Verslag 2002 - Restitutiecommissie

2. Ontstaansgeschiedenis Restitutie Commissie en
toetsingscriteria
2.1 Voorgeschiedenis
Het was al in een vroeg stadium van de Tweede Wereldoorlog bekend dat de nazi’s op
grote schaal vermogensobjecten, waaronder kunstschatten, uit de door hen bezette
gebieden wegvoerden naar Duitsland. De Nederlandse regering in ballingschap trachtte
vanuit Londen deze economische plundering dan ook tegen te gaan, en kondigde
noodwetten af die onder meer alle transacties met de vijand verboden en bij voorbaat
nietig verklaarden. 2 Ook ondertekende zij op 5 januari 1943 de Inter-Allied Declaration
against Acts of Dispossession committed in Territories under Enemy Occupation or Control,
als basis voor na-oorlogse repatriëring van goederen naar het land van herkomst
(recuperatie). In deze zogenaamde Joint Declaration verklaarden de geallieerden alle
rechten voor te behouden ten aanzien van door de vijand verkregen goederen, afkomstig
uit de bezette gebieden, ongeacht de vraag of deze door openlijke roof of door schijnbaar
vrijwillige transacties waren verkregen. 3
Na de bevrijding, in augustus 1945, werd in Nederland de Raad voor het Rechtsherstel
opgericht met als taak de vooroorlogse rechtsorde zoveel mogelijk te herstellen. 4 Zij kreeg
de bevoegdheid om naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid in te grijpen in
rechtsbetrekkingen van civielrechtelijke aard, zoals eigendomsverhoudingen. De
zogenaamde Londense noodwetgeving vormde de basis voor dit vermogensrechtherstel. 5
De Raad kende een Afdeling Rechtspraak, waar men tot 1 juli 1951 een verzoek tot
rechtsherstel kon indienen en die tevens als beroepsinstantie tegen beslissingen van
rechtsherstelorganen fungeerde. Hiernaast kende de Raad een Afdeling Beheer, het
Nederlands Beheersinsituut (NBI), die was belast met de opsporing, het beheer en de
liquidatie van vijandelijk en landverraderlijk vermogen en van vermogen van afwezige en
onbekende eigenaren.
Eind 1945 werd van overheidswege tevens de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK)
opgericht. 6 De SNK legde zich in de eerste jaren na de oorlog vooral toe op de recuperatie
2
3
4
5
6
‘Besluit Rechtsverkeer in Oorlogstijd’, 7 juni 1940, gepubliceerd in het Staatstblad van het
Koninkrijk te Londen, jaargang 1940, serie A
Tractatenblad jaargang 1951, no. 39
het rechtsherstel komt uitgebreid aan de orde in het Eindrapport en bijlagen van de Contactgroep
Tegoeden WOII (Commissie Van Kemenade), Amsterdam 12/1/2000
‘Besluit Herstel Rechtsverkeer’, 21 september 1944, gepubliceerd in het Staatstblad van het
Koninkrijk te Londen, jaargang 1944, serie E, zie m.n. de artikelen 22 e.v.
zie voor een uitgebreid overzicht: ‘Betwist Bezit, De Stichting Nederlands Kunstbezit en de
teruggave van roofkunst na 1945’, door Eelke Muller en Helen Schretlen, Waanders Uitgevers,
Zwolle, 2002. Dit onderzoek is verricht in opdracht van de Commissie Ekkart.
7