van mevrouw
Van Arkel
de Volkskrant, 15 januari 2011
Is het een kosmische geestverschijning? Is
het een buitenaards ruimteschip? Nee, de
grillige groene veeg op deze foto is Hanny’s
Voorwerp, een van de raadselachtigste
objecten in het heelal.
De foto is afgelopen voorjaar gemaakt door
de Hubble Space Telescope en werd eerder
deze week gepresenteerd op de bijeenkomst
van de American Astronomical Society.
‘Voor wetenschappers schijnt het allemaal
heel erg interessant te zijn,’ zegt
naamgeefster Hanny van Arkel – als eregast
aanwezig op de persconferentie in Seattle –
‘maar toen ik de foto voor het eerst zag,
vond ik hem vooral ongelooflijk mooi. Zó
veel details – schitterend gewoon.’
De Heerlense biologielerares ontdekte de
mysterieuze lichtvlek in 2007, toen ze
professionele hemelfoto’s bestudeerde in
het kader van het internationale
vrijwilligersproject Galaxy Zoo.
Waarnemingen van radiotelescopen op
aarde en röntgentelescopen in de ruimte
hebben de afgelopen jaren duidelijk gemaakt
dat Hanny’s Voorwerp een zogeheten
lichtecho is. En dat het sterrenstelsel dat zich
op de foto boven de groengloeiende gaswolk
bevindt, eigenlijk veel interessanter is.
Dat stelsel, IC 2497 geheten, bevindt zich op
650 miljoen lichtjaar afstand van de aarde. In
de kern zit een superzwaar zwart gat, dat af
en toe gas en sterren uit zijn omgeving
opslokt. Tijdens zo’n ‘actieve’ periode blaast
het stelsel bundels van geladen deeltjes en
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
8
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

extreem energierijke straling de ruimte in.
Zulke actieve stelsels worden ook wel
quasars genoemd.
Een van de bundels is in botsing gekomen
met een kolossale sliert van koud
waterstofgas die zich op forse afstand ten
zuiden van het stelsel bevindt
Raadsel van pulserende
sterren opgelost
Astronomie.nl, 24 November 2010
Met de ontdekking van een dubbelster
bestaande uit een pulserende cepheïde en
een andere ster die elkaar beurtelings
bedekken, heeft een internationaal team
van astronomen een decennia oud raadsel
opgelost.
De bijzondere stand van de banen van de
beide sterren maakte het mogelijk om de
massa van de cepheïde met ongekende
nauwkeurigheid te bepalen. Tot nog toe
beschikten astronomen over twee
onverenigbare theoretische voorspellingen
voor de massa’s van cepheïden.
Uit het nieuwe resultaat blijkt dat de
voorspelling van het stellaire pulsatiemodel
juist is, terwijl de voorspelling van de
stellaire evolutietheorie ernaast zit.
Om dit raadsel te kunnen oplossen, moesten
astronomen een dubbelster van een
cepheïde en een andere ster vinden waarvan
het baanvlak vanaf de aarde van opzij wordt
gezien. In dat geval vermindert de totale
helderheid van de dubbelster zodra de ene
ster voor de andere langs trekt, en
omgekeerd.
Er was al bekend dat het zwarte gat in M87
een recordhouder was, maar nooit eerder is
de massa zo nauwkeurig bepaald, aldus Karl
Gebhardt van de Universiteit van Texas in
Austin. De massa is afgeleid uit de snelheden
waarmee de sterren in het stelsel rond de
kern cirkelen.
Gebhardt verwacht dat het in de toekomst
met nieuwe, grote telescopen misschien
mogelijk is om het zwarte gat, dat drie keer
zo groot is als de baan van de dwergplaneet
Pluto, daadwerkelijk in beeld te brengen.
Satelliet vindt
tienduizenden planetoïden
Allesoversterrenkunde.nl, februari 2011
De Wide-field Infrared Survey Explorer
(WISE), een infraroodkunstmaan die in
december 2009 door de Amerikaanse NASA
is gelanceerd, heeft twintig nieuwe
kometen, 33.000 tot nu toe onbekende
planetoïden en 134 zogeheten
'aardscheerders' ontdekt.
WISE heeft de gehele sterrenhemel
anderhalf maal in kaart gebracht op
infrarode golflengten; de nieuw ontdekte
kometen en planetoïden vormen slechts een
klein deel van de totale wetenschappelijke
opbrengst van de satelliet.
De koelvloeistof van WISE raakte in oktober
2010 op, waardoor sommige
infraroodcamera's niet langer
functioneerden.
achter in het sterlicht. Op die manier is de
samenstelling van de planeetatmosfeer te
bestuderen.
Uit de nieuwe metingen, verricht met de
Europese Very Large Telescope in Noord-
Chili, blijkt dat er óf sprake is van een
oververhitte stoom-dampkring, óf van een
watersatofrijke atmosfeer met heiïge
mistlagen. In het eerste geval is GJ 1214b
een ‘waterwereld’, die door de nabijheid van
zijn moederster continu aan het verdampen
is. In het tweede geval zou de planeet een
rotsachtig oppervlak hebben.
Twursus Buitenaards leven
allesoversterrenkunde.nl, dec 2010
NASA maakte deze week de ontdekking
bekend van bacteriën die giftig arseen als
voedingsstof alles kunnen gebruiken.
Leven in het heelal is misschien veelzijdiger
dan altijd gedacht. Buitenaards leven staat
deze week centraal in Twursus, de
wetenschappelijke bijspijkercursus in
maximaal vijftien tweets.
1. in 1600 stierf giordano bruno op de
brandstapel, mede ivm zijn geloof in andere
bewoonde planeten in het heelal - strijdig met leer
kerk.
2. voordat meer bekend was over ontstaan en
evolutie van leven gingen meeste astronomen
ervan uit dat leven ook elders veel voor zou
komen.
3. ontdekking van ‘marskanalen’ (eind 19e eeuw;
gezichtsbedrog) gaf voeding aan idee van
intelligente beschaving op mars, mogelijk vijandig.
4. eerste sporen van aards leven: ca. 3,5 miljard
jaar oud. leven ontstond dus vrij snel na ontstaan
aarde (4,5 mrd jaar). niemand weet hoe.
5. vlg panspermie-theorie ontstonden eerste
micro-organismen elders in het heelal; ze kwamen
pas later op aarde terecht. bewijzen ontbreken.
6. wel zijn in interstellaire ruimte organische
moleculen ontdekt: koolwaterstoffen; msch ook
aminozuren - allereerste bouwstenen van leven.
Record zwart gat weegt 6,6
miljard zonnen
de Volkskrant, 15 januari 2011
In de kern van het sterrenstelsel M87, op
vijftig miljoen lichtjaar afstand in het
sterrenbeeld Maagd, houdt zich een zwart
gat schuil dat 6,6 miljard keer zo zwaar is als
de zon.
Dat blijkt uit nieuwe precisiemetingen aan
de bewegingen van sterren in het stelsel,
uitgevoerd met telescopen in Texas en op
Hawaii. De resultaten zijn woensdag
gepresenteerd op de 217e bijeenkomst van
de American Astronomical Society in Seattle.
Stoom of mist op
superaarde.
allesoversterrenkunde.nl, dec 2010
Voor het eerst zijn sterrenkundigen erin
geslaagd om metingen te verrichten aan de
dampkring van een ‘super-aarde’: een
exoplaneet die slechts 2,7 keer zo groot en
6,5 keer zo zwaar is als de aarde.
Exoplaneet GJ 1214b beweegt – gezien vanaf
de aarde – elke 38 uur voor zijn zwakke, rode
moederster langs. Tijdens zo’n overgang
schijnt een deel van het sterlicht door de
dampkring van de planeet. Moleculen in de
dampkring laten dan een soort vingerafdruk
7. voor ontstaan leven is (naast energie)
oplosmiddel nodig (bv water), waarin die
koolstofrijke moleculen makkelijk chem. reacties
aangaan.
8. stanley miller liet zien dat bij
bliksemontladingen op jonge aarde aminozuren
konden ontstaan (1953). moet ook op andere
planeten kunnen.
9. op mars en op enkele planeetmanen (europa,
enceladus, titan) zouden zo msch ook microorganismen
kunnen zijn ontstaan. nog niet
gevonden.
10. sinds 1995 zijn ruim 500 exoplaneten ontdekt,
bij andere sterren. planeten zoals de aarde, met
zeeën en oceanen, zijn wsch zeer talrijk.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
9
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

11. msch is leven mogelijk zonder koolstof of
water, maar koolstof/waterstof/zuurstof komen
wel veel meer voor in heelal dan andere stoffen.
12. nieuwe ontdekking van aardse bacteriën die
op arseen kunnen leven geeft wel aan dat leven
ook onder onaardse omstandigheden mogelijk is.
13. aards leven bleef paar miljard jaar eencellig.
complexe organismen ontstonden vrij recent.
evolutie leidt niet per se tot intelligentie.
14. speurtocht naar signalen van buitenaardse
intelligenties (seti) levert al 50 jaar niets op; is
msch ook wel zeer antropocentrisch idee.
15. conclusie: buitenaardse micro-organismen
komen wsch veel voor, maar complexe
levensvormen en intelligentie zijn wellicht zeer
zeldzaam.
Twursus eclipsen
allesoversterrenkunde.nl, dec 2010
Dinsdag 21 december was het begin van
een totale maansverduistering te zien; twee
weken later komt de zon gedeeltelijk
verduisterd op.
1. een maansverduistering treedt op wanneer de
maan door de schaduw van de aarde beweegt. er
valt dan geen direct zonlicht meer op de maan.
2. maansverduisteringen zijn enkel mogelijk bij
volle maan: maan moet tegenover zon staan. ze
vinden echter niet bij élke volle maan plaats.
3. tijdens de eclips komt (via dampkring aarde)
toch wat zonlicht op maan terecht. totaal
verduisterde maan heeft daardoor oranjerode
gloed.
4. op dinsdag 21 dec is begin van totale
maansverduistering te zien, tijdens de
ochtendschemering. kijk tussen 07.30 en 08.45 in
het westen.
5. een zonsverduistering kan juist alleen bij
nieuwe maan. maan beweegt dan voor zon langs.
duisternis midden op de dag; zeer indrukwekkend.
6. wie zon-eclips ziet, bevindt zich in schaduw van
de maan. die is hooguit paar honderd km breed en
raast met grote snelheid over de aarde.
7. eclips is dus alleen totaal vanuit smalle,
langgerekte strook (de totaliteitszone). aan
weerszijden daarvan: gedeeltelijke verduistering.
8. op dinsdag 4 jan komt de zon rond 08.50
gedeeltelijk verduisterd op. rond 09.20 is ca. 80%
van zon afgedekt door maan. einde rond 10.40.
9. totale zonsverduistering is indrukwekkend
omdat zon en maan even groot lijken. puur toeval:
de zon is veel groter, maar staat verder weg.
10. de veldslag tussen meden en lydiërs werd
beëindigd vanwege de (door thales van milete
voorspelde) zonsverduistering van 28 mei 585 v.C.
11. columbus won op 29 feb 1504 respect van
indianen op jamaica door voorspellen van totale
maansverduistering; zo redde hij zijn bemanning.
12. metingen aan sterposities tijdens
zonsverduistering op 29 mei 1919 bevestigden
relativiteitstheorie einstein, die zo wereldberoemd
werd.
13. in 2011 zijn er nóg drie ged.
zonsverduisteringen (niet zichtbaar in NL). op 15
juni en 10 dec zijn er maansverduisteringen (wél in
NL).
14. de eerstvolgende totale zonsverduisteringen
zijn: australië 13 nov 2012, spitsbergen 20 mrt
2015, indonesië 9 mrt 2016, usa 21 aug 2017.
15. laatste totale zonsverduistering in nederland
was op 3 mei 1715 (waddeneilanden).
eerstvolgende is op 7 okt 2135 (noordoostgroningen).
Vaarwel spaceshuttle
allesoversterrenkunde.nl, jan 2011
In 2011 komt er definitief een eind aan het
spaceshuttle-tijdperk. De ‘lijndienst op de
ruimte’ heeft nooit aan de hooggespannen
verwachtingen voldaan, en wordt door
velen gezien als een kostbare flop. Maar
niemand weet hoe het nu verder moet met
de Amerikaanse bemande ruimtevaart.
Van een goedkope, frequente en
betrouwbare pendeldienst op de ruimte is
nooit sprake geweest. De spaceshuttle heeft
de verkenning van de ruimte eerder
afgeremd dan bevorderd. Eén ding heeft de
spaceshuttlewel bewerkstelligd: de
Verenigde Staten zijn continu ervaring
blijven opdoen met het zelf beoefenen van
bemande ruimtevaart (en natuurlijk ook met
de bijbehorende risico’s). Wat dat betreft is
het op z’n minst verontrustend dat er
momenteel geen Amerikaanse vervanger
voor de shuttle is. De komende jaren zullen
NASA-astronauten voor hun tripjes naar het
ISS geheel zijn aangewezen op Russische
Sojoez-capsules.
Het Constellation-programma dat enkele
jaren geleden werd aangekondigd door
president George Bush jr. – met nieuwe,
krachtige draagraketten, Apoolo-achtige
ruimtecapsules, en een terugkeer naar de
maan – is inmiddels door Barack Obama naar
de prullenbak verwezen, en áls er in 2014
alweer een Amerikaans bemand
ruimtevaartuig bestaat (een ‘belofte’ die
door velen in twijfel wordt getrokken), zal
dat op z’n minst in zeer nauwe
samenwerking met de commerciële
ruimtevaartindustrie zijn ontwikkeld.
Want daar ligt misschien wel de toekomst
van de bemande ruimtevaart: niet bij een
logge, bureaucratische overheidsinstantie als
NASA, maar bij de Richard Bransons en de
Elon Musks van deze wereld – slimme
zakenjongens die geld ruiken,
ruimtetoerisme aan het ontwikkelen zijn, en
nu al kaartjes verkopen aan vermogende
avonturiers. Misschien wordt een bemande
ruimtevlucht inderdaad ooit net zo gewoon
als een retourtje Amsterdam-New York,
maar dan zal het ook de passagier zijn die
gaat dokken, en niet de belastingbetaler.
Vallende sterren in
december: de Geminiden
Astronomie.nl, December 2010
Dit jaar zijn de omstandigheden redelijk
gunstig om vallende sterren te zien van de
Geminidenzwerm. Tijdens het hoogtepunt
van deze meteorenzwerm, rond 14
december, zijn er soms wel 100 meteoren
per uur te zien.
Het maximum van deze zwerm valt voor ons
echter overdag op 14 december. Kijk daarom
in de nacht van 13/14 en 14/15 december.
De maan is op 13 december in Eerste
Kwartier en gaat rond middernacht onder.
Daarna hebben we dus geen last meer van
storend maanlicht en kunnen we ook
zwakkere meteoren zien.
Enkele malen per jaar zijn er veel meer
meteoren te zien dan normaal. De aarde in
zijn baan kruist dan de baan van een wolk
stofdeeltjes, achtergelaten door een
komeet. Elk jaar in december kruist de aarde
de baan van het object 3200 Phaethon. Dit is
echter geen komeet maar een planetoide.
Waarschijnlijk is het een oude komeet die
niet langer meer actief is, dus nu geen gas en
stof meer uitstoot. Het object heeft
behoorlijk wat gruis verspreid in zijn baan.
Dit veroorzaakt een mooie meteorenzwerm
die elk jaar terugkeert rond 14 december: de
Geminiden.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
10
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

DNA, Stamcellen
& Klonen
DNA-klok blijkt doodsklok
Korte chromosomen bekorten het leven
noorderlicht.vpro.nl, januari 2011
Genetici vermoedden het al langer, maar nu
is het bewijs geleverd: slijtage aan de
uiteinden van de chromosomen luidt het
einde van het leven in. Consequentie kan
zijn dat gekloonde kinderen niet hoeven te
rekenen op een lang leven.
In het ‘telomeer’, zoals de staart heet,
schuilt niets meer of minder dan het geheim
van een lang leven. Hoe korter de telomeer,
des te groter de kans op sterfte. Uit
onderzoek onder honderdvijftig zestigplussers
blijkt dat mensen met korte
telomeren acht keer zoveel kans hebben om
te overlijden aan een infectie, en drie keer
zoveel kans op een dodelijke hartaanval.
De telomeren van een tachtigjarige zijn
gemiddeld veertig procent korter dan die
van een pasgeborene. En: hoe korter een
telomeer, des te groter de kans op
problemen. In het laboratorium is al
aangetoond dat er in chromosomen met
korte staartjes vaker kopieerfoutjes bij de
celdeling optreden.
Telomeren zijn zodoende een soort klok
waarlangs de levensduur wordt afgeteld.
Normaal slaat het lichaam een infectieaanval
af door vliegensvlug witte bloedlichaampjes
aan te maken. Bij oude mensen zouden de
korte telomeren ervoor zorgen dat dat
optrommelen van bloedlichaampjes niet
meer goed werkt.
Creatief met DNA
noorderlicht.vpro.nl, januari 2011
DNA ziet er van nature uit als een dubbele
helix. Een mooie, sierlijke vorm. Maar met
een beetje creativiteit en kennis van zaken
zijn de bouwstenen van het leven tot nog
veel meer vormen te kneden. Paul
Rothemund maakte er al een smiley van en
de Deen Jørgen Kjems wist er zelfs een
doosje met een dekseltje van de maken.
Bepaalde baseparen (de bouwstenen van
genen) zorgen ervoor dat het DNA een
bepaalde kant uit krult. Door een specifiek
basepaar op vaste afstanden van elkaar aan
het erfelijk materiaal toe te voegen - of juist
weg te halen - ontstaan nieuwe,
symmetrische vormen. De afgebeelde
objecten zijn slechts enkele tientallen
nanometers groot.
Verveelden deze wetenschappers zich een
beetje, zo in de komkommertijd, en sloegen
ze aan het knutselen om de tijd te doden?
Zeker niet. De nieuwe vormen kunnen op
termijn worden gebruikt om
geneesmiddelen door het lichaam te
transporteren of nieuwe weefsels te maken,
verwachten de makers.
Genetische cocktail bepaalt
ouderdom
noorderlicht.vpro.nl, januari 2011
Gezond oud worden wordt bepaald door
een specifieke genetische combinatie.
Amerikaanse onderzoekers vonden bij
extreem oude mensen van over de honderd
jaar een aantal specifieke genetische
overeenkomsten.
Het onderzoek ondersteunt de stelling dat
genen een belangrijke factor zijn om gezond
oud te worden. Het is zelfs de eerste stap
naar een betrouwbaar voorspellingssysteem
voor hoe oud je genetisch gezien kunt
worden.
Hoeveel invloed op het bereiken van een
hoge leeftijd is toe te schrijven aan
levensstijl en hoeveel aan sterke genen?
Jeanne-Louise Calment (1875-1997), de
oudste mens ooit, werd 122 jaar oud en
rookte nog tot vijf jaar voor haar dood, al
was het naar verluidt maar twee sigaretten
per dag. Zelf schreef ze haar goede
gezondheid toe aan veel olijfolie, port en een
kilo chocola per week. Zoals vaak bij extreem
oude mensen, zat het in de familie. Haar
moeder werd 86, haar vader 94 en haar
oudere broer 97 jaar oud.
Paola Sebastiani van Boston University en
haar collega’s gingen op zoek naar bewijzen
voor genetische variaties die van invloed zijn
op het behalen van een hoge leeftijd. Vaak
gaat dat samen met een goede gezondheid.
Mensen van honderd jaar of ouder krijgen
doorgaans pas ver boven de negentig last
van een kwakkelende gezondheid of
invaliditeit. Jeanne-Louise Calment zat zelfs
nog tot haar honderdste levensjaar op de
fiets.
Het onderzoeksteam van Sebastiani
analyseerde het genoom van meer dan
duizend mensen met een leeftijd van
negentig tot 114 jaar, en van een nog iets
grotere controlegroep, bestaande uit een
dwarsdoorsnede uit de samenleving. Ze
vonden in totaal 150 variaties in het DNA van
een enkele nucleotide lang. De 150 DNAvariaties
komen maar gemiddeld of weinig
voor bij een algemene doorsnede van de
bevolking. Maar bij extreem oude mensen
zijn ze ruim vertegenwoordigd.
Op basis van de uitkomsten hebben de
onderzoekers een model gebouwd,
waarmee ze volgens eigen zeggen met tot 77
procent nauwkeurigheid de kans kunnen
bepalen of iemand extreem oud kan worden.
Althans, genetisch gezien. Levensstijl en
omgevingsfactoren spelen uiteraard nog
altijd een niet te onderschatten rol.
Streepjescode van het leven
Beetje DNA vertelt meteen welke soort
je voor je hebt
Wetenschappers hebben een paar jaar
geleden een nieuwe manier ontwikkeld om
het ene soort organisme van de ander te
onderscheiden. Deze methode maakt het in
veel gevallen overbodig om, zoals Darwin,
uitgebreid met een loep te speuren naar
details die iets verraden over de soort. Een
beetje bloed of weefsel levert voldoende
informatie.
Iedereen kan een mug van een olifant
onderscheiden. Maar hoe zie je of die mug
die door je kamer zoemt een malariamug is,
of een onschuldig exemplaar? En hoe weet
je of die minuscule opkomende plukjes
groen in je tuin behoren tot planten die je
zelf gezaaid hebt, of onkruid zijn? Het is niet
altijd even makkelijk om verschillende
soorten dieren en planten uit elkaar te
houden. Sterker nog, dit is zo lastig dat
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
11
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

mensen die gespecialiseerd zijn in het uit
elkaar houden van soorten – taxonomen –
vaak gespecialiseerd zijn in een enkele
soortgroep. Bijvoorbeeld boomkevers, of
varens.
Hoeveel makkelijker zou het zijn als er een
apparaatje bestond dat je met een druk op
de knop kon vertellen met welke soort je te
maken had. Dat klinkt misschien als science
fiction, maar zo’n apparaatje kan er over een
jaar of vier al zijn. “Technisch gezien is het
haalbaar. Er bestaat ook al een prototype
van,” vertelt Freek Bakker van de
Wageningen Universiteit. Hij is betrokken bij
de Nederlandse tak van het Barcode of Life
project. Een van zijn specialismen: DNA
barcoding.
eerst dachten." Maar paleontologe Hanneke
Meijer vindt het wel opwindend nieuws
waarmee collega’s komen in het vakblad
Proceedings of the Royal Society B.
Een internationale groep onderzoekers
schrijft daarin dat het voor het eerst is gelukt
om DNA te isoleren uit duizenden jaren oude
eierschalen. Michael Bunce en zijn collega’s
hebben vooral geëxperimenteerd met de
dikke eierschalen van uitgestorven
reuzenvogels. Het leverde ze het allereerste
DNA op van de olifantsvogel Aepyornis, voor
zover bekend de zwaarste vogel die ooit
heeft geleefd. De soort legde eieren van acht
liter en liep tot zo’n duizend jaar geleden
rond op Madagaskar. Pogingen om DNA uit
Aepyornisbotten te halen, zijn tot nu toe
mislukt.
sluiten omdat het zonder vergunning cellen
uit verstandskiezen van volwassenen bleek
in te vriezen.
In de Servische hoofdstad Belgrado zijn de
afgelopen jaren zeker vijf nieuwe klinieken
geopend waar ouders een contract voor een
plaatsje in een diepvries kunnen afsluiten.
Twintig jaar opslag kost ongeveer
tweeduizend euro, ruim vier gemiddelde
maandsalarissen. Op de websites van de
klinieken, vol foto’s van gezonde kinderen,
verschijnen pop-ups voor kredieten. De
meeste ouders betalen op afbetaling, vertelt
Goran Ljubenovic, directeur van het
Servische filiaal van Future Health, een Britse
stamcellenbank.
DNA barcoding is een erg jonge wetenschap.
Het begon allemaal in 2003. De Canadese
bioloog Paul Hebert kreeg een ingeving: zou
je niet ook zo’n streepjescodesysteem
kunnen maken voor levende wezens,
gebaseerd op hun DNA?
Voor dieren was zo’n stukje DNA vrij snel
gevonden. Een gen genaamd COI uit de
mitochondriën, de energiemachientjes van
cellen, bleek bijzonder geschikt als
streepjescode voor allerlei soorten dieren.
“Je kunt op basis van het COI-gen zelfs
moeilijk onderscheidbare soorten
organismen zoals kwallen uit elkaar
houden,” aldus Bakker.
Voor planten is uiteindelijk, na veel debat en
onderzoek, afgelopen november
internationaal afgesproken om twee stukjes
DNA uit bladgroenkorrels te gebruiken als
streepjescode.
DNA in fossiel ei
noordelicht.vpro.nl, januari 2011
Voor het eerst is het wetenschappers gelukt
om DNA te isoleren uit duizenden jaren
oude eierschalen. Het blijft daarin veel
beter bewaard dan in bot. Dit levert onder
meer nieuwe kennis op over reuzenvogels
die door de mens zijn uitgeroeid.
"Het fossiele ei dat we vorig jaar op het
Portugese eiland Selvagem Grande vonden,
is hoogstwaarschijnlijk te oud om nog DNA
prijs te geven. Al lijkt het zeven miljoen jaar
geleden gelegd te zijn, niet vijftien, zoals we
Eierschalen zijn eigenlijk ideale
bewaarplaatsen van DNA, blijkt nu. Zo’n
schaal bestaat voor 97 procent uit
calciumcarbonaat. De overige 3 procent is
organisch materiaal, en dat zit voornamelijk
opgesloten binnenin de kalkkristallen, zagen
de onderzoekers toen ze plakjes
eierschaal met lichtgevende DNA-verklikkers
onder de microscoop legde. Het DNAhoudende
materiaal kan er dus niet uit, en
bacteriën die DNA lusten, kunnen er niet in.
Stamcellen van baby’s vaker
ingevroren
NRC, 5 januari 2011
In Zuidoost-Europa vestigen jonge ouders
hun hoop op commerciële stamcelbanken.
In Griekenland, Roemenië en Servië is
commerciële opslag van stamcellen gewoon
geworden. ‘Ieder stukje van een
pasgeboren baby is kostbaar, zelfs het
stukje dat je weggooit.’
Voor Griekse aanstaande ouders is het een
gewone vraag geworden. ‘Vriezen we in of
niet?’ Ouders denken dat stamcellen in de
toekomst kunnen dienen om ernstige
aandoeningen bij het kind te genezen.
Volgens een woordvoerder van het Griekse
bedrijf Biohellika kiest al 15 procent van de
stellen in Griekenland ervoor.
Roemenië heeft zeventien geregistreerde
stamcelbedrijven. Onlangs moest een bedrijf
Stamceltherapie herstelt
schade in babybrein
Universiteit Utrecht, januari 2011
Mesenchymale stamcellen uit beenmerg
verminderen hersenschade na
zuurstofgebrek bij pasgeborenen.
Toediening van stamcellen kan bovendien
via de neus. Dit blijkt uit muizenonderzoek
door Cindy van Velthoven.
De toegediende stamcellen reageren op de
omgeving in de hersenen. Ze scheiden
groeifactoren uit die herstel van het
hersenweefsel stimuleren. Zo kunnen baby's
met hersenschade in de toekomst behandeld
worden.
Op dit moment bestaat nog geen
behandeling voor hersenschade door
zuurstofgebrek bij pasgeborenen.
Van Velthoven ziet toediening van
stamcellen via de neus als een
patiëntvriendelijke behandeling. De
methode zou hersenschade even goed
terugdringen als inspuiten van stamcellen in
de hersenen.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
12
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Tegenvallende stamcellen
Noorderlicht.vpro.nl, februari 2011
Een klap voor de prille stamcelgeneeskunde:
volwassen cellen laten zich
nog niet helemaal omvormen naar een
embryonale toestand. Het DNA houdt een
‘herinnering’ aan het oude weefsel en aan
de manipulaties daarna. Dat kan
toepassingen in de weg staan.
Het is een lonkend perspectief. Nog even en
we kunnen versleten organen oplappen of
zelfs vervangen, dankzij verse cellen die
genetisch identiek zijn aan de oude:
stamceltherapie. En het gaat hard. Een jaar
of vijf geleden leek het nog verre
toekomstmuziek, maar onderzoekers zijn er
sindsdien steeds beter in geslaagd om
lichaamscellen te ‘herprogrammeren’.
Een enkele haar volstaat om onbeperkt
stamcellen te kweken. Best een eng idee.
Gaat het herprogrammeren nu goed
genoeg? Wat vorig jaar al bij muizencellen
werd gezien, blijkt nu ook op te gaan voor
menselijk materiaal. Er zit een kink in de
kabel.
Het is overigens niet altijd nodig om
stamcellen helemaal tot hun embryonale
staat terug te brengen. Als je al weet welk
weefsel er nodig is, zouden wat meer
gespecialiseerde stamcellen ook uitkomst
kunnen bieden. Meer hierover komende
zondag bij Labyrint radio, met hoogleraar
moleculaire genetica Hans Clevers.
Klimaat &
Evolutie
“Gemanipuleerde plant kan
klimaatverandering
bestrijden”
Scientias.nl, december 2010
Planten halen koolstofdioxide uit de lucht
en verlossen de mensheid zo van meer dan
de helft van alle CO2-uitstoot. Maar is er
niet veel meer mogelijk?
Dat vragen onderzoekers zich af in een
uitgebreid artikel in het blad BioScience.
Volgens Christer Jansson kan een plant met
wat genetische manipulatie veel meer en
veel langer CO2 opslaan.
Planten slaan koolstof tijdelijk op in hun
bladeren, stam en takken. Als de planten
sterven en worden opgegeten of gewoon
vergaan, komt het CO2 weer vrij. Maar
planten die koolstof in de wortels opslaan,
kunnen CO2 veel langer vasthouden:
honderden tot duizenden jaren.
Door planten genetisch aan te passen,
kunnen deze worden gestimuleerd om CO2
in hun wortels te stallen of het proces van
fotosynthese te verbeteren. Dat zou
betekenen dat we een groot deel van de
koolstofdioxide in ieder geval voor de
komende honderden jaren kwijt zijn.
“In bepaalde gebieden kunnen genetische
aanpassingen een flink steentje bijdragen,”
stelt onderzoeker Christer Jansson.
Bijvoorbeeld door de planten beter bestand
te maken tegen stress en de fotosynthese te
verbeteren. Zulke maatregelen zouden niet
zomaar een marginaal verschil maken.
2010 vestigt nieuwe
temperatuurrecords
Scientias.nl, december 2010
In diverse wereldregio’s werden dit jaar
records gevestigd. Dat meldt de World
Meteorological Organization (WMO).
Onder meer delen van Groenland, Noord-
Afrika en Zuid-Azië waren warmer dan ooit.
Wereldwijd en gemiddeld gezien zou dit
jaar zeker in de top drie van warmste jaren
ooit gemeten vallen, zo concluderen
wetenschappers.
Volgens de ruimtevaartorganisatie NASA lag
de gemiddelde temperatuur dit jaar 0,58
graden Celsius boven het gemiddelde van de
periode 1961-1990. De National Oceanic and
Atmospheric Administration houdt het op
0,54 graden Celsius.
Wetenschappers zijn voorzichtig en willen de
jaarcijfers niet direct aan klimaatverandering
koppelen. De variaties die van jaar tot jaar
zichtbaar zijn, lijken eerder te maken te
hebben met gebeurtenissen als El Niño en La
Niña dan met de klimaatverandering, zo
stellen sommigen.
Vast staat dat bepaalde regio’s dit jaar
behoorlijk wat warmte hadden te verduren.
Zo waren de temperaturen in Moskou in juli
7,6 graden hoger dan normaal en Canada
maakte diens warmste jaar sinds 1850 mee.
De lokale bevolking probeert de bosbranden ten
westen van Rusland onder controle te houden.
Arseenbacterie blijkt
fabeltje
Kennislink.nl, december 2010
Op donderdag 2 december stond de
biologie op haar kop: onderzoekers van
NASA hadden op aarde een bacterie
gevonden die de biologische bouwstof
fosfor kon vervangen door de voor mensen
extreem giftige stof arseen.
Maar vijf dagen later kwam de Nederlandse
wetenschap in opstand. Volgens
vooraanstaande microbiologen toont het
onderzoek helemaal niet aan dat de bacterie
arseen inbouwt in zijn DNA.
Het DNA, de eiwitten en de vetten van alle
levende wezens op aarde zijn voor het
grootste deel opgebouwd uit zes elementen:
koolstof, waterstof, zuurstof, stikstof, zwavel
en fosfor. In theorie is fosfor te vervangen
door arseen: de stoffen staan namelijk onder
elkaar in het periodiek systeem der
elementen, wat betekent dat de stoffen voor
het grootste deel dezelfde chemische
verbindingen aan kunnen gaan. Maar daar
was nooit bewijs van gevonden.
Op 2 december beschreef NASAwetenschapper
Felisa Wolfe-Simon in
Science een bacterie die gedijt op arseen en
de stof wist in te bouwen in het DNA. De
microbe hield zich schuil in het arseenrijke
Mono Lake-meer in Californië. Volgens NASA
zet deze ontdekking de discussie over het
ontstaan van leven op zijn kop.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
13
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Benzine uit water, licht en
lucht
Noorderlicht.vpro.nl, december 2010
Een chemisch proces dat uit CO2, water en
zonlicht brandstof maakt met een veel
hoger rendement dan planten zou de
heilige graal voor duurzame
energievoorziening zijn. Een ceriumoxidereactor
lijkt een belofte op dat gebied.
De reactor heeft de vorm van een oventje
met een een binnenwand van poreus
ceriumoxide . Door een opening schijnt
extreem geconcentreerd zonlicht naar
binnen, waardoor de temperatuur kan
oplopen tot 1600 graden celsius. Bij die
extreme hitte verliest het ceriumoxide
spontaan een deel van zijn zuurstof.
Afgekoeld tot 900 graden, neemt het weer
zo gretig zuurstofatomen op dat het die zelfs
afpikt van H2O en CO2, waardoor H2 en CO
overblijven.
van waterstof als brandstof dichterbij
kunnen brengen. Deze specifieke soort,
Cyanothece 51142, werd enkele jaren
geleden in de Golf van Mexico ontdekt door
Louis Sherman van de Purdue University.
Cyanobacteriën (blauwalg) onder de microscoop.
Alle cyanobacteriën kunnen koolstof uit de
atmosfeer vastleggen. Maar Cyanothece is
een zeldzame soort die ook stikstof uit de
atmosfeer kan vastleggen. Beide processen
worden strikt gescheiden, aangezien er bij
het eerste proces zuurstof vrijkomt als
bijproduct en het tweede proces heel
gevoelig is voor zuurstof.
Per liter algenmengsel werd zo in twee
dagen tijd een productie van 900 milliliter
waterstofgas gehaald. Maar voor dezelfde
hoeveelheid energie als een liter benzine is
ruim drieduizend liter waterstofgas nodig.
Om een wereldwijde waterstofeconomie te
kunnen voorzien zijn dus aardig wat bakken
met blauwalgen onder felle lampen nodig.
waarin staat dat het gebruik van stoffen die
de ozonlaag aantasten verboden zijn.
De ozonlaag beschermt al het leven op aarde
tegen de gevaarlijke straling van de zon.
Volgens de Environmental Protection Agency
is het gat in de ozonlaag een wereldwijde
kwestie, en niet een probleem dat zich enkel
en alleen beperkt tot de Zuidpool.
Het nieuwe Neanderthalerdieet
Noorderlicht.vpro.nl, december 2010
In de 40.000 jaar oude plaque op tanden
van Neanderthalers uit België en Irak zijn
microfossielen van gerst, dadels en
peulvruchten geïdentificeerd. Sommige
waren zelfs gekookt. Zo wordt nog
onduidelijker waarom ze het onderspit
dolven tegen de Homo sapiens.
Eén van de hypotheses over het uitsterven
van de Neanderthalers is, dat ze voor hun
voedselvoorziening afhankelijk waren van de
jacht. In gebieden waar weinig wild was,
zouden ze het daarom afgelegd hebben
tegen de veelzijdiger Homo sapiens, die ook
planten at en later bovendien de landbouw
ontdekte.
Lengtedoorsnede van de ceriumreactor. (Foto:
Science Magazine)
Het zonlicht-naar-biobrandstof rendement
van deze proefreactor is berekend op 0,8%.
Echter, de efficiëntie is eenvoudig te
verbeteren door de reactor op te schalen. De
auteurs schatten dat een rendement van 16
tot 19% uiteindelijk haalbaar is, hoger dan
het rendement van de huidige zonnecellen
bij het opwekken van elektriciteit. Verder is
de afvalwarmte van de reactor nog goed te
gebruiken voor bijv. elektriciteitsopwekking.
De bio-waterstofeconomie
Noorderlicht.vpro.nl, december 2010
Een bijzondere blauwalgensoort kan het
broeikasgas CO2 en afvalstoffen uit de olieindustrie
omzetten in waterstof. En ook nog
in redelijke hoeveelheden, waardoor de
waterstofeconomie een stapje dichterbij
lijkt te komen.
Amerikaanse onderzoekers schrijven deze
week in Nature Communications over een
nieuw ontdekte soort cyanobacterie of
blauwalg die afvalstoffen uit onze olieeconomie
kan omzetten in waterstof. Deze
ontdekking zou het grootschaliger gebruik
“Gat in de ozonlaag boven
Antarctica krimpt”
Scientias.nl, december 2010
Het gat in de ozonlaag boven het
Zuidpoolgebied krimpt. Dit meldde het
Nieuw-Zeelandse National Institute of
Water and Atmospheric Research. Vorig
jaar bedroeg de grootte van het gat nog 24
miljoen vierkante kilometer. Dit jaar is het
gat 22 miljoen vierkante kilometer groot.
“Het gat is in de voorbije vijf opeenvolgende
jaren steeds kleiner geworden”, zegt
wetenschapper Stephen Wood van NIWA.
“Dit is een teken dat we mogelijk een begin
van herstel zien.”
Volgens de wetenschappers heeft de
verbetering van de ozonlaag ook te maken
met internationale initiatieven, zoals
bijvoorbeeld het Montreal Protocol uit 1987,
Links: het skelet van een Neanderthaler, rechts:
het skelet van een modern mens.
Antropologen kennen grote betekenis toe
aan twee mijlpalen in de ontwikkeling van
Homo sapiens, namelijk het koken van
voedsel en de overgang op een veel breder
plantaardig dieet, met name allerlei
graszaden, die rauw moeilijk te verteren zijn.
Pas daarna zette Homo sapiens in het
Midden-Oosten de stap naar het bedrijven
van landbouw.
Volgens het team van het Smithsonian zijn
beide mijlpalen al circa 40.000 jaar geleden
bereikt door de Neanderthalers. Overigens
zijn er geen aanwijzingen dat de
Neanderthalers die hun eten kookten, ook al
aan landbouw deden.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
14
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Minder CO2-uitstoot in 2009
Noorderlicht.vpro.nl, december 2010
De CO 2 concentratie in de atmosfeer stijgt
nog steeds, ondanks dat er in 2009 minder
koolstofdioxide uitstoot door de
verbranding van fossiele brandstoffen en de
productie van cement te bespeuren was:
1,3% minder ten opzichte van 2008.
Een vermindering voor het eerst sinds 2000.
Ook de CO 2 uitstoot door ontbossing en
verandering in landgebruik daalde. De
emissies daalden vooral in de westerse
landen zoals de VS, Groot-Brittannië,
Duitsland, maar ook in Rusland en Japan.
Daarentegen groeide de uitstoot van CO 2 in
China en India. In totaal komt het neer op
8,4 Pg koolstof per jaar (= 30 miljard ton
CO 2 ).
De concentratie aan CO2 in de atmosfeer over
de afgelopen vijf jaar gemeten op de
schildvulkaan Mauna Loa, Hawaii. (Foto: NOAA)
De uitstoot door de verbranding van fossiele
brandstoffen en de productie van cement
was slechts 1,3% in plaats van 2,8%, zoals
een jaar geleden was voorspeld voor 2009.
Ondanks die 1,3% vermindering in uitstoot is
2009 de op één na grootste qua uitstoot
door de verbranding van fossiele
brandstoffen en de productie van cement.
Voor 2010 zal de CO 2 uitstoot naar
verwachting weer stijgen met 3%. Dit
percentage is gekoppeld aan de verwachte
economische groei, want hoe groter de
economische groei, des te hoger de CO 2
uitstoot.
Nieuwe soort bacterie
ontdekt in de Titanic
Scientias.nl, december 2010
Wetenschappers hebben een nieuwe soort
bacterie ontdekt: de Halomonas titanicae.
Het organisme werd aangetroffen op het
roestige metaal van de Titanic.
De bacterie haalt zijn voedsel en energie uit
roest en eet de Titanic dan ook letterlijk op.
De onderzoekers beschrijven de vondst in
het blad International Journal of Systematic
and Evolutionary Microbiology.
Een robot haalde in 1991 een aantal delen
van de Titanic boven water. Onderzoekers
troffen daarop de bacterie aan en startten
een studie naar het organisme. Na een
uitgebreide analyse van diens DNA kan nu
met zekerheid worden vastgesteld dat het
om een nieuwe soort gaat.
Het overblijfsel van het Titanic-schip is ‘gekaapt’
door verschillende zee-organismen.
De bacterie is niet alleen van belang voor de
biologie. Ook de technologie is ongetwijfeld
geïnteresseerd: het micro-organisme eet
roest en kan de onderzoekers mogelijk
helpen om te ontdekken hoe roestvorming
begint en voorkomen kan worden.
“Oudste moderne mens
ontdekt in Israël”
Scientias.nl, december 2010
Wetenschappers hebben in Israël acht
menselijke tanden gevonden. De tanden
blijken zo’n 400.000 jaar oud en zijn
daarmee de oudste restanten die ooit van
een moderne mens zijn gevonden. De
vondst kan de hele theorie over het
ontstaan van het mensdom op zijn kop
zetten. Want nu de oudste restanten in
Israël opduiken, rijst de vraag: ontstond de
mens wel in Afrika?
De onderzoekers vonden de tanden in een
grot. De restanten werden aan een
nauwkeurig onderzoek onderworpen en
ondergingen onder meer een CT-scan. Uit de
resultaten blijkt dat de tanden
overeenkomen met die van de moderne
mens.
De gevonden tanden op een rijtje. (Foto: Israel
Hershkowitz)
In de nabijheid van de grot werden eerder
ook al restanten van een kampvuur, de jacht
en gereedschappen gevonden. Dat versterkt
de gedachte dat de tanden toebehoren aan
een modern mens. Deze mensachtigen
waren namelijk vindingrijk en vertoonden
het gedrag van pioniers.
De vondst heeft grote gevolgen voor de
archeologie. Eerder werden de oudste
restanten van mensachtigen in Afrika
gevonden. Men ging er dan ook vanuit dat
de moderne mens hier ooit ontstond. Dat er
in Israël nog veel oudere restanten zijn,
heeft mogelijk gevolgen voor die theorie.
De onderzoekers zetten hun studie nu voort
en hopen nog meer te weten te komen over
deze oude mensen en hun opkomst.
Sahara werd ooit bewoond
door vissen
Scientias.nl, december 2010
Wetenschappers hebben ontdekt dat de
Sahara ooit bevolkt werd door vissen. De
grote woestijn was lang geleden een groen
gebied met rivieren en meren. Men neemt
namelijk aan dat de mens in Afrika
ontstond en zich van daaruit over de wereld
verspreidde. De Sahara lijkt daarbij een
enorme hindernis.
“Het lijkt erop dat vissen zo’n zes- tot
tienduizend jaar geleden vissen door de
Sahara zwommen,” vertelt onderzoeker Nick
Drake. “De Sahara was geen barrière voor de
migratie van dieren en mensen.” Dus is het
mogelijk of zelfs waarschijnlijk dat vroege
moderne mensen door de natte Sahara
togen.
Ook het zuiden van Algerije zou duizenden jaren
geleden een groen gebied zijn geweest. (Foto:
Frank Krahmer)
De onderzoekers baseren hun conclusie op
satellietbeelden en kaarten. Ook vonden ze
veel bewijs van leven in de ‘woestijn’. Zo
blijken 25 Noord-Afrikaanse diersoorten
zowel ten noorden als zuiden van de Sahara
voor te komen. Opvallend genoeg geldt dat
ook voor een aantal zeedieren.
Lang dachten wetenschappers dat mens en
dier moeizaam uit Afrika konden komen. De
Sahara was immers een moeilijk zo niet
onmogelijk te nemen hindernis. En als dieren
– zelfs vissen – de Sahara overstaken, dan
moet dat mensen toch ook gelukt zijn? De
onderzoekers vermoeden van wel. Ze hopen
in de toekomst meer bewijzen van zo’n natte
Sahara te vinden.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
15
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Twee soorten niet langer
één
Noorderlicht.vpro.nl, december 2010
De Afrikaanse savanneolifant en de
bosolifant behoren niet tot dezelfde soort,
maar zijn al langer van elkaar afgesplitst
dan mens en chimpansee.
In Afrika leven de savanneolifant en de
bosolifant. Het meest duidelijke verschil
tussen de twee is formaat en gewicht.
Ondanks deze verschillen dachten
onderzoekers dat het ging om twee
verschillende populaties van de Afrikaanse
olifant. Een kleine tien jaar geleden werd
geopperd dat het ook twee verschillende
soorten zouden kunnen zijn. Onderzoekers
uit Amerika en Engeland leveren daarvoor
op basis van DNA onderzoek nu het meest
doorslaggevende bewijs.
De Afrikaanse bosolifant is erkend als een aparte
soort en dus afgesplitst van de grotere
savanneolifant. (Foto: Nicholas Georgiadis)
De onderzoekers vergeleken het DNA van de
savanneolifant en de bosolifant uit Afrika
met dat van de Aziatische olifant en twee
uitgestorven soorten: de wolharige
mammoet en de mastodont. De meest
opmerkelijke uitkomst is dat het DNA van de
Afrikaanse savanneolifant en de bosolifant
net zo verschillend is als het DNA van de
Aziatische olifant en de mammoet.
Wolken versterken
waarschijnlijk opwarming
klimaat
Noorderlicht.vpro.nl, december 2010
Dankzij de periodieke El Nino
klimaatschommeling, is het effect van
wolkenvorming op de opwarming door
broeikasgassen voor het eerst redelijk
betrouwbaar gemeten.
Een hogere gemiddelde temperatuur op
aarde betekent: meer verdamping, dus meer
waterdamp in de lucht. Dat zal leiden tot
meer wolken. Wolken reflecteren zonlicht
terug de ruimte in, dat geeft afkoeling
(negatieve feedback). Wolken reflecteren
ook infraroodstraling van het aardoppervlak
terug omlaag, dat geeft opwarming
(positieve feedback).
Andrew Dessler van Texas University heeft
nu een poging gedaan het effect werkelijk te
meten door gebruik te maken van El Niño.
De afgelopen tien jaar heeft de Terrasatelliet
van NASA nauwkeurig de
hoeveelheid straling gemeten die van de
bovenkant van de atmosfeer de ruimte in
straalt. Deze tijdreeks bracht Dessler in
verband met de gemeten luchttemperaturen
aan het aardoppervlak.
De uitkomst is dat wolken waarschijnlijk
positieve feedback geven op opwarming van
de aarde door extra broeikasgassen in de
atmosfeer. Er is echter nog een kleine kans
dat de feedback juist matig negatief is. Dit
onderzoek zal voortgezet moeten worden als
meer jaren met nauwkeurige satellietdata
beschikbaar komen.
Zoogdieren 1000 keer
groter na uitsterven dino’s
Kennislink.nl, december 2010
Zoogdieren waren kleine dieren in de tijd
dat de dinosauriërs heersten op de aarde.
Toen de niet-vliegende dinosauriërs aan
hun einde kwamen rond de Krijt-Tertitair
grens kregen de zoogdieren hun kans.
Minder concurrentie en meer voedsel zorgde
ervoor dat veel groter en zwaarder werden
en de heerschappij op aarde overnamen.
Al lange tijd wordt algemeen aangenomen
dat de zoogdieren tot bloei konden komen
toen ze verlost waren van de dino’s. Deze
stierven uit nabij de overgang van Krijt naar
Tertiair en waren de grote
voedselconcurrenten van de zoogdieren. Er
waren na hun uitsterving geen grote
herbivoren meer; de toen bestaande
zoogdieren waren relatief klein (de grootste
wogen niet meer dan ca. 10 kg) en
verorberden daarom weinig plantaardig
materiaal.
De reuzen Indrocotherium en Deinotherium
waren veel groter dan de Afrikaanse olifant en de
mens. (Foto: NSF/RCO/IMPPS)
De plantenetende zoogdieren stelden zich
daarop in en binnen de geologisch gezien
betrekkelijk korte tijd van 25 miljoen jaar
ontwikkelden ze zich van relatief kleine tot
zeer grote dieren.
Deze reuzen waren geen ‘spelingen van de
natuur’, maar het gevolg van een geleidelijke
ontwikkeling. Uit het onderzoek blijkt dat de
maximale grootte van de landzoogdieren
niet alleen bepaald werd door het al eerder
genoemde voedselaanbod, maar ook door
het klimaat: hoe kouder, hoe groter de
soorten werden, omdat het warmteverlies
relatief gering is bij grote dieren.
Ziekte &
Gezondheid
Ambachtelijke
bakkerijproducten vetter
gezondheid.be, januari 2011
Ambachtelijke bakkerijproducten bevatten
in het algemeen meer vet en ook meer
transvetten en verzadigde vetzuren dan
industriële producten.
In producten die bij de bakkers verkocht
worden zit dus meer verkeerd vet dan in
dezelfde producten uit supermarkten. Dat
blijkt uit onderzoek van de Nederlandse
Warenautoriteit (VWA).
Dat komt omdat er bij ambachtelijke
bedrijven meer gebruik wordt gemaakt van
boter. Wanneer naast boter ook plantaardig
vet wordt gebruikt, verbetert doorgaans de
vetzuursamenstelling, maar in sommige
gevallen neemt het gehalte aan
transvetzuren juist toe. De VWA constateert
nauwelijks verschillen in vetgehalte en
vetzuursamenstelling van producten van A-
merken, C-merken en huismerken. De VWA
adviseert bedrijven de vetzuursamenstelling
te verbeteren door het totale vetgehalte van
producten te verlagen en als boter wordt
vervangen door andere vetten gebruik te
maken van een vet dat laag is in transvet en
in verzadigd vet.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
16
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Apparaat filtert geluid van
tandartsboor weg
gezondheidsnet.nl, januari 2011
Britse wetenschappers hebben een
apparaat ontwikkeld waardoor mensen bij
de tandarts de tandartsboor niet meer
horen. Dat meldde de BBC maandag.
Het apparaat kan worden aangesloten op
een mp3-speler. De patiënt kan dan naar
muziek luisteren, maar nog wel de stem van
de tandarts horen. De uitvinding van de
wetenschappers zet het geluid van de
tandartsboor om in een digitaal signaal. Dat
signaal wordt gefilterd en alleen gewenste
geluiden worden doorgelaten. Met
antigeluid wordt de herrie van de boor
tegengehouden.
Volgens de wetenschappers werkt het
apparaat beter dan oordoppen. Vooral
omdat de patiënt de tandarts wel kan horen.
De wetenschappers zijn nog op zoek naar
investeerders om het apparaat op de markt
te brengen.
Biofloppy
Quest.nl, januari 2011
Eerst waren er ponskaarten, daarna
kwamen er floppy’s, cd’s, dvd’s, iPods et
cetera om documenten op te bewaren. Te
gewoontjes? Dan zijn in de toekomst
bacteriën misschien een optie.
Volgens onderzoekers aan de Universiteit
van Hong Kong is een gram aan E. colibacteriën
genoeg om 900.000 gigabyte aan
gegevens op te slaan. Die vervolgens ook
duizenden jaren lang bewaard kunnen
worden. Want ze zitten in het DNA van de
bacterie en worden daardoor aan de
nakomelingen overgedragen.
Dat is niet het enige voordeel van deze
levende usb-sticks. De beestjes zijn bestand
tegen extreme omstandigheden, zodat de
data bijvoorbeeld niet aangetast kunnen
worden door radioactieve straling in het
geval van een kernoorlog. En er is geen
hackers die zo’n biofloppy gekraakt krijgt.
Is er dan helemaal niets wat op deze manier
opgeslagen data kwaad kan doen? Toch wel.
Genetische mutaties in de bacteriën kunnen
de gegevens beschadigen of laten
verdwijnen. Iets anders om over na te
denken, is de volksgezondheid. Van heel veel
bacteriën, of ze nu belangrijke informatie
met zich meedragen of niet, kunnen je ten
slotte nog steeds ziek maken.
Caffeine zou risico op
hersentumor verminderen
gezondheid.be, januari 2011
Wie dagelijks één kop koffie of thee (100
ml) drinkt, zou minder kans maken op twee
zeldzame vormen van hersentumor
(glioma’s en meningioma) in vergelijking
met mensen die minder dan 100 ml
drinken.
Dit is één van de conclusies uit een
langlopend Europees onderzoek waarbij
gegevens van 410.000 mensen gedurende
8,5 jaar werden opgevolgd.
Tijdens die periode werd bij 588 mensen een
hersentumor vastgesteld. Eerder had ook al
een Amerikaanse studie een gunstig effect
van koffie op glioma vastgesteld. Omgekeerd
zijn dit precies de twee types van
hersentumoren waarvan het risico zou
stijgen bij regelmatig GSM-gebruik.
Misschien moeten GSM-gebruikers gewoon
iets meer koffie of thee drinken om dat
eventuel verhoogde risico opnieuw tot een
normaal peil terug te brengen?
Calciumsupplementen
verhogen risico op
hartinfarct
gezondheid.be, september 2010
Het is geen goed idee om
calciumsupplementen te slikken. Enerzijds
hebben ze nauwelijks een effect op de
calcium-aanmaak bij osteoporose,
bovendien kunnen ze de kans op een
hartaanval verhogen.
Een combinatie van calcium met vitamine D
heeft daarentegen geen negatieve gevolgen
voor het hart. Mogelijk compenseert de
vitamine D de negatieve effecten van de
calcium. Indien u dus calciumpillen wil/moet
nemen, gebruik dan altijd supplementen
waaraan ook vitamine D is toegevoegd.
Europese Unie verbiedt bpa
in babyfles
gezondheid.be, januari 2011
Er komt een Europees verbod op bisfenol A
(bpa) in babyflessen. Het verbod wordt 1
juni 2011 van kracht.
BPA is een hormoonactieve substantie die
volgens sommige onderzoeken tumoren en
kanker kan veroorzaken. Andere
onderzoeken concluderen dat BPA in kleine
hoeveelheden niet schadelijk is. De Europese
Commissie stelt nu dat de stof een negatieve
invloed heeft op de ontwikkeling en het
immuunsysteem van jonge kinderen.
Deskundigen van de
Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) zien
daarentegen geen redenen voor een verbod
op bispenol A (bpa) in verpakkingen van
voedingsmiddelen.
BPA wordt bij de vervaardiging van
polycarbonaat en epoxyharsen gebruikt.
Landen als Canada en Denemarken hebben
het gebruik van BPA al eerder verboden. Niet
alleen in flessen, maar in diverse producten
voor kinderen van 0 tot 3 jaar. Ook Frankrijk
nam al eerder maatregelen. In Oostenrijk en
Duitsland hebben recente onderzoeken
aangetoond dat BPA ook wordt verwerkt in
fopspenen.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
17
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Genetische oorzaak van
lichaamslengte ontrafeld
gezondheid.be, januari 2011
Van de honderden genen die bepalen hoe
lang mensen worden, zijn er nu 180
geïdentificeerd, dankzij grootschalig
onderzoek aan ruim tweehonderd
instellingen overal in de wereld. Samen
verklaren die 180 genen zo’n 10 tot 15% van
de erfelijkheid in lengte.
De gevonden genetische variaties zijn te
herleiden tot genen waarvan zeldzame
mutaties bekend waren die leiden tot
groeistoornissen als dwerggroei of
reuzengroei. Deze genen konden tot nog toe
echter niet in verband gebracht worden met
het bepalen van verschillen in lengte onder
de gewone bevolking. De huidige vondst
biedt dan ook belangrijke
aanknopingspunten voor het zoeken naar
oorzaken van groeistoornissen. De erfelijke
factoren die zij in hun studie vonden, blijken
bovendien een rol te spelen in het ontstaan
van bijvoorbeeld suikerziekte, botontkalking,
reumatoïde artritis en extreem overgewicht.
De vondst van de onderzoekers biedt nieuwe
inzichten in diverse biologische processen
van het menselijk lichaam. Zij werkten
samen met 196 onderzoekers uit Groot-
Brittanië, de Verenigde Staten, IJsland en
Nederland.
Ken je hartslag
Gezondheid.be, december 2010
Onze hartslag is een belangrijke indicator
van hoe gezond we al dan niet zijn. Een
gezond, jong hart klopt vrij traag:
gemiddeld zo’n 60-70 slagen per minuut in
rust.
Bij sporters is de rustpols vaak zelfs trager.
Kenmerkend is dat de hartslag sterk
afhankelijk is van interne en externe stimuli
en hierdoor schommelt. Een ouder hart
krijgt sneller af te rekenen met een stijgende
hartslag (meer slagen van het hart per
minuut).
Wanneer de hartpomp faalt gaat die hartslag
omhoog. Een verhoogde hartslag is een
belangrijke risicofactor is bij hartfalen.
Daarom is het belangrijk om regelmatig je
hartslag te meten. Toch kent 46 % van de
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
Belgen z’n hartslag niet. In Vlaanderen laat
45% van de bevraagden z’n hartslag
regelmatig controleren. In Wallonië is dat
zo’n 40%, terwijl in Brussel maar 29% z’n
hartslag laat controleren.
Opnieuw onrust over
triclosan in tandpasta
gezondheid.be, januari 2011
Triclosan, een stof die in heel wat
tandpasta's, desinfecterende zepen en
andere beautyproducten zit, zou gevaarlijk
kunnen zijn voor je ongeboren baby.
Uit een onderzoek bij zwangere schapen
bleek dat triclosan de werking van het enzym
dat zorgt voor de circulatie van oestrogeen
verstoort. Hierdoor wordt er te weinig
zuurstofrijk bloed naar de foetus gevoerd en
dat kan voor permanente hersenschade bij
de ongeboren baby zorgen.
Volgens de onderzoekers bestaat dit gevaar
alleen bij erg hoge dosissen. In Europa mag
een product niet meer dan 0,3% triclosan
bevatten, maar wetenschappers raden
zwangere vrouwen aan om de stof helemaal
te vermijden en bijvoorbeeld geen tandpasta
met triclosan te gebruiken.
'Muziek zelfde effect op
hersenen als seks'
gezondheidsnet.nl, januari 2011
Muziek blijkt hetzelfde effect te hebben op
de hersenen als drugs, eten en seks. Dat
zeggen Canadese onderzoekers van de
McGill University.
Wanneer je luistert naar je favoriete muziek
komt er namelijk dopamine vrij. Deze
'genotstof' wordt ook aangemaakt onder
invloed van drugs, seks en het eten van een
lekkere maaltijd. Voor het onderzoek kregen
18
proefpersonen de opdracht instrumentale
muziekstukken uit te zoeken die hen
kippenvel bezorgden. Terwijl de deelnemers
naar de muziek luisterden, werden
verschillende fysiologische factoren
gemeten, zoals de hartslag, ademhaling en
transpiratie.
'Rokende jongeren reageren
anders op stress'
nu.nl, januari 2011
Rokende jongeren hebben als zij gestrest
zijn minder stresshormoon in hun speeksel
dan jongeren die niet roken. Dat blijkt uit
onderzoek van Nienke Bosch onder 715
zestienjarigen.
Hoewel rokende pubers minder
stresshormoon in hun speeksel hebben dan
niet-rokers, voelen ze zich juist gestrester,
zegt Bosch. Gestreste mensen moeten dus
niet gaan roken, concludeert ze.
Er zijn veel factoren van invloed op de
manier waarop het lichaam van pubers op
stress reageert. Een daarvan is roken.
Bij meisjes is het effect van roken afhankelijk
van de fase van hun menstruatiecyclus. Zij
maken alleen aan het begin daarvan minder
stresshormoon aan dan normaal.
De promovenda maakte jongeren gestrest
door ze bijvoorbeeld te laten hoofdrekenen.
De onderzoeker jaagde ze gelijktijdig op.
Vervolgens keek zij hoeveel stresshormoon
er in het speeksel van de pubers zat en vroeg
zij hun of zij zich gestrest voelden.
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Strengere tabakswet gunstig
voor baby's
umcutrecht.nl, januari 2011
Kinderen hebben een betere longfunctie en
een hoger geboortegewicht als hun moeder
tijdens de zwangerschap minder meerookt.
Dat blijkt uit het Whistler-onderzoek van het
UMC Utrecht. Volgens de onderzoekers is dit
te danken aan de strengere Tabakswet.
Marije Koopman promoveert 13 januari op
dit onderzoek.
Koopmans vond in haar onderzoek dat
baby’s van moeders met de minste
blootstelling aan sigarettenrook de beste
longfunctie en het hoogste geboortegewicht
hebben. Dit lijkt een duidelijk verband te
hebben met de strengere Tabakswet.
“Minder meeroken door de moeder tijdens
de zwangerschap heeft een positief effect op
de gezondheid van de volgende generatie”,
concludeert promotor en hoogleraar
longziekten prof. dr. Kors van der Ent van het
UMC Utrecht. “Kinderen hebben minder last
van longziekten. Daarnaast verlaagt het de
bloeddruk van het kind en de kans op
overgewicht, weten we uit eerder
onderzoek.
'Techniek met
fluorescerende stof is veilig'
nu.nl; anp, januari 2011
De nieuwe operatietechniek tegen kanker
waarbij fluorescerende kleurstoffen worden
gebruikt om tumoren beter zichtbaar te
maken, kan veilig worden toegepast.
Bij de zogenoemde fluorescentiebeeldvorming
wordt de kleurstof toegediend
waardoor de lymfeklier of de tumor
lichtgevend wordt. De chirurg kan zo precies
zien welk weefsel hij moet wegnemen. Uit
het onderzoek van arts-onderzoeker Lucy
Crane van het UMCG blijkt dat de techniek
veilig kan worden toegepast bij vulvakanker,
baarmoederhalskanker en eierstokkanker.
''De eerste resultaten laten zien dat
fluorescentiebeeldvorming veilig en
veelzijdig is", aldus een verklaring van het
UMCG. ''Maar ook dat er nog ruimte voor
verbetering is op het gebied van
gebruikersvriendelijkheid en flexibiliteit.
Hierbij is te denken aan meer flexibele
camerasystemen of aan fluorescente stoffen
die nog iets meer oplichten tijdens de
operatie."
Vers fruitsap mogelijke
oorzaak van Salmonellabesmetting
Gezondheid.be, december 2010
In 2008 werden in Nederland een aantal
mensen besmet met Salmonella door
consumptie van ongepasteuriseerde verse
vruchtensappen.
Die waren afkomstig van één producent en
werden onder eigen merk verkocht door een
landelijke supermarktketen. Salmonella is
een veel voorkomende oorzaak van
voedselinfecties.
Naar aanleiding hiervan pleiten
infectieziektenexperts van het Nederlandse
Rijksinstituut voor Volksgezondheid (RIVM)
ervoor om op de verpakking van verse
vruchtensappen, fruitsalades en kant- enklaarsalades
een waarschuwing te plaatsen.
Zij stellen dat de kans op voedselvergiftiging
bij verse voedingsmiddelen groter is dan bij
bewerkte producten en vinden dus dat
consumenten gewaarschuwd moeten
worden voor deze risico’s. In de VS gebeurt
dat al sinds 1998.
De RIVM-experts pleiten ook voor strengere
microbiologische controles op verse
producten.Met koude pasteurisatiemethoden
kan de houdbaarheidsduur
bijvoorbeeld verlengd worden, terwijl de
smaak en voedingswaarde behouden blijft.
Het is volgens de experts uiterst belangrijk
dat deze producten veilig zijn omdat vers
geperste vruchtensappen en kant-en-klare
fruitsalades een gezond imago hebben.
Alzheimer medicijn op
komst
noorderlicht.vpro.nl, februari 2011
De functie van het eiwit dat zich ophoopt in
de hersenen van Alzheimerpatiënten is
eindelijk bekend. Het dient om ijzer in
hersencellen onschadelijk te maken. Faalt
dat, dan gaan hersencellen dood van dit
metaal. Het onderzoek lijkt zowaar op weg
te zijn naar een effectief medicijn.
Bij de meeste overleden Alzheimerpatiënten
zijn veel hersencellen afgestorven. Tussen de
overlevende cellen zitten klompjes
samengekleefd eiwit. Over het algemeen
hebben die klompjes eiwit, APP genoemd,
sterke overeenkomsten met het eiwit
ferritine dat ijzerionen omzet van de
gevaarlijke vorm Fe2+ naar de onschadelijke
variant Fe3+.
Hier laten de onderzoekers zien wat er
volgens hen gebeurt in de hersenen van
Alzheimerpatiënten (rechts). IJzerionen
kunnen de cel niet uit, omdat het eiwit APP
geblokkeerd wordt door zink. (c) Cell
Bij tests bleek APP inderdaad diezelfde
omzetting te stimuleren. Vervolgproeven
toonden aan dat APP buiten de cel het
ontstane Fe3+ overdraagt aan
gespecialiseerde eiwitten, die het afvoeren.
Genetisch veranderde muizen lieten zien dat
bij een normaal dieet ze 26% extra ijzer in
hun hersenen, en na 8 dagen nog 13% extra.
Het zat precies in de cellen die bij de ziekte
van Alzheimer doodgaan. Dierproeven en
vroege, korte klinische experimenten met
zink-ionofore geneesmiddelen, waaronder
clioquinol en PBT2, hebben in mensen met
de ziekte van Alzheimer, tot nu toe
veelbelovende resultaten opgeleverd. PBT2
wordt nu verder onderzocht.
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
19
St. Bonifatiuscollege, Utrecht

Dood aan de parasiet
noorderlicht.vpro.nl, 3 september 2010
Een pil die patiënten in een keer van de
malaria afhelpt, waartegen de parasieten
met lege handen staan? Hij lijkt in aantocht,
dankzij wetenschappelijk monnikenwerk.
Hoe vind je een nieuw middel tegen malaria?
Verander de structuur van een bestaand
medicijn een beetje, zodat het wel weer
effectief is. Dan goed testen in dieren en
mensen, en klaar ben je. Maar het probleem
ligt voor de hand. De parasiet hoeft zich
maar weinig aan te passen om ook voor dit
nieuwe spul ongevoelig te worden.
vrouwtjesratten problemen hadden met hun
gezondheid. Om te beginnen was hun
geboortegewicht lager dan dat van dochters
van slanke mannetjes. Een verschijnsel dat
ook bij mensen is waargenomen. En hoewel
de dochters - zo lang ze een normaal dieet
volgden - zelf niet dik werden, kregen ze
toch op jonge leeftijd al problemen die leken
op suikerziekte.
Een stel Amerikaanse wetenschappers gaat
nog een stapje verder. James Fowler en zijn
collega’s beweren dat de vrienden die
mensen kiezen vaak ook in genetisch opzicht
op hen lijken. Bij de een, een
langetermijnstudie naar de gezondheid van
middelbare scholieren, werd jarenlang de
gezondheid van duizenden Amerikaanse
tieners van 142 scholen in de gaten
gehouden.
Muggen zijn gevreesd vanwege hun
gastheerschap voor de malariaparasiet.
Een grote groep onderzoekers besloot het
samen grondiger aan te pakken. Hun nieuwe
middel doodt de parasieten in het bloed en
lijkt niet schadelijk voor mensen. Het werkt
bovendien op een heel andere manier dan
bestaande middelen en is redelijk goedkoop
te maken.
Uitgebreid onderzoek met allerlei
verschillende menselijke cellen liet
vervolgens zien dat NITD609 niet giftig is, of
in ieder geval minstens tienduizend keer zo
giftig voor de parasieten als voor de
mensencellen.
Bedankt, pap
noorderlicht.vpro.nl, 3 september 2010
Dat het dieet van de moeder invloed heeft
op haar (ongeboren) kinderen, was al
bekend. Maar de eetgewoontes van de
vader blijken ook niet bepaald onbelangrijk.
Als ouder heb je grote invloed op de
gezondheid van je kind. Dat begint al in
moeders buik. Kinderen van vrouwen die
tijdens de zwangerschap ondervoed waren,
hebben bijvoorbeeld een hogere kans op
hart- en vaatziekten. Maar tegelijkertijd is te
veel of te vet eten tijdens de zwangerschap
ook weer niet goed.
In het blad Nature van deze week schrijven
zes Australische biologen hoe ze mannelijke
ratten op een normaal of op een vetrijk dieet
zetten. Wat opviel, was dat de dochters van
de dikke mannetjesratten en gezonde
Niet alleen het dieet van de moeder beinvloedt
haar ongeboren kind; ook wat de vader eet
draagt een steentje bij.
Toen Sheau-Fang Ng en haar collega’s dit
nader gingen onderzoeken, ontdekten ze dat
bij de jonge ratten de aanmaak van insuline,
het hormoon dat regelt hoeveel suiker er in
je bloed zit, verstoord was. Op bijna net zo’n
manier als het geval was bij hun aan
suikerziekte leidende vaders.
Opvallend aan dit hele verhaal is trouwens
dat het effect alleen is aangetoond voor
dochters. Met de zoons van de dikke
rattenmannetjes was niets aan de hand; ook
niet toen de wetenschappers hun
experimenten herhaalden. Een verklaring
hebben ze hier niet voor.
Vrienden delen opvallend
vaak bepaalde genen
noorderlicht.vpro.nl, 3 september 2010
Mensen kiezen vaak vrienden die op hen
lijken. En niet alleen wat betreft
eigenschappen die direct opvallen. Volgens
Amerikaans onderzoek speelt genetica ook
een rol bij met wie we optrekken.
Dacht jij dat je volledig vrij bent in de keuze
wie je vrienden zijn? Mooi niet dus. Het is
een bekend verschijnsel uit de sociale
wetenschappen dat mensen vrienden
hebben die in bepaalde opzichten op hen
lijken. Onze vrienden komen bijvoorbeeld
bovengemiddeld vaak uit dezelfde sociale
klasse als wijzelf, en hebben een
vergelijkbare intelligentie. Ook zijn er maar
weinig vriendschappen waarbinnen mensen
niet tenminste één gedeelde interesse
hebben.
De kans is groot dat deze vriendinnen meer met
elkaar delen dan alleen een voorliefde voor
glitters op hun jurk.
Voor hun eigen onderzoek kozen Fowler en
co een zestal genen uit waarvan bekend is
dat ze ons karakter – en daarmee ons sociale
gedrag - beïnvloeden. Die informatie
combineerden ze met de genoemde
vriendschapsbanden. Zo ontdekten ze dus
dat er een verband bestond tussen welke
variant van die onderzochte genen iemand
had en met wie diegene bevriend was.
Dit verband was vooral bij twee van de zes
onderzochte genen vrij sterk. Het ene gen,
DRD2, bepaalt (mede) hoe impulsief je bent
en hoe verslavingsgevoelig je bent. Pubers
die de genvariant hadden die hen
impulsiever en verslavingsgevoeliger maakt,
waren bovengemiddeld vaak bevriend met
leeftijdsgenoten met diezelfde genvariant.
En omgekeerd.
Zouden deze vrienden allemaal dezelfde alcoholliefhebbende
variant van het gen DRD2 hebben?
(foto: A. Rod / wikimedia)
Natuurwetenschap in het Nieuws, nummer 48
20
St. Bonifatiuscollege, Utrecht