2019 11 08-10 Ongehoord Bruckner

zondag 10 november | 11.00 uur
een aantal ‘verkorte versies’ van Bruckners
symfonieën voor harmonium, die heel
goed werken op het Fokkerorgel. Lievonen
speelt delen uit de Derde en de Zevende
symfonie. Karg-Elert componeerde ook
een kort ‘portret’ van Bruckner, uit een
bundel met 33 componistenportretten voor
harmonium – het klinkt in dit programma
als voorafschaduwing van het machtige
Adagio uit de Zevende symfonie. In zijn
bewerking van dat Adagio wenst Karg-Elert
overigens dat het thema duidelijk minder
traag gespeeld wordt dan tegenwoordig
gebruikelijk is.
Toch leek het Lievonen fijn om één
compleet symfoniedeel te spelen.
Bruckners symfonieën zijn veelvuldig voor
orgel bewerkt, maar de meeste van die
bewerkingen vergen een enorm instrument.
‘Die zouden misschien belachelijk klinken op
het Fokkerorgel. Maar het langzame Andante
uit de ‘Nullte’ werkt juist wel heel goed’, zegt
Lievonen. De ‘Nullte’ was de derde symfonie
die Bruckner componeerde; omdat hij er
zelf geen nummer aan toekende, wordt ze
doorgaans ‘nr. 0’ genoemd.
Tristan-akkoord op 31-toonsorgel
Een componist die niet mocht ontbreken
was Bruckners grote held Richard Wagner,
ook al heeft die zelfs in het geheel niet voor
orgel gecomponeerd. Lievonen onderzocht
verschillende orgelarrangementen van
Wagners muziek en koos uiteindelijk voor
het Vorspiel van de opera Tristan und Isolde
– wat je noemt een gewaagde keuze. Dat
Vorspiel opent namelijk met het beroemdste
akkoord ooit geschreven, het chromatische
‘Tristan-akkoord’. En laat nou net chromatiek
een razend ingewikkeld probleem vormen op
het Fokkerorgel.
Zie daar de tweede, nog grotere uitdaging:
de stemming. Dat vergt enige uitleg over
dit bijzondere instrument. Het Fokkerorgel
staat in een 31-toonsstemming, waarbij
het octaaf in 31 gelijke stapjes is verdeeld.
Deze stemming is praktisch gezien volledig
vergelijkbaar met de middentoonstemming,
zoals die tijdens de barok in zwang was, en
het Fokker-orgel is behalve voor microtonale
muziek dan ook prima geschikt voor
barokmuziek.
Bruckner componeerde daarentegen op
gelijkzwevend gestemde klavieren, die het
octaaf in twaalf identieke stapjes opknippen.
Zo zijn ook moderne piano’s gestemd: alle
toonsverhoudingen zijn een klein beetje
vals (wij horen dat allang niet meer), maar
doordat alle intervallen precies even groot
zijn, kun je wel eenvoudig naar heel ‘verre’
toonsoorten moduleren, zonder dat het
instrument schreeuwend vals gaat klinken
– een mogelijkheid die harmoniegoochelaar
Bruckner dankbaar benutte.
Het probleem: de twaalf chromatische tonen
zijn op een 31-toonsorgel níet allemaal even
groot. Lievonen heeft per stuk, per noot
een keuze moeten maken; die keuzes heeft
hij in de computer geprogrammeerd, zodat
hij het Fokkerorgel voor deze gelegenheid
met een ‘gewoon’ twaalftoonsklavier kan
bespelen. De eigenaardigheid van het
22