Prestige, professie en wanhoop - WODC
Prestige, professie en wanhoop - WODC
Prestige, professie en wanhoop - WODC
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ONDERZOEK EN BELEID<br />
De reeks Onderzoek <strong>en</strong> Beleid omvat de rapport<strong>en</strong> van door het Wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
Onderzoek- <strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum van het Ministerie van<br />
Justitie verricht onderzoek. Opname in de reeks betek<strong>en</strong>t niet dat de inhoud<br />
van de rapport<strong>en</strong> het standpunt van de Minister van Justitie weergeeft.<br />
<strong>Prestige</strong>, <strong>professie</strong> <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong><br />
E<strong>en</strong> onderzoek onder gedetineerde overvallers<br />
G.J. Kroese<br />
R.H.J.M. Staring<br />
Gouda Quint bv<br />
1993<br />
124<br />
wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderzoek- <strong>en</strong><br />
docum<strong>en</strong>tatie
Ontwerp omslag: Bert Arts bNO<br />
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG<br />
Kroese, G.J.<br />
<strong>Prestige</strong>, <strong>professie</strong> <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>: e<strong>en</strong> onderzoek onder gedetineerde overvallers/G.J.<br />
Kroese, R.H.J.M. Staring.<br />
- Arnhem: Gouda Quint. - (Onderzoek <strong>en</strong> beleid/Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek- <strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum,<br />
ISSN 0923-6414; 124)<br />
ISBN 90-387-0129-2 NUGI 694<br />
Tref.: criminaliteit; Nederland; onderzoek.<br />
© 1993 <strong>WODC</strong><br />
Auteursrecht voorbehoud<strong>en</strong>. Niets uit deze uitgave mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd, opgeslag<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> geautomatiseerd gegev<strong>en</strong>sbestand, of op<strong>en</strong>baar gemaakt, in <strong>en</strong>ige vorm of op<br />
<strong>en</strong>ige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnam<strong>en</strong>, of <strong>en</strong>ige andere<br />
manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.<br />
Voor zover het mak<strong>en</strong> van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B<br />
Auteurswet 1912 jo. het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit<br />
van 23 augustus 1985, Stb. 471 <strong>en</strong> artikel 17 Auteurswet 1912, di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> de daarvoor wettelijk<br />
verschuldigde vergoeding<strong>en</strong> te voldo<strong>en</strong> aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882,<br />
1180 AW Amstelve<strong>en</strong>). Voor het overnem<strong>en</strong> van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezing<strong>en</strong>,<br />
readers <strong>en</strong> andere compilatiewerk<strong>en</strong> (artikel 16 Auteurswet 1912) di<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> zich<br />
tot de uitgever te w<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.
Voorwoord<br />
Dit rapport is het verslag van de bevinding<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> onderzoek naar motiev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> keuzes van overvallers. Wij hebb<strong>en</strong> in het kader van dit onderzoek<br />
tuss<strong>en</strong> oktober 1989 <strong>en</strong> april 1991, met <strong>en</strong>kele tuss<strong>en</strong>poz<strong>en</strong>, in totaal<br />
14 maand<strong>en</strong> veldwerk verricht in vijf inrichting<strong>en</strong> voor langgestraft<strong>en</strong>.<br />
In de eerste plaats zijn wij dan ook dank verschuldigd aan de gedeti<br />
neerd<strong>en</strong>, die ons, e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling daargelat<strong>en</strong>, niet alle<strong>en</strong> duldd<strong>en</strong> in de bajes,<br />
maar zich soms ook zeer behulpzaam toond<strong>en</strong>. Vanzelfsprek<strong>en</strong>d geldt<br />
onze dank bov<strong>en</strong>al de (noodgedwong<strong>en</strong> anoniem blijv<strong>en</strong>de) overvallers die<br />
ons g<strong>en</strong>oeg vertrouw<strong>en</strong> schonk<strong>en</strong> om uitgebreid met ons van gedacht<strong>en</strong> te<br />
wissel<strong>en</strong>.<br />
Zonder de medewerking van het gevang<strong>en</strong>ispersoneel was het ev<strong>en</strong>min<br />
mogelijk geweest dit onderzoek tot e<strong>en</strong> goed einde te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Met name<br />
dank<strong>en</strong> wij John Nijhuis, Hans Veldhuis, Harry van der Schuit, Aale Ramaker,<br />
Joop Semplonius, H<strong>en</strong>k Smit, Klaas R<strong>en</strong>kema <strong>en</strong> Wilbert Kortman,<br />
die ons in de verschill<strong>en</strong>de inrichting<strong>en</strong> wegwijs maakt<strong>en</strong> <strong>en</strong> hulp bod<strong>en</strong> bij<br />
praktische problem<strong>en</strong>.<br />
De led<strong>en</strong> van de Stuurgroep `Motiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> keuzes van overvallers' (zie<br />
bijlage 1) war<strong>en</strong> steeds bereid ons adviez<strong>en</strong> <strong>en</strong> informatie te verstrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vervuld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong>thousiasmer<strong>en</strong>de rol.<br />
Del<strong>en</strong> van dit rapport werd<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong> in het `AIO-paradijs', de promov<strong>en</strong>diclub<br />
rond Professor Brunt, van de sectie Stadssociologie van het<br />
Sociologisch Instituut van de Universiteit van Amsterdam. We zegg<strong>en</strong> de<br />
led<strong>en</strong> hiervan: Rieke Le<strong>en</strong>ders, Thaddeus Muller, Dieteke van Ree, Hele<strong>en</strong><br />
Rond<strong>en</strong> <strong>en</strong> Gert Vogel dank voor hun constructieve comm<strong>en</strong>taar. Lodewijk<br />
Brunt begeleidde ons tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na het veldwerk. Zowel zijn scherpe kritiek<br />
als zijn niet-aflat<strong>en</strong>de poging<strong>en</strong> ons te lat<strong>en</strong> gelov<strong>en</strong> in de waarde van het<br />
verzamelde materiaal war<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewoon nuttig <strong>en</strong> stimuler<strong>en</strong>d.<br />
In Cas Wiebr<strong>en</strong>s van het <strong>WODC</strong> hadd<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> andere begeleider die<br />
ons op heilzaam vaderlijke wijze tegemoet trad. Hij was medeverantwoordelijk<br />
voor de opzet van het onderzoek <strong>en</strong> was er steeds actief bij betrokk<strong>en</strong>.<br />
Bouke Wartna verrichtte e<strong>en</strong> groot deel van de kwantitatieve analyses.<br />
Zijn geduld met twee statistisch weinig onderlegde onderzoekers hebb<strong>en</strong> we<br />
zeer op prijs gesteld.<br />
Roberto Aidala voerde de gegev<strong>en</strong>s t<strong>en</strong> behoeve van de SPSS-analyses in<br />
<strong>en</strong> bleef blijmoedig papier<strong>en</strong> met vertrouwelijke gegev<strong>en</strong>s transporter<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> D<strong>en</strong> Haag <strong>en</strong> Amsterdam.<br />
Het Advies- <strong>en</strong> onderzoeksbureau Mert<strong>en</strong>s & Partners droeg zorg voor<br />
de interviews met de rechercheurs.<br />
Huub Simons <strong>en</strong> Marita Kok maakt<strong>en</strong> op zorgvuldige <strong>en</strong> bekwame wijze<br />
de tekst drukklaar.
vi Voorwoord<br />
Meer dan wie ook echter heeft Martin Grap<strong>en</strong>daal e<strong>en</strong> rol gespeeld in dit<br />
onderzoek. Niet alle<strong>en</strong> was hij betrokk<strong>en</strong> bij de opzet ervan, tev<strong>en</strong>s bleek<br />
hij e<strong>en</strong> in alle opzicht<strong>en</strong> voortreffelijk begeleider. Wanneer het verblijf in<br />
de bajes ons zo deprimeerde dat we ging<strong>en</strong> twijfel<strong>en</strong> aan onszelf <strong>en</strong> het<br />
onderzoek, reisde hij onmiddellijk af om ons moed in te sprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> ons op<br />
het rechte spoor terug te zett<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de periode waarin het onderzoeksmateriaal<br />
werd verwerkt, nam hij e<strong>en</strong> deel van de kwantitatieve analyse<br />
voor zijn rek<strong>en</strong>ing. Ook tijd<strong>en</strong>s de laatste fase van dit project heeft hij zijn<br />
stempel gedrukt. E<strong>en</strong> in eerste instantie lijvig <strong>en</strong> rommelig manuscript werd<br />
door zijn bemoei<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> ontdaan van ballast <strong>en</strong> e<strong>en</strong> niet altijd ev<strong>en</strong> logische<br />
indeling. Voor dit alles zegg<strong>en</strong> wij hem oprecht dank.
Inhoud<br />
1 Inleiding 1<br />
2 Verantwoording 5<br />
2.1 Onderzoeksvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> operationalisering 5<br />
2.2 Daderonderzoek 7<br />
2.3 K<strong>en</strong>nisbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> verzamel<strong>en</strong> van gegev<strong>en</strong>s 9<br />
2.3.1 Gesprekk<strong>en</strong> met gedetineerde overvallers 9<br />
2.3.2 Process<strong>en</strong>-verbaal van de op de geïnterviewde gedetineerd<strong>en</strong><br />
betrekking hebb<strong>en</strong>de zak<strong>en</strong> 18<br />
2.3.3 Uittreksels uit het Algeme<strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatieregister van het<br />
op<strong>en</strong>baar ministerie 19<br />
2.3.4 Interviews met rechercheurs 19<br />
2.3.5 De overvall<strong>en</strong>-databank van de CRI 19<br />
2.4 Repres<strong>en</strong>tativiteit <strong>en</strong> betrouwbaarheid 20<br />
2.4.1 Repres<strong>en</strong>tativiteit 20<br />
2.4.2 Betrouwbaarheid 21<br />
3 Theoretische oriëntatie 25<br />
3.1 Overvallers in de literatuur 25<br />
3.1.1 Leeftijd 25<br />
3.1.2 Sekse 25<br />
3.1.3 Sociaal-economische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> 26<br />
3.1.4 Criminele carrière 28<br />
3.1.5 Motiver<strong>en</strong>de omstandighed<strong>en</strong> 28<br />
3.1.6 Modus operandi 29<br />
3.1.7 Typologieën 30<br />
3.1.8 Conclusie 30<br />
3.2 Criminaliteit: waarom of hoe? 32<br />
3.3 E<strong>en</strong> (holistisch) model voor onderzoek 34<br />
4 Achtergrond<strong>en</strong> 41<br />
4.1 Demografische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> 41<br />
4.2 Sociaal-economische status 42<br />
4.3 Gezinsachtergrond 42<br />
4.4 Opleidingsniveau 45<br />
4.5 Arbeidsverled<strong>en</strong> 46<br />
4.6 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 49<br />
5 Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie 51<br />
5.1 Criminele carrières 51<br />
5.2 Doel van de overval 58
viii Inhoud<br />
5.3 E<strong>en</strong> typologie van overvallers 68<br />
5.3.1 Naar e<strong>en</strong> typologie 68<br />
5.3.2 Typ<strong>en</strong>, carrières <strong>en</strong> doel<strong>en</strong> 69<br />
5.4 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 71<br />
6 De voorbereiding op de overval 73<br />
6.1 Teamvorming: tuss<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap <strong>en</strong> zakelijkheid 73<br />
6.2 Kiez<strong>en</strong> van het object 77<br />
6.3 `Aflegg<strong>en</strong>' van het object 85<br />
6.4 Kiez<strong>en</strong> van het tijdstip 88<br />
6.5 Kiez<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong> van hulpmiddel<strong>en</strong> 90<br />
6.6 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 93<br />
7 De overval 97<br />
7.1 Twee cases 97<br />
7.2 Definitie van de situatie 99<br />
7.3 Dreiging met <strong>en</strong> gebruik van geweld 101<br />
7.4 Gemoedstoestand van de overvallers 107<br />
7.5 De buit 110<br />
7.6 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 112<br />
8 De vlucht 115<br />
8.1 Voorbereiding van de vlucht 115<br />
8.2 De vlucht 121<br />
8.3 De arrestatie 124<br />
8.4 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 127<br />
9 De ideeënwereld van de overvaller 129<br />
9.1 Opvatting<strong>en</strong> over criminaliteit 129<br />
9.2 Opvatting<strong>en</strong> over geweld 130<br />
9.3 Neutralisatietechniek<strong>en</strong> 133<br />
9.4 Morele codes 139<br />
9.5 Opvatting<strong>en</strong> over de `burgersam<strong>en</strong>leving' 142<br />
9.6 Opvatting<strong>en</strong> over politie <strong>en</strong> justitie 147<br />
9.7 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 150<br />
10 Sociale organisatie <strong>en</strong> contact<strong>en</strong> 153<br />
10.1 Binding<strong>en</strong> met overvallers <strong>en</strong> plegers van andere delict<strong>en</strong> 153<br />
10.2 Verhouding<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> team van overvallers 158<br />
10.3 Binding<strong>en</strong> met `burgers' 161<br />
10.4 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 164<br />
11 Doorgaan of stopp<strong>en</strong> 167<br />
11.1 Motivaties om door te gaan met overvall<strong>en</strong> 167<br />
11.2 Motivaties om te stopp<strong>en</strong> met overvall<strong>en</strong> 171<br />
11.2.1 Het afzi<strong>en</strong> van verdere criminele activiteit<strong>en</strong> 172<br />
11.2.2 De keuze voor andere delict<strong>en</strong> 175<br />
11.3 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 177
Inhoud ix<br />
12 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 179<br />
12.1 De daders 179<br />
12.1.1 De beginner <strong>en</strong> de professional 179<br />
12.1.2 De <strong>wanhoop</strong>sovervaller 181<br />
12.2 De overval 181<br />
12.3 Na de (eerste) overval 184<br />
12.4 E<strong>en</strong> keuzemodel voor overval 186<br />
12.5 Rationaliteit 186<br />
Summary 199<br />
Résumé 201<br />
Literatuur 203<br />
Bijlage 1: Sam<strong>en</strong>stelling begeleidingscommissie 211<br />
Bijlage 2: De drie typ<strong>en</strong>: overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> 213
1 Inleiding<br />
`E<strong>en</strong> jongeman van omstreeks 20 jaar heeft vanocht<strong>en</strong>d om half ti<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
geslaagde overval gepleegd in e<strong>en</strong> bijkantoor van de Raiffeis<strong>en</strong>bank aan het<br />
Willem van Noortplein te Utrecht. Zijn buit bedraagt f 10.000 (...) E<strong>en</strong><br />
circa 1,80 meter lange man van t<strong>en</strong>ger postuur, blootshoofds met glad<br />
achterover gekamd haar <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dun snorretje, gekleed in e<strong>en</strong> kaki-kleurige<br />
reg<strong>en</strong>jas, betrad om half ti<strong>en</strong> het bijkantoor, to<strong>en</strong> daar behalve twee man<br />
personeel niemand aanwezig was. Hij droeg e<strong>en</strong> zonnebril <strong>en</strong> had in zijn<br />
gehandscho<strong>en</strong>de hand<strong>en</strong> e<strong>en</strong> pistool (...)' Aldus berichtte Het Algeme<strong>en</strong><br />
Handelsblad op 16 augustus 1965, onder de kop `Gewap<strong>en</strong>de jongeman<br />
pleegt overval: "Geef op het geld of ik schiet"', over de eerste bankoverval<br />
in Nederland. Nu, 28 jaar later, zijn vrijwel elke dag bericht<strong>en</strong> over overvall<strong>en</strong><br />
te lez<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zijn deze verslag<strong>en</strong> al lang verbann<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> van de<br />
binn<strong>en</strong>pagina's. E<strong>en</strong> overval haalt teg<strong>en</strong>woordig nog slechts de voorpagina's<br />
van de landelijke dagblad<strong>en</strong> als er buit<strong>en</strong>sporig veel geweld werd toegepast.<br />
Het delict overval is letterlijk e<strong>en</strong> alledaags verschijnsel geword<strong>en</strong> in onze<br />
sam<strong>en</strong>leving.<br />
Sinds 1965 is het aantal overvall<strong>en</strong>, zowel op bank<strong>en</strong> als op andere commerciële<br />
object<strong>en</strong>, sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>; bijna elk jaar is e<strong>en</strong> stijging waar te<br />
nem<strong>en</strong>. Het aantal overvall<strong>en</strong> sedert 1980 is sam<strong>en</strong>gevat in tabel 1.<br />
De vlucht die het delict 'overval nam, deed bank<strong>en</strong> besluit<strong>en</strong> zichzelf <strong>en</strong><br />
hun klant<strong>en</strong> te bescherm<strong>en</strong> door beveiligingsmaatregel<strong>en</strong> als kogelwer<strong>en</strong>d<br />
Tabel 1: Aantall<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> op commerciële geldinstitut<strong>en</strong> inclusief transportovervall<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
overige commerciële object<strong>en</strong>* per jaar<br />
geldinstitut<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
geldtransport<br />
overige commerciële<br />
object<strong>en</strong><br />
totaal<br />
1980 240 283 523<br />
1981 298 396 694<br />
1982 246 324 570<br />
1983 232 347 579<br />
1984 273 404 677<br />
1985 399 510 909<br />
1986 414 517 931<br />
1987 499 647 1146<br />
1988 482 532 1014<br />
1989 515 638 1153<br />
1990 520 935 1455<br />
1991 639 928 1567<br />
* Overvall<strong>en</strong> op object<strong>en</strong> als particuliere woning<strong>en</strong>, op taxichauffeurs, <strong>en</strong>zovoort, alsmede de<br />
verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> van straatroof zijn hier niet meegeteld.<br />
Bron: CRI
2 Hoofdstuk 1<br />
glas, camera's, <strong>en</strong> stil alarm te treff<strong>en</strong>. De hiermee gepaard gaande kost<strong>en</strong><br />
overtroff<strong>en</strong> vele mal<strong>en</strong> de door overvall<strong>en</strong> direct geled<strong>en</strong> financiële schade.<br />
De schade die het gevolg is van overvall<strong>en</strong>, blijft niet beperkt tot het<br />
financiële vlak; de vaak heftige emoties die e<strong>en</strong> overval bij de slachtoffers<br />
teweegbr<strong>en</strong>gt, kunn<strong>en</strong> resulter<strong>en</strong> in psychische trauma's. Van der Veld<strong>en</strong><br />
e.a. (1992) vond<strong>en</strong> dat één op de drie medewerkers van de Ver<strong>en</strong>igde<br />
Spaarbank<strong>en</strong> die ooit e<strong>en</strong> overval hebb<strong>en</strong> meegemaakt, nog last hebb<strong>en</strong> van<br />
ernstige verwerkingsproblem<strong>en</strong>. Deze verwerkingsproblem<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bestaan<br />
uit `ernstige gezondheidsklacht<strong>en</strong>, heftige verwerkingsreacties <strong>en</strong> zelf<br />
gerapporteerde "PTSS"-klacht<strong>en</strong> (Post Traumatic Stress Syndrome)' (Van<br />
der Veld<strong>en</strong> e.a., 1992, p. 125).<br />
De alarmer<strong>en</strong>de to<strong>en</strong>eming in ons land van het aantal gewap<strong>en</strong>de overvall<strong>en</strong><br />
gaf in 1987 de to<strong>en</strong>malige minister van Justitie Korthals Altes aanleiding<br />
tot het instell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overlegorgaan waarin justitie <strong>en</strong> de Gezam<strong>en</strong>lijke<br />
Bank<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordigd war<strong>en</strong>. Dit orgaan, de `Werkgroep Justitie-<br />
Bank<strong>en</strong>', riep op zijn beurt e<strong>en</strong> stuurgroep in het lev<strong>en</strong>, die tot taak kreeg<br />
onderzoek naar overvallers te do<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong>. Verontrusting over het<br />
- ondanks alle beveiligingsmaatregel<strong>en</strong> - stijg<strong>en</strong>de aantal overvall<strong>en</strong> deed<br />
meer dan ooit de vrag<strong>en</strong> rijz<strong>en</strong> wat de achtergrond is van plegers van overvall<strong>en</strong>,<br />
wat h<strong>en</strong> aanzet tot hun daad <strong>en</strong> hoe zij bij het voorbereid<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong><br />
van dit delict te werk gaan. Deze <strong>en</strong> dergelijke vrag<strong>en</strong> resulteerd<strong>en</strong><br />
in dit onderzoek naar motiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> keuzes van overvallers. Het werd opgezet<br />
<strong>en</strong> uitgevoerd in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkingsverband van het Wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
Onderzoek- <strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum van het ministerie van Justitie <strong>en</strong> de<br />
vakgroep Sociologie van de Universiteit van Amsterdam.<br />
Het rapport is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 wordt verantwoording<br />
afgelegd over de gebruikte werkwijze <strong>en</strong> de onderzoeksbronn<strong>en</strong>.<br />
Tev<strong>en</strong>s wordt ingegaan op de betrouwbaarheid <strong>en</strong> de repres<strong>en</strong>tativiteit van<br />
het onderzoeksmateriaal. In hoofdstuk 3 wordt eerst kort behandeld wat<br />
andere auteurs hebb<strong>en</strong> opgemerkt met betrekking tot de onderzoeksvrag<strong>en</strong><br />
die in deze studie c<strong>en</strong>traal staan. Voorts wordt het gebruikte theoretische<br />
kader uit de doek<strong>en</strong> gedaan. In hoofdstuk 4 word<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s de sociaaleconomische<br />
achtergrond<strong>en</strong> van overvallers belicht. De criminele carrières<br />
van overvallers <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de doel<strong>en</strong> die zij met hun delict nastrev<strong>en</strong>',<br />
kom<strong>en</strong> aan de orde in hoofdstuk 5. Op basis van deze twee aspect<strong>en</strong> wordt<br />
in hetzelfde hoofdstuk e<strong>en</strong> typologie van overvallers geconstrueerd. De<br />
voorbereiding op de overval wordt behandeld in hoofdstuk 6. Hier wordt<br />
het besluitvormingsproces met betrekking tot de sam<strong>en</strong>stelling van het<br />
overvalteam, het object <strong>en</strong> het tijdstip beschouwd. De overval zelf <strong>en</strong> de<br />
manier waarop verschill<strong>en</strong>de daders die uitvoer<strong>en</strong>, staan c<strong>en</strong>traal in hoofdstuk<br />
7, terwijl de vlucht <strong>en</strong> de arrestatie aan de orde kom<strong>en</strong> in hoofdstuk 8.<br />
De ideeënwereld van overvallers wordt nader belicht in hoofdstuk 9. De<br />
door overvallers gebruikte neutralisatietechniek<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun opvatting<strong>en</strong> over<br />
onder meer geweld, politie <strong>en</strong> justitie passer<strong>en</strong> daar de revue. In hoofdstuk<br />
10 word<strong>en</strong> de sociale organisatie <strong>en</strong> de contact<strong>en</strong> van overvallers bekek<strong>en</strong>.<br />
In dit hoofdstuk word<strong>en</strong> de verhouding<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het overvalteam <strong>en</strong> de<br />
binding<strong>en</strong> van overvallers met andere `criminel<strong>en</strong>' <strong>en</strong> met `burgers' behan-
Inleiding 3<br />
deld. De motiev<strong>en</strong> om door te gaan, danwel te stopp<strong>en</strong> met overvall<strong>en</strong>,<br />
vorm<strong>en</strong> de inhoud van hoofdstuk 11. De sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> de conclusies<br />
word<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd in hoofdstuk 12.<br />
M<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t zich bij het lez<strong>en</strong> van dit rapport te realiser<strong>en</strong> dat de hierin<br />
beschrev<strong>en</strong> daders gedetineerd war<strong>en</strong> voor overvall<strong>en</strong> die ze voor het<br />
mer<strong>en</strong>deel pleegd<strong>en</strong> in de tweede helft van het afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nium. Het is<br />
dan ook d<strong>en</strong>kbaar dat het hier naar vor<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>de beeld op bepaalde<br />
punt<strong>en</strong> afwijkt van de actuele situatie. Als gevolg van het toepass<strong>en</strong> van<br />
buitbeperk<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> door de bank<strong>en</strong> is bijvoorbeeld sinds <strong>en</strong>kele<br />
jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> daling van de gemiddelde buit waarneembaar. Ook lijk<strong>en</strong> zich<br />
de laatste jar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verschuiving in objectkeuze <strong>en</strong> e<strong>en</strong> verlaging van de<br />
gemiddelde leeftijd van de daders af te tek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Echter, wanneer e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame<br />
van het aantal overvallers van e<strong>en</strong> bepaald type gesignaleerd wordt,<br />
betek<strong>en</strong>t dat niet dat de beschrijving van de achtergrond, de ideeënwereld<br />
<strong>en</strong> de modus operandi van dat type niet adequaat meer is. Vooralsnog is er<br />
ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om aan te nem<strong>en</strong> dat deze verschuiving<strong>en</strong> zo'n invloed hebb<strong>en</strong><br />
dat geconcludeerd moet word<strong>en</strong> dat de inhoud van dit' rapport door de<br />
werkelijkheid achterhaald is.<br />
Dit rapport bevat e<strong>en</strong> groot aantal interviewfragm<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. ' Wij vond<strong>en</strong><br />
het pass<strong>en</strong>d om in e<strong>en</strong> rapport waarin het perspectief van daders c<strong>en</strong>traal<br />
staat, hun uitsprak<strong>en</strong> op te nem<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> war<strong>en</strong> veel daders-in<br />
teg<strong>en</strong>stelling tot wat Ktihne (1986) hierover beweert -zeer wel in staat hun<br />
weet- <strong>en</strong> waarderingsbezit onder woord<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Ze ded<strong>en</strong> dit vaak zo<br />
pregnant, dat we ervoor koz<strong>en</strong> om h<strong>en</strong>, waar mogelijk, in dit boek zelf aan<br />
het woord te lat<strong>en</strong>.<br />
De geest waarin het onderzoek werd uitgevoerd <strong>en</strong> dit verslag werd<br />
geschrev<strong>en</strong>, is die van het cultuurrelativisme. Dat zo'n `versteh<strong>en</strong>de' opstelling,<br />
zeker wanneer plegers van gewelddelict<strong>en</strong> het onderwerp van<br />
studie zijn, niet door iedere<strong>en</strong> geapprecieerd wordt, blijkt bijvoorbeeld uit<br />
de heftige discussie die ontbrandde naar aanleiding van het artikel `The<br />
Managem<strong>en</strong>t of a Mugging' van Lejeune (1977) (Posner, 1980; Lejeune,<br />
1980; Sagarin, 1980; Coh<strong>en</strong>, 1980). We acht<strong>en</strong> het ev<strong>en</strong>wel acceptabel <strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappelijk te verantwoord<strong>en</strong> om in studies naar het daderperspectief<br />
elke vorm van morele verontwaardiging achterwege te lat<strong>en</strong>.<br />
Uiteraard zijn citat<strong>en</strong> van daders slechts dan gebruikt wanneer verschill<strong>en</strong>de overvallers<br />
zich op overe<strong>en</strong>komstige wijze uitsprak<strong>en</strong> over hetzelfde onderwerp. Vrijwel ieder m<strong>en</strong>s<br />
zondigt in spreektaal teg<strong>en</strong> regels van de grammatica. Omdat deze fout<strong>en</strong> de begrijpelijkheid<br />
soms in de weg staan, hebb<strong>en</strong> we die in de hier gepres<strong>en</strong>teerde citat<strong>en</strong> verbeterd.
2 Verantwoording'<br />
2.1 Onderzoeksvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> operationalisering<br />
De doelstelling van het onderzoek is inzicht verkrijg<strong>en</strong> in de plegers van<br />
overvall<strong>en</strong> op commerciële object<strong>en</strong>, in hun motivatie om tot dit delict<br />
over te gaan <strong>en</strong> in de keuzes die ze hierbij mak<strong>en</strong>. Aan de hand van het in<br />
hoofdstuk 3 uite<strong>en</strong>gezette theoretisch kader werd<strong>en</strong> deze doelstelling<strong>en</strong><br />
geconcretiseerd in e<strong>en</strong> aantal onderzoeksvrag<strong>en</strong>.<br />
1. Wat is de achtergrond (sociaal, economisch) van overvallers?<br />
2. Hoe verloopt de criminele carrière van overvallers?<br />
3. Welke zijn de omstandighed<strong>en</strong> die overvallers motiver<strong>en</strong> tot hun delict?<br />
4. Hoe verloopt het besluitvormingsproces, voor, tijd<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> na de overval<br />
<strong>en</strong> hoe manifesteert zich dit in de modus operandi?<br />
5. Is het mogelijk te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> typologisering van overvallers?<br />
Om duidelijk te mak<strong>en</strong> hoe in dit onderzoek c<strong>en</strong>traal staande begripp<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> gebruikt, wordt hier nader ingegaan op e<strong>en</strong> aantal term<strong>en</strong>.<br />
Overval: e<strong>en</strong> overval zal word<strong>en</strong> beschouwd als het zichtbare resultaat van<br />
e<strong>en</strong> afwegingsproces van de dader, gericht op het op onrechtmatige wijze<br />
verkrijg<strong>en</strong> van materieel voordeel, met toepassing van m<strong>en</strong>taal of fysiek<br />
geweld. Hoewel het delict straatroof formeel binn<strong>en</strong> deze definitie zou<br />
vall<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de plegers ervan vaak ook word<strong>en</strong> aangeklaagd op grond van<br />
dezelfde artikels uit het Wetboek van Strafrecht, will<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> overval<br />
nadrukkelijk onderscheid<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> straatroof.' Het onderscheid tuss<strong>en</strong><br />
overval <strong>en</strong> straatroof wordt ook door politie <strong>en</strong> justitie gehanteerd <strong>en</strong><br />
- zoals nog zal blijk<strong>en</strong> - door de daders zelf. In het algeme<strong>en</strong> vindt e<strong>en</strong><br />
overval plaats in e<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> ruimte (bank, juwelier, supermarkt, <strong>en</strong>z.)<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> straatroof in de op<strong>en</strong>baarheid. In de meeste gevall<strong>en</strong> zal het onderscheid<strong>en</strong><br />
van straatroof <strong>en</strong> overval daarom ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong>. Er<br />
bestaat echter e<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>sgebied tuss<strong>en</strong> beide delict<strong>en</strong>. Het berov<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
geldloper vindt op straat plaats, maar wordt meestal toch gekwalificeerd<br />
als e<strong>en</strong> overval. Om overval van straatroof te onderscheid<strong>en</strong> moet aan de<br />
bov<strong>en</strong>staande definitie word<strong>en</strong> toegevoegd dat e<strong>en</strong> overval wordt gepleegd<br />
2<br />
3<br />
Del<strong>en</strong> van dit hoofdstuk zijn eerder versch<strong>en</strong><strong>en</strong> in het themanummer `Daders aan het<br />
woord' van Justitiële Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> (Staring <strong>en</strong> Kroese, 1991).<br />
Zowel het delict overval als het delict straatroof word<strong>en</strong> vaak onder de artt. 312 WvSr.<br />
(diefstal met geweld) <strong>en</strong> 317 (afpersing) ondergebracht, soms ook onder art. 310-(e<strong>en</strong>voudige<br />
diefstal) (zie De Haan, 1991). Daarnaast wordt in e<strong>en</strong> beperkt aantal gevall<strong>en</strong> iemand<br />
die betrokk<strong>en</strong> was bij e<strong>en</strong> overval, veroordeeld op de artt. 311 WvSr. (diefstal), 288<br />
(doodslag) of 416 (heling) (zie Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong>, 1976, pp. 3, 98-99).
6 Hoofdstuk 2<br />
'(...) teg<strong>en</strong> person<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> pand, of op professionele <strong>en</strong> particuliere<br />
geld- <strong>en</strong> waardetransport<strong>en</strong>' (De Haan, 1991, p. 58).<br />
E<strong>en</strong> overval wordt voorafgegaan door e<strong>en</strong> voorbereidingsfase, die kan<br />
variër<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele minut<strong>en</strong> tot <strong>en</strong>ige maand<strong>en</strong>, begint met de eerste dreiging<br />
met of toepassing van geweld <strong>en</strong> eindigt met het verlat<strong>en</strong> van de plek<br />
waar het delict zich afspeelde. De `nasleep' bestaat uit de vlucht <strong>en</strong>-na<br />
het bereik<strong>en</strong> van het vluchtdoel-de gedraging<strong>en</strong> van de daders die de<br />
pakkans moet<strong>en</strong> verklein<strong>en</strong>.<br />
Motivatie: onder motivatie word<strong>en</strong> de factor<strong>en</strong> (psychologisch, sociaal of<br />
economisch) verstaan die leid<strong>en</strong> tot het mak<strong>en</strong> van keuzes. E<strong>en</strong> keuze is het<br />
besluit om e<strong>en</strong> bepaalde actie al dan niet te ondernem<strong>en</strong>.<br />
Criminele carrière: onder criminele carrière kan word<strong>en</strong> verstaan `het geheel<br />
van de (in e<strong>en</strong> bepaalde periode) door e<strong>en</strong> bepaald persoon gepleegde<br />
delict<strong>en</strong>' (Kommer, 1988, p. 8). Het concept criminele carrière is vanuit<br />
diverse invalshoek<strong>en</strong> bestudeerd. In de Chicago School, waar het concept<br />
werd ontwikkeld, conc<strong>en</strong>treerde m<strong>en</strong> zich op de ontwikkelingsstadia in de<br />
interacties tuss<strong>en</strong> persoon <strong>en</strong> omgeving. Vooral de startfase van de carrière<br />
kreeg aandacht, waarbij factor<strong>en</strong> als socialisatie, `peer group' <strong>en</strong> 'labeling'<br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol speeld<strong>en</strong> (Goffman, 1968; Becker, 1973). Ook werd<strong>en</strong><br />
parallell<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> criminele carrières <strong>en</strong> loopban<strong>en</strong> in regulier<br />
werk (Sutherland, 1989).<br />
Naast deze invalshoek<strong>en</strong> bij het bestuder<strong>en</strong> van criminele carrières<br />
bestaat e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adering die niet zozeer op de inhoud van het concept ingaat,<br />
maar wel handig gereedschap aandraagt voor het in kaart br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> analyser<strong>en</strong><br />
van criminele carrières. Blumstein e.a. (1986) onderscheid<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
viertal dim<strong>en</strong>sies aan het concept criminele carrière. De eerste daarvan,<br />
deelname, duidt op het al dan niet ontplooi<strong>en</strong> van criminele activiteit<strong>en</strong>. De<br />
overige drie dim<strong>en</strong>sies zijn: de frequ<strong>en</strong>tie waarmee de delict<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gepleegd, de ernst van die delict<strong>en</strong> <strong>en</strong> de duur van de periode waarin m<strong>en</strong><br />
crimineel actief is (zie Kommer, 1988).<br />
Wij mak<strong>en</strong> gebruik van beide bov<strong>en</strong>staande b<strong>en</strong>adering<strong>en</strong> van het concept<br />
criminele carrière. Waar de invalshoek van de Chicago School waarde<br />
heeft voor het begrijp<strong>en</strong> van de manier<strong>en</strong> waarop criminele carrières beginn<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zich ontwikkel<strong>en</strong>, lijkt de b<strong>en</strong>adering van Blumstein e.a. geschikt<br />
wanneer het erom gaat criminele carrières op e<strong>en</strong> aantal belangrijke punt<strong>en</strong><br />
met elkaar te vergelijk<strong>en</strong>.'<br />
4 Op het `criminele carrière paradigma' van Blumstein e.a. is het nodige comm<strong>en</strong>taar<br />
gekom<strong>en</strong>. Vooral het voorspell<strong>en</strong> van het verdere criminele-carrièreverloop van individu<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het hiermee verbond<strong>en</strong> idee van de 'selective incapacitation'- het langdurig<br />
opsluit<strong>en</strong> van 'career criminals' - is onderwerp van kritiek geweest (zie Gottfredson <strong>en</strong><br />
Hirschi, 1986; Van de Bunt, 1988; Kommer, 1988). We zijn van m<strong>en</strong>ing dat de dim<strong>en</strong>sies<br />
van criminele carrières die Blumstein e.a. voorstell<strong>en</strong>, bruikbare aangrijpingspunt<strong>en</strong><br />
bied<strong>en</strong> voor het vergelijk<strong>en</strong> van criminele loopban<strong>en</strong>. Dat wij hiervan gebruikmak<strong>en</strong>,<br />
betek<strong>en</strong>t uiteraard niet dat we daarmee de overige aan deze b<strong>en</strong>adering klev<strong>en</strong>de ideeën<br />
onderschrijv<strong>en</strong>.
Verantwoording 7<br />
2.2 Daderonderzoek<br />
In sociaal-wet<strong>en</strong>schappelijk onderzoek di<strong>en</strong>t de keuze van de onderzoeksmethode<br />
bepaald te word<strong>en</strong> door de probleemstelling.' Onderzoek naar<br />
besluitvormingsprocess<strong>en</strong>, vakbekwaamheid, norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>-kortom,<br />
het weet- <strong>en</strong> waarderingsbezit6 van delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong>-impliceert contact tuss<strong>en</strong><br />
daders <strong>en</strong> onderzoeker. Gegev<strong>en</strong>s uit justitiële <strong>en</strong> politionele docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> licht werp<strong>en</strong> op de achtergrond van daders, hun criminele carrières<br />
<strong>en</strong> hun motiev<strong>en</strong>. Zo geeft het uittreksel uit het justitiële docum<strong>en</strong>tatieregister<br />
inzicht in het criminele carrièreverloop van e<strong>en</strong> dader. Deze k<strong>en</strong>nisbron<br />
geeft echter ge<strong>en</strong> uitsluitsel over de gepleegde delict<strong>en</strong> waarvoor de dader<br />
niet werd veroordeeld. Ev<strong>en</strong>zo kan e<strong>en</strong> aan politie of tijd<strong>en</strong>s de rechtszitting<br />
gedane verklaring over het motief van de dader incompleet, <strong>en</strong> soms<br />
zelfs moedwillig onjuist zijn (zie Walsh, 1986, p. 48; Komter, 1992). Wil<br />
m<strong>en</strong> daarnaast nog inzicht krijg<strong>en</strong> in het besluitvormingsproces voor, tijd<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> na het delict, de uitvoering, èn de betek<strong>en</strong>is die de daders aan hun<br />
handeling<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>, dan zijn deze k<strong>en</strong>nisbronn<strong>en</strong> ongeschikt. E<strong>en</strong> aantal<br />
vrag<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> door de daders beantwoord word<strong>en</strong>: op welke wijze<br />
word<strong>en</strong> overvalteams sam<strong>en</strong>gesteld; wat is de aard van de onderlinge relaties;<br />
welke overweging<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> t<strong>en</strong> grondslag aan de taakverdeling tijd<strong>en</strong>s<br />
de uitvoering; welke opvatting<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> overvallers over geld, over geweld<br />
<strong>en</strong> over de sam<strong>en</strong>leving; welke rol speelt status in de besluitvorming. De<br />
aard van deze vrag<strong>en</strong> dicteert dat de onderzoeker in contact treedt met de<br />
daders (zie Polsky, 1971; Spradley, 1977; Ki hne, 1986; Bov<strong>en</strong>kerk, 1992).<br />
Sommige auteurs pleit<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> voor bestudering van het daderperspectief,<br />
maar zijn bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>ing dat dit in de eig<strong>en</strong> leefomgeving<br />
van de dader moet gebeur<strong>en</strong>. Polsky, e<strong>en</strong> belangrijk pleitbezorger van dit<br />
idee, stelt zelfs dat onderzoek naar criminel<strong>en</strong> in de gevang<strong>en</strong>is vergelek<strong>en</strong><br />
moet word<strong>en</strong> met het bestuder<strong>en</strong> van dier<strong>en</strong> in kooi<strong>en</strong> (Polsky, 1971, pp.<br />
120-122). Ook Bov<strong>en</strong>kerk is voorstander van onderzoek in het `natuurlijke<br />
milieu', wat volg<strong>en</strong>s -hem `meer betrouwbare <strong>en</strong> valide gegev<strong>en</strong>s oplevert'<br />
(1992, pp. 132-133).<br />
Bov<strong>en</strong>kerk merkt echter ook op dat onderzoek in e<strong>en</strong> natuurlijk milieu<br />
niet altijd tot de mogelijkhed<strong>en</strong> behoort. Daadwerkelijk participer<strong>en</strong> in de<br />
criminele wereld is aan juridische <strong>en</strong> ethische gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> gebond<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het<br />
binn<strong>en</strong> die gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> meebelev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval is onmogelijk voor de<br />
onderzoeker.<br />
5 Dat deze voor de hand ligg<strong>en</strong>de gedachte niet altijd in praktijk wordt gebracht, blijkt uit<br />
e<strong>en</strong> artikel van Bov<strong>en</strong>kerk <strong>en</strong> Brunt (1982). Zij onderzocht<strong>en</strong> cle sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de<br />
gehanteerde onderzoeksmethode <strong>en</strong> de probleemstelling in 37 sociologische <strong>en</strong> 17 antropologische<br />
dissertaties uit de periodes 1959/1960, 1969/1970 <strong>en</strong> 1979/1980. Bov<strong>en</strong>kerk<br />
<strong>en</strong> Brunt constateerd<strong>en</strong> dat nogal e<strong>en</strong>s werd gekoz<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> kwantitatieve onderzoeksmethode<br />
waar e<strong>en</strong> kwalitatieve b<strong>en</strong>adering w<strong>en</strong>selijk was geweest. Zij bewer<strong>en</strong> '(...)<br />
dat het in feite het strev<strong>en</strong> naar respectabiliteit, naar "echte" wet<strong>en</strong>schap is dat de doorslag<br />
heeft gegev<strong>en</strong>, of de probleemstelling nu in overe<strong>en</strong>stemming was met de gekoz<strong>en</strong><br />
methode of niet' (p. 85).<br />
6<br />
De term 'weet- <strong>en</strong> waarderingsbezit' is van Verrips (1978).
8 Hoofdstuk 2<br />
Het is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de vraag of de door sociolog<strong>en</strong> gecreëerde dichotomie<br />
tuss<strong>en</strong> de `natuurlijke' <strong>en</strong> de `onnatuurlijke' omgeving (inrichting<strong>en</strong>) recht<br />
doet aan e<strong>en</strong> criminele zi<strong>en</strong>swijze. Hoe `onnatuurlijk' is de gevang<strong>en</strong>is als<br />
omgeving voor e<strong>en</strong> delinqu<strong>en</strong>t? Uiteraard, elke crimineel zal prober<strong>en</strong><br />
arrestatie <strong>en</strong> det<strong>en</strong>tie te vermijd<strong>en</strong>, maar, zoals later nog duidelijk zal word<strong>en</strong>,<br />
de meest<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>schap als één van de risico's van het vak.<br />
E<strong>en</strong> dader kan daarnaast profijt trekk<strong>en</strong> van zijn det<strong>en</strong>tieperiode, omdat hij<br />
in de gevang<strong>en</strong>is vaak nuttige contact<strong>en</strong>, nieuwe vakk<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ideeën opdoet.<br />
De strafinrichting maakt op deze manier (ongew<strong>en</strong>st) deel uit van het<br />
lev<strong>en</strong>spatroon van veel criminel<strong>en</strong>.<br />
De vraag of bestudering van criminel<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> det<strong>en</strong>tiesituatie wel valide<br />
<strong>en</strong> betrouwbare gegev<strong>en</strong>s kan oplever<strong>en</strong>, wordt door Shover (1972) <strong>en</strong> Agar<br />
(1977) positief beantwoord. Beid<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> van hun interviews<br />
met respectievelijk inbrekers in de gevang<strong>en</strong>is <strong>en</strong> heroïneverslaafd<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> afkickc<strong>en</strong>trum met de uitkomst<strong>en</strong> van hun gesprekk<strong>en</strong> in het 'natuurlijke<br />
milieu'. Ze vond<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> van betek<strong>en</strong>is. Volg<strong>en</strong>s Agar is<br />
de omgeving waarin het onderzoek plaatsvindt van minder belang dan de<br />
relatie die de onderzoeker aangaat met zijn respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
'Traditional ethnographic biases have led us to stress natural context as a key feature of<br />
our approach. In fact, the key feature is not the research setting, but the type of<br />
relationship that is established betwe<strong>en</strong> social sci<strong>en</strong>tist and informant.' (Agar, 1977,<br />
p. 145)<br />
Het is ook onze overtuiging dat de onderzoeker die voldo<strong>en</strong>de vertrouw<strong>en</strong><br />
weet te winn<strong>en</strong>, in de gevang<strong>en</strong>is valide <strong>en</strong> betrouwbare gegev<strong>en</strong>s kan verkrijg<strong>en</strong>.<br />
Wanneer hij de mogelijkheid heeft om naast gesprekk<strong>en</strong> met zijn<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> deze tev<strong>en</strong>s te observer<strong>en</strong> in hun dagelijks lev<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de<br />
gevang<strong>en</strong>is, doet hij er goed aan van deze geleg<strong>en</strong>heid gebruik te mak<strong>en</strong>.<br />
Indi<strong>en</strong> dit om praktische of ethische red<strong>en</strong><strong>en</strong> niet tot de mogelijkhed<strong>en</strong><br />
behoort, is de gevang<strong>en</strong>is als onderzoeksar<strong>en</strong>a e<strong>en</strong> goed alternatief. Voorwaarde<br />
is dan wel dat de onderzoeker zich niet beperkt tot e<strong>en</strong> of meer<br />
interviews met respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, maar ruim de tijd neemt om e<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong>srelatie<br />
met zijn respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op te bouw<strong>en</strong>, alvor<strong>en</strong>s met interview<strong>en</strong> te<br />
beginn<strong>en</strong> (zie Klockars, 1974, pp. 197-226). Zowel buit<strong>en</strong> als binn<strong>en</strong> de<br />
gevang<strong>en</strong>ismur<strong>en</strong> wordt de onderzoeker geconfronteerd met e<strong>en</strong> grote dosis<br />
argwaan. Dit wantrouw<strong>en</strong> valt alle<strong>en</strong> weg te nem<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> langdurige<br />
aanwezigheid in de onderzoeksomgeving (zie Williams e.a., 1992).<br />
Daderonderzoek, hoe veelbelov<strong>en</strong>d ook, k<strong>en</strong>t-ongeacht methode <strong>en</strong><br />
setting van onderzoek-e<strong>en</strong> aantal problem<strong>en</strong>. Kiihne (1986) noemt onder<br />
meer de vermoedelijke onmacht van de meeste daders om met e<strong>en</strong> zekere<br />
verbale kundigheid <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de afstand over zichzelf te vertell<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
subjectieve karakter van de op deze wijze verkreg<strong>en</strong> data. Met betrekking<br />
tot het eerste bezwaar, de geringe afstand die de dader heeft tot zichzelf <strong>en</strong><br />
zijn daad, kan word<strong>en</strong> opgemerkt dat dit zeker niet voor alle daders geldt.<br />
Ook al zijn sommige daders hierin minder succesvol, dan nog moet bedacht<br />
word<strong>en</strong> dat het in laatste instantie niet aan de dader is om deze afstand te<br />
nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de te abstraher<strong>en</strong>, maar dat dit de taak van de onder-
Verantwoording 9<br />
zoeker is. De tweede door Kuhne gesignaleerde moeilijkheid bij dergelijk<br />
onderzoek wordt door hem, terecht, gezi<strong>en</strong> als de belangrijkste.<br />
`Der herkómmliche Kriminelle ist zumeist bereit, zumindest dem Wiss<strong>en</strong>schafter<br />
geg<strong>en</strong>iiber, von dem er keine polizeiliche Verw<strong>en</strong>dung seiner Aussag<strong>en</strong> zu sein<strong>en</strong> last<strong>en</strong><br />
befiircht<strong>en</strong> muss, g<strong>en</strong>auere Auskunfte zu geb<strong>en</strong>, was freilich Kontrolltechnik<strong>en</strong> bzgl.<br />
der subjectiv<strong>en</strong> Richtigkeit seiner Auskunfte keinesfalls iiberflussig macht.' (Kuhne,<br />
1986, pp. 11-12)<br />
Kuhne signaleert hier twee belangwekk<strong>en</strong>de zak<strong>en</strong>: de doorsneedader laat<br />
teg<strong>en</strong> de onderzoeker meer los dan teg<strong>en</strong> de ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> van politie <strong>en</strong><br />
justitie, die zijn verklaring<strong>en</strong> immers direct teg<strong>en</strong> hem kunn<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong>.<br />
Maar m<strong>en</strong> mag niet volstaan met het optek<strong>en</strong><strong>en</strong> van de uitsprak<strong>en</strong> van de<br />
daders; er moet<strong>en</strong> controletechniek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebruikt om de betrouwbaarheid<br />
van de op deze wijze verzamelde gegev<strong>en</strong>s te toets<strong>en</strong>.<br />
In paragraaf 2.3 kom<strong>en</strong> de manier waarop werd geprobeerd vertrouw<strong>en</strong><br />
te winn<strong>en</strong> bij de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de wijze waarop ze werd<strong>en</strong> geïnterviewd,<br />
aan bod. Tev<strong>en</strong>s zull<strong>en</strong> de andere (aanvull<strong>en</strong>de) k<strong>en</strong>nisbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de controlemechanism<strong>en</strong> die werd<strong>en</strong> toegepast, nader word<strong>en</strong> toegelicht.<br />
2.3 K<strong>en</strong>nisbronn<strong>en</strong> <strong>en</strong> verzamel<strong>en</strong> van gegev<strong>en</strong>s<br />
K<strong>en</strong>nisbronn<strong>en</strong><br />
Bij het verzamel<strong>en</strong> van de data werd geput uit vijf bronn<strong>en</strong>:<br />
1. Gesprekk<strong>en</strong> met gedetineerde overvallers.<br />
2. Process<strong>en</strong>-verbaal van de op de geïnterviewde gedetineerd<strong>en</strong> betrekking<br />
hebb<strong>en</strong>de zak<strong>en</strong>.<br />
3. Uittreksels uit het Algeme<strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatieregister van het op<strong>en</strong>baar<br />
ministerie.<br />
4. Interviews met rechercheurs.<br />
5. De overvall<strong>en</strong>-databank van de C<strong>en</strong>trale Recherche Informatiedi<strong>en</strong>st.<br />
Dit rapport is grot<strong>en</strong>deels gebaseerd op de informatie die het resultaat<br />
was van de gesprekk<strong>en</strong> met gedetineerde overvallers. De gegev<strong>en</strong>s uit de<br />
overige k<strong>en</strong>nisbronn<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> als controle van <strong>en</strong>/of aanvulling op de<br />
door de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verstrekte informatie.<br />
2.3.1 Gesprekk<strong>en</strong> met gedetineerde overvallers<br />
Eerste afbak<strong>en</strong>ing van de onderzoekspopulatie<br />
De onderzoekspopulatie bestaat uit mannelijke, gedetineerde overvallers,<br />
vanaf de leeftijd van 18 jaar, in inrichting<strong>en</strong> voor langgestraft<strong>en</strong>.<br />
Het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> is overweg<strong>en</strong>d mann<strong>en</strong>werk. Vrouw<strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> kleine minderheid uit van de overvallerspopulatie. In de jar<strong>en</strong> tachtig<br />
was slechts drie proc<strong>en</strong>t van de aangehoud<strong>en</strong> daders van het vrouwelijk<br />
geslacht (Van d<strong>en</strong> Eshof <strong>en</strong> Van der Heijd<strong>en</strong>, 1990, p. 61). Dit feit, in<br />
sam<strong>en</strong>hang met de hieronder beschrev<strong>en</strong> arbeidsint<strong>en</strong>sieve onderzoeksmethode,<br />
leidde tot het besluit de onderzoekspopulatie te beperk<strong>en</strong> tot man-
10 Hoofdstuk 2<br />
n<strong>en</strong>. Het zou e<strong>en</strong> te grote investering van tijd <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie hebb<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>d<br />
om vier tot zes wek<strong>en</strong> te sp<strong>en</strong>der<strong>en</strong> aan het inleid<strong>en</strong>de werk dat per inrichting<br />
nodig was, waarna wellicht e<strong>en</strong> of twee vrouwelijke overvallers te<br />
interview<strong>en</strong> war<strong>en</strong>.<br />
De beperking tot gedetineerde overvallers vloeit voort uit het feit dat<br />
we, gegev<strong>en</strong> de tijd die ter beschikking stond, alle<strong>en</strong> in contact kond<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> redelijk aantal overvallers op het mom<strong>en</strong>t dat ze vastzat<strong>en</strong><br />
(zie Inciardi, 1977).<br />
Overvallers kunn<strong>en</strong>, na arrestatie, op verscheid<strong>en</strong>e plaats<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vastgehoud<strong>en</strong>.<br />
Daders die zich in huiz<strong>en</strong> van bewaring bevond<strong>en</strong>, blev<strong>en</strong> noodgedwong<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> de onderzoekspopulatie, omdat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die daar verblijv<strong>en</strong><br />
meestal nog verdacht<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> derhalve niet geïnterviewd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Tuchtschol<strong>en</strong>, waar jongere gevang<strong>en</strong><strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>, herberg<strong>en</strong> waarschijnlijk<br />
weinig pot<strong>en</strong>tiële respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Ze viel<strong>en</strong> daarom, net als de strafinrichting<strong>en</strong><br />
voor vrouw<strong>en</strong>, buit<strong>en</strong> de in aanmerking kom<strong>en</strong>de inrichting<strong>en</strong>.<br />
Het veldwerk werd verricht in de volg<strong>en</strong>de vijf inrichting<strong>en</strong> voor<br />
langgestraft<strong>en</strong>:<br />
- De Marwei, Leeuward<strong>en</strong><br />
- Norgerhav<strong>en</strong>, Ve<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong><br />
- Bank<strong>en</strong>bosch, Ve<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong><br />
- Esserheem, Ve<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong><br />
- Jeugdgevang<strong>en</strong>is, Zutph<strong>en</strong><br />
In elk van deze gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> probeerd<strong>en</strong> we gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> periode van<br />
circa twee maand<strong>en</strong> zo veel mogelijk overvallers er toe te beweg<strong>en</strong> aan het<br />
onderzoek mee te werk<strong>en</strong>.<br />
Werv<strong>en</strong> van respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Het in de antropologie veelvuldig gehanteerde perspectief van de participer<strong>en</strong>de<br />
waarneming berust op het vermog<strong>en</strong> tot betrokk<strong>en</strong>heid bij het lev<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> andere cultuur, door eraan deel te nem<strong>en</strong>, èn het vermog<strong>en</strong> tot distantie,<br />
door het te observer<strong>en</strong>. Dit perspectief is ook goed toepasbaar in de<br />
eig<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving, bijvoorbeeld wanneer m<strong>en</strong> subcultur<strong>en</strong> bestudeert. Ook<br />
in de gevang<strong>en</strong>is doet de onderzoeker er goed aan tot op zekere hoogte te<br />
participer<strong>en</strong> in de geme<strong>en</strong>schap van gedetineerd<strong>en</strong>. Kwalitatief onderzoek,<br />
dat wordt gek<strong>en</strong>merkt door e<strong>en</strong> (meer dan bij kwantitatief onderzoek gebruikelijke)<br />
persoonlijke betrokk<strong>en</strong>heid bij de onderzocht<strong>en</strong>, is bij uitstek<br />
geschikt voor het do<strong>en</strong> van onderzoek in gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. Om betrokk<strong>en</strong>heid<br />
te uit<strong>en</strong> (<strong>en</strong> tot op zekere hoogte betrokk<strong>en</strong> te rak<strong>en</strong>) participeerd<strong>en</strong> we zo<br />
veel mogelijk in de activiteit<strong>en</strong> in de diverse gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. We nam<strong>en</strong> de<br />
tijd die nodig was om vertrouwd te rak<strong>en</strong> met gedetineerd<strong>en</strong>, bewaarders,<br />
bestuurders <strong>en</strong> hun respectievelijke overlegorgan<strong>en</strong> van elke bezochte<br />
inrichting.<br />
De onderzoeker die zich in de gevang<strong>en</strong>is begeeft, krijgt daar onvermijdelijk<br />
te mak<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong>de groepering<strong>en</strong> met teg<strong>en</strong>gestelde belang<strong>en</strong>.<br />
Ook indi<strong>en</strong> zijn interesse uitgaat naar de daar gedetineerde m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, zal hij<br />
in zijn poging<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>isvolle contact<strong>en</strong> te legg<strong>en</strong>, stuit<strong>en</strong> op bureaucratische<br />
barrières. Om het onderzoek in e<strong>en</strong> inrichting uit te kunn<strong>en</strong> voer<strong>en</strong>,
Verantwoording 11<br />
zal de onderzoeker de directie <strong>en</strong> de overige stafled<strong>en</strong> van de relevantie van<br />
het project moet<strong>en</strong> overtuig<strong>en</strong>. De persoon die de functie van `hoofd bejeg<strong>en</strong>ing'<br />
vervult, zal eis<strong>en</strong> dat de privacy <strong>en</strong> andere belang<strong>en</strong> van de gedetineerd<strong>en</strong><br />
niet word<strong>en</strong> geschaad. Bewaarders <strong>en</strong> werkmeesters hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
aanvankelijke scepsis die gevoed wordt door de angst dat de aanwezigheid<br />
van de onderzoeker de normale gang van zak<strong>en</strong> zal verstor<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> hun<br />
beheersfunctie hecht<strong>en</strong> ze er groot belang aan dat de aan de basis van het<br />
gevang<strong>en</strong>isregiem staande routine <strong>en</strong> regelmaat gehandhaafd blijv<strong>en</strong> (zie<br />
Letkemann, 1973, p. 168). De onderzoeker zal zijn bedoeling<strong>en</strong> met het<br />
onderzoek <strong>en</strong> de gebruikte werkwijze moet<strong>en</strong> toelicht<strong>en</strong> <strong>en</strong> afsprak<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t de wijze waarop hij zich in de inrichting wil <strong>en</strong> kan<br />
gedrag<strong>en</strong>. Het verdi<strong>en</strong>t daarom de voorkeur dat de onderzoeker-voor hij<br />
zich daadwerkelijk in de inrichting begeeft-de vergadering<strong>en</strong> van de<br />
diverse personeelsgeleding<strong>en</strong> bezoekt.<br />
Allereerst echter di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> alle gedetineerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> alle personeelsled<strong>en</strong> in<br />
de inrichting op de hoogte te word<strong>en</strong> gebracht. We maakt<strong>en</strong> daartoe folders<br />
voor beide groepering<strong>en</strong>, met-naast onze foto's-e<strong>en</strong> tekst waarin<br />
zo goed mogelijk werd duidelijk gemaakt wie we war<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat we daar<br />
kwam<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. We vermeldd<strong>en</strong> dat het onderzoek werd uitgevoerd in e<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>werkingsverband van de Universiteit van Amsterdam <strong>en</strong> het <strong>WODC</strong>,<br />
dat we probeerd<strong>en</strong> inzicht te verkrijg<strong>en</strong> in het persoonlijk verled<strong>en</strong>, de<br />
beweegred<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> de ideeën van overvallers, dat deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die meewerkt<strong>en</strong><br />
aan het onderzoek hier ge<strong>en</strong> nadelige gevolg<strong>en</strong> van zoud<strong>en</strong> ondervind<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dat alles strikt vertrouwelijk zou word<strong>en</strong> behandeld. Het is van groot belang<br />
dat alle gedetineerd<strong>en</strong> tegelijkertijd zo'n folder krijg<strong>en</strong>. Gerucht<strong>en</strong><br />
ontstaan dan wanneer er e<strong>en</strong> gebrek aan informatie is (Shibutani, 1966). In<br />
e<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>is stek<strong>en</strong> gerucht<strong>en</strong> zeer snel de kop op, gerucht<strong>en</strong> die vrijwel<br />
altijd schadelijk zijn voor de positie van de onderzoeker. Wanneer m<strong>en</strong> er<br />
zorg voor draagt dat alle gedetineerd<strong>en</strong> tegelijkertijd ingelicht word<strong>en</strong>,<br />
neemt m<strong>en</strong> de voedingsbodem voor gerucht<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels weg.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de vergadering<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de geleding<strong>en</strong> van het personeel<br />
di<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> aantal zak<strong>en</strong> duidelijk gemaakt te word<strong>en</strong>. We merkt<strong>en</strong><br />
dat het belangrijk was van tevor<strong>en</strong> te meld<strong>en</strong> dat onze aandacht in eerste <strong>en</strong><br />
laatste instantie uitging naar de gedetineerd<strong>en</strong>. De relatie tuss<strong>en</strong> gedetineerd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> bewar<strong>en</strong>d personeel kan meer of minder `hard' zijn (zie Grap<strong>en</strong>daal,<br />
1987, pp. 46-56), maar altijd blijv<strong>en</strong> het groepering<strong>en</strong> met teg<strong>en</strong>gestelde<br />
belang<strong>en</strong>. We koz<strong>en</strong> daarom bewust voor e<strong>en</strong> opstelling waarbij we<br />
bewaarders zo veel mogelijk negeerd<strong>en</strong>. Deze keuze, <strong>en</strong> de grond<strong>en</strong> daarvoor,<br />
moest<strong>en</strong> vooraf duidelijk gemaakt word<strong>en</strong> aan het personeel, om<br />
misverstand<strong>en</strong> <strong>en</strong> ergernis te voorkom<strong>en</strong>. Daarnaast bleek ons dat sommige<br />
bewaarders het idee huldigd<strong>en</strong> dat we stiekem e<strong>en</strong> onderzoek ded<strong>en</strong> naar<br />
het functioner<strong>en</strong> van de inrichting. Ook deze notie moest met klem weerlegd<br />
word<strong>en</strong>. Voorts vroeg<strong>en</strong> we het personeel om de gedetineerd<strong>en</strong> die<br />
h<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> over het onderzoek, naar ons door te verwijz<strong>en</strong>.<br />
Nadat alle gedetineerd<strong>en</strong> het introductiefoldertje hadd<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>, maakt<strong>en</strong><br />
we afsprak<strong>en</strong> met de gedetineerd<strong>en</strong>commissie (gedeco). Hierin hebb<strong>en</strong><br />
vaak de sociaal sterkere gedetineerd<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de afdeling<strong>en</strong>
12 Hoofdstuk 2<br />
zitting. Ze vervull<strong>en</strong> veelal e<strong>en</strong> rol als `opinion leader' op hun afdeling.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de gedeco-vergadering verteld<strong>en</strong> we over inhoudelijke <strong>en</strong> methodische<br />
aspect<strong>en</strong> van het onderzoek. De onderzoeker doet er goed aan<br />
vooraf alle mogelijke vrag<strong>en</strong> te voorzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong> paraat te hebb<strong>en</strong>.<br />
Vooral vrag<strong>en</strong> over de opdrachtgever, het doel van het onderzoek <strong>en</strong> de<br />
ev<strong>en</strong>tuele negatieve consequ<strong>en</strong>ties voor de gedetineerd<strong>en</strong> kan hij dan tegemoet<br />
zi<strong>en</strong>. Belangrijk is dat hij zelfbewust <strong>en</strong> zonder lang nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong><br />
produceert. In veel gevall<strong>en</strong> is het feit duit hij e<strong>en</strong> antwoord heeft<br />
belangrijker dan de precieze inhoud daarvan. De gedeco-led<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> in<br />
de tijd die verstreek tuss<strong>en</strong> de vergadering <strong>en</strong> het mom<strong>en</strong>t waarop we naar<br />
de afdeling kwam<strong>en</strong> om ding<strong>en</strong> toe te licht<strong>en</strong>, vrag<strong>en</strong> van mede-gedetineerd<strong>en</strong><br />
op hun afdeling over het onderzoek al deels beantwoord<strong>en</strong>.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de eerste gedeco-vergadering, in de jeugdgevang<strong>en</strong>is in Zutph<strong>en</strong>,<br />
werd<strong>en</strong> we geconfronteerd met e<strong>en</strong> kwestie die gedur<strong>en</strong>de de hele veldwerkperiode<br />
problematisch zou blijv<strong>en</strong>. Wet<strong>en</strong>d dat `justitie' voor de meeste<br />
gedetineerd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> scheldwoord is, beslot<strong>en</strong> we dat woord zo weinig mogelijk<br />
te gebruik<strong>en</strong>. Slechts wanneer gedetineerd<strong>en</strong> daar rechtstreeks naar<br />
vroeg<strong>en</strong>, gav<strong>en</strong> we aan dat het <strong>WODC</strong> - de naam die op onze introductiefolders<br />
stond-het onderzoekbureau van het ministerie van Justitie is.<br />
Zo snel mogelijk na de gedeco-vergadering maakt<strong>en</strong> wij met de kamerwacht<strong>en</strong><br />
van iedere afdeling afsprak<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> introductiepraatje op de<br />
afdeling. Deze introductiepraatjes verliep<strong>en</strong> niet altijd ev<strong>en</strong> voorspoedig.<br />
De onderzoeker moet opgewass<strong>en</strong> zijn teg<strong>en</strong> desinteresse <strong>en</strong> spot <strong>en</strong> moet<br />
concurrer<strong>en</strong> met de televisie <strong>en</strong> het biljart. Lang niet altijd kreg<strong>en</strong> we de<br />
aandacht van alle daar aanwezige gedetineerd<strong>en</strong>, maar meestal lukte het e<strong>en</strong><br />
aantal geïnteresseerd<strong>en</strong> om ons he<strong>en</strong> te verzamel<strong>en</strong>.<br />
Na deze introductie volgde e<strong>en</strong> fase in het veldwerk die gek<strong>en</strong>merkt<br />
werd door het veelvuldig aanwezig zijn in de gevang<strong>en</strong>is, waarbij zoveel<br />
mogelijk contact<strong>en</strong> met verschill<strong>en</strong>de gedetineerd<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangegaan.<br />
Van belang is dat de onderzoeker wordt waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door de<br />
gedetineerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun nieuwsgierigheid wekt. Zij mog<strong>en</strong> zich echter door<br />
de werkwijze <strong>en</strong> de aanwezigheid van de onderzoeker niet bedreigd voel<strong>en</strong>.<br />
T<strong>en</strong> slotte is het uitermate belangrijk dat de onderzoeker zichzelf blijft <strong>en</strong><br />
niet probeert te reager<strong>en</strong> of te handel<strong>en</strong> als ware hij e<strong>en</strong> gedetineerde. Deze<br />
te ver doorgevoerde vorm van `going native' (in taalgebruik, uiterlijk <strong>en</strong><br />
gedrag) resulteert eerder in bevreemding dan acceptatie (zie Whyte, 1981,<br />
p. 304; Hannerz, 1969, pp. 206-207; Polsky, 1971, pp. 122-123).<br />
Voor de onderzoeker wordt de periode na de eerste introductie gek<strong>en</strong>merkt<br />
door e<strong>en</strong> zekere ongelijkwaardigheid t<strong>en</strong> opzichte van de gedetineerd<strong>en</strong>.<br />
Deze ongelijkwaardigheid uit zich op drie verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong>:<br />
de onbek<strong>en</strong>dheid van de onderzoeker met de structuur van de gevang<strong>en</strong>is,<br />
de relatieve onbek<strong>en</strong>dheid van de onderzoeker met het lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> de regels<br />
in de inrichting <strong>en</strong> t<strong>en</strong> slotte de onbek<strong>en</strong>dheid van de onderzoeker met de<br />
gevang<strong>en</strong>ispopulatie.<br />
Het eerste punt van ongelijkheid, de onbek<strong>en</strong>dheid van de onderzoeker<br />
met de ruimtelijke structuur van de gevang<strong>en</strong>is, moet zo snel mogelijk
Verantwoording 13<br />
ondervang<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Niet alle<strong>en</strong> omdat de onderzoeker zijn weg moet<br />
kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>, maar vooral omdat deze structuur e<strong>en</strong> rol speelt in de wijze<br />
waarop het veldwerk verloopt. In elke gevang<strong>en</strong>is zijn plekk<strong>en</strong> die bezocht<br />
word<strong>en</strong> door grote aantall<strong>en</strong> gedetineerd<strong>en</strong>: de bibliotheek, de sport- <strong>en</strong><br />
fitnessruimtes, binn<strong>en</strong>plaats, personeelsvertrekk<strong>en</strong>, huiskamers <strong>en</strong> ontspanningsruimtes.<br />
Sommige plekk<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> toe aan het personeel, andere<br />
ruimtes zijn meer het domein van gedetineerd<strong>en</strong>. Het is voor de onderzoeker<br />
belangrijk zo snel mogelijk de verschill<strong>en</strong>de ontmoetingsplekk<strong>en</strong> te<br />
lokaliser<strong>en</strong> <strong>en</strong> hierbij te bepal<strong>en</strong> wat de status van deze ruimtes voor de<br />
gedetineerd<strong>en</strong> is. Aangezi<strong>en</strong> de onderzoeker zich allereerst e<strong>en</strong> positie di<strong>en</strong>t<br />
te verwerv<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de gedetineerd<strong>en</strong>, zijn de plekk<strong>en</strong> welke ligg<strong>en</strong> op<br />
neutraal terrein het meest geschikt om de eerste contact<strong>en</strong> met de gedetineerd<strong>en</strong><br />
aan te gaan. Plaats<strong>en</strong> die door gedetineerd<strong>en</strong> als hun territorium<br />
word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, zijn hiervoor in eerste instantie onbruikbaar. De plekk<strong>en</strong><br />
waar het personeel zich gewoonlijk ophoudt, zijn <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> onbruikbaar<br />
om serieuze contact<strong>en</strong> met gedetineerd<strong>en</strong> aan te gaan.<br />
Zowel de gedetineerd<strong>en</strong> als het personeel zull<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> de onderzoeker<br />
in één van de twee groep<strong>en</strong> te plaats<strong>en</strong>. Voor de onderzoeker is het<br />
echter van belang tot ge<strong>en</strong> van beide kamp<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d, wel in<br />
het minst tot dat van het personeel. Voor gedetineerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> personeel moet<br />
zo snel mogelijk duidelijk zijn dat de onderzoeker e<strong>en</strong> aparte status heeft.<br />
Dit zal tot uitdrukking moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in de wijze waarop hij zich opstelt <strong>en</strong><br />
gedraagt t<strong>en</strong> opzichte van beide groepering<strong>en</strong>.<br />
Bewar<strong>en</strong>d personeel wordt door de gedetineerd<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong> als de teg<strong>en</strong>partij. E<strong>en</strong> van onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oemde het vrijwillig<br />
veelvuldig in contact tred<strong>en</strong> van gedetineerd<strong>en</strong> met de bewaarders<br />
als `heul<strong>en</strong> met de Duitsers'.<br />
De onderzoeker zal daarom het contact met het personeel - met name het<br />
bewar<strong>en</strong>d personeel-tot e<strong>en</strong> minimum moet<strong>en</strong> beperk<strong>en</strong>. Hij doet er goed<br />
aan de onvermijdelijke contact<strong>en</strong> met personeel controleerbaar te mak<strong>en</strong><br />
voor gedetineerd<strong>en</strong>. In concreto betek<strong>en</strong>de dit dat we conversaties met bewaarders<br />
zoveel mogelijk voerd<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> gehoorafstand van gedetineerd<strong>en</strong>.<br />
Het initiatief tot contact kan g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door de onderzoeker of de<br />
gedetineerde. De eerste contact<strong>en</strong> zijn van belang, omdat ze e<strong>en</strong> ingang<br />
vorm<strong>en</strong> tot de rest van de gedetineerd<strong>en</strong>populatie. Er leeft, zeker in eerste<br />
instantie, e<strong>en</strong> grote nieuwsgierigheid onder gedetineerd<strong>en</strong> naar de .persoon<br />
van de onderzoeker <strong>en</strong> naar de red<strong>en</strong> van zijn aanwezigheid. Allerlei vrag<strong>en</strong><br />
over het waarom, het nut <strong>en</strong> de validiteit van het onderzoek word<strong>en</strong><br />
juist in deze fase `<strong>en</strong> masse' gesteld. Deze vrag<strong>en</strong> varieerd<strong>en</strong> van `Ar<strong>en</strong>'t<br />
you a little bit young to write a book about robbers?' <strong>en</strong> `Will<strong>en</strong> jullie zelf<br />
soms de perfecte overval zett<strong>en</strong>?' tot `Hoe hebb<strong>en</strong> jullie toestemming gekreg<strong>en</strong><br />
om hierbinn<strong>en</strong> onderzoek te do<strong>en</strong>, niemand komt hierin'. De t<strong>en</strong>eur<br />
van deze vrag<strong>en</strong> liep uite<strong>en</strong> van vri<strong>en</strong>delijk bedoeld, belangstell<strong>en</strong>d tot<br />
aanvall<strong>en</strong>d.
14 Hoofdstuk 2<br />
Rond vier uur kwam de beroemde gedetineerde Julian7 naar buit<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> boek in<br />
zijn hand. Hij ging zitt<strong>en</strong> <strong>en</strong> keek voortdur<strong>en</strong>d mijn richting op. Na korte tijd stond hij<br />
op <strong>en</strong> ik wist dat hij naar me toe zou kom<strong>en</strong>. 'B<strong>en</strong> jij niet e<strong>en</strong> van die onderzoekers?'<br />
'Ja dat klopt.' 'Waarom hebb<strong>en</strong> jullie er niet bijgezet dat het <strong>WODC</strong> van justitie is?<br />
Dat vind ik onethisch.' Terwijl hij dat zei begon hij zich zichtbaar kwaad te mak<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wilde hij boos doorlop<strong>en</strong>. Ik eiste e<strong>en</strong> kans om ding<strong>en</strong> uit te legg<strong>en</strong>. Hij kwam naast<br />
me op het bankje zitt<strong>en</strong> <strong>en</strong> luisterde nauwgezet naar mijn verhaal ... (fragm<strong>en</strong>t dagboek<br />
onderzoeker)<br />
Het is zaak voortdur<strong>en</strong>d op vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> opmerking<strong>en</strong> van gedetineerd<strong>en</strong> in te<br />
gaan. Het is aan de onderzoeker om te beoordel<strong>en</strong> welke vrag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bedreiging<br />
kunn<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> voor het welslag<strong>en</strong> van het onderzoek.<br />
E<strong>en</strong> tweede mogelijkheid is dat de onderzoeker de contact<strong>en</strong> initieert.<br />
Bijzonder geschikt zijn in dit verband de verschill<strong>en</strong>de, voor of door gedetineerd<strong>en</strong><br />
georganiseerde activiteit<strong>en</strong>: sport, spelletjes als kaart<strong>en</strong> <strong>en</strong> biljart<strong>en</strong>,<br />
muziek mak<strong>en</strong>.<br />
Op het mom<strong>en</strong>t dat de onderzoeker het gevoel heeft dat er 'rapporti8 is<br />
bereikt, kunn<strong>en</strong> die eerste connecties de basis vorm<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> groot aantal<br />
verdere contact<strong>en</strong>. Met hulp van deze person<strong>en</strong> is het mogelijk verder in<br />
diverse subgroepjes geïntroduceerd te word<strong>en</strong>. Langzamerhand leert de<br />
onderzoeker al do<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> groot deel van de bevolking k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong>-zeker<br />
zo belangrijk - zij ler<strong>en</strong> de onderzoeker k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
De gedetineerd<strong>en</strong> zijn verdeeld in verschill<strong>en</strong>de informele groep<strong>en</strong> waarbij<br />
groepsvorming vaak op basis van etnische loyaliteit ontstaat.' Dit is<br />
<strong>en</strong>erzijds e<strong>en</strong> voordeel voor de onderzoeker; e<strong>en</strong> structurele negatieve houding<br />
van bepaalde gedetineerd<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t niet dat het onderzoek in gevaar<br />
komt. Anderzijds is het ook nadelig, omdat er steeds opnieuw groep<strong>en</strong> of<br />
individu<strong>en</strong> zijn die b<strong>en</strong>aderd of overtuigd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> van het nut van<br />
het onderzoek.<br />
Het winn<strong>en</strong> van vertrouw<strong>en</strong> is afhankelijk van e<strong>en</strong> goede introductie <strong>en</strong><br />
het voorzichtig op- <strong>en</strong> uitbouw<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> netwerk van contact<strong>en</strong>. Agar<br />
merkt terecht op dat het belang van e<strong>en</strong> goede introductie ook weer niet<br />
overdrev<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong>.<br />
'My own feeling is to agree with people like William Whyte and Rosallie Wax who<br />
conclude that people judged them on how they conducted themselves on a day to day<br />
basis rather than on official explanations they offered.' (1980, p. 60)<br />
7 Wanneer in dit rapport ge<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>tnummers maar nam<strong>en</strong> zijn gebruikt, betreft het<br />
vanzelfsprek<strong>en</strong>d gefingeerde nam<strong>en</strong>.<br />
8 E<strong>en</strong> sociologisch woord<strong>en</strong>boek geeft de volg<strong>en</strong>de omschrijving van 'rapport': 'As used in<br />
sociology and cultural anthropology, a sympathetic and harmonious relationship betwe<strong>en</strong><br />
an investigator and his subject or subjects. To achieve rapport the investigator usually<br />
tries to gain the confid<strong>en</strong>ce of his subjects by showing them that his investigation is not<br />
going to cause their harm. (...) The researcher in addition tries to show his respond<strong>en</strong>ts<br />
that the information gained will be used to improve understanding of the respond<strong>en</strong>ts'<br />
community or group (...)' (Theodorson and Theodorson, 1979).<br />
9<br />
Volg<strong>en</strong>s Grap<strong>en</strong>daal kunn<strong>en</strong> naast e<strong>en</strong> gedeelde culturele achtergrond ook druggebruik, de<br />
gevang<strong>en</strong>isstructuur, de ontslagdatum <strong>en</strong> sympathie meespel<strong>en</strong> in de totstandkoming van<br />
(sub)groep<strong>en</strong> (1987, pp. 43-54).
Verantwoording 15<br />
In zijn dagelijkse interacties met gedetineerd<strong>en</strong> krijgt de onderzoeker soms<br />
de mogelijkheid te bewijz<strong>en</strong> dat hij hun vertrouw<strong>en</strong> waard is. Het motto<br />
`actions speak louder than words' bleek zeker ook in de gevang<strong>en</strong>is van<br />
toepassing, hetge<strong>en</strong> ook blijkt uit het volg<strong>en</strong>de fragm<strong>en</strong>t uit het veldwerkdagboek.<br />
Gister<strong>en</strong> mijn eerste interview gehoud<strong>en</strong> met Kagan. Het ging vrij stroef; hij was er<br />
niet altijd bij betrokk<strong>en</strong>. Hij was erg bezig met het feit dat hij maandag het land uitgezet<br />
zou word<strong>en</strong>. (...) Vanmiddag zat<strong>en</strong> we (onderzoekers) te et<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> café in het<br />
c<strong>en</strong>trum. Ope<strong>en</strong>s me<strong>en</strong> ik tuss<strong>en</strong> de passant<strong>en</strong> Kagan te ontdekk<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong> later komt hij<br />
terug <strong>en</strong> tot onze grote verbazing blijkt hij het inderdaad te zijn. Hij wil in eerste<br />
instantie naar binn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, maar ziet ons zitt<strong>en</strong>. Ik zwaai naar hem <strong>en</strong> hij legt e<strong>en</strong><br />
vinger op zijn mond t<strong>en</strong> tek<strong>en</strong> dat we stil moet<strong>en</strong> zijn. Om half vier b<strong>en</strong> ik naar de<br />
bajes gegaan <strong>en</strong> to<strong>en</strong> bleek dat er vier gedetineerd<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ontsnapt. Naast Kagan e<strong>en</strong><br />
zekere Chet, die in de cel naast Kagan zat. Jonkie, die zijn medewerking aan het<br />
onderzoek al had toegezegd, is helaas ook vertrokk<strong>en</strong>. En verder Charlie. (...) Hans<br />
vroeg mij tijd<strong>en</strong>s het interview dat ik de volg<strong>en</strong>de dag met hem had of ik wist, dat er<br />
e<strong>en</strong> paar over de muur war<strong>en</strong> gegaan. "Ja", zei ik, "die hebb<strong>en</strong> we gister<strong>en</strong> in het<br />
c<strong>en</strong>trum zi<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>." "Heb je niet naar de bajes gebeld?", vroeg hij onmiddellijk.<br />
"Nee, natuurlijk niet", waarop Hans antwoordde met "Okee dan!'- (fragm<strong>en</strong>t dagboek<br />
onderzoeker)<br />
Deze zich bij toeval aandi<strong>en</strong><strong>en</strong>de situaties moet<strong>en</strong> door de onderzoeker<br />
word<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ut; ze bied<strong>en</strong> uitstek<strong>en</strong>de mogelijkhed<strong>en</strong> tot het winn<strong>en</strong> van<br />
vertrouw<strong>en</strong> (zie Inciardi, 1977, p. 69; Williams e.a., 1992, pp. 367-368).<br />
Onze keuze om te zwijg<strong>en</strong> over de ontsnapping van deze vier gedetineerd<strong>en</strong><br />
houdt verband met de onafhankelijke positie die de onderzoeker in de<br />
gevang<strong>en</strong>is moet innem<strong>en</strong> om het onderzoek goed te kunn<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>.<br />
Voordat het veldwerk begon, hebb<strong>en</strong> we onderling afsprak<strong>en</strong> gemaakt over<br />
de wijze waarop we op verschill<strong>en</strong>de situaties zoud<strong>en</strong> reager<strong>en</strong>. Drank <strong>en</strong><br />
drugs zoud<strong>en</strong> we onder ge<strong>en</strong> beding de inrichting binn<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, maar het<br />
gebruik van deze middel<strong>en</strong> door gedetineerd<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> we niet aan het<br />
personeel meedel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> op hand<strong>en</strong> zijnde ontsnappingspoging zoud<strong>en</strong> we<br />
alle<strong>en</strong> dan meld<strong>en</strong> als hierbij gebruik zou word<strong>en</strong> gemaakt van wap<strong>en</strong>s.<br />
We vond<strong>en</strong> in elke inrichting ongeveer e<strong>en</strong> kwart van de op dat mom<strong>en</strong>t<br />
gedetineerde overvallers bereid aan het onderzoek mee te werk<strong>en</strong>. P<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tiaire<br />
Inrichting Bank<strong>en</strong>bosch vormde hierop e<strong>en</strong> uitzondering; daar interviewd<strong>en</strong><br />
we bijna de helft van de op dat mom<strong>en</strong>t aanwezige overvallers.<br />
We schrev<strong>en</strong> van de persoonskaart<strong>en</strong> uit de gevang<strong>en</strong>isadministratie<br />
alle<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s over van gedetineerd<strong>en</strong> die zich bereid hadd<strong>en</strong> verklaard<br />
mee te werk<strong>en</strong> aan het onderzoek. We noteerd<strong>en</strong> naam, geboortedatum,<br />
geboorteplaats, woonplaats <strong>en</strong> delict. Het overnem<strong>en</strong> van gegev<strong>en</strong>s van<br />
persoonskaart<strong>en</strong> van de overvallers die niet w<strong>en</strong>st<strong>en</strong> mee te werk<strong>en</strong> aan het<br />
onderzoek, stuitte op ethische bezwar<strong>en</strong> van de directies. Deze kaart<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s wel geteld.<br />
Zoals eerder werd vermeld, komt het delict overval niet als zodanig<br />
voor in het Wetboek van Strafrecht, maar valt het bijna altijd onder de artt.<br />
312 (diefstal met geweld) <strong>en</strong>/of 317 (afpersing). In tabel 2 is het aantal<br />
overvallers per inrichting gebaseerd op het aantal persoonskaart<strong>en</strong> waarop<br />
bov<strong>en</strong>staande artikels voorkwam<strong>en</strong>, al dan niet in combinatie.
16<br />
Tabel 2: Gedetineerd<strong>en</strong>, overvallers <strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> per inrichting<br />
Hoofdstuk 2<br />
inrichting gedetineerd<strong>en</strong> overvallers respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
De Marwei 240 49 10<br />
Norgerhav<strong>en</strong> 138 17 4<br />
Esserheem 140 28 7<br />
Bank<strong>en</strong>bosch 240 25 12<br />
Zutph<strong>en</strong> 88 40 10<br />
totaal 846 159 43<br />
Van d<strong>en</strong> Eshof <strong>en</strong> Van der Heijd<strong>en</strong> (1990) pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s over<br />
de etnische achtergrond van daders; zij beperk<strong>en</strong> zich tot de vermelding dat<br />
82% van de overvallers uit hun onderzoek de Nederlandse nationaliteit<br />
bezit. Bij 39 van onze 43 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> was dat ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s het geval. E<strong>en</strong><br />
indeling van onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op basis van etnische achtergrond <strong>en</strong> de<br />
leeftijd t<strong>en</strong> tijde van de (laatste) overval levert tabel 3 op.<br />
Wij hebb<strong>en</strong> de 43 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die uiteindelijk aan het onderzoek hebb<strong>en</strong><br />
deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het veldwerk geworv<strong>en</strong>.<br />
Het kwam wel voor dat overvallers zich na het introductiepraatje op<br />
de afdeling direct opgav<strong>en</strong> als respond<strong>en</strong>t. De meeste andere pot<strong>en</strong>tiële<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wild<strong>en</strong>, voor ze zich als overvaller k<strong>en</strong>baar maakt<strong>en</strong>, eerst de<br />
mogelijkheid hebb<strong>en</strong> om ons <strong>en</strong> onze bedoeling<strong>en</strong> te peil<strong>en</strong>. In elke inrichting<br />
hadd<strong>en</strong> we na <strong>en</strong>kele wek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> globaal beeld van de daar verblijv<strong>en</strong>de<br />
overvallerspopulatie.<br />
Wanneer we dat algem<strong>en</strong>e overzicht e<strong>en</strong>maal hadd<strong>en</strong>, moest<strong>en</strong> we per<br />
overvaller bepal<strong>en</strong> of het mom<strong>en</strong>t was aangebrok<strong>en</strong> dat we hem kond<strong>en</strong><br />
vrag<strong>en</strong> zijn medewerking te verl<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dit vrag<strong>en</strong> om medewerking moest<br />
zeker niet te vroeg gebeur<strong>en</strong>, omdat dan steevast e<strong>en</strong> afwijzing volgde. E<strong>en</strong><br />
gedetineerde die e<strong>en</strong>maal `nee' had gezegd, was daarna vaak niet meer van<br />
zijn besluit af te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> gedetineerde heeft meerdere red<strong>en</strong><strong>en</strong> om zijn medewerking te ontzegg<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> van de codes die criminel<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong>, is dat je `niet praat'.<br />
Zelfs binn<strong>en</strong> het criminele circuit spreekt m<strong>en</strong> slechts met weinig<strong>en</strong> over de<br />
eig<strong>en</strong> criminele activiteit<strong>en</strong>. Het was onze opgave om bij zoveel mogelijk<br />
pot<strong>en</strong>tiële respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de vertrouw<strong>en</strong> te winn<strong>en</strong> om de zwijgnorm<br />
te doorbrek<strong>en</strong>. De sociale controle is groot in gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. We zorgd<strong>en</strong><br />
er dan ook voor dat we alle<strong>en</strong> war<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tiële respond<strong>en</strong>t op het<br />
mom<strong>en</strong>t dat we zijn medewerking vroeg<strong>en</strong>.<br />
Voorts omkleedde m<strong>en</strong>ige<strong>en</strong> zijn weigering met de red<strong>en</strong> dat hij `niet<br />
wilde meehelp<strong>en</strong> met het verpest<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> markt'. De angst bestond<br />
dat de informatie zou word<strong>en</strong> gebruikt door politie <strong>en</strong> justitie, met als<br />
mogelijke consequ<strong>en</strong>ties e<strong>en</strong> verhevigde repressie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> betere beveiliging<br />
van de object<strong>en</strong>, iets wat we desgevraagd overig<strong>en</strong>s nooit ontk<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Wanneer<br />
m<strong>en</strong> hoorde welke onderwerp<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de interviews zoal ter sprake<br />
zoud<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, was dat vaak e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om terughoud<strong>en</strong>d te zijn. Medewerking<br />
werd ook geweigerd door overvallers die bij de rechtszitting, al
Verantwoording 17<br />
Tabel 3: Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> naar etnische achtergrond <strong>en</strong> leeftijd t<strong>en</strong> tijde van de (laatste) overval<br />
etnische achtergrond leeftijd in jar<strong>en</strong> totaal<br />
18 Hoofdstuk 2<br />
zoeker, e<strong>en</strong>maal geaccepteerd binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> (sub)groepje gedetineerd<strong>en</strong>, zal<br />
opnieuw naar buit<strong>en</strong> toe moet<strong>en</strong> tred<strong>en</strong> om zijn netwerk te vergrot<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> klein aantal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> we al voor het eerste interview.<br />
In het bov<strong>en</strong>staande werd al duidelijk dat het voorkwam dat iemand zei te<br />
will<strong>en</strong> meedo<strong>en</strong> <strong>en</strong> nog voor het eerste interview de inrichting ontvluchtte.<br />
Dit was bij twee respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het geval. Vaker verlor<strong>en</strong> we respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
doordat ze werd<strong>en</strong> overgeplaatst, of niet meer terugkeerd<strong>en</strong> van hun verlof.<br />
Interviews<br />
We koz<strong>en</strong> voor verscheid<strong>en</strong>e ongestructureerde interviews per respond<strong>en</strong>t,<br />
waarbij de duur van de gesprekk<strong>en</strong> varieerde van anderhalf tot drie uur. Er<br />
zijn minimaal twee gesprekk<strong>en</strong> per respond<strong>en</strong>t gevoerd <strong>en</strong> afhankelijk van<br />
de k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de bereidheid van de respond<strong>en</strong>t werd<strong>en</strong> daar e<strong>en</strong> of meer<br />
interviews aan vastgeknoopt. Het voordeel van het voer<strong>en</strong> van diverse gesprekk<strong>en</strong><br />
met één respond<strong>en</strong>t deed zich vooral geld<strong>en</strong> bij delicate onderwerp<strong>en</strong>.<br />
Meestal kon pas gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> later interview gesprok<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
over gebruikt geweld, gemaakte fout<strong>en</strong> <strong>en</strong> de gepleegde delict<strong>en</strong> waarvoor<br />
m<strong>en</strong> niet is gepakt. De interviews werd<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met de respond<strong>en</strong>t<br />
afgesprok<strong>en</strong> plek <strong>en</strong> tijdstip uitgevoerd, meestal op cel, soms ook in de<br />
apart-bezoekkamer of e<strong>en</strong> andere leegstaande ruimte.<br />
De gesprekk<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>, uiteraard na overleg met de respond<strong>en</strong>t, op band<br />
vastgelegd. Gebruik van e<strong>en</strong> taperecorder werd door drie respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
verbod<strong>en</strong>. In dat geval werd<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de interviews aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gemaakt<br />
die daarna zo snel mogelijk werd<strong>en</strong> uitgewerkt. Bij de meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
stuitte het gebruik van e<strong>en</strong> taperecorder op ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele weerstand. Wel<br />
kwam het voor dat gedur<strong>en</strong>de de interviews de recorder voor e<strong>en</strong> periode<br />
werd stopgezet als het gespreksonderwerp van vertrouwelijke aard was.<br />
Ook dan werd<strong>en</strong> achteraf aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> gemaakt.<br />
De gegev<strong>en</strong>s die we verkreg<strong>en</strong> uit de interviews, kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangevuld<br />
met informatie die gedetineerd<strong>en</strong> verstrekt<strong>en</strong> in geheel informele<br />
situaties. Participer<strong>en</strong> levert ook ongevraagde informatie op. Door beide<br />
onderzoekers werd e<strong>en</strong> veldwerkdagboek bijgehoud<strong>en</strong>, waarin verslag<strong>en</strong><br />
van informele gesprekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> observaties <strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong> van de onderzoekers<br />
werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oteerd.<br />
2.3.2 Process<strong>en</strong>-verbaal van de op de geïnterviewde gedetineerd<strong>en</strong><br />
betrekking hebb<strong>en</strong>de zak<strong>en</strong><br />
Analyse van de process<strong>en</strong>-verbaal van de geïnterviewde overvallers vormde<br />
e<strong>en</strong> belangrijk controlemiddel op de gesprekk<strong>en</strong> in de gevang<strong>en</strong>is.<br />
Process<strong>en</strong>-verbaal kunn<strong>en</strong> - afhankelijk van de op<strong>en</strong>heid van de arrestant<br />
-meer of minder uitgebreid zijn, maar altijd vindt m<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> beschrijving<br />
van de overval in terug. Aan de hand van verklaring<strong>en</strong> van daders,<br />
slachtoffers, getuig<strong>en</strong> <strong>en</strong> opsporingsambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> komt m<strong>en</strong> soms tot e<strong>en</strong><br />
redelijk gedetailleerd beeld van de motiev<strong>en</strong> van de daders, <strong>en</strong> de voorbereiding<br />
<strong>en</strong> uitvoering van de overval. In andere gevall<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> process<strong>en</strong>-
Verantwoording 19<br />
verbaal te w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over wanneer m<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beeld wil krijg<strong>en</strong> van<br />
wat zich tijd<strong>en</strong>s, maar ook van wat zich vóór de overval afspeelde.<br />
De analyse van de process<strong>en</strong>-verbaal werd uitgevoerd door de Groepscriminaliteit<br />
<strong>en</strong> Overvall<strong>en</strong> C<strong>en</strong>trale (GOC) van de C<strong>en</strong>trale Recherche<br />
Informatiedi<strong>en</strong>st (CRI), aan de hand van door ons opgestelde protocoll<strong>en</strong>.<br />
De ingevulde protocoll<strong>en</strong> varieerd<strong>en</strong> in gedetailleerdheid. In alle gevall<strong>en</strong><br />
echter bevatt<strong>en</strong> ze informatie over het aantal daders, datum, tijdstip <strong>en</strong><br />
tijdsduur van de overval, aard <strong>en</strong> lokatie van het object, toegepast geweld<br />
<strong>en</strong> de hoogte van de buit.<br />
2.3.3 Uittreksels uit het Algeme<strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatieregister van het<br />
op<strong>en</strong>baar ministerie<br />
Het Algeme<strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatieregister van het op<strong>en</strong>baar ministerie kan overzicht<strong>en</strong><br />
lever<strong>en</strong> van die contact<strong>en</strong> met politie <strong>en</strong> justitie die geleid hebb<strong>en</strong><br />
tot e<strong>en</strong> dagvaarding. Van alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd het uittreksel uit dit docum<strong>en</strong>tatieregister<br />
opgevraagd. Het biedt inzicht in het criminele verled<strong>en</strong> van<br />
de geïnterviewde overvaller. Aard <strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>tie van de delict<strong>en</strong>, alsmede<br />
de leeftijd<strong>en</strong> waarop ze gepleegd werd<strong>en</strong>, gav<strong>en</strong> e<strong>en</strong> globaal beeld van de<br />
criminele carrière van de respond<strong>en</strong>t.<br />
Ook bij deze informatiebron kan m<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> controle op de<br />
betrouwbaarheid van de daderinterviews. Uitsprak<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<br />
over zijn criminele carrière kond<strong>en</strong> op deze manier vergelek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> met<br />
wat hierover geregistreerd staat.<br />
2.3.4 Interviews met rechercheurs<br />
Er zijn gesprekk<strong>en</strong> gevoerd met 21 rechercheurs die voor het mer<strong>en</strong>deel<br />
veel ervaring hebb<strong>en</strong> opgedaan met overvallers. Vijf rechercheurs war<strong>en</strong><br />
werkzaam in Amsterdam, twee in Rotterdam, twee in D<strong>en</strong> Haag, twee in<br />
Utrecht, twee in Groning<strong>en</strong>, <strong>en</strong> telk<strong>en</strong>s één rechercheur uit de sted<strong>en</strong> Roermond,<br />
Leiderdorp, Leeuward<strong>en</strong>, Eindhov<strong>en</strong>, Arnhem, D<strong>en</strong> Bosch, Zwolle<br />
<strong>en</strong> Vlissing<strong>en</strong>. Deze gesprekk<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> ter verkrijging van aanvull<strong>en</strong>de<br />
informatie. 10<br />
2.3.5 De overvall<strong>en</strong>-databank van de CRI<br />
In de overvall<strong>en</strong>-databank van de CRI zijn gegev<strong>en</strong>s opgeslag<strong>en</strong> over de<br />
meer dan ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d overvall<strong>en</strong> die gepleegd werd<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1980 <strong>en</strong> 1990.<br />
Deze k<strong>en</strong>nisbron werd gebruikt om vast te stell<strong>en</strong> in hoeverre de geïnter-<br />
10 In dit rapport is slechts beperkt gebruikgemaakt van deze k<strong>en</strong>nisbron. Het op deze wijze<br />
verzamelde materiaal zal op e<strong>en</strong> later tijdstip word<strong>en</strong> uitgewerkt tot e<strong>en</strong> artikel voor e<strong>en</strong><br />
vaktijdschrift.
20 Hoofdstuk 2<br />
viewde, gedetineerde overvallers e<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatieve onderzoeksgroep vorm<strong>en</strong>.<br />
Met behulp van het computerprogramma SPSS/PC+ werd de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>groep<br />
vergelek<strong>en</strong> met dit overvallersbestand van de CRI.<br />
2.4 Repres<strong>en</strong>tativiteit <strong>en</strong> betrouwbaarheid<br />
2.4.1 Repres<strong>en</strong>tativiteit<br />
Iedere overvaller die zich bereid verklaarde aan het onderzoek mee te werk<strong>en</strong>,<br />
werd als respond<strong>en</strong>t geaccepteerd. Omdat de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>groep ongeveer<br />
e<strong>en</strong> kwart uitmaakte van alle op dat mom<strong>en</strong>t in de bezochte inrichting<strong>en</strong><br />
gedetineerde overvallers, di<strong>en</strong>t zich de vraag aan in hoeverre deze<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief zijn voor de (al dan niet gedetineerde) overvallers<br />
in Nederland.<br />
In de eerste plaats kan m<strong>en</strong> zich afvrag<strong>en</strong> of de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet op<br />
belangrijke punt<strong>en</strong> afwijk<strong>en</strong> van de gedetineerde overvallers die hun medewerking<br />
aan het onderzoek ontzegd<strong>en</strong>. Het is niet e<strong>en</strong>voudig hierover uitsprak<strong>en</strong><br />
te do<strong>en</strong>, niet in de laatste plaats omdat het om red<strong>en</strong><strong>en</strong> van privacy<br />
niet mogelijk was de persoonskaart<strong>en</strong> in de gevang<strong>en</strong>isadministratie van<br />
meewerk<strong>en</strong>de <strong>en</strong> weiger<strong>en</strong>de overvallers met elkaar te vergelijk<strong>en</strong>. Wel kan<br />
geconstateerd word<strong>en</strong> dat we overvallers uit verschill<strong>en</strong>de strata van de<br />
onderwereld hebb<strong>en</strong> geworv<strong>en</strong>. Door het gebruik van e<strong>en</strong> onderzoeksmethode<br />
waarbij het winn<strong>en</strong> van vertrouw<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal stond, wist<strong>en</strong> we ook<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die aanvankelijk deelname aan het onderzoek weigerd<strong>en</strong>, als respond<strong>en</strong>t<br />
te winn<strong>en</strong>. Het betrof dan meestal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit de hogere region<strong>en</strong><br />
van de criminele wereld. In de bajeshiërarchie nam<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
plaats in die varieerde van betrekkelijk laag tot zeer hoog.<br />
Belangrijker nog dan de vraag of de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>groep beduid<strong>en</strong>d afwijkt<br />
van de overvallers die niet meewerkt<strong>en</strong>, is de vraag hoe de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zich verhoud<strong>en</strong> tot de overvallers die geregistreerd staan bij de CRI.<br />
De onderzoeksgroep' werd op e<strong>en</strong> aantal variabel<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
steekproef van 183-bij de CRI geregistreerde - overvallers (zie voor e<strong>en</strong><br />
volledige beschrijving van deze steekproef: Van d<strong>en</strong> Eshof <strong>en</strong> Van der<br />
Heijd<strong>en</strong>, 1990"). De variabel<strong>en</strong> zijn:<br />
- leeftijd eerste delict;<br />
- leeftijd laatste delict;<br />
- totale aantal delict<strong>en</strong>;<br />
- totale aantal overvall<strong>en</strong>;<br />
- totale aantal delict<strong>en</strong> per type delict;<br />
- opgelegde onvoorwaardelijk straf;<br />
- opgelegde voorwaardelijke straf;<br />
- opgelegde aanvull<strong>en</strong>de maatregel.<br />
Het door h<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde aantal van 204 overvallers is hier gereduceerd tot 183 om de<br />
vergelijkbaarheid te verhog<strong>en</strong>: de zak<strong>en</strong> van voor 1975, van in beide groep<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>de<br />
person<strong>en</strong> <strong>en</strong> van vrijsprak<strong>en</strong> zijn verwijderd.
Verantwoording 21<br />
Met behulp van t-test<strong>en</strong> voor verschil in gemiddelde zijn de beide groep<strong>en</strong><br />
vergelek<strong>en</strong>.<br />
Er zijn ge<strong>en</strong> leeftijdsverschill<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>. Zowel de leeftijd waarop het<br />
eerste delict, als de leeftijd waarop het laatst bek<strong>en</strong>d geword<strong>en</strong> feit gepleegd<br />
werd, zijn gemiddeld g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> gelijk. De duur van de criminele carrière<br />
verschilt dus ook niet.<br />
Het totale aantal delict<strong>en</strong> <strong>en</strong> het totale aantal overvall<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><br />
zi<strong>en</strong>. Als we naar typ<strong>en</strong> delict kijk<strong>en</strong>, dan blijkt dat de `CRI-groep'<br />
meer (overige) vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong> gepleegd heeft (gemiddeld zev<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
vijf voor de onderzoeksgroep, p
22 Hoofdstuk 2<br />
sociaal-wet<strong>en</strong>schappelijke onderzoekers. Zo zal de doorsneedader die weet<br />
dat e<strong>en</strong> grondige voorbereiding van e<strong>en</strong> overval de strafmaat doet to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>,<br />
in de rechtszaal de neiging hebb<strong>en</strong> te verklar<strong>en</strong> dat zijn daad min of<br />
meer spontaan bij hem opwelde (zie Komter, 1992). Teg<strong>en</strong>over e<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
onderzoeker, van wie ge<strong>en</strong> justitiële dreiging uitgaat, heeft de<br />
dader ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om dergelijke valse verklaring<strong>en</strong> af te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> kan hij<br />
zich in verscheid<strong>en</strong>e opzicht<strong>en</strong> meer op<strong>en</strong>heid permitter<strong>en</strong>. Dit bleek bijvoorbeeld<br />
uit de op<strong>en</strong>hartigheid waarmee verscheid<strong>en</strong>e respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> verteld<strong>en</strong><br />
over overvall<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere door h<strong>en</strong> gepleegde delict<strong>en</strong> waarvoor ze<br />
nooit war<strong>en</strong> gepakt. Ook zak<strong>en</strong> waarvoor sommig<strong>en</strong> zich schaamd<strong>en</strong>, zoals<br />
het gebruik van te veel geweld, of gemaakte fout<strong>en</strong>, kond<strong>en</strong>, als er e<strong>en</strong><br />
voldo<strong>en</strong>de mate van vertrouw<strong>en</strong> bestond, onderwerp van gesprek zijn. Hier<br />
deed zich het grootste voordeel van de in dit onderzoek gebruikte methode<br />
geld<strong>en</strong>. Argwaan kon door deze manier van onderzoek in veel gevall<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> overwonn<strong>en</strong>. Ook overvallers zijn, mits op de juiste manier b<strong>en</strong>aderd,<br />
bereid veel informatie te verschaff<strong>en</strong> aan de onderzoeker (zie<br />
Letkemann, 1973, pp. 165-175).<br />
Het gebruik van verschill<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>nisbronn<strong>en</strong> schiep mogelijkhed<strong>en</strong> om<br />
de gegev<strong>en</strong>s uit de daderinterviews te vergelijk<strong>en</strong> met gegev<strong>en</strong>s van justitie.<br />
Deze vergelijking leverde e<strong>en</strong> hoge mate van overe<strong>en</strong>komst op. Zo bestaat<br />
er e<strong>en</strong> correlatie van 0,80 tuss<strong>en</strong> justitiegegev<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de antwoord<strong>en</strong> van<br />
overvallers op de vraag of zij al eerder overvall<strong>en</strong> gepleegd hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo<br />
ja hoeveel. Dat de correlatie niet perfect is, heeft te mak<strong>en</strong> met het feit dat<br />
de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> meer overvall<strong>en</strong> toegev<strong>en</strong> (bijvoorbeeld onopgeloste) dan<br />
bek<strong>en</strong>d zijn bij justitie. Ook bij e<strong>en</strong> gevoelig onderwerp als het gebruikte<br />
geweld bestaat e<strong>en</strong> hoge mate van overe<strong>en</strong>stemming tuss<strong>en</strong> wat de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
rapporteerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> het door justitie geregistreerde geweld: respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
meld<strong>en</strong> in 18 gevall<strong>en</strong> gebruik van geweld, terwijl justitie op 20<br />
uitkomt. Wat betreft de omvang van de buit, is de hoogte van de correlatie<br />
0,75. Bij e<strong>en</strong> klein deel van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bestond de neiging de buit<br />
hoger voor te stell<strong>en</strong> dan volg<strong>en</strong>s het proces-verbaal het geval was. De<br />
meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> echter vermeldd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> buit die overe<strong>en</strong>stemde met de<br />
door politie geregistreerde bedrag<strong>en</strong>, soms tot op de guld<strong>en</strong> nauwkeurig.<br />
Van één respond<strong>en</strong>t kon ge<strong>en</strong> proces-verbaal word<strong>en</strong> teruggevond<strong>en</strong>.<br />
Hoewel onduidelijk is of dit het gevolg is van e<strong>en</strong> administratief probleem<br />
of van e<strong>en</strong> bewuste misleiding door deze gedetineerde, hebb<strong>en</strong> we deze<br />
man lat<strong>en</strong> vervall<strong>en</strong> als respond<strong>en</strong>t, zodat dit rapport niet op 44, maar op<br />
43 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is gebaseerd.<br />
Ook de vergelijking van hetge<strong>en</strong> de daders verteld<strong>en</strong> over hun criminele<br />
carrière <strong>en</strong> de uittreksels uit het Algeme<strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatieregister van het<br />
op<strong>en</strong>baar ministerie levert e<strong>en</strong> grote overe<strong>en</strong>stemming op.<br />
Voorts werd gelet op de interne consist<strong>en</strong>tie van hetge<strong>en</strong> e<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<br />
vertelde. Door e<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t met tuss<strong>en</strong>poz<strong>en</strong> van <strong>en</strong>kele dag<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong><br />
week te interview<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> terug te lat<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> we in de geleg<strong>en</strong>heid teg<strong>en</strong>strijdighed<strong>en</strong> op het spoor te<br />
kom<strong>en</strong>. Deze controle op consist<strong>en</strong>tie gaf vrijwel nooit aanleiding tot het in<br />
twijfel trekk<strong>en</strong> van de uitsprak<strong>en</strong> van de dader.
Verantwoording 23<br />
Soms was het mogelijk uitsprak<strong>en</strong> van daders onderling te vergelijk<strong>en</strong>. Drie<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> lid van dezelfde overvallersgroep, twee andere respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geldtransport overvall<strong>en</strong>, <strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s twee respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
maakt<strong>en</strong> deel uit van e<strong>en</strong> team dat e<strong>en</strong> postag<strong>en</strong>tschap-overviel.<br />
Vergelijking van de verhal<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de daders over dezelfde<br />
zak<strong>en</strong> leverde hooguit verschill<strong>en</strong>de interpretaties van gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> op,<br />
vrijwel nooit concrete verschill<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>ige keer dat dit wel het geval was,<br />
betrof het de hoogte van de buit.<br />
Voorzover de beschikbare gegev<strong>en</strong>s dat toelat<strong>en</strong>, mag geconcludeerd<br />
word<strong>en</strong> dat de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> betrouwbare informatie hebb<strong>en</strong><br />
verschaft. Waar er afwijking<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> in vergelijking met justitiegegev<strong>en</strong>s,<br />
zijn die slechts klein.
3 Theoretische oriëntatie<br />
3.1 Overvallers in de literatuur<br />
In de literatuur over overvallers zijn antwoord<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> aantal<br />
van onze onderzoeksvrag<strong>en</strong>. Veel auteurs behandel<strong>en</strong> de achtergrond<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de criminele carrières van de daders <strong>en</strong> prober<strong>en</strong> op basis hiervan e<strong>en</strong> antwoord<br />
te formuler<strong>en</strong> op de vraag waarom ze tot hun daad kwam<strong>en</strong>. Het is<br />
dan ook mogelijk op basis van de bestaande literatuur e<strong>en</strong> daderprofiel<br />
sam<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>.<br />
3.1.1 Leeftijd<br />
Over de leeftijd van overvallers blijkt bij onderzoekers e<strong>en</strong> grote overe<strong>en</strong>stemming<br />
te bestaan. Het mer<strong>en</strong>deel van deze daders is tuss<strong>en</strong> de 18 <strong>en</strong><br />
30 jaar oud. Uit het onderzoek van Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong> (1976) komt<br />
naar vor<strong>en</strong> dat in 90% van de gevall<strong>en</strong> de daders in de hierbov<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemde<br />
leeftijdscategorie te vind<strong>en</strong> zijn. Uit e<strong>en</strong> Duits onderzoek (Buchler <strong>en</strong> Leineweber,<br />
1986) blijkt dat bij 32,7% van de 963 onderzochte gevall<strong>en</strong> de leeftijd<br />
tuss<strong>en</strong> de 21 <strong>en</strong> 25 jaar lag. De jongste overvallers blek<strong>en</strong> 14 jaar te<br />
zijn; de oudste 68 jaar (zie Midd<strong>en</strong>dorf, 1983). Servay <strong>en</strong> Rehm (1986)<br />
onderzocht<strong>en</strong> 259 weg<strong>en</strong>s overval gedetineerde daders <strong>en</strong> vond<strong>en</strong> dat 70%<br />
jonger was dan 30 jaar. Reffk<strong>en</strong> (1972) meldt 26,7 jaar als gemiddelde<br />
leeftijd van de daders <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s dat het mer<strong>en</strong>deel van h<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> is in<br />
de leeftijdscategorie van 20 tot 25 jaar. Ook in Canada werd<strong>en</strong> onderzoeksresultat<strong>en</strong><br />
gevond<strong>en</strong> van gelijke strekking. Ook daar blijkt het mer<strong>en</strong>deel<br />
van de daders jonger dan 28 jaar te zijn (Girouard, 1988). Oost<strong>en</strong>rijks<br />
onderzoek bevestigt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s de bevinding dat het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong><br />
voornamelijk gebeurt in de jongvolwass<strong>en</strong>heid (Császár, 1975). In Amerikaans<br />
onderzoek wordt e<strong>en</strong> verlaging van de gemiddelde leeftijd van overvallers<br />
waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (Haran <strong>en</strong> Martin, 1984). Lag deze in 1964 nog op<br />
ruim 26 jaar, in 1974 blijkt sprake te zijn van e<strong>en</strong> significante daling tot<br />
ruim 20 jaar.<br />
3.1.2 Sekse<br />
Hoewel het meest stereotype overvalsduo uit de criminele historie e<strong>en</strong><br />
gediffer<strong>en</strong>tieerde seksuele sam<strong>en</strong>stelling k<strong>en</strong>de, blijkt de populatie van<br />
overvallers voornamelijk te bestaan uit `Clydes'. Amerikaans onderzoek<br />
noemt in dit verband e<strong>en</strong> perc<strong>en</strong>tage van 96% (US Departm<strong>en</strong>t of Justice,
26 Hoofdstuk 3<br />
1984). Van d<strong>en</strong> Eshof <strong>en</strong> Van der Heyd<strong>en</strong> (1990) meldd<strong>en</strong> dat in de jar<strong>en</strong><br />
tachtig 3% van de gearresteerde overvallers van het vrouwelijk geslacht<br />
was. May (1974) vond in Duitsland bij 360 veroordeelde overvallers slechts<br />
12 vrouw<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> correspondeert met 3,3%.<br />
3.1.3 Sociaal-economische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
Veel aandacht heeft zich gericht op de sociaal-economische positie van de<br />
overvaller. Onder deze noemer vatt<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> aantal elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> die<br />
we hieronder zull<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong>: scholing/opleiding, gezinssituatie, sociaaleconomische<br />
status <strong>en</strong> arbeidsverled<strong>en</strong>.<br />
Scholing/opleidingsniveau<br />
De diverse onderzoek<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>sluid<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>ing over het scholings-<br />
<strong>en</strong> opleidingsniveau van plegers van overvall<strong>en</strong>. Zo constater<strong>en</strong><br />
Servay <strong>en</strong> Réhm (1986) bij overvallers e<strong>en</strong> lager dan gemiddeld opleidingsniveau.<br />
Ook Nederlands onderzoek bevestigt de slechte schoolprestaties van<br />
deze categorie daders (Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong>, 1976). Voorts blijk<strong>en</strong> deze<br />
slechte prestaties gepaard te gaan met frequ<strong>en</strong>t spijbelgedrag. E<strong>en</strong> zelfde<br />
conclusie trekt Császár (1975) voor Oost<strong>en</strong>rijkse overvallers.<br />
Het hiervoor gesignaleerde lagere opleidingsniveau van overvallers werd<br />
niet teruggevond<strong>en</strong> door de Duitse onderzoeker Reffk<strong>en</strong> (1972). May (1974)<br />
vond ev<strong>en</strong>min e<strong>en</strong> lager dan gemiddeld opleidingsniveau, maar t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong><br />
van de g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> beroepsopleiding van overvallers trof hij wel e<strong>en</strong> significant<br />
onderscheid aan met de doorsnee-Duitser. Slechts de helft van de 360 door<br />
hem onderzochte veroordeelde daders heeft e<strong>en</strong> beroepsopleiding afgerond.<br />
Gezinsachtergrond<br />
In zijn algeme<strong>en</strong>heid kan word<strong>en</strong> gesteld dat vele overvallers hun kinder<strong>en</strong><br />
jeugdjar<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> doorgebracht in e<strong>en</strong> gezinssituatie die zich k<strong>en</strong>merkt<br />
door `verstoorde' relaties. Diverse onderzoeking<strong>en</strong> illustrer<strong>en</strong> dat. Zo sprek<strong>en</strong><br />
Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong> (1976) over e<strong>en</strong> gezinssituatie waar weinig<br />
discipline heerst, maar waar, als er wordt gestraft, dit met harde hand gebeurt.<br />
Zij troff<strong>en</strong> in één kwart van de onderzochte gevall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verstoorde<br />
relatie met de vader aan.<br />
Reffk<strong>en</strong> (1972) vond dat bij 57% van de door hem onderzochte daders<br />
e<strong>en</strong> of beide ouders vrijwillig of gedwong<strong>en</strong> verstek liet<strong>en</strong> gaan bij de opvoeding.<br />
Als oorzak<strong>en</strong> noemt hij onder meer: scheiding, dood van e<strong>en</strong><br />
of beide ouders, afwezigheid van de vader. Ook Haran <strong>en</strong> Martin (1984)<br />
schetst<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beeld van het gebrok<strong>en</strong> gezin waarin meestal de moeder zich<br />
alle<strong>en</strong> voor de opvoeding ziet gesteld. E<strong>en</strong> zelfde conclusie trekk<strong>en</strong> Midd<strong>en</strong>dorff<br />
(1983) voor de Duitse <strong>en</strong> Girouard (1988) voor de Canadese situatie.<br />
Girouard maakt tev<strong>en</strong>s gewag van de veel voorkom<strong>en</strong>de familieruzies <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> hoog perc<strong>en</strong>tage echtscheiding<strong>en</strong> in de gezinn<strong>en</strong> waar de overvallers<br />
zijn opgegroeid.
Theoretische oriëntatie 27<br />
Sociaal-economische status<br />
Voor Nederland geldt dat de vaders van de plegers van e<strong>en</strong> overval in de<br />
lagere sociaal-economische klasse van de Nederlandse beroepsbevolking<br />
thuishor<strong>en</strong>. Met andere woord<strong>en</strong>: de plegers van e<strong>en</strong> overval zijn ev<strong>en</strong>als<br />
de veroordeeld<strong>en</strong> voor de meeste andere criminaliteitsvorm<strong>en</strong> relatief vaak<br />
afkomstig uit de lagere milieus (Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong>, 1976). In contradictie<br />
met de resultat<strong>en</strong> van dit Nederlandse onderzoek zijn de bevinding<strong>en</strong><br />
van onder andere de Duitser Reffk<strong>en</strong> (1972). Onder zijn 100 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
bevond<strong>en</strong> zich minder arbeiderskinder<strong>en</strong> dan aan de hand van de sociale<br />
stratificatie van de sam<strong>en</strong>leving in zijn geheel mocht word<strong>en</strong> verwacht.<br />
Kinder<strong>en</strong> van zelfstandig<strong>en</strong> war<strong>en</strong> echter oververteg<strong>en</strong>woordigd. Dit onderzoeksresultaat<br />
sluit min of meer aan bij de bevinding<strong>en</strong> van Girouard<br />
(1988) die tot de slotsom komt dat de gezinn<strong>en</strong> waaruit overvallers afkomstig<br />
zijn, zeker niet onbemiddeld zijn.<br />
Opmerkelijk is dat de sociaal-economische status van plegers van overvall<strong>en</strong><br />
vaak lager is dan die van hun vader. Uit onderzoek di<strong>en</strong>aangaande<br />
blijkt dat slechts 40,3 % van de daders wier vader ge<strong>en</strong> arbeider was, e<strong>en</strong><br />
beroepspositie bereikte die gelijkwaardig was aan die van hun vader (Reffk<strong>en</strong>,<br />
1972). May (1974) meldt in dit verband dat 43,3% van de onderzochte<br />
populatie de sociaal-economische positie van de vader niet kon<br />
ev<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>. Ook Amerikaanse onderzoeking<strong>en</strong> bevestig<strong>en</strong> dat overvallers<br />
- zo ze inkom<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> - tot de lagere inkom<strong>en</strong>sgroep<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gerek<strong>en</strong>d (Haran, 1984; US Departm<strong>en</strong>t of Justice, 1984). Duitse studies<br />
lever<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zelfde beeld op (May, 1974; Midd<strong>en</strong>dorff, 1983).<br />
Arbeidsverled<strong>en</strong><br />
Kijk<strong>en</strong> we naar het arbeidsverled<strong>en</strong> van de plegers van overvall<strong>en</strong>, dan<br />
loopt daar veelal als rode draad het hoge werkloosheidsperc<strong>en</strong>tage doorhe<strong>en</strong>.<br />
Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong> (1976) kom<strong>en</strong> in hun profielschets van 50<br />
overvallers tot e<strong>en</strong> werkloosheidsperc<strong>en</strong>tage van om <strong>en</strong> nabij 65%. Duitse<br />
studies gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> variër<strong>en</strong>d beeld te zi<strong>en</strong>. Reffk<strong>en</strong> (1972) komt tot e<strong>en</strong><br />
perc<strong>en</strong>tage van 32%. May (1974) vond in dit verband 53,1% <strong>en</strong> Servay <strong>en</strong><br />
Rehm (1986) registreerd<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> latere studie e<strong>en</strong> zelfde perc<strong>en</strong>tage.<br />
Fe<strong>en</strong>ey <strong>en</strong> Weir (1975) rapporter<strong>en</strong> zelfs, voor de Amerikaanse situatie, dat<br />
drie kwart van de overvallers werkloos was t<strong>en</strong> tijde van het pleg<strong>en</strong> van de<br />
overval(l<strong>en</strong>).<br />
Uit onderzoek van Reffk<strong>en</strong> blijkt dat zij die e<strong>en</strong> baan hebb<strong>en</strong> gehad,<br />
voor 75% `handarbeid' hebb<strong>en</strong> verricht. Voor de totale beroepsbevolking<br />
in het onderzoeksgebied lag dit perc<strong>en</strong>tage 20% lager. Van de 59 daders<br />
die e<strong>en</strong> beroepsopleiding hadd<strong>en</strong> afgerond, oef<strong>en</strong>d<strong>en</strong> 21 hun beroep uit als<br />
laatste bezigheid. Bij 16 overvallers kon e<strong>en</strong> neergaande t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s met betrekking<br />
tot de status van het uitgeoef<strong>en</strong>de beroep word<strong>en</strong> aangetoond. E<strong>en</strong><br />
aantal beroep<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oot bij deze overvallers grote voorkeur (vrachtwag<strong>en</strong>chauffeur<br />
<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordiger). Daarnaast war<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> daders tijd<strong>en</strong>s de<br />
overval `zelfstandig'; e<strong>en</strong> verdere acht war<strong>en</strong> `zelfstandig' geweest. Deze<br />
gegev<strong>en</strong>s indicer<strong>en</strong> dat plegers van overvall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> duidelijke voorkeur hebb<strong>en</strong><br />
voor beroep<strong>en</strong> respectievelijk bezighed<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> aureool van vrijheid.
28 Hoofdstuk 3<br />
Dit sluit aan bij de onderzoeksresultat<strong>en</strong> van Normandeau <strong>en</strong> Lanciault<br />
(1983). Deze Canadese onderzoekers constateerd<strong>en</strong> bij de overvallers e<strong>en</strong><br />
zekere drang tot ongebond<strong>en</strong>heid. Overvall<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong> is werk<strong>en</strong> voor jezelf,<br />
niet voor e<strong>en</strong> baas, zo is de opinie van de ondervraagde daders.<br />
3.1.4 Criminele carrière<br />
Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong> (1976) rapporter<strong>en</strong> dat de criminele carrière van<br />
overvallers vooral bestaat uit vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong> (zie Császár, 1975; May,<br />
1974). Vier<strong>en</strong>veertig proc<strong>en</strong>t pleegde in de lagere schooltijd reeds e<strong>en</strong>voudige<br />
diefstaldelict<strong>en</strong>. Na het achtti<strong>en</strong>de jaar pleegde 90% van de ondervraagde<br />
overvallers gekwalificeerde diefstall<strong>en</strong>. De gemiddelde recidive<br />
voor alle delict<strong>en</strong> in Nederland is circa 50%. Van de plegers van overvall<strong>en</strong><br />
recidiveert 80%. Agressieve delict<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> weinig voor. Alle<strong>en</strong> bij<br />
delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met lange straflijst<strong>en</strong> neemt het aandeel van agressieve delict<strong>en</strong><br />
toe. Ook Amerikaans onderzoek (US Departm<strong>en</strong>t of Justice, 1984; Haran,<br />
1984) onderstreept het uitgebreide criminele verled<strong>en</strong> van vele overvallers.<br />
In deze studies wordt gesprok<strong>en</strong> van recidiveperc<strong>en</strong>tages van om <strong>en</strong> nabij<br />
de 80%, hetge<strong>en</strong> correspondeert met Nederlandse gegev<strong>en</strong>s.<br />
Enigszins teg<strong>en</strong>strijdige onderzoeksuitkomst<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd<br />
door Servay <strong>en</strong> Rehm (1986), die stell<strong>en</strong> dat bankovervallers meestal 'amateurs'<br />
zijn met weinig contact<strong>en</strong> in criminele kring<strong>en</strong>. Meer dan e<strong>en</strong> derde<br />
van de door h<strong>en</strong> onderzochte daders had ge<strong>en</strong> strafblad, de overige daders<br />
pleegd<strong>en</strong> delict<strong>en</strong> die ongeveer gelijkelijk verdeeld war<strong>en</strong> over vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong>,<br />
gewelddelict<strong>en</strong> <strong>en</strong> overige delict<strong>en</strong>. Desroches (1986) vond dat<br />
meer dan de helft van de overvallers ge<strong>en</strong> contact<strong>en</strong> had met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
eerder e<strong>en</strong> overval pleegd<strong>en</strong>.<br />
3.1.5 Motiver<strong>en</strong>de omstandighed<strong>en</strong><br />
Volg<strong>en</strong>s West <strong>en</strong> Farrington (1973) verschilt het motiev<strong>en</strong>patroon naar<br />
gelang het delicttype. Voor overvallers wordt melding gemaakt van de<br />
volg<strong>en</strong>de motiver<strong>en</strong>de omstandighed<strong>en</strong>.<br />
Reffk<strong>en</strong> (1972) pres<strong>en</strong>teert e<strong>en</strong> hypothese over de omstandighed<strong>en</strong> waaronder<br />
met grote waarschijnlijkheid e<strong>en</strong> bankoverval wordt gepleegd. Als<br />
`voorwaard<strong>en</strong>' daartoe geld<strong>en</strong>:<br />
- de drang tot het zich op illegale wijze toeëig<strong>en</strong><strong>en</strong> van grote somm<strong>en</strong> geld;<br />
- het ontbrek<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis over of de geleg<strong>en</strong>heid tot het pleg<strong>en</strong> van<br />
andere delict<strong>en</strong>;<br />
- het inzicht dat met andere delicttyp<strong>en</strong> minder geld kan word<strong>en</strong> vergaard.<br />
May (1974) ziet als mogelijke motiev<strong>en</strong> voor het pleg<strong>en</strong> van bankovervall<strong>en</strong>:<br />
- de vrije toegankelijkheid van geldinstitut<strong>en</strong>;<br />
- lage eis<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van planning <strong>en</strong> uitvoering;<br />
- het gemak waarmee wap<strong>en</strong>s kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bemachtigd;
Theoretische oriëntatie 29<br />
- de gunstige succes-risicoverhouding;<br />
- de hoge buitverwachting.<br />
Servay <strong>en</strong> Rehm (1986) stell<strong>en</strong> dat hoge schuld<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkloosheid, gepaard<br />
aan e<strong>en</strong> `subjectief' gebrek aan alternatiev<strong>en</strong>, veruit de meest voorkom<strong>en</strong>de<br />
red<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn om e<strong>en</strong> bank te overvall<strong>en</strong>. Bankoverval als wijze waarop illegaal<br />
geld kan word<strong>en</strong> bemachtigd, werd gekoz<strong>en</strong> op volg<strong>en</strong>de grond<strong>en</strong>:<br />
- de hoogte van de te verwacht<strong>en</strong> opbr<strong>en</strong>gst;<br />
- de e<strong>en</strong>voudige modus operandi;<br />
- het ontbrek<strong>en</strong> van speciale k<strong>en</strong>nis waardoor e<strong>en</strong> overval als beste (<strong>en</strong><br />
vaak <strong>en</strong>ige) mogelijkheid overblijft om de problem<strong>en</strong> op te loss<strong>en</strong>.<br />
De keuze om e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong> berust volg<strong>en</strong>s Symons (1988) op:<br />
-- red<strong>en</strong><strong>en</strong> die eig<strong>en</strong> zijn aan de overval:<br />
- goede werkcondities;<br />
- weinig planning <strong>en</strong> organisatie nodig;<br />
- de aanwezigheid van baar geld dat weinig mogelijkhed<strong>en</strong> tot id<strong>en</strong>tificatie<br />
biedt <strong>en</strong> niet tot `heel'-problem<strong>en</strong> voert;<br />
- red<strong>en</strong><strong>en</strong> onafhankelijk van de overval: de invloed van vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die<br />
ervaring hebb<strong>en</strong> opgedaan met dit delict;<br />
- statusoverweging<strong>en</strong>: de roofoverval is het hoogtepunt in de criminele<br />
carrière; e<strong>en</strong> bekroning van het werk <strong>en</strong> het hoogste punt in de criminele<br />
hiërarchie.<br />
Ook andere auteurs wijz<strong>en</strong> op immateriële aspect<strong>en</strong> die t<strong>en</strong> grondslag kunn<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong> aan de overval. Zo meld<strong>en</strong> Normandeau <strong>en</strong> Lanciault (1983) dat<br />
vooral de zelfstandigheid <strong>en</strong> vrijheid van het beroep van overvaller belangrijke<br />
argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn in de motivatie. Voorts wijz<strong>en</strong> beide auteurs erop dat<br />
overvallers e<strong>en</strong> zekere status g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> in de criminele wereld.<br />
3.1.6 Modus operandi<br />
Het slag<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval blijkt nauw sam<strong>en</strong> te hang<strong>en</strong> met de mate van<br />
planning <strong>en</strong> organisatie (Blank<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> Feest, 1977). Toch besteedt, volg<strong>en</strong>s<br />
Servay <strong>en</strong> Rehm (1986), de doorsnee-overvaller hieraan weinig tijd.<br />
E<strong>en</strong> op de vier overvallers uit hun studie plande in het geheel niet. Het<br />
overgrote deel van deze daders beperkte zich tot <strong>en</strong>kele aspect<strong>en</strong> van de<br />
planning (vluchtweg, kans op aanwezigheid van klant<strong>en</strong> e.d.). E<strong>en</strong> analoog<br />
beeld treff<strong>en</strong> we aan met betrekking tot de praktische voorbereiding van de<br />
overval.<br />
De uitvoering van de overval blijkt gepaard te gaan met extreme gemoedstoestand<strong>en</strong><br />
(Normandeau <strong>en</strong> Lanciault, 1983; Servay <strong>en</strong> Rehm, 1986).<br />
Groepsdaders verliez<strong>en</strong> minder snel de macht over de situatie dan solistisch<br />
operer<strong>en</strong>de overvallers. Deze laatste categorie boekt dan ook minder vaak<br />
succes. In bijna de helft van de gevall<strong>en</strong> verloopt de overval niet zoals<br />
gepland (Biichler <strong>en</strong> Leineweber, 1986; Servay <strong>en</strong> Rehm, 1986). Om beveiliging<br />
te frustrer<strong>en</strong>, word<strong>en</strong> nieuwe modi operandi (early morning hold-up)<br />
toegepast (Schumann, 1968; Zijlstra, 1977).
30 Hoofdstuk 3<br />
Overvall<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zich door weinig daadwerkelijk fysiek geweld. Wel<br />
inher<strong>en</strong>t aan de overvalsituatie is de toepassing van m<strong>en</strong>taal geweld in de<br />
vorm van dreiging (Gagnon <strong>en</strong> Leblanc, 1985; Buchler <strong>en</strong> Leineweber,<br />
1986). Vuurwap<strong>en</strong>s blijk<strong>en</strong> vooral bij overvall<strong>en</strong> op geldinstitut<strong>en</strong> te word<strong>en</strong><br />
gebruikt. Slag- <strong>en</strong> steekwap<strong>en</strong>s daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> veel meer bij overvall<strong>en</strong> op<br />
tankstations (Bergeijk <strong>en</strong> Ovaa, 1975). Laatstg<strong>en</strong>oemde wap<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> ook<br />
veel vaker daadwerkelijk b<strong>en</strong>ut (Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong>, 1976). Over het<br />
algeme<strong>en</strong> geldt dat, naarmate de omvang van de buit to<strong>en</strong>eemt, de kans op<br />
toepassing van lichamelijk geweld groter wordt (hoewel er per bedrijfstak<br />
verschill<strong>en</strong> zijn waar te nem<strong>en</strong>) (Császár, 1975). Jonge overvallers blijk<strong>en</strong><br />
meer slachtoffers te mak<strong>en</strong> dan oudere daders (Symons, 1988).<br />
3.1.7 Typologieën<br />
In de literatuur word<strong>en</strong> verscheid<strong>en</strong>e typologieën van overvallers gepres<strong>en</strong>teerd.<br />
Deze zijn gebaseerd op uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de daders of<br />
hun daad. De manier van optred<strong>en</strong> van overvallers staat bijvoorbeeld c<strong>en</strong>traal<br />
in de typologieën van Gagnon <strong>en</strong> LeBlanc (1985) <strong>en</strong> Marsd<strong>en</strong> (1990).<br />
Gagnon <strong>en</strong> LeBlanc onderscheid<strong>en</strong> zes typ<strong>en</strong> op basis van het gekoz<strong>en</strong><br />
object <strong>en</strong> het aantal daders, Marsd<strong>en</strong> maakt e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> vier<br />
typ<strong>en</strong> op basis van het aantal daders <strong>en</strong> het al dan niet zichtbaar drag<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> wap<strong>en</strong>. Servay <strong>en</strong> Rehm (1986) pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dadertypologie op basis<br />
van e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> 'first-off<strong>en</strong>ders' (Amateure) <strong>en</strong> recidivist<strong>en</strong><br />
(Profes) <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> beide typ<strong>en</strong> wat betreft de voorbereiding<br />
van de overval. De meest complexe typologie is te vind<strong>en</strong> bij Gabor e.a.<br />
(1987), die de mate van criminele activiteit<strong>en</strong>, specialisatie van de dader,<br />
de l<strong>en</strong>gte van de overvall<strong>en</strong>carrière <strong>en</strong> de mate van planning van de overval<br />
hierin betrekk<strong>en</strong>.<br />
3.1.8 Conclusie<br />
Over e<strong>en</strong> aantal zak<strong>en</strong> die betrekking hebb<strong>en</strong> op de achtergrond van overvallers,<br />
bestaat bij verschill<strong>en</strong>de onderzoekers e<strong>en</strong> grote overe<strong>en</strong>stemming.<br />
Alom wordt geconstateerd dat het om jonge mann<strong>en</strong> gaat. Vrijwel altijd<br />
ook wordt melding gemaakt van e<strong>en</strong> groot aantal daders met e<strong>en</strong> problematische<br />
gezinsachtergrond. Iets minder e<strong>en</strong>duidig is het beeld over het<br />
opleidingsniveau van overvallers. Sommige onderzoekers vind<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lager<br />
dan gemiddeld opleidingsniveau bij overvallers, terwijl ander<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> discrepantie<br />
vind<strong>en</strong> met de doorsneebevolking. Ook over de sociaal-economische<br />
status van de ouders van overvallers zijn de m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> verdeeld. Het<br />
arbeidsverled<strong>en</strong> van plegers van overvall<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merkt zich volg<strong>en</strong>s alle<br />
onderzoekers door e<strong>en</strong> hoog werkloosheidsperc<strong>en</strong>tage.<br />
Over de criminele carrière van overvallers zijn de m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
verdeeld. Vaak wordt gevond<strong>en</strong> dat zij e<strong>en</strong> lange criminele loopbaan achter<br />
de rug hebb<strong>en</strong>, waarin veel vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gepleegd. Andere
Theoretische oriëntatie 31<br />
onderzoekers schilder<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beeld waarin e<strong>en</strong> substantieel deel van de overvallers<br />
`first-off<strong>en</strong>der' is <strong>en</strong> contact<strong>en</strong> in de criminele wereld miss<strong>en</strong>.<br />
Over de motiev<strong>en</strong> van overvallers bestaat niet zozeer verschil van m<strong>en</strong>ing<br />
tuss<strong>en</strong> onderzoekers als wel e<strong>en</strong> verschil in het aantal g<strong>en</strong>oemde aspect<strong>en</strong>.<br />
Motiev<strong>en</strong> van overvallers die in de meeste studies aan bod kom<strong>en</strong>, zijn<br />
het gemak waarmee het delict kan word<strong>en</strong> gepleegd <strong>en</strong> het voordeel van het<br />
bemachtig<strong>en</strong> van baar geld. E<strong>en</strong> kleiner aantal auteurs wijst bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> op<br />
immateriële beloning<strong>en</strong> als status <strong>en</strong> vrijheid voor de daders.<br />
Hoewel de modus operandi iets kan duidelijk mak<strong>en</strong> over het besluitvormingsproces<br />
van overvallers, kan dit laatste pas echt goed bestudeerd<br />
word<strong>en</strong> indi<strong>en</strong> m<strong>en</strong> de dader laat toelicht<strong>en</strong> hoe zijn keuzes tot stand zijn<br />
gekom<strong>en</strong>. De vierde onderzoeksvraag, die welke betrekking heeft op het<br />
besluitvormingsproces van overvallers, is niet alle<strong>en</strong> in Nederland, maar<br />
ook elders, weinig aan bod gekom<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> Servay <strong>en</strong> Rehm (1986),<br />
Fe<strong>en</strong>ey (1986) <strong>en</strong> Walsh (1986) hebb<strong>en</strong> zich expliciet met deze vraag beziggehoud<strong>en</strong>,<br />
Fe<strong>en</strong>ey <strong>en</strong> Walsh publiceerd<strong>en</strong> elk één artikel, waarin slechts<br />
<strong>en</strong>kele aspect<strong>en</strong> van het besluitvormingsproces kort word<strong>en</strong> behandeld. Zo<br />
stelt Walsh alle<strong>en</strong> de mate van rationaliteit aan de orde die schuilt achter<br />
het kiez<strong>en</strong> van het te overvall<strong>en</strong> object. Fe<strong>en</strong>ey beschouwt meer aspect<strong>en</strong>,<br />
dan Walsh: de mate van planning van de overval, het gebruik van geweld<br />
<strong>en</strong> het besluit tot het pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval. Met betrekking tot dit laatste<br />
noemt Fe<strong>en</strong>ey slechts geldnood <strong>en</strong> e<strong>en</strong> behoefte aan opwinding bij de dader.<br />
Het boek van Servay <strong>en</strong> Rehm heeft de veelbelov<strong>en</strong>de titel 'Bankraub aus<br />
Sicht der Titer', maar stelt teleur. De daders werd veel gevraagd over hun<br />
besluitvormingsproces, maar hun antwoord<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> slechts aanleiding tot<br />
e<strong>en</strong> grote hoeveelheid tabell<strong>en</strong>. De sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de beslissing<strong>en</strong><br />
van daders <strong>en</strong> de context waarin ze g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> werd<strong>en</strong>, blijv<strong>en</strong> in het<br />
boek grot<strong>en</strong>deels buit<strong>en</strong> beeld.<br />
Met betrekking tot de in de literatuur gepres<strong>en</strong>teerde typologieën van<br />
overvallers kan word<strong>en</strong> opgemerkt dat deze verschill<strong>en</strong>d van aard zijn.<br />
Deze verscheid<strong>en</strong>heid is het gevolg van de uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de<br />
daders of van hun daad op basis waarvan de onderzoeker zijn typologie<br />
sam<strong>en</strong>stelde.<br />
De elkaar soms teg<strong>en</strong>sprek<strong>en</strong>de onderzoeksresultat<strong>en</strong> hoev<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verbazing<br />
te wekk<strong>en</strong>, indi<strong>en</strong> m<strong>en</strong> zich realiseert dat de onderzoekspopulatie<br />
niet altijd op gelijke wijze werd afgebak<strong>en</strong>d. Soms bestond de onderzoekspopulatie<br />
uit zowel overvallers als straatrovers, soms uit overvallers op<br />
verschill<strong>en</strong>de object<strong>en</strong> <strong>en</strong> soms zelfs uit louter bankovervallers. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de hierbov<strong>en</strong> aangehaalde studies e<strong>en</strong> grote variatie in plaats <strong>en</strong><br />
tijd. Het is niet alle<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kbaar dat overvallers in allerlei del<strong>en</strong> van de<br />
westerse wereld van elkaar verschill<strong>en</strong>, tev<strong>en</strong>s is waarschijnlijk dat onderzoek<br />
uitgevoerd in verschill<strong>en</strong>de periodes afwijk<strong>en</strong>de resultat<strong>en</strong> oplevert..<br />
De Nederlandse literatuur over overvallers is schaars <strong>en</strong> van weinig rec<strong>en</strong>te<br />
datum. De laatste studie van <strong>en</strong>ige omvang naar de plegers van overvall<strong>en</strong><br />
in Nederland, door Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong>, dateert van 1976.<br />
Zoals hierbov<strong>en</strong> al werd opgemerkt, is het besluitvormingsproces van<br />
overvallers tot op hed<strong>en</strong> niet of weinig expliciet <strong>en</strong> systematisch onder-
32 Hoofdstuk 3<br />
zocht. In de meeste studies naar overvallers ligt het acc<strong>en</strong>t op hun achtergrond,<br />
hun motivaties <strong>en</strong> hun criminele carrières. Dit geldt niet alle<strong>en</strong> voor<br />
studies naar overvallers, maar ev<strong>en</strong>zeer voor veel ander criminologisch<br />
onderzoek.<br />
`Studies in the past have taught us a great deal about the importance of criminal careers,<br />
but we need to understand more than just the number of off<strong>en</strong>ses and the sequ<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
involved. We need to understand the thought processes and the decisions as well<br />
(...) The emphasis on obtaining information directly from off<strong>en</strong>ders is particularly<br />
important. Detailed discussion with off<strong>en</strong>ders about their crimes and their methods of<br />
thinking and operation have already had considerable payoff in rec<strong>en</strong>t years (...) This<br />
kind of work is in its infancy, however, and their is a great deal to be learned.'<br />
(Fe<strong>en</strong>ey, 1986, p. 67)<br />
De nadruk op het verled<strong>en</strong> van de crimineel <strong>en</strong> de verontachtzaming van<br />
zijn besluitvormingsproces <strong>en</strong> de onmiddellijke situatie waarin dit plaatsvindt,<br />
hang<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met de tot op hed<strong>en</strong> dominante paradigma's <strong>en</strong> onderzoeksmethod<strong>en</strong><br />
in de criminologie.<br />
3.2 Criminaliteit: waarom of hoe?<br />
Er bestaan tal van theorieën die e<strong>en</strong> verklaring moet<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> voor de<br />
neiging van individu<strong>en</strong> of groep<strong>en</strong> om delinqu<strong>en</strong>t gedrag te verton<strong>en</strong>. De<br />
meeste van deze theorieën richt<strong>en</strong> zich op de persoon van de crimineel. De<br />
pleger van e<strong>en</strong> delict zou word<strong>en</strong> gek<strong>en</strong>merkt door e<strong>en</strong> biologische, psychologische<br />
of sociologische make-up, die hem of haar e<strong>en</strong> neiging tot crimineel<br />
gedrag (criminele dispositie) bezorgde.<br />
Naast deze dispositionele theorieën over criminaliteit, die e<strong>en</strong> antwoord<br />
will<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> op de vraag waarom iemand delinqu<strong>en</strong>t gedrag gaat verton<strong>en</strong>,<br />
bestaat ook e<strong>en</strong> aan kracht winn<strong>en</strong>de richting waarin veeleer de vraag c<strong>en</strong>traal<br />
staat hoe criminel<strong>en</strong> te werk gaan. In dit soort studies wordt criminaliteit<br />
vaak vergelek<strong>en</strong> met werk of zak<strong>en</strong>do<strong>en</strong>.<br />
De notie dat criminaliteit gezi<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> <strong>professie</strong>, doet niet<br />
alle<strong>en</strong> in criminele kring<strong>en</strong> opgang, ook in sociologische <strong>en</strong> criminologische<br />
literatuur bedi<strong>en</strong>t m<strong>en</strong> zich wel van dit perspectief. De eerste die e<strong>en</strong><br />
crimineel als e<strong>en</strong> `professional' portretteerde was Sutherland (1937). Hij<br />
liet zi<strong>en</strong> dat de professionele dief met betrekking tot e<strong>en</strong> aantal aspect<strong>en</strong> te<br />
vergelijk<strong>en</strong> valt met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die werkzaam zijn in legale beroep<strong>en</strong>. Net als<br />
deze laatst<strong>en</strong> heeft hij te mak<strong>en</strong> met vaardighed<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de hierop<br />
gebaseerde status. Tev<strong>en</strong>s k<strong>en</strong>t de groep van diev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> complex van<br />
norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> vorm van (informele) organisatie (1989,<br />
pp. 197-209).<br />
Letkemann hanteert in zijn studie `Crime as Work' het perspectief van<br />
de sociologie van het werk, dat volg<strong>en</strong>s hem ook toegepast kan word<strong>en</strong> op<br />
criminel<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer inzicht verschaft in vorm<strong>en</strong> van<br />
afwijk<strong>en</strong>d gedrag. Ook criminel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geconfronteerd met e<strong>en</strong> aantal<br />
aspect<strong>en</strong> van werk: de b<strong>en</strong>odigde vaardighed<strong>en</strong> om in hun werk succesvol<br />
te kunn<strong>en</strong> zijn, de mogelijkhed<strong>en</strong> om zich deze vaardighed<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> te
Theoretische oriëntatie 33<br />
mak<strong>en</strong>, de effect<strong>en</strong> van technologische ontwikkeling, de financiële beloning<br />
<strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> <strong>en</strong> gevar<strong>en</strong> die eraan klev<strong>en</strong> (1973, pp. 5-6, 163). Akerstrdm<br />
(1985) wijst op de `business ori<strong>en</strong>tation' van criminel<strong>en</strong>. Zij constateert bij<br />
h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> dat te vergelijk<strong>en</strong> is met die welke geld<strong>en</strong><br />
in de zak<strong>en</strong>wereld. De crimineel werkt in e<strong>en</strong> gebied waar vrije concurr<strong>en</strong>tie<br />
heerst, hij moet invester<strong>en</strong> <strong>en</strong> loopt risico. Net als voor de zak<strong>en</strong>man<br />
zijn de contact<strong>en</strong> die hij eropna houdt van groot belang, ev<strong>en</strong>als zijn<br />
reputatie.<br />
Dergelijke studies hebb<strong>en</strong> met elkaar geme<strong>en</strong> dat ze meer nadruk legg<strong>en</strong><br />
op de manier van lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk<strong>en</strong> van criminel<strong>en</strong>, dan op de vraag waarom<br />
ze zijn zoals ze zijn.12<br />
'This allows them to avoid grand theories and half-hidd<strong>en</strong> value judgem<strong>en</strong>ts. Analysing<br />
crime as work seems to imply a more articulated description and understanding of the<br />
life and work of differ<strong>en</strong>t criminal groups.' (Akerstr&m, 1985, p. 15)<br />
Het idee dat meer aandacht zou moet<strong>en</strong> uitgaan naar wat criminel<strong>en</strong> do<strong>en</strong>,<br />
dan naar hoe ze zo geword<strong>en</strong> zijn, wordt ook bepleit door Clarke <strong>en</strong><br />
Cornish, in wat zij het `situational perspective' noem<strong>en</strong>. Clarke (1980)<br />
wijst op het feit dat zelfs de meest criminele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meestal de wet respecter<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dat ook dit feit verklaard zou moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uit het verled<strong>en</strong> van<br />
de delinqu<strong>en</strong>t. Daarbij komt nog dat de zogehet<strong>en</strong> criminog<strong>en</strong>e omstandighed<strong>en</strong><br />
lang niet iedere<strong>en</strong> die hieraan blootstond, tot crimineel gedrag aanzett<strong>en</strong>.<br />
Het verled<strong>en</strong> van de delinqu<strong>en</strong>t kan derhalve nooit e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de<br />
verklaring vorm<strong>en</strong> voor delinqu<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> die het<br />
aanneemt (zie Bov<strong>en</strong>kerk, 1992, pp. 134-145). Volg<strong>en</strong>s Clarke <strong>en</strong> Cornish<br />
stell<strong>en</strong> de traditionele, deterministische modell<strong>en</strong> de crimineel voor als e<strong>en</strong><br />
relatief passief figuur; e<strong>en</strong> slachtoffer van interne of externe kracht<strong>en</strong> die<br />
buit<strong>en</strong> zijn controle ligg<strong>en</strong>, of als e<strong>en</strong> `slagveld' waarop de strijd tuss<strong>en</strong><br />
deze kracht<strong>en</strong> wordt uitgevocht<strong>en</strong> (1985, p. 148). Maar, zo stelt Clarke,<br />
'(...) common s<strong>en</strong>se as well as the evid<strong>en</strong>ce of ethnographic studies<br />
of delinqu<strong>en</strong>cy (...) strongly suggest that people are usually aware of<br />
consciously choosing to commit off<strong>en</strong>ses' (1980, p. 138). Clarke <strong>en</strong><br />
Cornish zett<strong>en</strong> vraagtek<strong>en</strong>s bij de adequaatheid van verklaring<strong>en</strong> of modell<strong>en</strong><br />
van misdaad die de perceptie van de dader <strong>en</strong> zijn d<strong>en</strong>kprocess<strong>en</strong> niet<br />
in de beschouwing betrekk<strong>en</strong>. Zij probeerd<strong>en</strong> de lacune in de criminologische<br />
theorievorming op te vull<strong>en</strong> door de onmiddellijk aan de criminele<br />
daad voorafgaande situatie van de dader <strong>en</strong> di<strong>en</strong>s afweging<strong>en</strong> over mogelijke<br />
oplossing<strong>en</strong> van zijn problem<strong>en</strong> in criminologische studies te betrekk<strong>en</strong>.<br />
Niet alle<strong>en</strong> het verled<strong>en</strong> van de delinqu<strong>en</strong>t, maar ook de situatie waarin<br />
hij zijn delict<strong>en</strong> pleegt, moet in beschouwing word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
12 Andere voorbeeld<strong>en</strong> van studies waarin meer nadruk ligt op het `hoe' van criminaliteit<br />
dan op het 'waarom' zijn die van Heyl (1979) over de hoer<strong>en</strong>madam <strong>en</strong> van Klockars<br />
(1974) over de professionele heler.
34 1 Hoofdstuk 3<br />
3.3 E<strong>en</strong> (holistisch) model voor onderzoek<br />
Vijf jaar na publikatie van het artikel waarin Clarke e<strong>en</strong> situationeel perspectief<br />
op criminaliteit bepleitte (1980), pres<strong>en</strong>teerde hij sam<strong>en</strong> met<br />
Cornish e<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> model voor criminologisch onderzoek waarin<br />
zowel dispositionele als situationele aspect<strong>en</strong> zijn vervat (1985). Omdat<br />
dit `framework for research' model stond voor dit onderzoek, zull<strong>en</strong> we<br />
ingaan op e<strong>en</strong> aantal gedacht<strong>en</strong> dat hieraan t<strong>en</strong> grondslag ligt.<br />
Clarke <strong>en</strong> Cornish mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> expliciet onderscheid tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verklaring<br />
van het verwikkeld zijn van bepaalde individu<strong>en</strong> in criminaliteit (involvem<strong>en</strong>t)<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verklaring van het plaatsvind<strong>en</strong> van criminele gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
(occur<strong>en</strong>ce). Het meeste criminologische werk is verricht rond de eerste<br />
verklaring <strong>en</strong> k<strong>en</strong>merkt zich door e<strong>en</strong> veronachtzaming van de tweede.<br />
Maar het bestaan van e<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de gemotiveerd individu verklaart maar<br />
t<strong>en</strong> dele waarom e<strong>en</strong> delict wordt gepleegd, e<strong>en</strong> groot aantal situationele<br />
factor<strong>en</strong> speelt hierin ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> rol (1985, p. 164).<br />
Volg<strong>en</strong>s Clarke <strong>en</strong> Cornish hebb<strong>en</strong> de preoccupatie met de `pathologie'<br />
van de dader <strong>en</strong> de w<strong>en</strong>s algem<strong>en</strong>e uitsprak<strong>en</strong> over criminaliteit te do<strong>en</strong>, de<br />
aandacht afgeleid van de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> diverse delict<strong>en</strong>, tuss<strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die ze pleg<strong>en</strong> <strong>en</strong> de motiev<strong>en</strong> die aan verschill<strong>en</strong>de delict<strong>en</strong> t<strong>en</strong> grondslag<br />
ligg<strong>en</strong>. Clarke verwoordde dit als volgt: `But many criminologists are<br />
now increasingly agreed that a "theory of crime" would be almost as crude<br />
as a g<strong>en</strong>era] "theory of disease'- (1980, p. 137). Het is daarom nodig<br />
delictspecifieke modell<strong>en</strong> te construer<strong>en</strong> <strong>en</strong> soms zelfs onderscheiding<strong>en</strong><br />
te mak<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> juridisch gedefinieerd delicttype. Zo acht<strong>en</strong> ze het<br />
bijvoorbeeld noodzakelijk om het delict inbraak op z'n minst onder te verdel<strong>en</strong><br />
in `commercial' <strong>en</strong> `resid<strong>en</strong>tial burglary'. Wellicht zijn zelfs binn<strong>en</strong><br />
deze vorm<strong>en</strong> van inbraak zinvolle gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> te trekk<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong>zo zoud<strong>en</strong> delict<strong>en</strong><br />
als vandalisme, fraude, verkrachting <strong>en</strong> overval e<strong>en</strong> verdere verfijning<br />
behoev<strong>en</strong>, die gebaseerd is op situationele factor<strong>en</strong> (1985, p. 165).<br />
De visie van Clarke <strong>en</strong> Cornish op crimineel gedrag veronderstelt e<strong>en</strong><br />
zekere rationaliteit bij de dader. Zij pleit<strong>en</strong> ervoor delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te<br />
beschouw<strong>en</strong> als `reasoning decision makers'. Hoewel dit `rational choice<br />
perspective' op bepaalde delict<strong>en</strong> beter toepasbaar lijkt dan op andere, zi<strong>en</strong><br />
zij ook rationele elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in delict<strong>en</strong> die pathologisch gemotiveerd lijk<strong>en</strong><br />
(Cornish <strong>en</strong> Clarke, 1986, p. 2).<br />
`(...) rationality must be conceived of in broad terms. For instance, ev<strong>en</strong> if the choices<br />
made or the decision processes themselves are not optimal ones, they make s<strong>en</strong>se to the<br />
off<strong>en</strong>der and repres<strong>en</strong>t his best efforts at optimizing outcomes. Moreover expressive as<br />
well as economie goals can, of course, be characterized as rational. And lastly, ev<strong>en</strong><br />
where the motivation appears to have a pathological compon<strong>en</strong>t, many of the<br />
subsequ<strong>en</strong>t planning and decision-making activities (such as choice of victim or targets)<br />
may be rational.' (Clarke <strong>en</strong> Cornish, 1985, pp. 163-164)<br />
De diverse vorm<strong>en</strong> van geweldscriminaliteit zijn nog slechts weinig bestudeerd<br />
vanuit dit perspectief. Clarke <strong>en</strong> Cornish acht<strong>en</strong> het van groot belang<br />
dat wordt vastgesteld in hoeverre e<strong>en</strong> dergelijke analyse kan word<strong>en</strong> toegepast<br />
op geweldmisdrijv<strong>en</strong> (Cornish <strong>en</strong> Clarke, 1986, p. 14). Uit studies
Theoretische oriëntatie 35<br />
naar besluitvormingsprocess<strong>en</strong> van straatrovers <strong>en</strong> overvallers blijk<strong>en</strong> zij in<br />
meer of mindere mate rationeel te werk te gaan (Lejeune, 1977; Fe<strong>en</strong>ey,<br />
1986; Walsh, 1986).<br />
Clarke <strong>en</strong> Cornish pret<strong>en</strong>der<strong>en</strong> met de modules van hun t<strong>en</strong>tatieve model<br />
niet de relaties tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in mathematische term<strong>en</strong><br />
of toetsbare proposities weer te gev<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong>min vorm<strong>en</strong> de modules<br />
`decision trees' die e<strong>en</strong> beeld moet<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> van de ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de stapp<strong>en</strong><br />
van het beslissingsproces. De modules zijn bedoeld als schematische repres<strong>en</strong>taties<br />
van de belangrijkste beslissingsmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in crimineel gedrag <strong>en</strong><br />
van de verschill<strong>en</strong>de sociale, psychologische <strong>en</strong> omgevingsfactor<strong>en</strong> die van<br />
invloed zijn op de g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> beslissing<strong>en</strong>. Deze modules, die voor ieder<br />
delict afzonderlijk geconstrueerd zoud<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, zijn ge<strong>en</strong> theorieën<br />
op zich, maar slechts `blueprints for theories'. Ze illustreerd<strong>en</strong> hun<br />
model aan de hand van het delict inbraak in e<strong>en</strong> `middie-class suburb'<br />
(1985, p. 166).<br />
Het model bestaat uit vier modules: e<strong>en</strong> heeft betrekking op de criminele<br />
gebeurt<strong>en</strong>is, de andere drie br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de stadia van de criminele<br />
betrokk<strong>en</strong>heid in kaart. De `initial involvem<strong>en</strong>t'-module (figuur 1) k<strong>en</strong>t<br />
twee beslissingsmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De eerste (kader 7) is de erk<strong>en</strong>ning van de<br />
bereidheid om het betreff<strong>en</strong>de delict te pleg<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>einde zijn of haar behoeft<strong>en</strong><br />
aan geld, goeder<strong>en</strong> of spanning te bevredig<strong>en</strong>. De eerdere kaders br<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
de variatie aan factor<strong>en</strong> in beeld die het individu tot deze bereidheid<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Kader 1, met name, bevat de achtergrondvariabel<strong>en</strong> waarmee de<br />
traditionele criminologie zich voornamelijk bezighield: de waard<strong>en</strong>, attitudes<br />
<strong>en</strong> persoonlijkheidsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> persoon e<strong>en</strong> criminele dispositie<br />
bezorg<strong>en</strong>. De tweede beslissing, die om het delict ook daadwerkelijk te<br />
pleg<strong>en</strong> (kader 8), is het gevolg van e<strong>en</strong> toevallige gebeurt<strong>en</strong>is, zoals e<strong>en</strong><br />
dring<strong>en</strong>de behoefte aan geld (Cornish <strong>en</strong> Clarke 1986, p. 4).<br />
De `ev<strong>en</strong>t'-module (figuur 2) betreft de daaropvolg<strong>en</strong>de stapp<strong>en</strong> in het<br />
beslissingsproces, die leid<strong>en</strong> tot het kiez<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> bepaald object. De verschill<strong>en</strong>de<br />
variabel<strong>en</strong> die dit beslissingsproces beïnvloed<strong>en</strong>, ton<strong>en</strong> de invloed<br />
van situationele factor<strong>en</strong> die verbond<strong>en</strong> zijn met geleg<strong>en</strong>heid, moeite <strong>en</strong><br />
onmiddellijke risico's (ibid.).<br />
De `continuing involvem<strong>en</strong>t'-module (figuur 3) schetst de verandering<strong>en</strong><br />
in professionaliteit, `peer group', `lifestyle' <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>, die invloed uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
op de voortdur<strong>en</strong>d gerevalueerde beslissing om het delict te continuer<strong>en</strong><br />
(ibid., p. 6).<br />
De `decistance'-module t<strong>en</strong> slotte (figuur 4) handelt om e<strong>en</strong>dere revaluaties,<br />
die kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot de beslissing het pleg<strong>en</strong> van het betreff<strong>en</strong>de<br />
delict, of zelfs alle criminele activiteit<strong>en</strong>, te stak<strong>en</strong> (ibid.).<br />
Zoals Clarke <strong>en</strong> Cornish zelf al stell<strong>en</strong>, zijn in hun model meerdere<br />
criminologische theorieën vervat. `Dispositionele' b<strong>en</strong>adering<strong>en</strong> van criminaliteit<br />
hebb<strong>en</strong> vooral in module 1 e<strong>en</strong> plaats gekreg<strong>en</strong>. Zo valt het niet<br />
moeilijk hierin de differ<strong>en</strong>tiële associatietheorie (Sutherland <strong>en</strong> Cressey,<br />
1960) te ontdekk<strong>en</strong>. Het perspectief van `crime as work' is herk<strong>en</strong>baar<br />
in module 3, ev<strong>en</strong>als het carrièreperspectief van Becker (1973). Anders<br />
dan veel andere theorieën legt het `rational choice perspective' bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong>
36 Hoofdstuk 3<br />
Figuur 1: 'Initial involvem<strong>en</strong>t'-module (voorbeeld: inbraak in e<strong>en</strong> 'middle-class suburb')<br />
eerdere ervaring <strong>en</strong> leerproces<br />
1. directe <strong>en</strong> indirecte ervaring<br />
met/van misdaad<br />
2. contact met politie<br />
3. gewet<strong>en</strong> <strong>en</strong> moraal<br />
4. zelfbeeld<br />
5. vooruit kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> planning<br />
evaluatie van oplossing<strong>en</strong><br />
1. b<strong>en</strong>odigde inspanning<br />
2. hoogte <strong>en</strong> snelheid van beloning<br />
3. waarschijnlijkheid <strong>en</strong> hoogte van<br />
straf<br />
4. morele kost<strong>en</strong><br />
reactie op toevallige gebeurt<strong>en</strong>is L<br />
gunstige geleg<strong>en</strong>heid; urg<strong>en</strong>te<br />
geldnood; overhal<strong>en</strong> door vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>;<br />
dronk<strong>en</strong>schap; ruzie met vrouw<br />
Bron: Cornish <strong>en</strong> Clarke, 1986<br />
achtergrondfactor<strong>en</strong> L<br />
psychologisch: temperam<strong>en</strong>t;<br />
intellig<strong>en</strong>tie; cognitieve stijl<br />
opvoeding: gebrok<strong>en</strong> gezin; tehuis-<br />
achtergrond; criminele ouders<br />
sociaal <strong>en</strong> demografisch: sekse;<br />
klasse; opleiding; buurt<br />
beslissing<br />
om in te brek<strong>en</strong><br />
(zie 'ev<strong>en</strong>t'-module)<br />
algem<strong>en</strong>e behoeft<strong>en</strong><br />
geld; seks; vri<strong>en</strong>dschap;<br />
status; opwinding<br />
1<br />
waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
oplossing<strong>en</strong><br />
legaal: werk; gokk<strong>en</strong>;<br />
huwelijk<br />
illegaal: inbraak in<br />
'middle-class<br />
suburb'; andere<br />
inbraak; andere<br />
criminaliteit<br />
bereidheid<br />
om in te brek<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
'middle-class suburb'
Theoretische oriëntatie<br />
nadruk op de beslissingsmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de gehele criminele carrière <strong>en</strong> de<br />
situationele factor<strong>en</strong> die deze beslissing<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong>.<br />
Dit holistische `framework for research' was om meerdere red<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
bruikbaar voor dit onderzoek. Niet alle<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> al onze onderzoeksvrag<strong>en</strong><br />
aan de orde in de verschill<strong>en</strong>de modules, ook hadd<strong>en</strong> de daarin vervatte<br />
aandachtspunt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> att<strong>en</strong>der<strong>en</strong>de <strong>en</strong> structurer<strong>en</strong>de waarde. In dit rapport<br />
zull<strong>en</strong> we de keuzes die overvallers mak<strong>en</strong>-voor <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na de uitvoering<br />
van de overval-bezi<strong>en</strong> vanuit het perspectief van de `reasoning<br />
criminal' <strong>en</strong> de mate van professionaliteit van de dader in deze beschouwing<br />
betrekk<strong>en</strong>. In het slothoofdstuk zal e<strong>en</strong> poging word<strong>en</strong> ondernom<strong>en</strong><br />
om op basis van het programmatische model van Clarke <strong>en</strong> Cornish e<strong>en</strong><br />
model te construer<strong>en</strong> voor het delict overval.<br />
Figuur 2: 'Ev<strong>en</strong>t'-module (voorbeeld: inbraak in e<strong>en</strong> 'middle-class suburb')<br />
beslissing<br />
om in te brek<strong>en</strong> (zie<br />
'initial involvem<strong>en</strong>t'-<br />
module)<br />
geselecteerde<br />
(midd<strong>en</strong>klasse) buurt<br />
gemakkelijk bereikbaar;<br />
weinig politiecontrole;<br />
weinig beveiligde huiz<strong>en</strong>;<br />
grotere tuin<strong>en</strong><br />
geselecteerde huiz<strong>en</strong><br />
niemand thuis;<br />
bijzonder welgesteld;<br />
vrijstaand; patiodeur<strong>en</strong>;<br />
struik<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere<br />
beschutting; hoekhuis<br />
Bron: Cornish <strong>en</strong> Clarke, 1986<br />
r-----------}-----------^<br />
verworp<strong>en</strong><br />
(midd<strong>en</strong>klasse) buurt<br />
onbek<strong>en</strong>d; ver;<br />
L________________________<br />
wijksurveillance;<br />
ge<strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar vervoer<br />
-------niet-geselecteerde<br />
huiz<strong>en</strong><br />
d i<br />
nieuwsgierige bur<strong>en</strong>;<br />
inbraakalarm;<br />
ge<strong>en</strong> achteringang;<br />
zichtbaar vanaf de straat;<br />
diev<strong>en</strong>klauw<strong>en</strong>; hond<br />
37
38 Hoofdstuk 3<br />
Figuur 3: `Continuing involvem<strong>en</strong>t'-module (voorbeeld: inbraak in e<strong>en</strong> `middle-class suburb')<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de frequ<strong>en</strong>tie van inbrak<strong>en</strong> (t.g.v. succes) tot persoonlijk optimum<br />
le inbraak<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> professionalisme<br />
trots op toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis; vermindert gaandeweg de risico's<br />
<strong>en</strong> verhoogt de buit door planning <strong>en</strong> zorgvuldige selectie van object<strong>en</strong>; krijgt<br />
contact<strong>en</strong> met helers; ontwikkelt vaardigheid in de omgang met politie <strong>en</strong> justitie<br />
verandering<strong>en</strong> in 'lifestyle' <strong>en</strong> waard<strong>en</strong><br />
erk<strong>en</strong>t financiële afhankelijkheid van inbraak; kiest werk dat inbraak<br />
vergemakkelijkt; g<strong>en</strong>iet van het `snelle lev<strong>en</strong>'; kijkt neer op legaal werk;<br />
rechtvaardigt criminaliteit<br />
verandering<strong>en</strong> in 'peer group'<br />
sluit vri<strong>en</strong>dschap met andere criminel<strong>en</strong> <strong>en</strong> heler; wordt gelabeld als crimineel;<br />
verliest contact met niet-criminele vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>; maakt ruzie met relatie<br />
Bron: Cornish <strong>en</strong> Clarke, 1986<br />
-^I Nde<br />
•
Theoretische oriëntatie<br />
Figuur 4: `Desistance'-module (voorbeeld: inbraak in e<strong>en</strong> `middle-class suburb')<br />
externe gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
trouwt;<br />
lokale object<strong>en</strong> uitgeput;<br />
heler wordt gearresteerd;<br />
wijksurveillance ingesteld<br />
externe gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
raakt gewond; krijgt<br />
vaste baan aangebod<strong>en</strong>;<br />
det<strong>en</strong>tie;<br />
ultimatum van vrouw<br />
Bron: Cornish <strong>en</strong> Clarke, 1986<br />
Nde +2 inbraak<br />
wordt verrast door<br />
bewoner;<br />
gebet<strong>en</strong> door hond;<br />
vluchtauto weigert;<br />
aangehoud<strong>en</strong><br />
legaal alternatief<br />
accepteert aangebod<strong>en</strong><br />
baan;<br />
begint eig<strong>en</strong> zaak<br />
Nde + 1 inbraak<br />
nieuwsgierige buur;<br />
lage buit; toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
angst; kan goeder<strong>en</strong><br />
niet verkop<strong>en</strong><br />
revaluatie van bereidheid<br />
verdere revaluatie van<br />
bereidheid<br />
stopt met inbrek<strong>en</strong><br />
voelt zich te oud;<br />
inkom<strong>en</strong> te onregelmatig;<br />
te veel risico;<br />
vergt te veel inspanning<br />
-------------------verworp<strong>en</strong><br />
alternatiev<strong>en</strong><br />
legaal: inkom<strong>en</strong> te laag;<br />
werkdag te lang;<br />
uitgestelde beloning<br />
crimineel: andere<br />
delict<strong>en</strong> te gevaarlijk<br />
L-------- ----------------<br />
t<br />
andere delict<strong>en</strong><br />
inbraak in huiz<strong>en</strong> van<br />
rijk<strong>en</strong>; heling;<br />
bankoverval<br />
39
4 Achtergrond<strong>en</strong><br />
Het door Clarke <strong>en</strong> Cornish (1985) gepres<strong>en</strong>teerde onderzoeksmodel omvat<br />
in de eerste module-naast situationele-e<strong>en</strong> aantal dispositionele elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die kunn<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan de beslissing e<strong>en</strong> delict te pleg<strong>en</strong>. Binn<strong>en</strong><br />
deze `initial involvem<strong>en</strong>t'-module bestaan de belangrijkste dispositionele<br />
factor<strong>en</strong> uit de sociaal-economische positie, de demografische <strong>en</strong> gezinsachtergrond,<br />
<strong>en</strong> het opleidingsniveau. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zal e<strong>en</strong> paragraaf gewijd<br />
word<strong>en</strong> aan het arbeidsverled<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Om licht te werp<strong>en</strong> op de sociaal-economische achtergrond van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
zull<strong>en</strong> we de door de ouders uitgeoef<strong>en</strong>de beroep<strong>en</strong> beschouw<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast zull<strong>en</strong> we in navolging van Grap<strong>en</strong>daal e.a. twee typ<strong>en</strong><br />
gezin onderscheid<strong>en</strong>: de door de respond<strong>en</strong>t als problematisch ervar<strong>en</strong><br />
gezinssituatie <strong>en</strong> de niet-problematische gezinsachtergrond. K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d<br />
voor de achteraf als problematisch getypeerde jeugd zijn gebrok<strong>en</strong> gezinn<strong>en</strong>,<br />
de ervaring van emotionele verwaarlozing, veelvoorkom<strong>en</strong>de conflict<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geweld binn<strong>en</strong> het gezin (Grap<strong>en</strong>daal e.a., 1991, pp. 46-49).<br />
4.1 Demografische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
Wanneer we bekijk<strong>en</strong> waar de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun secundaire socialisatiefase<br />
(12 tot 18 jaar) doorbracht<strong>en</strong>, ontstaat het volg<strong>en</strong>de beeld. Drie respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de deze periode in het buit<strong>en</strong>land woonachtig, twaalf respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
in Zuid-Holland, elf in Noord-Holland, zes in Noord-Brabant,<br />
vier in Gelderland, twee in Friesland <strong>en</strong> één in de provincie Utrecht. Bijna<br />
de helft van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bracht deze socialisatiefase door in geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
in de Randstad. Meer dan de helft van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> groeide op in<br />
middelgrote tot grote sted<strong>en</strong> (zie tabel 4), waarbij Amsterdam met zev<strong>en</strong><br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ruim verteg<strong>en</strong>woordigd is.<br />
Over de verme<strong>en</strong>de criminog<strong>en</strong>e invloed van buurt<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> aan de hand<br />
van ons materiaal weinig uitsprak<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>. Er werd g<strong>en</strong>oteerd wat de<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hier zelf over te meld<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>. Zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> te<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat ze gedur<strong>en</strong>de hun secundaire socialisatiefase in e<strong>en</strong> `nette wijk'<br />
woond<strong>en</strong>, veerti<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zeid<strong>en</strong> dat hun buurt gek<strong>en</strong>merkt werd<br />
door veel criminaliteit. Van neg<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ontbreekt deze informatie<br />
<strong>en</strong> bij drie respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> was deze vraag niet van toepassing omdat zij deze<br />
fase doorbracht<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> reeks van internat<strong>en</strong>.
42<br />
Tabel 4: Inwoneraantal van woonplaats gedur<strong>en</strong>de secundaire socialisatie*<br />
inwoneraantal geme<strong>en</strong>te<br />
100.000<br />
onbek<strong>en</strong>d<br />
n.v.t.<br />
Hoofdstuk 4<br />
aantal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
totaal 43<br />
5<br />
6<br />
5<br />
19<br />
2<br />
6**<br />
* Voor het bepal<strong>en</strong> van het inwoneraantal naar geme<strong>en</strong>te maakt<strong>en</strong> we gebruik van het<br />
Statistisch Zakboek over 1980 van het C<strong>en</strong>traal Bureau voor Statistiek. De keuze voor dit<br />
jaartal houdt verband met het gegev<strong>en</strong> dat de meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zich in dat jaar in de<br />
secundaire socialisatiefase bevond<strong>en</strong>.<br />
** Het betreft hier drie respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die tijd<strong>en</strong>s de secundaire socialisatiefase in het buit<strong>en</strong>land<br />
woonachtig war<strong>en</strong> <strong>en</strong> drie respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die hun jeugd in allerlei internat<strong>en</strong> in Nederland<br />
hebb<strong>en</strong> doorgebracht.<br />
4.2 Sociaal-economische status<br />
Uit het onderzoek van Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong> (1976) blijkt dat de vaders<br />
van de plegers van e<strong>en</strong> overval in de lagere sociaal-economische klasse<br />
van de Nederlandse beroepsbevolking te plaats<strong>en</strong> zijn. Er is, in de ruim<br />
twintig jaar die inmiddels verstrek<strong>en</strong> zijn sinds deze studie het licht heeft<br />
gezi<strong>en</strong>, nog maar weinig veranderd. Het mer<strong>en</strong>deel van de vaders van onze<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is of was ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s werkzaam in de lagere region<strong>en</strong> van de<br />
Nederlandse beroepsbevolking. In de meeste gevall<strong>en</strong> had één van de ouders<br />
e<strong>en</strong> vaste baan. Bij elf gezinn<strong>en</strong> werkt<strong>en</strong> zowel de vader als de moeder<br />
buit<strong>en</strong>shuis.<br />
Zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> gezinn<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> op basis van de door de ouders verrichte<br />
arbeid in de laagste sociaal-economische klasse. Deze ouders war<strong>en</strong> (langdurig)<br />
werkloos of verrichtt<strong>en</strong> ongeschoolde arbeid. Twintig gezinn<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
tot de respectabele arbeidersklasse of lagere midd<strong>en</strong>klasse gerek<strong>en</strong>d<br />
word<strong>en</strong>. Vijf overvallers groeid<strong>en</strong> op in gezinn<strong>en</strong> die in de hogere midd<strong>en</strong>klasse<br />
gesitueerd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
4.3 Gezinsachtergrond<br />
Van alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zeid<strong>en</strong> er 21 dat zij hun jeugd als problematisch<br />
ervoer<strong>en</strong>, 21 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> normale tot gelukkige jeugd te<br />
hebb<strong>en</strong> gehad. Bij één respond<strong>en</strong>t bleef de gezinsachtergrond onduidelijk.<br />
De niet problematische gezinsachtergrond<br />
Uitsprak<strong>en</strong> van de overvallers, die zegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onproblematische jeugd te<br />
hebb<strong>en</strong> gehad, lop<strong>en</strong> uite<strong>en</strong> van `Die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (ouders) hebb<strong>en</strong> altijd hun<br />
best gedaan' <strong>en</strong> `Gewoon, normale jeugd' tot `Ik heb e<strong>en</strong> hele gelukkige
Achtergrond<strong>en</strong> 43<br />
jeugd gehad' <strong>en</strong> `Ideaal gezin, ik heb e<strong>en</strong> opvoeding uit duiz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> gehad'.<br />
Ook binn<strong>en</strong> deze gezinn<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> conflict<strong>en</strong> <strong>en</strong> ruzies voor, maar niet in<br />
die mate dat de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet meer thuis kond<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> won<strong>en</strong>. Van<br />
twee overvallers uit deze groep zijn de ouders tijd<strong>en</strong>s hun jeugd gescheid<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in drie gezinn<strong>en</strong> stierf e<strong>en</strong> van de ouders.<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit deze groep wijz<strong>en</strong> er vaak op dat zij zich als <strong>en</strong>ige<br />
uit het gezin met criminaliteit bezig houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat hun broers of zusters<br />
allemaal e<strong>en</strong> `goede' baan hebb<strong>en</strong>.<br />
R19: `Mijn hele familie die heeft nog nooit e<strong>en</strong> politiebureau van binn<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, nog<br />
nooit. (...) Als ik e<strong>en</strong> scheet liet, dan ging de koppelriem eroverhe<strong>en</strong>. Of de zweep. Ik<br />
had er vroeger altijd schijt aan <strong>en</strong> ik b<strong>en</strong> in de criminele sfeer blijv<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> <strong>en</strong> die<br />
andere jong<strong>en</strong>s (broers) die hebb<strong>en</strong> het zo te pakk<strong>en</strong> gehad. Dus die zijn zo geschrokk<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong> die zijn netjes in de maatschappij terechtgekom<strong>en</strong>.'<br />
Sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit de groep met e<strong>en</strong> niet-problematische gezinsachtergrond<br />
hadd<strong>en</strong> het thuis zelfs zo naar de zin, dat zij lange tijd in het<br />
ouderlijk huis blev<strong>en</strong> won<strong>en</strong>. Vaak war<strong>en</strong> de ouders niet op de hoogte van<br />
de criminele activiteit<strong>en</strong> van hun zoon. Slechts e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling woonde nog<br />
bij zijn ouders op het mom<strong>en</strong>t dat hij overging tot het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>.<br />
De problematische gezinssituatie<br />
R37: 'Mijn vader <strong>en</strong> moeder zijn gescheid<strong>en</strong> maar dat is normaal hè, dat geldt volg<strong>en</strong>s<br />
mij voor iedere<strong>en</strong> die hier zit.'<br />
De hier geciteerde overvaller overdrijft weliswaar als hij beweert dat alle<br />
gedetineerd<strong>en</strong> uit gebrok<strong>en</strong> gezinn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, maar bij neg<strong>en</strong> van de twintig<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ongelukkige jeugd te hebb<strong>en</strong> gehad,<br />
was er sprake van echtscheiding van de ouders. Meestal betrof het hier<br />
scheiding<strong>en</strong> op het mom<strong>en</strong>t dat de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nog kinder<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
zijn van vier respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> of beide ouders gedur<strong>en</strong>de de jeugd,<br />
gestorv<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> om verschill<strong>en</strong>de red<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
aantal jar<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> internaat doorgebracht.<br />
E<strong>en</strong> groot aantal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit deze groep gaf te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> vroegtijdig<br />
het huis `ontvlucht' te zijn omdat de spanning<strong>en</strong> in het gezin zo hoog op-<br />
liep<strong>en</strong> dat er voor h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onhoudbare situatie ontstond. De bron voor deze<br />
spanning<strong>en</strong> <strong>en</strong> conflict<strong>en</strong> was, naast de al g<strong>en</strong>oemde factor<strong>en</strong>, vaak ook<br />
geleg<strong>en</strong> in ziekte, (plotselinge) werkloosheid <strong>en</strong> alcoholproblem<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
of beide ouders. Soms was er sprake van e<strong>en</strong> agressieve vader die het gezin<br />
zo sterk domineerde dat de respond<strong>en</strong>t als laatste redmiddel het huis ontvluchtte<br />
(zie Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong>, 1976). Ter illustratie het verhaal van<br />
R26, die na e<strong>en</strong> reeks van conflict<strong>en</strong> op 15-jarige leeftijd van huis wegliep.<br />
R26: `Ja. Daarom b<strong>en</strong> ik ook weg gegaan. Was er sprake van ruzie. Str<strong>en</strong>g. Van school<br />
gelijk naar huis. Dat gaat (zo) bij Hindoestaanse gezinn<strong>en</strong>, vroeger dan. En daardoor<br />
b<strong>en</strong> ik ook weg gegaan. M'n vader sloeg m'n moeder ook vaak, in die tijd. En dan kun<br />
je op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t niet alles bolwerk<strong>en</strong> hè. Dan wil je van huis weg.'<br />
Uit de verhal<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> problematische gezinsachtergrond<br />
blijkt dat zij zich in velerlei opzicht<strong>en</strong> ook emotioneel verwaarloosd
44 Hoofdstuk 4<br />
voel<strong>en</strong>. Terugblikk<strong>en</strong>d op hun jeugd ervar<strong>en</strong> zij de to<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> vrijheid<br />
als te groot <strong>en</strong> constater<strong>en</strong> zij e<strong>en</strong> gebrek aan aandacht. Sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
vermeldd<strong>en</strong> ook dat zij vaak de oorzaak war<strong>en</strong> van deze conflict<strong>en</strong><br />
omdat zij - als reactie op het gebrek aan aandacht of de steeds maar weer<br />
opnieuw oplaai<strong>en</strong>de ruzies-hun heil buit<strong>en</strong>shuis zocht<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich aan de<br />
invloed van de ouders probeerd<strong>en</strong> te onttrekk<strong>en</strong>. Deze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> onhandelbaar, recalcitrant <strong>en</strong> <strong>en</strong>kel nog maar met zichzelf<br />
bezig, wat vaak nieuwe conflict<strong>en</strong> met de ouders opleverde.<br />
Sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, die hun vroege jeugd in het buit<strong>en</strong>land hebb<strong>en</strong><br />
doorgebracht, kwam<strong>en</strong> na aankomst in Nederland in de moeilijkhed<strong>en</strong><br />
omdat ze niet opgewass<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de veranderde gezagsverhouding<strong>en</strong>.<br />
Vaak gaat het hier om respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die pas na de emigratie voor het eerst<br />
onder het gezag kwam<strong>en</strong> van (e<strong>en</strong> van) de ouders, die andere gedragsregels<br />
hanteerd<strong>en</strong> dan die welke de respond<strong>en</strong>t tot dan toe gew<strong>en</strong>d was. E<strong>en</strong> soortgelijk<br />
probleem doet zich soms ook voor als e<strong>en</strong> van de ouders na e<strong>en</strong><br />
scheiding of dood van de partner e<strong>en</strong> nieuwe lev<strong>en</strong>sgezel(lin) vindt. E<strong>en</strong><br />
aantal jong<strong>en</strong>s liep na e<strong>en</strong> reeks van moeilijkhed<strong>en</strong> van huis weg, sommig<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> uiteindelijk in e<strong>en</strong> internaat geplaatst. E<strong>en</strong> typisch voorbeeld<br />
van deze problematiek is het relaas van e<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t die-opgevoed<br />
door zijn oom <strong>en</strong> tante-op zijn achtste naar zijn in Nederland verblijv<strong>en</strong>de<br />
moeder vertrok:<br />
R01: `Ik moest e<strong>en</strong> heel ander lev<strong>en</strong> gaan leid<strong>en</strong>. Ik bedoel, ik moest nou in e<strong>en</strong> keer<br />
op tijd thuis zijn. Thuis op tijd et<strong>en</strong>, ler<strong>en</strong> luister<strong>en</strong>. Dat was het grootste probleem,<br />
nog steeds. Ja, het was wel e<strong>en</strong> moeder, maar je zag het niet helemaal als e<strong>en</strong> moeder.<br />
Ik weet niet hoe ik het moet zegg<strong>en</strong>, maar het was toch heel moeilijk. (...) De eerste<br />
paar maand<strong>en</strong> war<strong>en</strong> wel kick<strong>en</strong>, of zo, maar later kwam<strong>en</strong> de problem<strong>en</strong>. (...) Dan<br />
ging ik erg<strong>en</strong>s naar toe, <strong>en</strong> dan kwam je 's avonds thuis, weet je wel, dat was daar<br />
normaal. Maar hier in Nederland, dat was vanuit school gelijk naar huis. (...) Eh, ik<br />
ging nooit naar school. Mijn moeder dacht dat ik wel naar school ging, maar ik ging<br />
niet naar school. Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t kwam de geme<strong>en</strong>te bij m'n moeder thuis. En<br />
mijn moeder moest voor de rechter verschijn<strong>en</strong>. En kreeg e<strong>en</strong> waarschuwing. [Ik] ging<br />
nog niet naar school. En to<strong>en</strong> kreeg ik "ondertoezichtstelling". To<strong>en</strong> moest ik naar e<strong>en</strong><br />
internaat toe.'<br />
Vier jaar na zijn aankomst in Nederland wordt RO1 voor de allereerste keer<br />
in e<strong>en</strong> internaat geplaatst, waarna er nog verscheid<strong>en</strong>e plaatsing<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>. Van de zev<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die in e<strong>en</strong> internaat hebb<strong>en</strong> gezet<strong>en</strong>,<br />
bracht<strong>en</strong> er twee vrijwel hun hele jeugd in deze instelling door <strong>en</strong> vijf het<br />
grootste deel van hun adolesc<strong>en</strong>tie. Tijd<strong>en</strong>s dit verblijf in internat<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
veel van deze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voor de eerste keer met verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong><br />
van criminaliteit geconfronteerd.<br />
R24: `Dus daar kwam ik ook al tuss<strong>en</strong> de jeugdige crimineeltjes die ook al e<strong>en</strong> autootje<br />
los kond<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. (...) Ja, nou to<strong>en</strong> ging het dus verkeerd, in het jeugdhuis. Van<br />
daaruit heb ik de eerste criminaliteit echt bewust gedaan, inbrek<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> kiosk, e<strong>en</strong><br />
honderd of zes eruit hal<strong>en</strong>, sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dje. Op die leeftijd, laat ik zegg<strong>en</strong>,<br />
veerti<strong>en</strong> vijfti<strong>en</strong> jaar, daar omstreeks. Bromfiets<strong>en</strong> gapp<strong>en</strong>, de gr<strong>en</strong>s over Duitsland in,<br />
naar Coevord<strong>en</strong>, via Coevord<strong>en</strong> de spoorbaan Duitsland in, opgepakt, daar e<strong>en</strong> inbraak<br />
in e<strong>en</strong> winkeltje, opgepakt word<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> hooiberg door de politie, naar de bajes<br />
gebracht word<strong>en</strong>. Via de marechaussee teruggebracht word<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar best wel trots op<br />
zijn, want we kreg<strong>en</strong> dus ge<strong>en</strong> straf <strong>en</strong> dan b<strong>en</strong> je altijd trots.'
Achtergrond<strong>en</strong> 45<br />
Tabel 5: Hoogste gevolgde opleiding<br />
basisonderwijs 2<br />
lbo 24<br />
mavo/havo/vhbo 8<br />
vwo 2<br />
mbo 2<br />
hbo/universiteit 4*<br />
onbek<strong>en</strong>d 1<br />
totaal 43<br />
* Eén respond<strong>en</strong>t verdreef de verveling tijd<strong>en</strong>s zijn det<strong>en</strong>tieperiodes door te studer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
behaalde e<strong>en</strong> hbo-diploma in de gevang<strong>en</strong>is.<br />
Tabel 6: Hoogste afgemaakte opleiding<br />
basisonderwijs 27*<br />
lbo 7<br />
mavo/havo 3<br />
vwo 2<br />
mbo 1<br />
hbo/universiteit 2<br />
onbek<strong>en</strong>d 1<br />
totaal 43<br />
* Eén respond<strong>en</strong>t maakte ook het basisonderwijs niet af.<br />
Hoeveel problem<strong>en</strong> deze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ook k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in hun jeugd, toch gav<strong>en</strong><br />
ze vrijwel allemaal aan dat de door h<strong>en</strong> gepleegde criminaliteit niet het<br />
gevolg was van hun gezinssituatie, maar dat ze zich hiervoor veeleer zelf<br />
verantwoordelijk steld<strong>en</strong>.<br />
4.4 Opleidingsniveau<br />
Het opleidingsniveau van de meeste delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is, naar bek<strong>en</strong>d, lager dan<br />
het landelijk gemiddelde. Ook onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong> aan dit beeld.<br />
E<strong>en</strong> overzicht van de hoogst gevolgde opleiding<strong>en</strong> laat hierover ge<strong>en</strong> twijfel<br />
bestaan (zie tabel 5).<br />
Nog duidelijker wordt de geringe mate van scholing wanneer we alle<strong>en</strong><br />
de opleiding<strong>en</strong> in og<strong>en</strong>schouw nem<strong>en</strong> die door de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
afgemaakt (zie tabel 6).<br />
De schoolcarrière van veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd gek<strong>en</strong>merkt door onwilligheid<br />
om te ler<strong>en</strong>, magere resultat<strong>en</strong> <strong>en</strong> - na de basisschool - e<strong>en</strong> veelvuldig<br />
wissel<strong>en</strong> van school(type). De moeilijkhed<strong>en</strong> beperkt<strong>en</strong> zich op de basisschool<br />
vaak nog tot de minder dan gemiddelde resultat<strong>en</strong>, maar in het<br />
voortgezet onderwijs kreeg m<strong>en</strong>ig respond<strong>en</strong>t tev<strong>en</strong>s on<strong>en</strong>igheid met leerkracht<strong>en</strong>.<br />
Vaak ging<strong>en</strong> afkeer van de verlangde discipline <strong>en</strong> desinteresse<br />
hand in hand met veelvuldig spijbel<strong>en</strong>. De meerderheid doorliep alle<strong>en</strong> het
46 Hoofdstuk 4<br />
basisonderwijs in zijn geheel. Vijf respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> weg<strong>en</strong>s leer- of<br />
opvoedingsmoeilijkhed<strong>en</strong> overgeplaatst naar e<strong>en</strong> lom-school <strong>en</strong>/of volgd<strong>en</strong><br />
Individueel Technisch Onderwijs..<br />
Veruit de meest<strong>en</strong> volgd<strong>en</strong> na het basisonderwijs de lts of e<strong>en</strong> andere<br />
lagere beroepsopleiding. Van de 24 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die aan e<strong>en</strong> lbo-opleiding<br />
begonn<strong>en</strong>, maakt<strong>en</strong> slechts zev<strong>en</strong> de opleiding af. Ook deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die mavo of<br />
havo volgd<strong>en</strong>, haakt<strong>en</strong> meestal voortijdig af, soms uit eig<strong>en</strong>er beweging,<br />
soms ook daartoe gedwong<strong>en</strong>.<br />
Enkele respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijk<strong>en</strong> af van dit problematische patroon. Zij<br />
ondervond<strong>en</strong> veel minder moeilijkhed<strong>en</strong> in het onderwijs <strong>en</strong> wist<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
hoger dan gemiddelde opleiding af te rond<strong>en</strong>.<br />
Het moge duidelijk zijn dat schoolprestaties ge<strong>en</strong> uitsluitsel gev<strong>en</strong> over<br />
de intellig<strong>en</strong>tie. De gemiddeld lage, formele opleiding betek<strong>en</strong>t niet dat<br />
overvallers e<strong>en</strong> lager dan gemiddeld IQ zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Onderzoekers die<br />
de intellig<strong>en</strong>tie van overvallers onderzocht<strong>en</strong>, vond<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> met<br />
de doorsneebevolking (zie Reftk<strong>en</strong>, 1972; Császár, 1975; Haran <strong>en</strong> Martin,<br />
1984). 13 Het is niet zozeer e<strong>en</strong> gebrek aan intellig<strong>en</strong>tie dat veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
deed mislukk<strong>en</strong> op school, als wel de problem<strong>en</strong> die zij ondervond<strong>en</strong><br />
met de leerkracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> het hiërarchische schoolsysteem.<br />
R31: 'Ik kon verdomd goed ler<strong>en</strong> hoor, want ik heb nog nooit problem<strong>en</strong> gehad, met<br />
welke stof dan ook. (...) Maar ik had e<strong>en</strong> groot zwak: ik liet me altijd voor het karretje<br />
spann<strong>en</strong>, ik liet me altijd opjutt<strong>en</strong>. En als niemand het durfde, dan deed ik het. Zo was<br />
het. (...) En ik heb ook door toevallighed<strong>en</strong> die schol<strong>en</strong> niet af kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. Want de<br />
lts daar b<strong>en</strong> ik van af getrapt, omdat e<strong>en</strong> leraar ... We lag<strong>en</strong> elkaar niet. Ja, <strong>en</strong> ik ging<br />
er altijd teg<strong>en</strong>in. Ik vond het erg dat lerar<strong>en</strong> zo veel macht hadd<strong>en</strong>.'<br />
R41: 'Nee, daar heb ik helemaal niks van gebakk<strong>en</strong>. Ik b<strong>en</strong> daar ook van school af<br />
getrapt. Ik had altijd stress met de lerar<strong>en</strong>, altijd ruzie. Ik ging gewoon niet naar<br />
school.' Vraag: 'Wat deed je als je spijbelde?' R41: 'Van alles. De stad in.'<br />
Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die spijbeld<strong>en</strong> van school, ging<strong>en</strong> 'de stad in', 'rondhang<strong>en</strong>',<br />
'zwier<strong>en</strong>'. Hun lev<strong>en</strong> ging zich steeds meer buit<strong>en</strong> de school afspel<strong>en</strong>, op<br />
straat, met lotg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. In deze periode werd<strong>en</strong> vaak de eerste criminele<br />
activiteit<strong>en</strong> ontplooid. De leerschool die veel overvallers naast <strong>en</strong> na de<br />
reguliere opleiding<strong>en</strong> doorliep<strong>en</strong>, was dan ook e<strong>en</strong> minder formele.<br />
ROl: 'Mijn opleiding is gewoon criminaliteit.'<br />
4.5 Arbeidsverled<strong>en</strong><br />
Van de 43 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er 26 werkloos t<strong>en</strong> tijde van de (laatste)<br />
overval, sommig<strong>en</strong> al zeer lang (tabel 7). Zev<strong>en</strong> overvallers hebb<strong>en</strong> nooit<br />
reguliere arbeid verricht, vaak omdat ze al op jeugdige leeftijd e<strong>en</strong> inkom<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> uit criminaliteit.<br />
R23: 'Nee, ik heb nooit gewerkt (...) Daarvoor had ik te veel geld al, op jonge leeftijd,<br />
om daar nog voor te gaan werk<strong>en</strong>.'<br />
13 Császár (1975) constateerde wel relatief veel emotionele problem<strong>en</strong> bij overvallers.
Achtergrond<strong>en</strong> 47<br />
Tabel 7: Duur van de werkloosheid<br />
< 1 jaar 5<br />
1,5 jaar 1<br />
2 jaar<br />
2<br />
4 jaar<br />
3<br />
5 jaar 3<br />
>5 jaar 7<br />
onbek<strong>en</strong>d 5<br />
totaal 26<br />
Tabel 8: Meest g<strong>en</strong>oemde werkzaamhed<strong>en</strong> van respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
aantal maal g<strong>en</strong>oemd<br />
magazijnwerk 12<br />
horeca 9<br />
produktiewerk 8<br />
portier/uitsmijter 5<br />
administratief 5<br />
stratemaker 4<br />
`var<strong>en</strong>' 4<br />
slachthuis 3<br />
timmerman 3<br />
taxichauffeur 2<br />
De meest<strong>en</strong>, ook de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die t<strong>en</strong> tijde van de (laatste) overval<br />
werkloos war<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> wel legaal gewerkt. Hun arbeidsverled<strong>en</strong> geeft e<strong>en</strong><br />
verbrokkeld beeld te zi<strong>en</strong>: vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> veelheid<br />
aan kortstondige ban<strong>en</strong>.<br />
Tabel 8 bevat e<strong>en</strong> `top ti<strong>en</strong>' van de door de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uitgevoerde<br />
werkzaamhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> het aantal mal<strong>en</strong> dat deze werd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. E<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
deel van dit werk werd verricht via uitz<strong>en</strong>dbureaus. De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die langer dan e<strong>en</strong> jaar in vast di<strong>en</strong>stverband in e<strong>en</strong> betrekking werkt<strong>en</strong>,<br />
vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> minderheid. Het is vaak ook buit<strong>en</strong>gewoon moeilijk vast werk<br />
te vind<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> strafblad.<br />
R27: `To<strong>en</strong> b<strong>en</strong> ik echt gaan werk<strong>en</strong>, echt werk<strong>en</strong>. Uitz<strong>en</strong>dbureau. Alle<strong>en</strong> maar voor<br />
e<strong>en</strong> uitz<strong>en</strong>dbureau. Steeds goeie baantjes. En het laatste baantje wat ik had was bij de<br />
Rijkspostspaarbank. En to<strong>en</strong> heb ik daar e<strong>en</strong> jaar gewerkt. Van m'n twintigste tot m'n<br />
e<strong>en</strong><strong>en</strong>twintigste heb ik bij de Rijkspostspaarbank gewerkt. Had ik e<strong>en</strong> administratieve<br />
baan bij de financiële administratie. Hele goeie baan, e<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong>sbaan was het<br />
ook. En nooit wat gepikt. To<strong>en</strong> kon ik in vaste di<strong>en</strong>st kom<strong>en</strong>. Hebb<strong>en</strong> ze me gevraagd<br />
"Wil je niet in vaste di<strong>en</strong>st, want je b<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> goeie werknemer?" Ik zeg: "Ja, graag."<br />
Nou, zij ging<strong>en</strong> alles regel<strong>en</strong> met het uitz<strong>en</strong>dbureau, ding<strong>en</strong> natrekk<strong>en</strong>. Nou, to<strong>en</strong><br />
kwam<strong>en</strong> ze erachter dat ik e<strong>en</strong> crimineel verled<strong>en</strong> had, <strong>en</strong> to<strong>en</strong> ging het niet door. Kon<br />
ik gaan. To<strong>en</strong> zei ik: "Wat jullie will<strong>en</strong>, kun je zo krijg<strong>en</strong>." To<strong>en</strong> heb ik nooit meer<br />
gewerkt.'
48 Hoofdstuk 4<br />
Gezi<strong>en</strong> het gemiddeld lage opleidingsniveau van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hoeft het<br />
ge<strong>en</strong> verbazing te wekk<strong>en</strong> dat het meeste door h<strong>en</strong> verrichte werk laag gekwalificeerd<br />
is (zie Reffk<strong>en</strong>, 1972). Het zijn in het algeme<strong>en</strong> laag betaalde<br />
baantjes die ook anderszins weinig voldo<strong>en</strong>ing sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
R31: `To<strong>en</strong> werd ik vuilnisman. Twee of drie maand<strong>en</strong> heb ik op e<strong>en</strong> vuilniswag<strong>en</strong><br />
gelop<strong>en</strong>. En dan sta je achter dat ding <strong>en</strong> dan zie je kinder<strong>en</strong> naar school toe gaan <strong>en</strong><br />
dan d<strong>en</strong>k je bij je eig<strong>en</strong>: ik was ook zo'n kind <strong>en</strong> ik had hele andere plann<strong>en</strong>. En daarom<br />
b<strong>en</strong> ik er mee gekapt. Ik vond het zo verneder<strong>en</strong>d.'<br />
Vooruitlop<strong>en</strong>d op het volg<strong>en</strong>de hoofdstuk kan word<strong>en</strong> gesteld dat de meeste<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> reeds jar<strong>en</strong> voor hun eerste overval startt<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> criminele<br />
carrière. Het legale werk wordt-zeker in het begin van de criminele loopbaan<br />
-vaak gecombineerd met misdaad: overdag <strong>en</strong> door de week `werk<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> baas' <strong>en</strong> 's nachts <strong>en</strong> in het week<strong>en</strong>d inbrek<strong>en</strong>. Het is e<strong>en</strong> combinatie<br />
die voordel<strong>en</strong> kan hebb<strong>en</strong>. Enkele respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> meldd<strong>en</strong> dat de<br />
k<strong>en</strong>nis die ze opded<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> bedrijf in de periode dat ze daar gewerkt<br />
hadd<strong>en</strong>, van pas kwam bij het inbrek<strong>en</strong>.<br />
R02: 'To<strong>en</strong> b<strong>en</strong> ik naar uitz<strong>en</strong>dbureaus gegaan. To<strong>en</strong> had ik het helemaal naar m'n zin:<br />
twee dagjes werk<strong>en</strong> in dat bedrijf, weekje in dat bedrijf. En ik maar kijk<strong>en</strong> waar het<br />
alarm zat <strong>en</strong> hoe dat allemaal zat, of er wat geld te hal<strong>en</strong> viel, ev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarislijst<br />
opmak<strong>en</strong> van wat er allemaal te hal<strong>en</strong> valt.'<br />
Toch k<strong>en</strong>t de combinatie van legale <strong>en</strong> illegale manier<strong>en</strong> van inkomst<strong>en</strong>verwerving<br />
ook problem<strong>en</strong>. De lev<strong>en</strong>swijze die meestal sam<strong>en</strong>gaat met e<strong>en</strong><br />
onwettige manier van geld verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> - nachtlev<strong>en</strong>, drank <strong>en</strong> drugs-valt<br />
na verloop van tijd steeds moeilijker te combiner<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> baan. De problem<strong>en</strong><br />
op het werk leid<strong>en</strong> nogal e<strong>en</strong>s tot ontslag. De werkgever maakt<br />
duidelijk niet langer prijs te stell<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> werknemer die te laat of helemaal<br />
niet komt opdag<strong>en</strong>.<br />
R11: 'To<strong>en</strong> heb ik als stratemaker gewerkt, e<strong>en</strong> paar maand<strong>en</strong>. Werd ook niks, kreeg<br />
ik weer ontslag. Ik was e<strong>en</strong> keer dronk<strong>en</strong> geweest <strong>en</strong> to<strong>en</strong> vergat ik het hele werk. 's<br />
Zondagnacht. En wo<strong>en</strong>sdags kwam ik pas weer bij. To<strong>en</strong> wist ik pas weer dat ik<br />
leefde. To<strong>en</strong> b<strong>en</strong> ik dus weer naar het werk gegaan. Ik was ziek als e<strong>en</strong> hond. En to<strong>en</strong><br />
moest ik de baas bell<strong>en</strong>. [Hij zei:] "je b<strong>en</strong>t ontslag<strong>en</strong>." Ik d<strong>en</strong>k: gelukkig.'<br />
Sommig<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> zelf ontslag, omdat het criminele werk te veel tijd gaat<br />
eis<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> krijgt het e<strong>en</strong>voudigweg te druk om er nog legaal werk naast te<br />
verricht<strong>en</strong>.<br />
R24: 'Terwijl ik eig<strong>en</strong>lijk legaal werkte, verdi<strong>en</strong>de ik ook al e<strong>en</strong> hoop met allerlei<br />
toestand<strong>en</strong> <strong>en</strong> kreeg daar weer war<strong>en</strong> voór terug <strong>en</strong> verkocht dat weer in Nederland <strong>en</strong><br />
verdi<strong>en</strong>de zo in e<strong>en</strong> week meer met rotzooi dan met het legale werk. Het was altijd<br />
raak; to<strong>en</strong> ik vaarde, smokkelde ik, to<strong>en</strong> ... En op het laatst krijg je dan toch weer dat<br />
je het werk aan de kant schuift, want het eist te veel tijd. Niet dat je er moe van wordt,<br />
maar er gaat te veel tijd in zitt<strong>en</strong>.'<br />
Er zijn nog andere red<strong>en</strong><strong>en</strong> om te stopp<strong>en</strong> met legaal werk. In vergelijking<br />
met criminaliteit levert regulier werk weinig inkom<strong>en</strong> op. Voorts hebb<strong>en</strong><br />
veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> grote moeite met de gezagsverhouding<strong>en</strong> die inher<strong>en</strong>t<br />
zijn aan `het werk<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> baas'.
Achtergrond<strong>en</strong> 49<br />
R13: `Ik zie het [werk<strong>en</strong>] niet zitt<strong>en</strong>. Ik heb het e<strong>en</strong> paar keer voor mijn moeder<br />
gedaan, om e<strong>en</strong> beetje goede wil te ton<strong>en</strong>. Stom eig<strong>en</strong>lijk, maar ja. Ik kan niet voor<br />
e<strong>en</strong> baas werk<strong>en</strong>. Ik kan er niet teg<strong>en</strong> als iemand me vertelt wat ik moet do<strong>en</strong>. Daar<br />
kan ik niet teg<strong>en</strong>. En voor dat geld!'<br />
De regelmaat, discipline <strong>en</strong> hiërarchische verhouding<strong>en</strong> die de meest<strong>en</strong> al<br />
op school als knell<strong>en</strong>d ervoer<strong>en</strong>, zijn voor h<strong>en</strong> ook in legaal werk moeilijk<br />
te accepter<strong>en</strong>.<br />
4.6 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
Vrijwel alle overvallers die meewerkt<strong>en</strong> aan dit onderzoek, groeid<strong>en</strong> op in<br />
de grote geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van Nederland, bijna de helft van h<strong>en</strong> in de Randstad.<br />
E<strong>en</strong> derde van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft de tweede socialisatiefase doorgebracht<br />
in e<strong>en</strong> buurt die ze zelf als `crimineel' bestempeld<strong>en</strong>.<br />
Uit eerder onderzoek naar overvallers komt ge<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidig beeld naar<br />
vor<strong>en</strong> over de sociaal-economische status van hun ouders (zie Reffk<strong>en</strong>,<br />
1972; Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong>, 1976; Girouard, 1988). Overe<strong>en</strong>komstig de<br />
bevinding<strong>en</strong> van Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong> constater<strong>en</strong> wij e<strong>en</strong> oververteg<strong>en</strong>woordiging<br />
van person<strong>en</strong> uit de lagere klass<strong>en</strong>.<br />
De helft van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> typeerde hun jeugd als problematisch (zie<br />
Dijksterhuis <strong>en</strong> Janss<strong>en</strong>, 1976, p. 27). Overlijd<strong>en</strong>, ziekte of alcoholproblem<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> van de ouders, lag<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>als echtscheiding, vaak t<strong>en</strong> grondslag<br />
aan spanning<strong>en</strong> in het gezin (zie Reffk<strong>en</strong>, 1972; Midd<strong>en</strong>dorff, 1983;<br />
Haran <strong>en</strong> Martin, 1984; Girouard, 1988). Als gevolg hiervan bracht e<strong>en</strong><br />
zestal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel van hun jeugd in internat<strong>en</strong> door <strong>en</strong> ontvluchtt<strong>en</strong><br />
ander<strong>en</strong> op jonge leeftijd het ouderlijk huis.<br />
Opmerkelijk is dat de meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, ongeacht de waardering van<br />
hun jeugd <strong>en</strong> gezinsachtergrond, ge<strong>en</strong> direct verband legg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> hun<br />
gezinssituatie <strong>en</strong> de (later) door h<strong>en</strong> ontplooide criminele activiteit<strong>en</strong>. Zij<br />
legg<strong>en</strong> de verantwoordelijkheid voor hun deviantie niet bij ander<strong>en</strong>, maar<br />
bij zichzelf.<br />
Onze conclusie dat overvallers e<strong>en</strong> lager dan gemiddeld opleidingsniveau<br />
hebb<strong>en</strong>, kan ook word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> bij Császár (1975), Dijksterhuis <strong>en</strong><br />
Janss<strong>en</strong> (1976) <strong>en</strong> Servay <strong>en</strong> Rehm (1986). De meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> boekt<strong>en</strong><br />
magere resultat<strong>en</strong> op school, die het gevolg war<strong>en</strong> van desinteresse <strong>en</strong> het<br />
niet overweg kunn<strong>en</strong> met de als knell<strong>en</strong>d ervar<strong>en</strong> hiërarchie van het schoolsysteem.<br />
Ruzies met leerkracht<strong>en</strong>, veelvuldig wissel<strong>en</strong> van school(type) <strong>en</strong><br />
niet afmak<strong>en</strong> van opleiding<strong>en</strong> war<strong>en</strong> eerder regel dan uitzondering.<br />
In de literatuur, die betrekking heeft op verschill<strong>en</strong>de periodes <strong>en</strong> land<strong>en</strong>,<br />
bestaat weinig overe<strong>en</strong>stemming over het werkloosheidsperc<strong>en</strong>tage bij<br />
overvallers (zie Reffk<strong>en</strong>, 1972; May, 1974; Fe<strong>en</strong>ey <strong>en</strong> Weir, 1975; Dijksterhuis<br />
<strong>en</strong> Janss<strong>en</strong>, 1976; Servay <strong>en</strong> Rehm, 1986), zij het dat alle onderzoekers<br />
e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>proportioneel groot aantal werkloz<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>. Ruim de<br />
helft van de bij dit onderzoek betrokk<strong>en</strong> daders was t<strong>en</strong> tijde van de overval<br />
werkloos, vijfti<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> langer dan twee jaar. De meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, meestal gedur<strong>en</strong>de korte periodes, legaal werk verricht, dat in
50 Hoofdstuk 4<br />
het algeme<strong>en</strong> laag gekwalificeerd wordt. Wanneer daders reguliere ban<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> die vaak gecombineerd met criminele vorm<strong>en</strong> van inkomst<strong>en</strong>verwerving.<br />
De meeste overvallers kunn<strong>en</strong> zowel in hun schoolopleiding als in e<strong>en</strong><br />
arbeidssituatie niet voldo<strong>en</strong> aan de gestelde eis<strong>en</strong> van discipline <strong>en</strong><br />
regelmaat. Ook de met opleiding <strong>en</strong> werk sam<strong>en</strong>gaande hiërarchische<br />
verhouding<strong>en</strong> roep<strong>en</strong> weerzin op.<br />
Het in kaart br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van de door Clarke <strong>en</strong> Cornish in kader 1 van de<br />
`initial involvem<strong>en</strong>t'-module g<strong>en</strong>oemde (dispositionele) elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> geeft bij<br />
de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit dit onderzoek e<strong>en</strong> weinig rooskleurig beeld te zi<strong>en</strong>.<br />
Sommig<strong>en</strong> ondervond<strong>en</strong> weliswaar relatief weinig problem<strong>en</strong> in hun jeugd,<br />
maar de meest<strong>en</strong> k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> moeilijkhed<strong>en</strong> in het gezin, tijd<strong>en</strong>s hun opleiding<br />
of in het (legale) werk, veelal in combinatie met elkaar. Hoewel de<br />
hierbov<strong>en</strong> geschilderde problem<strong>en</strong> niet noodzakelijkerwijs leid<strong>en</strong> tot<br />
crimineel gedrag, <strong>en</strong> op zich ge<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de verklaring kunn<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong><br />
voor de uiteindelijk g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> beslissing e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>, beperk<strong>en</strong> ze<br />
in veel gevall<strong>en</strong> wel de legale mogelijkhed<strong>en</strong> om in verschill<strong>en</strong>de<br />
basisbehoeft<strong>en</strong> te voorzi<strong>en</strong>.
5 Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
typologie<br />
Naast de in hoofdstuk 4 behandelde achtergrondvariabel<strong>en</strong> zijn ook de<br />
ervaring<strong>en</strong> die de dader eerder opdeed met criminaliteit van belang om te<br />
begrijp<strong>en</strong> hoe hij tot de beslissing komt e<strong>en</strong> bepaald delict te pleg<strong>en</strong>. Het<br />
crimineel verled<strong>en</strong> van de dader wordt in het model van Clarke <strong>en</strong> Cornish<br />
aan de orde gesteld in kader 2 van de `initial involvem<strong>en</strong>t'-module. In het<br />
derde kader van deze module staan algem<strong>en</strong>e behoeft<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal, die ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> in het beslissingsproces van de dader. De dader stelt<br />
zich t<strong>en</strong> doel met zijn delict bepaalde behoeft<strong>en</strong> te bevredig<strong>en</strong>. We zull<strong>en</strong> in<br />
de paragraf<strong>en</strong> 5.1 <strong>en</strong> 5.2 achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s de criminele carrières van overvallers<br />
<strong>en</strong> de doel<strong>en</strong> die zij zich stell<strong>en</strong>, inv<strong>en</strong>tariser<strong>en</strong>. De bevinding<strong>en</strong><br />
over de verschill<strong>en</strong>de criminele carrières <strong>en</strong> de diverse doel<strong>en</strong> die word<strong>en</strong><br />
nagestreefd, zull<strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> gebruikt om e<strong>en</strong> typologie van overvallers<br />
te construer<strong>en</strong>.<br />
5.1 Criminele carrières<br />
Sutherlands these, dat criminaliteit wordt geleerd in interactie met ander<strong>en</strong><br />
(in casu binn<strong>en</strong> `intimate personal groups'), lijkt te word<strong>en</strong> bevestigd door<br />
de lev<strong>en</strong>sloop van veel overvallers die meewerkt<strong>en</strong> aan dit onderzoek. E<strong>en</strong><br />
groot aantal van h<strong>en</strong> maakte reeds in de vroege puberteit deel uit van deviante<br />
groep<strong>en</strong>. In hoofdstuk 4 werd reeds duidelijk dat moeilijkhed<strong>en</strong> in het<br />
gezin <strong>en</strong>/of op school m<strong>en</strong>ige<strong>en</strong> ertoe dreef zijn heil elders te zoek<strong>en</strong>. De<br />
deviante `peer group' biedt de opwinding, erk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong> geborg<strong>en</strong>heid die<br />
m<strong>en</strong> op school of thuis mist. De w<strong>en</strong>s om toch erg<strong>en</strong>s bij te hor<strong>en</strong>, geldt<br />
voor veel van deze jong<strong>en</strong>s als e<strong>en</strong> belangrijke drijfveer om deel te gaan<br />
uitmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> deviante groep.<br />
R30: `Ik stond op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t overal alle<strong>en</strong> voor. M'n moeder was bij m'n<br />
stiefvader weg, zeg maar. En m'n zusje zag ik ook weinig. Thuis had ik alle<strong>en</strong> maar<br />
spanning <strong>en</strong> stress. Ik wilde die spanning <strong>en</strong> dat gezeur allemaal niet. (...) En je komt<br />
in contact met de verkeerde m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo. Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t, ja ..., je gebruikt<br />
wat drugs. En rond gezegd: slechter kan het toch niet met me gaan. Dus het interesseert<br />
je allemaal niet. En je wilt toch erg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> comp<strong>en</strong>satie van die ell<strong>en</strong>de, dus je<br />
zoekt de kick op <strong>en</strong> je zoekt de spanning op <strong>en</strong> je gaat je aansluit<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> groep. Je<br />
komt in e<strong>en</strong> groep terecht. Om toch e<strong>en</strong> beetje erk<strong>en</strong>ning te krijg<strong>en</strong>, zeg maar.'<br />
In navolging van de socioloog Merton merkt Cusson op dat e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> die<br />
relatief weinig legale mogelijkhed<strong>en</strong> heeft, zal zoek<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> andere<br />
manier om zijn doel<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong> <strong>en</strong> daardoor e<strong>en</strong> ontvankelijkheid heeft<br />
die hem er toe kan br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> het gezelschap van delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te zoek<strong>en</strong><br />
(1983, p. 141).
52 Hoofdstuk 5<br />
Hoe <strong>en</strong> wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in deviante groep<strong>en</strong> van elkaar ler<strong>en</strong>, hangt volg<strong>en</strong>s<br />
Cusson (1983, pp. 142-151) sam<strong>en</strong> met het stadium van de criminele carrière<br />
waarin m<strong>en</strong> verkeert. Hij onderscheidt hierin twee fas<strong>en</strong>: de fase van<br />
wederzijdse besmetting (reciprocal contagion) <strong>en</strong> de fase waarin techniek<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geleerd (technical learning). In de eerste fase, waarin voornamelijk<br />
norm<strong>en</strong> word<strong>en</strong> overgedrag<strong>en</strong>, zijn de delict<strong>en</strong> weinig complex <strong>en</strong> meestal<br />
niet ernstig. In de tweede fase word<strong>en</strong> de delict<strong>en</strong> serieuzer <strong>en</strong> moeilijker<br />
uit te voer<strong>en</strong> <strong>en</strong> komt de nadruk meer op het overbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van de technische<br />
aspect<strong>en</strong> van misdaad te ligg<strong>en</strong>.<br />
De criminele activiteit<strong>en</strong> die onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in eerste instantie ontplooid<strong>en</strong>,<br />
viel<strong>en</strong> voornamelijk binn<strong>en</strong> de kleine criminaliteit: vechtpartijtjes,<br />
vernieling<strong>en</strong>, winkeldiefstal, inbrak<strong>en</strong> in schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> buurthuiz<strong>en</strong>, fiets<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
brommers stel<strong>en</strong>. Achteraf karakteriser<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> deze activiteit<strong>en</strong><br />
vaak als 'kattekwaad', `flauwekul' <strong>en</strong> 'kwajong<strong>en</strong>sstrek<strong>en</strong>'.<br />
Rll: `Gewoon overdag de winkels in, <strong>en</strong> ... ach ..., e<strong>en</strong> paar handscho<strong>en</strong><strong>en</strong> hier weg<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beurs daar weg <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zakdoek daar weg. Allemaal van die onnozele ding<strong>en</strong>.'<br />
Al word<strong>en</strong> deze activiteit<strong>en</strong> later door de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als `kattekwaad'<br />
gek<strong>en</strong>schetst, feit is dat deel uitmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> deviante groep destijds e<strong>en</strong><br />
aantal functies vervulde: opwinding, prestige, spel <strong>en</strong> hebzucht (zie Cusson,<br />
1983, p. 142).<br />
Vele respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> in die eerste periode van hun criminele loopbaan<br />
van de opwinding die het do<strong>en</strong> van verbod<strong>en</strong> ding<strong>en</strong> opleverde; vechtpartijtjes,<br />
diefstalletjes <strong>en</strong> vandalisme bracht<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aang<strong>en</strong>ame spanning in<br />
het lev<strong>en</strong>.<br />
R42: 'S<strong>en</strong>satie, het gevoel dat als je erg<strong>en</strong>s binn<strong>en</strong> stond, dat je er eig<strong>en</strong>lijk niet mocht<br />
wez<strong>en</strong>. Want je nam van alles mee, de gekste ding<strong>en</strong>. En buit<strong>en</strong> gooide je het wel weer<br />
in de hav<strong>en</strong>, want je moest er toch ook vanaf.'<br />
De kleine vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> de daders in staat e<strong>en</strong> aantal materiële<br />
zak<strong>en</strong> te verwerv<strong>en</strong> die ze zich anders niet hadd<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> veroorlov<strong>en</strong>.<br />
R32: 'Ik was helemaal bezet<strong>en</strong> van brommers vroeger, <strong>en</strong> motors, <strong>en</strong> nu nog steeds.<br />
Aangezi<strong>en</strong> ik het geld er niet voor had <strong>en</strong> ik er helemaal leip van was, heb ik er e<strong>en</strong><br />
gepikt om op te rijd<strong>en</strong>. Dat was de eerste keer geloof ik.'<br />
R27: 'Je ziet je vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in dure gymp<strong>en</strong>, die je moeder niet kan betal<strong>en</strong>. Je weet hoe<br />
dat gaat: e<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> jack is ook wel mooi, e<strong>en</strong> brommertje. Ja, je moeder kan misschi<strong>en</strong><br />
tweehonderd guld<strong>en</strong> miss<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> Mobyletje, maar iedere<strong>en</strong> rijdt op e<strong>en</strong> Yamaha.<br />
Dus die moet er ook bij.'<br />
Dergelijke deviante groep<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bestaan uit jong<strong>en</strong>s van dezelfde leeftijdsgroep,<br />
maar vaak zitt<strong>en</strong> er ook <strong>en</strong>kele oudere jong<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong>. Het zijn<br />
vooral deze, crimineel iets meer ervar<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s die veel prestige in de<br />
groep g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanleiding gev<strong>en</strong> tot navolging.<br />
R06: `Ik zat steeds tuss<strong>en</strong> oude jong<strong>en</strong>s. Ik zat in de tweede klas Its, zesti<strong>en</strong>, zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><br />
jaar. Nou, die jong<strong>en</strong>s war<strong>en</strong> allemaal ouder. E<strong>en</strong>tje was 25, e<strong>en</strong>tje was 26, er was nog<br />
e<strong>en</strong>tje die getrouwd was. (...) Ik wou zo graag net als die jong<strong>en</strong>s zijn, dat was alles<br />
wat ik wou. "Zo hè, wat e<strong>en</strong> toffe man", zei ik altijd. (...) Ja, dat war<strong>en</strong> de held<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
wij zat<strong>en</strong> ertuss<strong>en</strong>in <strong>en</strong> wij probeerd<strong>en</strong> natuurlijk allemaal net als h<strong>en</strong> te zijn. Zij verteld<strong>en</strong><br />
die ding<strong>en</strong>, hoe het op het politiebureau was. De meest<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> ook gezet<strong>en</strong> in
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie<br />
het hvb [huis van bewaring]. Ik was zo b<strong>en</strong>ieuwd naar de gevang<strong>en</strong>is; ik dacht: shit<br />
man, wat tof als je vast gaat zitt<strong>en</strong> ...'<br />
Uit het bov<strong>en</strong>staande citaat blijkt dat de respond<strong>en</strong>t criminaliteit niet alle<strong>en</strong><br />
rechtvaardigt, maar ook aantrekkelijk vindt. Hij heeft de deviante norm<strong>en</strong><br />
geïnternaliseerd <strong>en</strong> is `klaar' voor de tweede fase, waarin het leerproces<br />
meer om techniek<strong>en</strong> draait <strong>en</strong> waarin de gepleegde delict<strong>en</strong> ernstiger <strong>en</strong><br />
moeilijker word<strong>en</strong>. In deze tweede fase wordt de opwinding die aan het<br />
pleg<strong>en</strong> van delict<strong>en</strong> kleeft, van minder belang. In plaats daarvan gaat het<br />
aldus verdi<strong>en</strong>de geld e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale plaats innem<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> laat kleine criminaliteit<br />
achter zich omdat het ge<strong>en</strong> opwinding meer oplevert <strong>en</strong> de financiële<br />
beloning te gering is (zie Cusson, 1983, p. 144).<br />
R19: 'Nou, we rommeld<strong>en</strong> wat met elkaar, dus als groep. Af <strong>en</strong> toe e<strong>en</strong> autodiefstal,<br />
af <strong>en</strong> toe e<strong>en</strong> inbraakje hè. E<strong>en</strong> lullig inbraakje, bij e<strong>en</strong> school. (...) Dan word je<br />
ouder, zeg maar e<strong>en</strong> leeftijd van e<strong>en</strong> jaar of vijfti<strong>en</strong>, dan is het interessant om bromfiets<strong>en</strong><br />
te pikk<strong>en</strong>. Dus je pikt er af <strong>en</strong> toe e<strong>en</strong>tje, spann<strong>en</strong>d, leuk. Maar je wordt steeds<br />
ouder, dus je gaat steeds meer naar het geld kijk<strong>en</strong>.'<br />
In deze fase word<strong>en</strong> de delict<strong>en</strong> steeds moeilijker, ernstiger <strong>en</strong> riskanter.<br />
Voor sommig<strong>en</strong> is dit e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om af te hak<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich terug te trekk<strong>en</strong> uit<br />
de groep. Zij zijn niet bereid grotere risico's te lop<strong>en</strong>, soms omdat het ze<br />
ontbreekt aan het hiervoor b<strong>en</strong>odigde lef, soms ook br<strong>en</strong>gt e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>din of<br />
e<strong>en</strong> inmiddels gevond<strong>en</strong> baan ze tot de beslissing te stopp<strong>en</strong>.<br />
R06: 'In mijn buurt viel<strong>en</strong> bepaalde jong<strong>en</strong>s af, <strong>en</strong> blev<strong>en</strong> wij weer over. Want de<br />
jong<strong>en</strong>s die bijvoorbeeld nog voor de grap tuss<strong>en</strong> ons zat<strong>en</strong>, zal ik maar zegg<strong>en</strong>, die<br />
viel<strong>en</strong> weer af. Want die zag<strong>en</strong>: het wordt te gevaarlijk.' Vraag: 'Hoe groot was die<br />
groep in eerste instantie?' R06: 'Misschi<strong>en</strong> vijfti<strong>en</strong> of twintig man. In Kraling<strong>en</strong>, alle<br />
pubers die bij elkaar kwam<strong>en</strong>, later viel<strong>en</strong> er wat af. E<strong>en</strong>tje ging de studiekant op, de<br />
ander ging werk<strong>en</strong>, sommig<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> maar hasjrokers, sommig<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> junkies.<br />
(...) Van die groep blev<strong>en</strong> [er] maar drie over. We war<strong>en</strong> met z'n vijv<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> Surinaamse<br />
man, e<strong>en</strong> Turkse jong<strong>en</strong>. Daar liep ik eerst vaak mee, maar later ging hij, m'n<br />
beste vri<strong>en</strong>d zal ik maar zegg<strong>en</strong>, die ging trouw<strong>en</strong>. Dus hij viel af.'<br />
Vanaf het mom<strong>en</strong>t dat de delict<strong>en</strong> zwaarder gaan word<strong>en</strong>, besluit<strong>en</strong> op<br />
allerlei mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s te stopp<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sprak in dit<br />
verband van e<strong>en</strong> `afvalrace', waarbij deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die overblijv<strong>en</strong> steeds professioneler<br />
word<strong>en</strong>.<br />
R12: 'Je moet het geestelijk aankunn<strong>en</strong>. Het is heel zwaar, dit lev<strong>en</strong>. Veel vall<strong>en</strong> op<br />
e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t af. Sommig<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> er doorhe<strong>en</strong>. De jong<strong>en</strong>s die er doorhe<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> die hebb<strong>en</strong> dan uiteindelijk topk<strong>en</strong>nis.'<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> pleegd<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de deze fase van hun criminele loopbaan<br />
hoofdzakelijk vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong> als inbraak, snelkrak<strong>en</strong> <strong>en</strong> auto(radio)diefstal.<br />
Slechts e<strong>en</strong> beperkt aantal onder h<strong>en</strong> hield zich in die periode<br />
bezig met afpersing, oplichting, heling, of drugdeal<strong>en</strong> op kleine schaal.<br />
Ongeveer e<strong>en</strong> derde van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft zich in deze fase schuldig<br />
gemaakt aan e<strong>en</strong> geweldmisdrijf. Het betrof hier voor het mer<strong>en</strong>deel incid<strong>en</strong>tele<br />
vechtpartij<strong>en</strong> of geweld dat direct of indirect verbond<strong>en</strong> was aan het<br />
verwerv<strong>en</strong> van inkomst<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> van dit laatste zijn deelname aan<br />
knokploeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid bij drughandel.<br />
53
54 Hoofdstuk 5<br />
De respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> besteedd<strong>en</strong> de meeste tijd aan het inbrek<strong>en</strong> in bedrijv<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>-in mindere mate-woonhuiz<strong>en</strong>. Ook in de eerste fase werd door sommige<br />
jong<strong>en</strong>s incid<strong>en</strong>teel ingebrok<strong>en</strong>, maar to<strong>en</strong> stond deze bezigheid, zoals<br />
al werd aangegev<strong>en</strong>, veel meer in het tek<strong>en</strong> van opwinding. Gedur<strong>en</strong>de de<br />
tweede periode ging<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> massaal over tot het pleg<strong>en</strong> van dit<br />
delict, bijna drie kwart van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft lange tijd zeer frequ<strong>en</strong>t<br />
ingebrok<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> groot aantal van h<strong>en</strong> pleegde dit delict wekelijks of bijna<br />
dagelijks gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> periode die varieerde van e<strong>en</strong> aantal maand<strong>en</strong> tot<br />
<strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong>. Ook de object<strong>en</strong> waar ingebrok<strong>en</strong> werd, veranderd<strong>en</strong> in de<br />
tweede fase. In de eerste fase war<strong>en</strong> dit vooral buurthuiz<strong>en</strong>, schol<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
woning<strong>en</strong>, daarna richtte m<strong>en</strong> zich steeds meer op object<strong>en</strong> waar 'gegarandeerd'<br />
veel te hal<strong>en</strong> viel, bij voorbeeld bedrijv<strong>en</strong>. Sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
maakt<strong>en</strong> hierbij gebruik van tipgevers <strong>en</strong> bijna iedere<strong>en</strong> had contact<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> of meer helers.<br />
Het toepass<strong>en</strong> van verbeterde techniek<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de tweede fase kan m<strong>en</strong><br />
ook waarnem<strong>en</strong> bij het snelkrak<strong>en</strong>. Eén respond<strong>en</strong>t omschreef dit delict als<br />
volgt: `Snelkraak is dus het raam doorsodemieter<strong>en</strong>, daarbinn<strong>en</strong> pakk<strong>en</strong> wat<br />
je nodig hebt, <strong>en</strong> wegwez<strong>en</strong>.' Hij typeerde het als `kei-simpel', maar ook<br />
snelkrak<strong>en</strong> kan op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgevoerd. De hierbov<strong>en</strong><br />
beschrev<strong>en</strong> werkwijze is inderdaad de meest rudim<strong>en</strong>taire methode <strong>en</strong> werd<br />
door de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vooral tijd<strong>en</strong>s de eerste fase toegepast. E<strong>en</strong> meer<br />
geavanceerde - <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s meer lon<strong>en</strong>de - methode is om met e<strong>en</strong> gestol<strong>en</strong><br />
auto door de voorpui van e<strong>en</strong> winkel naar binn<strong>en</strong> te rijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> zoveel mogelijk<br />
goeder<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> tweede, gereed staande, auto te lad<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich vervolg<strong>en</strong>s<br />
hiermee uit de voet<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Deze wijze van snelkrak<strong>en</strong> werd door<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vooral gedur<strong>en</strong>de de tweede fase gepleegd.<br />
E<strong>en</strong> zelfde beeld komt naar vor<strong>en</strong> als de method<strong>en</strong> van het stel<strong>en</strong> van<br />
autoradio's nader word<strong>en</strong> bekek<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de eerste periode ded<strong>en</strong> de<br />
respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dit weinig frequ<strong>en</strong>t <strong>en</strong> war<strong>en</strong> de method<strong>en</strong> weinig verfijnd.<br />
Gedur<strong>en</strong>de de tweede fase ging m<strong>en</strong> vaak in opdracht op pad <strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
auto's systematisch bekek<strong>en</strong> op waardevolle radio's, die vervolg<strong>en</strong>s met<br />
grote handigheid werd<strong>en</strong> gestol<strong>en</strong>.<br />
R08: `(...) ik ging 's nachts met die maat van mij autorijd<strong>en</strong>. "Hé, daar staat e<strong>en</strong><br />
Mercedes, ja, e<strong>en</strong> Becker-Mexico." [type autoradio] (...) Ik noem dat dan vrij professioneel.<br />
E<strong>en</strong> zak grind in de auto, want dat valt niet op in de auto. Je gooit e<strong>en</strong> zak<br />
grind teg<strong>en</strong> het raam <strong>en</strong> het raam valt er uit. Breekt kapot. Gewoon wat naast de boom<br />
ligt, pammmm, vrttttt, tsssstttt. Dan druk je heel zachtjes <strong>en</strong> dan vruts, je hoort helemaal<br />
niets. (...) Je b<strong>en</strong>t ook gemotiveerd hè, want er zit e<strong>en</strong> v<strong>en</strong>t gewoon 's nachts te<br />
wacht<strong>en</strong> om het te kop<strong>en</strong>.'<br />
Zowel bij inbrek<strong>en</strong> als bij snelkrak<strong>en</strong> <strong>en</strong> stel<strong>en</strong> van autoradio's kan m<strong>en</strong><br />
hetzelfde proces waarnem<strong>en</strong>. Deze delict<strong>en</strong> staan in de tweede fase in di<strong>en</strong>st<br />
van het verkrijg<strong>en</strong> van geld, <strong>en</strong> nem<strong>en</strong> beduid<strong>en</strong>d in frequ<strong>en</strong>tie toe. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
zijn de toegepaste methodes geavanceerder. Naarmate de criminele<br />
carrière vordert, treedt er e<strong>en</strong> professionalisering op, e<strong>en</strong> verschuiving in<br />
de functie van de delict<strong>en</strong>: van spanning naar geld <strong>en</strong> van lol naar werk<br />
(zie Cusson, 1983, pp. 57-58).
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie 55<br />
De criminele carrière van overvallers vóór de (eerste) overval is meestal<br />
lang (zie Petersilia e.a., 1977; Block <strong>en</strong> Van der Werff, 1988). Ook de<br />
meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in onze onderzoeksgroep kond<strong>en</strong> bog<strong>en</strong> op jar<strong>en</strong> van<br />
criminele activiteit<strong>en</strong>. Gebruikelijk is dat m<strong>en</strong> zich gedur<strong>en</strong>de deze periode<br />
met verschill<strong>en</strong>de delict<strong>en</strong> bezighoudt, die to<strong>en</strong>em<strong>en</strong> in ernst, frequ<strong>en</strong>tie <strong>en</strong><br />
complexiteit.<br />
De keuze om de stap te mak<strong>en</strong> naar het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> komt<br />
voort uit k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van eerder gepleegde delict<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> na verloop van<br />
tijd als nadel<strong>en</strong> gaat ervar<strong>en</strong>. Zo k<strong>en</strong>t inbraak e<strong>en</strong> aantal moeilijkhed<strong>en</strong>. In<br />
de eerste plaats weet de inbreker vaak niet wat hij in het object zal aantreff<strong>en</strong>.<br />
Soms vindt de inbreker geld, maar veel vaker bestaat zijn buit uit<br />
goeder<strong>en</strong>. Hij zal die goeder<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> vervoer<strong>en</strong>, maar ook nog<br />
moet<strong>en</strong> slijt<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> heler. Respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die vroeger inbrak<strong>en</strong>, raakt<strong>en</strong><br />
steeds meer gefrustreerd over het lage bedrag dat ze voor hun gestol<strong>en</strong><br />
waar kreg<strong>en</strong>. `Je kunt bij wijze van sprek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrachtwag<strong>en</strong> vollad<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dan heb je nog maar ƒ500', aldus één van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Na jar<strong>en</strong><br />
inbrek<strong>en</strong> maakt de dader afweging<strong>en</strong> over de risico's, de te verwacht<strong>en</strong> buit<br />
<strong>en</strong> de inspanning die het kost.<br />
R35: `Inbrek<strong>en</strong>, dat is altijd die klerespanning. Je weet niet of iemand thuis is, je weet<br />
niet of je er wat vandaan haalt. Dan ga je erg<strong>en</strong>s naar binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> je haalt helemaal niks<br />
of je haalt veertig guld<strong>en</strong> <strong>en</strong> als je wordt gepakt dan zou dat bijvoorbeeld zes maand<strong>en</strong><br />
oplever<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat is dus ook niks. Maar ik bedoel: e<strong>en</strong> bank is beter.'<br />
R02: `Nou ik wist op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t niet meer waar ik moest inbrek<strong>en</strong>. Ik d<strong>en</strong>k:<br />
ik kan nou wel weer ... maar wie weet ligt er niks, <strong>en</strong> dan ga ik voor niks, <strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
bank ligt altijd geld. (...) Daar had ik allemaal ge<strong>en</strong> zin meer in, al die poespas. Ik<br />
d<strong>en</strong>k: ik ga het nou op de makkelijke manier do<strong>en</strong>. (...) Je hebt contant geld gelijk. En<br />
je gaat ervan uit dat het e<strong>en</strong> hoop is natuurlijk.'<br />
Tev<strong>en</strong>s zijn sommige daders van m<strong>en</strong>ing dat e<strong>en</strong> overval minder stiekem is<br />
dan inbrek<strong>en</strong>. Het delict overval heeft bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> het voordeel dat de dader<br />
het gevoel heeft de situatie zelf onder controle te hebb<strong>en</strong>.<br />
R35: `Kijk, met inbrek<strong>en</strong> gaat het iets stiekemer, bij e<strong>en</strong> overval doe je het gewoon op<br />
klaarlichte dag <strong>en</strong> je gaat gewoon naar binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat is toch ... Kijk, van kleins af aan<br />
houd ik van wap<strong>en</strong>s <strong>en</strong> dan sta je daar met zo'n ding <strong>en</strong> ja ..., dat loopt allemaal wel.<br />
Dan heb je zo'n idee van: als ze me teg<strong>en</strong>houd<strong>en</strong> dan ... Ik bedoel: ik zie ze op me<br />
afkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat is toch prettiger.'<br />
E<strong>en</strong> andere mogelijkheid om inkomst<strong>en</strong> te verwerv<strong>en</strong>, is handel in drugs.<br />
Slechts e<strong>en</strong> klein aantal overvallers heeft zich hiermee beziggehoud<strong>en</strong>.<br />
Vaak gaat het dan ook om daders die op kleine schaal deald<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelf verslaafd<br />
war<strong>en</strong>. De angst voor verslaving speelt bij veel andere overvallers<br />
e<strong>en</strong> rol in hun besluit zich niet met deal<strong>en</strong> in te lat<strong>en</strong>. Wel hebb<strong>en</strong> sommig<strong>en</strong><br />
aspiraties om zich op e<strong>en</strong> hoog niveau met de drughandel in te lat<strong>en</strong>.<br />
Niet zozeer het kleine straatwerk, maar het opzett<strong>en</strong> van drugslijn<strong>en</strong> waarmee<br />
m<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme bedrag<strong>en</strong> geld d<strong>en</strong>kt te kunn<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Naast deze afweging<strong>en</strong> van de dader kan ook e<strong>en</strong> det<strong>en</strong>tieperiode bijdrag<strong>en</strong><br />
tot de keuze overvall<strong>en</strong> te gaan pleg<strong>en</strong>. Veel daders zijn in de gevang<strong>en</strong>is<br />
pas echt <strong>en</strong>thousiast geword<strong>en</strong> voor overvall<strong>en</strong>. Dit hangt sam<strong>en</strong> met de<br />
nieuwe contact<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> `binn<strong>en</strong>' opdoet <strong>en</strong> de verhal<strong>en</strong> die daar circu-
56 Hoofdstuk 5<br />
ler<strong>en</strong> over succesvolle overvall<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t blikt terug op zijn eerste<br />
det<strong>en</strong>tieperiode:<br />
R42: `Je hoort dan toch wel verhal<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> hoe ze het gedaan hebb<strong>en</strong>, de jong<strong>en</strong>s die<br />
overvall<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong>. Ze zitt<strong>en</strong> wel binn<strong>en</strong>, maar dan zegg<strong>en</strong> ze: "Ja, <strong>en</strong> dat moet je niet<br />
do<strong>en</strong> want daarvoor zitt<strong>en</strong> we hier." Je leert redelijk veel in de gevang<strong>en</strong>is, als je je<br />
or<strong>en</strong> <strong>en</strong> je og<strong>en</strong> maar goed de kost geeft. (...) En dan ga je dat gewoon e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> keer<br />
do<strong>en</strong> ja, prober<strong>en</strong> maar.'<br />
Het komt ook voor dat er binn<strong>en</strong> de gevang<strong>en</strong>is nieuwe contact<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gelegd <strong>en</strong> plann<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beraamd om gezam<strong>en</strong>lijk e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong><br />
op het mom<strong>en</strong>t dat m<strong>en</strong> vrij komt. Vaker wordt m<strong>en</strong> op ideeën gebracht<br />
door de wilde verhal<strong>en</strong> over overvall<strong>en</strong> met hoge buit die in elke gevang<strong>en</strong>is<br />
de ronde do<strong>en</strong>, of door de waarneming dat overvallers met respect<br />
word<strong>en</strong> behandeld. In die zin doet de gevang<strong>en</strong>is niet alle<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st als leerschool<br />
maar heeft het tev<strong>en</strong>s de functie van e<strong>en</strong> `bureau voor beroepskeuze'.<br />
Echter, e<strong>en</strong> aantal respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> beantwoordt niet aan. het hierbov<strong>en</strong><br />
geschilderde criminele-carrièreverloop. Dit zijn overvallers die ofwel in het<br />
geheel ge<strong>en</strong> crimineel verled<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, ofwel - in vergelijking met de hierbov<strong>en</strong><br />
beschrev<strong>en</strong> carrièrecriminel<strong>en</strong> -e<strong>en</strong> te verwaarloz<strong>en</strong> aantal delict<strong>en</strong><br />
pleegd<strong>en</strong>, voor hun (eerste) overval. Het betreft dan delict<strong>en</strong> die gepleegd<br />
zijn op jonge leeftijd <strong>en</strong> die ook anderszins overe<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> met de 'kwajong<strong>en</strong>sstrek<strong>en</strong>'<br />
uit het prille begin van de loopban<strong>en</strong> van de carrièrecriminel<strong>en</strong>.<br />
Als deze `carrièreloze' overvallers zich al schuldig maakt<strong>en</strong> aan<br />
dergelijke delict<strong>en</strong>, ded<strong>en</strong> ze dat veelal e<strong>en</strong>malig <strong>en</strong> verliep er bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
altijd e<strong>en</strong> groot aantal jar<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> deze delict<strong>en</strong> <strong>en</strong> de eerste-<strong>en</strong> vaak<br />
laatste-overval. De helft van deze daders had dergelijke `anteced<strong>en</strong>t<strong>en</strong>',<br />
de andere helft ontbrak het hieraan totaal. In de jar<strong>en</strong> die verstrek<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
hun ev<strong>en</strong>tuele eerste delict(<strong>en</strong>) <strong>en</strong> hun (eerste) overval, volgd<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong><br />
opleiding <strong>en</strong>/of vond<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> baan. Veel meer dan de carrièrecriminel<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> verled<strong>en</strong> waarin werk in vaste betrekking werd verricht.<br />
Ook de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> middelbare of hogere (beroeps)opleiding<br />
volgd<strong>en</strong>, zijn voornamelijk te vind<strong>en</strong> bij de carrièreloze overvallers.<br />
De vraag di<strong>en</strong>t zich aan hoe m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zonder criminele carrière ertoe<br />
kom<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>. Ofschoon deze overvallers ge<strong>en</strong> criminele<br />
carrière van betek<strong>en</strong>is hebb<strong>en</strong>, zijn er in hun omgeving bijna altijd wel<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zich op de e<strong>en</strong> of andere manier met criminaliteit bezighoud<strong>en</strong>.<br />
Het handelt dan om vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van vroeger of m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die behor<strong>en</strong> tot de<br />
huidige vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>- of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>kring.<br />
R32: `Ik k<strong>en</strong>de wel jong<strong>en</strong>s waarvan ik wist dat ze criminele achtergrond<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dat soort ding<strong>en</strong> <strong>en</strong> die zag ik ook vaak in de kroeg, daar praatte ik wel e<strong>en</strong>s mee maar<br />
voor de rest niet. (...) Je weet dat ze werkloos zijn <strong>en</strong> toch hun mooie auto's rijd<strong>en</strong><br />
omdat ze zich bezighoud<strong>en</strong> met criminaliteit. Dat zijn ook gewone jong<strong>en</strong>s, daar drink<br />
ik net zo lekker e<strong>en</strong> pilsje mee.'<br />
Deze daders hadd<strong>en</strong> vóór hun (eerste) overval weliswaar contact<strong>en</strong> met<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zich met criminaliteit bezighield<strong>en</strong>, maar dit gaf to<strong>en</strong> nog ge<strong>en</strong><br />
aanleiding tot navolging.
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie 57<br />
R40: `Ik hoor natuurlijk wel bepaalde ding<strong>en</strong> ... Ja, ik kwam regelmatig in dat café<br />
natuurlijk ook. Dus ja, op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t weet je heus wel met wie je te mak<strong>en</strong><br />
hebt, maar ik heb me eig<strong>en</strong> er nooit mee ingelat<strong>en</strong>. Ik ging met ze uit <strong>en</strong> dat was<br />
alles.'<br />
Uiteindelijk echter spel<strong>en</strong> deze criminele contact<strong>en</strong> van de carrièreloze<br />
overvallers e<strong>en</strong> rol in hun beslissing e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>. Hoe dit besluitvormingsproces<br />
verloopt <strong>en</strong> welke andere factor<strong>en</strong> hierop van invloed zijn,<br />
zal duidelijk word<strong>en</strong> in paragraaf 5.3.<br />
Op basis van e<strong>en</strong> analyse van de criminele carrières van onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
kan e<strong>en</strong> tweedeling word<strong>en</strong> gemaakt tuss<strong>en</strong> carrièrecriminel<strong>en</strong> <strong>en</strong> carrièreloze<br />
overvallers. Maar, ook tuss<strong>en</strong> de carrièrecriminel<strong>en</strong> zijn er op basis<br />
van de criminele loopbaan verschill<strong>en</strong> aan te wijz<strong>en</strong>. De vier dim<strong>en</strong>sies die<br />
Blumstein e.a. (1986) onderscheid<strong>en</strong> aan criminele carrières, deelname,<br />
frequ<strong>en</strong>tie, ernst <strong>en</strong> duur, kunn<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> om deze verschill<strong>en</strong> aan het licht<br />
te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. De eerste daarvan, deelname, duidt op het al dan niet ontplooi<strong>en</strong><br />
van criminele activiteit<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> het feit dat het in dit onderzoek<br />
handelt om veroordeelde overvallers, is deze dim<strong>en</strong>sie hier niet als onderscheid<strong>en</strong>d<br />
criterium te gebruik<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> zelfde opmerking valt te plaats<strong>en</strong><br />
met betrekking tot de dim<strong>en</strong>sie ernst. Alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong> zich<br />
schuldig aan t<strong>en</strong> minste één overval, wat bij vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als<br />
zwaarste delict kan geld<strong>en</strong>. Het werd al duidelijk dat de eerder gepleegde<br />
delict<strong>en</strong> voornamelijk bestond<strong>en</strong> uit vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong> als diefstal <strong>en</strong><br />
inbraak <strong>en</strong> dat het bij gewelddelict<strong>en</strong> bijna altijd vechtpartij<strong>en</strong> betrof.<br />
Wanneer de criminele carrières van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> beschouwd<br />
aan de hand van de dim<strong>en</strong>sies frequ<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> duur, kom<strong>en</strong> wel duidelijke<br />
verschill<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong>.<br />
Als `duur' van de criminele carrière werd het aantal jar<strong>en</strong> geteld dat<br />
verliep tuss<strong>en</strong> het eerste delict, zoals dat door de respond<strong>en</strong>t werd gemeld,<br />
<strong>en</strong> de (laatste) overval. Bij de overvallers met e<strong>en</strong> criminele carrière varieerde<br />
de duur daarvan van 2 tot 32 jaar. Ev<strong>en</strong>als de dim<strong>en</strong>sie `duur' werd<br />
de `frequ<strong>en</strong>tie' waarmee diverse delict<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gepleegd, bepaald aan de<br />
hand van de uitsprak<strong>en</strong> hierover van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Niet alle<strong>en</strong> de veelvuldigheid<br />
waarmee m<strong>en</strong> delict<strong>en</strong> als inbraak pleegde, maar ook het aantal<br />
gepleegde overvall<strong>en</strong> werd meegewog<strong>en</strong>. Alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wist<strong>en</strong> nog<br />
exact hoeveel overvall<strong>en</strong> zij hadd<strong>en</strong> gepleegd, de meest<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ook bereid<br />
dit te vertell<strong>en</strong>. Waar het ging om de frequ<strong>en</strong>tie waarmee andere delict<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> gepleegd, werd dit veelal verwoord in term<strong>en</strong> als `af <strong>en</strong> toe', `elk<br />
week<strong>en</strong>d' of `ontzett<strong>en</strong>d veel'.<br />
Op basis van de aspect<strong>en</strong> duur <strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>tie is het mogelijk e<strong>en</strong> verdere<br />
tweedeling te mak<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de `groep' van carrièrecriminel<strong>en</strong>. Deze overvallers<br />
zijn te onderscheid<strong>en</strong> in opnieuw twee categorieën: `relatief onervar<strong>en</strong>'<br />
<strong>en</strong> `relatief ervar<strong>en</strong>'. De eerste categorie wordt gevormd door overvallers<br />
die slechts e<strong>en</strong> of <strong>en</strong>kele overvall<strong>en</strong> pleegd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> meestal e<strong>en</strong> relatief<br />
korte criminele carrière achter de rug hebb<strong>en</strong>, waarin de frequ<strong>en</strong>tie<br />
waarmee andere delict<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gepleegd soms hoog <strong>en</strong> soms laag was.<br />
De `relatief ervar<strong>en</strong>' overvallers pleegd<strong>en</strong> all<strong>en</strong> vijf of (veel) meer over-
58 Hoofdstuk 5<br />
vall<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> gemiddeld e<strong>en</strong> langere criminele carrière achter de rug dan<br />
de `relatief onervar<strong>en</strong>' overvallers <strong>en</strong> de frequ<strong>en</strong>tie waarmee ze andere<br />
delict<strong>en</strong> pleegd<strong>en</strong> was altijd hoog.<br />
Verschill<strong>en</strong> in de criminele carrières van overvallers gev<strong>en</strong> derhalve<br />
aanleiding tot het onderscheid<strong>en</strong> van drie categorieën: carrièreloze overvallers,<br />
relatief onervar<strong>en</strong> overvallers met e<strong>en</strong> criminele carrière <strong>en</strong> overvallers<br />
met e<strong>en</strong> criminele carrière die als relatief ervar<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gek<strong>en</strong>schetst. Op deze driedeling zal verder word<strong>en</strong> ingegaan in paragraaf<br />
5.3, waar dit onderscheid als bouwste<strong>en</strong> zal di<strong>en</strong><strong>en</strong> voor de constructie van<br />
e<strong>en</strong> typologie van overvallers.<br />
5.2 Doel van de overval<br />
In deze paragraaf zull<strong>en</strong> de vrag<strong>en</strong> naar de beweegred<strong>en</strong><strong>en</strong> van overvallers<br />
aan de orde kom<strong>en</strong>. Hierbij zal aandacht word<strong>en</strong> besteed aan de omstandighed<strong>en</strong><br />
waarin de overvaller verkeerde t<strong>en</strong> tijde van de overval. Achtergrondfactor<strong>en</strong><br />
als opvoeding, de g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> opleiding <strong>en</strong> het arbeidsverled<strong>en</strong><br />
zijn medeverantwoordelijk voor het ontstaan van deze situaties <strong>en</strong> zijn al<br />
behandeld in hoofdstuk 4.<br />
Met crimineel gedrag wordt e<strong>en</strong> veelheid van doel<strong>en</strong> nagestreefd. Cusson<br />
onderscheidt derti<strong>en</strong> doel<strong>en</strong>, die hij in de categorieën actie, toeëig<strong>en</strong>ing,<br />
agressie <strong>en</strong> dominantie onderbr<strong>en</strong>gt (1983, p. 31). De eerste categorie bergt<br />
het spanningsaspect in zich. Soms word<strong>en</strong> delict<strong>en</strong> gepleegd uit e<strong>en</strong> behoefte<br />
aan opwinding <strong>en</strong> spel. In de tweede categorie doel<strong>en</strong> staat bezit c<strong>en</strong>traal:<br />
het zich toeëig<strong>en</strong><strong>en</strong> van geld of goeder<strong>en</strong> van ander<strong>en</strong> om daarmee allerlei<br />
behoeft<strong>en</strong> te bevredig<strong>en</strong>. Het geld of de goeder<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> als redmiddel,<br />
hebb<strong>en</strong> tot doel het bezit te vergrot<strong>en</strong>, het inkom<strong>en</strong> aan te vull<strong>en</strong>,<br />
hebzucht te bevredig<strong>en</strong>, of moet<strong>en</strong> tegemoet kom<strong>en</strong> aan de w<strong>en</strong>s met geld<br />
`te smijt<strong>en</strong>'. Goeder<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ook gestol<strong>en</strong> voor kortdur<strong>en</strong>d gebruik, waarna<br />
ze achtergelat<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De derde categorie bundelt agressiedoel<strong>en</strong><br />
zoals verdediging <strong>en</strong> wraak, terwijl de vierde categorie bestaat uit de doel<strong>en</strong><br />
macht, wreedheid <strong>en</strong> prestige. In het navolg<strong>en</strong>de zal word<strong>en</strong> bekek<strong>en</strong><br />
welke van deze doel<strong>en</strong> overvallers al dan niet nastrev<strong>en</strong> met hun delict.<br />
Opwinding (excitem<strong>en</strong>t)<br />
Alhoewel het belang van opwinding <strong>en</strong> spanning, zoals veel van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die ervoer<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de eerste fase van hun criminele carrière, later<br />
beduid<strong>en</strong>d afnam, zi<strong>en</strong> de meest<strong>en</strong> e<strong>en</strong> criminele lev<strong>en</strong>swijze ook nu nog<br />
als opwind<strong>en</strong>d.<br />
R02: 'Ja, ik zag dat lev<strong>en</strong>tje gewoon zitt<strong>en</strong> er omhe<strong>en</strong>. Niet het do<strong>en</strong> zelf, dat je daar<br />
nou zo'n kick van zou krijg<strong>en</strong>, of zo, maar gewoon dat hele lev<strong>en</strong>tje joh.'<br />
In hoofdstuk 4 kwam al naar vor<strong>en</strong> dat veel overvallers grote moeite hebb<strong>en</strong><br />
met het `werk<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> baas'. Zij ervar<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> de hiërarchische<br />
verhouding<strong>en</strong>, maar ook de regelmaat als beklemm<strong>en</strong>d. Legaal werk<br />
mist de opwinding die veelal gepaard gaat met e<strong>en</strong> criminele lev<strong>en</strong>swijze.
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie 59<br />
R35: `Die voldo<strong>en</strong>ing die vind je niet in je werk, die krijg je niet van werk. Werk is<br />
simpel, "Hé hallo, kopje koffie", je praat over normale alledaagse ding<strong>en</strong>: "Hoe is het<br />
weer", "Ja, het weer is koud, het reg<strong>en</strong>t", of wat dan ook <strong>en</strong> dat is e<strong>en</strong> beetje ..., dan<br />
krijg je die voldo<strong>en</strong>ing niet hè, <strong>en</strong> daar wordt je ook e<strong>en</strong> beetje gek van natuurlijk. (...)<br />
Het is meer ..., hoe moet ik dat zegg<strong>en</strong>, ik bedoel het gaat niet alle<strong>en</strong> om het geld, het<br />
is ook de spanning die je mist, je moet de spanning voel<strong>en</strong> weet je wel.'<br />
Ook het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> verschaft e<strong>en</strong> groot aantal daders mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
van plezierige opwinding. E<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling schept g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> in het plann<strong>en</strong> of<br />
put g<strong>en</strong>oegdo<strong>en</strong>ing uit e<strong>en</strong> goed uitgevoerde overval. De meeste overvallers<br />
g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> van het zi<strong>en</strong> `uitbetal<strong>en</strong>' van grote bedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> het tell<strong>en</strong> van de<br />
buit na afloop van de overval.<br />
R24: `Het is e<strong>en</strong> kick om dat geld te tell<strong>en</strong> als je thuis zit met twee of drie man. Zo<br />
van "Kijk e<strong>en</strong>s, we zijn er nog lang niet".'<br />
Alhoewel uit het bov<strong>en</strong>staande blijkt dat opwinding op bepaalde mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s of na de overval e<strong>en</strong> rol speelt, moet het veel meer gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> `prettige bijkomstigheid'. Vrijwel alle overvallers b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat<br />
het belangrijkste doel van de overval het verkrijg<strong>en</strong> van geld is <strong>en</strong> dat<br />
opwinding hierbij e<strong>en</strong> ondergeschikte rol speelt.<br />
R13: `Het geld gewoon. En de kick is gewoon meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Nou nog steeds. Maar ik<br />
doe het nou zuiver voor het geld.'<br />
Spel (play)<br />
De in paragraaf 5.1 geconstateerde acc<strong>en</strong>tverschuiving van lol naar werk<br />
bij het vorder<strong>en</strong> van criminele carrières duidt er al op dat het spelelem<strong>en</strong>t<br />
in het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels ontbreekt. Als het pleg<strong>en</strong> van<br />
overvall<strong>en</strong> al e<strong>en</strong> `sportief' elem<strong>en</strong>t bevat, dan is dat geleg<strong>en</strong> in de keuze<br />
voor e<strong>en</strong> moeilijk te overvall<strong>en</strong> object, of in het `spel' dat gespeeld wordt<br />
met <strong>en</strong> teg<strong>en</strong> politie.<br />
E<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> object dat schier onmogelijk te `pakk<strong>en</strong>' is-bijvoorbeeld<br />
door e<strong>en</strong> bepaalde beveiliging of e<strong>en</strong> ongunstige lokatie-kan<br />
gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> uitdaging. Overvallers selecter<strong>en</strong> e<strong>en</strong> moeilijk te<br />
overvall<strong>en</strong> object bov<strong>en</strong>al op basis van e<strong>en</strong> hoge buitverwachting <strong>en</strong> nooit<br />
alle<strong>en</strong> omwille van de uitdaging.<br />
Veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> aan dat ze de poging<strong>en</strong> om uit hand<strong>en</strong> van de<br />
politie te blijv<strong>en</strong>, zowel ernstig als ludiek opvatt<strong>en</strong>. Ze do<strong>en</strong> wat in hun<br />
vermog<strong>en</strong> ligt om arrestatie te voorkom<strong>en</strong>, maar zi<strong>en</strong> dit tev<strong>en</strong>s als e<strong>en</strong><br />
vermakelijk kat-<strong>en</strong>-muisspel.<br />
R30: `We red<strong>en</strong> [na de overval op e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>zinepompstation] dan naar D<strong>en</strong> Haag, we<br />
zag<strong>en</strong> de politie bezig. We rijd<strong>en</strong> natuurlijk wel langs om te kijk<strong>en</strong> hoe het is.' Vraag:<br />
'Is dat <strong>en</strong>g?' BG05: 'Nee, dat geeft alle<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> kick. Zij daar zoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> wij hier.<br />
En dan gelijk zing<strong>en</strong> "Wherever you go, go Texaco".' [lacht]<br />
Het spel kan verlor<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, waarna meestal e<strong>en</strong> jar<strong>en</strong>lange det<strong>en</strong>tie<br />
volgt, maar de uitkomst kàn ook zijn dat e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm geldbedrag wordt<br />
buitgemaakt.<br />
R27: `In één keer kun je binn<strong>en</strong> zijn. Dat is het mooiste. Want daar is eig<strong>en</strong>lijk iedere<br />
overvaller naar op zoek, naar dè klapper.'
60 Hoofdstuk 5<br />
Overvallers die gepakt zijn, d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> het veelal de volg<strong>en</strong>de keer beter te<br />
kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. De `ultieme klapper' mak<strong>en</strong> is het droombeeld van veel overvallers.<br />
Ook hier weer geldt dat de dader nooit e<strong>en</strong> overval pleegt louter om<br />
het plezier dat hij soms beleeft aan dit spel. E<strong>en</strong> dader pleegt e<strong>en</strong> overval<br />
allereerst uiteraard om geld te verwerv<strong>en</strong>, geld dat soms moet di<strong>en</strong><strong>en</strong> om_<br />
nijp<strong>en</strong>de problem<strong>en</strong> op te loss<strong>en</strong>.<br />
(Red)middel (expedi<strong>en</strong>cy)<br />
De meeste overvall<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> niet tot doel het hoofd te bied<strong>en</strong> aan problem<strong>en</strong>,<br />
maar bij sommige overvallers is dit wèl het geval. In de og<strong>en</strong> van<br />
deze daders is e<strong>en</strong> overval uiteindelijk het laatste middel dat h<strong>en</strong> rest; zij<br />
zi<strong>en</strong> het als dè oplossing om in één keer uit de problem<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>. Deze<br />
als nijp<strong>en</strong>d ervar<strong>en</strong> problem<strong>en</strong>, waaruit de overval e<strong>en</strong> uitweg moet bied<strong>en</strong>,<br />
zijn velerlei, maar gaan vaak gepaard met het opbouw<strong>en</strong> van schuld<strong>en</strong>.<br />
Vaak kom<strong>en</strong> deze moeilijkhed<strong>en</strong> voort uit de omstandighed<strong>en</strong> in het<br />
werk. Deze daders k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, in vergelijking met de meeste overvallers, e<strong>en</strong><br />
meer reguliere arbeidscarrière, maar hebb<strong>en</strong> in de periode vlak voor de<br />
overval ge<strong>en</strong> werk, lop<strong>en</strong> in de ziektewet of zijn ontevred<strong>en</strong> met hun werk.<br />
Deze veranderde situatie gaat gepaard met het gedeeltelijk of soms helemaal<br />
wegvall<strong>en</strong> van inkomst<strong>en</strong>. Deze daders zijn vaak al na korte tijd niet<br />
meer in staat het hoofd te bied<strong>en</strong> aan de hieruit voortvloei<strong>en</strong>de financiële<br />
problem<strong>en</strong>. Illustrer<strong>en</strong>d is het verhaal van R32, die in de ziektewet belandde<br />
nadat hij last kreeg van zijn rug.<br />
R32: `Ja ik heb altijd gewerkt vanaf mijn vijfti<strong>en</strong>de. Dat deed ik ook to<strong>en</strong> nog, maar ik<br />
zat al twee maand<strong>en</strong> in de ziektewet <strong>en</strong> mijn baas wou mij ge<strong>en</strong> geld gev<strong>en</strong>. Hij wou<br />
me pas geld gev<strong>en</strong> als hij het van de DETAM, de ziekteverzekering zeg maar, had<br />
gehad. (...) Maar ondertuss<strong>en</strong> zat ik al twee maand<strong>en</strong> in de ziektewet <strong>en</strong> twee maand<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> geld ontvang<strong>en</strong>, maar mijn huur komt ev<strong>en</strong> goed binn<strong>en</strong>, ƒ700 <strong>en</strong> je k<strong>en</strong>t het wel,.<br />
alle onkost<strong>en</strong>, dat loopt op in twee maand<strong>en</strong>. Ik had in totaal voor ƒ2000 rek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong> in twee maand<strong>en</strong>. Ik bedoel, dat had ik nooit; ik heb nooit ge<strong>en</strong> schuld<strong>en</strong> gehad<br />
<strong>en</strong> dat kwam me aardig de keel uit. (...) Ja <strong>en</strong> het was toevallig dat mijn vri<strong>en</strong>d precies<br />
op dat mom<strong>en</strong>t bij me kwam van: nou, dit <strong>en</strong> dat. Hij had zelf ook geld nodig. Het<br />
kwam zo ter sprake <strong>en</strong> nou ja, op zo'n mom<strong>en</strong>t had ik er gewoon or<strong>en</strong> naar. Ik dacht:<br />
dit is het, dan b<strong>en</strong> ik er gewoon vanaf.'<br />
Ook problem<strong>en</strong> in de relationele sfeer kunn<strong>en</strong> bij deze daders t<strong>en</strong> grondslag<br />
ligg<strong>en</strong> aan de beslissing e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>. Bij drie van de acht overvallers<br />
die e<strong>en</strong> overval als redmiddel zag<strong>en</strong>, speeld<strong>en</strong> relatieproblem<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
belangrijke rol. Sommig<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> `dure vrouw', die<br />
h<strong>en</strong> zo onder druk zette om allerlei goeder<strong>en</strong> aan te schaff<strong>en</strong> terwijl het<br />
inkom<strong>en</strong> ontoereik<strong>en</strong>d was, dat e<strong>en</strong> overval werd gepleegd in e<strong>en</strong> uiterste<br />
poging hieraan te voldo<strong>en</strong> <strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de de relatie te redd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> plotseling<br />
opdoem<strong>en</strong>d einde aan e<strong>en</strong> relatie kan dezelfde consequ<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong>. R10,<br />
die de verhouding met zijn to<strong>en</strong>malige vri<strong>en</strong>din totaal zag mislukk<strong>en</strong>, zegt<br />
er het volg<strong>en</strong>de over:<br />
R10: 'Het interesseerde mij allemaal niet meer, het kon mij allemaal niets schel<strong>en</strong>. Ik<br />
ging drink<strong>en</strong>, ik kwam 's nachts niet thuis. Ik ging rondrijd<strong>en</strong> of ik hing in cafés, soms<br />
alle<strong>en</strong> <strong>en</strong> soms met e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d. (...) Kwam<strong>en</strong> die jong<strong>en</strong>s, <strong>en</strong> je k<strong>en</strong>de ze al. Sommi-
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie 61<br />
g<strong>en</strong> van gezicht, sommig<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> praatje weet je wel <strong>en</strong> zo raak je met elkaar aan de<br />
praat. (...) Ik ging daar he<strong>en</strong> omdat ik me daar bek<strong>en</strong>d voelde, ik ga niet naar e<strong>en</strong><br />
onbek<strong>en</strong>d café toe, want dan voel ik mij daar niet happy. Ik wou gewoon rust om me<br />
he<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, ik wou me niet onbehaaglijk voel<strong>en</strong>, ik wou me gewoon lekker voel<strong>en</strong>.<br />
(...) Die jong<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> 's nachts ook na e<strong>en</strong> overval terug. Dat café was dag <strong>en</strong> nacht<br />
op<strong>en</strong>, twee uurtjes ging hij dicht, dus ik zag die jong<strong>en</strong>s met hun gestol<strong>en</strong> waar binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>.<br />
Dus ik wist gewoon ...' Vraag: `Had je e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschappelijke band met die<br />
jong<strong>en</strong>s?' R10: `Nee, ge<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschappelijke relatie. Ja, net zoals hier op de ring14, je<br />
k<strong>en</strong>de de jong<strong>en</strong>s, je ging met elkaar om. Maar ik praatte gewoon mee, we dronk<strong>en</strong><br />
pils, we bod<strong>en</strong> elkaar drankjes aan <strong>en</strong> noem maar op. (...) Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t<br />
war<strong>en</strong> er maar twee of drie jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> to<strong>en</strong> vroeg<strong>en</strong> ze me weer of ik mee wou do<strong>en</strong>.<br />
Ik zeg: "Nee, ik doe niet mee." E<strong>en</strong> paar keer gevraagd. Nog e<strong>en</strong> paar keer gevraagd,<br />
(...) Maar ja, zo ging het, overhal<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo. Nou, to<strong>en</strong> zei ik: "ik ga wel mee." Ik ging<br />
gewoon mee.'<br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat meer dan de helft van de daders die e<strong>en</strong> overval pleg<strong>en</strong> als<br />
redmiddel, naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk hoopt<strong>en</strong> gearresteerd te word<strong>en</strong> (zie<br />
Becker, 1973, p. 31), opdat de als uitzichtloos ervar<strong>en</strong> positie doorbrok<strong>en</strong><br />
zou word<strong>en</strong>.<br />
R40: 'Ik kwam buit<strong>en</strong> <strong>en</strong> nou ja, dan maak je natuurlijk zo snel mogelijk dat je weg<br />
komt. Nou ja, dat ging heel makkelijk. Dus ik dacht: laat ik eerst ev<strong>en</strong> ... Ja, ik word<br />
gezocht natuurlijk, maar om mezelf aan te gev<strong>en</strong> dat schiet ook weer niet op. Nou ja,<br />
dan probeer je gewoon e<strong>en</strong> tweede overval <strong>en</strong> die moet dan maar mislukk<strong>en</strong> gewoon.<br />
Nou ja, het resultaat was niet zo, want die slaagde dus ook. Ja, ik d<strong>en</strong>k ..., ja, ik wilde<br />
gepakt word<strong>en</strong>. Kijk, zonder vermomming, zonder wap<strong>en</strong>, zonder bivakmuts e<strong>en</strong><br />
overval do<strong>en</strong>, dan kun je er natuurlijk op rek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat je gearresteerd wordt.'<br />
Vrijwel altijd zi<strong>en</strong> deze daders de (eerste) overval als e<strong>en</strong> tijdelijk uitstapje<br />
uit hun normale lev<strong>en</strong>; ze hebb<strong>en</strong> niet de int<strong>en</strong>tie door middel van het pleg<strong>en</strong><br />
van overvall<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>d of voor lange tijd in hun onderhoud te voorzi<strong>en</strong>.<br />
Het doel van deze overvallers is dan ook niet zozeer `rijk word<strong>en</strong>',<br />
alswel het herstel van de oude situatie, waarin ze volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.<br />
Smijt<strong>en</strong> met geld (spree)<br />
Voor de meeste daders geldt dat het pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval niet in de eerste<br />
plaats di<strong>en</strong>t om allerlei problem<strong>en</strong> het hoofd te bied<strong>en</strong>, maar tot doel heeft<br />
zich e<strong>en</strong> bepaalde lev<strong>en</strong>swijze aan te met<strong>en</strong> of in stand te houd<strong>en</strong>. Door e<strong>en</strong><br />
veelal lange criminele carrière <strong>en</strong> de hieruit verkreg<strong>en</strong> inkomst<strong>en</strong>, heeft<br />
m<strong>en</strong> zich gew<strong>en</strong>d aan het hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitgev<strong>en</strong> van veel geld.<br />
R42: 'In het week<strong>en</strong>d had ik altijd e<strong>en</strong> vast bedrag bij me, ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d voor het<br />
week<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> dan kijk<strong>en</strong> hoe ver je komt. Maar dan ging je ook e<strong>en</strong> paar dag<strong>en</strong> achter<br />
elkaar weg natuurlijk. Je kwam ev<strong>en</strong> thuis om te douch<strong>en</strong> <strong>en</strong> te scher<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong> slap<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> taxi weer <strong>en</strong> weg wez<strong>en</strong>, feest<strong>en</strong>. Ja, het is wel e<strong>en</strong>s gebeurd dat ik e<strong>en</strong> rug of<br />
vijftig opmaakte, maar dan met e<strong>en</strong> gokje erbij <strong>en</strong> dan verloor je wel e<strong>en</strong>s wat.'<br />
14 De afdeling<strong>en</strong> waar de gedetineerd<strong>en</strong> verblijv<strong>en</strong>, bestaan vaak uit e<strong>en</strong> aantal woonlag<strong>en</strong>.<br />
De cell<strong>en</strong> op deze etages kom<strong>en</strong> uit op ijzer<strong>en</strong> galerij<strong>en</strong> die teg<strong>en</strong> de mur<strong>en</strong> geschroefd<br />
zijn: de 'ring<strong>en</strong>'.
62 Hoofdstuk 5<br />
De hierbov<strong>en</strong> geciteerde dader is met betrekking tot de hoogte van de uitgav<strong>en</strong><br />
misschi<strong>en</strong> niet repres<strong>en</strong>tatief te noem<strong>en</strong>, maar veel overvallers vind<strong>en</strong><br />
dat `geld moet roll<strong>en</strong>'. Ze hebb<strong>en</strong> bijna allemaal de neiging de buit zo snel<br />
mogelijk te bested<strong>en</strong> aan allerlei zak<strong>en</strong>, uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>d van luxe goeder<strong>en</strong>,<br />
uitgaan, prostituées, gokk<strong>en</strong> tot drugs.<br />
R08: 'Zuip<strong>en</strong>, uitdel<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar de hoer<strong>en</strong> gaan. Ge<strong>en</strong> polonaise, met de taxi overal<br />
naar toe. (...) Gewoon geld verbrass<strong>en</strong>.'<br />
R18: `Drugs, vrouw<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> mooi huis, e<strong>en</strong> bootje kop<strong>en</strong>.'<br />
Twee respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> naar eig<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> gokverslaafd <strong>en</strong> twee war<strong>en</strong><br />
verslaafd aan harddrugs t<strong>en</strong> tijde van de door h<strong>en</strong> gepleegde overval(l<strong>en</strong>).<br />
Zij war<strong>en</strong> in staat hun gok- of drugverslaving te financier<strong>en</strong> uit inkomst<strong>en</strong><br />
verkreg<strong>en</strong> door het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>. Bij ruim e<strong>en</strong> derde van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
maakte het gebruik van harddrugs deel uit van het lev<strong>en</strong>spatroon,<br />
maar bestond er ge<strong>en</strong> direct verband tuss<strong>en</strong> het druggebruik <strong>en</strong> het pleg<strong>en</strong><br />
van overvall<strong>en</strong>.<br />
Door de hedonistische lev<strong>en</strong>sstijl van veel overvallers raakt het buitgemaakte<br />
geld meestal snel op. Wanneer dit het geval is, verander<strong>en</strong> deze<br />
overvallers niet hun lev<strong>en</strong>swijze, maar prober<strong>en</strong> ze weer nieuw baar geld te<br />
bemachtig<strong>en</strong>.<br />
R09: `Dat geld was alweer op. Dus je moet maar weer e<strong>en</strong>s iets flikk<strong>en</strong> dan. Dan ging<br />
je maar weer e<strong>en</strong>s kijk<strong>en</strong>.'<br />
Sommig<strong>en</strong> anticiper<strong>en</strong> op de buit van e<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de overval <strong>en</strong> gev<strong>en</strong> het<br />
geld uit voordat ze het bemachtigd hebb<strong>en</strong>. De tekort<strong>en</strong> die hierdoor ontstaan,<br />
gev<strong>en</strong> aanleiding tot e<strong>en</strong> nieuwe overval.<br />
R18: 'Dan moest er toch iets gebeur<strong>en</strong>, want het geld moest er toch kom<strong>en</strong> wat je<br />
eig<strong>en</strong>lijk al min of meer besteed had. Ja, <strong>en</strong> wat doe je dan, er is maar één hele snelle<br />
manier om geld te hal<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat is zonder pasje e<strong>en</strong> bank binn<strong>en</strong>gaan.'<br />
K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor bijna alle overvallers is dat ze de inkomst<strong>en</strong> afstemm<strong>en</strong><br />
op de uitgav<strong>en</strong>. Ze zett<strong>en</strong> niet de tering naar de nering, maar de nering<br />
naar de tering.<br />
Bezitvergroting (possession)<br />
Cusson definieert dit doel als het zoek<strong>en</strong> naar het gevoel van zekerheid dat<br />
het bezit van geld of goeder<strong>en</strong> kan gev<strong>en</strong>. In het voorgaande werd duidelijk<br />
dat overvallers in het algeme<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke neiging hebb<strong>en</strong> tot het direct<br />
uitgev<strong>en</strong> van het door h<strong>en</strong> buitgemaakte geld. Naarmate overvallers langer<br />
bezig zijn met hun delict, valt in e<strong>en</strong> klein aantal gevall<strong>en</strong> echter e<strong>en</strong> verandering<br />
in hun bestedingspatroon waar te nem<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste ler<strong>en</strong> overvallers<br />
steeds meer dat het ongelimiteerd geld uitgev<strong>en</strong> bepaalde risico's<br />
met zich meebr<strong>en</strong>gt.<br />
R18: 'Nou, ik moet zegg<strong>en</strong> dat ik in het begin vreselijk roekeloos b<strong>en</strong> geweest. Eén<br />
keer b<strong>en</strong> ik zelfs gepakt op het feit dat ik zo vreselijk met geld aan het smijt<strong>en</strong> was.<br />
Dat klopte gewoon niet <strong>en</strong> daardoor b<strong>en</strong> ik in de gat<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> kwam het hele<br />
zaakje to<strong>en</strong> uit.'
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie 63<br />
Het niet onmiddellijk uitgev<strong>en</strong> van de buit hangt echter sterker sam<strong>en</strong> met<br />
de andere doel<strong>en</strong> die deze daders zich gaan stell<strong>en</strong>. Ook zij pleg<strong>en</strong> in eerste<br />
instantie overvall<strong>en</strong> om zich e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> in weelde te kunn<strong>en</strong> permitter<strong>en</strong>,<br />
maar later treedt er steeds meer e<strong>en</strong> verzadiging op.<br />
R27: `Bij de eerste slag dan weet je nog g<strong>en</strong>oeg om ermee te do<strong>en</strong>. Bij je tweede slag<br />
ook nog wel. Maar als je e<strong>en</strong> paar klappers hebt gemaakt, dan ga je meestal stapel<strong>en</strong>.<br />
Dat deed ik, ik ging maar stapel<strong>en</strong>. Eerst deed ik het in e<strong>en</strong> doos, <strong>en</strong> to<strong>en</strong> had ik e<strong>en</strong><br />
ler<strong>en</strong> tas, <strong>en</strong> op het laatst wist ik niet e<strong>en</strong>s meer waar ik het geld moest bewar<strong>en</strong>.'<br />
Wanneer deze verzadiging optreedt, gaat de overvaller weg<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> om<br />
het geld op andere manier<strong>en</strong> te bested<strong>en</strong>. Hij zal gaan nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over het<br />
opzett<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> zaak, of prober<strong>en</strong> het te invester<strong>en</strong> in andere criminele<br />
activiteit<strong>en</strong>. Zoals eerder naar vor<strong>en</strong> kwam, hebb<strong>en</strong> de meeste over-<br />
vallers grote moeite met het `werk<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> baas'. Het idee om zelf,<br />
door het invester<strong>en</strong> van overvalgeld, e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> (il)legale onderneming op te<br />
zett<strong>en</strong>, valt goed te rijm<strong>en</strong> met deze hang naar zelfstandigheid. De w<strong>en</strong>s<br />
uiteindelijk e<strong>en</strong> zaak te beginn<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich op die manier te verzeker<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> zorgeloze <strong>en</strong> zelfstandige toekomst, leeft bij veel overvallers. Slechts<br />
weinig<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> echter zo ver dat ze e<strong>en</strong> punt van verzadiging bereik<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
voor de meeste overvallers blijft de droom e<strong>en</strong> droom.<br />
Aanvulling inkom<strong>en</strong> (moonlighting)<br />
`Moonlighting' is de naam die Cusson geeft aan het doel het reguliere inkom<strong>en</strong><br />
aan te vull<strong>en</strong> met inkomst<strong>en</strong> uit criminele activiteit<strong>en</strong>. Het pleg<strong>en</strong><br />
van overvall<strong>en</strong> kan niet word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> in het licht van dit doel. Overvallers<br />
g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> vrijwel allemaal legale inkomst<strong>en</strong>, soms uit werk, maar meestal in<br />
de vorm van e<strong>en</strong> uitkering. Dat ze zich meld<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> uitkeringsinstantie<br />
terwijl ze e<strong>en</strong> - soms fors - inkom<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> uit overvall<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere vor-.<br />
m<strong>en</strong> van criminaliteit, valt te begrijp<strong>en</strong> uit de noodzaak ge<strong>en</strong> onnodige<br />
verd<strong>en</strong>king op zich te lad<strong>en</strong>. Hun legale inkomst<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> veelal in het<br />
niet wanneer m<strong>en</strong> die vergelijkt met de verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> uit criminaliteit. Het<br />
reguliere inkom<strong>en</strong> is bij overvallers dus eerder e<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong> aanvulling<br />
op hun illegale inkom<strong>en</strong> dan andersom.<br />
Bevrediging van hebzucht (covetousness)<br />
Het doel hebzucht te bevredig<strong>en</strong>, wordt door Cusson vooral ontwaard bij<br />
het delict winkeldiefstal. De winkeldief ziet iets dat hij wil hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> neemt<br />
het mee als hij daartoe de kans krijgt. Het bevredig<strong>en</strong> van hebzucht wordt<br />
door Cusson daarom verbond<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> voorbijgaand verlang<strong>en</strong>.<br />
Opnieuw lijkt dit e<strong>en</strong> doel dat niet van toepassing is op het delict overval.<br />
De overvaller pleegt zijn delict niet omdat hij ope<strong>en</strong>s iets ziet dat<br />
tijdelijk zijn hebzucht wekt, maar is voortdur<strong>en</strong>d uit op geld dat hem in<br />
staat stelt bepaalde andere doel<strong>en</strong> te verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> constatering dat overvallers niet gedrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door hebzucht<br />
kan misschi<strong>en</strong> bevreemding wekk<strong>en</strong>. Wanneer m<strong>en</strong> hebzucht algem<strong>en</strong>er<br />
definieert dan Cusson, als `e<strong>en</strong> sterke begerigheid naar geld of goed' (Van<br />
Dale, 11 e herzi<strong>en</strong>e druk), moet m<strong>en</strong> overvallers hebzuchtig noem<strong>en</strong>.
64 Hoofdstuk 5<br />
R02: `Ik vind dat nou e<strong>en</strong>maal heel erg zoiets. E<strong>en</strong> ander zegt dan "Dan neem je toch<br />
g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> met wat minder", maar dat doe ik gewoon niet. Ik kan daar niet teg<strong>en</strong>. Ik<br />
moet gewoon ... Ik voel me niet op mijn gemak dan. Gewoon kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>: "Niet<br />
op het geld lett<strong>en</strong>, ik wil daarhe<strong>en</strong>, ik wil het week<strong>en</strong>d weg." Nou ja, daar moet dan<br />
gewoon geld voor zijn.'<br />
De meeste overvallers strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swijze waarin de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> niet<br />
word<strong>en</strong> gedicteerd door de financiële mogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
Kortdur<strong>en</strong>d gebruik van goeder<strong>en</strong> (use)<br />
`Use' is verbond<strong>en</strong> met het stel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> object met het oogmerk dit te<br />
gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarna achter te lat<strong>en</strong>. Ook dit doel is meer van toepassing op<br />
andere delict<strong>en</strong> dan op overval, zij het dat het bij overvallers e<strong>en</strong> rol kan<br />
spel<strong>en</strong> in de voorbereiding van hun delict. We zull<strong>en</strong> nog zi<strong>en</strong> dat overvallers<br />
vaak e<strong>en</strong> auto stel<strong>en</strong>, deze gebruik<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de vlucht <strong>en</strong> daarna<br />
achterlat<strong>en</strong>. Het doel `use' heeft dus niet rechtstreeks betrekking op het<br />
delict overval, maar kan aan de basis ligg<strong>en</strong> van delict<strong>en</strong> die eraan gekoppeld<br />
zijn.<br />
Verdediging <strong>en</strong> wraak (def<strong>en</strong>se and v<strong>en</strong>geance)<br />
Hoewel e<strong>en</strong> overval door de sam<strong>en</strong>leving wordt beschouwd als e<strong>en</strong> gewelddelict,<br />
<strong>en</strong> agressie hier e<strong>en</strong> rol in lijkt te spel<strong>en</strong>, moet geconstateerd word<strong>en</strong><br />
dat de aspect<strong>en</strong> die volg<strong>en</strong>s Cusson aan agressie klev<strong>en</strong>, verdediging <strong>en</strong><br />
wraak, ge<strong>en</strong> doel<strong>en</strong> zijn die de overvaller nastreeft. De overvaller is uiteraard<br />
niet de verdediger maar de aanvaller. Indi<strong>en</strong> de overvaller stuit op<br />
fysieke teg<strong>en</strong>stand van de slachtoffers, zal hij zich vaak verdedig<strong>en</strong>, maar<br />
ook in dat geval kan m<strong>en</strong> uiteraard niet sprek<strong>en</strong> van verdediging als doel<br />
van de overval. Wraak is ev<strong>en</strong>min e<strong>en</strong> doel waarop overvallers op commerciële<br />
object<strong>en</strong> uit zijn. Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele respond<strong>en</strong>t pleegde overvall<strong>en</strong> met dit<br />
doel.<br />
Macht (power)<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot agressie zijn elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van dominantie belangrijke doel<strong>en</strong><br />
waar veel overvallers naar strev<strong>en</strong>. De macht die e<strong>en</strong> overvaller heeft<br />
over zijn slachtoffers, kan e<strong>en</strong> heel plezierige s<strong>en</strong>satie zijn. De meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> geleerd in hun contact<strong>en</strong> met politie <strong>en</strong> justitie terughoud<strong>en</strong>d<br />
te zijn over dit aspect. `Als je bij de politie zegt dat je daarop<br />
kickt, ga je gelijk naar het Pieter Baan C<strong>en</strong>trum! [e<strong>en</strong> tbs-inrichting]', aldus<br />
e<strong>en</strong> overvaller. Toch gaf m<strong>en</strong>ig respond<strong>en</strong>t te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat hij g<strong>en</strong>oot van de<br />
macht die hij tijd<strong>en</strong>s uitvoering van zijn delict had over zijn slachtoffers.<br />
R05: `Op dat mom<strong>en</strong>t b<strong>en</strong> ik de baas. Ik heb e<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong> bij me <strong>en</strong> dat zijn de<br />
kantoorklerk<strong>en</strong>. Op dat mom<strong>en</strong>t neem ik gewoon voor korte tijd -'t is maar e<strong>en</strong> paar<br />
minut<strong>en</strong> - nem<strong>en</strong> we ev<strong>en</strong> de leiding over. Dan b<strong>en</strong> ik de filiaalhouder.' [lacht]<br />
Ev<strong>en</strong>als de op actie gerichte doel<strong>en</strong> `opwinding' <strong>en</strong> `spel' is `macht' nooit<br />
doel op zich voor de overvaller, maar veeleer e<strong>en</strong> plezierige bijkomstigheid.
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie 65<br />
Wreedheid (cruelty)<br />
Alhoewel veel overvallers g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> belev<strong>en</strong> aan de macht die ze tijd<strong>en</strong>s de<br />
uitvoering van de overval over de slachtoffers hebb<strong>en</strong>, kan m<strong>en</strong> niet sprek<strong>en</strong><br />
van wreedheid. Dit laatste wordt door Cusson gedefinieerd als `the<br />
pleasure of making one suffer' (1983, p. 87). Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele respond<strong>en</strong>t gaf<br />
te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat hij er g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> in schepte zijn slachtoffers moedwillig te<br />
kwell<strong>en</strong>.<br />
<strong>Prestige</strong><br />
Meer dan naar het ervar<strong>en</strong> van macht strev<strong>en</strong> veel overvallers met hun<br />
delict naar prestige. Het vormt voor de meeste daders zelfs e<strong>en</strong> belangrijke<br />
drijfveer om tot dit delict over te gaan.<br />
In de criminele wereld word<strong>en</strong> delict<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>d gewaardeerd. Het<br />
delict dat onder aan de ladder staat, is verkrachting. E<strong>en</strong> zed<strong>en</strong>delict wordt<br />
door plegers van vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong> zelfs niet als criminele activiteit beschouwd,<br />
Zed<strong>en</strong>delict<strong>en</strong> zijn in hun og<strong>en</strong> onver<strong>en</strong>igbaar met andere illegale<br />
activiteit<strong>en</strong>. Ze behor<strong>en</strong> tot verschill<strong>en</strong>de wereld<strong>en</strong>, tot e<strong>en</strong> andere orde.<br />
Voor de `echte' criminele activiteit<strong>en</strong> geldt dat het type delict <strong>en</strong> de wijze<br />
waarop het wordt uitgevoerd, het prestige van de crimineel bepal<strong>en</strong>. Ruwweg<br />
kan m<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> dat straatroof, diefstal, inbraak, overval <strong>en</strong> ontvoering<br />
delict<strong>en</strong> zijn die in de volgorde van weergave steeds meer prestige voor de<br />
pleger oplever<strong>en</strong>.`<br />
Niet alle overvallers g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>veel prestige. De hoogte van de buit,<br />
het overvall<strong>en</strong> object <strong>en</strong> de modus operandi bepal<strong>en</strong> de status van overvallers.<br />
De overvaller die e<strong>en</strong> extreem hoge buit wist te bemachtig<strong>en</strong>,<br />
staat hoger aangeschrev<strong>en</strong> dan zijn vakbroeders die slechts weinig buit<br />
maakt<strong>en</strong>. Ook het overvall<strong>en</strong> object maakt de insiders duidelijk wat de<br />
plaats is die e<strong>en</strong> overvaller in de hiërarchie inneemt. E<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t die<br />
e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>zinestation overviel, merkte in de gevang<strong>en</strong>is dat hem dit weinig<br />
aanzi<strong>en</strong> opleverde.<br />
R43: 'Ik zeg ook nooit dat het e<strong>en</strong> pompstation is, ik zeg altijd dat we bij e<strong>en</strong> garage<br />
war<strong>en</strong>, want ik vind ..., e<strong>en</strong> pompstation daar schaam ik me voor. (...) Voor zesti<strong>en</strong>honderd<br />
guld<strong>en</strong> ga je e<strong>en</strong> overval do<strong>en</strong>, dat is toch laf, dus ik verberg dat e<strong>en</strong> beetje.<br />
Ik ga niet als iemand vraagt "Wat heb je gedaan?", "E<strong>en</strong> pompstation overvall<strong>en</strong>"<br />
zegg<strong>en</strong>. Ik zeg gewoon: "E<strong>en</strong> garagebedrijf." [lacht] (...) Ja, e<strong>en</strong> bank dat is dan toch<br />
weer het grotere werk weet je wel. Als je toch hier zit, je probeert je zelf toch ook iets<br />
te lat<strong>en</strong> zijn. (...) De bedrag<strong>en</strong> die ik noem, die zijn ti<strong>en</strong> keer zo groot als dat het was,<br />
weet je wel.'<br />
Object<strong>en</strong> als b<strong>en</strong>zinestations <strong>en</strong> geldlopers geld<strong>en</strong> als beginnerswerk. Het<br />
echte werk is het overvall<strong>en</strong> van bank<strong>en</strong> <strong>en</strong> PTT-kantor<strong>en</strong>. Van onervar<strong>en</strong><br />
overvallers wordt geaccepteerd dat ze - om het te ler<strong>en</strong> - eerst e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>zinestation<br />
overvall<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> dader maakt zich belachelijk als hij<br />
dit object kiest.<br />
15 Voor het handel<strong>en</strong> in drugs geldt dat het niveau waarop gedeald wordt, de status bepaalt.<br />
E<strong>en</strong> straathandelaar is `lager' dan e<strong>en</strong> overvaller, e<strong>en</strong> grote dealer kan 'hoger' zijn.
66 Hoofdstuk 5<br />
E<strong>en</strong> ing<strong>en</strong>ieuze werkwijze kan ook veel bijdrag<strong>en</strong> aan de naam van e<strong>en</strong><br />
overvaller. In de laatste gevang<strong>en</strong>is die we tijd<strong>en</strong>s het veldwerk bezocht<strong>en</strong>,<br />
werd<strong>en</strong> we geconfronteerd met e<strong>en</strong> overvaller over wie we al in de vorige<br />
inrichting<strong>en</strong> positief hadd<strong>en</strong> hor<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong>.<br />
R15: 'Dat zag je aan die v<strong>en</strong>t in D<strong>en</strong> Haag, met twee pakk<strong>en</strong> melk. Die zette hij op de<br />
balie, in e<strong>en</strong> dichtgeknoopte zak. En daar trok ie e<strong>en</strong> of ander p<strong>en</strong>netje uit. (...) Die<br />
heeft 75 rugg<strong>en</strong> mee naar buit<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> ze buit<strong>en</strong> op straat twee<br />
stukgegooide pakk<strong>en</strong> melk.'<br />
Dit idee om met e<strong>en</strong> plastic tasje met daarin twee pakk<strong>en</strong> melk e<strong>en</strong> bank<br />
binn<strong>en</strong> te lop<strong>en</strong>, te zegg<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> bom in de tas zit, <strong>en</strong> geld te eis<strong>en</strong>,<br />
vond m<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> vermakelijk, het vond zelfs navolging.<br />
R40: 'Ja, ik was dan gearresteerd <strong>en</strong> ik zat in het hvb [huis van bewaring] in Schev<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> er ging to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> maandje of vier, vijf overhe<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> las ik in de krant:<br />
overval met pak havermout is mislukt. E<strong>en</strong> overval met e<strong>en</strong> pak havermout!'<br />
Deze overvaller die opereerde met de pakk<strong>en</strong> melk, staat in de criminele<br />
wereld te boek als de geestelijk vader van deze modus operandi <strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<br />
in de gevang<strong>en</strong>is van zijn status.<br />
De plaats van het delict overval, nabij de top van de ladder, komt ook<br />
tot uiting in de criminele carrières van de meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Aan e<strong>en</strong><br />
overval 'moet je toe zijn', het is e<strong>en</strong> delict waarvoor meestal pas gekoz<strong>en</strong><br />
wordt na jar<strong>en</strong>lang andere-lager op de ladder staande-vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong> gepleegd.<br />
R27: `To<strong>en</strong> gebeurd<strong>en</strong> er veel [overvall<strong>en</strong>]; er werd<strong>en</strong> veel geldlopers gepakt in die<br />
tijd. En dan lees je wel e<strong>en</strong>s ... To<strong>en</strong> zei ik: "Dat moet<strong>en</strong> we gaan do<strong>en</strong>." Ik was wel<br />
e<strong>en</strong> van de eerst<strong>en</strong> die het zei van "Dat moet<strong>en</strong> we gaan do<strong>en</strong>". Maar ja, dat wild<strong>en</strong> ze<br />
nog niet, dat was het grote werk weet je, daar moest je al wat ouder voor zijn ... Dan<br />
moet je echt iemand met naam zijn, zeg maar. Alle<strong>en</strong> zware jong<strong>en</strong>s do<strong>en</strong> dat. En wij<br />
vond<strong>en</strong> ons zelf nog ge<strong>en</strong> zware jong<strong>en</strong>s. We war<strong>en</strong> gewoon inbrekertjes, snelkrakers<br />
<strong>en</strong> zo. (...) Echt jong<strong>en</strong>, die eerste keer, ik had het gedaan, ik kwam thuis, ik kijk in<br />
de spiegel <strong>en</strong> ik zeg: "[voornaam respond<strong>en</strong>t], wat b<strong>en</strong> je toch e<strong>en</strong> beest" [gelach]. E<strong>en</strong><br />
hele ijdeltuit was ik: "Je hebt het toch weer geflikt." En to<strong>en</strong>, die jong<strong>en</strong>s van mijn<br />
leeftijd kek<strong>en</strong> allemaal op teg<strong>en</strong> overvallers, dat war<strong>en</strong> de jong<strong>en</strong>s, weet je. Je weet het<br />
zelf: in het criminele milieu: overvallers dat zijn de jong<strong>en</strong>s.'<br />
Het hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> smijt<strong>en</strong> met geld door veel overvallers kan word<strong>en</strong><br />
gezi<strong>en</strong> als 'conspicuous consumption'. Vebl<strong>en</strong>, die deze term introduceert<br />
in zijn 'Theory of the Leisure Class', constateert niet <strong>en</strong>kel e<strong>en</strong><br />
overmatige consumptie van goeder<strong>en</strong> maar ...<br />
(...) his consumption also undergoes a specialisation as regards the quality of the goods<br />
consumed. He consumes freely and of the best, in food, drink, narcotics, shelter,<br />
services, ornam<strong>en</strong>ts, apparel, weapons and accoutrem<strong>en</strong>ts, amusem<strong>en</strong>ts, amulets, and<br />
idols or divinities.' (Vebl<strong>en</strong>, 1945, pp. 73)<br />
'Conspicuous consumption' van waardevolle goeder<strong>en</strong> is volg<strong>en</strong>s Vebl<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> manier om reputatie te verkrijg<strong>en</strong>. Ook overvallers zijn in zowel kwantitatief<br />
als kwalitatief opzicht extreme consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> strev<strong>en</strong> op deze<br />
manier naar status.
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie 67<br />
R09: `Tweeduiz<strong>en</strong>d per dag, dat was zo op. Ik ging naar de hoer<strong>en</strong> toe, fles champagne,<br />
uitslov<strong>en</strong>, je k<strong>en</strong>t dat wel. Zo duur mogelijk, als het duurder kon dan het liefst<br />
dat nog, ook al hadd<strong>en</strong> we er minder lol mee, maakte niet uit, als het maar geld<br />
kostte.'<br />
De overvaller voelt de behoefte zijn succes te etaler<strong>en</strong> <strong>en</strong> het bijbehor<strong>en</strong>de<br />
prestige te claim<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> doet dit door het gebruik van statussymbol<strong>en</strong>,<br />
symbol<strong>en</strong> die door iedere<strong>en</strong> in de criminele subcultuur word<strong>en</strong> begrep<strong>en</strong>.<br />
De aanschaf van peperdure Rolex-horloges, sierad<strong>en</strong>, glanz<strong>en</strong>d nieuwe<br />
auto's van de merk<strong>en</strong> BMW, Mercedes <strong>en</strong> Porsche <strong>en</strong> e<strong>en</strong> leefpatroon<br />
waarin ook andere vorm<strong>en</strong> van 'conspicuous consumption' e<strong>en</strong> belangrijke<br />
plaats innem<strong>en</strong>, wijz<strong>en</strong> op het succes van de crimineel. Deze statussymbol<strong>en</strong><br />
zijn bedoeld voor de eig<strong>en</strong> criminele wereld; in de `burgermaatschappij'<br />
word<strong>en</strong> ze meestal niet op waarde geschat.<br />
R27: 'Je gaat niet naar e<strong>en</strong> yuppie-café, want daar voel je je helemaal niet thuis, want<br />
dan kom je daar met e<strong>en</strong> klok van zoveel, dan kijk<strong>en</strong> ze je nog vies aan ook, die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>,<br />
van: daar heb je weer zo'n crimineel. Maar kom je bij die andere clubs, waar die<br />
jong<strong>en</strong>s ook kom<strong>en</strong>, waar de heavy boys kom<strong>en</strong>, waar de Ferrari's <strong>en</strong> zo voor de deur<br />
staan, dan is het "goeiedag", <strong>en</strong> de portiers zijn heel vri<strong>en</strong>delijk teg<strong>en</strong> je, ze hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> tafeltje voor je vrijgehoud<strong>en</strong>, je k<strong>en</strong>t dat wel. Iedere<strong>en</strong> is onder het goud, onder de<br />
ste<strong>en</strong>tjes, onder de briljantjes, nou, je hoort er helemaal bij! Snap je?'<br />
De w<strong>en</strong>s om de zichtbare tek<strong>en</strong>s van status te verwerv<strong>en</strong>, leid<strong>en</strong> soms tot<br />
concurr<strong>en</strong>tie tuss<strong>en</strong> overvallers.<br />
R23: 'Concurr<strong>en</strong>tie onder elkaar, in zo'n groep. (...) Ik heb e<strong>en</strong> mooie Rolex om, ik<br />
heb e<strong>en</strong> mooie dit <strong>en</strong> dat. Het werd steeds duurder. Had je e<strong>en</strong> Rolex van 20.000<br />
guld<strong>en</strong>. Nou, dan heb je weer e<strong>en</strong> overval, dan heb je weer 30 of 40.000 guld<strong>en</strong> voor<br />
jezelf, dan ga je weer e<strong>en</strong> Rolex hoger.'<br />
In het algeme<strong>en</strong> geldt dat meer ervar<strong>en</strong> overvallers minder gebruikmak<strong>en</strong><br />
van deze statussymbol<strong>en</strong>. De overvaller die al geruime tijd meeloopt, gaat<br />
behoefte voel<strong>en</strong> zich van de modale crimineel te onderscheid<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ziet af<br />
van het gebruik van statussymbol<strong>en</strong> als goud <strong>en</strong> grote, opzichtige auto's.<br />
Vaak zoekt hij aansluiting bij, <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>ning van de 'burgerwereld'. Vooral<br />
gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in kring<strong>en</strong> van artiest<strong>en</strong> levert status op.<br />
R24: 'De wat simpele criminel<strong>en</strong> behang<strong>en</strong> zich als e<strong>en</strong> kerstboom met allerlei goud <strong>en</strong><br />
dat soort ding<strong>en</strong>. (...) Dat is niet meer in, die grote sleeën waar de pooiers in rondred<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de zog<strong>en</strong>aamde onderwereldfigur<strong>en</strong>, dat is helemaal uit. Teg<strong>en</strong>woordig is skiën<br />
in de Alp<strong>en</strong> <strong>en</strong> elke week e<strong>en</strong> andere vri<strong>en</strong>din, dat is in. En prober<strong>en</strong> de juiste vri<strong>en</strong>dinn<strong>en</strong><br />
te krijg<strong>en</strong> in de artiest<strong>en</strong>wereld <strong>en</strong> in de toneelwereld, bij de kunst<strong>en</strong>aars. Toch<br />
prober<strong>en</strong> e<strong>en</strong> wat burgerlijk trutje aan de haak te slaan, want die hoer<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ze zat<br />
krijg<strong>en</strong>, die kop<strong>en</strong> ze. Dat is ook in, "Ik b<strong>en</strong> uit geweest met ....., hè, vul maar in.'<br />
De overvaller die zo veel geld heeft buitgemaakt dat hij gaat `stapel<strong>en</strong>', kan<br />
dit ook gebruik<strong>en</strong> om status te verwerv<strong>en</strong> door geld te l<strong>en</strong><strong>en</strong> aan andere<br />
criminel<strong>en</strong>.<br />
R27: 'Overvallers hebb<strong>en</strong> altijd contant<strong>en</strong>. Snap je? (...) Ik had ook vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, die<br />
zitt<strong>en</strong> in de drugs, twee goeie vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dan, <strong>en</strong> die zat<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> betalingsprobleem.<br />
Dan zeid<strong>en</strong> ze: "Kan je me effe e<strong>en</strong> ton l<strong>en</strong><strong>en</strong>? Dan krijg je het over twee<br />
dag<strong>en</strong> van me terug." Dat zijn jong<strong>en</strong>s die goed geld hadd<strong>en</strong>, maar ze hadd<strong>en</strong> dan net<br />
geïnvesteerd. (...) Overvallers zijn meestal bankiers voor andere criminel<strong>en</strong>.'
68 Hoofdstuk 5<br />
Voor de meeste overvallers, kortom, vormt prestige e<strong>en</strong> belangrijk doel dat<br />
door middel van overvall<strong>en</strong> wordt nagestreefd. Er zijn echter ook overvallers<br />
bij wie overweging<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t status niet meespel<strong>en</strong> in hun keuze voor<br />
dit delict. Deze daders zijn zich meestal niet e<strong>en</strong>s bewust van het feit dat<br />
e<strong>en</strong> overval prestige oplevert, <strong>en</strong> merk<strong>en</strong> tot hun verbazing dat ze - wanneer<br />
ze voor het eerst gedetineerd zijn-in de gevang<strong>en</strong>is e<strong>en</strong> meer dan<br />
gemiddelde status hebb<strong>en</strong>.<br />
5.3 E<strong>en</strong> typologie van overvallers<br />
In deze paragraaf zull<strong>en</strong> de bevinding<strong>en</strong> uit de beide vorige paragraf<strong>en</strong> met<br />
elkaar in verband word<strong>en</strong> gebracht <strong>en</strong> zal op basis van de criminele carrières<br />
van daders <strong>en</strong> de doel<strong>en</strong> die zij met hun overvall<strong>en</strong> nastrev<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
typologie van overvallers word<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd.<br />
5.3.1 Naar e<strong>en</strong> typologie<br />
Na <strong>en</strong>kele maand<strong>en</strong> veldwerk ontstond e<strong>en</strong> eerste, bijna intuïtief te noem<strong>en</strong><br />
idee over de wijze waarop e<strong>en</strong> zinvolle typologie van overvallers zou<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geconstrueerd. E<strong>en</strong> onderzoeker die kwalitatief te werk,<br />
gaat, laat de categorieën die hij gebruikt, vaak min of meer dicter<strong>en</strong> door<br />
schema's die zijn respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in hun hoofd hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> hanter<strong>en</strong>. De term<strong>en</strong><br />
die overvallers gebruik<strong>en</strong> als ze referer<strong>en</strong> aan verschill<strong>en</strong>de `soort<strong>en</strong>'<br />
overvaller, zett<strong>en</strong> ons op het spoor van e<strong>en</strong> mogelijke typologie <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
onze gedacht<strong>en</strong> hierover mede gevormd.<br />
Gevraagd naar de verschill<strong>en</strong>de `soort<strong>en</strong>' overvaller die volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong><br />
bestaan, gebruikt<strong>en</strong> vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> term<strong>en</strong> die met ervaring, vakkundigheid<br />
<strong>en</strong> doel<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>. In het algeme<strong>en</strong> werd onderscheid<br />
gemaakt tuss<strong>en</strong> onervar<strong>en</strong>, weinig vakbekwame overvallers <strong>en</strong> ervar<strong>en</strong>,<br />
vakkundig operer<strong>en</strong>de overvallers. We beslot<strong>en</strong> deze twee typ<strong>en</strong> beginners<br />
<strong>en</strong> professionals te noem<strong>en</strong>. Soms gebruikt<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> deze term<strong>en</strong>,<br />
soms ook variaties daarop. Beginners werd<strong>en</strong> ook wel getypeerd als 'klungels',<br />
`cowboys' of `junks', terwijl professionals soms werd<strong>en</strong> omschrev<strong>en</strong><br />
als `goede' of `echte' overvallers <strong>en</strong> als 'beroepsovervallers'. Naast beginners<br />
<strong>en</strong> professionals werd door m<strong>en</strong>ig respond<strong>en</strong>t nog e<strong>en</strong> derde type overvaller<br />
onderscheid<strong>en</strong>. De term <strong>wanhoop</strong>sovervaller werd gebezigd voor de<br />
dader die e<strong>en</strong> overval pleegt in e<strong>en</strong> poging om uit zijn problem<strong>en</strong> te rak<strong>en</strong>.<br />
`Ge<strong>en</strong> echte crimineel' werd ook gebruikt om dit type overvaller mee aan<br />
te duid<strong>en</strong>.<br />
We merkt<strong>en</strong> dat de typologie van beginners, professionals <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
e<strong>en</strong> bruikbare was, <strong>en</strong> dat we alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zonder veel<br />
moeite bij e<strong>en</strong> van deze drie typ<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> onderbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Hieronder zal<br />
word<strong>en</strong> nagegaan of onze plaatsing van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> deze typologie<br />
ondersteund wordt door de gegev<strong>en</strong>s over hun criminele carrière <strong>en</strong><br />
de door h<strong>en</strong> nagestreefde doel<strong>en</strong>.
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie<br />
5.3.2 Typ<strong>en</strong>, carrières <strong>en</strong> doel<strong>en</strong><br />
Criminele carrières <strong>en</strong> typ<strong>en</strong><br />
Om te kijk<strong>en</strong> of de overvallers die wij classificeerd<strong>en</strong> als beginners <strong>en</strong><br />
professionals zich inderdaad van elkaar onderscheid<strong>en</strong> met betrekking tot<br />
hun criminele carrières maakt<strong>en</strong> we, zoals in paragraaf 5.1 werd beschrev<strong>en</strong>,<br />
gebruik van de dim<strong>en</strong>sies `duur' <strong>en</strong> `frequ<strong>en</strong>tie' van Blumstein e.a.<br />
Van de overvallers met e<strong>en</strong> criminele carrière werd<strong>en</strong> deze dim<strong>en</strong>sies uitgezet<br />
op e<strong>en</strong> schaal van 1 tot 3.<br />
duur in jar<strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>tie overige delict<strong>en</strong> aantal overvall<strong>en</strong><br />
0 = < 1 jaar<br />
0 = nooit<br />
1 = 1-3 jaar<br />
1 = af <strong>en</strong> toe 1 = 1-4 overvall<strong>en</strong><br />
2 = 4-6 jaar 2= dikwijls 2 = 5-8 overvall<strong>en</strong><br />
3 = z7 jaar 3 = zeer vaak 3 = >9 overvall<strong>en</strong><br />
De op deze wijze behaalde scores voor de duur <strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>tie werd<strong>en</strong> per<br />
respond<strong>en</strong>t opgeteld. De minimale score bedroeg 1 <strong>en</strong> de maximale 9. Alle<br />
overvallers die wij als beginners kwalificeerd<strong>en</strong> behaald<strong>en</strong> e<strong>en</strong> score van<br />
maximaal 7, alle professionals scoord<strong>en</strong> 8 of meer. Beginners scor<strong>en</strong> relatief<br />
laag <strong>en</strong> vall<strong>en</strong> daarom sam<strong>en</strong> met de `relatief onervar<strong>en</strong>' overvallers uit<br />
het eind van paragraaf 5.1. Deze daders pleegd<strong>en</strong> meestal slechts één of<br />
<strong>en</strong>kele overvall<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> meestal e<strong>en</strong> relatief korte criminele carrière achter<br />
de rug waarin de frequ<strong>en</strong>tie waarmee andere delict<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> gepleegd<br />
soms hoog <strong>en</strong> soms laag was. Professionals scor<strong>en</strong> hoger <strong>en</strong> vall<strong>en</strong> dus<br />
sam<strong>en</strong> met de `relatief ervar<strong>en</strong>' daders die all<strong>en</strong> vijf of (veel) meer overvall<strong>en</strong><br />
pleegd<strong>en</strong>, gemiddeld e<strong>en</strong> langere criminele carrière achter de rug<br />
hadd<strong>en</strong> <strong>en</strong> met hoge frequ<strong>en</strong>tie andere delict<strong>en</strong> pleegd<strong>en</strong>. Hier is uiteraard<br />
sprake van e<strong>en</strong> glijd<strong>en</strong>de schaal <strong>en</strong> m<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t zich te realiser<strong>en</strong> dat het e<strong>en</strong><br />
mom<strong>en</strong>topname betreft. Vier beginners behaald<strong>en</strong> e<strong>en</strong> score die gr<strong>en</strong>st aan<br />
die van professionals, <strong>en</strong> zou op e<strong>en</strong> later mom<strong>en</strong>t misschi<strong>en</strong> tot dit laatste<br />
type gerek<strong>en</strong>d moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De `carrièreloze' overvallers zijn hier tot nu toe buit<strong>en</strong> beschouwing<br />
geblev<strong>en</strong>. Wanneer ze word<strong>en</strong> bekek<strong>en</strong> in het licht van de dim<strong>en</strong>sies duur<br />
<strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>tie, scor<strong>en</strong> ze uiteraard zeer laag. Ze scor<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> omdat ze e<strong>en</strong><br />
of meer overvall<strong>en</strong> pleegd<strong>en</strong>. All<strong>en</strong>, met uitzondering van één dader, behaald<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> totaalscore van 1.<br />
Doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> typ<strong>en</strong><br />
In paragraaf 5.2 passeerd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal doel<strong>en</strong> die plegers van delict<strong>en</strong> prober<strong>en</strong><br />
te bereik<strong>en</strong>, de revue. Daar werd duidelijk dat overvallers sommige<br />
van die doel<strong>en</strong> nastrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere minder of niet. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> overvallers<br />
van de drie verschill<strong>en</strong>de typ<strong>en</strong> zich niet dezelfde doel<strong>en</strong>.<br />
De doel<strong>en</strong> die bij uitstek behor<strong>en</strong> bij het delict overval zijn: `smijt<strong>en</strong><br />
met geld', `prestige' <strong>en</strong> `redmiddel'. Dit laatste doel blijkt nooit te word<strong>en</strong><br />
nagestreefd door beginners <strong>en</strong> professionals, maar alle<strong>en</strong> door de daders die<br />
ge<strong>en</strong> criminele carrière van betek<strong>en</strong>is hebb<strong>en</strong>. Slechts deze carrièreloze<br />
overvallers prober<strong>en</strong> door middel van e<strong>en</strong> overval e<strong>en</strong> oplossing te vind<strong>en</strong><br />
69
70 Hoofdstuk 5<br />
voor de problem<strong>en</strong> die ze op dat mom<strong>en</strong>t ondervind<strong>en</strong>. Het type van de<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervaller valt te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> in deze daders.<br />
Nu kunn<strong>en</strong> we ook begrijp<strong>en</strong> waarom de crimineel actieve vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of<br />
k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> die deze <strong>wanhoop</strong>sovervallers hebb<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> in hun<br />
beslissing e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>. De combinatie van als uitzichtloos ervar<strong>en</strong><br />
problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> contact<strong>en</strong> met criminel<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> de <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
uiteindelijk tot zijn daad. De criminele vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> de <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
e<strong>en</strong> alternatieve manier van inkomst<strong>en</strong>verwerving voor, die door de<br />
heers<strong>en</strong>de problematiek e<strong>en</strong> aanlokkelijk karakter krijgt. E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
die werkloos werd, door zijn leeftijd ge<strong>en</strong> nieuwe baan kon<br />
vind<strong>en</strong>, ging drink<strong>en</strong> <strong>en</strong> uiteindelijk onoverkomelijke financiële problem<strong>en</strong><br />
kreeg, vertelt hoe hij door crimineel ervar<strong>en</strong> k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> op het idee van e<strong>en</strong><br />
overval wordt gebracht:<br />
R40: `Ze zeid<strong>en</strong>: "Zull<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> overval gaan do<strong>en</strong>?" En nou ja, de wap<strong>en</strong>s die war<strong>en</strong><br />
er wel. Maar ik bemoeide me daar nooit mee, daar-b<strong>en</strong> ik altijd van afgeblev<strong>en</strong>. Maar<br />
ik heb gewoon mijn roes uitgeslap<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik werd toch wel weer wakker <strong>en</strong> ik dacht: ja<br />
het is toch wel de <strong>en</strong>ige makkelijke manier om zo snel mogelijk behoorlijk geld binn<strong>en</strong><br />
te krijg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> je hoeft er niet veel voor te do<strong>en</strong>. Dus ik b<strong>en</strong> gaan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.'<br />
Respond<strong>en</strong>t 40 voerde de overval alle<strong>en</strong> uit. De overtuigingskracht van<br />
crimineel meer ervar<strong>en</strong> k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> kan echter ook tot gevolg hebb<strong>en</strong> dat de<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervaller zich laat verleid<strong>en</strong> tot het gezam<strong>en</strong>lijk uitvoer<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> overval.<br />
Wanhoopsovervallers verschill<strong>en</strong> van beginners <strong>en</strong> professionals niet<br />
alle<strong>en</strong> met betrekking tot de criminele carrière, maar ook in de doel<strong>en</strong> van<br />
hun overvall<strong>en</strong>. `Redmiddel' is het <strong>en</strong>ige doel dat <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
hebb<strong>en</strong>; doel<strong>en</strong> als `smijt<strong>en</strong> met geld' of `prestige' zijn bij dit type van<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel belang voor de beslissing e<strong>en</strong> eerste (<strong>en</strong> vaak <strong>en</strong>ige) overval te<br />
pleg<strong>en</strong>.<br />
Beginners <strong>en</strong> professionals verschill<strong>en</strong> slechts weinig van elkaar in de<br />
doel<strong>en</strong> die ze met hun overvall<strong>en</strong> w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>. Als belangrijkste<br />
doel<strong>en</strong> voor beide typ<strong>en</strong> geld<strong>en</strong> de w<strong>en</strong>s te kunn<strong>en</strong> smijt<strong>en</strong> met geld <strong>en</strong> de<br />
hang naar prestige. Daarnaast voorziet de overval voor beginners <strong>en</strong> professionals<br />
in e<strong>en</strong> aantal andere behoeft<strong>en</strong>: `opwinding', `spel', `bezitvergroting'<br />
<strong>en</strong> `macht'. Deze secundaire doel<strong>en</strong> zijn niet allemaal van gelijk<br />
belang voor beide typ<strong>en</strong>. Beginners <strong>en</strong> professionals g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> gelijkelijk van<br />
de machtsgevoel<strong>en</strong>s die ze ervar<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de uitvoering van hun delict.<br />
`Opwinding' <strong>en</strong> `spel' daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zijn van groter belang voor beginners<br />
dan voor professionals. Daders van dit laatste type gev<strong>en</strong> hun buit wat<br />
minder vaak onmiddellijk uit <strong>en</strong> hecht<strong>en</strong> als <strong>en</strong>ige overvallers aan 'bezitvergroting'.<br />
Resumer<strong>en</strong>d kan word<strong>en</strong> opgemerkt dat de criminele carrières van overvallers<br />
in combinatie met de door h<strong>en</strong> met de overval nagestreefde doel<strong>en</strong><br />
aanleiding gev<strong>en</strong> tot het onderscheid<strong>en</strong> van drie typ<strong>en</strong> van overvallers. Van<br />
de 43 in het onderzoek betrokk<strong>en</strong> plegers van e<strong>en</strong> overval behor<strong>en</strong> 8 tot het<br />
type van <strong>wanhoop</strong>sovervallers, 23 daders mak<strong>en</strong> deel uit van het type<br />
beginners <strong>en</strong> 12 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als professionals.
Criminele carrières, doel<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> typologie 71<br />
Nogmaals di<strong>en</strong>t b<strong>en</strong>adrukt te word<strong>en</strong> dat het hier e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>topname betreft.<br />
Daders kunn<strong>en</strong> opschuiv<strong>en</strong> van beginner naar professional, e<strong>en</strong> verschuiving<br />
die - zoals we zag<strong>en</strong> - niet alle<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hangt met het stadium in<br />
de criminele carrière, maar ook gepaard kan gaan met e<strong>en</strong> verandering van<br />
doel<strong>en</strong>. Ook <strong>wanhoop</strong>sovervallers kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ontwikkeling doormak<strong>en</strong>.<br />
Wanneer ze na e<strong>en</strong> eerste overval dit delict continuer<strong>en</strong>, gaan ze met betrekking<br />
tot hun doel<strong>en</strong> soms trekk<strong>en</strong> van beginners verton<strong>en</strong>. Zo werd bij<br />
de twee <strong>wanhoop</strong>sovervallers die meer dan één overval pleegd<strong>en</strong>, het doel<br />
`smijt<strong>en</strong> met geld' na de eerste overval all<strong>en</strong>gs belangrijker.<br />
5.4 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
In dit hoofdstuk werd e<strong>en</strong> typologie geconstrueerd op basis van de criminele<br />
carrières van overvallers <strong>en</strong> de doel<strong>en</strong> die ze tracht<strong>en</strong> te verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong><br />
door hun delict. Drie typ<strong>en</strong> van overvallers werd<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong>:<br />
beginners, professionals <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervallers.<br />
Beginners <strong>en</strong> professionals volg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zelfde traject naar het pleg<strong>en</strong> van<br />
overvall<strong>en</strong>. Beide typ<strong>en</strong> doorlop<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lange criminele carrière voor ze<br />
overstapp<strong>en</strong> op dit delict, e<strong>en</strong> loopbaan waarin voornamelijk vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong><br />
als inbraak, diefstal <strong>en</strong> snelkraak werd<strong>en</strong> gepleegd. Inbraak is het<br />
meest gepleegde delict; deze overvallers hebb<strong>en</strong> in het verled<strong>en</strong> langdurig<br />
<strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>t ingebrok<strong>en</strong>.<br />
Problem<strong>en</strong> die beschrev<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> in hoofdstuk 4, droeg<strong>en</strong> ertoe bij dat<br />
deze overvallers in de puberteit deel uitmaakt<strong>en</strong> van deviante groep<strong>en</strong>.<br />
Aanvankelijk pleg<strong>en</strong> ze delict<strong>en</strong> die onder de kleine criminaliteit vall<strong>en</strong>.<br />
Naarmate de criminele carrière van beginners <strong>en</strong> professionals vordert,<br />
word<strong>en</strong> de delict<strong>en</strong> ernstiger <strong>en</strong> gecompliceerder, wat gepaard gaat met e<strong>en</strong><br />
verschuiving in doel<strong>en</strong>.. In de eerste fase ligt het acc<strong>en</strong>t sterk op spanning<br />
<strong>en</strong> plezier, in de tweede fase wordt het pleg<strong>en</strong> van delict<strong>en</strong> meer beschouwd<br />
als werk <strong>en</strong> komt meer nadruk te ligg<strong>en</strong> op het daarmee verdi<strong>en</strong>de geld.<br />
De keuze voor het delict overval is grot<strong>en</strong>deels gebaseerd op rationele<br />
overweging<strong>en</strong>. De vroegere delict<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> te weinig op in verhouding tot<br />
de hieraan verbond<strong>en</strong> risico's <strong>en</strong> de inspanning die ze kost<strong>en</strong>. Andere<br />
belangrijke drijfver<strong>en</strong> om over te gaan tot het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>, zijn<br />
de mogelijkheid die dit delict biedt om op zeer grote voet te lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
prestige dat ermee gewonn<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>. Door hun verled<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
beginners <strong>en</strong> professionals deze behoeft<strong>en</strong> moeilijk of onmogelijk op legale<br />
wijze bevredig<strong>en</strong>. Het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> stelt h<strong>en</strong> in staat dit toch te<br />
realiser<strong>en</strong>. Daarnaast geeft het uitvoer<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> deze daders e<strong>en</strong><br />
plezierige s<strong>en</strong>satie van macht. Alhoewel de behoefte aan opwinding <strong>en</strong> spel<br />
in betek<strong>en</strong>is afneemt naarmate de criminele carrière zich verder ontwikkelt,<br />
blijv<strong>en</strong> dit aantrekkelijke kant<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval, zij het dat dit meer van<br />
toepassing is op beginners dan op professionals. Voorts is e<strong>en</strong> verschil<br />
tuss<strong>en</strong> beginners <strong>en</strong> professionals merkbaar in de wijze waarop ze met de<br />
buit omgaan. Beginners gev<strong>en</strong> die altijd zeer snel uit <strong>en</strong> houd<strong>en</strong> nooit iets<br />
achter de hand. Ook professionals gev<strong>en</strong>, wanneer mogelijk, <strong>en</strong>orme bedra-
72 Hoofdstuk 5<br />
g<strong>en</strong> uit, maar prober<strong>en</strong> geld over te houd<strong>en</strong> met als doel dit te invester<strong>en</strong> in<br />
andere (legale of illegale) onderneming<strong>en</strong>.<br />
Op het mom<strong>en</strong>t dat Wanhoopsovervallers hun eerste - <strong>en</strong> veelal <strong>en</strong>ige -<br />
overval pleg<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> ze ge<strong>en</strong> criminele carrière van betek<strong>en</strong>is achter de<br />
rug. Sommige daders van dit type hadd<strong>en</strong> in het geheel ge<strong>en</strong> anteced<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
ander<strong>en</strong> pleegd<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> grijs verled<strong>en</strong> e<strong>en</strong> te verwaarloz<strong>en</strong> aantal weinig<br />
ernstige delict<strong>en</strong>. In het laatste geval lag er altijd e<strong>en</strong> lange periode tuss<strong>en</strong><br />
deze `jeugdzond<strong>en</strong>' <strong>en</strong> de overval, e<strong>en</strong> periode waarin ze e<strong>en</strong> opleiding<br />
volgd<strong>en</strong> <strong>en</strong> legale arbeid verrichtt<strong>en</strong>.<br />
Wanhoopsovervallers kom<strong>en</strong> op minder rationele grond<strong>en</strong> tot hun daad<br />
dan beginners <strong>en</strong> professionals. K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor de <strong>wanhoop</strong>sovervaller is<br />
zijn onvrede met het bestaan zoals hij dat op dat mom<strong>en</strong>t leidt. Negatief<br />
ervar<strong>en</strong> verandering<strong>en</strong> in de werksituatie, binn<strong>en</strong> de relatie of andersoortige<br />
persoonlijke problem<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> de aanleiding tot de overval. Vaak gaan<br />
deze problem<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met schuld<strong>en</strong> die al geruime tijd bestaan, schuld<strong>en</strong><br />
die in de og<strong>en</strong> van de dader ook niet meer op e<strong>en</strong> voor hem gebruikelijke<br />
manier opgelost kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Deze daders strev<strong>en</strong> dus maar één doel<br />
na: de overval als 'redmiddel'. Wanhoopsovervallers hebb<strong>en</strong> veelal contact<strong>en</strong><br />
met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die in hun lev<strong>en</strong>sonderhoud voorzi<strong>en</strong> door middel van<br />
het ontplooi<strong>en</strong> van criminele activiteit<strong>en</strong>. Door deze contact<strong>en</strong> wordt hun<br />
e<strong>en</strong> alternatieve, schijnbaar makkelijke manier van inkomst<strong>en</strong>verwerving<br />
voorgehoud<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> voor de <strong>wanhoop</strong>sovervaller de legale oplossing<strong>en</strong><br />
deels wegvall<strong>en</strong>, of als die er in zijn og<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudigweg niet zijn, kan deze<br />
wijze van lev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote aantrekkingskracht op hem uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong>. De stap<br />
naar het zelf pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval wordt op dat mom<strong>en</strong>t klein.
6 De voorbereiding op de overval<br />
Aan de basis van het door ons gehanteerde theoretisch perspectief van de<br />
`reasoning criminal' ligt de veronderstelling dat elke crimineel min of meer<br />
rationele beslissing<strong>en</strong> neemt op basis van opgedane ervaring <strong>en</strong> de omstandighed<strong>en</strong><br />
waarin hij verkeert t<strong>en</strong> tijde van het delict. Tijd<strong>en</strong>s de voorbereidingsfase<br />
van de overval, zal de dader beslissing<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>. Keuzes<br />
met betrekking tot het aantal mededaders, het te overvall<strong>en</strong> object, de lokatie,<br />
het tijdstip, het vervoermiddel, de wap<strong>en</strong>s, de manier waarop ze tijd<strong>en</strong>s<br />
de overval te werk zull<strong>en</strong> gaan, <strong>en</strong>zovoort. Deze keuzes <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>hang<br />
daartuss<strong>en</strong> zijn onderwerp van dit hoofdstuk. Keuzes <strong>en</strong> beslissing<strong>en</strong> rond<br />
de vlucht word<strong>en</strong> behandeld in hoofdstuk 8.<br />
6.1 Teamvorming: tuss<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dschap <strong>en</strong> zakelijkheid<br />
Bij de 43 overvall<strong>en</strong> waarvan in dit onderzoek sprake is, war<strong>en</strong> in totaal<br />
118 daders betrokk<strong>en</strong>. Per overval is dit e<strong>en</strong> gemiddelde van 2,8. Zes over-.<br />
vallers hebb<strong>en</strong> de overval alle<strong>en</strong> uitgevoerd, ti<strong>en</strong> met één mededader, zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong><br />
met twee mededaders <strong>en</strong> ti<strong>en</strong> overvallers maakt<strong>en</strong> deel uit van e<strong>en</strong> team<br />
bestaande uit vier daders. Als we deze gegev<strong>en</strong>s afzett<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> het type<br />
overvaller, ontstaat tabel 9. Uit deze tabel blijkt dat de <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
in het algeme<strong>en</strong> in kleinere teams opereert <strong>en</strong> beginners vooral deel uitmak<strong>en</strong><br />
van groep<strong>en</strong> van drie of vier overvallers. Professionals gaan in<br />
allerlei sam<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> te werk.<br />
De onderlinge verschill<strong>en</strong> in teamgrootte tuss<strong>en</strong> de drie typ<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> belangrijk deel verklaard word<strong>en</strong> uit de mate van geïnvolveerdheid<br />
in de criminele wereld. De contact<strong>en</strong> die de overvaller met andere<br />
daders heeft, vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> indicatie voor zijn betrokk<strong>en</strong>heid bij deze kring<strong>en</strong>.<br />
De aard <strong>en</strong> de int<strong>en</strong>siteit van de contact<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> overvallers <strong>en</strong> andere<br />
criminel<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> per type. Wanhoopsovervallers hebb<strong>en</strong> in verge-<br />
Tabel 9; Type overvaller <strong>en</strong> aantal daders<br />
type<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
beginners<br />
professionals<br />
totaal<br />
aantal daders<br />
1 2 3 4<br />
3 2 2 1<br />
1 5 9 8<br />
2 3 6 1<br />
6 10 17 10
74 Hoofdstuk 6<br />
lijking met beginners <strong>en</strong> professionals veel minder criminele contact<strong>en</strong>.<br />
Indi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller toch contact<strong>en</strong> heeft met andere criminel<strong>en</strong>,<br />
zijn deze in het algeme<strong>en</strong> oppervlakkig van aard <strong>en</strong> niet gebaseerd op gedeelde<br />
criminele activiteit<strong>en</strong>. Als ze de overval niet alléén pleegd<strong>en</strong> maar<br />
deel uitmaakt<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overvalteam, werd<strong>en</strong> ze hiervoor vaak door ander<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>aderd. Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele respond<strong>en</strong>t die tot dit type overvaller behoort,<br />
nam zelf het initiatief tot het former<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> team. K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor de<br />
in e<strong>en</strong> team operer<strong>en</strong>de <strong>wanhoop</strong>sovervaller is dat hij b<strong>en</strong>aderd wordt door<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die vaak wel <strong>en</strong>ige ervaring hebb<strong>en</strong> met criminele activiteit<strong>en</strong>, op<br />
e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t waarop hij ontvankelijk is voor hun suggesties.<br />
R38: 'En Karel had ook niks zinnigs meer gedaan, net zoals ik eig<strong>en</strong>lijk, <strong>en</strong> hij was<br />
ook platzak. Hij zegt: "Wil je geld verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>?" Ik zeg: "Ja, hoe dan?" Hij zegt: "Nou,<br />
e<strong>en</strong> bank overvall<strong>en</strong>." Ik zeg: "E<strong>en</strong> bank overvall<strong>en</strong>, waar zie je me voor aan, dat durf<br />
ik helemaal niet." Hij lachte <strong>en</strong> zei: "Bel me maar als je wilt." Nou, nog e<strong>en</strong> keer<br />
gepraat. (...) Je gaat met elkaar om de tafel zitt<strong>en</strong>. In mijn geval is het zo dat ik niet<br />
kon terugkijk<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> criminele carrière, to<strong>en</strong> ik aan die overvall<strong>en</strong> begon. Ik heb nog<br />
nooit iets geflikt. (...) Er is altijd één die net ev<strong>en</strong> wat meer op de hoogte is van toestand<strong>en</strong>.<br />
Die net ev<strong>en</strong> wat meer overredingskracht heeft. Dus dan ga je met elkaar om<br />
de tafel zitt<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan zijn de roll<strong>en</strong> al verdeeld. Hij is deg<strong>en</strong>e die met mij iets gaat<br />
ondernem<strong>en</strong>. (...) In ieder geval, in oktober (...) heb ik mijn eerste overval gepleegd.'<br />
In vergelijking met de <strong>wanhoop</strong>sovervallers hebb<strong>en</strong> beginners <strong>en</strong> professionals<br />
veel contact<strong>en</strong> met andere criminel<strong>en</strong>. Zij ontmoet<strong>en</strong> elkaar in kroeg<strong>en</strong>,<br />
sportschol<strong>en</strong>, gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>, nachtclubs <strong>en</strong> andere geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> professional<br />
zegt er het volg<strong>en</strong>de over:<br />
R42: 'Maar dat komt ook omdat je meer met die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> omgaat hè, je zit nu e<strong>en</strong>maal<br />
meer in dat wereldje <strong>en</strong> je b<strong>en</strong>t daar ook welkom. Ze wet<strong>en</strong> dat je te vertrouw<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t,<br />
want ze hor<strong>en</strong> toch ..., je praat wel veel met elkaar natuurlijk, maar ze hor<strong>en</strong> nooit wat<br />
je exact doet. Ze wet<strong>en</strong> dat je overvall<strong>en</strong> pleegt, dat je daar goed geld aan verdi<strong>en</strong>t.'<br />
Beginners hebb<strong>en</strong> aanvankelijk vaak moeite met het vind<strong>en</strong> van geschikte<br />
partners om e<strong>en</strong> overval mee te pleg<strong>en</strong>.<br />
R09: 'Ik wou dus e<strong>en</strong> overval do<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik had niemand die met mij meeging. Ik moet<br />
toch iemand hebb<strong>en</strong>, ik kan niet alles alle<strong>en</strong>. Als ik het alle<strong>en</strong> had gekund, had ik het<br />
alle<strong>en</strong> wel gedaan, maar ... Ja dan heb je zo iemand nodig <strong>en</strong> dan hoop je maar dat ie<br />
zijn kop dicht houdt. (...) Ik k<strong>en</strong>de die jong<strong>en</strong> wel, maar ik ging nooit met hem om.<br />
Hij is ook nooit e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d van mij geweest hoor, maar hij was de <strong>en</strong>ige die met mij<br />
meeging.'<br />
Beginners hebb<strong>en</strong> weliswaar veel <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve contact<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
zich met criminele activiteit<strong>en</strong> bezighoud<strong>en</strong>, maar in teg<strong>en</strong>stelling tot de<br />
professionals, vaak nog niet met overvallers.<br />
Elke overvaller beseft dat het risico om gepakt te word<strong>en</strong>, to<strong>en</strong>eemt<br />
naarmate meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van de zaak af wet<strong>en</strong> of erbij betrokk<strong>en</strong> zijn. Tegelijkertijd<br />
ontkomt hij er niet aan, t<strong>en</strong>zij hij de overval alle<strong>en</strong> wil <strong>en</strong> kan<br />
do<strong>en</strong>, ander<strong>en</strong> hierover in te licht<strong>en</strong> <strong>en</strong> te pols<strong>en</strong>. Er klev<strong>en</strong> verscheid<strong>en</strong>e<br />
gevar<strong>en</strong> aan het b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> van pot<strong>en</strong>tiële mededaders met wie de initiatiefnemer<br />
nog niet eerder sam<strong>en</strong>werkte. Deg<strong>en</strong>e die b<strong>en</strong>aderd wordt, kan<br />
het idee stel<strong>en</strong> <strong>en</strong> de overval met ander<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>. Op het mom<strong>en</strong>t dat<br />
iemand is ingelicht over e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele overval <strong>en</strong> besluit niet mee te do<strong>en</strong>,
De voorbereiding op de overval 75<br />
loopt de bed<strong>en</strong>ker het risico dat hij achteraf door hem verrad<strong>en</strong> wordt. Als<br />
de pot<strong>en</strong>tiële mededader wèl besluit mee te do<strong>en</strong>, is het nog maar de vraag<br />
of hij geschikt is voor dit werk, <strong>en</strong> of hij zich tijd<strong>en</strong>s de overval staande<br />
weet te houd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> beginner beschreef zijn overval op e<strong>en</strong> postkantoor <strong>en</strong><br />
vertelde dat e<strong>en</strong> van zijn mededaders vlak voor de uitvoering aangaf dat hij<br />
niet naar binn<strong>en</strong> durfde. Dat de initiatiefnemer hem uiteindelijk toch in het<br />
team handhaafde <strong>en</strong> de rol van chauffeur toebedeelde, verklaarde hij met<br />
e<strong>en</strong> verwijzing naar het feit dat deze mededader al te veel wist.<br />
Om deze risico's te minimaliser<strong>en</strong> zal de dader zorgvuldig te werk moet<strong>en</strong><br />
gaan bij het uitkiez<strong>en</strong> van zijn mededaders. E<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tiële mede-overvaller<br />
moet aan bepaalde voorwaard<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>. Het belangrijkste hierbij is<br />
dat er voldo<strong>en</strong>de vertrouw<strong>en</strong> moet zijn in de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met wie de overvaller<br />
uiteindelijk in zee gaat.<br />
R18: `Iemand moet iets gaan do<strong>en</strong> <strong>en</strong> die staat er ook voor. Dus ge<strong>en</strong> toestand. Boem,<br />
klaar, do<strong>en</strong>! Ja, dat bedoel ik ermee, dan is hij goed in datg<strong>en</strong>e wat hij doet. Dan is hij<br />
voor mij gezi<strong>en</strong> goed bezig. Ook al mag ik hem dan bijvoorbeeld niet. Kan zijn dat er<br />
iemand is waar ik heel goed mee omga, maar waar ik bijvoorbeeld weinig vertrouw<strong>en</strong><br />
in heb of ja ..., dan kies ik liever voor de ander want van die weet ik op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong><br />
mom<strong>en</strong>t hoe die is, <strong>en</strong> daar hoef ik dan niet naar om te kijk<strong>en</strong>.'<br />
E<strong>en</strong> voor de beginner voor de hand ligg<strong>en</strong>de wijze om e<strong>en</strong> team sam<strong>en</strong> te<br />
stell<strong>en</strong>, is het b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> van (criminele) vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Ti<strong>en</strong> beginners pleegd<strong>en</strong><br />
uiteindelijk e<strong>en</strong> overval met minst<strong>en</strong>s één mededader met wie ze al vaker<br />
hadd<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gewerkt op het criminele terrein.<br />
E<strong>en</strong> andere manier om je <strong>en</strong>igszins te verzeker<strong>en</strong> van betrouwbare overvalpartners,<br />
is het b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> van familieled<strong>en</strong>. Komt dit bij <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
<strong>en</strong> professionals niet of nauwelijks voor, acht van de 23 beginners<br />
werkt<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> team sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> of <strong>en</strong>kele familieled<strong>en</strong>. Ofwel eig<strong>en</strong><br />
familie, ofwel familie van e<strong>en</strong> teamlid.<br />
De overvaller kan bij het sam<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> van zijn team ook putt<strong>en</strong> uit zijn<br />
reservoir van criminele contact<strong>en</strong>, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> van wie de dader weet dat ze<br />
crimineel bezig zijn, maar met wie hij nooit heeft sam<strong>en</strong>gewerkt. De status<br />
die de pot<strong>en</strong>tiële mededader binn<strong>en</strong> zijn criminele vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>groep bezit,<br />
speelt daarbij e<strong>en</strong> belangrijke rol. Op het mom<strong>en</strong>t dat de beginner weet dat<br />
e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele mededader ge<strong>en</strong> `gro<strong>en</strong>tje' is, kan dit de doorslag gev<strong>en</strong> om<br />
sam<strong>en</strong> met hem de overval te pleg<strong>en</strong>. Het feit dat e<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tiële mededader<br />
zich vaker met criminele activiteit<strong>en</strong> heeft beziggehoud<strong>en</strong>, moet zijn deugdelijkheid<br />
garander<strong>en</strong>. Dat neemt niet weg dat e<strong>en</strong> reputatie ook wel e<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> luchtballon kan zijn.<br />
R19: `To<strong>en</strong> zeg ik teg<strong>en</strong> hem, want hij was veel jonger dan ik: "Heb jij wel e<strong>en</strong>s<br />
eerder e<strong>en</strong> overval gepleegd." Hij zegt: "Ja, ik zal je e<strong>en</strong>s wat lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>." Ik zal het<br />
nooit meer verget<strong>en</strong> zeg. Hij komt terug met allerlei kranteknipsels; overval dit, dader<br />
spoorloos, overval hier, dader spoorloos ja. Nou, dat is te gek hè, hij zegt: "Nou weet<br />
je wat we do<strong>en</strong>, dan neem jij je maat mee <strong>en</strong> ik neem mijn broer mee." Stom van mij,<br />
achteraf kom ik erachter dat hij die kranteknipsels zomaar -uitgeknipt had om mij te<br />
overtroev<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik b<strong>en</strong> erin getrapt. Hij had nog nooit overvall<strong>en</strong> gepleegd!'<br />
Het komt niettemin vaak voor dat e<strong>en</strong> relatief onbek<strong>en</strong>de overvaller op<br />
basis van e<strong>en</strong> reputatie die hij g<strong>en</strong>iet of zegt te hebb<strong>en</strong>, deel gaat uitmak<strong>en</strong>
76 Hoofdstuk 6<br />
van e<strong>en</strong> overvalgroep. Vooral beginners zijn g<strong>en</strong>eigd met relatief 'onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>'<br />
e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> beginner vertelde dat hij zijn twee mededaders<br />
pas drie wek<strong>en</strong> k<strong>en</strong>de, maar had gehoord dat `ze al zat ingebrok<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong>'. Naast de, al dan niet daadwerkelijk gepleegde, criminele activiteit<strong>en</strong><br />
kan ook e<strong>en</strong> eerdere det<strong>en</strong>tie iemand e<strong>en</strong> reputatie bezorg<strong>en</strong>.<br />
R41: `Als je weet van elkaar: we hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar keer vastgezet<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo. Ja, je<br />
vertrouwt elkaar veel makkelijker wat zoiets betreft.'<br />
Naarmate de beginner professioneler wordt, opereert hij steeds vaker in<br />
min of meer vaste teams. Dit kan betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat de professional e<strong>en</strong> of<br />
meer vaste partner(s) heeft met wie hij alle overvall<strong>en</strong> uitvoert. E<strong>en</strong> andere<br />
mogelijkheid is dat de overvaller deel gaat uitmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> wat groter<br />
verband van overvallers die in steeds wissel<strong>en</strong>de sam<strong>en</strong>stelling<strong>en</strong> op pad<br />
gaan. Zev<strong>en</strong> van de twaalf professionals werkt<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> dergelijk teamverband.<br />
Pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> in steeds vastere verband<strong>en</strong> gaat vaak ook<br />
gepaard met hechter word<strong>en</strong>de vri<strong>en</strong>dschapsband<strong>en</strong>.<br />
R27: `Het was e<strong>en</strong> grote groep. En vandaag ga ik met jou, morg<strong>en</strong> ga jij met hem, ik<br />
heb morg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> zin, <strong>en</strong> overmorg<strong>en</strong> gaat die weer met die. Maar het was wel e<strong>en</strong><br />
vast groepje. We k<strong>en</strong>d<strong>en</strong> elkaar ... We kwam<strong>en</strong> bij elkaar over de vloer <strong>en</strong> zo. We<br />
ging<strong>en</strong> altijd sam<strong>en</strong> stapp<strong>en</strong>. We war<strong>en</strong> wel heel goed met elkaar bevri<strong>en</strong>d.'<br />
Prober<strong>en</strong> beginners de risico's die met het werv<strong>en</strong> van teamled<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gaan,<br />
te minimaliser<strong>en</strong> door de overval met bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> uit te voer<strong>en</strong> of af te<br />
gaan op de reputatie van de mededader, de professional neemt hier ge<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> meer mee. Door zijn grotere bek<strong>en</strong>dheid met andere overvallers<br />
<strong>en</strong> de hiermee gepaard gaande verruimde keuze in pot<strong>en</strong>tiële mededaders,<br />
kan hij kieskeuriger zijn <strong>en</strong> de voorkeur gev<strong>en</strong> aan vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> als mededaders.<br />
De professional stelt hogere eis<strong>en</strong> aan zijn teamg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> dan de<br />
beginner. Niet alle<strong>en</strong> moet de mededader de juiste status bezitt<strong>en</strong>, het moet<br />
ook klikk<strong>en</strong> met de andere teamled<strong>en</strong>.<br />
R23: 'Ik k<strong>en</strong> ook jong<strong>en</strong>s die overvall<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, maar daar zou ik het nooit mee do<strong>en</strong>,<br />
met h<strong>en</strong>. Ik zou nooit met h<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Terwijl ze ook wel e<strong>en</strong> leuke buit<br />
hebb<strong>en</strong>, maar dat ligt me gewoon niet. Hij moet je ligg<strong>en</strong>; je maat moet je ligg<strong>en</strong>. Je<br />
moet ook wet<strong>en</strong> hoe je maatje reageert als het fout gaat. En dat hij er hetzelfde over<br />
d<strong>en</strong>kt als ik. Je gaat ge<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s neerschiet<strong>en</strong>, want dan loopt de straf ook mete<strong>en</strong> op,<br />
<strong>en</strong> ik wil dat niet op m'n gewet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> voor die paar c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Het is meer dan geld<br />
hè, het is ook de vrijheid.'<br />
Dat beginners in grotere teams operer<strong>en</strong> <strong>en</strong> sneller met relatief 'onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong>'<br />
in zee gaan, moet ook begrep<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uit hun gebrek aan ervaring<br />
met overvall<strong>en</strong>. beginners wet<strong>en</strong> minder wat ze tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> overval te wacht<strong>en</strong><br />
staat. Door de overval met ander<strong>en</strong> uit te voer<strong>en</strong>, voel<strong>en</strong> ze zich veiliger<br />
<strong>en</strong> meer beschermd teg<strong>en</strong> onverwachte omstandighed<strong>en</strong>.<br />
R43: `(...) e<strong>en</strong> soort veiligheid, misschi<strong>en</strong> te bang om het alle<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>, niet het lef<br />
ervoor hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> toch iemand zoek<strong>en</strong> om ev<strong>en</strong>tueel te rijd<strong>en</strong>, hè. De één die pakt het<br />
wap<strong>en</strong>, de ander die pakt het geld. Dus ik d<strong>en</strong>k niet dat ik het lef had om het alle<strong>en</strong> te<br />
do<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik heb er eig<strong>en</strong>lijk ook helemaal niet bij stilgestaan. Want ze zeid<strong>en</strong> wel op<br />
e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t "Doe het alle<strong>en</strong>", maar ik heb het niet gedaan. Nee dat is niks<br />
voor mij.'
De voorbereiding op de overval 77<br />
De twijfels aan de juistheid van de beslissing tot het pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval<br />
<strong>en</strong> de angst voor mislukking verminder<strong>en</strong> naarmate de overvaller meer<br />
ervaring opdoet. Twijfel <strong>en</strong> angst gaan daarmee e<strong>en</strong> steeds geringere rol<br />
spel<strong>en</strong> in de keuze van het aantal daders.<br />
E<strong>en</strong> andere factor in de keuze voor één of e<strong>en</strong> aantal daders hangt sam<strong>en</strong><br />
met het type object dat de overvaller kiest. Sommige object<strong>en</strong>, zoals e<strong>en</strong><br />
geldloper, zijn in de og<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> dader bij uitstek geschikt' om alle<strong>en</strong> te<br />
overvall<strong>en</strong>. Bank<strong>en</strong> <strong>en</strong> postkantor<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zijn object<strong>en</strong> waarbij het<br />
vaak als onvermijdelijk wordt ervar<strong>en</strong> de overval met e<strong>en</strong> aantal te pleg<strong>en</strong>.<br />
Op het mom<strong>en</strong>t dat het oog van de overvaller op e<strong>en</strong> grote bank is gevall<strong>en</strong>,<br />
zal hij meestal besluit<strong>en</strong> deze met <strong>en</strong>ige daders te overvall<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>einde<br />
het overzicht te behoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> de overval tot e<strong>en</strong> goed einde te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Naarmate het te overvall<strong>en</strong> object groter wordt <strong>en</strong> de overvaller d<strong>en</strong>kt meer<br />
slachtoffers aan te treff<strong>en</strong>, wordt ook het overvalteam groter.<br />
R27: `Als er veel lokett<strong>en</strong> zijn, ga je met zijn drieën. Als het e<strong>en</strong> grote bank is, dan ga<br />
je met zijn drieën. Als het e<strong>en</strong> iets kleinere bank is dan gewoon met zijn tweeën. Dan<br />
hoef je ook minder te del<strong>en</strong>.'<br />
Het zijn met name de professionals die zich bij hun keuze van het aantal<br />
daders lat<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> door de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van het te overvall<strong>en</strong> object. Bij<br />
beginners is het verband tuss<strong>en</strong> teamvorming <strong>en</strong> het type object minder<br />
e<strong>en</strong>duidig. Sommig<strong>en</strong> word<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> tipgever op e<strong>en</strong> bepaald object<br />
gewez<strong>en</strong> <strong>en</strong> gaan dan op zoek naar mededaders, andere beginners mak<strong>en</strong> al<br />
deel uit van e<strong>en</strong> team <strong>en</strong> zijn bezig met het selecter<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> geschikt<br />
object.<br />
6.2 Kiez<strong>en</strong> van het object<br />
R39: `The initial thing has got to be the amount of money. And the second one has<br />
got to be the position of it, where the heil is it in relation to an escape. Because<br />
committing a crime is not difficult at all. Getting away from a sc<strong>en</strong>e can be tricky.<br />
That's wh<strong>en</strong> your planning comes into operation.'<br />
De uiteindelijke keuze van het object wordt vooral bepaald door de pakkans<br />
<strong>en</strong> de buitverwachting.<br />
Het belang van de buitverwachting voor de objectkeuze varieert per type<br />
overvaller, dit hangt mede sam<strong>en</strong> met de verschill<strong>en</strong>de buitverwachting per<br />
type. Wanhoopsovervallers zijn het minst e<strong>en</strong>duidig als het gaat om de relatie<br />
tuss<strong>en</strong> de buitverwachting <strong>en</strong> de objectkeuze. Daders van dit type die<br />
voor het eerst e<strong>en</strong> overval pleg<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> meestal ge<strong>en</strong> idee over het bedrag<br />
dat ze zull<strong>en</strong> buit mak<strong>en</strong>. Doordat deze overvallers nauwelijks bekijk<strong>en</strong> of<br />
er op bepaalde mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> meer geld aanwezig is dan op andere, word<strong>en</strong> ze<br />
vaak zowel in negatieve als in positieve zin verrast door de hoogte van de<br />
buit. Alle<strong>en</strong> de <strong>wanhoop</strong>sovervaller die meer overvall<strong>en</strong> pleegt, krijgt <strong>en</strong>ig<br />
besef omtr<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> mogelijk te behal<strong>en</strong> buit. E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller die<br />
sam<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> klein postkantoor op het platteland overviel,<br />
rek<strong>en</strong>de op e<strong>en</strong> buit van minimaal vijftigduiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong>.
78 Hoofdstuk 6<br />
R32: '(...) Zo d<strong>en</strong>k je dan, misschi<strong>en</strong> pakk<strong>en</strong> we wel 80 rugg<strong>en</strong>. Ik had nooit verwacht<br />
dat er maar f 12.000 lag. Op e<strong>en</strong> postkantoor verwacht je minst<strong>en</strong>s ƒ50.000 of zo. Ik<br />
d<strong>en</strong>k: dan hebb<strong>en</strong> we in ieder geval vijf<strong>en</strong>twintig zo ongeveer. (...) Ja, ja, dat had ik<br />
wel verwacht.'<br />
E<strong>en</strong> ander haalde tot zijn grote verbazing meer dan tweehonderdduiz<strong>en</strong>d<br />
guld<strong>en</strong> weg uit e<strong>en</strong> postag<strong>en</strong>tschap. Misschi<strong>en</strong> kan bij dit type beter gesprok<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> van hop<strong>en</strong> dan van verwacht<strong>en</strong>. Al het geld dat zij tijd<strong>en</strong>s de<br />
overval buitmak<strong>en</strong>, wordt als `meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>' ervar<strong>en</strong>. Wanhoopsovervallers<br />
hop<strong>en</strong> er wel op dat de overval h<strong>en</strong> uit de (financiële) problem<strong>en</strong> helpt,<br />
maar koester<strong>en</strong> meestal ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele verwachting met betrekking tot de<br />
hoogte van de buit.<br />
R40: 'Het ging mij er gewoon om, ik doe die overval <strong>en</strong> dan hoop ik in elk geval dat<br />
ik g<strong>en</strong>oeg geld krijg zodat ik mijn schuld<strong>en</strong> kan afbetal<strong>en</strong>. Daar ging het mij gewoon<br />
om. Dat ik van mijn schuld af was <strong>en</strong> ik had e<strong>en</strong> kleine vijf<strong>en</strong>twintigduiz<strong>en</strong>d schuld dus<br />
ik hoopte dat ook bij elkaar te krijg<strong>en</strong> bij die overval. (...) Als hij teg<strong>en</strong> mij zegt<br />
"Sorry, je krijgt van mij ge<strong>en</strong> geld", ja sorry dan ga ik gewoon weg zonder geld. Of<br />
hij nou wel of niet zou slag<strong>en</strong>, dat interesseerde mij helemaal niet. Nee heb ik <strong>en</strong> ja<br />
kan ik krijg<strong>en</strong>.'<br />
Het mer<strong>en</strong>deel van de <strong>wanhoop</strong>sovervallers overvalt commerciële geldinstitut<strong>en</strong>.<br />
Hier ligt gegarandeerd e<strong>en</strong> bepaalde hoeveelheid geld <strong>en</strong> het zijn<br />
tev<strong>en</strong>s object<strong>en</strong> die voor h<strong>en</strong> het meest legitiem zijn om te overvall<strong>en</strong>.'6<br />
Deze overvallers hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> notie over de hoeveelheid geld die buitgemaakt<br />
zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zijn bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> niet bereid tot het uiterste te<br />
gaan om e<strong>en</strong> zo groot mogelijke buit te bemachtig<strong>en</strong>. Het is k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d<br />
voor <strong>wanhoop</strong>sovervallers dat zij altijd g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> met het geld dat ze<br />
in eerste instantie krijg<strong>en</strong> aangereikt. Voor dit type lijkt de buitverwachting<br />
e<strong>en</strong> weinig belangrijke rol te spel<strong>en</strong> in de keuze van e<strong>en</strong> object.<br />
Het belangrijkste selectiecriterium bij de keuze van e<strong>en</strong> object, wordt bij<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers bepaald door hun geringe bereidheid tot het gebruik<br />
van geweld.<br />
R10: 'Dat had ik van tevor<strong>en</strong> gezegd, ik wil ge<strong>en</strong> geweld, je moet ze met ge<strong>en</strong> vinger<br />
aanrak<strong>en</strong>, dat wil ik niet anders krijg je ruzie met mij want dan ga je te ver. (...) Het<br />
gaat toch om het geld. Nou dat moet je do<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> zo snel mogelijke manier <strong>en</strong><br />
verder niks mee te mak<strong>en</strong>. (...) Gewoon je werk do<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan ga je terug.'<br />
R34: 'Het moet niet zijn dat je ine<strong>en</strong>s met 15 klant<strong>en</strong> staat, want dan moet je gaan<br />
dreig<strong>en</strong>. Dat wild<strong>en</strong> we niet.'<br />
De consequ<strong>en</strong>tie is dat zij bij voorkeur e<strong>en</strong> overval pleg<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> klein,<br />
rustig geleg<strong>en</strong> object.<br />
R40: 'Ik was bij vier, vijf bank<strong>en</strong> wez<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> waar de mogelijkheid erin zat <strong>en</strong> ik<br />
zag ervan af. Op de terugweg, er was nog één mogelijkheid, <strong>en</strong> ja die is dan gebeurd.<br />
Ev<strong>en</strong> voor vier<strong>en</strong>. (...) Langslop<strong>en</strong>, goed naar binn<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> toch wel voordat ik het<br />
zou do<strong>en</strong>. (...) Langslop<strong>en</strong> om te kijk<strong>en</strong> van joh, als ik e<strong>en</strong>maal binn<strong>en</strong> b<strong>en</strong> <strong>en</strong> het gaat<br />
fout, hoeveel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> rak<strong>en</strong> er in paniek. Daar was ik altijd bang voor natuurlijk. (...)<br />
16 Zie hiervoor ook paragraaf 9.3: de verschill<strong>en</strong>de neutralisatietechniek<strong>en</strong> die overvallers<br />
hanter<strong>en</strong>.
De voorbereiding op de overval 79<br />
Er ging e<strong>en</strong> man naar binn<strong>en</strong> toe met twee kinder<strong>en</strong> op het mom<strong>en</strong>t dat ik naar binn<strong>en</strong><br />
wilde gaan <strong>en</strong> dat heb ik to<strong>en</strong> niet gedaan. Ik d<strong>en</strong>k: veronderstel, dan rak<strong>en</strong> die kinder<strong>en</strong><br />
in paniek, dat vergeet ik mijn hele lev<strong>en</strong> niet. (...) Blijft die [man <strong>en</strong> twee kinder<strong>en</strong>]<br />
vijf of twee minut<strong>en</strong> langer binn<strong>en</strong>, nou ja, dan kan ik er ook niks aan do<strong>en</strong>.<br />
Dan gaat hij [de overval] af. Nou ja, hij komt eruit <strong>en</strong> ik heb nog e<strong>en</strong> minuut of twee<br />
gewacht <strong>en</strong> ik b<strong>en</strong> naar binn<strong>en</strong> gegaan.'<br />
Wanhoopsovervallers zijn gevoelig voor die vorm<strong>en</strong> van beveiliging die<br />
dwing<strong>en</strong> tot meer geweld dan dreiging. Bank<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> balie<br />
waarbij het personeel fysiek afgescheid<strong>en</strong> is van klant<strong>en</strong> door middel van<br />
e<strong>en</strong> glaz<strong>en</strong> (kogelwer<strong>en</strong>de) wand, word<strong>en</strong> door <strong>wanhoop</strong>sovervallers zoveel<br />
mogelijk gemed<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> dergelijk geldinstituut, waar het<br />
personeel niet direct te bedreig<strong>en</strong> is, noodzaakt de overvaller tot het bedreig<strong>en</strong><br />
van de aanwezige klant<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> situatie die de <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
juist probeert te voorkom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller die verscheid<strong>en</strong>e<br />
bank<strong>en</strong> <strong>en</strong> postkantor<strong>en</strong> overviel, motiveert zijn objectkeuze als volgt.<br />
Vraag: 'Je nam niet steeds maar dezelfde bank?' R38: `Ja. Rabobank<strong>en</strong> altijd <strong>en</strong> postkantor<strong>en</strong>.<br />
(...) Postkantor<strong>en</strong> als we veel wild<strong>en</strong> <strong>en</strong> Rabobank<strong>en</strong> voor tuss<strong>en</strong>door. Omdat<br />
in Rabobank<strong>en</strong> het pantserglas ontbreekt. Maar daar heb je nooit meer als twintig-,<br />
dertigduiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong>. En de Postbank had ik uitschieters van tachtig-, neg<strong>en</strong>tigduiz<strong>en</strong>d.<br />
Ja, het is flutgeld voor het risico wat je neemt. Maar als ik-daar was bewust over<br />
nagedacht-als ik de kluis op<strong>en</strong> wilde hebb<strong>en</strong>, had ik gewoon zwaar bewap<strong>en</strong>d naar<br />
binn<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> gaan, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> nog harder bedreig<strong>en</strong>, hardere taal gebruik<strong>en</strong>, moest ik<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op de grond boei<strong>en</strong>, misschi<strong>en</strong> schiet<strong>en</strong>, had ik de filiaalchef moet<strong>en</strong> dwing<strong>en</strong><br />
om dat tijdslot in werking te zett<strong>en</strong>, had ik m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die weiger<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> ..., dan had<br />
er geweld gekom<strong>en</strong>.'<br />
Ondanks het feit dat <strong>wanhoop</strong>sovervallers relatief veel commerciële geldinstitut<strong>en</strong><br />
overvall<strong>en</strong>, liet slechts e<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> de kluis op<strong>en</strong><strong>en</strong>. Hierbij<br />
ging het om e<strong>en</strong> overval die gebaseerd was op e<strong>en</strong> tip. Dit onderstreept de<br />
gedachte dat zij veelal g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> met het geld dat ze aangebod<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> is tev<strong>en</strong>s illustratief voor de geringe bereidheid om meer geweld<br />
dan dreiging toe te pass<strong>en</strong>.` Overzichtelijke object<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> geringe<br />
beveiliging, waar bij voorkeur het personeel direct te bedreig<strong>en</strong> is <strong>en</strong> de<br />
kans op veel klant<strong>en</strong> gering is, vorm<strong>en</strong> ideale doelwitt<strong>en</strong> voor <strong>wanhoop</strong>sovervallers.<br />
Beginners hebb<strong>en</strong> in vergelijking met <strong>wanhoop</strong>sovervallers wel vaak e<strong>en</strong><br />
buitverwachting, maar deze is lang niet altijd gebaseerd op k<strong>en</strong>nis inzake<br />
het object. De hoeveelheid geld die deze overvallers verwacht<strong>en</strong> te behal<strong>en</strong>,<br />
is vaak gebaseerd op algem<strong>en</strong>e noties als `het is e<strong>en</strong> bank <strong>en</strong> dan verwacht<br />
je toch dat daar e<strong>en</strong> ton ligt'. De buitverwachting die beginners hebb<strong>en</strong>, is<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> meestal niet aan persoonlijke financiële problem<strong>en</strong> gekoppeld.<br />
Niet alle<strong>en</strong> commerciële geldinstitut<strong>en</strong> zijn het doelwit van beginners, ook<br />
andere object<strong>en</strong> waar m<strong>en</strong> buit verwacht, kom<strong>en</strong> in aanmerking.<br />
17 Ook beginners lat<strong>en</strong> sporadisch de kluis op<strong>en</strong><strong>en</strong>; slechts drie van de 23 beginners ded<strong>en</strong><br />
dit. Als <strong>wanhoop</strong>overvallers <strong>en</strong> beginners de kluis lat<strong>en</strong> op<strong>en</strong><strong>en</strong>, gebeurt dit veelal naar<br />
aanleiding van e<strong>en</strong> tip. Professionals lat<strong>en</strong> bijna allemaal de kluis op<strong>en</strong><strong>en</strong>.
80 Hoofdstuk 6<br />
[Overval op e<strong>en</strong> tankstation] Vraag: 'Op hoeveel geld hadd<strong>en</strong> jullie gerek<strong>en</strong>d?' R30:<br />
`Weet ik niet e<strong>en</strong>s meer, maar wel behoorlijk wat.'<br />
[Overval op e<strong>en</strong> kledingzaak] Vraag: `Hoeveel buit hadd<strong>en</strong> jullie eig<strong>en</strong>lijk verwacht?'<br />
R36: `Veel, ja veertig, e<strong>en</strong> kledingzaak, veertig rugg<strong>en</strong>. Nee, het was heel weinig.'<br />
[Overval op e<strong>en</strong> NS-station] Vraag: 'Wat dacht je dat je buit zou mak<strong>en</strong> daar?' R15:<br />
'We hadd<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d op e<strong>en</strong> kleine dertig- a veertigduiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong>. Dat viel dus heel<br />
erg teg<strong>en</strong> [lacht]. Ik flipte ook goed de pan uit.'<br />
Beginners verwacht<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaalde hoeveelheid geld, maar<br />
rek<strong>en</strong><strong>en</strong> er ook op dat ze dit geld daadwerkelijk zull<strong>en</strong> bemachtig<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
Professional die terugblikt op zijn overvall<strong>en</strong> uit zijn beginnersperiode,<br />
br<strong>en</strong>gt het als volgt onder woord<strong>en</strong>:<br />
R18: 'In het begin houd je er wel rek<strong>en</strong>ing mee, ik ga dat pakk<strong>en</strong>, daar vind ik zoveel<br />
<strong>en</strong> dat moet er ligg<strong>en</strong> dus dan rek<strong>en</strong> ik minimaal op dat. In het begin gaf ik wel e<strong>en</strong>s<br />
geld uit voordat ik ..., dus dan moest ik wel.'<br />
Sommige overvallers mak<strong>en</strong> gebruik van tipgevers, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die al dan niet<br />
deel uitmak<strong>en</strong> van de criminele wereld, <strong>en</strong> die de overvaller wijz<strong>en</strong> op aantrekkelijke<br />
object<strong>en</strong> in ruil voor e<strong>en</strong> deel van de buit. Het zijn met name<br />
beginners die gebruikmak<strong>en</strong> van tipgevers, professionals kiez<strong>en</strong> de object<strong>en</strong><br />
die ze will<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> hoofdzakelijk zelf. Ge<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> heeft bij zijn<br />
laatste overval gebruikgemaakt van e<strong>en</strong> tip. Van de 23 beginners hebb<strong>en</strong> er<br />
zes de overval gepleegd op basis van e<strong>en</strong> tip die van buit<strong>en</strong> het team kwam.<br />
Bij de <strong>wanhoop</strong>sovervallers maakt<strong>en</strong> er drie gebruik van e<strong>en</strong> tip. Indi<strong>en</strong> de<br />
buitverwachting op e<strong>en</strong> tip gebaseerd is, weg<strong>en</strong> allerlei risico's die anders<br />
voldo<strong>en</strong>de zoud<strong>en</strong> zijn geweest om van de overval af te zi<strong>en</strong>, minder zwaar.<br />
Illustrer<strong>en</strong>d is het verhaal van e<strong>en</strong> beginner die e<strong>en</strong> overval pleegde op e<strong>en</strong><br />
druk punt <strong>en</strong> in de onmiddellijke nabijheid van e<strong>en</strong> politiebureau.<br />
R26: 'De bedoeling was dat er ge<strong>en</strong> politie bij zou kom<strong>en</strong>, want het was allemaal zwart<br />
geld. Maar doordat we geschot<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ook, is de politie erbij gekom<strong>en</strong>. Het politiebureau<br />
was ook in dat straatje van het reisbureau, niet e<strong>en</strong>s 20 meter [verder] was het<br />
politiebureau. [lacht] Je kan het zelfs nog c<strong>en</strong>trum noem<strong>en</strong>. Het is vlak aan de overkant<br />
van de markt; het is hartstikke druk daar. Maar ja, het plan was al gemaakt <strong>en</strong> als je er<br />
e<strong>en</strong>maal naar toe rijdt, dan moet je het ook do<strong>en</strong>.'<br />
Waar de geringe bereidheid tot het toepass<strong>en</strong> van geweld bij <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol speelt bij de objectkeuze, lat<strong>en</strong> beginners dit<br />
minder zwaar weg<strong>en</strong>. Zij zijn bereid verder te gaan dan e<strong>en</strong> eerste dreiging<br />
als dit het verloop van de overval t<strong>en</strong> goede komt. Indi<strong>en</strong> er in het object<br />
teg<strong>en</strong>stand wordt gebod<strong>en</strong>, dan versterk<strong>en</strong> beginners de dreiging <strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
zij overgaan tot het toepass<strong>en</strong> van geweld. Dit geweld moet in di<strong>en</strong>st staan<br />
van het doel van de overval. Het nadrukkelijk doorlad<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> wap<strong>en</strong>,<br />
het beetpakk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> klant of personeelslid <strong>en</strong> het gev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> klap<br />
zijn voor beginners acceptabele vorm<strong>en</strong> van dreiging <strong>en</strong> geweld. Deze<br />
verdergaande bereidheid tot het toepass<strong>en</strong> van instrum<strong>en</strong>teel geweld, uit<br />
zich ook in de houding t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van klant<strong>en</strong>. Ook beginners overvall<strong>en</strong><br />
bij voorkeur object<strong>en</strong> waar zo min mogelijk klant<strong>en</strong> aanwezig zijn, maar de<br />
aanwezigheid van (veel) klant<strong>en</strong> vormt op dat mom<strong>en</strong>t voor deze overvallers<br />
vaak ge<strong>en</strong> aanleiding van de overval af te zi<strong>en</strong>.
De voorbereiding op de overval 81<br />
R02: `Om 13.00 uur gaat die bank op<strong>en</strong> <strong>en</strong> om 13.00 pakk<strong>en</strong> we die bank. Dat hadd<strong>en</strong><br />
we afgesprok<strong>en</strong>. Dan zijn er nog weinig klant<strong>en</strong>, dacht<strong>en</strong> wij, dan is het nog niet zo<br />
druk. (...) We staan te wacht<strong>en</strong> daarzo, ik d<strong>en</strong>k: vijf voor één, hoe kan dat nou, er<br />
staan allemaal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> voor de deur <strong>en</strong> de bank nog niet op<strong>en</strong>. Weet je wel? Nou, hup,<br />
bank op<strong>en</strong>, al die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> naar binn<strong>en</strong>! Bleek [het] dus toch nog sterv<strong>en</strong>sdruk te zijn!<br />
E<strong>en</strong> man of vijfti<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>, klant<strong>en</strong> dus. Dus daar baal ik wel van. Maar, ik d<strong>en</strong>k: dat<br />
geeft eig<strong>en</strong>lijk niet ook, we lat<strong>en</strong> ze allemaal op de grond ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan heb je ook<br />
ge<strong>en</strong> last van ze. (...) Ik voorop, de deur op<strong>en</strong>, "Ligg<strong>en</strong>! Dit is e<strong>en</strong> overval!'-<br />
Hoewel beginners minder gevoelig zijn voor beveiligingsmaatregel<strong>en</strong> dan<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers's, lat<strong>en</strong> ook zij zich soms weerhoud<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
overval door de (veronderstelde) aanwezigheid van allerlei<br />
beveiligingsmiddel<strong>en</strong>. Beginners mijd<strong>en</strong> met name object<strong>en</strong> met vorm<strong>en</strong><br />
van beveiliging die e<strong>en</strong> snel verloop van de overval in de weg staan.<br />
Vraag: `Maar waarom die bank?' R13: `Omdat het snelle bankfes zijn gewoon. Dat<br />
was ook zo'n bank waar je ge<strong>en</strong> gepantserd ding [balie] hebt. (...) Sommig<strong>en</strong> zijn ook<br />
zo gebouwd, daar moet je door twee deur<strong>en</strong> he<strong>en</strong>. Dus dan moet je eerst langs de balie<br />
door e<strong>en</strong> deur <strong>en</strong> dan moet je nog in zo'n hokkie.'<br />
De aanwezigheid van vertrag<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong> als sluiz<strong>en</strong>, buiz<strong>en</strong>post <strong>en</strong> afzonderlijke<br />
kluisruimtes word<strong>en</strong> ook door professionals als hinderlijk ervar<strong>en</strong>.<br />
Zij lat<strong>en</strong> zich echter door hun grotere ervaring met overvall<strong>en</strong> veel<br />
minder verrass<strong>en</strong> door de aanwezigheid van dergelijke beveiligingsmiddel<strong>en</strong>.<br />
Beginners bezitt<strong>en</strong> deze k<strong>en</strong>nis veelal niet <strong>en</strong> word<strong>en</strong> vaak pas door<br />
schade <strong>en</strong> schande wijs. Zoals bij deze nauwelijks voorbereide overval op<br />
e<strong>en</strong> bank met buiz<strong>en</strong>post.<br />
R02: `Wat zie ik nou, to<strong>en</strong> ik daar binn<strong>en</strong> kom? Helemaal ge<strong>en</strong> glas, niks! Dus die<br />
vrouw zit daar, dus ik zet dat pistool zo [gericht op haar hoofd], dus ik zeg: "Tas<br />
vull<strong>en</strong>." En, ja, paniek, "Ik heb ge<strong>en</strong> geld, daar kan ik niet bijkom<strong>en</strong>, het gaat hier<br />
allemaal met computers, met lucht, met buiz<strong>en</strong>." Nou, ik scheld<strong>en</strong> van "godverdomme<br />
is dit e<strong>en</strong> bank? Ik moet geld hebb<strong>en</strong>." Ik zeg: "Hier, die tas die moet je vull<strong>en</strong>."<br />
Schreeuw<strong>en</strong>d dus, hè, allemaal. Ze zegt: "Ja, ik wil het dan wel gaan prober<strong>en</strong>", hè.<br />
En to<strong>en</strong> zag ik haar op die computer tiktiktiktiktik. Ik d<strong>en</strong>k: nou, dat is niks natuurlijk,<br />
dat gaat dus echt met system<strong>en</strong>. En dat bleek ook, want er was ook helemaal ge<strong>en</strong><br />
geldla, niks, daar. Dus, dom! Ik had niet in die bank gekek<strong>en</strong>.'<br />
E<strong>en</strong> andere beginner die e<strong>en</strong> tankstation overviel, vertelde dat hij op e<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong>lijke buit had gerek<strong>en</strong>d. De overvallers hadd<strong>en</strong> berek<strong>en</strong>d dat iedere<br />
automobilist voor gemiddeld dertig tot veertig guld<strong>en</strong> tankt. Op basis van<br />
e<strong>en</strong> ruwe schatting van het aantal klant<strong>en</strong> per dag, verm<strong>en</strong>igvuldigd met<br />
het gemiddelde bedrag dat e<strong>en</strong> klant aan brandstof besteedde, kwam<strong>en</strong> ze<br />
tot e<strong>en</strong> fors bedrag. Deze overvallers wist<strong>en</strong> echter niet dat er slechts e<strong>en</strong><br />
gering bedrag cash aanwezig was <strong>en</strong> dat het overige geld in e<strong>en</strong> grondkluis<br />
verdwe<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor de beheerder van het tankstation onbereikbaar was.<br />
Deze onbek<strong>en</strong>dheid met de verschill<strong>en</strong>de beveiligingsmaatregel<strong>en</strong> maakt<br />
e<strong>en</strong> rationele afweging die leidt tot e<strong>en</strong> bepaalde objectkeuze uiteindelijk<br />
waardeloos.<br />
18 Vooral omdat zij d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> door dreiging met geweld deze maatregel<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> omzeil<strong>en</strong>.
82<br />
Tabel 10: Type overvaller <strong>en</strong> overvalobject<br />
type<br />
Hoofdstuk 6<br />
commerciële overige<br />
geldinstitut<strong>en</strong> object<strong>en</strong><br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers 5 3<br />
beginners 9 14<br />
professionals 9 3<br />
totaal 23 20<br />
Algeme<strong>en</strong> toegepaste <strong>en</strong> bij overvallers bek<strong>en</strong>de beveiligingsmethod<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> stil alarm <strong>en</strong> e<strong>en</strong> camera sorter<strong>en</strong> weinig effect bij beginners. E<strong>en</strong><br />
camera valt in hun og<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig te omzeil<strong>en</strong> door het gezicht te masker<strong>en</strong><br />
of jezelf te grimer<strong>en</strong>. De aanwezigheid van e<strong>en</strong> stil alarm wordt door<br />
deze overvallers ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s geïncorporeerd in de modus operandi; zij zorg<strong>en</strong><br />
ervoor niet langer dan e<strong>en</strong> klein aantal minut<strong>en</strong> in het object te zijn.<br />
Vraag: `Wist jij dat er alarm zat in het postag<strong>en</strong>tschap?' R08: `Ja, maar we hadd<strong>en</strong><br />
geschat, we hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> schatting gemaakt. In de stad hè, hoe lang zou het dur<strong>en</strong> voor<br />
de ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> er zijn? Als we e<strong>en</strong> gemiddelde nem<strong>en</strong> van twaalf auto's in de stad totaal,<br />
dan gaan we kijk<strong>en</strong>, dan kom<strong>en</strong> we ongeveer aan vijf minut<strong>en</strong> dan kunn<strong>en</strong> ze er zijn.<br />
Ze wet<strong>en</strong> van elke bank, "als die overvall<strong>en</strong> wordt, dan moet<strong>en</strong> we die, die <strong>en</strong> die<br />
straat afzett<strong>en</strong>, zo snel mogelijk". Dat is e<strong>en</strong> kwestie van ti<strong>en</strong> minut<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan wet<strong>en</strong> ze<br />
in (...) al welke auto dat het is. Snap je? We ging<strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong>, nou in e<strong>en</strong> minuut dan<br />
kunn<strong>en</strong> ze flink wat geld ingelad<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, na e<strong>en</strong> minuut <strong>en</strong> vijfti<strong>en</strong> second<strong>en</strong> dan zou<br />
die jong<strong>en</strong> toeter<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan zoud<strong>en</strong> we echt moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> dat we wegwez<strong>en</strong>.'<br />
R09: `Camera is niet e<strong>en</strong>s belangrijk want je hebt e<strong>en</strong> bivakmuts op, dus laat die<br />
camera maar kom<strong>en</strong>.' Vraag: `Elk postag<strong>en</strong>tschap heeft toch e<strong>en</strong> stil alarm of niet?'<br />
R09: `Ja natuurlijk, maar die kun jij niet vind<strong>en</strong>. Die zit op de grond of onder de tafel<br />
of ... Daarom, als ik naar binn<strong>en</strong> stap, dan ga ik ervan uit dat die bel al ingedrukt is<br />
dus dat is ge<strong>en</strong> probleem.'<br />
Ondanks de og<strong>en</strong>schijnlijke onverschilligheid van beginners met betrekking<br />
tot bepaalde beveiligingsmaatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong> de in vergelijking met <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
hogere buitverwachting, word<strong>en</strong> commerciële geldinstitut<strong>en</strong><br />
door overvallers van het eerst g<strong>en</strong>oemde type relatief het minst overvall<strong>en</strong><br />
(zie tabel 10).<br />
Onder de commerciële geldinstitut<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> bank<strong>en</strong>, postkantor<strong>en</strong>, postag<strong>en</strong>tschapp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geldtransport<strong>en</strong>. Tot de overige object<strong>en</strong> behor<strong>en</strong> onder<br />
andere juweliers, NS-stations, supermarkt<strong>en</strong>, woning<strong>en</strong> <strong>en</strong> b<strong>en</strong>zinestations.<br />
Uit tabel 10 blijkt dat beginners verhoudingsgewijs veel overvall<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong><br />
op andere object<strong>en</strong> dan commerciële geldinstitut<strong>en</strong>. Dit heeft, naast allerlei<br />
tijdvertrag<strong>en</strong>de beveiligingsmiddel<strong>en</strong> die in deze object<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegepast,<br />
te mak<strong>en</strong> met het beeld dat overvallers van dit type hebb<strong>en</strong> van commerciële<br />
geldinstitut<strong>en</strong>. De algem<strong>en</strong>e houding bij beginners t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
overvall<strong>en</strong> op geldinstitut<strong>en</strong> is dat `je daar aan toe moet zijn'. Eén beginner<br />
wilde al geruime tijd e<strong>en</strong> bank overvall<strong>en</strong> maar durfde dit pas nadat hij<br />
<strong>en</strong>kele b<strong>en</strong>zinestations <strong>en</strong> e<strong>en</strong> supermarkt had overvall<strong>en</strong>. Het zijn deze
De voorbereiding op de overval 83<br />
overvallers die het meest opkijk<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> op bank<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> postkantor<strong>en</strong>.<br />
R25: `Nee, daar war<strong>en</strong> we allemaal te schijterig voor, niet alle<strong>en</strong> ik, ik d<strong>en</strong>k allemaal<br />
wel. Als je ge<strong>en</strong> beroeps b<strong>en</strong>t, dan doe je dat niet. (...) T<strong>en</strong>minste zo zie ik dat, ja of<br />
je moet gek zijn ...'<br />
In de perceptie van beginners zijn bank<strong>en</strong> het moeilijkst te overvall<strong>en</strong>:<br />
R09: `E<strong>en</strong> bank is ook veel moeilijker om te overvall<strong>en</strong> (...) Teg<strong>en</strong>woordig is het bij<br />
bank<strong>en</strong> zo, is er niemand meer binn<strong>en</strong>, dan duwt m<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> knop, klik <strong>en</strong> dan kom je<br />
er niet meer uit ook niet hè.'<br />
De <strong>wanhoop</strong>sovervaller kijkt niet op deze manier op teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bank. Door<br />
zijn onbek<strong>en</strong>dheid met de waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> die heers<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de criminele<br />
subcultuur, d<strong>en</strong>kt hij niet in term<strong>en</strong> van object<strong>en</strong> met veel of weinig<br />
status. Hij wil e<strong>en</strong> overval pleg<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> overval pleeg je natuurlijk op e<strong>en</strong><br />
bank of e<strong>en</strong> postkantoor, niet op e<strong>en</strong> winkel. Het lijkt erop dat de status die<br />
sam<strong>en</strong>gaat met het overvall<strong>en</strong> van commerciële geldinstitut<strong>en</strong>, bij beginners<br />
in eerste instantie zorgt voor e<strong>en</strong> beperking van het aantal overvall<strong>en</strong> op<br />
deze object<strong>en</strong>.<br />
Bij professionals speelt de buitverwachting e<strong>en</strong> belangrijke rol in de<br />
keuze van het object. Zij prober<strong>en</strong> nauwgezet te achterhal<strong>en</strong> of er in het<br />
object veel geld aanwezig is <strong>en</strong> op welke mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dit het best bereikbaar<br />
is. Het zijn vooral deze overvallers die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> met k<strong>en</strong>nis van<br />
het object, <strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de belangrijke informatie prober<strong>en</strong> los te peuter<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> professional die e<strong>en</strong> uiteindelijk e<strong>en</strong> buit van drie ton uit e<strong>en</strong> postkantoor<br />
haalde, omschrijft deze verleidingsstrategie als volgt:<br />
R42: `(...) daar hoor je toch het meeste van, de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die er werk<strong>en</strong>. Je weet dat ze<br />
in e<strong>en</strong> bepaalde koffiet<strong>en</strong>t kom<strong>en</strong>. Je zoekt ze op <strong>en</strong> dan praat je met ze. Niet te nadrukkelijk,<br />
je kan ze toch wel bepaalde uitsprak<strong>en</strong> ontfutsel<strong>en</strong>. Je geeft ze te drink<strong>en</strong><br />
achter elkaar <strong>en</strong> als ze dan half over die bar hang<strong>en</strong> dan krijg je het er wel uit. Je hoeft<br />
niet veel te wet<strong>en</strong>, je hoeft <strong>en</strong>kel maar te wet<strong>en</strong> of er veel geld is. Hoe je binn<strong>en</strong> moet<br />
kom<strong>en</strong>, moet je zelf ontdekk<strong>en</strong>.'<br />
Professionals kiez<strong>en</strong> zelf hun object <strong>en</strong> verzamel<strong>en</strong> daarnaast zelf de noodzakelijk<br />
geachte informatie. De professionals hebb<strong>en</strong> de hoogste buitverwachting.<br />
Het zijn dan ook deze overvallers die het meest b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat<br />
de risico's die met e<strong>en</strong> overval sam<strong>en</strong>gaan, gecomp<strong>en</strong>seerd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> afdo<strong>en</strong>de buit.<br />
R42: 'Ik zeg het, je hoort wel e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> ton in de top [maximaal], zev<strong>en</strong>tig rugg<strong>en</strong> ...,<br />
maar normaal dertig, veertig[duiz<strong>en</strong>d] <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> overval vind ik dat niet de moeite.<br />
Je krijgt dezelfde straf ervoor, dus je probeert e<strong>en</strong> paar ton te pakk<strong>en</strong>.'<br />
Professionals selecter<strong>en</strong> dan ook voornamelijk commerciële geldinstitut<strong>en</strong><br />
als bank<strong>en</strong>, postkantor<strong>en</strong> <strong>en</strong> postag<strong>en</strong>tschapp<strong>en</strong>; object<strong>en</strong> waar gegarandeerd<br />
veel geld aanwezig is. Andersoortige object<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> om deze red<strong>en</strong><br />
verworp<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
R39: `You only do the commercial robberies because you know there is money in the<br />
bank; that's why you do a bank; if you knew there was money in a house, you would<br />
do a house; it doesn't really matter if you are being honest.'
84 Hoofdstuk 6<br />
Niet altijd is de keuze voor e<strong>en</strong> object het gevolg van weloverwog<strong>en</strong> beslissing<strong>en</strong><br />
die de uitkomst zijn van het voorbereidingsproces. Soms is er sprake<br />
van e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>loop van omstandighed<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld hiervan is de professional<br />
die in e<strong>en</strong> café e<strong>en</strong> vrouw ontmoet die hem deelg<strong>en</strong>oot maakt van<br />
e<strong>en</strong> voor de volg<strong>en</strong>de ocht<strong>en</strong>d geplande overval. De overval lijkt e<strong>en</strong>voudig,<br />
omdat e<strong>en</strong> van de op dat mom<strong>en</strong>t in het object aanwezige personeelsled<strong>en</strong><br />
zijn medewerking aan de vrouw heeft toegezegd. Ze vraagt de professional<br />
of hij teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> financiële vergoeding voor het vervoer wil zorg<strong>en</strong>.<br />
Hij stemt hiermee in, maar na op de bewuste ocht<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> aantal ur<strong>en</strong><br />
voor het object tevergeefs op de komst van de vrouw te hebb<strong>en</strong> gewacht,<br />
pleegt hij de overval uiteindelijk zelf.<br />
E<strong>en</strong> andere professional, deel uitmak<strong>en</strong>d van e<strong>en</strong> team van vier daders,<br />
zag na e<strong>en</strong> wek<strong>en</strong>lange voorbereiding op de ocht<strong>en</strong>d van de overval hiervan<br />
af omdat ze naar zijn idee te veel politie bij het object zag<strong>en</strong>. Nog diezelfde<br />
middag pleegd<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> ander object, e<strong>en</strong> bank die ze ook<br />
al e<strong>en</strong> tijdje op het oog hadd<strong>en</strong>. Professionals zegg<strong>en</strong> het belangrijk te vind<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> overval goed voor te bereid<strong>en</strong>, het object met zorg te selecter<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
alvor<strong>en</strong>s de overval te pleg<strong>en</strong> tal van andere afweging<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>, maar<br />
handel<strong>en</strong> hier niet altijd naar.<br />
Professionals beschikk<strong>en</strong> over veel ervaring in het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>.<br />
Door deze opgebouwde routine zijn ze beter voorbereid op e<strong>en</strong> overval<br />
in zijn algeme<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> de situatie tijd<strong>en</strong>s de overval in het bijzonder.<br />
Daarom is e<strong>en</strong> langdurige <strong>en</strong> op het object gerichte voorbereiding vaak niet<br />
noodzakelijk om toch succesvol e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>. Door deze ervaring,<br />
beschikk<strong>en</strong> zij ook over de meeste k<strong>en</strong>nis van allerlei algem<strong>en</strong>e <strong>en</strong> specifieke<br />
beveiligingsmethod<strong>en</strong>.<br />
R05: 'Maar meestal zijn er meerdere [personeelsled<strong>en</strong>] nodig om die kluis te op<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Dan moet je alle<strong>en</strong> oplett<strong>en</strong> wat de code is want die lui hebb<strong>en</strong> onderling ook nog e<strong>en</strong><br />
code, door bijvoorbeeld licht aanstek<strong>en</strong> van de buit<strong>en</strong>verlichting. Als die buit<strong>en</strong>verlichting<br />
dus niet ontstok<strong>en</strong> is dan weet het tweede personeelslid dat ze dus niet naar<br />
binn<strong>en</strong> gaat. Dat zijn dus allemaal ..., eh ding<strong>en</strong>. Plus dat er op sommige kluiz<strong>en</strong> twee<br />
codes zitt<strong>en</strong>, dan kunn<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> code intyp<strong>en</strong>, dan gaat die kluis op<strong>en</strong>, dat is de code<br />
die ze normaal gebruik<strong>en</strong>. Maar er is ook nog e<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong>code, die kan je dus<br />
intyp<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan gaat de kluis ook gewoon op<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> dan gaat er bij het beveiligingsbedrijf<br />
waarbij ze aangeslot<strong>en</strong>, zijn alarm over.'<br />
Professionals zijn er in meerderheid van overtuigd dat elk object overvall<strong>en</strong><br />
kan word<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> goed beveiligd object vormt in hun visie ge<strong>en</strong> belemmering<br />
maar is soms juist e<strong>en</strong> uitdaging de overval tot e<strong>en</strong> goed einde te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
R12: 'Ik vind het wel leuk dat ze steeds beter gaan beveilig<strong>en</strong>. Hoe moeilijker je het<br />
maakt, hoe beter dat is voor de professionele crimineel. Er blijft dan meer over voor<br />
mij.'<br />
R39: 'The more difficult it is, the more of a chall<strong>en</strong>ge it is to me. 1 always find a way<br />
of doing it. Any bank can be robbed, it just dep<strong>en</strong>ds what chance you want to take and<br />
how many people you want involved, but any bank should be possible.'<br />
R27: 'Ja, op het laatst was elke bank te do<strong>en</strong>. Want al do<strong>en</strong>de leer je, weet je. In het<br />
begin ga je alle<strong>en</strong> maar op dat soort bank<strong>en</strong> af, waar het personeel te pakk<strong>en</strong> is. Later<br />
zie je dat dat ook niet hoeft <strong>en</strong> dan leer je 's morg<strong>en</strong>s op het personeel te wacht<strong>en</strong>.'
De voorbereiding op de overval 85<br />
Het is niet zo dat professionals e<strong>en</strong> stoïcijnse houding verton<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte<br />
van beveiliging, ook zij prober<strong>en</strong> object<strong>en</strong> te selecter<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> minimale<br />
beveiliging. Indi<strong>en</strong> de buitverwachting in de og<strong>en</strong> van de professional echter<br />
voldo<strong>en</strong>de hoog is, zal hij meer risico's nem<strong>en</strong>. De m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> onder de<br />
professionals zijn echter verdeeld: sommig<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan dat object<strong>en</strong> die<br />
beveiligd zijn door middel van buiz<strong>en</strong>post <strong>en</strong> sluiz<strong>en</strong>, bijna onmogelijk te<br />
overvall<strong>en</strong> zijn.<br />
R18: `Het gaat nu zo word<strong>en</strong> dat de bank<strong>en</strong> beveiligd word<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong>systeem<br />
waardoor het van b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> of van bov<strong>en</strong> [komt], dat ligt eraan waar de kluis is. E<strong>en</strong><br />
overval daarop is niet echt e<strong>en</strong> overval, dan moet je gaan gijzel<strong>en</strong> want er zit heel veel<br />
tijd in, heel veel tijd. Dus je zou gewoon per z<strong>en</strong>ding, ik noem maar wat, twintigduiz<strong>en</strong>d<br />
naar bov<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Nou voordat die z<strong>en</strong>ding weer geleegd is <strong>en</strong> weer<br />
terug is, dan b<strong>en</strong> je e<strong>en</strong> half uur bezig <strong>en</strong> zoveel tijd heb je gewoon niet.'<br />
Professionals gev<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>als <strong>wanhoop</strong>sovervallers <strong>en</strong> beginners, de voorkeur<br />
aan object<strong>en</strong> met weinig klant<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> er op het mom<strong>en</strong>t van de<br />
overval toch veel klant<strong>en</strong> aanwezig zijn, wacht de professional indi<strong>en</strong><br />
mogelijk tot het rustig is.<br />
Professionals zijn, net als beginners, bereid instrum<strong>en</strong>teel geweld uit te<br />
oef<strong>en</strong><strong>en</strong> als dit tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> overval nodig blijkt te zijn. Zij gaan het verst in<br />
de afweging van risico's in relatie tot de te behal<strong>en</strong> buit. Door hun grotere<br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ervaring met het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> professionals e<strong>en</strong><br />
beter besef van de gevar<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>gaan met de aanwezigheid van veel<br />
klant<strong>en</strong> <strong>en</strong> personeel in e<strong>en</strong> object. Ondanks de voorkeur voor e<strong>en</strong> zo gering<br />
mogelijk aantal klant<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de de overval, zal de professional niet<br />
schrom<strong>en</strong> klant<strong>en</strong> te bedreig<strong>en</strong> als dit nodig is. In teg<strong>en</strong>stelling tot <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
speelt bij professionals de bereidheid tot het toepass<strong>en</strong><br />
van zware dreiging of (instrum<strong>en</strong>teel) geweld slechts e<strong>en</strong> geringe rol in het<br />
afwegingsproces dat leidt tot de keuze van e<strong>en</strong> object. Beginners verton<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van dit aspect overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> met professionals, ook zij zijn<br />
bereid tot het aanw<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van zwaardere dreiging of het toepass<strong>en</strong> van<br />
instrum<strong>en</strong>teel geweld.<br />
6.3 `Aflegg<strong>en</strong>' van het object<br />
`Aflegg<strong>en</strong>' is overvallersjargon voor e<strong>en</strong> heel scala aan voorbereidingshandeling<strong>en</strong>.<br />
Over het algeme<strong>en</strong> wordt deze term gereserveerd voor het observer<strong>en</strong><br />
van het object. Het verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van de omgeving <strong>en</strong> de aanrij- <strong>en</strong><br />
vluchtroute, het noter<strong>en</strong> van het aantal personeelsled<strong>en</strong>, de drukke <strong>en</strong> kalme<br />
mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, tijdstipp<strong>en</strong> waarop geldauto's arriver<strong>en</strong>, <strong>en</strong>zovoort.<br />
Lang niet alle overvallers bested<strong>en</strong> hier tijd aan, het zijn vooral professionals<br />
die hier ver in gaan. Eén van h<strong>en</strong> beschrijft aan de hand van e<strong>en</strong><br />
overval van e<strong>en</strong> typische <strong>wanhoop</strong>sovervaller waarom dit `aflegg<strong>en</strong>' voor<br />
hem zo belangrijk is.<br />
R39: 'It is walking into an unknown situation. He didn't know how many customers<br />
were in that bank. He knows nothing about those people. It is a highly dangerous situation<br />
to go into. As far as l'm concerned. He got away with it; he was lucky. But I've<br />
done one of them; 1 know it was <strong>en</strong>ough for me; I nearly had a bloody heartfailure.'
86 Hoofdstuk 6<br />
Vraag: 'What happ<strong>en</strong>d?' R39: 'It was just the unknown, that gave me the thing. 1 like<br />
to know. I like the odds to be cut down before 1 ev<strong>en</strong> start, in my favor. It's a<br />
business, and the business is not being caught, getting away with the crime.'<br />
Professionals die afwijk<strong>en</strong> van hun gebruikelijke objectkeuze, nem<strong>en</strong> veelal<br />
de tijd om het object uitgebreid af te legg<strong>en</strong>. Op het mom<strong>en</strong>t dat ze, na<br />
bijvoorbeeld e<strong>en</strong> aantal Rabobank<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>, besluit<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
postkantoor te pakk<strong>en</strong>, prober<strong>en</strong> ze nauwgezet te achterhal<strong>en</strong> of ze hun<br />
modus operandi moet<strong>en</strong> wijzig<strong>en</strong>. Deze daders observer<strong>en</strong> het object gedur<strong>en</strong>de<br />
e<strong>en</strong> periode van <strong>en</strong>kele dag<strong>en</strong> tot wek<strong>en</strong> om de dagelijkse routine te<br />
ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, prober<strong>en</strong> in contact te kom<strong>en</strong> met het personeel om zodo<strong>en</strong>de<br />
e<strong>en</strong> inschatting te kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> over het verzet dat valt te verwacht<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
tracht<strong>en</strong> ook buit<strong>en</strong> op<strong>en</strong>ingstijd<strong>en</strong> personeelsled<strong>en</strong> te ontmoet<strong>en</strong>. Als professionals<br />
e<strong>en</strong>maal e<strong>en</strong> bepaalde modus operandi met succes hebb<strong>en</strong> toegepast,<br />
zijn zij - net als beginners <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervallers - g<strong>en</strong>eigd deze<br />
werkwijze bij gelijksoortige object<strong>en</strong> te continuer<strong>en</strong>. Door het grote aantal<br />
overvall<strong>en</strong> dat zij inmiddels hebb<strong>en</strong> gepleegd, kunn<strong>en</strong> deze daders het<br />
`aflegg<strong>en</strong>' bij overe<strong>en</strong>komstige object<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> minimum beperk<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong><br />
relatief korte tijd-van <strong>en</strong>kele ur<strong>en</strong> tot hooguit e<strong>en</strong> dag-bekijk<strong>en</strong> ze de<br />
vluchtroute <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tueel het interieur van het object. Ervaring gecombineerd<br />
met efficiëntie <strong>en</strong> de zekerheid t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het succesvolle verloop<br />
van de overval, draagt ertoe bij dat ze binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dag de beslissing<br />
om e<strong>en</strong> bepaald object te overvall<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> omzett<strong>en</strong> in de daad.<br />
R27: `Ervaring maakt de man. (...) Want op het laatst is het gewoon routine. In het<br />
begin ga je nog helemaal schema's mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> dit, wel ti<strong>en</strong> keer die bank<br />
aflegg<strong>en</strong>. Op het laatst ging<strong>en</strong> we gewoon de avond van te vor<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>. (...) In<br />
het begin duurde het misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> week, voordat je 'm werkelijk pakte. En later was<br />
het binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dag gebeurd.'<br />
Deze vakkundigheid, die sam<strong>en</strong>gaat met e<strong>en</strong> steeds groter word<strong>en</strong>de zekerheid,<br />
ontbreekt vooralsnog bij de meeste beginners. Twijfel over het verloop<br />
van de overval is ook e<strong>en</strong> van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> dat deze daders meer tijd<br />
nodig hebb<strong>en</strong> om de overval uiteindelijk te pleg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> besluiteloosheid die<br />
zich mede uit in het voortdur<strong>en</strong>d opschort<strong>en</strong> van de overval.<br />
R41: 'E<strong>en</strong> beetje terughoud<strong>en</strong>d hè, van: je kan wel alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bank ingaan <strong>en</strong> zo, <strong>en</strong><br />
het lukt misschi<strong>en</strong> ook wel, maar als je het nooit gedaan hebt ... Je houdt er toch<br />
rek<strong>en</strong>ing mee dat er in e<strong>en</strong> keer iemand achter je kan staan of zo; je moet toch iemand<br />
hebb<strong>en</strong> die bij je is. Zo dacht ik er althans over. Maar op het laatst interesseerde me<br />
dat ook niet meer. Het is niet zo ver gekom<strong>en</strong> dat ik alle<strong>en</strong> erg<strong>en</strong>s naar binn<strong>en</strong> b<strong>en</strong><br />
gegaan, maar ...'<br />
Beginners stopp<strong>en</strong> in vergelijking met professionals minder <strong>en</strong>ergie in het<br />
aflegg<strong>en</strong> van het object. Dit hangt deels sam<strong>en</strong> met het gegev<strong>en</strong> dat beginners<br />
relatief vaak overvall<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong> op basis van e<strong>en</strong> tip. De zes beginners<br />
die e<strong>en</strong> overval pleegd<strong>en</strong> naar aanleiding van e<strong>en</strong> tip, hadd<strong>en</strong> groot vertrouw<strong>en</strong><br />
in het waarheidsgehalte van de informatie <strong>en</strong> zag<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong><br />
deze gekochte k<strong>en</strong>nis te controler<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tweede aspect is de bek<strong>en</strong>dheid<br />
met het object. Vier beginners hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> object geselecteerd waarmee ze<br />
vertrouwd war<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld hiervan is de beginner die e<strong>en</strong> postag<strong>en</strong>t-
De voorbereiding op de overval 87<br />
schap in e<strong>en</strong> bakkerij overviel waar hij gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> zijn<br />
brood kocht.<br />
De meeste aandacht van beginners gaat tijd<strong>en</strong>s het aflegg<strong>en</strong> uit naar de<br />
vluchtroute <strong>en</strong> e<strong>en</strong> plek waar e<strong>en</strong> vluchtauto neergezet kan word<strong>en</strong>. Vrijwel<br />
alle beginners wet<strong>en</strong> voor ze de overval pleg<strong>en</strong>, hoe ze het best van het<br />
object kunn<strong>en</strong> vlucht<strong>en</strong>. Daarnaast komt het bij deze daders regelmatig<br />
voor dat ze tijd<strong>en</strong>s het aflegg<strong>en</strong> het object met e<strong>en</strong> bezoekje verer<strong>en</strong>. M<strong>en</strong><br />
wisselt geld of koopt wat <strong>en</strong> probeert tegelijkertijd het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander te<br />
wet<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong> over beveiliging of het personeel.<br />
R19: 'Dan hoor je dat er af <strong>en</strong> toe e<strong>en</strong> flinke partij geld ligt <strong>en</strong> op die <strong>en</strong> die dag, je<br />
controleert het <strong>en</strong> je gaat er af <strong>en</strong> toe e<strong>en</strong>s naar toe (...)' Vraag: 'Waar let je dan op?'<br />
R19: 'De reactie van die man [ambt<strong>en</strong>aar achter het loket], hoe is die, zal het e<strong>en</strong><br />
makkelijk slachtoffer wez<strong>en</strong>.'<br />
R09: 'Maar we zijn er e<strong>en</strong> paar keer langs gered<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik ging er e<strong>en</strong> keer e<strong>en</strong> briefje<br />
van ƒ250 wissel<strong>en</strong> om te kijk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> week daarna zijn we naar binn<strong>en</strong> gegaan.' Vraag:<br />
'Bij dat wissel<strong>en</strong>, waar let je dan op?' R09: 'Je kijkt gewoon hoe het in elkaar zit,<br />
kijk<strong>en</strong> hoeveel deur<strong>en</strong> ze in moet, kijk<strong>en</strong> hoe die deur in elkaar zit, of er ge<strong>en</strong> cijferslot<br />
opzit, dat is ook nog wel e<strong>en</strong>s, dat gekut allemaal. En kijk<strong>en</strong> of er nog meer m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
zitt<strong>en</strong>, kantoortjes of zo, camera.'<br />
Dit lijkt veel op het aflegg<strong>en</strong> zoals dat door professionals gebeurt. Professionals<br />
echter bezoek<strong>en</strong> object<strong>en</strong> waarmee ze nog ge<strong>en</strong> ervaring hebb<strong>en</strong><br />
opgedaan, e<strong>en</strong> aantal ker<strong>en</strong>. Beginners die tijd<strong>en</strong>s de voorbereiding de<br />
beveiliging of de personeelsled<strong>en</strong> in het object observer<strong>en</strong>, do<strong>en</strong> dit hooguit<br />
e<strong>en</strong>maal. Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele beginner knoopte in ' op<strong>en</strong>bare geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> contact<strong>en</strong><br />
aan met personeelsled<strong>en</strong> om via h<strong>en</strong> informatie te achterhal<strong>en</strong>.<br />
Drie <strong>wanhoop</strong>sovervallers <strong>en</strong> twee beginners hebb<strong>en</strong> zelfs helemaal ge<strong>en</strong><br />
aandacht aan het aflegg<strong>en</strong> besteed omdat ze e<strong>en</strong>voudigweg niet wist<strong>en</strong> welk<br />
object ze zoud<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong>. Zij beperkt<strong>en</strong> zich tijd<strong>en</strong>s de voorbereiding tot<br />
het verkrijg<strong>en</strong> van wap<strong>en</strong>s <strong>en</strong> vervoermiddel<strong>en</strong>, ging<strong>en</strong> na <strong>en</strong>ige tijd op pad<br />
<strong>en</strong> zocht<strong>en</strong> al gaande e<strong>en</strong> geschikt object uit.<br />
R17: 'Nee, ik heb hem helemaal niet voorbereid. E<strong>en</strong> mes in het foedraal. Die had ik<br />
zelf gemaakt, ik kon hem zo onder de arm hang<strong>en</strong>. Ik stap op de fiets <strong>en</strong> ik d<strong>en</strong>k:<br />
welke zal ik nem<strong>en</strong>? Ik zat echt uit te kijk<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> winkel, ik d<strong>en</strong>k: daar is e<strong>en</strong><br />
boekhandel daar. Die is druk, ik k<strong>en</strong>de die boekhandel wel, hij zat bij mij in de buurt.'<br />
M<strong>en</strong> kan niet bewer<strong>en</strong> dat er helemaal ge<strong>en</strong> afweging<strong>en</strong> gemaakt word<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het te overvall<strong>en</strong> object, maar van e<strong>en</strong> gedeg<strong>en</strong> voorberei-<br />
ding is hier ge<strong>en</strong> sprake. Deze daders besliss<strong>en</strong> op het allerlaatste mom<strong>en</strong>t<br />
of e<strong>en</strong> object geschikt is. Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele professional gaat op e<strong>en</strong> dergelijke<br />
manier te werk; er is bij h<strong>en</strong> altijd sprake van <strong>en</strong>ige vorm van aflegg<strong>en</strong>.<br />
Tot slot van deze paragraaf zull<strong>en</strong> we bezi<strong>en</strong> welk tijdsverloop er zit<br />
tuss<strong>en</strong> het mom<strong>en</strong>t waarop het besluit tot e<strong>en</strong> overval g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> is, <strong>en</strong> de<br />
daadwerkelijke uitvoering ervan. De hypothese zou kunn<strong>en</strong> zijn dat de<br />
professional meer tijd gebruikt om de overval voor te bereid<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervaller impulsiever te werk gaat, wat tot uitdrukking zou<br />
moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in de geringere tijdspanne die ligt tuss<strong>en</strong> beslissing tot <strong>en</strong><br />
uitvoering van de overval. Tabel 11 geeft e<strong>en</strong> overzicht per type.
88 Hoofdstuk 6<br />
Tabel 11: Type overvaller <strong>en</strong> tijdsverloop vanaf beslissing tot <strong>en</strong> uitvoering van de overval<br />
type tijdsverloop<br />
< 1 dag > 1 dag<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers 6 2<br />
beginners 6 17<br />
professionals 5 5<br />
totaal 17 24<br />
Er bestaat e<strong>en</strong> significante sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> tijdsverloop <strong>en</strong> type (p
De voorbereiding op de overval 89<br />
hal<strong>en</strong> dan dat ze kom<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> bank. Dus wij d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: dan ligt het meeste er.<br />
Plus als het 8 uur, 9 uur is, de meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zijn dan nog thuis, het is dan nog<br />
niet echt overdrev<strong>en</strong> druk.'<br />
Bov<strong>en</strong>staande uitspraak is van e<strong>en</strong> beginner afkomstig. Overvallers van dit<br />
type speculer<strong>en</strong> meer dan dat ze de beschikking hebb<strong>en</strong> over feitelijke informatie<br />
over het object op basis waarvan m<strong>en</strong> uiteindelijk e<strong>en</strong> weloverwog<strong>en</strong><br />
beslissing neemt. Professionals beschikk<strong>en</strong> veelal meer dan beginners over<br />
`inside-information'. Zij d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> dat er op bepaalde tijdstipp<strong>en</strong><br />
meer geld ligt maar wet<strong>en</strong> dit ook vaak.<br />
Vraag: `Waarom 's ocht<strong>en</strong>ds?' R05: `Omdat m<strong>en</strong> 's ocht<strong>en</strong>ds dus de kluis opmaakt van<br />
... M<strong>en</strong> gebruikt [de ocht<strong>en</strong>d] om de kluis op<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>, bij de Rabobank dan, hoe<br />
het op e<strong>en</strong> andere bank is, weet ik niet precies -bij e<strong>en</strong> Rabobank gebruikt m<strong>en</strong> dus,<br />
als m<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> winkelc<strong>en</strong>trum zit, cassettes, die dus 's avonds allemaal in e<strong>en</strong> nachtkluis<br />
zijn gegooid, die haalt m<strong>en</strong> er 's morg<strong>en</strong>s uit <strong>en</strong> die cassettes heeft m<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
kasbox. Die telt m<strong>en</strong> dan na, <strong>en</strong> m<strong>en</strong> heeft startgeld (...) Dus 's morg<strong>en</strong>s heb je dus de<br />
geleg<strong>en</strong>heid dat je de kas pakt <strong>en</strong> de cassettes die m<strong>en</strong> dan dus aan het tell<strong>en</strong> is <strong>en</strong><br />
aan het opmak<strong>en</strong> is. (...) De deur gaat op<strong>en</strong>, de kluis is op<strong>en</strong>, de kas zijn ze aan het<br />
opmak<strong>en</strong>. Wij prober<strong>en</strong> dus het liefst de eerste klant<strong>en</strong> te zijn.'<br />
Het is ge<strong>en</strong> vaste regel commerciële geldinstitut<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> 's ocht<strong>en</strong>ds of net<br />
voor sluitingstijd te overvall<strong>en</strong>. Professionals - <strong>en</strong> in mindere mate beginners<br />
- houd<strong>en</strong> bijvoorbeeld ook rek<strong>en</strong>ing met de tijd<strong>en</strong> waarop geldwag<strong>en</strong>s<br />
het object bezoek<strong>en</strong>, <strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> het object indi<strong>en</strong> mogelijk net hierna.<br />
Ook hier blijft het tijdstip echter gerelateerd aan de buitverwachting.<br />
Overvallers hebb<strong>en</strong> bij de planning van overvall<strong>en</strong> op andersoortige<br />
object<strong>en</strong> als b<strong>en</strong>zinepomp<strong>en</strong> <strong>en</strong> winkels, net als bij commerciële geldinstitut<strong>en</strong>,<br />
voorkeur<strong>en</strong> voor bepaalde dag<strong>en</strong> <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>. Deze object<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bij<br />
voorkeur niet 's ocht<strong>en</strong>ds overvall<strong>en</strong> maar juist aan het einde van e<strong>en</strong> werkdag<br />
of op koopavond als er veel geld aanwezig is.<br />
R23: 'Bij zo'n uitz<strong>en</strong>dbureau betal<strong>en</strong> ze elke vrijdag. Dan hebb<strong>en</strong> ze ongeveer f 30.000.<br />
(...) Misschi<strong>en</strong> heb je m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die daar werk<strong>en</strong>, die zegg<strong>en</strong>: "Ik moet mijn geld altijd<br />
's morg<strong>en</strong>s om half elf hal<strong>en</strong>." (...) Dus als je dan naar binn<strong>en</strong> gaat, dan pak je ook al<br />
dat geld. En als je om 2 uur 's middags gaat dan zijn er al weer e<strong>en</strong> paar die hun geld<br />
hebb<strong>en</strong> opgehaald. Dus daar rek<strong>en</strong> je gewoon op, dat zoek je dan wel uit. T<strong>en</strong>minste,<br />
ik wel.'<br />
Het gekoz<strong>en</strong> tijdstip hangt niet alle<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> met de te verwacht<strong>en</strong> drukte,<br />
de buitverwachting <strong>en</strong> het type object, maar ook met de wijze waarop het<br />
object is beveiligd. E<strong>en</strong> bank met e<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong> balie vergt e<strong>en</strong> andere modus<br />
operandi dan e<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> bank met e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> balie. In e<strong>en</strong> bank van<br />
het laatste type kan de overvaller het personeel direct bedreig<strong>en</strong> <strong>en</strong> is hij<br />
niet gebaat bij de aanwezigheid van klant<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> het personeel echter<br />
fysiek gescheid<strong>en</strong> is van de klant<strong>en</strong>, zal de overvaller alle<strong>en</strong> door middel<br />
van e<strong>en</strong> indirecte bedreiging van klant<strong>en</strong> de overval succesvol kunn<strong>en</strong> doorvoer<strong>en</strong>.<br />
Overvallers die e<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> dergelijk object plann<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> tijdstip kiez<strong>en</strong> waarop er in elk geval klant<strong>en</strong> aanwezig zijn <strong>en</strong> zijn dus<br />
juist gebaat bij <strong>en</strong>ige drukte in het object.<br />
Het geplande tijdstip van de overval heeft ook te mak<strong>en</strong> met de ligging<br />
van het object. E<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> geldinstituut dat binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> winkelc<strong>en</strong>-
90 Hoofdstuk 6<br />
trum is gesitueerd, moet - indi<strong>en</strong> de overvaller de grote drukte voor wil<br />
zijn -op e<strong>en</strong> maandagocht<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> gepland.<br />
Behalve de bov<strong>en</strong>staande overweging<strong>en</strong> bij het kiez<strong>en</strong> van het tijdstip in<br />
<strong>en</strong>gere zin, lijkt er ook e<strong>en</strong> seizo<strong>en</strong>effect te bestaan. Van d<strong>en</strong> Eshof <strong>en</strong> van<br />
der Heijd<strong>en</strong> (1990) mak<strong>en</strong> hier melding van. Volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> ligt het aantal<br />
overvall<strong>en</strong> in de herfst <strong>en</strong> in de winter beduid<strong>en</strong>d hoger dan gedur<strong>en</strong>de de<br />
twee andere seizo<strong>en</strong><strong>en</strong>. Onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich slechts in geringe<br />
mate uitgelat<strong>en</strong> over de invloed van het seizo<strong>en</strong>. Slechts e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling, met<br />
name onder de professionals, heeft hier uitgesprok<strong>en</strong> ideeën over.<br />
R42: 'Je doet het zo weinig mogelijk zomers, dan is het te mooi weer. Dan is het e<strong>en</strong><br />
beetje raar gezicht als je met e<strong>en</strong> knotje [opgerolde bivakmuts] op loopt <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dikke<br />
jas. In de winter is het e<strong>en</strong> normaal gezicht.'<br />
Ofschoon slechts weinig overvallers zich expliciet uitlat<strong>en</strong> over de invloed<br />
van het seizo<strong>en</strong>, blijkt uit de data waarop de overvall<strong>en</strong> zijn gepleegd dat<br />
de voorkeur wordt gegev<strong>en</strong> aan de donkere periodes van het jaar. Naast het<br />
feit dat ze met hun kleding - opgerolde bivakmuts<strong>en</strong> <strong>en</strong> veel kler<strong>en</strong> om hun<br />
figuur te verhull<strong>en</strong> - minder opvall<strong>en</strong>, zijn er in deze seizo<strong>en</strong><strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
minder m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op straat aanwezig. Dit betek<strong>en</strong>t minder kans gesignaleerd,<br />
herk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> uiteindelijk gepakt te word<strong>en</strong>.<br />
6.5 Kiez<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong> van hulpmiddel<strong>en</strong><br />
Daders hebb<strong>en</strong> voor het uitvoer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval weinig nodig. Zij kunn<strong>en</strong><br />
die in principe met e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> vervoermiddel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> imitatiewap<strong>en</strong> volbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Toch bedi<strong>en</strong><strong>en</strong> de meeste overvallers zich van echte (vuur)wap<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
gestol<strong>en</strong> vervoermiddel<strong>en</strong>. Bij de aanschaf van beide hulpmiddel<strong>en</strong> do<strong>en</strong><br />
zich twee problem<strong>en</strong> voor; geld èn contact<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die de dader deze<br />
goeder<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verschaff<strong>en</strong>. Overvallers die ge<strong>en</strong> wap<strong>en</strong>s bezitt<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong><br />
deze erg<strong>en</strong>s moet<strong>en</strong> l<strong>en</strong><strong>en</strong> of kop<strong>en</strong>. Dit impliceert dat de dader over contact<strong>en</strong><br />
moet beschikk<strong>en</strong> die in staat zijn de vuurwap<strong>en</strong>s te lever<strong>en</strong>. In de<br />
tweede plaats zal de dader over voldo<strong>en</strong>de financiële middel<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
beschikk<strong>en</strong> om zich de eig<strong>en</strong>aar van e<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>.<br />
Wanhoopsovervallers ontbreekt het vaak aan beide. Zij beschikk<strong>en</strong> lang<br />
niet altijd over de juiste contact<strong>en</strong> <strong>en</strong> meestal ook niet over het geld om aan<br />
e<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> kunstschilder die de kleurstoff<strong>en</strong><br />
zwart <strong>en</strong> vermiljo<strong>en</strong> m<strong>en</strong>gde <strong>en</strong> deze verf in e<strong>en</strong> injectiespuit deed, pleegde<br />
hiermee zijn eerste overval.<br />
R17: `Later dacht ik, ook e<strong>en</strong> rare gedachte natuurlijk, als ik nou zeg dat ik slecht bij<br />
kas zit, misschi<strong>en</strong> geeft hij het geld zo wel. Ik d<strong>en</strong>k: ja, dat doet hij niet, dus ik moet<br />
hem bedreig<strong>en</strong> met iets. Ik d<strong>en</strong>k: e<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong>, ik heb helemaal ge<strong>en</strong> geld <strong>en</strong> ik weet<br />
niet waar ik het vind<strong>en</strong> moet. Dus maar met e<strong>en</strong> spuit.'<br />
Deze <strong>wanhoop</strong>sovervaller wist met de toevoeging `Dit is e<strong>en</strong> spuit gevuld<br />
met geïnfecteerd bloed, besmet met hepatitis' bij de slachtoffers voldo<strong>en</strong>de<br />
angst te creër<strong>en</strong> om deze overval succesvol te do<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong>. De <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
die de overval met meer ervar<strong>en</strong> daders pleg<strong>en</strong>, mak<strong>en</strong><br />
vaak wel gebruik van e<strong>en</strong>. echt vuurwap<strong>en</strong>.
De voorbereiding op de overval 91<br />
Vraag: `Hoe kun je gewoon e<strong>en</strong> pistool kop<strong>en</strong>, hoe weet je dat, ik zou het niet wet<strong>en</strong><br />
waar te gaan?' R10: 'Ah jawel joh, ja ik was ook net zo e<strong>en</strong> leek als jij b<strong>en</strong>t, maar ik<br />
wist wel als ik dat café binn<strong>en</strong> b<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik zie die jong<strong>en</strong>s daar <strong>en</strong> ik vraag ze: "Waar<br />
kan ik e<strong>en</strong> pistool kop<strong>en</strong>?", dan wet<strong>en</strong> zij geheid wel e<strong>en</strong> adres. Zo kwam ik er ook<br />
achter. Ik ging erhe<strong>en</strong> nadat zij voor mij e<strong>en</strong> afspraak hadd<strong>en</strong> gemaakt <strong>en</strong> ik heb zo'n<br />
ding gekocht.' Vraag: 'Wat kost zo'n wap<strong>en</strong>?' R10: 'Voor e<strong>en</strong> redelijke betaal je ƒ 800<br />
<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> nieuwe betaal je f 1500 tot f 2000 voor, dus nog helemaal niet gebruikt.<br />
Maar ik had gewoon e<strong>en</strong> tweedehandse gekocht, ik dacht: ik gebruik hem toch niet.'<br />
Vaker echter kiez<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervallers voor e<strong>en</strong> imitatiewap<strong>en</strong> of e<strong>en</strong><br />
ongelad<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong>.<br />
De meeste beginners <strong>en</strong> professionals hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> probleem bij het aanschaff<strong>en</strong><br />
van vuurwap<strong>en</strong>s. Door de vele contact<strong>en</strong> die ze met andere criminel<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> ze deze gemakkelijk verkrijg<strong>en</strong>.<br />
Vraag: 'En wap<strong>en</strong>s?' R03: `Die hadd<strong>en</strong> we ook. Daar kwam<strong>en</strong> zij [mededaders] mee<br />
aanzett<strong>en</strong>. Dat wordt gewoon geregeld. Als je e<strong>en</strong> tijdje meedraait in dat wereldje dan<br />
weet je hoe je via via daaraan moet kom<strong>en</strong>.'<br />
R08: `Als jij inbreekt, dan k<strong>en</strong> je helers <strong>en</strong> als je bij e<strong>en</strong> goede grote heler binn<strong>en</strong><br />
komt - die zit wel e<strong>en</strong>s met e<strong>en</strong> schouderholster aan - dan zie je dat gewoon. Dan<br />
vraag je: "Hoe ziet zo'n ding eruit, wat kost dat nou eig<strong>en</strong>lijk?'-<br />
De kost<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong> zijn afhankelijk van het type <strong>en</strong> het al dan<br />
niet gebruikt zijn van het wap<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tweedehands vuurwap<strong>en</strong> is vooral<br />
goedkoper omdat er aan het bezit van e<strong>en</strong> dergelijk wap<strong>en</strong> meer risico's<br />
verbond<strong>en</strong> zijn. E<strong>en</strong> beginner legt uit welke gevar<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gaan met het<br />
gebruik van e<strong>en</strong> tweedehands wap<strong>en</strong>.<br />
R09: `Nooit e<strong>en</strong> tweedehands wap<strong>en</strong> kop<strong>en</strong> hè.' Vraag: 'Nee?' R09: 'Nee, als er nou<br />
iemand mee doodgeschot<strong>en</strong> is, staat er niet op. En ze betrapp<strong>en</strong> jou met dat ding, dan<br />
krijg jij de schuld, dan hang je. Dan kun je wel zegg<strong>en</strong>: "Dat heb ik van hem gekocht."<br />
Nee, je hangt mooi. Of [er is] e<strong>en</strong> overval mee gebeurd, keer toevallig in het<br />
plafond geschot<strong>en</strong>, die kogel die hal<strong>en</strong> ze er wel uit. Ze hoev<strong>en</strong> maar te schiet<strong>en</strong> <strong>en</strong>.ze<br />
wet<strong>en</strong> het hè. Kijk in die loop [daar] zitt<strong>en</strong> altijd bepaalde groev<strong>en</strong> in hè, <strong>en</strong> die kom<strong>en</strong><br />
in de kogel ook te zitt<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> riotgun <strong>en</strong> van e<strong>en</strong> jachtgeweer wet<strong>en</strong> ze het<br />
niet. Dat is allemaal hetzelfde, dat heeft met de loop verder niks te mak<strong>en</strong>. Dat zijn<br />
allemaal kogeltjes, die draai<strong>en</strong> rond.'<br />
Meer ervar<strong>en</strong> daders zull<strong>en</strong> dan ook altijd e<strong>en</strong> nieuw vuurwap<strong>en</strong> bij de<br />
overval gebruik<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s bov<strong>en</strong>staande beginner hoeft e<strong>en</strong> nieuw wap<strong>en</strong><br />
niet e<strong>en</strong>s zo duur te zijn want `dan heb je voor f 300 e<strong>en</strong> mooi wap<strong>en</strong>tje.<br />
E<strong>en</strong> Uzi [machinepistool] heb je al voor f 1500 (...) <strong>en</strong> in België heb je<br />
zo'n shotgun voor ƒ700.' E<strong>en</strong> andere beginner beweert dat 'e<strong>en</strong> riotgun<br />
misschi<strong>en</strong> vijfti<strong>en</strong>, achtti<strong>en</strong> meier kost, e<strong>en</strong> automatisch pistool kost rond de<br />
duiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> gewoon pistool kost acht-, neg<strong>en</strong>honderd guld<strong>en</strong>, als<br />
het e<strong>en</strong> ouwe is zeshonderd.' E<strong>en</strong> professional komt tot overe<strong>en</strong>komstige<br />
prijz<strong>en</strong>: 'Zeg maar, je hebt e<strong>en</strong> neg<strong>en</strong> millimeter nodig, daar betaal je twee<strong>en</strong>e<strong>en</strong>halve<br />
rug voor. Wij hebb<strong>en</strong> altijd zo'n pomper bij ons, zo'n riot heet<br />
dat, nou <strong>en</strong> dat kost gemiddeld f 1500 of zoiets.' Automatische wap<strong>en</strong>s<br />
ligg<strong>en</strong> qua prijs dus beduid<strong>en</strong>d hoger dan e<strong>en</strong> revolver <strong>en</strong> e<strong>en</strong> pistool. E<strong>en</strong><br />
overval levert in die zin niet alle<strong>en</strong> geld op, maar kost in eerste instantie<br />
vaak ook geld. Overvallers moet<strong>en</strong> invester<strong>en</strong> in wap<strong>en</strong>s, kleding (schoe-
92 Hoofdstuk 6<br />
n<strong>en</strong>, bivakmuts<strong>en</strong>, handscho<strong>en</strong><strong>en</strong>, gelijksoortige t<strong>en</strong>ues) <strong>en</strong> vervoermiddel<strong>en</strong><br />
alvor<strong>en</strong>s ze tot de uitvoering kunn<strong>en</strong> overgaan.<br />
R09: 'Ik had beter de hele dag kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>, dan had ik nog wat verdi<strong>en</strong>d. Het kost<br />
vaak ook nog geld. Ja, e<strong>en</strong> brommer gekocht, je hebt dit gekocht, e<strong>en</strong> helm gekocht.<br />
Kijk, ik ga daar voor zo'n ding [voor e<strong>en</strong> overval] ge<strong>en</strong> helm jatt<strong>en</strong>. Dus e<strong>en</strong> helm,<br />
f 120, e<strong>en</strong> brommer ƒ350. Ik was zo al f 500 kwijt voor dat kutgeintje. Kost me ƒ500<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> auto. We hadd<strong>en</strong> er ook speciaal e<strong>en</strong> auto voor gekocht, maar die kun je erna<br />
ook nog gebruik<strong>en</strong>. Dik f 1500 kwijt <strong>en</strong> dan ...'<br />
Veel professionals hoev<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> nieuwe overval ge<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong>s te<br />
kop<strong>en</strong>, meestal bezitt<strong>en</strong> zij verschill<strong>en</strong>de wap<strong>en</strong>s. Deze daders kunn<strong>en</strong> zich<br />
tijd<strong>en</strong>s hun voorbereiding beperk<strong>en</strong> tot het `aflegg<strong>en</strong>' van het te overvall<strong>en</strong><br />
object. Wap<strong>en</strong>s, kleding <strong>en</strong> vervoermiddel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> te all<strong>en</strong> tijde binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> aantal ur<strong>en</strong> geregeld word<strong>en</strong>. Voor veel professionals is het voorbereid<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> onderdeel van hun lev<strong>en</strong>swijze geword<strong>en</strong>,<br />
e<strong>en</strong> activiteit waar zij bijna full-time mee bezig zijn; het maakt deel uit van<br />
hun dagelijkse lev<strong>en</strong>.<br />
R23: 'Je b<strong>en</strong>t er elke dag mee bezig. Je moet auto's klaar hebb<strong>en</strong> staan, je wap<strong>en</strong>s<br />
moet<strong>en</strong> goed zijn. Je le<strong>en</strong>t wat uit aan jong<strong>en</strong>s, weet je, <strong>en</strong> daar moet je weer achteraan,<br />
wap<strong>en</strong>s dan hè. En zo leef je er elke dag mee. Bivakmuts<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong>. Dan kon<br />
ik gewoon daar <strong>en</strong> daar he<strong>en</strong> gaan <strong>en</strong> m'n spulletjes hal<strong>en</strong>; ik wist dat het er lag.'<br />
R39: 'I think crime; wh<strong>en</strong> I'm driving, I'm looking and watching, without ev<strong>en</strong><br />
knowing it. Sometimes something will just catch me and 1 will pull my car over and<br />
say: "What was that?" And 1'11 stop and watch something. Something 1 hadn't noticed<br />
before. And it will start from there. Maybe I see a security van at a bank which has a<br />
very nice position. 1 say "OK" clock the time and everything. I'll come back the next<br />
day and the next day, and I'll keep coming back till 1 see it there again. And wh<strong>en</strong><br />
1 see it there again, 1 can watch the procedure. Who goes in, how long it takes,<br />
blablabla.'<br />
Professionals hebb<strong>en</strong> ook de minste moeite met het verzorg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> of<br />
meer vervoermiddel<strong>en</strong>. Zij verker<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vaak betere financiële positie <strong>en</strong><br />
beschikk<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> uitgebreider netwerk van criminele contact<strong>en</strong>. Dit stelt<br />
h<strong>en</strong> in de geleg<strong>en</strong>heid de auto teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaalde vergoeding te lat<strong>en</strong> stel<strong>en</strong>.<br />
Vaak gaat dit sam<strong>en</strong> met het lat<strong>en</strong> neerzett<strong>en</strong> van de auto op e<strong>en</strong> door<br />
de overvaller te bepal<strong>en</strong> plek. Het lat<strong>en</strong> stel<strong>en</strong> kost in het algeme<strong>en</strong> 500<br />
guld<strong>en</strong> per auto; als de auto daarnaast op e<strong>en</strong> afgesprok<strong>en</strong> plek wordt neergezet,<br />
loopt de prijs op tot 1000 guld<strong>en</strong>. Sommige professionals kiez<strong>en</strong><br />
vanuit de gedachte dat het veiliger is als zo min mogelijk m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun<br />
omgeving van de overval af wet<strong>en</strong>, er echter juist voor om de auto zelf te<br />
stel<strong>en</strong>. Beginners stel<strong>en</strong> de vluchtauto meestal zelf omdat ze het geld er niet<br />
voor hebb<strong>en</strong> dit te lat<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, of gebruik<strong>en</strong> -zoals het mer<strong>en</strong>deel van de<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers - e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> vervoermiddel.<br />
E<strong>en</strong> overvaller die zelf zijn auto's steelt, moet de nodige k<strong>en</strong>nis van<br />
zak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
R15: 'E<strong>en</strong> Toyota Corolla haal je weg met e<strong>en</strong> schaar. E<strong>en</strong> Fiat 127 haal je weg met<br />
e<strong>en</strong> theelepeltje. E<strong>en</strong> Ford Taunus die haal ik gewoon met e<strong>en</strong> ouwe Ford Taunussleutel.<br />
Alle Opels die steel ik met e<strong>en</strong> guld<strong>en</strong>.'
De voorbereiding op de overval<br />
Tabel 12: Type overvaller <strong>en</strong> gebruik van scanners<br />
type totaal scanner<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers 8 2<br />
beginners 23 3<br />
professionals 12 9<br />
totaal 43 14<br />
Om te wet<strong>en</strong> of de slachtoffers e<strong>en</strong> stil-alarmknop hebb<strong>en</strong> ingedrukt, drag<strong>en</strong><br />
sommige overvallers e<strong>en</strong> scanner bij zich. Zodra de melding van de<br />
overval op de politiefrequ<strong>en</strong>tie wordt doorgev<strong>en</strong>, ontvang<strong>en</strong> de overvallers<br />
die op de scanner <strong>en</strong> wet<strong>en</strong> ze dat ze zich uit de voet<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. Dat<br />
de politie direct na de melding veelal overgaat op `gescrambelde' boodschapp<strong>en</strong>,<br />
doet dan niet veel meer ter zake; de overvallers zijn ervan op de<br />
hoogte dat de politie onderweg is. Het gebruik van scanners is voornamelijk<br />
wijd verbreid bij professionals. Van onze 12 respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die tot het<br />
type `professional' behor<strong>en</strong>, hanteerd<strong>en</strong> er 9 e<strong>en</strong> scanner tijd<strong>en</strong>s de laatste<br />
overval. Van de 23 beginners maakt<strong>en</strong> drie hiervan gebruik <strong>en</strong> twee van de<br />
acht <strong>wanhoop</strong>sovervallers uit onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong>groep ded<strong>en</strong> dat ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
(zie tabel 12).<br />
Blijkbaar leert m<strong>en</strong> ook in internationaal verband van elkaar. E<strong>en</strong> Engelse<br />
respond<strong>en</strong>t merkte over het gebruik van scanners op:<br />
R39: 'Yeah, we used scanners. They're more rare in England, but we used scanners.<br />
We got the idea from Holland actually. You can't get the damned things in England so<br />
easily; in Holland they're so easy to get. In England there is a police restriction on<br />
them.'<br />
6.6 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
De voorbereiding<strong>en</strong> die kom<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> bij het pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval, zijn<br />
in dit hoofdstuk onderverdeeld in e<strong>en</strong> vijftal categorieën: het kiez<strong>en</strong> van de<br />
mededaders, het kiez<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> object, het `aflegg<strong>en</strong>' van het object, het<br />
kiez<strong>en</strong> van het tijdstip van de overval <strong>en</strong> het kiez<strong>en</strong> <strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong> van hulpmiddel<strong>en</strong>.<br />
Voor al deze categorieën geldt dat er grote verschill<strong>en</strong> bestaan<br />
tuss<strong>en</strong> de drie typ<strong>en</strong> die onderscheid<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Zo pleegt de <strong>wanhoop</strong>sovervaller zijn overvall<strong>en</strong> meestal alle<strong>en</strong>, de<br />
beginner over het algeme<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> relatief grote groep <strong>en</strong> de professional<br />
met e<strong>en</strong> klein team van vertrouwde mededaders. Vooral de professional<br />
kan bog<strong>en</strong> op uitgebreide contact<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de subcultuur van overvallers <strong>en</strong><br />
heeft dus de minste moeite met het vind<strong>en</strong> van geoef<strong>en</strong>de teamled<strong>en</strong>. Om<br />
zijn onzekerheid te verberg<strong>en</strong>, pleegt de beginner de overval met e<strong>en</strong> aantal<br />
bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die niet noodzakelijk ervaring hebb<strong>en</strong> met dit delict. Omdat de<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervaller vrijwel ge<strong>en</strong> contact<strong>en</strong> heeft, is hij op zichzelf aangewez<strong>en</strong>.<br />
Bij het kiez<strong>en</strong> van mededaders is het sleutelwoord `vertrouw<strong>en</strong>'.<br />
93
94 Hoofdstuk 6<br />
Bij het kiez<strong>en</strong> van het object speelt de buitverwachting voornamelijk e<strong>en</strong><br />
rol bij beginners <strong>en</strong> in nog sterkere mate bij professionals. Wanhoopsovervallers<br />
hebb<strong>en</strong> hier veel minder oog voor, zij kijk<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>al naar beveiliging<br />
<strong>en</strong> het aantal aanwezige klant<strong>en</strong> <strong>en</strong> personeelsled<strong>en</strong> <strong>en</strong> relater<strong>en</strong> dit<br />
aan het geweld dat ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> te moet<strong>en</strong> toepass<strong>en</strong>. De tweede factor die<br />
bepal<strong>en</strong>d is voor de objectkeuze, heeft betrekking op de pakkans. Dit aspect<br />
wordt door overvallers op uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> gedefinieerd. De<br />
pakkans wordt bepaald door allerlei situationele omstandighed<strong>en</strong>: de aanwezigheid<br />
van verschill<strong>en</strong>de beveligingsmaatregel<strong>en</strong>, de ligging van het<br />
object, hoeveelheid personeel <strong>en</strong> klant<strong>en</strong> <strong>en</strong> het soort object.<br />
Beginners bested<strong>en</strong> relatief veel aandacht aan aspect<strong>en</strong> die binn<strong>en</strong> het<br />
object geleg<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>; met name de verschill<strong>en</strong>de beveiligingsmethod<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> in de gat<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong>. Zij hebb<strong>en</strong> daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong>, met uitzondering<br />
van de vluchtweg, minder oog voor aspect<strong>en</strong> die buit<strong>en</strong> het object geleg<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong>. Indi<strong>en</strong> de overvaller professioneler wordt, richt hij zijn att<strong>en</strong>tie<br />
steeds meer op allerlei factor<strong>en</strong> die buit<strong>en</strong> het object ligg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> professional<br />
is kritischer <strong>en</strong> gaat nauwgezetter te werk dan e<strong>en</strong> beginner bij zijn<br />
keuze van e<strong>en</strong> object. Het lijkt erop dat beginners meer met oogklepp<strong>en</strong><br />
werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij h<strong>en</strong> het pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval, naast andere eerder beschrev<strong>en</strong><br />
motiev<strong>en</strong>, vooralsnog tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> doel op zichzelf is. Door het pleg<strong>en</strong><br />
van overvall<strong>en</strong> verkrijg<strong>en</strong> ze het door h<strong>en</strong> zo gew<strong>en</strong>ste prestige.<br />
Bij de voorbereiding wordt door professionals nauwkeurig geobserveerd.<br />
Dit wordt het `aflegg<strong>en</strong>' van het object g<strong>en</strong>oemd. Dit aflegg<strong>en</strong> komt minder<br />
vaak voor bij <strong>wanhoop</strong>sovervallers <strong>en</strong> beginners. Dit komt onder andere tot<br />
uitdrukking in de tijd tuss<strong>en</strong> de beslissing tot de overval <strong>en</strong> de uitvoering<br />
ervan. Bij <strong>wanhoop</strong>sovervallers is die het kortst: minder dan e<strong>en</strong> dag.<br />
E<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d aspect betreft de geringe bereidheid tot geweld onder de<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers. Dit resulteert in het gebruik van imitatie- of ongelad<strong>en</strong><br />
wap<strong>en</strong>s. Deze overvallers zull<strong>en</strong> dan ook bij zelfs geringe teg<strong>en</strong>werking<br />
de overval opgev<strong>en</strong>. Beginners <strong>en</strong> professionals zijn bereid tot<br />
instrum<strong>en</strong>teel geweld. Dit varieert van verbaal geweld tot fysiek geweld.<br />
De meeste overvall<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gepleegd in de donkere maand<strong>en</strong> van het<br />
jaar, de uitdossing die overvallers gebruik<strong>en</strong>, valt dan minder op. Bij het<br />
kiez<strong>en</strong> van het tijdstip wordt voornamelijk rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> met de aanwezigheid<br />
van klant<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verwachting van e<strong>en</strong> hoge buit. Dit speelt bij<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers e<strong>en</strong> minder promin<strong>en</strong>te rol. Veel van deze overvallers<br />
zijn blij met elk bedrag dat zij buitmak<strong>en</strong>.<br />
In principe kunn<strong>en</strong> overvallers toe met weinig hulpmiddel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> auto,<br />
e<strong>en</strong> wap<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vermomming. Veel professioneel werk<strong>en</strong>de overvallers<br />
gebruik<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> scanner om de politieradio af te luister<strong>en</strong>.<br />
In zijn algeme<strong>en</strong>heid varieert de graad van voorbereiding <strong>en</strong> rationaliteit<br />
per type overvaller. De <strong>wanhoop</strong>sovervaller handelt het meest impulsief <strong>en</strong><br />
bereid het minst voor, de beginners pass<strong>en</strong> e<strong>en</strong> halfslachtig beleid toe. Op<br />
sommige onderdel<strong>en</strong> gaan zij nauwgezet te werk, op andere kan het nog<br />
wel e<strong>en</strong>s knullig verlop<strong>en</strong>. Vooral de professionals k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoge graad<br />
van voorbereiding <strong>en</strong> rationaliteit. Dit uit zich niet zozeer in e<strong>en</strong> langere<br />
voorbereiding alswel doelgerichtheid. Omdat de professional het meest
De voorbereiding op de overval 95<br />
ervar<strong>en</strong> is, k<strong>en</strong>t hij zijn contact<strong>en</strong> <strong>en</strong> weet hij precies welke factor<strong>en</strong> van<br />
belang zijn. Op deze manier kan de voorbereidingstijd bekort word<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
kan zijn <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> tijd effectiever gebruikt word<strong>en</strong>. Dit heeft de op het<br />
eerste gezicht paradoxale omstandigheid tot gevolg dat professionals vrijwel<br />
onvoorbereid toch e<strong>en</strong> succesvolle overval kunn<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong>.
7 De overval<br />
Na de al dan niet gedeg<strong>en</strong> voorbereiding op de overval, komt er e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t<br />
waarop de overval feitelijk gepleegd gaat word<strong>en</strong>. Het verloop van de<br />
overval zelf zal in dit hoofdstuk geanalyseerd word<strong>en</strong> aan de hand van<br />
gedetailleerde beschrijving<strong>en</strong> van twee overvall<strong>en</strong>. Na de integrale beschrijving<br />
van de overvall<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de onderwerp<strong>en</strong> aan de orde<br />
kom<strong>en</strong>: de <strong>en</strong>tree in het object <strong>en</strong> daarmee de definitie van de situatie,<br />
dreiging met <strong>en</strong> gebruik van geweld, de reacties van klant<strong>en</strong> <strong>en</strong> personeel,<br />
de gemoedstoestand van de daders <strong>en</strong> de vraag hoe daders met beveiligingsmaatregel<strong>en</strong><br />
omgaan. Waar nodig word<strong>en</strong> de beschouwing<strong>en</strong> aangevuld met<br />
informatie over andere overvall<strong>en</strong> dan de twee die beschrev<strong>en</strong> zijn.<br />
7.1 Twee cases<br />
Case 1<br />
Ko<strong>en</strong>: 'Richting de bank. Ev<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> of die andere auto er nog stond. Die stond er;<br />
alles was okee. Het is e<strong>en</strong> vierkantje, hoe die winkels staan, <strong>en</strong> in het midd<strong>en</strong> kan je<br />
auto's parker<strong>en</strong>. We hadd<strong>en</strong> die auto daar geparkeerd, zo dicht mogelijk bij die bank.<br />
Motor afgezet. Zijn we uitgestapt. We hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> riot bij ons, zo'n vijfschots <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
45-er. Hij had die riot, ik die 45-er in m'n broekriem. Nou, to<strong>en</strong> liep<strong>en</strong> we alvast naar<br />
die zaak toe. Die muts<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> we zo [naar bov<strong>en</strong>] opgerold, bivakmuts<strong>en</strong>, zoals e<strong>en</strong><br />
gewone wintermuts. We liep<strong>en</strong> heel rustig. Zag<strong>en</strong> eerst wat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>, nou wij<br />
onopvall<strong>en</strong>d in de winkels kijk<strong>en</strong>.'<br />
Vraag: 'Maar kun je dan wel met zo'n geweer over straat?'<br />
Ko<strong>en</strong>: 'Hij zat in e<strong>en</strong> sporttas. Dus dat valt niet op. Kust veilig. Stond<strong>en</strong> we voor die<br />
bank. Met onze rug naar die op<strong>en</strong>ing toe. Nou, ik doe die tas op<strong>en</strong>. Hij pakt die<br />
pomper [riotgun] eruit, die grote, hij trekt die bivakmuts naar b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>, draait zich om<br />
<strong>en</strong> gaat mete<strong>en</strong> naar binn<strong>en</strong>. Ik pak die tas, trek dat ding naar b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> <strong>en</strong> ga naar<br />
binn<strong>en</strong>. En hij houdt mete<strong>en</strong> die hele bank onder schot-dat was al afgesprok<strong>en</strong>: hij<br />
zou de boel onder schot houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik zou het werk do<strong>en</strong>.'<br />
Vraag: 'Hoeveel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er?'<br />
Ko<strong>en</strong>: 'Personeel: e<strong>en</strong> stuk of vier, vijf. En misschi<strong>en</strong> acht m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> [klant<strong>en</strong>], zoiets,<br />
zes. Hij mete<strong>en</strong> door naar de achterkant van de bank, helemaal naar achter<strong>en</strong>. Vandaar<br />
had je e<strong>en</strong> beter overzicht over die hele bank, je hield iedere<strong>en</strong> onder schot.'<br />
Vraag: 'Moest iedere<strong>en</strong> op de grond ligg<strong>en</strong>, of niet?'<br />
Ko<strong>en</strong>: 'Nee, gewoon: niks do<strong>en</strong>, niet beweg<strong>en</strong>. Mete<strong>en</strong> als je binn<strong>en</strong>komt had je rechts<br />
e<strong>en</strong> balie, daar spring ik over <strong>en</strong> daar zat die directeur. T<strong>en</strong>minste: de chef van die<br />
afdeling. Want dat wet<strong>en</strong> we, want die doet de verzekering<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo. Maar die v<strong>en</strong>t zit<br />
niet beveiligd, maar dat is meestal de hoogste piet in die bank. Wij pakk<strong>en</strong> hem, die<br />
meisjes die zat<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> beveiligd hok met geld. Dus ik spring over dat ding, pak die<br />
v<strong>en</strong>t. Ik zeg: "Die deur moet op<strong>en</strong>." Dus hij [chef van de afdeling] zegt teg<strong>en</strong> dat<br />
meisje: "Doe die deur op<strong>en</strong>", maar die meisjes die stond<strong>en</strong> zo [verschrikt] <strong>en</strong> zeid<strong>en</strong>:<br />
"Nee." Ze zei eerst: "Nee." To<strong>en</strong> zei hij: "Doe nou op<strong>en</strong>, kut!" [lacht]. Dus zij die
98 Hoofdstuk 7<br />
deur op<strong>en</strong>do<strong>en</strong>. Ze moet op e<strong>en</strong> knop drukk<strong>en</strong>. Dan gaat er één deur op<strong>en</strong>. Maar er<br />
was nog e<strong>en</strong> deur. Die wou ik mete<strong>en</strong> op<strong>en</strong>mak<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> zei hij; "Dat gaat niet, je<br />
moet eerst die <strong>en</strong>e dichtmak<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan die andere op<strong>en</strong>." Ik zeg: "Dat doe ik niet, die<br />
andere deur die moet op<strong>en</strong>." Hij zegt: "Nee, gaat niet, gaat echt niet, gaat echt niet."<br />
To<strong>en</strong> zei die gabber van me: "Ga maar, het is echt zo, hij heeft gelijk." Dus ik pak die<br />
v<strong>en</strong>t met me mee, ik ga met hem in die ruimte staan, trek die deur dicht, <strong>en</strong> die andere<br />
deur springt op<strong>en</strong>. Dus wij naar binn<strong>en</strong>, geldla, ik zeg teg<strong>en</strong> dat meisje: "Gooi jij die<br />
tas vol", zij gooi<strong>en</strong>, gooi<strong>en</strong>, gooi<strong>en</strong>. Nou, ik zag al dat het weinig was. Ik zeg:<br />
"Buit<strong>en</strong>lands geld!" Zij pakk<strong>en</strong>, pakk<strong>en</strong>. Ik zeg: "Meer, ik moet meer hebb<strong>en</strong>!" Zegt<br />
ze: "Er is niet meer!" Ik zeg: "Ja, daaronder", want ik zag toevallig nog e<strong>en</strong> geldcassette<br />
staan. Zij die op<strong>en</strong>[gemaakt], heel weinig geld, misschi<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> rugg<strong>en</strong> nog erbij<br />
of zo. Nou, erbij gedaan. Ik zeg: "Was dat alles?" Ze zegt: "Ja." Ik zeg: "Okee,<br />
bedankt hè." Ik weer met die v<strong>en</strong>t terug. Ik zeg: "Jij gaat weer mee." Weer in die<br />
beveiligde ruimte [sluis]. V<strong>en</strong>t onder schot, deur dicht, andere deur op<strong>en</strong>, wij eruit. Ik<br />
zeg teg<strong>en</strong> die meisjes: "Jullie ook eruit." Dus zij ook uit die beveiligde ruimte, dan<br />
kunn<strong>en</strong> ze niet meer op die alarmknop drukk<strong>en</strong>. Dus eruit gehaald, deur<strong>en</strong> dicht. Nou,<br />
ik zeg teg<strong>en</strong> hem: "Kom, we gaan." Nou, wij die deur uit, met bivakmuts op, want die<br />
doe je nog niet af hè. Bank uit, met muts.'<br />
Case 2<br />
Gerrie: `E<strong>en</strong> van die jong<strong>en</strong>s gaat kijk<strong>en</strong>. Ging<strong>en</strong> we afsprak<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, weer, opnieuw.<br />
Dus de één zou naar binn<strong>en</strong> gaan om iets te bestell<strong>en</strong> als afleiding met e<strong>en</strong> neppistool.<br />
Dan zou hij op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t zegg<strong>en</strong> van "Dit is e<strong>en</strong> overval", weet je. Dat<br />
vond de ander weer niet goed van "Nee, er moet er één mee." Nou, (...) to<strong>en</strong> werd ik<br />
erbij gehaald van "Ja, Gerrie dan moet jij maar mee", weet je, "Dan ga jij maar<br />
bestell<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan houdt de ander het pistool vast." Ik zeg: "Nee, want ik zou alle<strong>en</strong><br />
maar rijd<strong>en</strong>." "Ja, maar nee, nee, anders kom<strong>en</strong> we er niet uit." Ik zeg: "Ja, godverdomme,<br />
okee, maar dan alle<strong>en</strong> bestell<strong>en</strong>", weet je. Nou, die ander zou het geld<br />
pakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de andere zou op de uitkijk staan. We zat<strong>en</strong> al te mokk<strong>en</strong> "We kunn<strong>en</strong> beter<br />
weggaan", weet je. Wij die oprit naar de parkeerplaats terugrijd<strong>en</strong>, achteruit, die oprit<br />
naar het station. To<strong>en</strong> stopt<strong>en</strong> we bij de pomp. Ik z<strong>en</strong>uwachtig, komt die man naar<br />
buit<strong>en</strong> <strong>en</strong> zegt: "Ja? Zeg het maar." Dus ik zeg: "Volgooi<strong>en</strong> met super." Op e<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t pakt hij e<strong>en</strong> emmer water <strong>en</strong> gaat mijn voorruit schoonmak<strong>en</strong>. Maar<br />
die auto was gestol<strong>en</strong> dus dat motorblokje hing er helemaal uit <strong>en</strong> hij kon het zo zi<strong>en</strong>,<br />
dus ik scheet bagger. Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t stapte ik maar uit <strong>en</strong> ging ik e<strong>en</strong> beetje<br />
met die man prat<strong>en</strong>. Dat ging wel okee, e<strong>en</strong> beetje geintjes mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo. To<strong>en</strong> ging die<br />
jongste naar buit<strong>en</strong>, zesti<strong>en</strong> jaar die wilde per se dat pistool hebb<strong>en</strong> ...'<br />
Vraag: 'Dat echte pistool?'<br />
Gerrie: `Nee, dat namaakpistool, dat andere was e<strong>en</strong> geweer van zes millimeter. Dus<br />
hij stapte uit <strong>en</strong> gaf e<strong>en</strong> seintje van "Kom op, we gaan naar binn<strong>en</strong>." Ik liep heel langzaam<br />
achter hem aan, ik was z<strong>en</strong>uwachtig <strong>en</strong> hij zegt: "Wat moet je hebb<strong>en</strong>, sigarett<strong>en</strong><br />
of ijs of ..." Ik zeg: "Doe maar wat, doe maar wat." Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t liep<strong>en</strong><br />
we naar vor<strong>en</strong>, hij stond rechts voor me <strong>en</strong> ik stond net achter hem, dat was e<strong>en</strong> hele<br />
grote kerel, wel oud maar stevig, dus ik d<strong>en</strong>k: oh Jezus, hebb<strong>en</strong> we dat weer, kom<strong>en</strong><br />
we aan met e<strong>en</strong> neppistool <strong>en</strong> staat zo'n kerel daar. Ik begon te schijt<strong>en</strong>, ik werd echt<br />
bang. Dus op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t zegt die kerel van "Zeg het maar jong<strong>en</strong>s", dus ik<br />
zeg: "Doe maar e<strong>en</strong> pakje Camel." Dus hij draaide zich om <strong>en</strong> to<strong>en</strong> pakt die andere<br />
jong<strong>en</strong> dat pistool <strong>en</strong> zegt: "Ja, dit is e<strong>en</strong> overval." Dus die man die draait zich om <strong>en</strong><br />
die zegt niks <strong>en</strong> die doet niks <strong>en</strong> die kijkt alle<strong>en</strong> maar. En to<strong>en</strong> zei hij: "Kom op met<br />
dat geld, kom op met dat geld", die andere jong<strong>en</strong> dan hè. Die man die blijft staan van<br />
"Wat moet jij nou", weet je dus ik scheet in mijn broek. Ik wist het echt niet meer.'<br />
Vraag: 'Die man nam het niet serieus op dat mom<strong>en</strong>t?'
De overval 99<br />
Gerrie: `Ik weet niet wat hij op dat mom<strong>en</strong>t dacht, maar hij was heel cool weet je, dus<br />
op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t zegt die jong<strong>en</strong>: "Ga maar naar achter<strong>en</strong>." Daar achter was<br />
nog e<strong>en</strong> hokje, je had daar twee ingang<strong>en</strong>, links <strong>en</strong> rechts, e<strong>en</strong> kantoor of zo. Dus hij<br />
zegt zo, met dat [nep]pistool in de hand<strong>en</strong>: "Naar achter<strong>en</strong> toe." Ik zei teg<strong>en</strong> die man:<br />
"Ga nou maar naar achter<strong>en</strong>." Ik probeerde hem gewoon zachtjes aan te rad<strong>en</strong> van<br />
"Toe nou, ga nou", weet je. Ik wist niet wat ik moest do<strong>en</strong>, het was wel e<strong>en</strong> stevige<br />
man maar hij was ook op leeftijd weet je ...'<br />
Vraag: `Jij had op dat mom<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> geweer in je hand<strong>en</strong>?'<br />
Gerrie: `Nee, [ik was] niet gewap<strong>en</strong>d, ik was alle<strong>en</strong> chauffeur dus. Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong><br />
mom<strong>en</strong>t ging hij zich e<strong>en</strong> beetje verzett<strong>en</strong>. Die andere jong<strong>en</strong> begon te schreeuw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
te schreeuw<strong>en</strong>, ik was alle<strong>en</strong> geconc<strong>en</strong>treerd op die man. Hij ging heel langzaam naar<br />
achter<strong>en</strong> <strong>en</strong> to<strong>en</strong> stond hij voor de ingang <strong>en</strong> to<strong>en</strong> wilde hij met zijn hand omhoog <strong>en</strong> ik<br />
zag dat de alarmknop daar zat. Dus ik duw hem e<strong>en</strong> beetje weg, dus hij ook duw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ik ook duw<strong>en</strong>. Maar ik durfde hem niet te slaan. Ja, ik kan dat niet, gewoon iemand<br />
beuk<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarnaast, ik scheet ook nog in mijn broek, dus duw<strong>en</strong>, duw<strong>en</strong> duw<strong>en</strong>. In<br />
e<strong>en</strong> keer zakt hij in elkaar, dus ik d<strong>en</strong>k: wat heeft hij nou. Hij leunt op de tafel, hij<br />
kwam overeind maar hij deed niks meer, dus ik d<strong>en</strong>k: dat zal wel goed zijn. Ik draai<br />
me om <strong>en</strong> ik zie e<strong>en</strong> andere jong<strong>en</strong> de kassa leeghal<strong>en</strong>. Hij zegt: "Ja, daaronder is die<br />
kluis, dat ding is op slot want hij zit op de grond vast." Dus ik kijk weer e<strong>en</strong> keer op<br />
<strong>en</strong> ik zie die man in één keer voorover vall<strong>en</strong>, gorgel<strong>en</strong>d. E<strong>en</strong> hoop lawaai achterin,<br />
geschreeuw van "Wegwez<strong>en</strong>", "Wegwez<strong>en</strong>", <strong>en</strong> allemaal r<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dus ik ook r<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.'<br />
De cases hebb<strong>en</strong> betrekking op e<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> bank <strong>en</strong> e<strong>en</strong> overval op<br />
e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>zinestation. Ze zijn respectievelijk uitgevoerd door professionals <strong>en</strong><br />
beginners. De cases lat<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> deze twee typ<strong>en</strong> goed zi<strong>en</strong>.<br />
Niet alle<strong>en</strong> de manier waarop ze binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanvang mak<strong>en</strong> met<br />
de overval loopt uite<strong>en</strong>, ook blijkt dat de beginners hun aanvankelijke afsprak<strong>en</strong><br />
nog vlak voor de overval wijzig<strong>en</strong>. Ook zijn er duidelijke verschill<strong>en</strong><br />
in de mate van kalmte waarmee de overvallers te werk gaan. De tweede<br />
case neemt dan ook e<strong>en</strong> dramatische w<strong>en</strong>ding, terwijl de eerste op e<strong>en</strong><br />
voorspelbare manier beëindigd wordt.<br />
In de volg<strong>en</strong>de paragraf<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> de cases vergelek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />
aantal belangrijke punt<strong>en</strong>.<br />
7.2 Definitie van de situatie<br />
Elke overvaller zal zijn best do<strong>en</strong> om vanaf het begin van de overval de<br />
situatie onder controle te krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> te houd<strong>en</strong>. Zo zal hij -zowel aan personeel<br />
als aan klant<strong>en</strong> -duidelijk moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> dat het hier e<strong>en</strong> overval<br />
betreft (zie Luck<strong>en</strong>bill, 1981). Overvallers verschill<strong>en</strong> van elkaar in de<br />
wijze waarop zij in het object binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan de aanwezig<strong>en</strong> hun definitie<br />
van de situatie oplegg<strong>en</strong>. Sommig<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> aan in de rij van klant<strong>en</strong><br />
voor het loket <strong>en</strong> wacht<strong>en</strong> tot zij aan de beurt zijn, ander<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> massaal<br />
<strong>en</strong> dreig<strong>en</strong>d binn<strong>en</strong>storm<strong>en</strong>. Hoe dit ook zij, ze zull<strong>en</strong> allemaal duidelijk<br />
moet<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> overval gaande is.<br />
De verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de beide cases op dit punt zijn opvall<strong>en</strong>d. Ko<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zijn medeplichtige gaan zelfverzekerd te werk. Vanaf het mom<strong>en</strong>t dat ze de<br />
auto verlat<strong>en</strong>, gaan ze doelgericht te werk <strong>en</strong> wet<strong>en</strong> precies wat ze staat te
100 Hoofdstuk 7<br />
wacht<strong>en</strong>. Zij houd<strong>en</strong> zich aan de taakverdeling <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de situatie onder<br />
controle. Er is dan ook nauwelijks paniek of verwarring.<br />
Zij kom<strong>en</strong> met groot vertoon van macht binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> prober<strong>en</strong> het personeel<br />
<strong>en</strong> de klant<strong>en</strong> te overdonder<strong>en</strong>. Ze drag<strong>en</strong> bivakmuts<strong>en</strong>, <strong>en</strong> bedreig<strong>en</strong><br />
de slachtoffers met zware wap<strong>en</strong>s. Gerrie daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> laat eerst zijn auto<br />
voltank<strong>en</strong>, maakt e<strong>en</strong> praatje met de bedi<strong>en</strong>de aan de pomp, gaat daarna<br />
met e<strong>en</strong> mededader ongemaskerd het b<strong>en</strong>zinepompstation binn<strong>en</strong>, vraagt<br />
om e<strong>en</strong> pakje Camel, waarop de mededader zijn imitatiewap<strong>en</strong> pakt <strong>en</strong><br />
zegt: `Dit is e<strong>en</strong> overval.'<br />
E<strong>en</strong> beginner, die al e<strong>en</strong> aantal overvall<strong>en</strong> met succes heeft uitgevoerd,<br />
zegt hierover: `Dat zeg ik nooit: "Dit is e<strong>en</strong> overval", stom hè, want dat<br />
wet<strong>en</strong> ze al.' E<strong>en</strong> professional verwoordt het als volgt: `Ja, je laat wel<br />
gelijk merk<strong>en</strong> dat het e<strong>en</strong> overval is natuurlijk, niet dat ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: wat<br />
loopt daar voor vreemde snuiter binn<strong>en</strong>, is dat e<strong>en</strong> nieuwe werknemer? Ze<br />
moet<strong>en</strong> wel onmiddellijk begrijp<strong>en</strong> dat het e<strong>en</strong> overval is natuurlijk.'<br />
De meeste overvallers grijp<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong> aan om de initiële<br />
dreiging zo krachtig mogelijk te mak<strong>en</strong>. Allereerst door zich te vermomm<strong>en</strong>.<br />
Bivakmuts<strong>en</strong>, kous<strong>en</strong>, motorhelm<strong>en</strong>, maskers, skimuts<strong>en</strong>, sjal<strong>en</strong>,<br />
brill<strong>en</strong> of combinaties daarvan word<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> gebruikt om herk<strong>en</strong>ning<br />
te voorkom<strong>en</strong> maar werk<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s afschrikwekk<strong>en</strong>d. Toch hebb<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><br />
daders - onder wie Gerrie - de overval zonder vermomming gepleegd.<br />
Volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> omdat het onmogelijk was om met e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>de<br />
bivakmuts het object te nader<strong>en</strong>, ander<strong>en</strong> war<strong>en</strong> het in de z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong> verget<strong>en</strong><br />
of me<strong>en</strong>d<strong>en</strong> toch niet herk<strong>en</strong>baar te zijn.<br />
R32: `Dus als jij gemaskerd langs die huiz<strong>en</strong> loopt dan zi<strong>en</strong> ze je langskom<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan<br />
wordt er mete<strong>en</strong> alarm geslag<strong>en</strong>.' Vraag: 'Is dat ge<strong>en</strong> overweging om zo'n postkantoor<br />
dan niet te do<strong>en</strong> of is het gevaar om herk<strong>en</strong>d te word<strong>en</strong> niet zo groot?' R32: 'Ja, je<br />
b<strong>en</strong>t niet bek<strong>en</strong>d dus ik bedoel, je b<strong>en</strong>t niet bek<strong>en</strong>d maar het is inderdaad niet echt<br />
slim. Het is wel e<strong>en</strong> risico natuurlijk, maar ja, je doet wel iets op je hoofd, e<strong>en</strong> mutsje<br />
op. En ja ze schrikk<strong>en</strong> meestal ook <strong>en</strong> dan wet<strong>en</strong> ze vaak niet precies meer hoe je<br />
eruitzag.'<br />
Ook wordt wel gebruikgemaakt van valse snorr<strong>en</strong> <strong>en</strong> pruik<strong>en</strong>. Sommig<strong>en</strong><br />
combineerd<strong>en</strong> dit met e<strong>en</strong> gegrimeerd gezicht zoals e<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
die zijn vermomming als volgt beschrijft: `Ik had e<strong>en</strong> bruin gezicht, van die<br />
teint van Miss Hel<strong>en</strong>, van de Hema, zwarte w<strong>en</strong>kbrauw<strong>en</strong>, zwarte contactl<strong>en</strong>z<strong>en</strong>,<br />
zwarte pruik, zwarte snor.' Naast kleding mak<strong>en</strong> overvallers ook<br />
gebruik van hun stem om de slachtoffers te intimider<strong>en</strong>.<br />
R39: `You don't go "hello" [vri<strong>en</strong>delijk], but "on the fucking Hoor! [snauw<strong>en</strong>d]" And<br />
they don't see your face properly, they just see a snarling mask, and they don't want to<br />
look at you. So they couldn't ID [id<strong>en</strong>tify] me. 1 told you, wh<strong>en</strong> 1 go in they don't<br />
ev<strong>en</strong> know what I look like, because I'm snarling and 1 want them to believe that I'll<br />
do what 1 say. And I'll try my best to do that with my face, without having to use a<br />
gun. And it works.'<br />
De meeste overvallers hebb<strong>en</strong> dankzij hun vermomming het idee dat ze<br />
op ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele manier herk<strong>en</strong>d kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Deze daders vind<strong>en</strong> het<br />
dan ook niet bezwaarlijk door de slachtoffers <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele camera's in het<br />
object geobserveerd te word<strong>en</strong>.
De overval 101<br />
R09: `Dat, dat is toch bijna onmogelijk, is dat, kan bijna niet. Ik heb e<strong>en</strong> bivakmuts<br />
op, ze kunn<strong>en</strong> me nooit herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dan, nooit. Kunn<strong>en</strong> ze reuktest<strong>en</strong> do<strong>en</strong> met hond<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> al, dat is allemaal lulkoek. (...) Met e<strong>en</strong> overval maakt het niet uit of je gezi<strong>en</strong><br />
wordt of niet hè. Je wordt gezi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> of er nou iemand bij staat of niet, dat maakt niet<br />
uit. Maar met e<strong>en</strong> inbraak [begint te fluister<strong>en</strong>:] "Hè, er komt iemand aan." Met e<strong>en</strong><br />
overval maakt het niet uit, je gaat naar binn<strong>en</strong> toe, je d<strong>en</strong>kt effe nerg<strong>en</strong>s aan, boem <strong>en</strong><br />
je gaat naar buit<strong>en</strong> <strong>en</strong> je zorgt dat je weg b<strong>en</strong>t.'<br />
Tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> overval moet de dader, om de situatie juist te definiër<strong>en</strong>, gezi<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Het langdurig aankijk<strong>en</strong> door de slachtoffers prober<strong>en</strong> ze echter te<br />
voorkom<strong>en</strong>. Om id<strong>en</strong>tificatie moeilijker te mak<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> ze het contact<br />
met h<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> minimum beperk<strong>en</strong>. Het toepass<strong>en</strong> van de initiële dreiging<br />
moet voor e<strong>en</strong> deel ook in deze context word<strong>en</strong> bezi<strong>en</strong>. Als het slachtoffer<br />
bij de <strong>en</strong>tree van de daders voldo<strong>en</strong>de geïmponeerd raakt <strong>en</strong> angstig wordt,<br />
zal hij het uit zijn hoofd lat<strong>en</strong> h<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> nauwkeurige blik te onderwerp<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> professional legt uit waarom hij de slachtoffers zo snel mogelijk<br />
opsloot.<br />
R42: `Nee, niet dat je aangevall<strong>en</strong> wordt, wel met moeilijke m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> erbij die langdurig<br />
naar je blijv<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong>. Je hebt liever dat ze de andere kant uit kijk<strong>en</strong> natuurlijk. Je hebt<br />
wel bepaalde ding<strong>en</strong>, bepaalde handeling<strong>en</strong> die bek<strong>en</strong>d zijn bij politie of recherche,<br />
links of rechtshandig, hoe groot je b<strong>en</strong>t <strong>en</strong> zo. Het zijn allemaal kleine dingetjes, maar<br />
toch.' Vraag: 'Ja, kun je er daar e<strong>en</strong>s wat van opnoem<strong>en</strong>, je zegt aankijk<strong>en</strong> is vervel<strong>en</strong>d.'<br />
R42: `Ja, als ze te lang naar je kijk<strong>en</strong> ..., ik sluit ze dan ook zo snel mogelijk<br />
op, als er erg<strong>en</strong>s plaats is. (...) Dat ze weinig kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> als je er e<strong>en</strong>tje bij je<br />
moet houd<strong>en</strong> om deur<strong>en</strong> op<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> of de persoon die de kluis moet op<strong>en</strong>mak<strong>en</strong>,<br />
van tevor<strong>en</strong> toch ev<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> ze zegg<strong>en</strong> van "Andere kant opkijk<strong>en</strong>".'<br />
Slechts e<strong>en</strong> klein aantal overvallers gebruikt oogcontact om medewerking<br />
bij de slachtoffers af te dwing<strong>en</strong>. Het gaat hierbij vaak om daders die solitair<br />
te werk gaan <strong>en</strong> die door boos of agressief te kijk<strong>en</strong> meer dreiging <strong>en</strong><br />
angst bij het personeel <strong>en</strong> de klant<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> te creër<strong>en</strong>.<br />
7.3 Dreiging met <strong>en</strong> gebruik van geweld<br />
Eén van de belangrijkste intimidatiemiddel<strong>en</strong> is het nadrukkelijk drag<strong>en</strong> van<br />
wap<strong>en</strong>s of het richt<strong>en</strong> van deze wap<strong>en</strong>s op de slachtoffers. Indrukwekk<strong>en</strong>d<br />
og<strong>en</strong>de vuurwap<strong>en</strong>s als e<strong>en</strong> riotgun, e<strong>en</strong> semi-automatisch geweer waarvan<br />
de loop vaak wordt 'afgezaagd, word<strong>en</strong> vanwege hun afschrikwekk<strong>en</strong>de<br />
uiterlijk met name door professionals veel gebruikt. E<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> zegt over<br />
dit wap<strong>en</strong>: `Ook al b<strong>en</strong> je ge<strong>en</strong> k<strong>en</strong>ner, als jij in die loop kijkt -die is<br />
ongeveer zo groot-ja, dan weet je g<strong>en</strong>oeg.' Zoals de eerste case laat zi<strong>en</strong>,<br />
is e<strong>en</strong> bijkom<strong>en</strong>d voordeel van e<strong>en</strong> riotgun met afgezaagde loop, dat het<br />
gemakkelijk <strong>en</strong> onopvall<strong>en</strong>d in e<strong>en</strong> sporttas vervoerd kan word<strong>en</strong>. In tabel<br />
13 word<strong>en</strong> de gebruikte wap<strong>en</strong>s per overvall<strong>en</strong> object naast elkaar gezet.<br />
Overvallers mak<strong>en</strong> niet altijd gebruik van e<strong>en</strong> gelad<strong>en</strong> wap<strong>en</strong>. Naar<br />
zegg<strong>en</strong> van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> van de vijftig gehanteerde vuistvuurwap<strong>en</strong>s<br />
ongelad<strong>en</strong>, bij e<strong>en</strong> van de vijf gewer<strong>en</strong> was dat ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s het<br />
geval. Deze ongelad<strong>en</strong> wap<strong>en</strong>s word<strong>en</strong> vaak in combinatie met gelad<strong>en</strong>
102 Hoofdstuk 7<br />
Tabel 13: Tijd<strong>en</strong>s de overval gehanteerde wap<strong>en</strong>(s) naar overvalobject<br />
wap<strong>en</strong><br />
bank<br />
object<br />
PTT overig<br />
vuistvuurwap<strong>en</strong> 19 15 16 50<br />
geweer 3 - 2 5<br />
automatisch wap<strong>en</strong> 2 - - 2<br />
riotgun 5 - 4 9<br />
slag-/steekwap<strong>en</strong> 1 1 5 7<br />
namaakwap<strong>en</strong> 2 2 - 4<br />
overig 3 - 1 4<br />
totaal<br />
vuurwap<strong>en</strong>s gebruikt, slechts in e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel geval heeft de dader tijd<strong>en</strong>s de<br />
overval uitsluit<strong>en</strong>d e<strong>en</strong> ongelad<strong>en</strong> of nepwap<strong>en</strong> bij zich. Meestal gaat het<br />
hier om <strong>wanhoop</strong>sovervallers die immers niet bereid zijn tot meer geweld<br />
dan dreiging.<br />
Meer dan <strong>wanhoop</strong>sovervallers zijn beginners <strong>en</strong> professionals van<br />
m<strong>en</strong>ing dat het-met het oog op mogelijke teg<strong>en</strong>werking door de slachtoffers<br />
- toch beter is de overval met gelad<strong>en</strong> wap<strong>en</strong>s uit te voer<strong>en</strong>.<br />
R11: 'Er hoeft maar één boer<strong>en</strong>lul op je af te stapp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> als je niet bereid b<strong>en</strong>t om te<br />
schiet<strong>en</strong>, dan pakt zo'n v<strong>en</strong>t je. (...) Nee, niet de kans gev<strong>en</strong>. Als iemand flink doet<br />
ook. Als er e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> zit <strong>en</strong> die wil flink do<strong>en</strong> <strong>en</strong> je ziet het, schiet 'm e<strong>en</strong> kogel door<br />
z'n poot. Ik zou ertoe bereid wez<strong>en</strong>. Niet omdat die v<strong>en</strong>t flink doet, maar voor het<br />
geval dat ie flinker word<strong>en</strong> wil. E<strong>en</strong> jonge knaap wil voor het meisje van kantoor zi<strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> dat ie lef heeft, <strong>en</strong> wil dolgraag in de krant van "Jongeman jaagt overvallers op<br />
de vlucht." En er is niks walgelijkers dan om zo in de krant te kom<strong>en</strong> [lacht]. Ja, als ik<br />
dat lees: "Oud wijfje in e<strong>en</strong> sigar<strong>en</strong>zaak jaagt rover op de vlucht", dat b<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ge<strong>en</strong><br />
rovers. Nee, want e<strong>en</strong> rover-e<strong>en</strong> goeie - laat zich niet op de vlucht jag<strong>en</strong>. En helemaal<br />
niet door e<strong>en</strong> wijfje van 80 jaar [lacht]. Ik vind het trouw<strong>en</strong>s ook waardeloos ...<br />
Dat b<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ook ge<strong>en</strong> rovers, dat is winkeldiefstal met revolver.'<br />
Net als <strong>wanhoop</strong>sovervallers stell<strong>en</strong> beginners <strong>en</strong> professionals echter dat<br />
de dreiging die van - al dan niet echte, al dan niet gelad<strong>en</strong> - wap<strong>en</strong>s uitgaat,<br />
belangrijker is tijd<strong>en</strong>s de overval dan de k<strong>en</strong>nis van de dader over<br />
deze wap<strong>en</strong>s <strong>en</strong> zijn kundigheid in het hanter<strong>en</strong> ervan.`<br />
Vraag: 'Moet je goed kunn<strong>en</strong> schiet<strong>en</strong>?' R15: 'Totaal niet. Want als jij nog nooit<br />
geschot<strong>en</strong> hebt, <strong>en</strong> ik geef je e<strong>en</strong> wap<strong>en</strong> in je hand<strong>en</strong>, <strong>en</strong> je b<strong>en</strong>t zelfverzekerd, dan<br />
weet ik gewoon dat die andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die hoev<strong>en</strong> jou alle<strong>en</strong> maar ev<strong>en</strong> aan te kijk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> die reager<strong>en</strong> niet e<strong>en</strong>s meer. Die blijv<strong>en</strong> gewoon staan waar ze staan.'<br />
Vraag: 'Echt technische k<strong>en</strong>nis is dus niet nodig?' R24: 'Nee, omdat m<strong>en</strong> zo zwaar<br />
bewap<strong>en</strong>d is. M<strong>en</strong> hecht meer aan het zwaar bewap<strong>en</strong>d zijn <strong>en</strong> aan het weg kunn<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>.'<br />
Zwaar bewap<strong>en</strong>d zijn, bij voorkeur met afschrikwekk<strong>en</strong>de riotguns, is erop<br />
gericht doeltreff<strong>en</strong>d te intimider<strong>en</strong>.<br />
19 Opvall<strong>en</strong>d veel professionals zijn echter wel wap<strong>en</strong>liefhebbers. Ze hebb<strong>en</strong> vaak veel<br />
k<strong>en</strong>nis over de verschill<strong>en</strong>de typ<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> stelt zelf zijn kogels sam<strong>en</strong>.
De overval 103<br />
R39: `I don't use pistols. 1 don't like pistols. 1 always carry a riotgun, because it is<br />
far more intimidating. You might get somebody that might have a go at a pistol. I<br />
personally wouldn't [lacht], because I know people shoot. But you might have somebody<br />
having a go at a little hole like that. Wh<strong>en</strong> they sec a hole like that, they don't<br />
want to know. And if they came too close, and they see a hole that big, they think<br />
about their stomach and forget it. So I intimidate them. It is not because it does more<br />
damage, believe me, it is to stop anybody trying anything. It just intimidates them a lot<br />
more.'<br />
De persoonlijke eig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> de vaardighed<strong>en</strong> die van pas kom<strong>en</strong> bij<br />
het onder controle krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> houd<strong>en</strong> van de overvalsituatie, zijn voor de<br />
overvaller van groter belang. De vakk<strong>en</strong>nis van de overvaller draait meer<br />
rond psychologisch inzicht <strong>en</strong> sociale vaardighed<strong>en</strong> dan om technische<br />
k<strong>en</strong>nis.<br />
Professionals zijn het zwaarst bewap<strong>en</strong>d. Overvallers die deel uitmak<strong>en</strong><br />
van deze professionele teams, hebb<strong>en</strong> maar zeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ongelad<strong>en</strong> of imitatiewap<strong>en</strong><br />
bij zich. Dit in teg<strong>en</strong>stelling tot beginners van wie één dader e<strong>en</strong><br />
gelad<strong>en</strong> wap<strong>en</strong> draagt <strong>en</strong> de ander<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong> ongelad<strong>en</strong> of nepwap<strong>en</strong> bij<br />
zich hebb<strong>en</strong>. Dit laatste is ook het geval bij Gerrie <strong>en</strong> zijn drie mededaders,<br />
zij hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> neppistool <strong>en</strong> één gelad<strong>en</strong> geweer bij zich. Ko<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn<br />
partner daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong> de overval met e<strong>en</strong> riotgun <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kaliber .45<br />
pistool.<br />
De duidelijkheid <strong>en</strong> de snelheid waarmee Ko<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn mededader hun<br />
definitie van de situatie hebb<strong>en</strong> overgebracht, komt tot uitdrukking in het<br />
vervolg van de overval. E<strong>en</strong> van de personeelsled<strong>en</strong> voelt zich dermate<br />
bedreigd dat hij de vrouw<strong>en</strong> in de beveiligde ruimte op ruwe wijze sommeert<br />
de deur te op<strong>en</strong><strong>en</strong>. De `chef van de afdeling' - het directe slachtoffer<br />
van de bedreiging-reageert op e<strong>en</strong> voor de overvallers goede manier.<br />
Professionele overvallers beseff<strong>en</strong> dat ze de mate van bedreiging moet<strong>en</strong><br />
aanpass<strong>en</strong> aan de situatie.<br />
R42: 'Je gaat teg<strong>en</strong> hem aan staan <strong>en</strong> je laat hem het wap<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> je zegt: "Rustig<br />
aan. Ga maar naar binn<strong>en</strong> dan gebeurt je niets", dat zeg je er wel bij, "Ik neem <strong>en</strong>kel<br />
e<strong>en</strong> paar c<strong>en</strong>t<strong>en</strong> mee <strong>en</strong> dan b<strong>en</strong> ik weer weg. Ik laat jullie met rust." Dan zie je toch<br />
wel e<strong>en</strong> bepaalde ..., ze schrikk<strong>en</strong> ontzett<strong>en</strong>d natuurlijk, dat zie je wel, maar als je dan<br />
rustig teg<strong>en</strong> ze praat dan zie je ze toch wel ietsje kalmer word<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat is voor jezelf<br />
ook beter als het e<strong>en</strong> beetje relaxed gaat want de medewerking gaat ev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stukje<br />
prettiger natuurlijk.'<br />
R27: `Meestal als je gaat slaan of schiet<strong>en</strong>, dan rak<strong>en</strong> ze helemaal in paniek <strong>en</strong> dan kan<br />
je niks meer met ze aanvang<strong>en</strong>. Die klapp<strong>en</strong> dicht. En dan kun je schreeuw<strong>en</strong> wat je<br />
wilt, maar die doet niks meer, die is gewoon in e<strong>en</strong> coma, die is dichtgeklapt, daar heb<br />
je niks aan. Je moet die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> er gewoon van overtuig<strong>en</strong> van: als je het niet doet,<br />
krijg je problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> als je het wel doet, krijg je ge<strong>en</strong> problem<strong>en</strong>. Zo moet je prober<strong>en</strong><br />
het te lat<strong>en</strong> overkom<strong>en</strong>. En dan werk<strong>en</strong> ze gewoon mee.'<br />
Lang niet alle overvallers gaan op zo'n `beheerste' manier te werk, e<strong>en</strong><br />
aantal daders komt veel gewelddadiger binn<strong>en</strong>. Het vastpakk<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
slachtoffer, het onmiddellijk uitdel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> klap of het afvur<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kel schot, zijn vorm<strong>en</strong> van geweld die word<strong>en</strong> toegepast om te intimider<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de ernst van de situatie over te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> overdaad aan dreiging<br />
kan ertoe leid<strong>en</strong> dat de overvallers hun doel-medewerking-voorbij-
104 Hoofdstuk 7<br />
schiet<strong>en</strong>, omdat ze de slachtoffers dermate veel angst inboezem<strong>en</strong> dat die<br />
verstijv<strong>en</strong> van schrik <strong>en</strong> tot helemaal niets meer in staat zijn. Ko<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn<br />
mededader zijn, mede dankzij de geslaagde intimidatie van de `chef van de<br />
afdeling', in eerste instantie in hun opzet geslaagd. Gerrie <strong>en</strong> zijn teamg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
zijn duidelijk minder succesvol. De pompbedi<strong>en</strong>de is op ge<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele zichtbare wijze onder de indruk geraakt van de aanwezigheid van<br />
de overvallers, hij blijft gewoon staan, wat de verwarring <strong>en</strong> de z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong><br />
bij de daders <strong>en</strong>kel doet to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. Zij zijn zelfs g<strong>en</strong>oodzaakt `Dit is e<strong>en</strong><br />
overval' te zegg<strong>en</strong>, want voor de slachtoffers blijkt dit tot op dat mom<strong>en</strong>t<br />
nerg<strong>en</strong>s uit.<br />
Wanhoopsovervallers volstaan in de meeste gevall<strong>en</strong> met het uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
van dreiging. Slechts bij één door daders van dit type gepleegde overval is<br />
er meer geweld dan dreiging toegepast. In alle andere gevall<strong>en</strong> is de initiële<br />
dreiging voldo<strong>en</strong>de geweest om het geld te verkrijg<strong>en</strong>, óf werd er teg<strong>en</strong>gewerkt<br />
door de slachtoffers waarop de daders gevlucht zijn.<br />
R38: 'Die eerste overval die mislukte, de allereerste, omdat die vrouw achter de balie<br />
gewoon zei: "Nee, je krijgt ge<strong>en</strong> geld." Nou, stond ik met m'n mond vol tand<strong>en</strong>. Wist<br />
ik veel wat ik moest zegg<strong>en</strong>, wist ik veel dat ik deg<strong>en</strong>e was die in charge was? Ik had<br />
dat pistool niet in m'n hand<strong>en</strong>. Ik was naar binn<strong>en</strong> gelop<strong>en</strong> -<strong>en</strong> ik heb het altijd met<br />
e<strong>en</strong> namaakpistool gedaan, ik heb ge<strong>en</strong> echt wap<strong>en</strong> gebruikt-<strong>en</strong> die vrouw zegt:<br />
"Nee, je krijgt ge<strong>en</strong> geld." Ik b<strong>en</strong> mete<strong>en</strong> weggelop<strong>en</strong>. Ik d<strong>en</strong>k: godverdomme, heb ik<br />
dat? Dus ik teg<strong>en</strong> [mijn mededader] vloek<strong>en</strong>: "Dat wijf dat gaf me niks." Hij zei:<br />
"Stommeling." Nou, to<strong>en</strong> zijn we mete<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> andere bank gered<strong>en</strong>. Hij zegt:<br />
"En nou zet je door!'-<br />
Wanhoopsovervallers verlat<strong>en</strong> meestal direct het object als ze word<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong>gewerkt. E<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling voert de dreiging licht op, maar zal als ook dit<br />
niet succesvol is, het pand verlat<strong>en</strong>. Beginners <strong>en</strong> professionals zijn bereid<br />
verder te gaan dan de initiële dreiging, zij vind<strong>en</strong> het gerechtvaardigd om<br />
bij teg<strong>en</strong>werking de dreiging op te schroev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> professional met e<strong>en</strong><br />
ruime ervaring in het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> zegt hierover: `Dan geef je e<strong>en</strong><br />
flinke waarschuwing, je laat het wap<strong>en</strong> e<strong>en</strong> keer nadrukkelijk zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
schrikt wel af.' Als deze overvallers het noodzakelijk acht<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> zij<br />
geweld uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> om de vereiste medewerking af te dwing<strong>en</strong>. Overvallers<br />
mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> `zinvol' <strong>en</strong> `zinloos' geweld. Geweld dat in<br />
di<strong>en</strong>st staat van het doel van de overval, is in bepaalde situaties acceptabel<br />
<strong>en</strong> daarmee-net als dreiging-intrinsiek verbond<strong>en</strong> aan het pleg<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> overval. Slachtoffers kunn<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>werk<strong>en</strong>:<br />
zij kunn<strong>en</strong> zich passief verzett<strong>en</strong> door tijd te rekk<strong>en</strong>, te gaan schreeuw<strong>en</strong>,<br />
de alarmknop in te drukk<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> discussie met de daders aan te gaan of<br />
e<strong>en</strong>voudigweg geldafgifte te weiger<strong>en</strong>. Slachtoffers die zich actief verzett<strong>en</strong>,<br />
word<strong>en</strong> door overvallers `held<strong>en</strong>' g<strong>en</strong>oemd. Deze held<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> in<br />
de og<strong>en</strong> van de meeste overvallers ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele consideratie. Het grijp<strong>en</strong><br />
naar e<strong>en</strong> wap<strong>en</strong>, het belett<strong>en</strong> van de vlucht of de overvaller prober<strong>en</strong> te<br />
overmeester<strong>en</strong>, zijn vorm<strong>en</strong> van actief verzet die vrijwel altijd gewelddadige<br />
reacties bij de dader(s) oproep<strong>en</strong>.<br />
De verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> beide uitvoering<strong>en</strong> word<strong>en</strong> groter naarmate de<br />
overval vordert. De bankoverval van Ko<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn mededader verloopt
De overval<br />
Tabel 14: Aard van het geweld naar object<br />
geweldsvorm object<br />
bank PTT overig<br />
schiet<strong>en</strong><br />
mishandeling<br />
opsluit<strong>en</strong><br />
vastbind<strong>en</strong><br />
gijzel<strong>en</strong><br />
seksueel geweld<br />
totaal<br />
105<br />
totaal<br />
2 1 5 8<br />
2 3 4 9<br />
1 1 - 2<br />
1 1 4 6<br />
1 - 2 3<br />
- - 1 1<br />
7 6 16 29<br />
soepel, zij krijg<strong>en</strong> uiteindelijk de volledige medewerking <strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> de situatie<br />
volledig onder controle te hebb<strong>en</strong>. Hun k<strong>en</strong>nis van <strong>en</strong> ervaring met het<br />
pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> blijkt uit allerlei details. De k<strong>en</strong>nis van de beveiligingsmiddel<strong>en</strong>,<br />
het in de beveiligde ruimte gaan, het bij zich houd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
voortdur<strong>en</strong>d bedreig<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> slachtoffer, <strong>en</strong> de manier waarop ze het<br />
object verlat<strong>en</strong>, getuig<strong>en</strong> van de professionaliteit van deze overvallers. De<br />
daders verlat<strong>en</strong> na <strong>en</strong>kele minut<strong>en</strong> met de buit het pand <strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> niet<br />
meer geweld dan dreiging.<br />
De meeste overvall<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> dergelijke relatief geweldloze<br />
- zij het niet altijd ev<strong>en</strong> professionele-wijze. Bij de 43 overvall<strong>en</strong> is er<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele keer gericht geschot<strong>en</strong> op klant<strong>en</strong>, in vier gevall<strong>en</strong> is geschot<strong>en</strong><br />
op personeelsled<strong>en</strong>. Tweemaal was het schiet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> reactie op actief verzet<br />
van het personeel, bij de overige ker<strong>en</strong> was er ge<strong>en</strong> direct aanwijsbare<br />
aanleiding. Daarnaast is er viermaal door de daders in de lucht geschot<strong>en</strong><br />
omdat ze het idee hadd<strong>en</strong> dat de slachtoffers niet voldo<strong>en</strong>de geïntimideerd<br />
war<strong>en</strong>, of de overval probeerd<strong>en</strong> te vertrag<strong>en</strong>. Mishandeling in de vorm<br />
van het gev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> klap of e<strong>en</strong> schop moet ook vooral in deze context<br />
word<strong>en</strong> bezi<strong>en</strong>. In, het perspectief van overvallers zijn dit vorm<strong>en</strong> van<br />
`zinvol' geweld waar het slachtoffer `om vraagt' als hij de daders ge<strong>en</strong><br />
medewerking verle<strong>en</strong>t. Opsluit<strong>en</strong> <strong>en</strong> vastbind<strong>en</strong> van de slachtoffers wordt<br />
door de overvallers vooral toegepast als ze er zeker van will<strong>en</strong> zijn dat de<br />
slachtoffers bij hun vlucht niet onmiddellijk alarm slaan. In tabel 14 wordt<br />
het toegepaste geweld in de verschill<strong>en</strong>de object<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong>.<br />
Wat opvalt, is dat juist in de categorie `overig' veel geweld wordt toegepast.<br />
Dit is waarschijnlijk te wijt<strong>en</strong> aan het feit dat veel onervar<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
nerveuze overvallers deze object<strong>en</strong> uitkiez<strong>en</strong>. Hun onervar<strong>en</strong>heid maakt de<br />
kans op het uit de hand lop<strong>en</strong> groter.<br />
Door de vorm<strong>en</strong> van fysiek geweld bij de 43 overvall<strong>en</strong> viel<strong>en</strong> één<br />
gedode werknemer, zev<strong>en</strong> gewonde personeelsled<strong>en</strong> <strong>en</strong> één gewonde klant<br />
te betreur<strong>en</strong>. Eén dader werd door e<strong>en</strong> personeelslid verwond. De verwonding<strong>en</strong><br />
liep<strong>en</strong> uite<strong>en</strong> van blauwe plekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> lichte kneuzing<strong>en</strong> tot zwaar<br />
lichamelijk letsel. Uit e<strong>en</strong> artikel van Van d<strong>en</strong> Eshof <strong>en</strong> Van der Heijd<strong>en</strong><br />
(1990) blijkt dat bij de circa 10.000 tuss<strong>en</strong> 1980 <strong>en</strong> 1990 geregistreerde<br />
overvall<strong>en</strong> 603 gewond<strong>en</strong> <strong>en</strong> 80 dod<strong>en</strong> te betreur<strong>en</strong> viel<strong>en</strong>. Onder h<strong>en</strong>
106 Hoofdstuk 7<br />
bevond<strong>en</strong> zich 21 gewonde <strong>en</strong> 7 gedode daders. Het uit onze gegev<strong>en</strong>s naar<br />
vor<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>de relatief hoge geweldsniveau, is naar alle waarschijnlijkheid<br />
te wijt<strong>en</strong> aan het geringe aantal in onze studie betrokk<strong>en</strong> overvallers. Het<br />
kan niet word<strong>en</strong> begrep<strong>en</strong> als indicatief voor e<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>de tr<strong>en</strong>d in het toepass<strong>en</strong><br />
van geweld bij overvall<strong>en</strong>. Uit jaaroverzicht<strong>en</strong> van de CRI blijkt dat<br />
het aantal overvall<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> jaar dramatisch steeg. Tev<strong>en</strong>s valt<br />
uit de jaaroverzicht<strong>en</strong> op te mak<strong>en</strong> dat hoewel het geweld tijd<strong>en</strong>s overvall<strong>en</strong><br />
absoluut gezi<strong>en</strong> to<strong>en</strong>am, het in verhouding echter gelijk bleef. Het perc<strong>en</strong>tage<br />
overvall<strong>en</strong> waarbij <strong>en</strong>ige vorm van fysiek geweld werd toegepast,<br />
varieert in de jar<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1980 <strong>en</strong> 1991 weliswaar, maar e<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>de lijn<br />
valt hierin niet te ontdekk<strong>en</strong>.<br />
De case van Gerrie <strong>en</strong> zijn mededaders is e<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> op dramatische<br />
wijze uit de hand gelop<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitermate gewelddadige overval. De<br />
pompbedi<strong>en</strong>de raakt, ook na e<strong>en</strong> herhaalde dreiging met het (nep)wap<strong>en</strong>,<br />
niet onder de indruk. De paniek onder de overvallers wordt groter, wat ook<br />
blijkt uit het weifelachtige handel<strong>en</strong> van Gerrie <strong>en</strong> het geschreeuw van zijn<br />
mededader. Als de pompbedi<strong>en</strong>de wordt gesommeerd naar achter<strong>en</strong> te gaan,<br />
probeert hij de alarmknop in te drukk<strong>en</strong>, waarop er e<strong>en</strong> schermutseling tuss<strong>en</strong><br />
hem <strong>en</strong> Gerrie ontstaat. Passief verzet mondt hier uit in actief verzet.<br />
Na <strong>en</strong>ig he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer geduw waarbij Gerrie niet echt durft te slaan, valt de<br />
man op de tafel, waar hij niets meer lijkt te do<strong>en</strong>. Ev<strong>en</strong> later valt hij op de<br />
grond <strong>en</strong> de daders verlat<strong>en</strong> volledig in paniek met e<strong>en</strong> buit van ongeveer<br />
zeshonderd guld<strong>en</strong> het b<strong>en</strong>zinepompstation. Uit dit relaas wordt niet goed<br />
duidelijk wat er nu precies in het object is gebeurd. In e<strong>en</strong> later interview<br />
vertelt Gerrie dat de mededader die buit<strong>en</strong> met het gelad<strong>en</strong> geweer staat,<br />
ook de andere pompbedi<strong>en</strong>de naar binn<strong>en</strong> stuurt, begint te schiet<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarbij<br />
de twee personeelsled<strong>en</strong> treft. E<strong>en</strong> van deze mann<strong>en</strong> overlijdt die nacht<br />
nog t<strong>en</strong> gevolge van de schotwond<strong>en</strong>. Later blijkt dat de dader die tijd<strong>en</strong>s<br />
de overval begint te schiet<strong>en</strong>, vooraf cocaïne heeft g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Gerrie, die<br />
ge<strong>en</strong> drugs gebruikt, zegt hierover: `Die gozer k<strong>en</strong> ik pas twee wek<strong>en</strong> weet<br />
je wel, die was heel rustig, heel normaal, rustig <strong>en</strong> in één keer op dat mom<strong>en</strong>t<br />
gaat hij uit zijn dak (...) Later hoorde ik dat hij coke op had. Ja <strong>en</strong><br />
to<strong>en</strong> kon ik het wel e<strong>en</strong> beetje plaats<strong>en</strong>.' Het blijft moeilijk <strong>en</strong> gevaarlijk<br />
met deze e<strong>en</strong>zijdige informatie stellige uitsprak<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> over hoe deze<br />
geweldsescalatie plaats heeft kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>. Gerrie zelf kan het in elk<br />
geval niet uitlegg<strong>en</strong>: `Die jongste [mededader], die was ook in het kamertje<br />
<strong>en</strong> die zei dat het niet nodig was. Ja, die vertelde ook dat die man die naar<br />
binn<strong>en</strong> was gestuurd, die zat op de grond <strong>en</strong> die deed niks, die zei alle<strong>en</strong><br />
van "Niet do<strong>en</strong>, niet do<strong>en</strong>" <strong>en</strong> to<strong>en</strong> schoot hij toch, ja verklaar dat maar<br />
e<strong>en</strong>s. Ik kan het niet verklar<strong>en</strong>.' Door Gerrie wordt eig<strong>en</strong>lijk alle<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong><br />
over één pompbedi<strong>en</strong>de, over de tweede nog buit<strong>en</strong> staande werknemer<br />
wordt niet veel bek<strong>en</strong>d. De slachtoffers hebb<strong>en</strong>-in de og<strong>en</strong> van de daders<br />
- de overval niet serieus g<strong>en</strong>oeg g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stand gebod<strong>en</strong>.<br />
Waarom e<strong>en</strong> van deze werknemers zich heeft verzet, blijft onduidelijk.<br />
Over de daders is al het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander bek<strong>en</strong>d geword<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> gebrekkige<br />
voorbereiding, e<strong>en</strong> onduidelijke taakverdeling die uiteindelijk niet<br />
werd gehandhaafd, onderlinge m<strong>en</strong>ingsverschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> irritaties, resulter<strong>en</strong> in
De overval 107<br />
e<strong>en</strong> overval die voor de slachtoffers in eerste instantie niet als zodanig herk<strong>en</strong>baar<br />
is. Deze overvallers hebb<strong>en</strong> hun angst niet onder controle kunn<strong>en</strong><br />
houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> volledig gefaald in het op e<strong>en</strong> duidelijke wijze opdring<strong>en</strong><br />
van hun definitie van de situatie. Het bij deze overval in laatste instantie<br />
toegepaste geweld wordt door overvallers betiteld als `zinloos'. Geweld dat<br />
tijd<strong>en</strong>s de overval wordt toegepast <strong>en</strong> niet in di<strong>en</strong>st staat van het doel van<br />
de overval, het controler<strong>en</strong> van de situatie, het brek<strong>en</strong> van ev<strong>en</strong>tuele teg<strong>en</strong>stand<br />
<strong>en</strong> uiteindelijk het verkrijg<strong>en</strong> van geld. E<strong>en</strong> vergelijking met andere<br />
overvall<strong>en</strong> leert dat als `zinloos' geweld wordt gebruikt, meestal sprake is<br />
van e<strong>en</strong> slechte voorbereiding <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> inadequate wijze overbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> van<br />
de definitie van de situatie. Het tijd<strong>en</strong>s de overval toegepaste geweld kan<br />
voor het grootste deel op conto van overvallers van het type beginner word<strong>en</strong><br />
geschrev<strong>en</strong>. Door hun geringe voorbereiding <strong>en</strong> onervar<strong>en</strong>heid in het<br />
pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> zij soms grote moeite met het onder controle<br />
houd<strong>en</strong> van hun nervositeit. Zij zijn vaak minder vaardig in het goed opdring<strong>en</strong><br />
van de definitie van de overvalsituatie, <strong>en</strong> hun verdere wijze van<br />
optred<strong>en</strong> kan bij slachtoffers tot overmoed of tot paniek leid<strong>en</strong>. beginners<br />
zijn in vergelijking met professionals minder bedrev<strong>en</strong> in het omgaan met<br />
<strong>en</strong> controler<strong>en</strong> van hun slachtoffers, waarbij de kans groter wordt dat 'zinvol'<br />
geweld over gaat in `zinloos' geweld. Het zijn dan ook beginners die<br />
in term<strong>en</strong> van geweldstoepassing het meest te ducht<strong>en</strong> zijn.<br />
7.4 Gemoedstoestand van de overvallers<br />
Opvall<strong>en</strong>d is de og<strong>en</strong>schijnlijke koelheid <strong>en</strong> zakelijkheid in de uitvoering<br />
van case 1 (Ko<strong>en</strong>) in vergelijking met de z<strong>en</strong>uwachtige <strong>en</strong> zelfs paniekerige<br />
stemming waarin Gerrie <strong>en</strong> zijn drie mededaders verker<strong>en</strong>.<br />
Lejeune merkt op dat e<strong>en</strong> van de c<strong>en</strong>trale aspect<strong>en</strong> in wat hij de preconfrontatiefase<br />
van de straatroof noemt, de `managem<strong>en</strong>t of fear' betreft.<br />
In de (korte) periode voorafgaande aan de straatroof moet de dader zijn<br />
angst onder controle prober<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> beheers<strong>en</strong> (1977, pp.<br />
129-130). Bijna alle overvallers van commerciële object<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> in de<br />
periode voor de overval nerveus of zelfs angstig te zijn. Deze angst wordt<br />
voor de eerste overval het sterkst ervar<strong>en</strong>, maar neemt af <strong>en</strong> verandert van<br />
karakter naarmate de dader meer succesvolle overvall<strong>en</strong> pleegt. Het is<br />
echter niet zo dat deze angst totaal verdwijnt, zelfs daders met e<strong>en</strong> ruime<br />
ervaring in het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> last hebb<strong>en</strong> van nervositeit<br />
voorafgaande aan de overval. Voor de eerste overval is het vooral de angst<br />
voor het onbek<strong>en</strong>de; daders hebb<strong>en</strong> slechts e<strong>en</strong> vage notie van wat h<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s de uitvoering te wacht<strong>en</strong> staat <strong>en</strong> wet<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> niet hoe zij zull<strong>en</strong><br />
reager<strong>en</strong> op de gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller die één overval<br />
pleegde <strong>en</strong> e<strong>en</strong> professional met e<strong>en</strong> groot aantal overvall<strong>en</strong> op zijn naam,<br />
zegg<strong>en</strong> het volg<strong>en</strong>de over de angst die aan de overval voorafgaat:<br />
R34: `Je staat 's ocht<strong>en</strong>ds op <strong>en</strong> je weet je hebt e<strong>en</strong> afspraak om zo <strong>en</strong> zoveel uur. Je<br />
b<strong>en</strong>t bang, je weet niet wat er komt weet je. Ik heb het nooit gedaan <strong>en</strong> ja ..., je gaat<br />
toch, je gaat met e<strong>en</strong> beetje vrees er naar toe <strong>en</strong> als je e<strong>en</strong>maal binn<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t ...'
108 Hoofdstuk 7<br />
R27: 'Ja, in het begin was er wel angst. Nee, die angst blijft er altijd. In het begin heb<br />
je angst om e<strong>en</strong> beslissing te nem<strong>en</strong> van zal ik wel e<strong>en</strong> overval do<strong>en</strong> of niet? Die angst<br />
is er eerst. Maar later is die angst er niet meer, later heb je angst op het mom<strong>en</strong>t dat je<br />
naar binn<strong>en</strong> moet stapp<strong>en</strong>. T<strong>en</strong>minste ik hè. (...) Ik zei altijd: "Dat durf ik wel." Maar<br />
ik dacht altijd van: dat lukt me niet want dat is veel te heftig. Maar als je het e<strong>en</strong> keer<br />
hebt gedaan ...'<br />
Na de eerste overval heeft de dader veel beter zicht op wat hem te wacht<strong>en</strong><br />
staat èn hoe hij zelf hierop reageert. De angst die door meer ervar<strong>en</strong> daders<br />
nog wordt gevoeld, komt voort uit onzekerheid over de uitkomst van de<br />
volg<strong>en</strong>de overvall<strong>en</strong>. Na <strong>en</strong>kele overvall<strong>en</strong> gepleegd te hebb<strong>en</strong>, verwoord<strong>en</strong><br />
de meeste daders hun nervositeit als e<strong>en</strong> vorm van `drempelvrees' of<br />
'plank<strong>en</strong>koorts'. Deze spanning uit zich bijvoorbeeld in het nauwelijks<br />
kunn<strong>en</strong> slap<strong>en</strong> in de nacht voor de overval, buikpijn<strong>en</strong> of 's ocht<strong>en</strong>ds ge<strong>en</strong><br />
hap door de keel kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>.<br />
Hoe gaan overvallers met deze angst om, op welke wijze neutraliser<strong>en</strong><br />
ze de spanning zodanig dat ze de overval toch kunn<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong>? E<strong>en</strong> gebruikelijke<br />
manier is het op allerlei manier<strong>en</strong> ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van de risico's die met<br />
e<strong>en</strong> overval sam<strong>en</strong>gaan. Uitsprak<strong>en</strong> als 'Ik d<strong>en</strong>k gewoon aan het geld, ik<br />
ga niet d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van oh, wat is dat gevaarlijk', of 'Ik weet gewoon op het<br />
mom<strong>en</strong>t dat ik binn<strong>en</strong> b<strong>en</strong>, dat het dan al gelukt is', zijn hier voorbeeld<strong>en</strong><br />
van. Het herhaaldelijk succesvol pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval <strong>en</strong> het adequaat<br />
kunn<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> op onverwachte omstandighed<strong>en</strong>, geeft de dader ook het<br />
b<strong>en</strong>odigde zelfvertrouw<strong>en</strong> om de volg<strong>en</strong>de overval ondanks de spanning<strong>en</strong><br />
toch weer te pleg<strong>en</strong>.<br />
R39: 'The first time 1 shot that guy - it was my third robbery - 1 knew 1 was capable<br />
of shooting as well. That was a little bonus to myself. Not nice that I shot somebody,<br />
but to know that I can do it also gives you more confid<strong>en</strong>ce. So th<strong>en</strong> there is nothing to<br />
stop you anymore; there is no reason to be nervous anymore. You know you're in<br />
control. It is not a nice philosophy, but that is just the way it w<strong>en</strong>t.'<br />
Sommige meer fatalistisch ingestelde overvallers bagatelliser<strong>en</strong> deze angst<br />
door juist van het slechtste sc<strong>en</strong>ario uit te gaan, met het achterligg<strong>en</strong>de idee<br />
dat het dan bij e<strong>en</strong> mislukking ook niet teg<strong>en</strong>valt. Ander<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> erop dat<br />
het juist goed is om gespann<strong>en</strong> te zijn, het zorgt ervoor dat de overvaller<br />
op zijn qui-vive is. Binn<strong>en</strong> het team is er bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vaak weinig ruimte om<br />
angst te ton<strong>en</strong>. Je mag wel gespann<strong>en</strong> zijn maar je laat dit bij voorkeur niet<br />
zi<strong>en</strong> aan de mededaders.<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot de periode voor de overval bewer<strong>en</strong> de meeste daders<br />
tijd<strong>en</strong>s de uitvoering niet of nauwelijks last te hebb<strong>en</strong> van nervositeit of<br />
angst.<br />
R09: 'Als ik binn<strong>en</strong> sta, heb ik nerg<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong> last van, dat is me wel zo opgevall<strong>en</strong>. Als<br />
ik binn<strong>en</strong> sta, d<strong>en</strong>k ik nerg<strong>en</strong>s meer aan, dan lijkt het alsof dat normaal is, "dit is<br />
het".'<br />
Al beweert bijna elke overvaller tijd<strong>en</strong>s de uitvoering kalm te zijn of slechts<br />
in geringe mate last van z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>, de praktijk wijst soms toch<br />
anders uit. Eén dader werd tijd<strong>en</strong>s de overval zo z<strong>en</strong>uwachtig dat hij op het<br />
mom<strong>en</strong>t dat het geld overhandigd zou word<strong>en</strong>, schreeuw<strong>en</strong>d het pand verliet,<br />
daarbij zijn mededader in vertwijfeling achterlat<strong>en</strong>d. Bij e<strong>en</strong> andere
De overval 109<br />
overval waar het personeel ge<strong>en</strong> haast maakte met het pakk<strong>en</strong> van geld,<br />
riep e<strong>en</strong> teamg<strong>en</strong>oot `Kom nou Klaas, kom nou.' Weer e<strong>en</strong> andere overvaller<br />
pakte de muntstukk<strong>en</strong> van vijf guld<strong>en</strong> één voor één uit e<strong>en</strong> bakje <strong>en</strong><br />
moest er door zijn partner op gewez<strong>en</strong> word<strong>en</strong> dat het wat sneller zou gaan<br />
als hij het bakje ine<strong>en</strong>s in de daarvoor bestemde plastic tas zou ledig<strong>en</strong>. Het<br />
zijn met name de onervar<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonder e<strong>en</strong> goede voorbereiding <strong>en</strong> taakverdeling<br />
te werk gaande overvallers van het type beginner, die tijd<strong>en</strong>s de<br />
uitvoering van de overval blijk gev<strong>en</strong> van nervositeit. Dit is e<strong>en</strong> belangrijk<br />
verschil met professionals die door hun ervaring <strong>en</strong> vaak nauwgezette planning<br />
exact wet<strong>en</strong> wat hun te do<strong>en</strong> staat <strong>en</strong> hier ook naar handel<strong>en</strong>.<br />
Vraag: `B<strong>en</strong> je z<strong>en</strong>uwachtig als je binn<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t?' R18: `Nee, zodra de zaak op e<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t gestart is, vanaf dat mom<strong>en</strong>t is het duidelijk. Je weet precies wat je<br />
do<strong>en</strong> moet <strong>en</strong> je laat je daar helemaal niet van afbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Doe je dat wel, ja God, dan<br />
kan je het beter niet do<strong>en</strong>. Dan kun je beter wegblijv<strong>en</strong>.'<br />
Vraag: 'De meest<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> dat als je binn<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t, het net e<strong>en</strong> film is.' R42: 'Ja, je<br />
maakt het natuurlijk wel bewust mee maar het gaat ... Je weet wat je moet do<strong>en</strong> <strong>en</strong> als<br />
dat allemaal prettig verloopt dan voel je je wel rustig.'<br />
R39: 'Wh<strong>en</strong> I used to do it 1 used to have butterflies in my stomach up and till wh<strong>en</strong> it<br />
started and it w<strong>en</strong>t. Now 1 don't ev<strong>en</strong> get that. 1 Have be<strong>en</strong> doing it so long: I know<br />
what 1 am going to do, and 1 know I will do it right.'<br />
E<strong>en</strong> ander middel om spanning te onderdrukk<strong>en</strong>, is het gebruik van drugs.<br />
Bij 15 van de 43 overvall<strong>en</strong> zijn er door minimaal één dader uit het team<br />
e<strong>en</strong> of meer soort<strong>en</strong> drugs gebruikt. In drie gevall<strong>en</strong> ging het niet om e<strong>en</strong><br />
respond<strong>en</strong>t, maar om e<strong>en</strong> druggebruik<strong>en</strong>de mededader. Vier daders hebb<strong>en</strong><br />
voorafgaande aan de overval hasj gerookt, drie overvallers hebb<strong>en</strong> cocaïne<br />
gebruikt, één speed, twee e<strong>en</strong> combinatie van heroïne <strong>en</strong> cocaïne, één dader<br />
e<strong>en</strong> combinatie van librium <strong>en</strong> alcohol', <strong>en</strong> één overvaller e<strong>en</strong> combinatie<br />
van librium, alcohol <strong>en</strong> cocaïne. Zev<strong>en</strong> van deze overvallers gebruikt<strong>en</strong> in<br />
de periode van de overval regelmatig e<strong>en</strong> of meer soort<strong>en</strong> harddrugs, de<br />
overige vijf categoriseerd<strong>en</strong> zichzelf als geleg<strong>en</strong>heidsgebruikers. De meeste<br />
overvallers-ook die welke drugs gebruik<strong>en</strong>-will<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de overval<br />
clean zijn, omdat ze anders het idee hebb<strong>en</strong> de controle over de situatie te<br />
kunn<strong>en</strong> verliez<strong>en</strong>.<br />
R11: 'Ik voel me het zekerst als ik niks gebruik. Daarom is 's morg<strong>en</strong>s ook e<strong>en</strong> mooie<br />
tijd. Je b<strong>en</strong>t wakker <strong>en</strong> je hebt niks gebruikt. (...) Van e<strong>en</strong> jointje wordt je te rustig.<br />
Daar word je slaperig van. Dan let je niet op. Coke word je te gejaagd van. Heroïne<br />
word je zweverig van. Je kunt het best gewoon stevig in je scho<strong>en</strong><strong>en</strong> staan.'<br />
Dat niet iedere<strong>en</strong> op dezelfde manier op drugs reageert, blijkt uit het volg<strong>en</strong>de<br />
citaat van e<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller die zichzelf in de periode van de<br />
overval `met één be<strong>en</strong> in het graf' aande. Hij omschrijft zijn gemoedstoestand<br />
vlak voor de uitvoering als volgt:<br />
R17: 'Nee, want ik had dus librium, ik had zes fless<strong>en</strong> bier had ik achter elkaar ..., ik<br />
nam drie pill<strong>en</strong> librium, drie keer 25 milligram, dus 75 milligram, dat is behoorlijk,<br />
daar ga jij van out. En zes fless<strong>en</strong> bier op de vrijwel nuchtere maag <strong>en</strong> to<strong>en</strong> begon<br />
alles al e<strong>en</strong> beetje te vertrag<strong>en</strong>. Maar dat wilde ik niet gelov<strong>en</strong>, ik d<strong>en</strong>k: ik fiets wel<br />
lekker, dat gaat okee, ik b<strong>en</strong> relaxed, het loopt niet uit de hand.'
110<br />
Tabel 15: Type overvaller <strong>en</strong> hoogte van de buit<br />
Hoofdstuk 7<br />
type ge<strong>en</strong> buitomvang<br />
buit
De overval 111<br />
Tabel 16: Overvalobject <strong>en</strong> hoogte van de buit volg<strong>en</strong>s respond<strong>en</strong>t <strong>en</strong> justitiegegev<strong>en</strong>s, in<br />
guld<strong>en</strong>s*<br />
volg<strong>en</strong>s respond<strong>en</strong>t volg<strong>en</strong>s justitie<br />
object gem. buit mediaan gem. buit mediaan<br />
bank<strong>en</strong> 73.000 54.000 56.000 37.000<br />
PTT 92.000 9.000 60.000 8.000<br />
overig 43.000 6.000 12.000 2.500<br />
totaal 69.000 43.000<br />
* Overvall<strong>en</strong> waarbij ge<strong>en</strong> geld werd buitgemaakt, zijn niet opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
ners wordt weliswaar e<strong>en</strong> verschil in gemiddelde buithoogte gevond<strong>en</strong> (respectievelijk<br />
f 45.000 <strong>en</strong> f 35.000), maar dit verschil is niet statistisch significant<br />
<strong>en</strong> moet dus aan het toeval toegeschrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De professionele<br />
overvaller daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> maakt gemiddeld f 126.000 buit. Het op het oog al<br />
grote verschil wordt ons statistisch bevestigd door significanti<strong>en</strong>iveaus van<br />
respectievelijk 6% <strong>en</strong> 1% t<strong>en</strong> opzichte van de andere typ<strong>en</strong>. Waarschijnlijk<br />
hang<strong>en</strong> deze verschill<strong>en</strong> in buithoogte sam<strong>en</strong> met twee eerder aan de orde<br />
gekom<strong>en</strong> f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong>. Beginners mak<strong>en</strong> gemiddeld het minst buit. Enerzijds<br />
kan dit toegeschrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aan de vaak wat gebrekkige voorbereiding<br />
-als er al sprake is van voorbereiding-anderzijds hebb<strong>en</strong> beginners de<br />
neiging om de commerciële geldinstitut<strong>en</strong> links te lat<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong>. Beginners<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> voorkeur voor b<strong>en</strong>zinestations, woning<strong>en</strong>, NS-stations, supermarkt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dergelijke. Omdat hier het minste geld voorradig is, wordt hier<br />
ook het minste geld buitgemaakt (zie tabel 16). Dat <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
gemiddeld meer buitmak<strong>en</strong> dan beginners, kan ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s toegeschrev<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> aan de objectkeuze. Bij deze tabel moet word<strong>en</strong> aangetek<strong>en</strong>d dat de<br />
gemiddelde buit de laatste jar<strong>en</strong> onder invloed van buitbeperk<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong>lijk lager is dan in de periode waarin onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
overvall<strong>en</strong> pleegd<strong>en</strong>. In 1991 bedroeg de gemiddelde buit per geslaagde<br />
bankoverval f 33.800.<br />
Overvallers neig<strong>en</strong> naar het overdrijv<strong>en</strong> van de behaalde buit. Dat zi<strong>en</strong><br />
we zowel bij de mediaan' als bij het rek<strong>en</strong>kundig gemiddelde. Uit justitiegegev<strong>en</strong>s<br />
blijkt e<strong>en</strong> veelal lager bedrag buitgemaakt te zijn dan de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zelf aangev<strong>en</strong>. Hoewel uit de gemiddeld<strong>en</strong> opgemaakt zou kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> dat het meeste geld bij de PTT buitgemaakt wordt, moet<strong>en</strong> we constater<strong>en</strong><br />
dat afgaande op de mediaan bij de bank<strong>en</strong> vaker e<strong>en</strong> hoog bedrag<br />
wordt buitgemaakt. Dit verschil is te wijt<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> paar extreem succesvolle<br />
overvall<strong>en</strong> op postag<strong>en</strong>tschapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> -kantor<strong>en</strong>; voor het overgrote<br />
deel wordt maar weinig buitgemaakt bij de PTT.<br />
21 De mediaan is de waarde die de steekproef precies in tweeën deelt. Vooral omdat in dit<br />
onderzoek sprake is van e<strong>en</strong> grote spreiding van de waard<strong>en</strong>, is de mediaan <strong>en</strong> betere<br />
maat voor de behaalde buit dan het gemiddelde. Het gemiddelde is vooral bij e<strong>en</strong> klein<br />
aantal waarneming<strong>en</strong> gevoeliger voor extreme waard<strong>en</strong>.
112<br />
7.6 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
Hoofdstuk 7<br />
Er zijn grote verschill<strong>en</strong> in de manier waarop overvall<strong>en</strong> word<strong>en</strong> uitgevoerd.<br />
Zowel de controle over de situatie, de dreiging met geweld als de<br />
gemoedstoestand van de daders variër<strong>en</strong>. In term<strong>en</strong> van geweldsescalatie<br />
zijn vooral de beginners onvoorspelbaar. Door e<strong>en</strong> gebrekkige voorbereiding,<br />
onervar<strong>en</strong>heid, nervositeit <strong>en</strong> ter plekke verander<strong>en</strong>de afsprak<strong>en</strong>,<br />
nem<strong>en</strong> beginners regelmatig hun toevlucht tot onev<strong>en</strong>redig geweld om toch<br />
controle over de situatie te behoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> met geld weg te kom<strong>en</strong>. Vaak zijn<br />
deze overvallers te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> aan hun gedrag. Bij onverwachte gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
rak<strong>en</strong> ze in verwarring <strong>en</strong> naarmate de tijd verstrijkt, word<strong>en</strong> ze<br />
z<strong>en</strong>uwachtiger, waarbij ze er zelfs soms toe overgaan om elkaar bij de<br />
naam te noem<strong>en</strong>. Bankpersoneel <strong>en</strong> klant<strong>en</strong> do<strong>en</strong> er goed aan dit soort over-,<br />
vallers niets in de weg legg<strong>en</strong>. Het grote verschil met <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
<strong>en</strong> professionals is dat de eerst<strong>en</strong> vaak niet bereid zijn tot meer geweld dan<br />
dreiging, vaak alle<strong>en</strong> operer<strong>en</strong> <strong>en</strong> al bij geringe teg<strong>en</strong>stand of -werking het<br />
pand verlat<strong>en</strong>. De professionals daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> beheerste manier<br />
de geweldsdreiging op <strong>en</strong> deinz<strong>en</strong> er niet voor terug om geweld op e<strong>en</strong><br />
instrum<strong>en</strong>tele manier toe te pass<strong>en</strong>.<br />
Hoewel vrijwel elke overvaller zegt in ieder geval iets van z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong> te<br />
hebb<strong>en</strong> bij het pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval, kan het <strong>en</strong>e type daar op e<strong>en</strong> betere<br />
manier mee omgaan dan de andere. Waar beginners bijvoorbeeld drugs<br />
gebruik<strong>en</strong> om de z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong> te onderdrukk<strong>en</strong>, vatt<strong>en</strong> professionals z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong><br />
voorafgaand aan de overval op als iets dat erbij hoort. Als de overval e<strong>en</strong>maal<br />
gaande is, zijn ze hun z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong> vaak de baas <strong>en</strong> wet<strong>en</strong> ze precies wat<br />
ze moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Zij prober<strong>en</strong> de slachtoffers soms ook op hun gemak te<br />
stell<strong>en</strong>. Dat neemt niet weg dat zij bereid zijn tot het toepass<strong>en</strong> van geweld<br />
als de situatie dat vereist.<br />
Bij bijna elke overval wordt geld buitgemaakt. Slechts in vier gevall<strong>en</strong><br />
moest<strong>en</strong> de overvallers het pand onverrichterzake verlat<strong>en</strong>. Zelfs gebrekkig<br />
voorbereide overvall<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> vaak toch geld op. Het meeste wordt buitgemaakt<br />
bij bank<strong>en</strong> <strong>en</strong> PTT. Het zijn vooral de professionals die deze object<strong>en</strong><br />
kiez<strong>en</strong>. Zowel door deze objectkeuze als door hun ervaring hebb<strong>en</strong><br />
deze overvallers gemiddeld ook de hoogste buit. Beginners mak<strong>en</strong> gemiddeld<br />
het minste buit. Dit is vooral te wijt<strong>en</strong> aan het feit dat zij overweg<strong>en</strong>d<br />
de commerciële geldinstitut<strong>en</strong> links lat<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> voor supermarkt<strong>en</strong>,<br />
b<strong>en</strong>zinestations <strong>en</strong> woning<strong>en</strong>. Zij bestempel<strong>en</strong> deze object<strong>en</strong> als gemakkelijker<br />
te overvall<strong>en</strong>; maar er is hier het minst te hal<strong>en</strong>.<br />
Als de overval e<strong>en</strong>maal in gang is gezet, lijkt er betrekkelijk weinig<br />
te zijn dat succes in de weg staat. De overvallers zijn meestal slechts e<strong>en</strong><br />
paar minut<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>; te kort om daadwerkelijk iets te kunn<strong>en</strong> ondernem<strong>en</strong>.<br />
Hooguit de omvang van de buit kan beperkt word<strong>en</strong> door beveiligingsmaatregel<strong>en</strong>,<br />
zoals buiz<strong>en</strong>post. Camera's <strong>en</strong> stil alarm word<strong>en</strong> voor k<strong>en</strong>nisgeving<br />
aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> of geïncorporeerd in de modus operandi <strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> overval niet. Personeel <strong>en</strong> klant<strong>en</strong> zijn erbij gebaat om zich rustig te<br />
houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aanwijzing<strong>en</strong> van de overvallers op te volg<strong>en</strong>. Dit laatste<br />
geldt vooral als de overval door beginners of door professionals wordt
De overval 113<br />
gepleegd. In het <strong>en</strong>e geval omdat er e<strong>en</strong> onvoorspelbare, relatief zinloze <strong>en</strong><br />
niet instrum<strong>en</strong>tele geweldsuitbarsting kan volg<strong>en</strong>; in het andere geval omdat<br />
de professional de dreiging zal int<strong>en</strong>siver<strong>en</strong> <strong>en</strong> soms instrum<strong>en</strong>teel geweld<br />
zal toepass<strong>en</strong>. Voor politie <strong>en</strong> justitie lijkt er gedur<strong>en</strong>de de overval zelf<br />
weinig eer te behal<strong>en</strong>, meestal zijn ze te laat. Kwetsbaarder zijn overvallers<br />
waar het gaat om aspect<strong>en</strong> van voorbereiding <strong>en</strong> vlucht. Deze vlucht staat<br />
c<strong>en</strong>traal in het volg<strong>en</strong>de hoofdstuk.
8 De vlucht<br />
R05: `Je kijkt, hoe zijn de mogelijkhed<strong>en</strong> om weg te kom<strong>en</strong>. De vluchtroute zogezegd<br />
dan. Dat is het belangrijkste ... De overval op zich niet; het wegkom<strong>en</strong> is in wez<strong>en</strong> het<br />
belangrijkste. Want dat geld dat gev<strong>en</strong> ze wel, dat gebeurt allemaal wel.'<br />
Overvallers wijz<strong>en</strong> bijna zonder uitzondering op het belang dat zij hecht<strong>en</strong><br />
aan de aanwezigheid van goede vluchtweg<strong>en</strong>. Het verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> hiervan maakt<br />
vrijwel altijd deel uit van het `aflegg<strong>en</strong>' van het object (zie hoofdstuk 6).<br />
Naast de buitverwachting is de vlucht het belangrijkste punt van overweging.<br />
In dit hoofdstuk staan de voorbereiding van de vlucht <strong>en</strong> de vlucht<br />
zelf c<strong>en</strong>traal. Omdat dit onderzoek betrekking heeft op gearresteerde overvallers,<br />
zal ook de arrestatie aandacht krijg<strong>en</strong>. Ook in dit hoofdstuk zull<strong>en</strong><br />
de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de drie typ<strong>en</strong> overvaller in hun b<strong>en</strong>adering van de<br />
vlucht b<strong>en</strong>adrukt word<strong>en</strong>.<br />
8.1 Voorbereiding van de vlucht<br />
Bij de voorbereiding van de vlucht speelt e<strong>en</strong> aantal factor<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol. Het<br />
te gebruik<strong>en</strong> vluchtmiddel is hierbij van belang, maar e<strong>en</strong> van de voornaamste<br />
aspect<strong>en</strong> die bepal<strong>en</strong> of de vlucht voor de overvaller succesvol<br />
verloopt, is de lokatie van het object. Aspect<strong>en</strong> als de drukte, de aanwezigheid<br />
van e<strong>en</strong> politiebureau in de (directe) omgeving, surveillanceroutes<br />
van de politie <strong>en</strong> de verkeerssituatie mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bepaalde omgeving meer<br />
of minder geschikt. Het al dan niet slag<strong>en</strong> van de vlucht is daarom voor<br />
e<strong>en</strong> groot deel afhankelijk van de k<strong>en</strong>nis die de overvaller heeft van de<br />
omgeving.<br />
De grote waarde die overvallers toek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> aan de vlucht, zou logischerwijze<br />
tot uitdrukking moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in de objectkeuze. Zo valt te verwacht<strong>en</strong><br />
dat object<strong>en</strong> die bijvoorbeeld in de directe nabijheid van e<strong>en</strong> politiebureau<br />
staan of aan e<strong>en</strong> surveillanceroute ligg<strong>en</strong>, door overvallers gemed<strong>en</strong><br />
zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De mate waarin de omgeving e<strong>en</strong> rol speelt bij de keuze<br />
voor e<strong>en</strong> bepaald object varieert echter per type. Professionals zijn het<br />
meest e<strong>en</strong>duidig hierin. Zij beseff<strong>en</strong> dat k<strong>en</strong>nis van de omgeving voor h<strong>en</strong><br />
van vitaal belang is. E<strong>en</strong> professional:<br />
R27: `Amsterdam k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we als onze broekzak. En daarom war<strong>en</strong> we nooit buit<strong>en</strong><br />
Amsterdam hè. Je hebt veel overvallers die houd<strong>en</strong> ervan om buit<strong>en</strong> de stad te werk<strong>en</strong>,<br />
boer<strong>en</strong>dorp<strong>en</strong>, bij die grote bank<strong>en</strong>, stil <strong>en</strong> afgeleg<strong>en</strong>. Daar hield<strong>en</strong> wij absoluut niet<br />
van. Dat was te link. Want je kan niet weg. En daarom was de pakkans voor ons heel<br />
klein. Want er is ge<strong>en</strong> smeris die Amsterdam zo goed k<strong>en</strong>t als ik. Meestal woont die<br />
smeris in Lelystad, die werkt in Amsterdam. De ander woont in Almere <strong>en</strong> werkt in<br />
Amsterdam. Natuurlijk weet hij wel de Kinkerstraat te vind<strong>en</strong> <strong>en</strong> het Leidscheplein <strong>en</strong><br />
het Rembrandtplein. Maar die kleine straatjes daartuss<strong>en</strong> die k<strong>en</strong> ik als mijn broekzak.
116 Hoofdstuk 8<br />
Hij weet alle<strong>en</strong> maar de hoofdweg daar naartoe. Snap je? Dus als ik in e<strong>en</strong> tuin verdwe<strong>en</strong>,<br />
wist ik precies hoe ik moest lop<strong>en</strong> om bij mij te kom<strong>en</strong>. En dat weet hij niet.'<br />
Het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> accurate k<strong>en</strong>nis van de omgeving is voor de profes-.<br />
sional echter niet voldo<strong>en</strong>de red<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> in hun og<strong>en</strong> interessant object<br />
bij voorbaat als ongeschikt af te do<strong>en</strong>. Deze informatie valt immers te verkrijg<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> belangrijk onderdeel van het `aflegg<strong>en</strong>' is het ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
van de omgeving van het object. Wat voor e<strong>en</strong> professional wel e<strong>en</strong> red<strong>en</strong><br />
vormt om e<strong>en</strong> `goed' object toch te verwerp<strong>en</strong>, is het ontbrek<strong>en</strong> van goede<br />
vluchtmogelijkhed<strong>en</strong>. Als dit het geval is, zoekt de professional naar e<strong>en</strong><br />
ander geschikt object. Het selecter<strong>en</strong> van pot<strong>en</strong>tieel te overvall<strong>en</strong> object<strong>en</strong><br />
maakt deel uit van de dagelijkse activiteit<strong>en</strong> van de professional.<br />
R27: `Normaal rijd<strong>en</strong> we gewoon door heel Amsterdam. De hele dag rij je door<br />
Amsterdam. We hebb<strong>en</strong> auto's, niks te do<strong>en</strong> <strong>en</strong> geld zat. Dus je rijdt, kijkt, komt<br />
overal. Je ziet e<strong>en</strong> bankie, kijkt, je d<strong>en</strong>kt: hé, die is ook wel te pakk<strong>en</strong>, dan kijk je of<br />
er e<strong>en</strong> vluchtroute in de buurt is. Nou <strong>en</strong> zo wist ik er soms ..., had ik tijd<strong>en</strong> dat ik<br />
zev<strong>en</strong>, acht bank<strong>en</strong> in mijn hoofd had. Snap je? Die sla je gewoon op.'<br />
De aanwezigheid van veel weg<strong>en</strong>, strat<strong>en</strong> <strong>en</strong> sluiproutes die in verbinding<br />
staan met uitvalsweg<strong>en</strong>, maakt het mogelijk om snel <strong>en</strong> onopvall<strong>en</strong>d te verdwijn<strong>en</strong>.<br />
Dit maakt de stad e<strong>en</strong> aantrekkelijker terrein voor overvallers dan<br />
e<strong>en</strong> dorp. De wirwar van strat<strong>en</strong> in de sted<strong>en</strong> maakt het e<strong>en</strong>voudiger te ontsnapp<strong>en</strong>,<br />
ook al zoud<strong>en</strong> bepaalde weg<strong>en</strong> door de politie word<strong>en</strong> afgezet. Op<br />
het platteland ligt dit moeilijker. E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller die e<strong>en</strong> overval<br />
in e<strong>en</strong> afgeleg<strong>en</strong> <strong>en</strong> klein dorp pleegde, moest dit persoonlijk ervar<strong>en</strong>.<br />
R32: `Ja, hij is mete<strong>en</strong> bij mij in de auto gestapt, in mijn eig<strong>en</strong> auto. Het was de derde<br />
keer al dat dat postkantoor was overvall<strong>en</strong> in korte tijd, geloof ik. Nou ja, dat staat ook<br />
niet op de deur geschrev<strong>en</strong> natuurlijk. Dat wet<strong>en</strong> wij ook niet. Dus de politie wist wat<br />
ze moest<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> heel groot gedeelte was al afgezet <strong>en</strong> ik reed er met mijn auto<br />
langs omdat ik niet anders kon. To<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ze mijn k<strong>en</strong>tek<strong>en</strong> ook opgeschrev<strong>en</strong>. (...)<br />
Die [de politie] hebb<strong>en</strong> alle k<strong>en</strong>tek<strong>en</strong>s opgeschrev<strong>en</strong> van auto's die vanuit die richting<br />
kwam<strong>en</strong>.'<br />
De <strong>en</strong>ige mogelijkheid deze moeilijkheid te omzeil<strong>en</strong>, is na de overval in<br />
de onmiddellijke omgeving van het object te blijv<strong>en</strong>. Daarnaast beseff<strong>en</strong><br />
veel overvallers dat de kans om opgemerkt te word<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> kleine geme<strong>en</strong>te<br />
veel groter is. De sociale controle is sterker, de aanwezigheid van<br />
vreemd<strong>en</strong> is opvall<strong>en</strong>der <strong>en</strong> dit maakt het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> moeilijker.<br />
E<strong>en</strong> in Suriname gebor<strong>en</strong> professional duidt op de extra problem<strong>en</strong> die<br />
gekleurde overvallers in dorp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
R27: 'Maar sowieso hou ik niet van dorp<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> komt het ook omdat ik kleurling<br />
b<strong>en</strong>, maar ik d<strong>en</strong>k ook: e<strong>en</strong> kleurling valt meer op. Als ik in Lutjebroek e<strong>en</strong><br />
overval doe, de helft van die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong> donkere jong<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> op het<br />
parkeerterrein. Maar in Amsterdam ...' [lacht]<br />
Voor beginners is de lokatie ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s belangrijk. Ook zij lett<strong>en</strong> hierbij<br />
hoofdzakelijk op de aanwezigheid van goede vluchtweg<strong>en</strong>.<br />
R06: `Die plaats waar dat [de overval] was, ik heb die omgeving uitgeki<strong>en</strong>d. Er is e<strong>en</strong><br />
autobaan <strong>en</strong> vanaf die autobaan is er e<strong>en</strong> klein stukje bos. R<strong>en</strong> je door het bos, (...) is<br />
prikkeldraad, dan komt [er] e<strong>en</strong> straatje, e<strong>en</strong> fietspad, (...) moet je nog e<strong>en</strong> stukje<br />
lop<strong>en</strong>.'
De vlucht 117<br />
Idealiter plann<strong>en</strong> beginners, ev<strong>en</strong>als professionals, de vluchtweg zodanig<br />
dat de politie ev<strong>en</strong>tueel e<strong>en</strong>voudig afgeschud kan word<strong>en</strong>. Dit is mogelijk<br />
door de vluchtauto(s) zodanig te poster<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> deel van de overstap<br />
<strong>en</strong>kel te voet kan word<strong>en</strong> gedaan. Op deze wijze wordt het achtervolgers<br />
bijna onmogelijk gemaakt de vlucht<strong>en</strong>de overvallers op het spoor te blijv<strong>en</strong>.<br />
Beginners hecht<strong>en</strong> minder waarde aan aspect<strong>en</strong> als drukte, de aanwezigheid<br />
van e<strong>en</strong> politiebureau of surveillanceroutes. Zo kan het voorkom<strong>en</strong> dat zij<br />
e<strong>en</strong> object selecter<strong>en</strong> dat in de nabijheid van e<strong>en</strong> politiebureau ligt.<br />
R19: 'Je had namelijk in ... ook e<strong>en</strong> politiebureau <strong>en</strong> dat was qua weg [afstand] 700<br />
meter verder.' Vraag: 'Is dat niet link zo dicht bij het politiebureau?' R19: 'Ja dat<br />
risico nam je gewoon. Dat was e<strong>en</strong> makkelijk bankje, die snoepte je ev<strong>en</strong> snel tuss<strong>en</strong><br />
neus <strong>en</strong> lipp<strong>en</strong> mee door.' Vraag: 'Waarom gemakkelijk?' R19: 'Hoe we weg kond<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>, want je hebt daar (...) e<strong>en</strong> soort park, daar zijn wat hoofdweg<strong>en</strong>. We hadd<strong>en</strong><br />
het dus zo uitgeki<strong>en</strong>d dat we heel makkelijk weg kond<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, ook met het verwissel<strong>en</strong><br />
van wag<strong>en</strong>s. Dat zijn heftige mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> want je weet het nooit. Misschi<strong>en</strong> zijn<br />
binn<strong>en</strong> drie minut<strong>en</strong> alle weg<strong>en</strong> afgezet.'<br />
Door gebrek aan voorbereiding komt het voor dat overvallers zich lat<strong>en</strong><br />
verrass<strong>en</strong> omdat ze e<strong>en</strong>voudigweg niet wet<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> politiebureau in de<br />
directe omgeving van het object is of dat het object geleg<strong>en</strong> is aan e<strong>en</strong><br />
surveillanceroute van de politie. Zelfs bij e<strong>en</strong> goede voorbereiding kan het<br />
mis gaan. E<strong>en</strong> professional had de kortste weg vanaf het politiebureau naar<br />
het object bekek<strong>en</strong> <strong>en</strong> de tweede vluchtauto op e<strong>en</strong> andere route geplaatst.<br />
Toch werd<strong>en</strong> deze overvallers tijd<strong>en</strong>s de vlucht door de politie gesignaleerd<br />
<strong>en</strong> kort na de overval gearresteerd. Hij twijfelt nu aan het nut van voorbereiding:<br />
R21: 'Hoe meer je d<strong>en</strong>kt over e<strong>en</strong> overval hoe meer er fout lijkt te gaan, misschi<strong>en</strong><br />
moet je wel gewoon helemaal niets voorbereid<strong>en</strong> <strong>en</strong> het erop aan lat<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.'<br />
Naast dit verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> vaststell<strong>en</strong> van de vluchtroute, bestaat de voorbereiding<br />
op de vlucht ook uit het kiez<strong>en</strong> van vluchtmiddel. De keuze voor e<strong>en</strong><br />
vluchtmiddel wordt vooral bepaald door de afstand van het te overvall<strong>en</strong><br />
object tot het vluchtdoel. Is deze groot, dan wordt gebruikgemaakt van<br />
minimaal één auto, soms in combinatie met e<strong>en</strong> tweede auto of e<strong>en</strong> ander<br />
vervoermiddel. In de gevall<strong>en</strong> dat de overvaller het `object om de hoek'<br />
kiest, wordt echter zeld<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> auto gebruikgemaakt <strong>en</strong> gaat m<strong>en</strong> te voet<br />
of wordt e<strong>en</strong> (brom)fiets gebruikt.<br />
R42: 'Ja op de fiets want het was vlak bij huis dus ik had ge<strong>en</strong> auto nodig. Dus ik deed<br />
het op e<strong>en</strong> oud fietsje dat ik het kanaal in kon gooi<strong>en</strong> dat ..., e<strong>en</strong> dure fiets vond ik<br />
zonde van mijn c<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.'<br />
Daarnaast heeft iemand die in e<strong>en</strong> opwelling besluit e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>,<br />
met betrekking tot het vluchtmiddel minder keuzemogelijkhed<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong><br />
overvaller die zichzelf e<strong>en</strong> maand voorbereidingstijd gunt. De eerstg<strong>en</strong>oemde<br />
overvaller zal eerder g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> met wat op dat mom<strong>en</strong>t<br />
voorhand<strong>en</strong> is.<br />
De afstand tuss<strong>en</strong> het object <strong>en</strong> het vluchtdoel <strong>en</strong> de mate van impulsiviteit<br />
waarmee de overval wordt uitgevoerd, bepal<strong>en</strong> de uitkomst van het
118 Hoofdstuk 8<br />
keuzeproces echter slechts t<strong>en</strong> dele. De mate van professionaliteit van de<br />
dader is ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s van invloed op de keuze voor e<strong>en</strong> vluchtmiddel.<br />
E<strong>en</strong> veel toegepast <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s voor de hand ligg<strong>en</strong>d vluchtmiddel is de<br />
auto. Overvallers mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gestol<strong>en</strong> auto ('pikker')<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> niet-gestol<strong>en</strong>, `eerlijke' auto. Daarnaast wordt ook gebruikgemaakt<br />
van huurauto's die ev<strong>en</strong>tueel op e<strong>en</strong> vals rijbewijs word<strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong>.<br />
Sommige overvallers zijn uitermate bedrev<strong>en</strong> in het stel<strong>en</strong> van auto's.<br />
Vaak hebb<strong>en</strong> deze overvallers zich, gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> eerdere fase in hun<br />
criminele carrière, int<strong>en</strong>sief met deze activiteit bezig gehoud<strong>en</strong>. Vooral<br />
overvallers die eerder actief war<strong>en</strong> als snelkrakers, zijn gespecialiseerd<br />
in het stel<strong>en</strong> van auto's.<br />
Plegers van e<strong>en</strong> overval bezitt<strong>en</strong> echter niet altijd de noodzakelijke vakk<strong>en</strong>nis<br />
om eig<strong>en</strong>handig e<strong>en</strong> auto te kunn<strong>en</strong> stel<strong>en</strong>.<br />
R09: `Ik kan ge<strong>en</strong> auto jatt<strong>en</strong>, dat is het probleem.' Vraag: `Nee? Waarom niet?' R09:<br />
'Ik kan het niet, ik krijg het niet voor elkaar. Ja, [e<strong>en</strong>] Ford Granada kan ik wel jatt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> E<strong>en</strong>d, die kan ik wel jatt<strong>en</strong>, maar verder kan ik niet jatt<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> E<strong>en</strong>d is heel<br />
makkelijk, daar zitt<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> paar draadjes in, dat is heel simpel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> Granada is<br />
ook heel makkelijk, schroevedraaier, priem me<strong>en</strong>em<strong>en</strong>, dus je slaat hem erin, draait<br />
hem rond <strong>en</strong> die andere auto's, ja, dat is allemaal zo moeilijk.'<br />
De overvaller die zelf ge<strong>en</strong> auto kan stel<strong>en</strong>, is afhankelijk van de capaciteit<strong>en</strong><br />
van zijn mededader(s) of moet voor e<strong>en</strong> ander vervoermiddel kiez<strong>en</strong>.<br />
Als ook zijn teamg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> niet bij machte zijn zelf e<strong>en</strong> auto te stel<strong>en</strong>, kan de<br />
overvaller dit-teg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> financiële vergoeding-door iemand anders lat<strong>en</strong><br />
do<strong>en</strong>. Niet iedere<strong>en</strong> beschikt echter over voldo<strong>en</strong>de geld. Sommige overvallers<br />
kiez<strong>en</strong> in dat geval voor hun eig<strong>en</strong> auto bij het pleg<strong>en</strong> van de overval.<br />
Hieraan zijn echter evid<strong>en</strong>te risico's verbond<strong>en</strong>. Als het k<strong>en</strong>tek<strong>en</strong> door<br />
omstanders g<strong>en</strong>oteerd kan word<strong>en</strong>, is het voor de politie e<strong>en</strong> fluitje van e<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>t om de eig<strong>en</strong>aar van de auto <strong>en</strong> daarmee de dader te achterhal<strong>en</strong>. Als<br />
dezelfde auto <strong>en</strong>kele mal<strong>en</strong> bij verschill<strong>en</strong>de overvall<strong>en</strong> wordt b<strong>en</strong>ut <strong>en</strong><br />
gesignaleerd, kan het de politie ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s naar de dader toe leid<strong>en</strong>. Professionals<br />
nem<strong>en</strong> deze risico's nooit, zij kiez<strong>en</strong> altijd voor e<strong>en</strong> gestol<strong>en</strong> of e<strong>en</strong><br />
- op valse naam -gehuurde auto. Het zijn met name <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
<strong>en</strong> in mindere mate de beginners die e<strong>en</strong> overval pleg<strong>en</strong> met hun eig<strong>en</strong><br />
wag<strong>en</strong>. Sommig<strong>en</strong> beseff<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudigweg niet dat dit hun opsporing door<br />
de politie vergemakkelijkt, ander<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> het risico bewust of hebb<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> andere keuze.<br />
Overvallers die e<strong>en</strong> auto will<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> stel<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> naast geld ook contact<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met pot<strong>en</strong>tiële autodiev<strong>en</strong>. Als hij ge<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t<br />
die dit voor hem will<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, zal hij de overval alsnog met zijn eig<strong>en</strong> auto<br />
of e<strong>en</strong> ander vervoermiddel moet<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> solitair operer<strong>en</strong>de overvaller<br />
is hiermee in het nadeel t<strong>en</strong> opzichte van e<strong>en</strong> dader die er e<strong>en</strong> uitgebreid<br />
netwerk van criminele contact<strong>en</strong> op na houdt. Het aantal <strong>en</strong> het<br />
soort vluchtmiddel(l<strong>en</strong>) dat wordt gebruikt, zegt in die zin niet alle<strong>en</strong> iets<br />
over financiële mogelijkhed<strong>en</strong> van de overvaller, maar tev<strong>en</strong>s iets over zijn<br />
mate van professionaliteit <strong>en</strong> verwev<strong>en</strong>heid met de criminele wereld. Sommige<br />
beginners <strong>en</strong> de meeste professionals acht<strong>en</strong> de risico's die sam<strong>en</strong>gaan
De vlucht 119<br />
met het stel<strong>en</strong> van auto's te groot <strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> ervoor dit door specialist<strong>en</strong> te<br />
lat<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
R15: 'Want ik kan wel zegg<strong>en</strong> "Ik pik ze zelf", maar dan loop ik weer e<strong>en</strong> risico.'<br />
Vraag: 'Dus je moet ze lat<strong>en</strong> pikk<strong>en</strong>?' R15: 'Ja. En die laat je erg<strong>en</strong>s neerzett<strong>en</strong>. Daar<br />
betaal je duiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong> per stuk voor, want anders word<strong>en</strong> ze gewoon niet gepikt.<br />
Dan kun je het zelf gaan do<strong>en</strong>.'<br />
Autodiefstal br<strong>en</strong>gt niet alle<strong>en</strong> onnodige gevar<strong>en</strong> met zich mee, maar het is<br />
tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vorm van criminaliteit die niet meer past bij de status van e<strong>en</strong><br />
succesvol overvaller.<br />
R27: '(...) want to<strong>en</strong> war<strong>en</strong> we al gevorderde overvallers: we hoefd<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> auto's<br />
meer te stel<strong>en</strong>. We hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> <strong>en</strong> die betaald<strong>en</strong> we <strong>en</strong> die zette die auto's op de<br />
plekk<strong>en</strong> neer waar wij ze moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Snap je? Dus wij hadd<strong>en</strong> die aangewez<strong>en</strong>,<br />
die auto moet (...) daar <strong>en</strong> daar staan.'<br />
De volg<strong>en</strong>de professional deelt de gedachte dat het te risicovol is zelf e<strong>en</strong><br />
auto te stel<strong>en</strong>, niet. Hij beweert het teg<strong>en</strong>overgestelde <strong>en</strong> me<strong>en</strong>t dat het<br />
lat<strong>en</strong> stel<strong>en</strong> van vluchtauto's juist meer risico's met zich meebr<strong>en</strong>gt.<br />
R23: 'Ik deed alles zelf. Dat ging niet om het geld; dat ging erom van: ik weet wat<br />
voor wag<strong>en</strong> ik haal, ik weet waar ie vandaan komt. Veiliger is het gewoon. Ik kan wel<br />
e<strong>en</strong> of andere junkie e<strong>en</strong> auto lat<strong>en</strong> stel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zet hem daar maar neer, maar ja, ze<br />
prat<strong>en</strong>, ouwehoer<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat is allemaal risico. Voor e<strong>en</strong> autodiefstal zit je anderhalve<br />
dag, als je gepakt wordt, <strong>en</strong> dan lat<strong>en</strong> ze je weer gaan.'<br />
Het is logisch dat bij grote afstand<strong>en</strong> gebruik wordt gemaakt van e<strong>en</strong> auto,<br />
minder vanzelfsprek<strong>en</strong>d is het gebruik van dit vervoermiddel als het object<br />
op e<strong>en</strong> afstand van 1 tot 5 kilometer van het vluchtdoel is geleg<strong>en</strong>. Dat<br />
overvallers bij deze geringe afstand toch veelvuldig voor e<strong>en</strong> auto kiez<strong>en</strong>,<br />
heeft te mak<strong>en</strong> met de snelheid van dit vervoermiddel <strong>en</strong> met de mogelijkheid<br />
de politie hiermee op e<strong>en</strong> dwaalspoor te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Vaak gebeurt dit op<br />
e<strong>en</strong> voor de hand ligg<strong>en</strong>de wijze door van de <strong>en</strong>e auto in de andere auto<br />
over te stapp<strong>en</strong>. Ze hebb<strong>en</strong> ook de mogelijkheid verschill<strong>en</strong>de vluchtmiddel<strong>en</strong><br />
te combiner<strong>en</strong>; vanaf het object met e<strong>en</strong> bromfiets naar e<strong>en</strong> klaargezette<br />
auto die e<strong>en</strong> paar strat<strong>en</strong> verder staat geparkeerd, of vanaf het object met<br />
e<strong>en</strong> gestol<strong>en</strong> auto naar e<strong>en</strong> wacht<strong>en</strong>de motor. Overvallers rek<strong>en</strong><strong>en</strong> erop dat<br />
de politie e<strong>en</strong> signalem<strong>en</strong>t van de eerste vluchtauto heeft doorgekreg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
dat ze op zoek gaan naar deze auto. Veel overvallers prober<strong>en</strong> daarom zo<br />
snel mogelijk de eerste overstap te mak<strong>en</strong>.<br />
Vraag: 'Je rijdt eig<strong>en</strong>lijk maar heel kort in die eerste auto?' R27: 'Heel kort, heel kort,<br />
de hoek om. Zo kort mogelijk. Dat is de truc, zo kort mogelijk. Want je hoort altijd<br />
"Ja, ze zijn er in e<strong>en</strong> blauwe Ford Escort vandoor." De hele middag hoor je ze zoek<strong>en</strong><br />
naar e<strong>en</strong> blauwe Escort, maar daar hebb<strong>en</strong> we misschi<strong>en</strong> twee tell<strong>en</strong> in gezet<strong>en</strong>. Die zet<br />
je ook echt zo, dat ze 'm kunn<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> ook. Echt lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat je in e<strong>en</strong> blauwe Escort<br />
wegrijdt.'<br />
Het zijn met name professionals die zich bedi<strong>en</strong><strong>en</strong> van twee vluchtauto's.<br />
Beginners <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervallers kiez<strong>en</strong> hier slechts zeld<strong>en</strong> voor. Zij<br />
mak<strong>en</strong> vooral gebruik van één (gestol<strong>en</strong>) auto, die vlakbij het overvall<strong>en</strong><br />
object geparkeerd staat. De vluchtauto die als laatste wordt gebruikt, moet<br />
bij voorkeur e<strong>en</strong> niet-gestol<strong>en</strong> auto zijn. 'Stel dat ze je dan aanhoud<strong>en</strong>
120 Hoofdstuk 8<br />
omdat je in e<strong>en</strong> gejatte auto ... dan hebb<strong>en</strong> ze je te pakk<strong>en</strong>. Je stapt toch<br />
in e<strong>en</strong> eerlijke auto over.' Wanhoopsovervallers <strong>en</strong> beginners gebruik<strong>en</strong> de<br />
vluchtauto vaak in combinatie met e<strong>en</strong> fiets of bromfiets. De achterligg<strong>en</strong>de<br />
gedachte-misleiding-blijft echter dezelfde als bij professionals die<br />
gebruikmak<strong>en</strong> van twee vluchtauto's.<br />
R38: `Ik kwam met de auto, stapte op die fiets, reed op die fiets naar de bank, zodat<br />
iedere<strong>en</strong> het idee had dat er e<strong>en</strong> fietser gearresteerd moest word<strong>en</strong> daarna. Ik fietste<br />
weer weg, want dat is sneller als lop<strong>en</strong>, ik zette die fiets erg<strong>en</strong>s achter weg, stapte<br />
weer in m'n auto <strong>en</strong> reed weg.'<br />
R09: `Na 100 meter overstapp<strong>en</strong> in die auto, e<strong>en</strong> derde persoon wacht in e<strong>en</strong> auto, dan<br />
stap je over <strong>en</strong> dan mee [onmiddellijk] andere kler<strong>en</strong> aan hè.' Vraag: `Dat is met de<br />
vlucht?' R09: `Ja, want ze zoek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> brommer, twee mann<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> zwarte helm op<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> brommer, ze zoek<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> auto met drie person<strong>en</strong> erin <strong>en</strong> dan zoek je e<strong>en</strong><br />
drukke weg op waar veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> rijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> ga daar maar tuss<strong>en</strong> staan.'<br />
Professionelere overvallers prober<strong>en</strong> ook op andere manier<strong>en</strong> de politie te<br />
misleid<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld door tijd<strong>en</strong>s of net na de eerste overstap van kleding<br />
te wissel<strong>en</strong> of zich van de grimage te ontdo<strong>en</strong>.<br />
R27: 'En dan e<strong>en</strong> beetje onopvall<strong>en</strong>de jas erbij. En daarna had je juist e<strong>en</strong> jas die<br />
opviel. Wij hadd<strong>en</strong> altijd twee jass<strong>en</strong> bij [ons]. E<strong>en</strong> jas waarmee je naar binn<strong>en</strong> gaat,<br />
dan kom je eruit, in de [eerste] vluchtauto blijf je nog gewoon die jas aanhoud<strong>en</strong>, maar<br />
wanneer je overstapt, ligt die andere jas al klaar.'<br />
Overvallers prober<strong>en</strong> zich tijd<strong>en</strong>s de vlucht zo normaal mogelijk te gedrag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de niet de aandacht van de politie te trekk<strong>en</strong>. Sommige overvallers<br />
hebb<strong>en</strong> echter zo hun eig<strong>en</strong> ideeën over onopvall<strong>en</strong>dheid.<br />
R23: `Dan rijd<strong>en</strong> we vier-, vijfhonderd meter in de gepikte auto, vanaf de bank. Voordat<br />
ze [politie] die auto weer hebb<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>, zitt<strong>en</strong> wij in e<strong>en</strong> klein autootje, in e<strong>en</strong><br />
huurautootje, met de ram<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>en</strong> de muziek keihard aan. En fluit<strong>en</strong> hè, dat valt niet<br />
op. Want als je potdicht gaat rijd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> gaat rac<strong>en</strong> met zo'n kop, <strong>en</strong> de politie rijdt één<br />
keer langs, dan b<strong>en</strong> je de lul. Dus je moet gewoon meespel<strong>en</strong>, pret mak<strong>en</strong> in die auto<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beetje gek do<strong>en</strong>. Dat de politie d<strong>en</strong>kt: die jong<strong>en</strong>s zijn het niet, die hebb<strong>en</strong><br />
helemaal niks op hun gewet<strong>en</strong>.'<br />
Professionele overvallers stell<strong>en</strong> eis<strong>en</strong> aan hun vluchtauto. Ze gev<strong>en</strong> de<br />
voorkeur aan kleine, in goede staat verker<strong>en</strong>de, snelle <strong>en</strong> niet al te opzichtige<br />
auto's. Sommige onervar<strong>en</strong> daders beseff<strong>en</strong> achteraf pas hoe belangrijk<br />
het is e<strong>en</strong> onopvall<strong>en</strong>de auto te gebruik<strong>en</strong>.<br />
R03: `Die auto ... van tevor<strong>en</strong> war<strong>en</strong> we daar [bij het object] al wez<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> ..., maar<br />
die auto had e<strong>en</strong> kapotte uitlaat, dus dat trok nogal de aandacht. Dus bewoners in de<br />
buurt die hadd<strong>en</strong> van tevor<strong>en</strong> al gezi<strong>en</strong> van "Hè, e<strong>en</strong> beige Ford Taunus", <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dag<br />
later- werd die overval gezet in diezelfde beige Ford Taunus, met dezelfde kapotte<br />
uitlaat. Dus er was iemand zo snugger geweest om het nummerbord op te schrijv<strong>en</strong>.<br />
Maar die auto werd de hele tijd bij mijn voordeur gesignaleerd. Zodo<strong>en</strong>de.'<br />
Deze beginner maakte dus ook de fout de overval met dezelfde auto uit te<br />
voer<strong>en</strong> als waarmee ze het object vooraf hadd<strong>en</strong> bekek<strong>en</strong>. De vluchtauto<br />
moet klein <strong>en</strong> snel g<strong>en</strong>oeg zijn om op zijn minst de mogelijkheid te hebb<strong>en</strong><br />
om bij e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>tuele achtervolging de politie van zich af te schudd<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast is het van belang dat het vluchtmiddel in e<strong>en</strong> goede staat verkeert
De vlucht 121<br />
opdat de auto het onder alle omstandighed<strong>en</strong> doet. E<strong>en</strong> beginner huurde in<br />
verband met de veronderstelde z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong> van zijn mededaders zelfs e<strong>en</strong> automaat.<br />
Professionals stell<strong>en</strong> meer <strong>en</strong> hogere eis<strong>en</strong> aan het vluchtmiddel dan<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers <strong>en</strong> de meeste beginners. Door hun grotere ervaring in<br />
het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> beseff<strong>en</strong> zij de waarde van e<strong>en</strong> goed vluchtmiddel.<br />
De typ<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> weinig verschil in de keuze van hun vluchtdoel. Het<br />
mer<strong>en</strong>deel is het erover e<strong>en</strong>s dat de veiligste plek om na de overval naar<br />
toe te gaan de eig<strong>en</strong> woning of de woning van e<strong>en</strong> van de mededaders is.<br />
Daar kan het geld geteld <strong>en</strong> verdeeld word<strong>en</strong> waarna ieder zijns weegs kan<br />
gaan.<br />
Vraag: 'En het doel, het vluchtdoel. Wat was dat to<strong>en</strong>?' R14: 'Ah, meestal naar<br />
iemand z'n huis. Soms ded<strong>en</strong> we het ook zo dat we bij gewoon eerlijke jong<strong>en</strong>s thuis<br />
kwam<strong>en</strong>, maar dan zeid<strong>en</strong> we niks, dan hadd<strong>en</strong> we gewoon de buit in de auto <strong>en</strong> dan<br />
ging<strong>en</strong> we gewoon e<strong>en</strong> jointje bij hem bov<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> of zo, weet je, zonder dat hij<br />
ervanaf wist [lacht]. Maar vaak ging<strong>en</strong> we naar ons eig<strong>en</strong> huis. Dat is het beste. Want<br />
mocht het fout gaan, dan krijg je problem<strong>en</strong> met die jong<strong>en</strong> ook, weet je, als hij er<br />
niks van weet. Dus het liefst ga je naar je eig<strong>en</strong> huis.'<br />
Het mer<strong>en</strong>deel van de daders pleegt e<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> object dat binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> afstand van 10 kilometer van hun woning ligt. Als de overval op grote<br />
afstand van de woonplaats wordt gepleegd, kiez<strong>en</strong> sommige overvallers<br />
ervoor om in de directe omgeving van het object te blijv<strong>en</strong>. Ze hur<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
vakantiehuisje of duik<strong>en</strong> onder bij vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in de buurt. E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
die e<strong>en</strong> overval in Friesland pleegde <strong>en</strong> zelf in de Randstad<br />
woonachtig was, motiveert dit als volgt:<br />
R32: 'Ja, dat verwacht<strong>en</strong> ze natuurlijk niet, vooral niet in zo'n dorpje dat ze de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
zo dicht bij huis moet<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong>. Ja, als je zo'n huisje hebt daar won<strong>en</strong> meestal gewoon<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> natuurlijk <strong>en</strong> ze verwacht<strong>en</strong> niet dat iemand die daar woont 100 meter verder<br />
e<strong>en</strong> overval doet bij wijze van sprek<strong>en</strong>. T<strong>en</strong>minste het was vijf minut<strong>en</strong> rijd<strong>en</strong> maar ...,<br />
<strong>en</strong> het lag nog afgeleg<strong>en</strong> ook, e<strong>en</strong> afgeleg<strong>en</strong> plaats in het bos <strong>en</strong> precies het laatste huis<br />
in het bos, het war<strong>en</strong> week<strong>en</strong>dhuisjes <strong>en</strong> daar was ook al haast helemaal niemand dus<br />
we werd<strong>en</strong> helemaal niet gezi<strong>en</strong> daar. E<strong>en</strong> garage erbij dus we moest<strong>en</strong> onze auto erin<br />
zett<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan lijkt het net alsof er helemaal niemand is.'<br />
Uiteindelijk pakte dit plan heel anders uit, maar het strev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t<br />
van verrassing is terug te vind<strong>en</strong> in de modus operandi van verscheid<strong>en</strong>e<br />
overvallers. E<strong>en</strong> professional ging bijvoorbeeld na afloop van de<br />
overval met zijn mededaders wandel<strong>en</strong> in de duin<strong>en</strong> <strong>en</strong> reed pas tijd<strong>en</strong>s de<br />
avondspits terug naar zijn woonplaats. Ook hij lichtte deze opmerkelijk<br />
kalme vlucht toe met de opmerking 'Ze verwacht<strong>en</strong> meestal dat je gelijk<br />
pleite maakt, dat je maakt dat je wegkomt van de plek waar het gebeurd is.<br />
Nou wij ded<strong>en</strong> net andersom.'<br />
8.2 De vlucht<br />
Het komt weinig voor dat plegers van e<strong>en</strong> overval tijd<strong>en</strong>s of net na het<br />
delict gearresteerd word<strong>en</strong>. Dit houdt vooral verband met het gegev<strong>en</strong> dat<br />
de meeste overvall<strong>en</strong> hooguit <strong>en</strong>kele minut<strong>en</strong> dur<strong>en</strong>. Deze snelheid, die
122 Hoofdstuk 8<br />
inher<strong>en</strong>t is aan het delict, br<strong>en</strong>gt met zich mee dat het voor de meeste overvallers<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel probleem is tijdig het object te verlat<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> veilig<br />
he<strong>en</strong>kom<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong>. Daders die toch tijd<strong>en</strong>s of net na de overval gevang<strong>en</strong>g<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>, g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> weinig aanzi<strong>en</strong> onder andere overvallers.<br />
E<strong>en</strong> professional br<strong>en</strong>gt zijn minachting hierover als volgt onder woord<strong>en</strong>:<br />
R27: `Want die overval op zich dat is het probleem niet. Meestal als je in de krant<br />
leest dat e<strong>en</strong> overval is mislukt - misschi<strong>en</strong> één keer in e<strong>en</strong> half jaar hoor je: politie<br />
was er op tijd bij, overvallers gepakt op heterdaad- hoe vaak gebeurt dat nou? Zeg<br />
e<strong>en</strong>s eerlijk. Haast nooit man. (...) Ja, dan moet je echt e<strong>en</strong> sukkel zijn hoor. Godverdomme.'<br />
Bij de 43 door onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gepleegde overvall<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> zes daders<br />
onmiddellijk na de overval door de politie gearresteerd. Het gaat hierbij om<br />
drie <strong>wanhoop</strong>sovervallers, twee beginners <strong>en</strong> één professional. Het gebruik<br />
van scanners dat vooral onder de professionals geme<strong>en</strong>goed is, draagt er<br />
zorg voor dat juist deze overvallers zeld<strong>en</strong> ter plekke gearresteerd kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Vier van deze `sukkels' werd<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het object door de politie<br />
opgewacht. Dat de politie bij deze overvall<strong>en</strong> op tijd is aangekom<strong>en</strong>, heeft<br />
ze vooral te dank<strong>en</strong> aan het personeel dat, naast het indrukk<strong>en</strong> van het stilalarm,<br />
ook probeerde de overval te vertrag<strong>en</strong> door bijvoorbeeld opzettelijk<br />
langzaam het geld te overhandig<strong>en</strong> of dit zelfs te lat<strong>en</strong> vall<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
werd één dader zodanig door e<strong>en</strong> personeelslid verwond dat vlucht<strong>en</strong> voor<br />
hem onmogelijk was, <strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> alerte passant één overvaller achtervolgd<br />
waarop deze uiteindelijk door de gealarmeerde politie werd gearresteerd.<br />
Het lukte 37 overvallers wèl het object te ontvlucht<strong>en</strong>, maar zes hiervan<br />
werd<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> etmaal aangehoud<strong>en</strong>. Vier van deze daders werd<strong>en</strong> na<br />
e<strong>en</strong> achtervolging door de politie gearresteerd. Att<strong>en</strong>t reager<strong>en</strong> van de politie<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aane<strong>en</strong>schakeling van fout<strong>en</strong> door de daders resulteerd<strong>en</strong> in deze<br />
relatief snelle aanhouding<strong>en</strong>. Bij e<strong>en</strong> overvalteam waar al het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander<br />
bij de voorbereiding was misgelop<strong>en</strong> <strong>en</strong> m<strong>en</strong> elkaar bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> weinig vertrouwde,<br />
wijzigde m<strong>en</strong> ter plekke ook nog e<strong>en</strong>s de vluchtplann<strong>en</strong>.<br />
R08: `Binn<strong>en</strong> veertig second<strong>en</strong> stond<strong>en</strong> we weer buit<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> tasje vol met geld. Dus<br />
wij stapp<strong>en</strong> in die auto, maar we hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> tweede auto. Dus we rijd<strong>en</strong>. Ik zeg: "Rij<br />
maar naar het ..., stapp<strong>en</strong> we uit, rij ik, ga ik te voet met het geld <strong>en</strong> het wap<strong>en</strong> terug,<br />
gewoon net alsof er niks aan de hand is. In de auto verkled<strong>en</strong>, jullie twee lop<strong>en</strong> gewoon<br />
via e<strong>en</strong> omweg naar het c<strong>en</strong>trum terug." "Nee, nee, nee", maar we hadd<strong>en</strong> het al<br />
gedaan <strong>en</strong> je zit al onder spanning <strong>en</strong> je zit al in de auto <strong>en</strong> je hebt de bivakmuts nog<br />
op. [Mededader zegt:] "Nee, nee, ik heb e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d in D<strong>en</strong> Bosch, we rijd<strong>en</strong> naar D<strong>en</strong><br />
Bosch." Ja, plankgas die auto <strong>en</strong> weg. Ja, ik wist nog niet dat het politie-apparaat zo<br />
goed werkte dus hè ... Halverwege D<strong>en</strong> Bosch [lacht] zat<strong>en</strong> ze ons al achterna.'<br />
In één geval kreg<strong>en</strong> de daders e<strong>en</strong> plofpakket met rode kleurstof verpakt in<br />
e<strong>en</strong> stapel geld mee, <strong>en</strong> war<strong>en</strong> ze na het exploder<strong>en</strong> hiervan voor de politie<br />
gemakkelijk herk<strong>en</strong>baar. Bij weer e<strong>en</strong> andere overval sloeg e<strong>en</strong> van de in<br />
het object werkzame <strong>en</strong> bij de overval betrokk<strong>en</strong> personeelsled<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong><br />
ondervraging snel door <strong>en</strong> werd de rest van de b<strong>en</strong>de binn<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele ur<strong>en</strong><br />
opgepakt.<br />
De meeste overvallers (31) wet<strong>en</strong> echter succesvol van het object te<br />
vlucht<strong>en</strong>, hun vluchtdoel te bereik<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor <strong>en</strong>ige tijd de sterke arm te
De vlucht<br />
Tabel 17: Gebruikt vervoermiddel <strong>en</strong> type overvaller<br />
vervoermiddel <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
123<br />
beginners professionals totaal<br />
auto 6 20 17 43<br />
motorfiets 1 1 - 2<br />
bromfiets - 2 - 2<br />
fiets 2 3 1 6<br />
op<strong>en</strong>baar vervoer - 2 1 3<br />
ontwijk<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de vlucht mak<strong>en</strong> overvallers gebruik van verschill<strong>en</strong>de<br />
vervoermiddel<strong>en</strong> waarbij de auto de meeste populariteit g<strong>en</strong>iet <strong>en</strong>-kan het<br />
Hollandser-de fiets op afstand als tweede eindigt (zie tabel 17).<br />
Wanhoopsovervallers beperk<strong>en</strong> zich het meest in het aantal vervoermiddel<strong>en</strong><br />
per overval: twee hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel voertuig gebruikt, maar zijn te<br />
voet van het object gevlucht; drie hanteerd<strong>en</strong> één vluchtmiddel; <strong>en</strong> drie<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers combineerd<strong>en</strong> twee voertuig<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de vlucht.<br />
Slechts bij één overval maakt<strong>en</strong> deze daders e<strong>en</strong> overstap naar e<strong>en</strong> andere<br />
auto. Wanhoopsovervallers mak<strong>en</strong> ook slechts in zeer geringe mate gebruik<br />
van gestol<strong>en</strong> of gehuurde auto's, voor het mer<strong>en</strong>deel betreft het e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
vervoermiddel of is het gele<strong>en</strong>d van familie of vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. Twee <strong>wanhoop</strong>sovervallers,<br />
die beid<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkt<strong>en</strong> met in crimineel opzicht meer ervar<strong>en</strong><br />
daders, hebb<strong>en</strong> de overval met e<strong>en</strong> gestol<strong>en</strong> auto gepleegd.<br />
Beginners bedi<strong>en</strong><strong>en</strong> zich relatief veel van verscheid<strong>en</strong>e vervoermiddel<strong>en</strong>.<br />
Twaalf beginners combineerd<strong>en</strong> twee <strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel geval zelfs drie voertuig<strong>en</strong>.<br />
Slechts één beginner verplaatste zich te voet. De overige ti<strong>en</strong> maakt<strong>en</strong><br />
gebruik van één vervoermiddel, meestal ging het hier om e<strong>en</strong> auto,<br />
soms e<strong>en</strong> (brom)fiets. Bij 18 van de 23 overvall<strong>en</strong> was er minimaal e<strong>en</strong><br />
auto betrokk<strong>en</strong>, waarbij het ti<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> auto's, zev<strong>en</strong> gestol<strong>en</strong> <strong>en</strong> drie gehuurde<br />
auto's betrof. Het is gezi<strong>en</strong> de veelal lange criminele carrière van<br />
beginners niet verrass<strong>en</strong>d dat zij, veel meer dan <strong>wanhoop</strong>sovervallers,<br />
gebruikmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gestol<strong>en</strong> auto. E<strong>en</strong> aantal van deze daders heeft<br />
e<strong>en</strong> ruime ervaring opgedaan in het stel<strong>en</strong> van auto's. Beginners lat<strong>en</strong> nooit<br />
de auto stel<strong>en</strong> maar do<strong>en</strong> dit zelf.<br />
De professionals bedi<strong>en</strong>d<strong>en</strong> zich allemaal van e<strong>en</strong> of meer vervoermiddel<strong>en</strong>,<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele dader vluchtte te voet van het object. Eén professional<br />
pleegde zijn overval met e<strong>en</strong> oude fiets als vervoermiddel, na eerder hiermee<br />
succesvol te zijn geweest. Voor het mer<strong>en</strong>deel hanteerd<strong>en</strong> professionals<br />
twee gestol<strong>en</strong> of op e<strong>en</strong> valse naam gehuurde auto's. Deze daders<br />
gebruikt<strong>en</strong> in ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel geval eig<strong>en</strong> auto's. Dit is e<strong>en</strong> groot verschil met<br />
beginners, die mede door hun onervar<strong>en</strong>heid de overval nog wel e<strong>en</strong>s<br />
pleg<strong>en</strong> met de eig<strong>en</strong> auto.<br />
De meeste overvallers mak<strong>en</strong> afsprak<strong>en</strong> om arrestatie te voorkom<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld door de belofte niet te opzichtig met het buitgemaakte geld om<br />
te gaan of zich gedur<strong>en</strong>de e<strong>en</strong> korte periode gedeisd te houd<strong>en</strong>. Sommige<br />
overvallers kiez<strong>en</strong> er daarom voor na de overval e<strong>en</strong> tijdje te verdwijn<strong>en</strong>
124 Hoofdstuk 8<br />
<strong>en</strong> gaan in het buit<strong>en</strong>land op vakantie, ander<strong>en</strong> hur<strong>en</strong> e<strong>en</strong> huisje in e<strong>en</strong><br />
ander deel van het land <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> daar tot het naar hun idee wat rustiger<br />
is geword<strong>en</strong>.<br />
8.3 De arrestatie<br />
Voor de meeste overvallers geldt het als e<strong>en</strong> vanzelfsprek<strong>en</strong>dheid direct na.<br />
e<strong>en</strong> overval wat gas terug te nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet al te opvall<strong>en</strong>d met het overvalgeld<br />
om te spring<strong>en</strong>, maar e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling maakt zich hier toch nog wel e<strong>en</strong>s<br />
schuldig aan. E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller kwam e<strong>en</strong> dag na de overval zijn<br />
stamkroeg binn<strong>en</strong>, waar hij zijn mededader trof met voor zich e<strong>en</strong> krant<br />
met het bericht van de overval.<br />
R37: `To<strong>en</strong> stond die maat van mij aan de tafel met de krant voor zich <strong>en</strong> to<strong>en</strong> stond<br />
hij iedere<strong>en</strong> aan te wijz<strong>en</strong> "Dat zijn wij geweest." Ik dacht to<strong>en</strong>: oh jee, nou zal je het<br />
krijg<strong>en</strong>. Ik snap ook niet dat wij [daarop] nooit gepakt zijn.' Vraag: `Dat zei jouw maat<br />
teg<strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de kroeg?' R37: `Ja die liep daar dus gewoon e<strong>en</strong> beetje bravoure<br />
te trapp<strong>en</strong>.'<br />
Alhoewel dergelijk gedrag weinig voorkomt <strong>en</strong> deze onbezonn<strong>en</strong> daad van<br />
zijn maat achteraf ge<strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong> bleek te hebb<strong>en</strong>, is loslippigheid e<strong>en</strong> veel<br />
voorkom<strong>en</strong>de oorzaak van aanhouding. Er zijn allerlei red<strong>en</strong><strong>en</strong> aan te gev<strong>en</strong><br />
waarom iemand gearresteerd wordt op verd<strong>en</strong>king van één of e<strong>en</strong> aantal<br />
overvall<strong>en</strong>. Bijna altijd gaat het om e<strong>en</strong> combinatie van door de daders<br />
gemaakte fout<strong>en</strong> <strong>en</strong> de activiteit<strong>en</strong> van het met de overval belaste rechercheteam.<br />
Vele overvallers lop<strong>en</strong> uiteindelijk toch teg<strong>en</strong> de lamp omdat ze<br />
blijv<strong>en</strong> doorgaan met het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>, vaak onnauwkeuriger word<strong>en</strong><br />
in hun werkwijze <strong>en</strong> de politie in de geleg<strong>en</strong>heid stell<strong>en</strong> verband<strong>en</strong> te<br />
legg<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de overvall<strong>en</strong>. Telefoontaps, langdurige observaties,<br />
getuig<strong>en</strong>verklaring<strong>en</strong>, id<strong>en</strong>tificatie van de daders door de slachtoffers,<br />
ontdekk<strong>en</strong> van belast<strong>en</strong>d bewijsmateriaal als bij de- overval gebruikte<br />
wap<strong>en</strong>s of kleding <strong>en</strong> gedeeltes van de buit, kunn<strong>en</strong> uiteindelijk leid<strong>en</strong> tot<br />
e<strong>en</strong> aanhouding.<br />
Overvallers wijt<strong>en</strong> de arrestatie maar zeld<strong>en</strong> aan door h<strong>en</strong>zelf gemaakte<br />
fout<strong>en</strong>. Slechts vijf daders erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat hun eig<strong>en</strong> handel<strong>en</strong> debet was aan<br />
de aanhouding. E<strong>en</strong> van h<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> beginner, beschrijft hoe hij <strong>en</strong> zijn mededaders<br />
uiteindelijk veroordeeld zijn.<br />
R03: `We rijd<strong>en</strong> daarzo. Maar ja, de uitlaat was kapot <strong>en</strong> het was niet zo'n beste auto,<br />
dus hij wordt aangehoud<strong>en</strong>, weg<strong>en</strong>s te hard rijd<strong>en</strong>. Maar ja, niemand van ons had e<strong>en</strong><br />
rijbewijs. Dus hij laat het k<strong>en</strong>tek<strong>en</strong>bewijs zi<strong>en</strong>, maar die stond op naam van die maat<br />
waar ik die inbrak<strong>en</strong> mee deed. Zij werd<strong>en</strong> dus meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. En ik ..., mijn naam<br />
werd g<strong>en</strong>oteerd <strong>en</strong> mijn adres <strong>en</strong> zo. En ik kon gaan want ik zat niet achter het stuur,<br />
dus ze kond<strong>en</strong> mij verder weinig mak<strong>en</strong>. Maar ja, die jong<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
naar dat bureau (...) <strong>en</strong> daar bleek dat die <strong>en</strong>e voortvluchtig was. To<strong>en</strong> zijn ze verder<br />
gaan zoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> to<strong>en</strong> kwam het k<strong>en</strong>tek<strong>en</strong> ..., dat verband had met e<strong>en</strong> overval. Er lag<strong>en</strong><br />
nog wat spull<strong>en</strong> bij mij thuis, pistol<strong>en</strong>, bivakmuts<strong>en</strong>. Dus ik d<strong>en</strong>k: die moet ik zo snel<br />
mogelijk verstopp<strong>en</strong>. Ik was net thuis (...) <strong>en</strong> twee minut<strong>en</strong> later wordt er aangebeld.<br />
Ik doe de deur op<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan staat in e<strong>en</strong> keer m'n hele huis vol met politie. En to<strong>en</strong><br />
werd ik dus gearresteerd.'
De vlucht 125<br />
Bij vijf overvall<strong>en</strong> is er e<strong>en</strong> direct aanwijsbare relatie tuss<strong>en</strong> het noter<strong>en</strong><br />
door slachtoffers, omstanders of politie van het k<strong>en</strong>tek<strong>en</strong> van de vluchtauto<br />
,<strong>en</strong> de uiteindelijke aanhouding. Het zijn vooral <strong>wanhoop</strong>sovervallers die op<br />
basis hiervan door de politie aangehoud<strong>en</strong> zijn. Alhoewel beginners in<br />
totaal ti<strong>en</strong> op eig<strong>en</strong> naam geregistreerde auto's hebb<strong>en</strong> gebruikt, was dit<br />
slechts bij één beginner oorzaak van zijn arrestatie.<br />
Het is onder overvallers gebruikelijker de verantwoording voor de<br />
arrestatie af te schuiv<strong>en</strong> op mededader(s). Achteraf blijk<strong>en</strong> zij toch veel te<br />
spraakzaam <strong>en</strong> lang niet zo betrouwbaar te zijn. Overvallers gev<strong>en</strong> als e<strong>en</strong><br />
van de belangrijkste red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor hun arrestatie op dat ze verrad<strong>en</strong> werd<strong>en</strong><br />
door gearresteerde mededaders. Als deze maatjes door de politie aangehoud<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> op verd<strong>en</strong>king van e<strong>en</strong> overval <strong>en</strong> geconfronteerd word<strong>en</strong><br />
met allerlei bewijsmateriaal, verstrekk<strong>en</strong> ze nam<strong>en</strong> van ander<strong>en</strong> met wie zij<br />
de overval hebb<strong>en</strong> gepleegd. Bij ti<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> speelde dit e<strong>en</strong> belangrijke<br />
rol in het achterhal<strong>en</strong> van alle betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> andere omstandigheid die kan leid<strong>en</strong> tot aanhouding doet zich voor<br />
als e<strong>en</strong> deel van het oorspronkelijke daderteam in andere bezetting<strong>en</strong> het<br />
pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> continueert, of andere delict<strong>en</strong> gaat pleg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
gevolge hiervan wordt gearresteerd. Deze aangehoud<strong>en</strong> daders kunn<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s de verhoorsituatie met onopgeloste overvalzak<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geconfronteerd,<br />
wat kan leid<strong>en</strong> tot bek<strong>en</strong>t<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> verklaring<strong>en</strong> over andere betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
bij-soms jar<strong>en</strong>-eerder gepleegde overvall<strong>en</strong>. Bij neg<strong>en</strong> aanhouding<strong>en</strong><br />
speelde dit e<strong>en</strong> belangrijke rol in de uiteindelijk veroordeling.<br />
Naast het `doorslaan' bij de politie kan loslippigheid over de gepleegde<br />
overvall<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de groep van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> waarin m<strong>en</strong> verkeert, de overvaller<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s zijn vrijheid kost<strong>en</strong>. Bij zes overvallers war<strong>en</strong> er m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in hun<br />
directe omgeving op de hoogte van de overval die dit aan de politie hebb<strong>en</strong><br />
doorgegev<strong>en</strong>. Soms omdat ze zelf gearresteerd werd<strong>en</strong> <strong>en</strong> dacht<strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de<br />
voor strafvermindering in aanmerking te kom<strong>en</strong>. Soms vorm<strong>en</strong> afgunst of<br />
on<strong>en</strong>igheid red<strong>en</strong><strong>en</strong> om informatie over overvall<strong>en</strong> waar m<strong>en</strong> zelf niet aan<br />
heeft deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, door te spel<strong>en</strong> aan de politie.<br />
R43: 'Ja, maar wat was het nou, die jong<strong>en</strong> waar ik de opgezette overval mee deed op<br />
die gokhal, die had ruzie met de jong<strong>en</strong> waarmee ik de andere overval mee deed [de<br />
laatste overval]. Die <strong>en</strong>e heet Jan van het pompstation <strong>en</strong> de andere van de gokhal heet<br />
Piet. Dus Piet die had de politie gebeld <strong>en</strong> informatie gegev<strong>en</strong> over Jan. Dus op e<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t had ik sam<strong>en</strong> met Jan die overval op het pompstation gezet <strong>en</strong> Piet<br />
die wist dat <strong>en</strong> Piet die heeft de politie ingelicht om Jan e<strong>en</strong> loer te draai<strong>en</strong>, maar hij<br />
sleurde mij mee <strong>en</strong> dat was niet zijn bedoeling, maar ondertuss<strong>en</strong> gebeurde het wel.<br />
Dus to<strong>en</strong> zijn we gepakt.'<br />
De meeste daders (28) werd<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> maand na het pleg<strong>en</strong> van hun<br />
overval door de politie of e<strong>en</strong> arrestatieteam aangehoud<strong>en</strong>. Bij neg<strong>en</strong> overvallers<br />
liet de arrestatie e<strong>en</strong> tot zes maand<strong>en</strong> op zich wacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> vijf overvallers<br />
hebb<strong>en</strong> langer dan e<strong>en</strong> half jaar van hun vrijheid kunn<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong><br />
alvor<strong>en</strong>s gearresteerd te word<strong>en</strong> (zie tabel 18).<br />
Onder de overvallers die binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> etmaal gearresteerd word<strong>en</strong>, vall<strong>en</strong><br />
ook deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die op heterdaad word<strong>en</strong> gepakt. Drie van de vijf daders bij
126 Hoofdstuk 8<br />
Tabel 18: Tijd tuss<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong> delict <strong>en</strong> arrestatie naar type overvaller<br />
tijdsverloop <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
beginners professionals totaal<br />
De vlucht 127<br />
ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> is ... Maar omdat je er al zo aan gew<strong>en</strong>d b<strong>en</strong>t dan weet je op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong><br />
mom<strong>en</strong>t ook van: nou krijg je het hvb, of je weet 21 dag<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> ze je vasthoud<strong>en</strong>, je<br />
kan e<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>d vonnis krijg<strong>en</strong>, wat hebb<strong>en</strong> ze teg<strong>en</strong> mij, dat weet je allemaal. De hele<br />
procedure weet je allemaal, maar iemand die nog nooit gezet<strong>en</strong> heeft, die. loopt de<br />
stront toch uit zijn pijp<strong>en</strong>.'<br />
De meeste daders bek<strong>en</strong>n<strong>en</strong> uiteindelijk de hun t<strong>en</strong> laste gelegde feit<strong>en</strong>,<br />
slechts e<strong>en</strong> <strong>en</strong>keling blijft ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, maar wordt uiteindelijk vaak toch<br />
veroordeeld op basis van overtuig<strong>en</strong>d bewijsmateriaal.<br />
8.4 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
De vlucht wordt als e<strong>en</strong> van de belangrijkste elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
overval. Niet alle<strong>en</strong> wordt daar, gedur<strong>en</strong>de de voorbereiding, relatief veel<br />
tijd in gestok<strong>en</strong>, object<strong>en</strong> word<strong>en</strong> mede gekoz<strong>en</strong> op grond van de vluchtmogelijkhed<strong>en</strong>.<br />
Vooral de aanwezigheid van veel strat<strong>en</strong> <strong>en</strong> verscheid<strong>en</strong>e<br />
grote uitvalsweg<strong>en</strong> in de omgeving van het object is volg<strong>en</strong>s de meeste<br />
overvallers van cruciaal belang. De meeste daders verkiez<strong>en</strong> om deze red<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> stad bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dorp om e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> dorp heeft bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
het nadeel dat m<strong>en</strong> daar minder anoniem is, wat de vlucht ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
kan bemoeilijk<strong>en</strong>.<br />
De meeste overvallers vlucht<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> woning van e<strong>en</strong> van de teamled<strong>en</strong>,<br />
waar m<strong>en</strong> de buit verdeelt. Als vluchtmiddel wordt meestal voor de<br />
auto gekoz<strong>en</strong>. Vooral de professionals gebruik<strong>en</strong> vaak meer dan één auto.<br />
Het tweede voertuig wordt dan gebruikt om in over te stapp<strong>en</strong> snel na de<br />
overval. Andere vervoermiddel<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> aanmerkelijk minder populariteit.<br />
Professionals mak<strong>en</strong> gebruik van gestol<strong>en</strong> of op e<strong>en</strong> valse naam<br />
gehuurde auto's. Beginners <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervallers begaan nog wel e<strong>en</strong>s<br />
de fout om met de eig<strong>en</strong> auto de overval te pleg<strong>en</strong>. Onwet<strong>en</strong>dheid, gebrek<br />
aan financiële middel<strong>en</strong> of het miss<strong>en</strong> van contact<strong>en</strong> met autodiev<strong>en</strong> zijn<br />
hiervan vaak de oorzaak. Wanneer oplett<strong>en</strong>de voorbijgangers dan het k<strong>en</strong>tek<strong>en</strong><br />
noter<strong>en</strong>, zal arrestatie snel e<strong>en</strong> feit zijn.<br />
Het is meestal e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>loop van omstandighed<strong>en</strong> die tot e<strong>en</strong> arrestatie<br />
leidt. Naast gemaakte fout<strong>en</strong> speelt loslippigheid van gearresteerde mededaders<br />
hierbij vaak e<strong>en</strong> rol. Ook afgunst van criminele k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>, die<br />
informatie doorspel<strong>en</strong> aan de politie, kan resulter<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> aanhouding.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> schepp<strong>en</strong> sommige daders op over hun overval <strong>en</strong> gaan ander<strong>en</strong><br />
te opzichtig om met hun nieuw verworv<strong>en</strong> rijkdom. Slechts zeld<strong>en</strong> gev<strong>en</strong><br />
overvallers te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dat zij hun arrestatie te wijt<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aan hun eig<strong>en</strong><br />
fout<strong>en</strong> of aan effectief recherchewerk. Beginners <strong>en</strong> professionals, die meer<br />
ervaring hebb<strong>en</strong> met verhoorsituaties, zijn beter dan <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
in staat op het politiebureau te voldo<strong>en</strong> aan de in de criminele wereld zo<br />
belangrijke zwijgnorm. Deze norm <strong>en</strong> andere belangrijke d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong> van<br />
overvallers zijn onderwerp van hoofdstuk 9.
9 De ideeënwereld van de overvaller<br />
R39: `Your life is crime, the way you think is crime, your social structure is crime,<br />
everything.'<br />
Aan het gedrag <strong>en</strong> de overweging<strong>en</strong> van overvallers, zoals die vooral aan<br />
de orde zijn gekom<strong>en</strong> in de hoofdstukk<strong>en</strong> 6, 7 <strong>en</strong> 8, ligg<strong>en</strong> talrijke meer of<br />
minder impliciete waard<strong>en</strong>, norm<strong>en</strong>, opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong> t<strong>en</strong> grondslag.<br />
Hoewel ze niet direct zicht- of tastbaar zijn, zijn ze leidraad bij het<br />
nem<strong>en</strong> van beslissing<strong>en</strong>, zijn ze bepal<strong>en</strong>d voor de manier waarop bijvoorbeeld<br />
de overval <strong>en</strong> het ev<strong>en</strong>tueel gebruikte geweld gelegitimeerd word<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> ze de `voedingsbodem' op grond waarvan i berhaupt tot het<br />
pleg<strong>en</strong> van criminaliteit wordt overgegaan. Daarom zal in dit hoofdstuk<br />
deze ideeënwereld van de overvaller c<strong>en</strong>traal staan.<br />
Zonder te pret<strong>en</strong>der<strong>en</strong> uitputt<strong>en</strong>d te zijn, kom<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de onderwerp<strong>en</strong><br />
aan de orde: opvatting<strong>en</strong> over criminaliteit, noties over geweld, neutralisatietechniek<strong>en</strong>,<br />
morele codes, opvatting<strong>en</strong> over de `burgersam<strong>en</strong>leving'<br />
<strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong> over politie <strong>en</strong> justitie.<br />
9.1 Opvatting<strong>en</strong> over criminaliteit<br />
Overvallers hebb<strong>en</strong> moeite om de vraag te beantwoord<strong>en</strong> naar wat `e<strong>en</strong><br />
crimineel' <strong>en</strong> criminaliteit is. Zij hebb<strong>en</strong> er wel opvatting<strong>en</strong> over, maar e<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>sluid<strong>en</strong>de definitie wordt zeld<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>. Het probleem schuilt vaak<br />
in e<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>de nadruk op maatschappelijk geaccepteerd gedrag <strong>en</strong> 'crimineel<br />
w<strong>en</strong>selijk' gedrag. Deze nadruk varieert per type overvaller. Omdat<br />
de <strong>wanhoop</strong>sovervaller nauwelijks e<strong>en</strong> criminele carrière achter de rug<br />
heeft, legt hij vaak nauwere <strong>en</strong> meer conv<strong>en</strong>tionele gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan dan de professional<br />
<strong>en</strong> beginner. De laatste twee-betrekk<strong>en</strong> vooral cie manier van lev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> als crimineel in hun beschouwing<strong>en</strong>; criminaliteit als 'lifestyle'.<br />
E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller (R10): `E<strong>en</strong> crimineel is iemand die e<strong>en</strong> pakje shag jat, dat is<br />
voor mij al e<strong>en</strong> crimineel. Of iemand die de gedachte heeft om e<strong>en</strong> bar te krak<strong>en</strong> of<br />
e<strong>en</strong> overval wil do<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> sportzaak leeg wil hal<strong>en</strong>, dat is voor mij e<strong>en</strong> crimineel.'<br />
E<strong>en</strong> beginner (R18): `E<strong>en</strong> crimineel is volg<strong>en</strong>s mij iemand die op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t<br />
zijn geld verdi<strong>en</strong>t met misdaad (...), <strong>en</strong> die daar ván leeft <strong>en</strong> ook náár leeft.'<br />
E<strong>en</strong> professional (R05): `Dat is e<strong>en</strong> moeilijke vraag. Iemand [is] e<strong>en</strong> crimineel als zijn<br />
inkom<strong>en</strong> uit de zak<strong>en</strong> [criminaliteit] kom<strong>en</strong>. Iemand die dus al zijn inkom<strong>en</strong> heeft uit al<br />
die zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> bepaalde gedeeltes van dat geld ook weer investeert in andere zak<strong>en</strong>.'<br />
Waar <strong>wanhoop</strong>sovervallers `crimineel', in overe<strong>en</strong>stemming met de maat-<br />
schappelijke definitie, overweg<strong>en</strong>d negatief gebruik<strong>en</strong>, zijn beginners <strong>en</strong><br />
professionals ambival<strong>en</strong>t over deze term. De <strong>en</strong>e keer gebruik<strong>en</strong> ze de term
130 Hoofdstuk 9<br />
crimineel in negatieve zin, voor collega's op wie ze neerkijk<strong>en</strong>, de andere<br />
keer hanter<strong>en</strong> ze de term als e<strong>en</strong> soort geuz<strong>en</strong>naam, voor plegers van delict<strong>en</strong><br />
die hoog in de hiërarchie staan.<br />
R42: `Natuurlijk, e<strong>en</strong> overvaller is ook e<strong>en</strong> crimineel, maar ik vind e<strong>en</strong> echte crimineel<br />
is iemand die geweld gebruikt. Die vind ik meer crimineel dan iemand die op e<strong>en</strong>, niet<br />
op e<strong>en</strong> eerlijke manier, maar op e<strong>en</strong> sportieve manier ... als je op e<strong>en</strong> sportieve manier<br />
je geld kunt pakk<strong>en</strong>. Je b<strong>en</strong>t allemaal crimineel, het mag niet gewoon. Maar als je weet<br />
dat iemand geweld gebruikt heeft dan d<strong>en</strong>k ik van: die verdi<strong>en</strong>t in wez<strong>en</strong> zijn straf<br />
meer dan als je gewoon je c<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gepakt hebt.'<br />
Ander<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positiever invulling aan het begrip crimineel.<br />
R19: `Criminel<strong>en</strong> zijn dus m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die regelmatig voor oplichting of voor inbrak<strong>en</strong> of<br />
voor overvall<strong>en</strong> [vastzitt<strong>en</strong>]. E<strong>en</strong> crimineel is dus niet iemand die regelmatig voor<br />
vecht<strong>en</strong> vastzit. Dat is gewoon e<strong>en</strong> vechtersbaasje, ge<strong>en</strong> crimineel. Dat heeft niks met<br />
geld te mak<strong>en</strong>.'<br />
ROl: 'Zoals wat bij Ajax-Fey<strong>en</strong>oord is gebeurd [twee bomm<strong>en</strong> op het veld gegooid],<br />
vandalisme, dat noem ik ge<strong>en</strong> crimineel. Die jong<strong>en</strong> die steelt niks. Hij flikt wat. Dat<br />
noem ik ge<strong>en</strong> crimineel, ook ge<strong>en</strong> criminaliteit.'<br />
Omdat <strong>wanhoop</strong>sovervallers de gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> geaccepteerd <strong>en</strong> crimineel<br />
gedrag ongeveer daar legg<strong>en</strong> waar de sam<strong>en</strong>leving als geheel dat doet, zijn<br />
ze g<strong>en</strong>eigd hun overvall<strong>en</strong> als crimineel gedrag te zi<strong>en</strong>. Aan de andere kant<br />
hebb<strong>en</strong> ze ge<strong>en</strong> crimineel zelfbeeld. Door het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> criminele<br />
carrière, zi<strong>en</strong> ze zichzelf meer als het slachtoffer van omstandighed<strong>en</strong> dan<br />
als e<strong>en</strong> crimineel. Beginners <strong>en</strong> professionals beschouw<strong>en</strong> zichzelf vaak wel<br />
als crimineel, maar alle<strong>en</strong> dan wanneer ze e<strong>en</strong> positieve invulling gev<strong>en</strong> aan<br />
dit begrip. Ze definiër<strong>en</strong> crimineel dan in term<strong>en</strong> van lev<strong>en</strong>swijze <strong>en</strong> werk.<br />
Als overvallers van deze twee typ<strong>en</strong> `crimineel' negatief gebruik<strong>en</strong>, reserver<strong>en</strong><br />
ze het woord voor plegers van delict<strong>en</strong> waarbov<strong>en</strong> zij zich verhev<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong>.<br />
9.2 Opvatting<strong>en</strong> over geweld"<br />
In de periode waarin het veldwerk voor dit onderzoek verricht werd, vond<br />
in Oosterbeek e<strong>en</strong> overval plaats die veel stof deed opwaai<strong>en</strong>. De Telegraaf<br />
berichtte de volg<strong>en</strong>de dag:<br />
'Twee dod<strong>en</strong> <strong>en</strong> gewonde bij brute slachting in supermarkt. "Voor Nederlandse begripp<strong>en</strong><br />
uniek in zijn gruwelijkheid", zo noemde e<strong>en</strong> woordvoerder van het dertig man<br />
sterke recherche-bijstandsteam Gelderland de roofoverval gistermorg<strong>en</strong> vroeg op e<strong>en</strong><br />
vestiging van Albert Heijn aan de Pastoor Bruggemanlaan in Oosterbeek, waarbij twee<br />
medewerkers op de grond ligg<strong>en</strong>d van achter<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> doodgeschot<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> derde<br />
medewerker lev<strong>en</strong>sgevaarlijk werd gewond. (...) Uit de eerste getuig<strong>en</strong>verklaring<strong>en</strong> is<br />
geblek<strong>en</strong> dat twee met riotguns gewap<strong>en</strong>de <strong>en</strong> gemaskerde Nederlandse overvallers<br />
zonder pardon het vuur op<strong>en</strong>d<strong>en</strong> op de op de grond ligg<strong>en</strong>de AH-medewerkers to<strong>en</strong> die<br />
22 De tekst van deze paragraaf maakte, in e<strong>en</strong> iets andere vorm, deel uit van e<strong>en</strong> eerder<br />
gepubliceerd artikel over geweld bij gewap<strong>en</strong>de overvall<strong>en</strong>: Kroese <strong>en</strong> Staring, 1991.
De ideeënwereld van de overvaller 131<br />
niet in staat blek<strong>en</strong> de kluissleutel af te gev<strong>en</strong> omdat zij die niet in hun bezit hadd<strong>en</strong>.'<br />
(De Telegraaf, 15 mei 1990)<br />
Verbolg<strong>en</strong>heid over het bij deze overval gebruikte geweld werd niet alle<strong>en</strong><br />
gevoeld door de journalist <strong>en</strong> het publiek voor wie hij dit bericht schreef.<br />
Ook in de gevang<strong>en</strong>is werd ongeme<strong>en</strong> heftig gereageerd op de gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
in Oosterbeek; op de luchtplaats was het dag<strong>en</strong>lang onderwerp van<br />
gesprek. Vrijwel alle gedetineerd<strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> schande over de wijze waarop<br />
de overval was verlop<strong>en</strong>. Het geweld werd algeme<strong>en</strong> veroordeeld <strong>en</strong> de<br />
plegers ervan werd<strong>en</strong> afgeschilderd als dom <strong>en</strong> gekarakteriseerd als `ge<strong>en</strong><br />
echte criminel<strong>en</strong>'. Ook in de interviews met overvallers kwam het onderwerp<br />
aan bod.<br />
R30: `Als je iemand overhoop schiet, dat is het laagste wat je kan do<strong>en</strong>. Dan b<strong>en</strong> je<br />
gewoon gestoord. Zoals die gast<strong>en</strong> met die Albert-Heijnzaak; als ze hier kom<strong>en</strong> te<br />
zitt<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> ze het niet fijn hebb<strong>en</strong> bijvoorbeeld.'<br />
R24: `Dat is de grootste schande die er is, dat wordt door niemand geaccepteerd. (...)<br />
Om ze dan eerst maar ev<strong>en</strong> neer te knall<strong>en</strong> <strong>en</strong> "nou moet de kluis maar los", dat wordt<br />
door niemand geaccepteerd. Ik d<strong>en</strong>k ook dat ze verrad<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Maar ze kom<strong>en</strong><br />
waarschijnlijk uit e<strong>en</strong> milieu waar de echte criminel<strong>en</strong> niets mee te mak<strong>en</strong> will<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
[Het zijn] gevaarlijke gekk<strong>en</strong> die de handel verpest<strong>en</strong>. Dat zijn gestoord<strong>en</strong> joh, dat<br />
zijn echt gestoord<strong>en</strong>. [Ze] word<strong>en</strong> ook door niemand geaccepteerd, zelfs niet door<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> hoop risico durv<strong>en</strong> te nem<strong>en</strong>. Die accepter<strong>en</strong> dat niet.'<br />
T<strong>en</strong>einde te verduidelijk<strong>en</strong> welke opvatting<strong>en</strong> over geweld geme<strong>en</strong>goed zijn<br />
bij overvallers, kijk<strong>en</strong> we naar e<strong>en</strong> criminologische definitie van geweld.<br />
`Criminal viol<strong>en</strong>te may be defined g<strong>en</strong>erally as the actual or threat<strong>en</strong>ed, knowing, or<br />
int<strong>en</strong>tional application of statutorily impermissible physical force by one person directly<br />
against one or more other persons for the purpose of securing lome <strong>en</strong>d against the<br />
will or without the cons<strong>en</strong>t of the other person or persons.' (Weiner, 1989, p. 36)<br />
Weiner maakt voorts e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> expressief <strong>en</strong> instrum<strong>en</strong>teel<br />
gewelddadige misdad<strong>en</strong>. Het uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> van <strong>en</strong> de dreiging met geweld<br />
heeft e<strong>en</strong> 'expressief' arakter als het verlang<strong>en</strong> om iemand te verwond<strong>en</strong><br />
of te dod<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal staat, of als dit geweld <strong>en</strong>kel di<strong>en</strong>t tot het ontlad<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> emotionele prikkeling. Er is sprake van instrum<strong>en</strong>teel geweld als dit<br />
geweld niet het doel op zich is, maar e<strong>en</strong> middel tot het verkrijg<strong>en</strong> van<br />
gew<strong>en</strong>ste goeder<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> (Weiner, 1989, pp. 36-37). Block hanteert<br />
in zijn boek `Viol<strong>en</strong>t Crime' e<strong>en</strong> soortgelijke tweedeling in vorm<strong>en</strong><br />
van geweld. Ev<strong>en</strong>als Weiner gebruikt Block (1977, pp. 8-10) de term<br />
`instrum<strong>en</strong>teel geweld'. Het bij overvall<strong>en</strong> toegepaste geweld is volg<strong>en</strong>s<br />
Block primair instrum<strong>en</strong>teel; het is ge<strong>en</strong> doel maar middel <strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s verbond<strong>en</strong><br />
aan e<strong>en</strong> door de overvaller gemaakte kost<strong>en</strong>-bat<strong>en</strong>analyse. Het nietinstrum<strong>en</strong>tele<br />
geweld, dat bij Weiner `expressief geweld heet, wordt door<br />
Block `impulsief geweld g<strong>en</strong>oemd. Het is ge<strong>en</strong> middel maar doel <strong>en</strong> is niet<br />
het resultaat van e<strong>en</strong> afwegingsproces.<br />
De gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> beide vorm<strong>en</strong> van geweld is niet altijd ev<strong>en</strong> scherp te<br />
trekk<strong>en</strong>, we zag<strong>en</strong> reeds dat er overvalsituaties zijn waarin instrum<strong>en</strong>teel<br />
geweld overgaat in impulsief geweld.
132 Hoofdstuk 9<br />
Overvallers gev<strong>en</strong>, vergelek<strong>en</strong> met bov<strong>en</strong>staande criminologische definitie,<br />
e<strong>en</strong> andere invulling aan het begrip geweld. Het dreig<strong>en</strong> met geweld, wat.<br />
deel uitmaakt van Weiner's definitie van dit begrip, wordt door de meeste<br />
overvallers niet als e<strong>en</strong> vorm van geweld gezi<strong>en</strong>. De dader pleegt e<strong>en</strong> overval<br />
om geld te verkrijg<strong>en</strong>, niet om zijn slachtoffers moedwillig te kwell<strong>en</strong><br />
of kwaad te do<strong>en</strong>. Aan de andere kant moet de overvaller zijn slachtoffers<br />
do<strong>en</strong> gelov<strong>en</strong> dat hij wel degelijk fysiek geweld zal uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> als hij wordt<br />
teg<strong>en</strong>gewerkt. Dreiging is daarom onvermijdelijk <strong>en</strong> inher<strong>en</strong>t aan het delict;<br />
het wordt door de overvaller meestal los gezi<strong>en</strong> van het fysiek schade<br />
berokk<strong>en</strong><strong>en</strong> aan slachtoffers van e<strong>en</strong> overval.<br />
RO1: `In de bank ..., nee, ge<strong>en</strong> geweld. Alle<strong>en</strong> maar gedreigd hè. Maar dat noem<strong>en</strong> ze<br />
ook geweld hè. Heel raar bij die kankerjustitie.'<br />
In de perceptie van de overvaller is pas sprake van geweld wanneer lichamelijk<br />
letsel aan het slachtoffer wordt toegebracht.<br />
R42: `Ik d<strong>en</strong>k dat er sprake is van geweld als je handtastelijk gaat word<strong>en</strong>. Lichamelijk<br />
met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in contact komt, gaat slaan. Dan zeg ik: je hebt geweld gebruikt, <strong>en</strong> in het<br />
ergste geval schiet<strong>en</strong> natuurlijk.'<br />
E<strong>en</strong> klein deel van de overvallers onderk<strong>en</strong>t wel het gewelddadige karakter<br />
van bedreiging maar ziet het veelal als de minst kwade vorm van geweld.<br />
R19: `Ja imponer<strong>en</strong> hè. Dus je komt binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> je zet dat ding [bivakmuts] op je hoofd.<br />
Op dat mom<strong>en</strong>t b<strong>en</strong> jij er wel op voorbereid, alle<strong>en</strong> die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn er niet op voorbereid.<br />
Die zijn verschrikkelijk angstig, wat erg g<strong>en</strong>oeg is hoor, daar gaat het niet om.<br />
Maar om geld te pakk<strong>en</strong> moet je imponer<strong>en</strong>. (...) Geweld kan ook geestelijk zijn. Ik<br />
doe het liever geestelijk op zo'n mom<strong>en</strong>t, zonder wap<strong>en</strong>s of wat dan ook.'<br />
Overvallers mak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> `zinvol' <strong>en</strong> `zinloos' geweld. De<br />
belangrijkste norm t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het toepass<strong>en</strong> van geweld is dat het in<br />
di<strong>en</strong>st moet staat van e<strong>en</strong> doel: het controler<strong>en</strong> van de situatie, het brek<strong>en</strong><br />
van ev<strong>en</strong>tuele teg<strong>en</strong>stand <strong>en</strong> uiteindelijk het verkrijg<strong>en</strong> van geld. Het door<br />
overvallers als `zinvol' bestempelde geweld komt dus overe<strong>en</strong> met het<br />
`instrum<strong>en</strong>tele' geweld van Weiner <strong>en</strong> Block. Afhankelijk van de situatie is<br />
het gebruik van `zinvol' geweld noodzakelijk <strong>en</strong> daarom - naast dreiging -<br />
ook intrinsiek verbond<strong>en</strong> aan het pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval.<br />
R38: `En dan kom je natuurlijk weer aan bij het punt van wat is acceptabel <strong>en</strong> wat is<br />
niet acceptabel. Nou, ik vind dat iets acceptabel is zolang je er niet voor hoeft te<br />
moord<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat je met zo min mogelijk problem<strong>en</strong>, zowel voor de partij die je overvalt<br />
<strong>en</strong> voor de overvaller, je doel kunt bereik<strong>en</strong>. Gaat iets niet dan doe je het niet. Niet<br />
doorzett<strong>en</strong> <strong>en</strong> met grof geweld <strong>en</strong> machinegewer<strong>en</strong> <strong>en</strong> toestand<strong>en</strong>. Nee, probeer clever<br />
na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> hoe iets kan.'<br />
Het bij de overval toegepaste geweld dat niet in di<strong>en</strong>st staat van dit doel, is<br />
`zinloos' <strong>en</strong> di<strong>en</strong>t zoveel mogelijk vermed<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>. Ook met de term<br />
`zinloos' geweld lijk<strong>en</strong> overvallers zich onbedoeld bij Weiner <strong>en</strong> Block<br />
aan te sluit<strong>en</strong>. Het `zinloos' geweld van de overvallers valt sam<strong>en</strong> met het<br />
`expressief geweld van Weiner <strong>en</strong> het `impulsief geweld van Block omdat<br />
het niet in di<strong>en</strong>st staat van het welslag<strong>en</strong> van de overval. E<strong>en</strong> `goede over-
De ideeënwereld van de overvaller 133<br />
val' k<strong>en</strong>merkt zich door het ontbrek<strong>en</strong> van `zinloos' geweld. De overvaller<br />
die `zinloos' geweld gebruikt, ziet zijn status in de criminele wereld dal<strong>en</strong>.<br />
R18: '(...) ook e<strong>en</strong> keer zijn we in e<strong>en</strong> bank. Er ligg<strong>en</strong> neg<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> plat op de grond<br />
<strong>en</strong> er ligt e<strong>en</strong> gozer bij, e<strong>en</strong> flinke gozer, maar hij deed precies wat er gezegd werd <strong>en</strong><br />
helemaal niks anders. Mijn maat vond op dat mom<strong>en</strong>t dat hij daar wat mee moest<br />
do<strong>en</strong>. Hij moest hem pakk<strong>en</strong> op de e<strong>en</strong> of andere manier. Hij heeft hem lop<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong><br />
met de kolf van die riotgun. Nou dat slaat gewoon nerg<strong>en</strong>s op, dat had gewoon helemaal<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele zin.'<br />
R44: 'In die [criminele] wereld is geweld heel tolereerbaar. Als je maar niet op iemand<br />
gaat dans<strong>en</strong> als hij e<strong>en</strong>maal ligt.'<br />
`Zinloos' geweld werd door de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die het ondanks het bestaan<br />
van de norm hadd<strong>en</strong> toegepast, betreurd. Niet alle<strong>en</strong> vanwege het toegebrachte<br />
leed maar ook omdat zij zich g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> voor dit blijk van amateurisme.<br />
Uit het voorgaande blijkt dat overvallers dreig<strong>en</strong> met geweld <strong>en</strong> meestal<br />
ook het toepass<strong>en</strong> van instrum<strong>en</strong>teel geweld acceptabel acht<strong>en</strong>. Al het<br />
andere geweld wordt beschouwd als zinloos <strong>en</strong> is di<strong>en</strong>t<strong>en</strong>gevolge afkeur<strong>en</strong>swaardig.<br />
De norm dat geweld slechts aangew<strong>en</strong>d moet word<strong>en</strong> voorzover<br />
dat in di<strong>en</strong>st staat van het welslag<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval, zorgt voor<br />
e<strong>en</strong> beperking van het tijd<strong>en</strong>s overvall<strong>en</strong> uitgeoef<strong>en</strong>de fysieke geweld (zie<br />
paragraaf 7.3).<br />
Hoewel <strong>wanhoop</strong>sovervallers, beginners <strong>en</strong> professionals de m<strong>en</strong>ing<br />
del<strong>en</strong> dat geweld beperkt moet word<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> niveau dat noodzakelijk is<br />
voor het slag<strong>en</strong> van de overval, hebb<strong>en</strong> ze verschill<strong>en</strong>de standpunt<strong>en</strong> over<br />
het toepass<strong>en</strong> van meer geweld dan dreiging. Wanhoopsovervallers zijn niet<br />
bereid tot meer dan dreig<strong>en</strong>. Beginners <strong>en</strong> professionals zijn daar wel degelijk<br />
toe bereid <strong>en</strong> zull<strong>en</strong>, als ze word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>gewerkt, instrum<strong>en</strong>teel geweld<br />
gebruik<strong>en</strong> om de teg<strong>en</strong>stand te brek<strong>en</strong>. Slachtoffers die zich actief verzett<strong>en</strong>,<br />
word<strong>en</strong> door beginners <strong>en</strong> professionals 'held<strong>en</strong>' g<strong>en</strong>oemd. Held<strong>en</strong><br />
verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> in de og<strong>en</strong> van die overvallers ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele consideratie <strong>en</strong> zijn<br />
zelf verantwoordelijk voor het extra geweld dat meestal het resultaat is van<br />
hun teg<strong>en</strong>stand.<br />
9.3 Neutralisatietechniek<strong>en</strong><br />
Slechts weinig daders betuig<strong>en</strong> hun spijt over de door h<strong>en</strong> gepleegde overvall<strong>en</strong>.<br />
De <strong>en</strong>keling die zijn acties achteraf betreurt, behoort tot de <strong>wanhoop</strong>sovervallers.<br />
Het overgrote deel van de overvallers heeft ge<strong>en</strong> last van<br />
wroeging.<br />
R27: 'Je hebt ook m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die gaan briev<strong>en</strong> schrijv<strong>en</strong> van "Het spijt me dat ik me zo<br />
heb gedrag<strong>en</strong>." Dat type b<strong>en</strong> ik niet. Het spijt me van ge<strong>en</strong> kant. Wat ik doe, daar sta<br />
ik voor in. "Spijt", dat zeg ik teg<strong>en</strong> de rechter, teg<strong>en</strong> de officier, teg<strong>en</strong> de smeriss<strong>en</strong>.<br />
Maar voor mezelf: ik heb er ge<strong>en</strong> spijt van. Spijt dat ik gepakt b<strong>en</strong> ja. Daar heb ik<br />
spijt van.'<br />
Niettemin do<strong>en</strong> veel overvallers poging<strong>en</strong> om hun delict te rationaliser<strong>en</strong>.<br />
Allerlei argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangedrag<strong>en</strong> om de maatschappelijk gevoelde
134 Hoofdstuk 9<br />
ernst van het delict overval in e<strong>en</strong> ander daglicht te stell<strong>en</strong>. Zij legitimer<strong>en</strong><br />
op deze manier het pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval <strong>en</strong> neutraliser<strong>en</strong> in zekere<br />
zin hun gewet<strong>en</strong>. Sykes <strong>en</strong> Matza (1957) beschrijv<strong>en</strong> de manier<strong>en</strong> waarop<br />
delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun dad<strong>en</strong> rechtvaardig<strong>en</strong>. De auteurs onderscheid<strong>en</strong> vijf verschill<strong>en</strong>de<br />
'techniques of neutralization':<br />
1. het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van verantwoordelijkheid;<br />
2. het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van onrecht/schade;<br />
3. het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van het slachtoffer;<br />
4. het veroordel<strong>en</strong> van de veroordelers;<br />
5. het zich beroep<strong>en</strong> op hogere loyaliteit<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s Sykes and Matza kom<strong>en</strong> deze techniek<strong>en</strong>, kort gezegd, neer op:<br />
'I didn't mean it', 'I didn't really hurt anybody', 'They had it coming to<br />
them', 'Everybody's picking on me' <strong>en</strong> 'I didn't do it for myself, of variaties<br />
hierop (1957, p. 669).<br />
Of deze neutralisatietechniek<strong>en</strong> deel uitmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> crimineel subcultureel<br />
patroon, <strong>en</strong> het de dader mogelijk mak<strong>en</strong> zijn delict<strong>en</strong> zonder<br />
gewet<strong>en</strong>swroeging te pleg<strong>en</strong>, of slechts rationalisaties achteraf zijn, is punt<br />
van discussie (zie Hamlin, 1988). Zonder op deze kwestie verder in te<br />
gaan, kan gesteld word<strong>en</strong> dat ook overvallers zich bedi<strong>en</strong><strong>en</strong> van neutralisatietechniek<strong>en</strong>.<br />
De vijf door Sykes <strong>en</strong> Matza g<strong>en</strong>oemde neutralisatietechniek<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> door onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet alle ev<strong>en</strong> vaak g<strong>en</strong>oemd. Overvallers<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> voorkeur voor <strong>en</strong>kele van deze techniek<strong>en</strong>.<br />
ad 1. `Het is niet mijn schuld. ' (Het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van verantwoordelijkheid)<br />
Het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van verantwoordelijkheid gaat volg<strong>en</strong>s Sykes <strong>en</strong> Matza verder<br />
dan het bewer<strong>en</strong> dat de deviante actie `per ongeluk' werd ondernom<strong>en</strong>.<br />
Vaker wordt gewez<strong>en</strong> op motiver<strong>en</strong>de omstandighed<strong>en</strong> die buit<strong>en</strong> de controle<br />
van de persoon ligg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> onfortuinlijke jeugd, slechte vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of het<br />
opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> `achterbuurt'. Opmerkelijk is dat bijna ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele overvaller<br />
zich hierop beroept. Integ<strong>en</strong>deel, vrijwel iedere<strong>en</strong> neemt zelf de verantwoordelijkheid<br />
voor de keuze e<strong>en</strong> crimineel pad te bewandel<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot het<br />
pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> te zijn overgegaan. Sommige <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
voer<strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> hun controle op als aanleiding voor de door<br />
h<strong>en</strong> gepleegde overval(l<strong>en</strong>). E<strong>en</strong> van h<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> beeld<strong>en</strong>d kunst<strong>en</strong>aar, raakte<br />
in de problem<strong>en</strong> to<strong>en</strong> de BKR werd afgeschaft, problem<strong>en</strong> die nog werd<strong>en</strong><br />
vergroot door zijn druggebruik <strong>en</strong> e<strong>en</strong> op de klipp<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>d huwelijk.<br />
R17: '(...) ik zal je zegg<strong>en</strong> waardoor ik in de gevang<strong>en</strong>is b<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>. Dat komt voort<br />
uit bitterheid, desillusie, gewoon pure bitterheid, niet meer zi<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>, bijna niets meer<br />
te verliez<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. En dan doe je gekke ding<strong>en</strong>. Bij e<strong>en</strong> heleboel is het natuurlijk<br />
winstbejag, risico's erbij incalculer<strong>en</strong>, afweg<strong>en</strong>. Dat deed ik niet. Ik bedoel: ze kunn<strong>en</strong><br />
je zo ver br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, weetje wel.'<br />
Beginners <strong>en</strong> professionals wijz<strong>en</strong> e<strong>en</strong> dergelijke 'verklaring' van hun acties<br />
af. 'Je staat ervoor' is iets dat ze niet moe word<strong>en</strong> te verklar<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze accepter<strong>en</strong><br />
daarmee aansprakelijkheid voor hun dad<strong>en</strong>.<br />
ROl: 'Ik weet wat ik ga do<strong>en</strong> van te vor<strong>en</strong>. Als ik gepakt wordt, ja, pech. [lange stilte]<br />
Want to<strong>en</strong> ik die bankdirecteur heb gepakt, ik wist ongeveer wat ik zou krijg<strong>en</strong>, dat dat
De ideeënwereld van de overvaller 135<br />
ge<strong>en</strong> maand<strong>en</strong> meer war<strong>en</strong>, dat het over jar<strong>en</strong> ging. Als je dan schuld gaat hebb<strong>en</strong>,<br />
moet je nooit aan zoiets beginn<strong>en</strong>. (...) Nee, nee, ge<strong>en</strong> schuldgevoel, nee, echt niet.<br />
Ik weet waar ik aan begin.'<br />
De tweede door Sykes <strong>en</strong> Matza g<strong>en</strong>oemde neutralisatietechniek wordt door<br />
overvallers verreweg het meest gebruikt.<br />
ad 2. `Ik deed niemand kwaad.' (Het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van onrechtlschade)<br />
Bij deze techniek stelt de delinqu<strong>en</strong>t dat zijn daad weliswaar onwettig is,<br />
maar dat daardoor niemand onrecht wordt aangedaan of schade wordt<br />
berokk<strong>en</strong>d.<br />
Vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> vooral deze techniek om hun overval(l<strong>en</strong>)<br />
te rechtvaardig<strong>en</strong>. Het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van onrecht <strong>en</strong> schade door overvallers<br />
neemt verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong> aan.<br />
In de criminele wereld maakt m<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> slachtoffers die<br />
het geldelijke verlies gemakkelijk kunn<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> <strong>en</strong> slachtoffers bij wie dit<br />
niet of minder het geval is. E<strong>en</strong> van de meest gebruikte beeld<strong>en</strong> in dit verband<br />
is `het oude vrouwtje'. Onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sprak<strong>en</strong> vaak hun minachting<br />
uit over lied<strong>en</strong> die op straat `oude vrouwtjes hun tas afpakk<strong>en</strong>'.<br />
R02: `(...) m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die oude vrouwtjes berov<strong>en</strong> of zo. Met de fiets langsrijd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de tas<br />
me<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. Dat vind ik belachelijk allemaal.'<br />
E<strong>en</strong> overvaller wi<strong>en</strong>s zoon zich bezighoudt met straatroof schaamt zich<br />
voor hem:<br />
R44: `(...) het is niet eerloos wat ik doe; het tast mijn eer niet aan, voor mijzelf.<br />
Terwijl mijn zoon, dat is rampzalig zoiets, ook voor mij; ik heb er veel verdriet van.<br />
K<strong>en</strong> je het Geme<strong>en</strong>temuseum in (...)? Als je om het hoekje gaat, wat struikgewas, de<br />
derde struik, dat is de uitvalsbasis van mijn zoon. Daar zit hij te loer<strong>en</strong> totdat de<br />
nietsvermoed<strong>en</strong>de (...) Hij heeft e<strong>en</strong> keer e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>sje meegesleept <strong>en</strong> weet je wat er in<br />
de tas zat? Aardappelschill<strong>en</strong> om de e<strong>en</strong>djes te voer<strong>en</strong>. En ze liet ook niet los hè.<br />
Zoiets overkomt hem dan weer.' Vraag: `Waarom vind je dat eerloos?' R44: 'Enerzijds<br />
uit mijn machocultuur: je moet niet selectief agressief zijn. Ik vind de <strong>en</strong>ige<br />
houding is: hier sta ik <strong>en</strong> kom maar. (...) E<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>stander moet waardig zijn.'<br />
Het oude vrouwtje staat niet alle<strong>en</strong> model voor e<strong>en</strong> ongelijkwaardig slachtoffer,<br />
dat alle<strong>en</strong> wordt gepakt door lafhartige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, tev<strong>en</strong>s gev<strong>en</strong> overvallers<br />
met dit beeld aan dat ze het onbehoorlijk vind<strong>en</strong> te stel<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die niet rijk zijn. Daarnaast is het minder belast<strong>en</strong>d voor het gewet<strong>en</strong><br />
van de dader wanneer het buit gemaakte geld uit e<strong>en</strong> minder persoonsgebond<strong>en</strong>,<br />
meer anonieme bron komt.<br />
R22: 'Ik b<strong>en</strong> gelovig opgegroeid hè. Ik weet ook dat er e<strong>en</strong> God bestaat. Dus ik kan<br />
niet teg<strong>en</strong> mijn gewet<strong>en</strong> inwerk<strong>en</strong>, snap je. Ik zou ook nooit e<strong>en</strong> oude vrouw kunn<strong>en</strong><br />
berov<strong>en</strong>, of zoiets. Die ding<strong>en</strong> kan ik niet do<strong>en</strong>, snap je. Ik kan wel bijvoorbeeld de<br />
belasting oplicht<strong>en</strong>, als ik e<strong>en</strong> zaak heb. Ik heb schijt aan die gast<strong>en</strong>. Dat is toch het<br />
geld van de overheid. Het geld is van het hele land. Niemand huilt; ik doe niemand<br />
pijn, weet je.'<br />
In geldinstitut<strong>en</strong> zijn anonimiteit <strong>en</strong> rijkdom ver<strong>en</strong>igd. Door e<strong>en</strong> bank te<br />
overvall<strong>en</strong> wordt - in de og<strong>en</strong> van de daders - daarom niemand persoonlijk<br />
geschaad. Bank<strong>en</strong> zijn immers zo rijk dat ze het buit gemaakte geld niet<br />
zull<strong>en</strong> miss<strong>en</strong>.
136 Hoofdstuk 9<br />
R14: 'Ik neem liever van e<strong>en</strong> bank dan van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die er hard voor hebb<strong>en</strong> gewerkt of<br />
zo. Dus als je het moet gaan vergelijk<strong>en</strong>, schuldig voel ik me niet.'<br />
Ook voor andere commerciële object<strong>en</strong> wordt dit argum<strong>en</strong>t gehanteerd.<br />
R17: '(...) want het stuit mij ook teg<strong>en</strong> de borst dat ik e<strong>en</strong> klein winkeltje binn<strong>en</strong>ga <strong>en</strong><br />
daar de hele opbr<strong>en</strong>gst te stel<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat je dan iemand echt dupeert, weet je wel. Daar<br />
hou ik wel rek<strong>en</strong>ing mee. Het zijn allemaal hele grote; als je daar e<strong>en</strong> ton van pikt, oh<br />
ja, dan is het alsof je e<strong>en</strong> dubbeltje verliest.'<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hanter<strong>en</strong> overvallers vaak het argum<strong>en</strong>t dat geldinstitut<strong>en</strong> best<br />
overvall<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> omdat deze object<strong>en</strong> verzekerd zijn.<br />
R38: `(...) e<strong>en</strong> bank is verzekerd, dus die pijn hebb<strong>en</strong> ze al niet. Die meisjes hebb<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> opleiding om in stresssituaties te reager<strong>en</strong>. (...) Ik zag het zo: ik deed ge<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
kwaad, ik verwondde niemand, bank<strong>en</strong> wist<strong>en</strong> dat ze overvall<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.'<br />
Geldinstitut<strong>en</strong> zijn in de visie van overvallers ingesteld op overvall<strong>en</strong>. Het<br />
personeel is geïnstrueerd <strong>en</strong> daardoor opgewass<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de spanning die<br />
e<strong>en</strong> overval met zich meebr<strong>en</strong>gt.<br />
Ook het afzi<strong>en</strong> van het gebruik van `zinloos' geweld tijd<strong>en</strong>s de overval<br />
br<strong>en</strong>gt veel overvallers ertoe te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat ge<strong>en</strong> schade aan de slachtoffers<br />
wordt toegebracht. Weliswaar zijn sommige overvallers zich bewust van de<br />
geestelijke belasting die e<strong>en</strong> overval met zich mee kan br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, maar de<br />
meest<strong>en</strong> trekk<strong>en</strong> de verhal<strong>en</strong> over psychische schade bij slachtoffers in<br />
twijfel. Veel overvallers rechtvaardig<strong>en</strong> hun dad<strong>en</strong> door erop te wijz<strong>en</strong> dat<br />
ze terughoud<strong>en</strong>d met het toepass<strong>en</strong> van geweld zijn geweest.<br />
R05: `Ja, <strong>en</strong> dan zegg<strong>en</strong> ze: "Het personeel gaat er psychisch aan onderdoor." Ja, ik<br />
bedoel, als ze na e<strong>en</strong> overval vrag<strong>en</strong> van "God, zijn jullie geschrokk<strong>en</strong>?", dan will<strong>en</strong><br />
die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> allemaal wel interessant do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan zijn ze allemaal verschrikkelijk<br />
geschrokk<strong>en</strong>. Er zull<strong>en</strong> heus wel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bij zijn die geschrokk<strong>en</strong> zijn, maar dat dat<br />
echt zo ingrijp<strong>en</strong>d is als de rechterlijke macht voor doet kom<strong>en</strong>, nee, dat kan er bij mij<br />
niet zo in.'<br />
M<strong>en</strong>ig overvaller vindt juist dat hij zijn slachtoffers voorzichtig <strong>en</strong> relatief<br />
vri<strong>en</strong>delijk tegemoet is getred<strong>en</strong>.<br />
R42: 'Ik zet daar mijn vraagtek<strong>en</strong>s achter, de geestelijke schade. Als je later die getuig<strong>en</strong>verklaring<strong>en</strong><br />
leest van die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, nou ze mak<strong>en</strong> er wild-westverhal<strong>en</strong> van. (...) Ik<br />
bedoel: het is niet leuk als je overvall<strong>en</strong> wordt, maar je probeert die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op hun<br />
gemak te stell<strong>en</strong>. Er was e<strong>en</strong> Surinaamse vrouw, e<strong>en</strong> schoonmaakster of iets dergelijks,<br />
die schrok ontzett<strong>en</strong>d <strong>en</strong> ja, ik maak er e<strong>en</strong> beetje droge opmerking over; ik zeg:<br />
"Mevrouwtje rustig maar, ik discrimineer niet." Ik heb ze in e<strong>en</strong> keuk<strong>en</strong>tje gezet; ik<br />
moest wacht<strong>en</strong> op de vrouw die met de sleutel van de kluis moest kom<strong>en</strong>. Nou, rustig<br />
aan gewoon. Ja, dat ging vrij gemoedelijk allemaal. To<strong>en</strong> hoorde ik iemand over koffie<br />
prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> to<strong>en</strong> heb ik gezegd: "Ga maar dat keuk<strong>en</strong>tje in." Wel gezorgd dat niemand<br />
ze van buit<strong>en</strong> kon zi<strong>en</strong> natuurlijk. Eerst zelf in het keuk<strong>en</strong>tje gekek<strong>en</strong> of er niets lag,<br />
<strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong> gekek<strong>en</strong> of niemand ze kon zi<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> was er e<strong>en</strong> dode hoek waar<br />
niemand ze kon zi<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> zeg ik: "Zet maar e<strong>en</strong> bak koffie als je dat wil."<br />
Dat moet<strong>en</strong> ze zelf wet<strong>en</strong>. Ja toch?'<br />
Deze neutralisatietechniek kan ook de vorm aannem<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> 'Robin-<br />
Hoodgevoel'. De dader doet in zijn visie niet alle<strong>en</strong> de slachtoffers ge<strong>en</strong><br />
onrecht, omdat die toch geld g<strong>en</strong>oeg hebb<strong>en</strong>, hij doet bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> soms recht
De ideeënwereld van de overvaller 137<br />
aan de minder bedeeld<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>ig overvaller laat zijn familie <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
meeprofiter<strong>en</strong> van zijn success<strong>en</strong>.<br />
R42: 'Je b<strong>en</strong>t ook goed voor je ouders natuurlijk. Mijn vader is ook maar e<strong>en</strong> gewone<br />
werkman <strong>en</strong> nu in de WAO. En dan is het ook niet meer wat het geweest is. Mijn<br />
moeder kan ook niet kop<strong>en</strong> wat ze vroeger deed <strong>en</strong> dan douw je ze wel e<strong>en</strong>s wat in de<br />
hand<strong>en</strong>.'<br />
R38: 'Ik speelde Sinterklaas. Ik zeg: "Jong<strong>en</strong>, maak je niet druk, jij hebt altijd goed<br />
voor mij gezorgd." Jong<strong>en</strong>s die mij wel e<strong>en</strong>s mee uit et<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, nou, die<br />
stak ik in de kler<strong>en</strong>. Dan kocht ik Hugo Boss. Ik gaf 20.000 guld<strong>en</strong> voor het opzett<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> snackbar. Ik gaf 50.000 guld<strong>en</strong> voor het beginn<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kroeg. Ik gaf die<br />
10.000 guld<strong>en</strong> om stuff te hal<strong>en</strong>. (...) Ik gaf het hele restaurant wijn, of ik gaf het hele<br />
restaurant z'n voorafje cadeau, of ik gaf het hele restaurant champagne. Niet om de<br />
patjepejer uit te hang<strong>en</strong>, nee, ik was gewoon ontzett<strong>en</strong>d gelukkig <strong>en</strong> ik was altijd van<br />
m<strong>en</strong>ing dat je met andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> moest del<strong>en</strong>. Ik heb heel veel gav<strong>en</strong> anoniem gedaan;<br />
ik heb Gre<strong>en</strong>peace geld gestuurd. (...) Dus ik voelde me inderdaad-ik zal het maar<br />
bij z'n naam noem<strong>en</strong>-Robin Hood.'<br />
ad 3. `Het is hun eig<strong>en</strong> schuld. ' (Het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van het slachtoffer)<br />
Zelfs wanneer de delinqu<strong>en</strong>t accepteert dat hij met zijn acties schade heeft<br />
berokk<strong>en</strong>d aan de slachtoffers, kan hij dit neutraliser<strong>en</strong> door vol te houd<strong>en</strong><br />
dat de schade acceptabel is in het licht van de omstandighed<strong>en</strong>. De verantwoordelijkheid<br />
voor het toegebrachte leed wordt gelegd bij het slachtoffer,<br />
die daarmee wordt getransformeerd tot boosdo<strong>en</strong>er.<br />
Dit neutralisatiemechanisme wordt door overvallers vooral gehanteerd<br />
indi<strong>en</strong> de slachtoffers fysiek schade werd toegebracht. E<strong>en</strong> slachtoffer dat<br />
tijd<strong>en</strong>s de overval verzet pleegt, wordt e<strong>en</strong> `held' g<strong>en</strong>oemd. In de og<strong>en</strong> van<br />
de meeste overvallers zijn held<strong>en</strong> `dom' <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ze het geweld dat ze<br />
door hun verzet oproep<strong>en</strong>, aan zichzelf te wijt<strong>en</strong>.<br />
ROl: `Wanneer ik [er] geweld bij gebruik, ga ik me ook niet schuldig voel<strong>en</strong>. Want<br />
elke persoon, elke burger in Nederland weet dat als ie e<strong>en</strong> overvaller teg<strong>en</strong> gaat zitt<strong>en</strong>,<br />
dat ie zoiets kan verwacht<strong>en</strong>. Het wordt ook van te vor<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> hem verteld! Van<br />
"Hou je rustig, anders gebeurt er dit <strong>en</strong> dit." Hij doet het toch. Wie kiest ervoor?<br />
Hij kiest ervoor, voor die klap. Zo bekijk ik het dan hè.'<br />
Soms ook `verdi<strong>en</strong>t' iemand om andere red<strong>en</strong><strong>en</strong> het leed dat hem wordt<br />
aangedaan. E<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t die e<strong>en</strong> overval uitvoerde op e<strong>en</strong> reisbureau,<br />
waar zwart geld werd gewisseld, rechtvaardigt zijn overval door te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong><br />
dat zijn slachtoffer zelf ook op e<strong>en</strong> illegale manier aan zijn geld<br />
was gekom<strong>en</strong>.<br />
R26: 'Nee, ik heb mezelf nooit schuldig gevoeld, omdat het mijn bedoeling niet was<br />
om iemand te gaan vermoord<strong>en</strong> of zo. Het was puur het geld nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> wegwez<strong>en</strong>. En<br />
zo'n 295.000 guld<strong>en</strong> van die v<strong>en</strong>t pakk<strong>en</strong>. Ik bedoel: volg<strong>en</strong>s mij maakt [verdi<strong>en</strong>t] hij<br />
dat elke dag. Hij mist het gewoon niet. En het is zelf ook e<strong>en</strong> crimineel, dat is ook<br />
zwarte handel, ik bedoel maar.'<br />
ad 4. `Ze zijn zelf ge<strong>en</strong> haar beter. ' (Het veroordel<strong>en</strong> van de veroordelers)<br />
E<strong>en</strong> vierde techniek bestaat uit e<strong>en</strong> 'condemnation of the condemners',<br />
waarbij de delinqu<strong>en</strong>t de aandacht verschuift van zijn delict<strong>en</strong> naar de motiev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> acties van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die zijn dad<strong>en</strong> veroordel<strong>en</strong>. Hij kan de veroor-
138 Hoofdstuk 9<br />
delers hypocriet, corrupt, <strong>en</strong>zovoort noem<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze afschilder<strong>en</strong> als `deviants<br />
in disguise'. Waar in de vorige techniek het slachtoffer in e<strong>en</strong> kwaad daglicht<br />
wordt geplaatst, zo gebeurt dit in deze techniek met de alle ander<strong>en</strong><br />
die de criminele actie veroordel<strong>en</strong>.<br />
Net als `het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van onrecht' is `het veroordel<strong>en</strong> van de veroordelers'<br />
e<strong>en</strong> techniek die overvallers vaak hanter<strong>en</strong>.<br />
R05: `Als ik kijk wat er dus overal gebeurt, dan is het dus zó dat wij dus in de<br />
gevang<strong>en</strong>is zitt<strong>en</strong> <strong>en</strong>, ik noem maar iets, zo'n Masson, of De Vries van het ABP, <strong>en</strong><br />
wie hebb<strong>en</strong> we nog meer gehad, Bernhard met Lockheed, <strong>en</strong> dat lijstje is nog wel wat<br />
groter, die kom<strong>en</strong> nooit te zitt<strong>en</strong>. Die hoev<strong>en</strong> voor mij niet te zitt<strong>en</strong>. Er hoeft voor mij<br />
niemand in de gevang<strong>en</strong>is te zitt<strong>en</strong>, maar dat zijn wel dikwijls de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die roep<strong>en</strong><br />
van "Oh, overvallers dit <strong>en</strong> dat" <strong>en</strong> "Doodstraf invoer<strong>en</strong>", <strong>en</strong> dan zeg ik: "Dan zijn<br />
jullie wel verkeerd bezig".'<br />
R38: `En dat is wat mij zo teg<strong>en</strong> de borst stuitte van de maatschappij. De oneerlijkheid<br />
in de berechting van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. B<strong>en</strong> jij e<strong>en</strong> politicus <strong>en</strong> maak je e<strong>en</strong> fout, dan krijg je e<strong>en</strong><br />
goud<strong>en</strong> handdruk. B<strong>en</strong> je e<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>isdirecteur <strong>en</strong> maak je e<strong>en</strong> fout, dan krijg je e<strong>en</strong><br />
goud<strong>en</strong> handdruk. B<strong>en</strong> je Jan Lul <strong>en</strong> maak je e<strong>en</strong> fout, dan hang<strong>en</strong> ze je aan e<strong>en</strong> boom.<br />
Het is zo; <strong>en</strong> het is al eeuw<strong>en</strong> zo.'<br />
E<strong>en</strong> andere les uit geschied<strong>en</strong>is wordt getrokk<strong>en</strong> door respond<strong>en</strong>t 27:<br />
R27: `Welk grootkapitaal is nou eerlijk verdi<strong>en</strong>d? Kijk maar naar het Koninklijk Huis,<br />
kijk maar ..., ja overal, kijk maar om je he<strong>en</strong>. Grootkapitaal is meestal niet eerlijk<br />
verdi<strong>en</strong>d. Om rijk te word<strong>en</strong> moest je rov<strong>en</strong>. Zo werd<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> vroeger rijk. Die<br />
kapital<strong>en</strong>, dat zijn nou de gevestigde kapital<strong>en</strong> in de wereld. Die zijn vroeger zo rijk<br />
geword<strong>en</strong>, maar die mak<strong>en</strong> nu de di<strong>en</strong>st uit. Snap je?'<br />
Niet alle<strong>en</strong> maatschappelijk hooggeplaatste <strong>en</strong> politiek machtige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> het vaak ontgeld<strong>en</strong> in deze verhal<strong>en</strong>, ook de e<strong>en</strong>voudige, schijnbaar<br />
eerzame burger is meestal ge<strong>en</strong> haar beter dan de overvaller.<br />
R05: 'Maar als die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> geld aan je kunn<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>, als ze er wat wijzer van<br />
word<strong>en</strong>, dan zijn ze ine<strong>en</strong>s wel vri<strong>en</strong>delijk. Nette burgers, die zak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Al wet<strong>en</strong><br />
ze met wat voor iemand ze te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, als ze kunn<strong>en</strong> verkop<strong>en</strong> ... Hetzelfde als<br />
met die nette m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die nette autobedrijv<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>: als die kunn<strong>en</strong> verkop<strong>en</strong> interesseert<br />
het ze ook niet, al is bij de buurman de bank overvall<strong>en</strong>. Als ze maar aan je<br />
kunn<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> dan is het prima joh.'<br />
Net als ondernemers, do<strong>en</strong> ook andere burgers hun voordeel met de vrucht<strong>en</strong><br />
van de arbeid van de crimineel.<br />
R41: 'Als ze iets goedkoper kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> videootje of zo, dan kop<strong>en</strong> ze het. Je<br />
kunt elkaar wel voor de gek houd<strong>en</strong>, maar er zijn zo veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die toch iets kop<strong>en</strong><br />
wat gejat is, omdat de prijs klopt. Kijk, ze zoud<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> niet zelf e<strong>en</strong> inbraak<br />
do<strong>en</strong>, of e<strong>en</strong> overval, maar als ze e<strong>en</strong> videootje goedkoop kunn<strong>en</strong> kop<strong>en</strong> dan do<strong>en</strong> ze<br />
dat wel.'<br />
ad 5. `Ik deed het niet voor mezelf. ' (Het zich beroep<strong>en</strong> op hogere loyaliteit<strong>en</strong>)<br />
Bij deze neutralisatietechniek word<strong>en</strong> de belang<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>leving als<br />
geheel ondergeschikt gemaakt aan de belang<strong>en</strong> van de kleinere sociale groep<strong>en</strong><br />
waartoe de delinqu<strong>en</strong>t behoort.
De ideeënwereld van de overvaller 139<br />
Overvallers mak<strong>en</strong> niet vaak gebruik van deze neutralisatietechniek. In die<br />
gevall<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> dader aanvoerde e<strong>en</strong> overval te hebb<strong>en</strong> gepleegd om e<strong>en</strong><br />
vri<strong>en</strong>d ter wille te zijn of uit de nood te help<strong>en</strong>, betrof dat nooit zijn eerste<br />
overval. Zo pleegde e<strong>en</strong> professional die e<strong>en</strong> lange reeks overvall<strong>en</strong> op zijn<br />
naam had <strong>en</strong> - ondanks e<strong>en</strong> zeer ruim bestedingspatroon - g<strong>en</strong>oeg geld had<br />
om te stopp<strong>en</strong>, nog twee laatste overvall<strong>en</strong> om vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> te help<strong>en</strong>.<br />
R27: `(...) ik had al zo veel geld verdi<strong>en</strong>d, ik dacht ik kap ermee. Maar e<strong>en</strong> gabber<br />
van me, die woont in ..., die k<strong>en</strong> ik al heel lang. Die was ondertuss<strong>en</strong> verhuisd uit<br />
Amsterdam, heeft e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>dinnetje, vri<strong>en</strong>dinnetje zwanger, ik kom hem teg<strong>en</strong> in<br />
december. Hij zegt teg<strong>en</strong> me: "Ik weet e<strong>en</strong> leuk bankie hier, <strong>en</strong> ik kan het geld gebruik<strong>en</strong>,<br />
m'n vri<strong>en</strong>din is zwanger <strong>en</strong> die moet bevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik zit op zwart zaad." Ik zeg:<br />
"Weet je wat, we kijk<strong>en</strong> wat we kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, ik beloof je niks, maar na de feestdag<strong>en</strong><br />
kijk ik wel wat we kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>." To<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> we het die maandag gedaan, hebb<strong>en</strong><br />
we die bank in ... gepakt. Hadd<strong>en</strong> we 160.000 guld<strong>en</strong>. Was e<strong>en</strong> lekkere buit voor<br />
erbij, voor het nieuwe jaar, 80 rugg<strong>en</strong> de man. Maar het was voor mij echt al g<strong>en</strong>oeg<br />
hè; ik moest niet meer; ik had g<strong>en</strong>oeg geld. Maar to<strong>en</strong> kwam ik die gabber van me<br />
weer teg<strong>en</strong> aan wie ik het had beloofd. Ik zeg: "Jong<strong>en</strong>, ik heb er al e<strong>en</strong>tje gedaan in<br />
het nieuwe jaar wat ik niet zou do<strong>en</strong>, maar weet je wat, ik heb het jou beloofd, ik heb<br />
het toch al gedaan, dan kan die tweede er ook nog wel bij, ik doe het wel." Maar ik<br />
zeg: "Je weet zelf, met jou gaat het niet zo goed, ik doe het met die andere, blijf jij<br />
maar thuis, wijs mij maar aan, ik doe het <strong>en</strong> dan krijg jij van mij e<strong>en</strong> mazzeltje." Hij<br />
was al lang blij.'<br />
Het help<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d, door met of voor hem e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>, is<br />
e<strong>en</strong> f<strong>en</strong>ome<strong>en</strong> dat alle<strong>en</strong> bij professionals voorkomt. Gezi<strong>en</strong> hun reputatie<br />
als ervar<strong>en</strong> <strong>en</strong> succesvolle overvallers is het niet verwonderlijk dat juist<br />
professionals dergelijke verzoek<strong>en</strong> uit hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring krijg<strong>en</strong>.<br />
Resumer<strong>en</strong>d kan word<strong>en</strong> gesteld dat overvallers in het algeme<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> spijt<br />
hebb<strong>en</strong> van hun acties. Ze mak<strong>en</strong> gebruik van diverse neutralisatietechniek<strong>en</strong><br />
om hun delict<strong>en</strong> te rechtvaardig<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervallers wijz<strong>en</strong><br />
daarbij wel e<strong>en</strong>s op zak<strong>en</strong> waarover ze ge<strong>en</strong> controle hadd<strong>en</strong>; beginners <strong>en</strong><br />
professionals nem<strong>en</strong> de volle verantwoordelijkheid voor hun dad<strong>en</strong>. De<br />
meest gebruikte techniek<strong>en</strong> zijn `het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van onrecht <strong>en</strong> schade' <strong>en</strong><br />
het `veroordel<strong>en</strong> van de veroordelers'. De techniek van `het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van<br />
het slachtoffer' wordt slechts dan toegepast wanneer er sprake was van<br />
fysiek geweld tijd<strong>en</strong>s de overval.<br />
9.4 Morele codes<br />
Overvallers bezitt<strong>en</strong> e<strong>en</strong> stelsel van norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> dat als richtlijn<br />
geldt voor de wijze waarop m<strong>en</strong> zich t<strong>en</strong> opzichte van mededaders <strong>en</strong><br />
slachtoffers di<strong>en</strong>t te gedrag<strong>en</strong>.<br />
De hoogst gewaardeerde eig<strong>en</strong>schap in de criminele wereld is betrouwbaarheid.<br />
De mate van betrouwbaarheid van mededaders is e<strong>en</strong> van de<br />
belangrijkste <strong>en</strong> meest problematische kwesties voor de overvaller die besluit<br />
niet solistisch te operer<strong>en</strong>. Het speelt niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote rol bij het<br />
uitkiez<strong>en</strong> van teamled<strong>en</strong> (zie hoofdstuk 6), ook bij de uitvoering van de
140 Hoofdstuk 9<br />
overval <strong>en</strong> in de tijd daarna is vertrouw<strong>en</strong> in de integriteit <strong>en</strong> loyaliteit van<br />
mededaders cruciaal. Het vertrouw<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> al dan niet in mededaders<br />
stelt, houdt verband met de mate waarin deze zich kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> aan de<br />
zwijgnorm <strong>en</strong> de norm<strong>en</strong> over solidariteit/loyaliteit <strong>en</strong> eerlijk del<strong>en</strong>.<br />
De overval is e<strong>en</strong> delict waarbij op heterdaad betrapt word<strong>en</strong> bijna niet<br />
voorkomt. Het is niet zozeer de kunst om tijd<strong>en</strong>s de overval uit hand<strong>en</strong> van<br />
de politie te blijv<strong>en</strong>, als wel in de tijd daarna. De overvallers die teg<strong>en</strong> de<br />
lamp lop<strong>en</strong> zijn vaak het slachtoffer van de loslippigheid van teamled<strong>en</strong> of<br />
andere medecriminel<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> rechercheur verwoordde dit als volgt.<br />
`[Overvallers] zijn de topcriminel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik d<strong>en</strong>k dat ze zich zo ook wel e<strong>en</strong> beetje voel<strong>en</strong>.<br />
Ik heb wel e<strong>en</strong>s het idee dat ze zich zo uit<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, want ik d<strong>en</strong>k dat<br />
als zij e<strong>en</strong> overval gepleegd hebb<strong>en</strong> die in het nieuws is geweest, waarbij e<strong>en</strong> hele hoop<br />
geld weg is, dat ze daar toch wel trots op zijn <strong>en</strong> dat ze dat met hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> toch wel<br />
besprek<strong>en</strong>. Want ik heb zo vaak dat wij gast<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> die zegg<strong>en</strong> van "Ja maar<br />
die heeft die overval gepleegd, die heeft die overval gepleegd <strong>en</strong> die heeft die ..." En<br />
dan zeg je: "Hoe weet je dat?" "Ja, dat heb ik gehoord", of "dat heeft hij zelf teg<strong>en</strong><br />
mij verteld." Dus ze zijn er k<strong>en</strong>nelijk zelf toch trots op om te vertell<strong>en</strong> wat ze gedaan<br />
hebb<strong>en</strong>. En dat gaat in dat kringetje rond <strong>en</strong> uit dat kringetje lekt wel e<strong>en</strong>s wat uit naar<br />
ons toe, <strong>en</strong> dan slaan wij onze slag natuurlijk.'<br />
Uiteraard zijn ook overvallers zich er bewust van dat ze collectief alle<strong>en</strong><br />
maar te winn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> als ze elkaar niet verrad<strong>en</strong>. De belangrijkste code is<br />
dan ook dat je teg<strong>en</strong> de politie `niet praat' over tipgevers, teamg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
andere criminele collega's. Wie zich niet aan de zwijgnorm houdt, ziet zijn<br />
status in de criminele wereld dal<strong>en</strong> <strong>en</strong> loopt het risico belangrijke contact<strong>en</strong><br />
te verliez<strong>en</strong>.<br />
R27: `Na twee dag<strong>en</strong> sloeg ie door. Alles verteld, naam, to<strong>en</strong>aam, alles. Alles heeft ie<br />
verteld, iedere<strong>en</strong> verrad<strong>en</strong>. Huil<strong>en</strong> deed ie, huil<strong>en</strong> op het bureau. (...) Nou, to<strong>en</strong> heb ik<br />
zo'n afknapper op die v<strong>en</strong>t gehad, b<strong>en</strong> ik gelijk met hem gekapt.'<br />
E<strong>en</strong> beginner van wie t<strong>en</strong> onrechte het verhaal ging dat hij gepraat had op<br />
het bureau, zag zich g<strong>en</strong>oodzaakt actie te ondernem<strong>en</strong> om zijn goede naam<br />
te redd<strong>en</strong>:<br />
Rl l: `Maar die knaap die zit mij zwart te mak<strong>en</strong>, want die dacht dat ik hem had lat<strong>en</strong><br />
versukkel<strong>en</strong>. (...) Ik b<strong>en</strong> later naar hem toegestapt. Ik zeg: "Wat bezielt je? Je zit me<br />
zwart te mak<strong>en</strong>." Ik zeg: "Loop ev<strong>en</strong> die hele k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>kring weer langs om het recht<br />
te trekk<strong>en</strong>." Mij zwart mak<strong>en</strong>. Dat gelov<strong>en</strong> ze. Het viel me gelijk op. Ik ging van het<br />
politiebureau naar e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis. Ik d<strong>en</strong>k: wat doet dat m<strong>en</strong>s stuurs. Ja, hij was geweest.<br />
Andere k<strong>en</strong>nis, idem dito. Hij had gelijk in e<strong>en</strong> middag de hele ronde gehad.'<br />
Wanneer iemand zich, ondanks alles, houdt aan de zwijgnorm, maakt hij<br />
zich bijzonder geliefd bij zijn collega's.<br />
R24: `Die hebb<strong>en</strong> gewoon de straf van e<strong>en</strong> ander erbij gepakt <strong>en</strong> die [andere] jong<strong>en</strong>s<br />
die hebb<strong>en</strong> weer e<strong>en</strong> café <strong>en</strong> die do<strong>en</strong> alweer leuk zak<strong>en</strong>. Die hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> paar maandjes<br />
in voorarrest gezet<strong>en</strong>. En bij gebrek aan bewijs, <strong>en</strong> omdat er niet gepraat werd,<br />
spring<strong>en</strong> ze er uit. Dat is toch wel e<strong>en</strong> erecode waar m<strong>en</strong> wel van houdt. Dan maak je<br />
ook naam hoor. Dan kun je terugkom<strong>en</strong> na drie jaar; dat wordt niet verget<strong>en</strong>.'<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kan `niet prat<strong>en</strong>' de zwijger e<strong>en</strong> hoop nieuwe zakelijke <strong>en</strong><br />
vri<strong>en</strong>dschappelijke contact<strong>en</strong> met criminel<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong>.
De ideeënwereld van de overvaller 141<br />
R27: `Dan kan je niet meer stuk. Bijvoorbeeld bezoek. Ik heb elke week bezoek, van<br />
allemaal jong<strong>en</strong>s van buit<strong>en</strong> die allemaal bij me op bezoek will<strong>en</strong>, allemaal. Ik b<strong>en</strong> de<br />
man, die heeft z'n bek gehoud<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> van de weinig<strong>en</strong>. "Het is 'm gewoon, die<br />
moet<strong>en</strong> we hebb<strong>en</strong>." Allemaal kom<strong>en</strong> ze bij me op bezoek. Ik heb niks te klag<strong>en</strong> over<br />
aandacht.' [lacht]<br />
Andere aspect<strong>en</strong> van betrouwbaarheid hebb<strong>en</strong> betrekking op solidariteit <strong>en</strong><br />
loyaliteit. Er wordt van elkaar verwacht dat m<strong>en</strong> e<strong>en</strong>drachtig te werk gaat<br />
<strong>en</strong> elkaar tijd<strong>en</strong>s de uitvoering van de overval niet in de steek laat. E<strong>en</strong> van<br />
de ergste ding<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> overvaller kunn<strong>en</strong> overkom<strong>en</strong> is dat de chauffeur<br />
zijn z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong> niet in bedwang kan houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> wegrijdt voordat zijn collega's<br />
terug zijn bij de auto.<br />
R29: `Als het verkeerd gaat: de chauffeur mag nooit weggaan, never! Dat is het <strong>en</strong>ige;<br />
dat is iets waar je op vertrouw<strong>en</strong> kunt. Die mag never weggaan.'<br />
Meer in het algeme<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> alle teamled<strong>en</strong> elkaar blindelings kunn<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s de uitvoering van de overval. Iemand die zich niet houdt<br />
aan wat tevor<strong>en</strong> afgesprok<strong>en</strong> is, <strong>en</strong> zijn collega's in de steek laat, br<strong>en</strong>gt<br />
niet alle<strong>en</strong> zichzelf <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> in gevaar, tev<strong>en</strong>s doet hij zich daarmee<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> onbetrouwbaar <strong>en</strong> voor het do<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> ongeschikt<br />
persoon.<br />
Ook met betrekking tot de buit moet m<strong>en</strong> elkaar kunn<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong>.<br />
Vrijwel altijd wordt afgesprok<strong>en</strong> dat de buit gelijkelijk verdeeld wordt over<br />
de led<strong>en</strong> van het team. Er zijn echter situaties waarin e<strong>en</strong> van de overvallers<br />
het geld <strong>en</strong>ige tijd alle<strong>en</strong> onder z'n hoede houdt.<br />
R14: 'Eerlijk zijn? Dat moet ja, zeker. Dat heb je echt nodig. Want ik k<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s die<br />
bijvoorbeeld zeid<strong>en</strong> van "Nou, weet je wat, jullie twee do<strong>en</strong> het <strong>en</strong> ik wacht hier in de<br />
eerlijke auto." Nou, zij ded<strong>en</strong> het, bracht<strong>en</strong> alles naar hem <strong>en</strong> hij reed weg, <strong>en</strong> zij ging<strong>en</strong><br />
met de metro of met de bus. (...) De politie had ze al lang in de gat<strong>en</strong> dat ze het<br />
hadd<strong>en</strong> gedaan, dus die wachtt<strong>en</strong> gewoon de juiste mom<strong>en</strong>t, om schiet<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>.<br />
Dus nadat ze thuis lekker aan het tell<strong>en</strong> war<strong>en</strong>, deed de politie e<strong>en</strong> inval. En wat bleek?<br />
Die man die eerder naar huis was gegaan met het geld, had nog e<strong>en</strong> heel pak verse<br />
meiers onder z'n matras al stiekem gestopt. Dus je moet wel wet<strong>en</strong> wat je aan je maat<br />
hebt. Eerlijkheid is echt belangrijk.'<br />
In criminele kring<strong>en</strong> wordt grote waarde gehecht aan onverschrokk<strong>en</strong>heid<br />
<strong>en</strong> in die wereld staan overvallers bek<strong>en</strong>d als de jong<strong>en</strong>s met lef. Het vereist<br />
moed om e<strong>en</strong> rechtstreekse <strong>en</strong> emotioneel gelad<strong>en</strong> confrontatie met je<br />
slachtoffer(s) aan te gaan.<br />
Vraag: 'Wanneer b<strong>en</strong> je hoog, <strong>en</strong> wanneer b<strong>en</strong> je laag?' R22: 'Kijk, dat heeft te mak<strong>en</strong><br />
met je ervaring <strong>en</strong> met je contact<strong>en</strong>, <strong>en</strong> je ball<strong>en</strong> in je broek. Dat is alles, weet je.'<br />
Veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> bang voor <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s hun eerste overval (zie para-<br />
graaf 7.4). E<strong>en</strong> professional pleegde zijn eerste overval op e<strong>en</strong> geldloper <strong>en</strong><br />
beschrijft zijn angst <strong>en</strong> twijfel in die periode.<br />
R14: 'We hadd<strong>en</strong> het zodanig gepland dat het, als ie zou aankom<strong>en</strong>, dan zou ik in dat<br />
zijstraatje staan. En dan zou ik steeds stiekem om de hoek kijk<strong>en</strong>. Zo amateuristisch.<br />
Maar dat doet er niet toe. Steeds om de hoek kijk<strong>en</strong> tot ie was uitgestapt, <strong>en</strong> dan zou ik<br />
hem tegemoet r<strong>en</strong>n<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> pistool in de hand. En dan zou ik die zak gewoon pakk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> weer terugr<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. En die ocht<strong>en</strong>d d<strong>en</strong>k ik bij me eig<strong>en</strong>: ik blijf, ik blijf, ik blijf
142 Hoofdstuk 9<br />
[gelach]. Ik d<strong>en</strong>k: nee. Want, je zegt wel: "Ja", [maar] meer uit stoerigheid, weet je.<br />
En die ocht<strong>en</strong>d to<strong>en</strong> moest het. Ik weet niet wat er door me he<strong>en</strong> ging. Ik zat maar<br />
daar. Want hij [geldloper] moest eerst voorbijgaan <strong>en</strong> dan zoud<strong>en</strong> wij zo om bij hem in<br />
het steegje te gaan. (...) Dus ik hoopte maar: kom niet, kom niet. Heel stil war<strong>en</strong> we<br />
allebei. Ik weet dat hij d<strong>en</strong>kt: waar blijft die auto nou? En ik, m'n hele hart ging<br />
tekeer. Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t ging die auto voorbij. Ik wist niet meer waar ik het<br />
moest zoek<strong>en</strong>.'<br />
Naarmate m<strong>en</strong> meer overvall<strong>en</strong> heeft uitgevoerd, wordt de angst minder,<br />
tot nog slechts e<strong>en</strong> gespann<strong>en</strong> alertheid overblijft.<br />
Waarschijnlijk zull<strong>en</strong> slechts weinig m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overval e<strong>en</strong> moedige<br />
daad noem<strong>en</strong>. De daders zijn immers meestal bewap<strong>en</strong>d <strong>en</strong> confronter<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> ongewap<strong>en</strong>d <strong>en</strong> nietsvermoed<strong>en</strong>d slachtoffer met pot<strong>en</strong>tieel lev<strong>en</strong>sgevaar.<br />
Overvallers zelf d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> hier echter anders over. Mede omdat moed<br />
e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>schap is die hoog staat aangeschrev<strong>en</strong> in de criminele wereld,<br />
g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> overvallers aanzi<strong>en</strong>.<br />
Juist door de directe confrontatie met het slachtoffer wordt e<strong>en</strong> overval<br />
als moediger gezi<strong>en</strong> dan delict<strong>en</strong> als inbraak, waarbij deze confrontatie<br />
niet plaatsvindt. Inbrek<strong>en</strong> is naar de m<strong>en</strong>ing van overvallers e<strong>en</strong> stiekemer<br />
bezigheid, die minder lef vereist. Moed wordt vaak omschrev<strong>en</strong> als `het<br />
hebb<strong>en</strong> van ball<strong>en</strong>' <strong>en</strong> de overval geldt als e<strong>en</strong> bij uitstek mannelijk delict.<br />
Mannelijkheid scoort hoog in de criminele wereld. Dit laat zich in de<br />
gevang<strong>en</strong>is onder meer aflez<strong>en</strong> uit het gedrev<strong>en</strong>heid waarmee veel gedetineerd<strong>en</strong><br />
hun spier<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> cultiver<strong>en</strong> <strong>en</strong> de notie dat de det<strong>en</strong>tie<br />
moet word<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong> `als e<strong>en</strong> man'. Deze laatste norm werd fraai tot<br />
uiting gebracht door middel van de t-shirts die e<strong>en</strong> gedetineerde in gevang<strong>en</strong>is<br />
de Marwei vervaardigde <strong>en</strong> verkocht aan zijn medegedetineerd<strong>en</strong>.<br />
Naast e<strong>en</strong> marihuana-blad drukte hij de volg<strong>en</strong>de tekst op de shirts: If you<br />
can't do the time, don't do the fucking crime.<br />
9.5 Opvatting<strong>en</strong> over de `burgersam<strong>en</strong>leving'<br />
De meeste overvallers mak<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> `criminel<strong>en</strong>' <strong>en</strong> 'burgers'.<br />
Met `burgers' word<strong>en</strong> dan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> aangeduid die in loondi<strong>en</strong>st werk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> hoog inkom<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Het zijn met andere woord<strong>en</strong> de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
het bestaan leid<strong>en</strong> dat de overvallers ook gedwong<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> zijn te leid<strong>en</strong><br />
als ze niet voor e<strong>en</strong> criminele lev<strong>en</strong>swijze hadd<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
echter op e<strong>en</strong> legale manier succesvol zijn <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoog inkom<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong>,<br />
vall<strong>en</strong> wat overvallers betreft buit<strong>en</strong> deze categorie 'burgers'.<br />
R27: `Kijk, als je in contact komt met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die geslaagd zijn in het lev<strong>en</strong>, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die geld hebb<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong>d, die rijk zijn, die geslaagd zijn in het lev<strong>en</strong> - niet criminel<strong>en</strong>,<br />
maar gewoon gerespecteerde m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> -dan zie je ook dat die burgers e<strong>en</strong> beetje dom<br />
zijn. Dat die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> de burgers eig<strong>en</strong>lijk dom houd<strong>en</strong>. (...) Ik d<strong>en</strong>k dat die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
criminel<strong>en</strong> beter begrijp<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> gewone burger.'<br />
`Burgers' wijk<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s overvallers af van h<strong>en</strong>zelf door de manier van<br />
inkomst<strong>en</strong>verwerving <strong>en</strong> de hoogte van het inkom<strong>en</strong>. Het inkom<strong>en</strong> van<br />
`burgers' is in de og<strong>en</strong> van de meeste overvallers te laag <strong>en</strong> de lev<strong>en</strong>sstijl
De ideeënwereld van de overvaller 143<br />
die hoort bij het `burgerlijke' bestaan, is betreur<strong>en</strong>swaardig weinig avontuurlijk.<br />
Uit het overzicht van het arbeidsverled<strong>en</strong> van de 43 overvallers kwam<br />
naar vor<strong>en</strong> dat langdurige werkloosheid eerder regel dan uitzondering is.<br />
Zev<strong>en</strong> daders hebb<strong>en</strong> zelfs nooit legale arbeid verricht. `Werk<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
baas' is voor de meeste overvallers e<strong>en</strong> weinig aantrekkelijk alternatief<br />
voor e<strong>en</strong> criminele manier van inkomst<strong>en</strong>verwerving.<br />
R08: 'Weet je wat heel belangrijk is in het lev<strong>en</strong>? Dat je kunt do<strong>en</strong> <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> wat je<br />
wilt. Dat je kunt voel<strong>en</strong> wat je wilt, als je stoned wilt zijn, stoned kan zijn. Als je zin<br />
hebt om te neuk<strong>en</strong>, dat je kunt neuk<strong>en</strong>. Als je zin hebt om auto te rijd<strong>en</strong>, dat je auto<br />
kunt rijd<strong>en</strong>. Dat is belangrijk, <strong>en</strong> niet dat je de eindjes aan elkaar moet knop<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
je op het einde van de maand 100 guld<strong>en</strong> over hebt, elke maand 100 guld<strong>en</strong> over.'<br />
Arbeid in loondi<strong>en</strong>st levert te weinig op, niet alle<strong>en</strong> in materieel, maar<br />
ook in psychisch opzicht. E<strong>en</strong> dergelijk lev<strong>en</strong> wordt gezi<strong>en</strong> als kleurloos<br />
<strong>en</strong> saai; het mist de opwinding die e<strong>en</strong> criminele lev<strong>en</strong>swijze met zich<br />
meebr<strong>en</strong>gt.<br />
R19: '(...) maar als ik op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t voor tweeduiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong> in de maand<br />
moet werk<strong>en</strong>, elke dag m'n pakkie brood, naar de baas, naar huis toe, pantoffels aan,<br />
<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de dag weer. Man, man, man.'<br />
R34: 'Ik zou niet mijn hele lev<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> baas will<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. Je werkt wel, maar het<br />
wordt niet gewaardeerd. Het is zo ondankbaar werk wat ik deed.'<br />
De aard van het soort werk waarvoor zij, gezi<strong>en</strong> hun opleiding, in aanmerking<br />
zoud<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>-monotoon <strong>en</strong> weinig uitdag<strong>en</strong>d - maakt legaal<br />
werk<strong>en</strong> nog onaantrekkelijker. Tev<strong>en</strong>s maakt m<strong>en</strong>ige<strong>en</strong> duidelijk dat de<br />
hiërarchische verhouding<strong>en</strong> die het `werk<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> baas' met zich meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />
als knell<strong>en</strong>d <strong>en</strong> ondraaglijk word<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong>.<br />
R15: 'Ik heb anderhalf jaar bij die baas gewerkt. Ze krijg<strong>en</strong> mij dus gewoon voor e<strong>en</strong><br />
baas helemaal nooit meer aan het werk. Of ik begin voor mezelf, of er wordt gewoon<br />
helemaal niet gewerkt.' Vraag: 'Kun je uitlegg<strong>en</strong> waarom?' R15: 'Ik hou niet van<br />
commander<strong>en</strong> <strong>en</strong> gecommandeerd word<strong>en</strong>. Kijk, tuinbon<strong>en</strong> hoef je mij ook niet te<br />
gev<strong>en</strong>, want dat eet ik niet. Met e<strong>en</strong> baas is dat precies hetzelfde. Ik wil dat niet meer;<br />
ik zie dat helemaal niet zitt<strong>en</strong>.'<br />
De afkeer van `werk<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> baas' is vaak gekoppeld aan de droom van<br />
`e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> zaak' - e<strong>en</strong> café, e<strong>en</strong> discotheek, of e<strong>en</strong> autohandel - die opgezet<br />
zal word<strong>en</strong> met het door het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong> geld.<br />
R38: 'Maar ik heb duidelijk met die overvall<strong>en</strong> ... Ik had er toekomst in gezi<strong>en</strong>; ik<br />
dacht: ik ga door totdat ik e<strong>en</strong> miljo<strong>en</strong> heb <strong>en</strong> ga er dan wat mee do<strong>en</strong>.' Vraag: 'Wat?'<br />
R38: 'E<strong>en</strong> zaak opricht<strong>en</strong>, tweedehands auto's kop<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> horecabedrijf, e<strong>en</strong> dit, e<strong>en</strong><br />
dat.'<br />
De meeste overvallers, vooral beginners <strong>en</strong> professionals, verton<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
sterke hang naar individualisme <strong>en</strong> onafhankelijkheid. Hun liberale m<strong>en</strong>sbeeld<br />
komt tot uiting in e<strong>en</strong> weerzin teg<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> in loondi<strong>en</strong>st, het drom<strong>en</strong><br />
over e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> zaak, <strong>en</strong> de legale beroep<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> nog net acceptabel<br />
acht: chauffeur, verteg<strong>en</strong>woordiger, muzikant, fotograaf.
144 Hoofdstuk 9<br />
Door vel<strong>en</strong> is opgemerkt dat criminel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> opmerkelijk sterke oriëntatie<br />
op het hed<strong>en</strong> t<strong>en</strong> toon spreid<strong>en</strong>. Vergelek<strong>en</strong> met `burgers' hebb<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong>swijze waarin ge<strong>en</strong> of weinig aandacht is voor de toekomst. 'Burgerlijke'<br />
deugd<strong>en</strong> als spaarzaamheid, uitgestelde behoeftebevrediging <strong>en</strong> het<br />
plann<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> toekomst zijn h<strong>en</strong> vreemd. Ook voor de meeste overvallers<br />
geldt dat ze van dag tot dag lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich-afgezi<strong>en</strong> van het drom<strong>en</strong> over<br />
e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> zaak - weinig lijk<strong>en</strong> te bekommer<strong>en</strong> om de toekomst. Ze leid<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>s <strong>en</strong> episodisch lev<strong>en</strong>, waarin slechts aandacht lijkt te zijn voor het<br />
hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> de onmiddellijke toekomst.<br />
E<strong>en</strong> dergelijke lev<strong>en</strong>swijze werd niet alle<strong>en</strong> geconstateerd bij criminel<strong>en</strong>,<br />
maar ook bij andere groep<strong>en</strong> die in e<strong>en</strong> onzekere positie verker<strong>en</strong> (Howell,<br />
1973; Sansone, 1992). Volg<strong>en</strong>s Sutherland (1989, pp. 182-183) moet de<br />
onmacht om over de toekomst na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> bij criminel<strong>en</strong> verklaard word<strong>en</strong><br />
uit hun min of meer hopeloze toekomstbeeld. Niet alle<strong>en</strong> zijn ze zich<br />
bewust van de beperkte mogelijkhed<strong>en</strong> die ze hebb<strong>en</strong> in de conv<strong>en</strong>tionele<br />
wereld, ook k<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> in de criminele wereld talrijke onzekerhed<strong>en</strong>.<br />
Akerstrëm (1985, pp. 109-127) stelt dat e<strong>en</strong> sterke oriëntatie op het<br />
hed<strong>en</strong> rationeel is <strong>en</strong> valt te verklar<strong>en</strong> uit de illegale wijze van inkomst<strong>en</strong>-<br />
verwerving van criminel<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> zijn onzekere toekomst is de crimineel<br />
haast wel gedwong<strong>en</strong> zijn geld direct uit te gev<strong>en</strong>. Hij weet immers nooit<br />
of hij volg<strong>en</strong>de week niet al weer vast zal zitt<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heeft hij be-<br />
gr<strong>en</strong>sde mogelijkhed<strong>en</strong> bij het bested<strong>en</strong> van de buit omdat hij niet kan aanton<strong>en</strong><br />
hoe hij aan dat geld kwam. Ook onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wez<strong>en</strong> hierop.<br />
R38: `Maar ik kon niet e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> huis hur<strong>en</strong> met dat zwarte geld. Als ik e<strong>en</strong> goed groot<br />
appartem<strong>en</strong>t wilde hur<strong>en</strong>, van e<strong>en</strong> grote makelaar: "Heeft u e<strong>en</strong> loonstrookje, of heeft<br />
u e<strong>en</strong> strookje van uw boekhouder waar uw jaarinkom<strong>en</strong> op staat?" Ik zeg: "Schat,<br />
lat<strong>en</strong> we het erop houd<strong>en</strong> dat ik ƒ500.000 per jaar verdi<strong>en</strong>; wat kan ik hur<strong>en</strong>?" Zegt<br />
ze: "Ja, dat zal ik toch op papier moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>." Ik zeg: "Op papier moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>,<br />
ik betaal e<strong>en</strong> half jaar huur vooruit, nu, cash." "Nou, dat moet ik ev<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>." Ging<br />
ze, waar 15 man in e<strong>en</strong> werkruimte zat te typ<strong>en</strong>, roep<strong>en</strong>: "Die m<strong>en</strong>eer die wil e<strong>en</strong> half<br />
jaar huur vooruit betal<strong>en</strong>." Het ging om e<strong>en</strong> appartem<strong>en</strong>t van f 3500 in de maand. Dus<br />
ik zakte door de grond he<strong>en</strong>. Ik had buit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote Mercedes. Ik d<strong>en</strong>k: wat moet die<br />
... Ik had mijn naam ingevuld daar! Ik d<strong>en</strong>k: daar gaat m'n cover, daar hang je.'<br />
Het bested<strong>en</strong> van zijn geld aan uitgaan <strong>en</strong> consumptiegoeder<strong>en</strong> is dan het<br />
<strong>en</strong>ige dat de overvaller rest. Het snel uitgev<strong>en</strong> van het buitgemaakte geld<br />
<strong>en</strong> de zak<strong>en</strong> die ermee gekocht word<strong>en</strong>, zijn begrijpelijk in het licht van de<br />
specifieke situatie waarin hij zich bevindt.<br />
Ook het voortdur<strong>en</strong>d rondhang<strong>en</strong> van criminel<strong>en</strong> moet volg<strong>en</strong>s Akerstróm<br />
begrep<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> rationele keuze. Rondhang<strong>en</strong> is noodzakelijk<br />
gedrag om e<strong>en</strong> goed gebruik te mak<strong>en</strong> van de mogelijkhed<strong>en</strong> die zich<br />
aandi<strong>en</strong><strong>en</strong> voor de crimineel.<br />
`For criminals, the private and public spheres are much more undefined. To support<br />
themselves they have to become socially accessible, e.g. hanging around bars, cafés,<br />
restaurants, etc. (Akerstróm, 1985, p. 116)<br />
De rationaliteit van het rondhang<strong>en</strong> werd ook opgemerkt door Horton. Hij<br />
spreekt in dit verband van `uncertain predictability', want `street life is an<br />
aggregate of relatively indep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>t ev<strong>en</strong>ts. A dude may not know exactly
De ideeënwereld van de overvaller<br />
what or wh<strong>en</strong> something will happ<strong>en</strong>, but from past experi<strong>en</strong>ce he can<br />
predict a range of possibilities, and he will be ready, in position, waiting'<br />
(Horton, 1967, p. 11).<br />
Hoewel overvallers beduid<strong>en</strong>d meer `vrije tijd' hebb<strong>en</strong> dan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />
gebruikelijker <strong>professie</strong>s, bested<strong>en</strong> vooral professionals veel tijd aan het<br />
zoek<strong>en</strong> naar geschikte object<strong>en</strong> <strong>en</strong> het achterhal<strong>en</strong> van andersoortige informatie.<br />
Vraag: `Hoe zag je dag eruit, in die tijd dat je overvall<strong>en</strong> deed? E<strong>en</strong> gemiddelde dag?'<br />
R27: `Nou, mijn gemiddelde dag was: vroeg opstaan, heel vroeg. Dan ging ik bank<strong>en</strong><br />
aflegg<strong>en</strong>, geldlopers aflegg<strong>en</strong>. En dan was ik om e<strong>en</strong> uur of elf ..., dan zat de dag er<br />
op, zeg maar. En dan ging ik rustig naar huis, dan ging ik me douch<strong>en</strong>. Dan zat m'n<br />
dag erop. Dan ging ik naar buit<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> paar gabbers, wat drink<strong>en</strong>, wat geld in e<strong>en</strong><br />
gokautomaat gooi<strong>en</strong> [lacht]. In de zomer: g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> van het mooie weer, op vakantie<br />
gaan. Niks bijzonders eig<strong>en</strong>lijk. Het <strong>en</strong>igste waar je echt mee bezig was, was de overvall<strong>en</strong>.<br />
(...) Je leert echt van alles, alles, alles. Want je gaat 's morg<strong>en</strong>s ook rijd<strong>en</strong> om<br />
de geldlopers te zi<strong>en</strong>, om te zi<strong>en</strong> wanneer de geldauto's kom<strong>en</strong>. En soms ga je gewoon<br />
op geldautojacht. Ga je bij het C<strong>en</strong>traal Station staan, PTT. Nou, dan kom<strong>en</strong> die geldauto's<br />
achter elkaar eruit. Of bij de Nederlandse Bank, Frederiksplein, kom<strong>en</strong> ze ook<br />
eruit. Nou, dan pak je gewoon e<strong>en</strong> willekeurige geldauto, rij je achteraan, je volgt z'n<br />
route gewoon van die dag. Dan zie je wat ie allemaal die dag doet. En dan weet je het:<br />
bij die bank komt maandag om 10 uur de geldwag<strong>en</strong>. Dan moet je ongeveer om half<br />
elf kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan heb je bingo [lacht]. Snap je?'<br />
Hoewel overvallers e<strong>en</strong> bestaan leid<strong>en</strong> dat in vele opzicht<strong>en</strong> afwijkt van de<br />
lev<strong>en</strong>swijze van `burgers' <strong>en</strong> daar ook de voorkeur aan zegg<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong>,<br />
hop<strong>en</strong> ze - paradoxaal g<strong>en</strong>oeg - ooit e<strong>en</strong> ander, burgerlijker bestaan op te<br />
bouw<strong>en</strong>. Deze teg<strong>en</strong>stelling tuss<strong>en</strong> gedacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> realiteit kwam ook naar<br />
vor<strong>en</strong> in Hortons studie naar `street hustlers' in Los Angeles (1967, pp.<br />
11-12) <strong>en</strong> Howells boek over de `hard living blue-collar workers' in de<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> (1973).<br />
`(...) while occasionally people bragged about dramatic, int<strong>en</strong>se experi<strong>en</strong>ces, at the<br />
same time these people did not consciously pursue a hard living, int<strong>en</strong>se life. On the<br />
contrary, the hopes and dreams they expressed to me were more frequ<strong>en</strong>tly for fust the<br />
opposite-to settle down and live a stable life. The gap betwe<strong>en</strong> thought and action,<br />
however, was quite. appar<strong>en</strong>t in the course of their lives during the year. While people<br />
said they wanted one thing, they t<strong>en</strong>ded to do almost the exact opposite.' (1973, p. 339)<br />
Howell stelt dat deze paradox verklaard moet word<strong>en</strong> uit de w<strong>en</strong>s e<strong>en</strong><br />
`ordinary typical American' te zijn <strong>en</strong> gelijktijdig de moeilijkheid deze<br />
w<strong>en</strong>s te realiser<strong>en</strong>.<br />
`Giv<strong>en</strong> the fact that by playing by the rules it oft<strong>en</strong> seemed impossible to be an<br />
"ordinary, typical American", people opted for a life style almost exactly the opposite<br />
of what they said they wanted-an int<strong>en</strong>se life style, dramatic and pres<strong>en</strong>t-time<br />
ori<strong>en</strong>ted.' (ibid., p. 340)<br />
Hoewel overvallers in het algeme<strong>en</strong> zich zeld<strong>en</strong> uitlat<strong>en</strong> over politieke<br />
aangeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hekel te hebb<strong>en</strong> aan politiek <strong>en</strong> politici,<br />
hebb<strong>en</strong> ze wel degelijk e<strong>en</strong> maatschappijvisie, e<strong>en</strong> politieke overtuiging die<br />
liberaal kan word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn zelf verantwoordelijk voor hun<br />
succes of fal<strong>en</strong>. Onafhankelijkheid <strong>en</strong> zelfredzaamheid zijn zak<strong>en</strong> die de<br />
meeste overvallers hoog in het vaandel hebb<strong>en</strong> staan.<br />
145
146 Hoofdstuk 9<br />
R29: 'Ik d<strong>en</strong>k dat als er armoe in Nederland is, dat ligt aan ze zelf. Het hoeft niet.'<br />
Rii: 'Iedere<strong>en</strong> krijgt in Nederland de kans om wat te bereik<strong>en</strong>. Als je wilt <strong>en</strong> goed<br />
hard werkt, heb je kans<strong>en</strong> zat.' Vraag: 'Wat vind je er van dat sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> heel<br />
veel verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> weinig?' Ril: 'Ik vind dat wel goed. Als iemand de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> of capaciteit<strong>en</strong> heeft om e<strong>en</strong> hoop te verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>, dan mag ie dat ook<br />
verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Stel: je leeft in e<strong>en</strong> communistisch land. Na jar<strong>en</strong>lange studie b<strong>en</strong> je eindelijk<br />
wat, <strong>en</strong> dan verdi<strong>en</strong> je net zo veel als die gro<strong>en</strong>teboer die naast je woont.'<br />
Vooral beginners <strong>en</strong> professionals accepter<strong>en</strong> deze financiële ongelijkheid<br />
tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> kapitalistische maatschappij k<strong>en</strong>merkt. Ze hecht<strong>en</strong> zo<br />
veel waarde aan individuele vrijheid <strong>en</strong> onafhankelijkheid dat ze zonder<br />
overdrijving kapitalist<strong>en</strong> bij uitstek g<strong>en</strong>oemd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Cressey merkt<br />
het volg<strong>en</strong>de op over de lev<strong>en</strong>swijze van criminel<strong>en</strong>:<br />
'The lifestyle allo refleets so much <strong>en</strong>thusiasm for the so-called free-<strong>en</strong>terprise economie<br />
system that the criminals seem to have be<strong>en</strong> personally tutored by Adam Smith.<br />
Thus, their behavior docum<strong>en</strong>ts their conviction that the market place should be<br />
governed by greedy competition.' (1985, p. ix)<br />
Zowel Cressey (1985) als Akerstrëm (1985) mak<strong>en</strong> duidelijk dat het maatschappijbeeld<br />
van criminel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> treff<strong>en</strong>de gelijk<strong>en</strong>is vertoont met dat van<br />
de zak<strong>en</strong>man. Eerder constateerde Horton hetzelfde:<br />
'In a world of complex organisations, the hustler defines himself as an <strong>en</strong>trep<strong>en</strong>eur, and<br />
indeed, he is the last of the competitive <strong>en</strong>trep<strong>en</strong>eurs (...) The political conservative<br />
should applaud all that individual initiative.' (1967, p. 8)<br />
Conservatisme <strong>en</strong> liberalisme kom<strong>en</strong> ook tot uiting in de wijze waarop<br />
overvallers sprek<strong>en</strong> over hun eig<strong>en</strong> slag<strong>en</strong> <strong>en</strong> fal<strong>en</strong>. De oorzak<strong>en</strong> van succes<br />
<strong>en</strong> mislukking word<strong>en</strong> gezocht in het eig<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>. Voorspoed <strong>en</strong><br />
fiasco word<strong>en</strong> door overvallers beide gezi<strong>en</strong> als zijn verdi<strong>en</strong>de loon, <strong>en</strong><br />
wie teg<strong>en</strong> de lamp loopt moet dan ook niet klag<strong>en</strong> over zijn lot.<br />
R26: 'Maar ja, als je e<strong>en</strong>maal zit ... Ik heb er ook nooit spijt van gehad dat ik vastzit.<br />
Ik vind: als je wat hebt gedaan, dan moet je het ook accepter<strong>en</strong>.' Vraag: 'Vind je het<br />
terecht?' R26: 'Terecht, ja, gewoon terecht.'<br />
R38: 'Als hier om half ti<strong>en</strong> de deur dicht gaat, dan zeg ik: "Verdi<strong>en</strong>de loon klootzak,<br />
had je maar op moet<strong>en</strong> lett<strong>en</strong>, had je het maar beter moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, had je er maar voor<br />
moet<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> dat je niet gepakt werd, voor de rest heb je het goed gedaan, <strong>en</strong> zorg<br />
maar dat als je buit<strong>en</strong> komt je hers<strong>en</strong>s gebruikt ..."'<br />
De instelling dat het je eig<strong>en</strong> schuld is dat je gepakt b<strong>en</strong>t, maakt ook dat<br />
m<strong>en</strong> geacht wordt de det<strong>en</strong>tie te drag<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> man. Van gedetineerd<strong>en</strong> die<br />
hun gevang<strong>en</strong>schap zwaar opnem<strong>en</strong> <strong>en</strong> die zich schuldig voel<strong>en</strong> over hun<br />
dad<strong>en</strong> wordt gezegd dat ze 'tucht<strong>en</strong>'. Op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die tucht<strong>en</strong> word<strong>en</strong> meestal<br />
neergekek<strong>en</strong> door de andere gedetineerd<strong>en</strong>; deze 'jankers' verdi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> respect.<br />
R27: 'Je hebt van die jong<strong>en</strong>s die kom<strong>en</strong> hier, die hebb<strong>en</strong> allemaal problem<strong>en</strong>, die zitt<strong>en</strong><br />
de hele dag bij de BSD [Bureau Sociale Di<strong>en</strong>stverl<strong>en</strong>ing] te jank<strong>en</strong>. Dat type b<strong>en</strong> ik<br />
niet weet je. Schijt man, je wou geld verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>, heb je het verdi<strong>en</strong>d, ga je voor schut,<br />
ga je jank<strong>en</strong>. Ik bedoel, slaat nerg<strong>en</strong>s op. Het liefst b<strong>en</strong> ik vrij natuurlijk. Begrijp me<br />
niet verkeerd, ik heb het hier niet naar m'n zin [lacht].' Vraag: 'Dus het is zoiets van:
De ideeënwereld van de overvaller 147<br />
je hebt het gedaan, <strong>en</strong> daar moet je dan maar voor zitt<strong>en</strong>?' R27: 'Ja, natuurlijk. Niet<br />
zeik<strong>en</strong>.'<br />
R26: 'Als het goed loopt dan is het mooi meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, maar als ze je pakk<strong>en</strong> dan moet<br />
je niet gaan lop<strong>en</strong> jank<strong>en</strong>. Want je b<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> klootzak dat je ... Je moet het gewoon<br />
aannem<strong>en</strong> hoe het is, klaar.'<br />
Meer dan e<strong>en</strong> protest teg<strong>en</strong> de ongelijke maatschappelijke verhouding<strong>en</strong><br />
moet de lev<strong>en</strong>swijze van overvallers gezi<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> acceptatie van<br />
deze verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> omarming van e<strong>en</strong> kapitalistisch waard<strong>en</strong>stelsel.<br />
Het buit<strong>en</strong>gewone van overvallers is niet geleg<strong>en</strong> in de doel<strong>en</strong> die ze nastrev<strong>en</strong>,<br />
maar in de wijze waarop <strong>en</strong> de int<strong>en</strong>siteit waarmee ze dit do<strong>en</strong>.<br />
9.6 Opvatting<strong>en</strong> over politie <strong>en</strong> justitie<br />
De nadruk die overvallers legg<strong>en</strong> op de eig<strong>en</strong> verantwoordelijkheid, komt<br />
ook tot uiting in de manier waarop ze teg<strong>en</strong> de Hermandad aankijk<strong>en</strong>. Als<br />
m<strong>en</strong> gepakt wordt, neemt m<strong>en</strong> dat zichzelf kwalijk, niet de politie.<br />
R08: 'Kijk, het is e<strong>en</strong> spel tuss<strong>en</strong> justitie <strong>en</strong> crimineel <strong>en</strong> je probeert te winn<strong>en</strong>. Kijk,.<br />
ik heb al geregeld gewonn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> nou heb ik e<strong>en</strong> keer verlor<strong>en</strong>.'<br />
Als m<strong>en</strong> het spel verliest, moet m<strong>en</strong> ook niet zeur<strong>en</strong>, is het adagium van<br />
beginners <strong>en</strong> professionals; e<strong>en</strong> negatief beeld van de politie zou misplaatst<br />
zijn.<br />
R19: 'Ik heb e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d zitt<strong>en</strong> bij de politie. Dat is mijn buurjong<strong>en</strong> geweest <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
schoolkameraad. Die heeft me ook e<strong>en</strong> keer moet<strong>en</strong> arrester<strong>en</strong>. Ik zei ook teg<strong>en</strong> hem:<br />
"Luister, het is je werk." Soms rijdt hij 's nachts <strong>en</strong> dan ziet hij nog licht bij me<br />
brand<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan komt hij ev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bakkie koffie bij me hal<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan vraagt hij wel<br />
e<strong>en</strong>s: "Weet je niks?" Dan zeg ik: "Jij hebt je werk <strong>en</strong> ik heb ook mijn werk, je kan<br />
e<strong>en</strong> bakkie bij me kom<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor de rest ..." (...) E<strong>en</strong> kat-<strong>en</strong>-muisspel, als ik<br />
dan e<strong>en</strong> keer voor schut ga, dan is het eig<strong>en</strong> schuld dikke bult.'<br />
Beginners <strong>en</strong> professionals, die hun criminele activiteit<strong>en</strong> als werk beschouw<strong>en</strong>,<br />
voel<strong>en</strong> zelfs e<strong>en</strong> zekere verwantschap met politiefunctionariss<strong>en</strong>. Hoewel<br />
het politiewerk uiteraard diametraal staat teg<strong>en</strong>over het criminele vak,<br />
hebb<strong>en</strong> politiem<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> overvallers, volg<strong>en</strong>s de laatst<strong>en</strong>, vaak e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>dere<br />
d<strong>en</strong>kwijze.<br />
R39: 'Police? Well, that's the closest thing to a criminal you can get without being a<br />
criminal. (...) They must think the same way we do to catch us, mustn't they?'<br />
R27: 'Het [criminele werk] heeft wat van de politie. En het heeft ook wat van zo<br />
iemand die op de beurs werkt.' Vraag: 'Waarom heeft het iets van politie?' R27:<br />
'Politie ..., ja ... Het heeft niet iets van het politievak zelf, maar van e<strong>en</strong> politieag<strong>en</strong>t<br />
wel. Want die d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> beetje als e<strong>en</strong> crimineel, vaak. Die hebb<strong>en</strong> dezelfde<br />
gedacht<strong>en</strong>gang. Die begrijp<strong>en</strong> waarom je bepaalde ding<strong>en</strong> doet. En dat is al e<strong>en</strong> kunst<br />
op zich, want e<strong>en</strong> heleboel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die kunn<strong>en</strong> zich er helemaal niet in verplaats<strong>en</strong>. En<br />
aan politie-ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> merk ik heel vaak dat ze dat wel kunn<strong>en</strong>.' Vraag: 'En die beurs?'<br />
R27: 'Dat zijn geldwolv<strong>en</strong>.'
148 Hoofdstuk 9<br />
E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller, die na zijn eerste overval er nog veerti<strong>en</strong> pleegde<br />
in de loop van e<strong>en</strong> jaar, deed in die tijd zelfs moeite om op de politieschool<br />
te word<strong>en</strong> toegelat<strong>en</strong>.<br />
R38: 'Ik heb meegedaan aan de selectie van de rijkspolitie. Ik b<strong>en</strong> door twee rondes<br />
he<strong>en</strong> gekom<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> deed ik al overvall<strong>en</strong>, maar ik wilde to<strong>en</strong> nog zelfs stopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> me<br />
wijd<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> rechtmatig bestaan.'<br />
Hoewel m<strong>en</strong> de politie niets kwalijk neemt, <strong>en</strong> zelfs de m<strong>en</strong>ing is toegedaan<br />
dat die noodzakelijk is, ziet m<strong>en</strong> het politie-apparaat uiteraard toch als de<br />
teg<strong>en</strong>partij. Als teg<strong>en</strong>strever is de politie zowel serieus te nem<strong>en</strong> als lachwekk<strong>en</strong>d.<br />
R38: 'De "Keystone Cops" noemd<strong>en</strong> wij ze altijd, omdat ze altijd achter de feit<strong>en</strong><br />
aanhold<strong>en</strong>. Maar wij beseft<strong>en</strong> natuurlijk niet op dat mom<strong>en</strong>t dat er ook nog zoiets<br />
bestond als recherche, die vingerafdrukk<strong>en</strong> komt nem<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> dactylologisch onderzoek<br />
<strong>en</strong> noem maar op. En geurproev<strong>en</strong> <strong>en</strong> geurmonsters van de zadels van de fiets<strong>en</strong> waar<br />
ik op reed. Wij zag<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> die jong<strong>en</strong>s met die gummizol<strong>en</strong> <strong>en</strong> die zwarte pett<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
die zachte g's. De gewone politie, zoals e<strong>en</strong> ag<strong>en</strong>t <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoofdag<strong>en</strong>t op straat. Dat<br />
zijn jong<strong>en</strong>s die meisjes aanhoud<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> koplamp miss<strong>en</strong>, of meisjes aanhoud<strong>en</strong> op<br />
e<strong>en</strong> brommer die te hard rijdt, opgevoerde brommers in beslag nem<strong>en</strong>, bekeuring<strong>en</strong><br />
gev<strong>en</strong>. En dus vond<strong>en</strong> wij dat niet e<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>swaardig bezwaar dat die in onze buurt<br />
kwam<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> ze altijd uitgelach<strong>en</strong>. Maar wij hebb<strong>en</strong> ons duidelijk vergist in de<br />
recherche, dat moet ik toegev<strong>en</strong>. Die jong<strong>en</strong>s die hebb<strong>en</strong> gewoon alle tijd. Dat heb je<br />
gezi<strong>en</strong>. Ze zijn met ons toch e<strong>en</strong> maand of zes, zev<strong>en</strong> bezig geweest.'<br />
Professionals schatt<strong>en</strong> de pakkans over het algeme<strong>en</strong> op iets meer dan 50%,<br />
terwijl de raming<strong>en</strong> van beginners uite<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> van 30% tot 90%. In de<br />
jar<strong>en</strong> tachtig schommelde het ophelderingsperc<strong>en</strong>tage van overvall<strong>en</strong> rond<br />
de 30%; vrijwel alle overvallers schatt<strong>en</strong> de pakkans dus te hoog in. Beginners<br />
houd<strong>en</strong> weliswaar rek<strong>en</strong>ing met de kans dat ze gepakt word<strong>en</strong>,<br />
maar gaan er meestal van uit dat ze bij het perc<strong>en</strong>tage niet-gepakt<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
behor<strong>en</strong>. Wanhoopsovervallers wet<strong>en</strong> het minst goed wat de kans is om<br />
teg<strong>en</strong> de lamp te lop<strong>en</strong> <strong>en</strong> betrekk<strong>en</strong> overweging<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t de pakkans niet<br />
of nauwelijks in hun beslissingsproces.<br />
Zelfs wanneer tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> overval onmiddellijk op de alarmknop wordt<br />
gedrukt, arriveert de politie vrijwel altijd te laat om de dader(s) op heterdaad<br />
te betrapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> in te rek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het hor<strong>en</strong> van de activiteit<strong>en</strong> via de<br />
politieradio <strong>en</strong> het zi<strong>en</strong> van politie-auto's die zich naar de plek van de overval<br />
spoed<strong>en</strong>, zijn voor overvallers die zich al uit de voet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gemaakt<br />
e<strong>en</strong> bron van vermaak. Niet alle<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> ze de `straatpolitie' als onmachtig,<br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> leeft bij sommige overvallers de overtuiging dat ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van<br />
politie minder dan zij bereid zijn risico's te nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> er soms zelfs voor<br />
zorg<strong>en</strong> dat ze `te laat' bij het overvall<strong>en</strong> object arriver<strong>en</strong>, om e<strong>en</strong> confrontatie<br />
met de daders te vermijd<strong>en</strong>.<br />
R13: 'Je b<strong>en</strong>t ze toch altijd te snel af. Ik heb ze zo vaak achter me aan gehad, <strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong> maar omdat jij e<strong>en</strong> snellere auto steelt, zijn ze niks. En ze zijn dom, <strong>en</strong> ze zijn<br />
bang. Met overvall<strong>en</strong> zijn ze bang, gaan ze rekk<strong>en</strong>, zeg maar. Gaan ze heel langzaam<br />
erhe<strong>en</strong>. (...) Daar k<strong>en</strong> ik e<strong>en</strong> paar hele mooie voorbeeld<strong>en</strong> van jong<strong>en</strong>. [Na e<strong>en</strong> snelkraak<br />
hoord<strong>en</strong> we over de politieradio:] "Ja, we hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lekke band." Echt hoor.<br />
Ik weet zeker dat ze dus expres gaan rekk<strong>en</strong>. Daar zijn gewoon voorbeeld<strong>en</strong> van.'
De ideeënwereld van de overvaller 149<br />
R27: `Mist is het mooiste voor e<strong>en</strong> overval. IJzel <strong>en</strong> sneeuw is grandioos. Je moet<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: voor jou is het moeilijk om weg te kom<strong>en</strong>, maar hoe moeilijk is het dan wel<br />
niet voor die smeris om bij jou te kom<strong>en</strong>? Jij neemt nog risico's, hij helemaal niet.<br />
Want om zes uur zit zijn di<strong>en</strong>st erop, <strong>en</strong> zijn vrouw <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> boer<strong>en</strong>kool staan te<br />
wacht<strong>en</strong>, <strong>en</strong> hij gaat zich niet te pletter rijd<strong>en</strong>. Dus sneeuw vind ik heerlijk om in te<br />
werk<strong>en</strong>, echt heerlijk.'<br />
Arrestatieteams boezem<strong>en</strong> groot ontzag in. Deze teams word<strong>en</strong> vooral door<br />
overvallers die ermee te mak<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong>, gevreesd. Het beeld bestaat dat<br />
arrestatieteams weliswaar efficiënt, maar onnodig gewelddadig te werk<br />
gaan.<br />
Rll: 'Zie je, ik vind het best dat er zo iets is, maar die lui vind<strong>en</strong> zichzelf zo geweldig,<br />
ze b<strong>en</strong>n<strong>en</strong> wat "te". Want of je nou wel of niet teg<strong>en</strong>werkt, ze zorg<strong>en</strong> toch wel<br />
dat je ev<strong>en</strong> bloedt. Moet je je voorstell<strong>en</strong>: ik zit in het café rustig te kaart<strong>en</strong>, word met<br />
stoel <strong>en</strong> al achterover gedonderd, arm<strong>en</strong> op m'n rug. [Dan zegg<strong>en</strong> ze:] "Overeind!"<br />
Probeer maar e<strong>en</strong>s op je buik, gestrekt, de arm<strong>en</strong> geboeid achter op je rug, overeind te<br />
kom<strong>en</strong>. Dat lukt je niet. Dan trekk<strong>en</strong> ze je aan je arm<strong>en</strong> overeind, aan die handboei<strong>en</strong>.<br />
Dan slaan ze je nog ev<strong>en</strong> met je kop op die deur. Dat heeft ge<strong>en</strong> nut! We werk<strong>en</strong> niet<br />
teg<strong>en</strong>. Ik b<strong>en</strong> ook niet agressief.'<br />
Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d kan word<strong>en</strong> opgemerkt dat overvallers ge<strong>en</strong> wrok koester<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> politie. Voor veel overvallers valt politiewerk zelfs goed te vergelijk<strong>en</strong><br />
met hun eig<strong>en</strong> criminele activiteit<strong>en</strong>. In teg<strong>en</strong>stelling tot de geuniformeerde<br />
politie, word<strong>en</strong> de recherche <strong>en</strong> arrestatieteams zeer serieus<br />
g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Ondanks de overtuiging dat de gevang<strong>en</strong>isstraf verdi<strong>en</strong>d is, bestaat bij<br />
overvallers e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewoon negatief beeld van het rechtssysteem. Justitie<br />
is bijna e<strong>en</strong> scheldwoord; vrijwel alle respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voeld<strong>en</strong> zich oneerlijk<br />
behandeld tijd<strong>en</strong>s de rechtsgang.<br />
In de eerste. plaats verbaz<strong>en</strong> ze zich regelmatig over de toon die de<br />
officier van justitie tijd<strong>en</strong>s de zitting aanslaat.<br />
Ril: 'Die officier ... Ik vind officier<strong>en</strong> altijd flapdroll<strong>en</strong>. Ze mak<strong>en</strong> zich kwaad om<br />
iets wat hun helemaal niet interesseert. Wat maakt het zo'n officier nou uit? E<strong>en</strong> beetje<br />
m<strong>en</strong>selijke verontwaardiging, dat kan. Maar ze do<strong>en</strong> godverdomme of je e<strong>en</strong> familielid<br />
van ze te graz<strong>en</strong> hebt g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. En ze verdraai<strong>en</strong> alles, bewust, om jou zo veel mogelijk<br />
straf te gev<strong>en</strong>.'<br />
Minst<strong>en</strong>s zo vreemd vind<strong>en</strong> de meeste overvallers de hoogte van de h<strong>en</strong><br />
opgelegde straf. Ze vergelijk<strong>en</strong> die met de straff<strong>en</strong> die plegers van andere<br />
delict<strong>en</strong> uitzitt<strong>en</strong> <strong>en</strong> constater<strong>en</strong> dat ze relatief zwaar gestraft zijn.<br />
R17: 'Zo'n gozer die zo'n oud vrouwtje de tas uit de hand<strong>en</strong> rukt, <strong>en</strong> ze slaat met haar<br />
kop teg<strong>en</strong> het trottoir, <strong>en</strong> ze is haar p<strong>en</strong>sio<strong>en</strong>tje van duiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong> kwijt, <strong>en</strong> hij wordt<br />
gepakt, dan is het e<strong>en</strong> ongeluk <strong>en</strong> dan krijgt hij drie maand<strong>en</strong>. Die krijgt veel minder<br />
straf dan iemand die met e<strong>en</strong> pistool e<strong>en</strong> bank binn<strong>en</strong>gaat.'<br />
R13 spreekt met afschuw over e<strong>en</strong> medegedetineerde die e<strong>en</strong> derti<strong>en</strong>jarig<br />
meisje e<strong>en</strong> pistool op het hoofd zette <strong>en</strong> haar verkrachtte.<br />
R13: 'Hij zit toevallig hieronder, die verkrachter met dat pistool. Verkrachters: in elk<br />
land wordt dat zwaar gestraft. Waarom niet hier? Het is gewoon onterecht. Kijk, als ik<br />
e<strong>en</strong> straf krijg, ik verdi<strong>en</strong> 'm ook in wez<strong>en</strong>. Ik verdi<strong>en</strong> [het] ook e<strong>en</strong> paar jaar vast te<br />
zitt<strong>en</strong>, voor wat ik heb gedaan. Maar hun ook.'
150 Hoofdstuk 9<br />
Dat lied<strong>en</strong> die gedetineerd zijn voor straatroof vaak minder straf krijg<strong>en</strong><br />
dan hijzelf, is iets dat e<strong>en</strong> overvaller niet begrijpt <strong>en</strong> zijn verbittering wekt.<br />
Deze m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> in zijn og<strong>en</strong> juist veel zwaardere straff<strong>en</strong> dan hij;<br />
ze pleegd<strong>en</strong> immers wel geweld, waar hij dat zelf meestal naliet.<br />
Veel overvallers voel<strong>en</strong> zich bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gegriefd door de willekeur in<br />
strafmaat die ze bespeur<strong>en</strong> bij de verschill<strong>en</strong>de gerechtshov<strong>en</strong>. Sommige<br />
rechtbank<strong>en</strong> staan slecht bek<strong>en</strong>d in de gevang<strong>en</strong>is, omdat er voor vergelijkbare<br />
delict<strong>en</strong> merkbaar hogere straff<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgelegd (zie Berghuis,<br />
1992).<br />
R02: `Maar ja, het is ook zo onrechtvaardig als de pest, weet je. Het klopt allemaal<br />
niet zo, vind ik. Want in D<strong>en</strong> Bosch straff<strong>en</strong> ze twee keer zo hoog, daar krijg je acht<br />
jaar <strong>en</strong> in Amsterdam krijg je drie jaar. Kijk, dat wist ik ook allemaal nog niet. Dus<br />
dat hele justitie-apparaat, met straff<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo, daar b<strong>en</strong> ik nu pas achter hoe dat in<br />
mekaar zit. En daar deugt dus volg<strong>en</strong>s mij niks van.'<br />
Niet alle<strong>en</strong> beginners <strong>en</strong> professionals wet<strong>en</strong> dat er verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de<br />
rechtbank<strong>en</strong> bestaan, ook <strong>wanhoop</strong>sovervallers zonder eerdere justitiële<br />
contact<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> daar in de gevang<strong>en</strong>is snel achter.<br />
Vraag: `Waar b<strong>en</strong> je bestraft?' R34: `In D<strong>en</strong> Haag. Daar b<strong>en</strong> je er slecht aan toe hoor,<br />
vooral nu, heel erg. Als het in Amsterdam was gebeurd, of in Rotterdam, dan was het<br />
milder, maar D<strong>en</strong> Haag: ik weet niet wat ze daar hebb<strong>en</strong>, echt verschrikkelijk. In<br />
Leeuward<strong>en</strong> is het ook heel zwaar, heel verschrikkelijk, D<strong>en</strong> Bosch <strong>en</strong> D<strong>en</strong> Haag, de<br />
drie verschrikkelijkste, het staat erom bek<strong>en</strong>d. (...) Eén rechtssysteem <strong>en</strong> toch zo veel<br />
verschill<strong>en</strong>, het klopt niet, helemaal niet. Kijk als ik nu e<strong>en</strong> verled<strong>en</strong> had, kon je nog<br />
zegg<strong>en</strong> van ... Daarom mak<strong>en</strong> ze je ook nog kwader.'<br />
Het woord `justitie' heeft voor alle overvallers negatieve connotaties. De<br />
`verontwaardigde' toon van de officier van justitie vind<strong>en</strong> de meest<strong>en</strong> onbegrijpelijk<br />
<strong>en</strong> oneerlijk. Dit geldt ev<strong>en</strong>zeer voor de strafmaat. Deze wordt<br />
als te hoog gezi<strong>en</strong>, wanneer m<strong>en</strong> die vergelijkt met de straff<strong>en</strong> die word<strong>en</strong><br />
opgelegd aan plegers van delict<strong>en</strong> die in de og<strong>en</strong> van overvallers veel ernstiger<br />
zijn. De willekeur die ze waarnem<strong>en</strong> in de hoogte van de straff<strong>en</strong> die<br />
voor vergelijkbare delict<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgelegd door verschill<strong>en</strong>de rechtbank<strong>en</strong>,<br />
vergroot alle<strong>en</strong> nog maar de verbittering die overvallers voel<strong>en</strong> voor<br />
het justitiële apparaat.<br />
9.7 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
In dit hoofdstuk heeft de ideeënwereld van de overvaller c<strong>en</strong>traal gestaan.<br />
Onderwerp<strong>en</strong> die aan de orde zijn geweest, zijn de volg<strong>en</strong>de: opvatting<strong>en</strong><br />
over wat criminaliteit is, opvatting<strong>en</strong> over geweld, de morele codes die<br />
overvallers eropna houd<strong>en</strong>, opvatting<strong>en</strong> over de `burgermaatschappij' <strong>en</strong><br />
opvatting<strong>en</strong> over politie <strong>en</strong> justitie.<br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat alle overvallers het erover e<strong>en</strong>s zijn dat criminaliteit<br />
bestraft moet word<strong>en</strong>; ook overvall<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> bestraft word<strong>en</strong>. Weliswaar<br />
vindt m<strong>en</strong> dat de strafmaat - vergelek<strong>en</strong> met andere, laaghartiger delict<strong>en</strong><br />
als de beroving van `oude vrouwtjes' <strong>en</strong> kinderverkrachting -te hoog is<br />
voor het delict overval <strong>en</strong> dat er met twee mat<strong>en</strong> gemet<strong>en</strong> wordt, maar over
De ideeënwereld van de overvaller 151<br />
het algeme<strong>en</strong> heeft m<strong>en</strong> vrede met het feit dat het delict bestraft wordt. De.<br />
`echte mann<strong>en</strong>' accepter<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>isstraf als e<strong>en</strong> beroepsrisico. Daar komt<br />
bij dat de gevang<strong>en</strong>is gezi<strong>en</strong> wordt als e<strong>en</strong> plek waar m<strong>en</strong> contact<strong>en</strong> kan<br />
opdo<strong>en</strong> <strong>en</strong> de fijnere kneepjes van het overvall<strong>en</strong>vak kan ler<strong>en</strong>. Hoewel<br />
niemand de gevang<strong>en</strong>is als e<strong>en</strong> erg prettige plek ervaart, verzacht deze<br />
omstandigheid de det<strong>en</strong>tie.<br />
In veel van de opvatting<strong>en</strong> van overvallers klinkt e<strong>en</strong> uitgesprok<strong>en</strong> conservatief/liberaal<br />
m<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> maatschappijbeeld door. Zij zi<strong>en</strong> zichzelf als de<br />
ondernem<strong>en</strong>de vrije jong<strong>en</strong>s die hun kans<strong>en</strong> waarnem<strong>en</strong> waar ze ze zi<strong>en</strong>.<br />
Het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> stelt h<strong>en</strong> in staat e<strong>en</strong> materieel lev<strong>en</strong> te leid<strong>en</strong><br />
waartoe ze met legale middel<strong>en</strong> niet in staat zijn. Dit conservatisme wordt<br />
teruggevond<strong>en</strong> als de overvallers uitsprak<strong>en</strong> do<strong>en</strong> over hoe ze hun ideale<br />
toekomst zi<strong>en</strong>. Het liefst zoud<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> stabiel <strong>en</strong> `gesettled' lev<strong>en</strong> leid<strong>en</strong>.<br />
Hoewel vrijwel ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele overvaller spijt betuigt over zijn delict, do<strong>en</strong><br />
veel overvallers wel poging<strong>en</strong> hun daad moreel te neutraliser<strong>en</strong> (rechtvaardig<strong>en</strong>).<br />
De twee meest gebruikte neutralisatietechniek<strong>en</strong> bestaan uit het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
van onrecht <strong>en</strong> schade die door de overval zijn toegebracht, <strong>en</strong> het<br />
veroordel<strong>en</strong> van de veroordelers. De bewering<strong>en</strong> dat de bank<strong>en</strong> het verlies<br />
gemakkelijk kunn<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat niemand er schade van ondervindt, <strong>en</strong><br />
dat ander<strong>en</strong> die ook niet zuiver op de graat zijn, niet word<strong>en</strong> vervolgd,<br />
word<strong>en</strong> veelvuldig gehoord. Dat wil niet zegg<strong>en</strong> dat alles geoorloofd is.<br />
De meeste overvallers legg<strong>en</strong> morele gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> aan. Zo is geweld alle<strong>en</strong><br />
toegestaan als het beheerst wordt toegepast <strong>en</strong> t<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ste staat van het verkrijg<strong>en</strong><br />
van geld. Dit wordt `zinvol' geweld g<strong>en</strong>oemd. De geruchtmak<strong>en</strong>de<br />
overval waarbij twee medewerkers van e<strong>en</strong> Albert-Heynfiliaal werd<strong>en</strong> vermoord,<br />
wordt dan ook alom met afschuw veroordeeld. In dit verband wordt<br />
gesprok<strong>en</strong> van `zinloos' geweld. Niet alle<strong>en</strong> is het moreel af te keur<strong>en</strong>, het<br />
`verpest ook de markt' zoals e<strong>en</strong> van de overvallers opmerkte. De morele<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ook aangelegd bij de beoordeling van andere delict<strong>en</strong>. Met<br />
name straatroof <strong>en</strong> het bestel<strong>en</strong> of berov<strong>en</strong> van minder draagkrachtige<br />
slachtoffers word<strong>en</strong> afgekeurd. Zonder het delict overval te will<strong>en</strong> bagatelliser<strong>en</strong>,<br />
kan gesteld word<strong>en</strong> dat met name onder de professionals e<strong>en</strong><br />
zekere erecode bestaat.<br />
Met betrekking tot de politie valt op dat er e<strong>en</strong> duidelijk onderscheid<br />
gemaakt wordt tuss<strong>en</strong> de geuniformeerde politie <strong>en</strong> de recherche. Over de<br />
eerst<strong>en</strong> wordt laatdunk<strong>en</strong>d gesprok<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedacht, voor de recherche daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong><br />
heeft m<strong>en</strong> respect. Professionals schatt<strong>en</strong> de pakkans in op iets meer<br />
dan 50%. Beginners zijn hier veel minder e<strong>en</strong>sluid<strong>en</strong>d over: volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong><br />
varieert de pakkans van 30% tot 90%. Deze in het algeme<strong>en</strong> te hoge raming<strong>en</strong><br />
leid<strong>en</strong> er niet toe dat m<strong>en</strong> afziet van de overval. Voor <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
maakt de pakkans ge<strong>en</strong> deel uit van de overweging<strong>en</strong>. Het is dus<br />
zeer de vraag of het aantal overvall<strong>en</strong> sterk af zou nem<strong>en</strong> als de pakkans<br />
beduid<strong>en</strong>d vergroot zou word<strong>en</strong>.
10 Sociale organisatie <strong>en</strong> contact<strong>en</strong><br />
In hoofdstuk 9 ging het voornamelijk over d<strong>en</strong>kbeeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> opvatting<strong>en</strong> van<br />
overvallers, met andere woord<strong>en</strong> hoe ze in elkaar zitt<strong>en</strong>. In dit hoofdstuk<br />
zal hun sociale organisatie, dus hoe ze aan elkaar zitt<strong>en</strong>, aan de orde word<strong>en</strong><br />
gesteld. Hieronder word<strong>en</strong> de binding<strong>en</strong> belicht die overvallers hebb<strong>en</strong><br />
met teamg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, andere overvallers, plegers van andere delict<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
'burgers'.<br />
10.1 Binding<strong>en</strong> met overvallers <strong>en</strong> plegers van andere delict<strong>en</strong><br />
Wie zich afvraagt hoe diverse soort<strong>en</strong> van criminel<strong>en</strong> georganiseerd zijn,<br />
merkt al snel dat in de literatuur term<strong>en</strong> als `criminele organisatie' <strong>en</strong><br />
`georganiseerde misdaad' gebruikt word<strong>en</strong> om uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
mee aan te duid<strong>en</strong> (zie Fijnaut, 1985; Van Duyne e.a., 1990; Bov<strong>en</strong>kerk,<br />
1992). Cressey stelt dat er bij delict<strong>en</strong> die door meer dan één dader word<strong>en</strong><br />
gepleegd, altijd sprake is van organisatie, zelfs wanneer twee schoolmeisjes<br />
e<strong>en</strong> lipp<strong>en</strong>stift stel<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> war<strong>en</strong>huis. Er is sprake van wat meer organisatie<br />
bij drie of vier m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zich als team toelegg<strong>en</strong> op winkeldiefstal,<br />
waarbij elk teamlid de verantwoordelijkheid heeft over e<strong>en</strong> deel van de<br />
operatie. Nog meer georganiseerd zijn b<strong>en</strong>des van overvallers <strong>en</strong> zakk<strong>en</strong>rollers,<br />
die e<strong>en</strong> precieze arbeidsdeling <strong>en</strong> coordinatie van de activiteit<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Aan het einde van dit continuum bevindt zich de confederatie van<br />
criminele groep<strong>en</strong> waarin organisatorische discipline voorop staat (1972,<br />
p. 12). Om orde in de terminologische chaos te schepp<strong>en</strong>, is het volg<strong>en</strong>s<br />
Cressey noodzakelijk precies te beschrijv<strong>en</strong> welke mate <strong>en</strong> vorm van organisatie<br />
van toepassing is op de plegers van verschill<strong>en</strong>de delict<strong>en</strong>:<br />
'It is high time, I think, that anthropologists, criminologists, sociologists, systems<br />
<strong>en</strong>gineers, economists, managem<strong>en</strong>t specialists, biologists, mathematicians, corporation<br />
lawyers, and other specialists in the analysis of organisations got on with the job of<br />
specifying what is sophisticated about sophisticated crime, what is professional about<br />
professional crime, what is organized about organized crime, and what is planned<br />
about planned crimes commited with impunity. A large proportion of all crime is to<br />
some degree organized in one way or another. What is needed is explication of the<br />
degrees and kinds of criminal organisation, and of the kinds of behaviour patterns<br />
characterizing the criminals who participate in them.' (1972, pp. 5-6)<br />
Met deze aansporing in gedacht<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> we ons hier niet bezighoud<strong>en</strong><br />
met de vraag wat wèl georganiseerde misdaad mag het<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat niet. Ev<strong>en</strong>min<br />
zull<strong>en</strong> we ingaan op de kwestie of (sommige) overvallers dit etiket<br />
verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. We will<strong>en</strong> ons hier beperk<strong>en</strong> tot het beschrijv<strong>en</strong> van de mate<br />
waarin onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (criminele) contact<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> de aard van<br />
deze relaties.
154 Hoofdstuk 10<br />
Tabel 19: Type overvaller <strong>en</strong> criminele contact<strong>en</strong><br />
type<br />
contact<strong>en</strong><br />
ge<strong>en</strong> matig veel<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers 4 4 -<br />
beginners - 6 17<br />
professionals - - 12<br />
totaal 4 10 29<br />
Eerder werd al duidelijk dat de door ons onderscheid<strong>en</strong> typ<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><br />
met betrekking tot het aantal <strong>en</strong> de aard van de eerder door h<strong>en</strong> gepleegde<br />
delict<strong>en</strong>. De mate waarin de typ<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s hun overval(l<strong>en</strong>) contact<strong>en</strong> met<br />
criminel<strong>en</strong> onderhield<strong>en</strong>, blijkt uit tabel 19.<br />
Wanhoopsovervallers onderhoud<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> of weinig criminele contact<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller die ge<strong>en</strong> binding<strong>en</strong> met criminel<strong>en</strong><br />
had, is respond<strong>en</strong>t 17.<br />
R17: '(...) ik heb ook ge<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> onder overvallers <strong>en</strong> berovers <strong>en</strong> dat soort ding<strong>en</strong>.<br />
De meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> waar ik goede relaties mee heb zijn doctoranduss<strong>en</strong>, hele goeie<br />
vri<strong>en</strong>d van mij is hypnotiseur, e<strong>en</strong> homeopaat, e<strong>en</strong> psycholoog. Weer e<strong>en</strong> andere<br />
vri<strong>en</strong>d heeft e<strong>en</strong> bedrijf, of zijn kunst<strong>en</strong>aars, of muzikant<strong>en</strong>. (...) Dat soort m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
Criminel<strong>en</strong>, nee. Ik zit ook helemaal niet in dat wereldje. (...) Nee, dat is ver van<br />
m'n bed.'<br />
Wanneer <strong>wanhoop</strong>sovervallers wel band<strong>en</strong> met criminel<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, gaat het<br />
vaak om oppervlakkige k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> of vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van vroeger. Het feit dat de<br />
één illegale activiteit<strong>en</strong> ontplooit <strong>en</strong> de ander (nog) niet, vormt ge<strong>en</strong> beletsel<br />
voor kameraadschap.<br />
Vraag: 'Ik neem aan dat je contact had met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die niet crimineel bezig war<strong>en</strong>,<br />
maar ook met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die wel crimineel bezig war<strong>en</strong>, die k<strong>en</strong>de je ook al, dat is niet<br />
verschov<strong>en</strong>?' R40: 'Nee, nee, ik heb nooit verschil gemaakt, nee, nee.' Vraag: 'En die<br />
contact<strong>en</strong> met criminele m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> die meer zakelijk of vri<strong>en</strong>dschappelijk?' R40:<br />
'Nou vri<strong>en</strong>dschappelijk, ja echt wel. Gewoon wat drink<strong>en</strong>, ik bemoeide me niet met<br />
hun lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij niet met mijn, dus nee ... Ik heb alles alle<strong>en</strong> gedaan, ik heb het nooit<br />
nodig gehad.'<br />
Respond<strong>en</strong>t 40 is e<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller die weliswaar<br />
contact<strong>en</strong> onderhoudt met criminel<strong>en</strong>, maar zijn overvall<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> pleegt.<br />
Als <strong>wanhoop</strong>sovervallers met mededaders operer<strong>en</strong>, gaat het vaak om oude<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die al crimineel actief war<strong>en</strong> <strong>en</strong> die h<strong>en</strong> op het juiste mom<strong>en</strong>t<br />
b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> (zie hoofdstuk 5).<br />
Soms is er ge<strong>en</strong> sprake van vri<strong>en</strong>dschap maar zijn de contact<strong>en</strong> van de<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervaller met criminel<strong>en</strong> van minder affectieve aard <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong><br />
ze beperkt tot af <strong>en</strong> toe e<strong>en</strong> praatje in de kroeg. Respond<strong>en</strong>t 10 komt regelmatig<br />
in e<strong>en</strong> café <strong>en</strong> hoort daar meer <strong>en</strong> meer over de illegale.-zak<strong>en</strong> van<br />
sommige stamgast<strong>en</strong>.<br />
'R10: 'We zat<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> tafel. Die jong<strong>en</strong>s kwam<strong>en</strong> daar zitt<strong>en</strong>: "Ja, ik wil vanavond<br />
de bar aan de ...laan gaan krak<strong>en</strong>, ik wil de kassa leeghal<strong>en</strong>", [ofl "Ik weet daar
Sociale organisatie <strong>en</strong> contact<strong>en</strong> 155<br />
iemand die veel geld in huis heeft", [of] "Ik wil e<strong>en</strong> sportzaak leeghal<strong>en</strong>." Hebb<strong>en</strong><br />
ze ook gedaan <strong>en</strong> zo, ik wist ervan.'<br />
Na verloop van tijd g<strong>en</strong>iet R10 blijkbaar g<strong>en</strong>oeg vertrouw<strong>en</strong>; sommig<strong>en</strong><br />
prober<strong>en</strong> hem bij hun criminele acties te betrekk<strong>en</strong>.<br />
R10: 'Ik zit met A te prat<strong>en</strong> hè <strong>en</strong> er kwam<strong>en</strong> drie of vier jong<strong>en</strong>s naar binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> twee<br />
jong<strong>en</strong>s k<strong>en</strong>de ik van prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> van gezicht, B <strong>en</strong> C ... Ze kom<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>, we prat<strong>en</strong><br />
over hoe het gaat, weet je wel. Ik bied ze wat te drink<strong>en</strong> aan, of zij mij. (...) Die<br />
jong<strong>en</strong> begint met "Weet jij ge<strong>en</strong> kraakje of wat dan ook?" Ik zeg: "Nee, ik b<strong>en</strong> helemaal<br />
ge<strong>en</strong> crimineel, ik weet dat soort ding<strong>en</strong> niet." [To<strong>en</strong> zei hij:] "Weet je niet<br />
iemand die veel geld heeft, heb je ge<strong>en</strong> goeie tip of wat dan ook?" [Ik zeg:] "Nee,<br />
hoe moet ik dat wet<strong>en</strong>?'-<br />
Uiteindelijk liet R10 zich overhal<strong>en</strong> mee te do<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> overval.<br />
Uit tabel 19 wordt duidelijk dat beginners <strong>en</strong>-in nog sterkere mateprofessionals<br />
veel meer verwev<strong>en</strong> zijn met de criminele wereld dan de<br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers. Deze criminele contact<strong>en</strong> van de overvaller word<strong>en</strong><br />
echter niet gedicteerd door zijn delict. Naast (ev<strong>en</strong>tuele) mededaders heeft<br />
de overvaller weinig criminele contact<strong>en</strong> nodig om zijn delict uit te voer<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> overvaller kan autonoom te werk gaan.<br />
Vraag: 'Moet je m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> als je overvall<strong>en</strong> wilt gaan do<strong>en</strong>?' R02: `Nee, dat<br />
hoeft niet hoor, vind ik. (...) Kijk, jij kunt ook e<strong>en</strong> overval do<strong>en</strong>. Je koopt e<strong>en</strong> waterpistool<br />
van vier guld<strong>en</strong>. Die verf je zwart. En e<strong>en</strong> plastic tas <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bivakmuts van e<strong>en</strong><br />
joet. Dan kan je ook e<strong>en</strong> overval do<strong>en</strong>. Maar dan kan je ge<strong>en</strong> kluis pakk<strong>en</strong> natuurlijk.'<br />
Als de overvaller wel in e<strong>en</strong> groep werkt, heeft hij met zijn teamg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> te<br />
mak<strong>en</strong>, maar verder kan hij het stell<strong>en</strong> zonder veel andere criminele contact<strong>en</strong>.<br />
Contact<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> het team zijn alle<strong>en</strong> van belang om aan wap<strong>en</strong>s te<br />
kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> auto's te lat<strong>en</strong> stel<strong>en</strong>, maar de overvaller kan zich desgew<strong>en</strong>st<br />
bedi<strong>en</strong><strong>en</strong> van namaakwap<strong>en</strong>s <strong>en</strong> andere vluchtmiddel<strong>en</strong>. Ofschoon e<strong>en</strong> overvaller<br />
zijn bezighed<strong>en</strong> dus kan uitvoer<strong>en</strong> zonder (of met e<strong>en</strong> minimum aan)<br />
criminele contact<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> de meest<strong>en</strong> toch vele binding<strong>en</strong> met andere<br />
criminel<strong>en</strong>.<br />
De betrekking<strong>en</strong> die beginners <strong>en</strong> professionals onderhoud<strong>en</strong> met collegae<br />
criminel<strong>en</strong>, stamm<strong>en</strong> deels uit e<strong>en</strong> verled<strong>en</strong> waarin deze overvallers<br />
zich met andere delict<strong>en</strong> bezighield<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zijn voor e<strong>en</strong> ander deel noodzakelijk<br />
voor de criminele activiteit<strong>en</strong> die zij teg<strong>en</strong>woordig ontplooi<strong>en</strong>. De<br />
aard van deze binding<strong>en</strong> varieert van vri<strong>en</strong>dschap tot zakelijkheid. Criminele<br />
collega's zijn soms vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met wie m<strong>en</strong> gaat stapp<strong>en</strong>, clubs<br />
bezoekt <strong>en</strong> op vakantie gaat, soms ook zijn het m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> slechts<br />
oppervlakkig k<strong>en</strong>t. E<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale kwestie in de criminele wereld -het werd<br />
al eerder opgemerkt - is in hoeverre m<strong>en</strong> ander<strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong> kan. Het<br />
antwoord op deze vraag is bepal<strong>en</strong>d voor de inhoud van de diverse criminele<br />
contact<strong>en</strong> die de overvaller heeft. E<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d met wie hij al jar<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>werkt, die bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heeft bewez<strong>en</strong> dat hij niet doorslaat tijd<strong>en</strong>s<br />
politieverhor<strong>en</strong>, heeft het volle vertrouw<strong>en</strong> van de overvaller. Deze zal<br />
vaak in gloedvolle bewoording<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> hoe hij <strong>en</strong> zo'n vri<strong>en</strong>d elkaar in<br />
alle situaties vertrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> `voor elkaar door het vuur gaan'.
156 Hoofdstuk 10<br />
R23: '(...) ik blijf, liever bij m'n eig<strong>en</strong> maat waar ik honderd proc<strong>en</strong>t achter sta, <strong>en</strong><br />
waar ik weet wat ik aan heb, dan dat ik van de één naar de ander stap. Dat k<strong>en</strong> niet.<br />
En op het laatst b<strong>en</strong> je zo vertrouwd met iemand dat je gewoon, dat je met hem alle<strong>en</strong><br />
erbov<strong>en</strong>op gaat. (...) Die jong<strong>en</strong> heb teg<strong>en</strong> de veertig overvall<strong>en</strong> [gepleegd] hè, zit ie<br />
voor. Dat is m'n maatje. Hij is ... Hij is ook e<strong>en</strong> werker. Hij werkte gewoon keihard<br />
er aan. Hij was er altijd mee bezig ook. En hij vertrouwde heel goed op mij.'<br />
Dit soort relaties zijn relatief zeldzaam. Sommige overvallers - vooral<br />
professionals - hebb<strong>en</strong> dit soort vertrouwde criminele vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, maar het<br />
overgrote deel van de contact<strong>en</strong> met medecriminel<strong>en</strong> is veel zakelijker van<br />
aard. Zoals gezegd, speelt wantrouw<strong>en</strong> bij deze contact<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke<br />
rol, maar deze achterdocht wordt verzacht door e<strong>en</strong> gevoel van verbond<strong>en</strong>heid<br />
met elkaar. Deze dubbelheid van wantrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> harde zakelijkheid<br />
aan de <strong>en</strong>e kant <strong>en</strong> het gevoel van verbond<strong>en</strong>heid aan de andere, werd<br />
treff<strong>en</strong>d onder woord<strong>en</strong> gebracht door respond<strong>en</strong>t 22. Hij vertelt dat bij het<br />
beklimm<strong>en</strong> van de criminele ladder vroegere maatjes word<strong>en</strong> afgezwor<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> - als dat nodig is - opgeofferd aan nieuwe loyaliteit<strong>en</strong>.<br />
R22: 'Weet je, e<strong>en</strong> crimineel is e<strong>en</strong> hoer. Je laat je neuk<strong>en</strong> door alles. (...) Op het<br />
laatst kan je je vri<strong>en</strong>d waarmee je begonn<strong>en</strong> b<strong>en</strong>t, dood lat<strong>en</strong> schiet<strong>en</strong>. Want hij is e<strong>en</strong><br />
heel andere kant opgegaan, die heeft weer hele andere vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. En het is<br />
dan ge<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d [meer]. Want ik heb schijt aan die man, want die man komt aan jouw<br />
business. (...) [Maar] je leeft sam<strong>en</strong> met elkaar, weet je. En weet je wat je sterk<br />
maakt? Je b<strong>en</strong>t allemaal teg<strong>en</strong> één ding; dat is justitie. Je b<strong>en</strong>t sam<strong>en</strong> er teg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat<br />
bindt je sam<strong>en</strong>. (...) Dat doe je gewoon omdat je bezig b<strong>en</strong>t met iets waarvoor je e<strong>en</strong>heid<br />
moet hebb<strong>en</strong>, anders kun je niet verder gaan. Dus je moet d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat het e<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong>heid is, weet je, maar als later de problem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, dan zie je precies wie echt<br />
e<strong>en</strong> crimineel is.'<br />
De overvaller die niet solitair opereert, moet zijn medecriminel<strong>en</strong> tot op<br />
zekere hoogte vertrouw<strong>en</strong> om zich binn<strong>en</strong> die wereld te kunn<strong>en</strong> beweg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> actief te kunn<strong>en</strong> zijn. Anderzijds echter weet hij dat hij terughoud<strong>en</strong>d<br />
moet zijn met zijn vertrouw<strong>en</strong> om ge<strong>en</strong> nodeloze risico's van mislukte<br />
acties <strong>en</strong> mogelijke arrestatie te lop<strong>en</strong>. Vooral beginners zi<strong>en</strong> zich g<strong>en</strong>oodzaakt<br />
voortdur<strong>en</strong>d te balancer<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> argwaan <strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong>, tuss<strong>en</strong><br />
verdeeldheid <strong>en</strong> e<strong>en</strong>heid.<br />
Beginners <strong>en</strong> professionals k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, zoals gezegd, veel andere criminel<strong>en</strong>,<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zich toelegg<strong>en</strong> op diverse delict<strong>en</strong>. Omdat deze overvallers<br />
zich gedur<strong>en</strong>de eerdere stadia in hun criminele carrière bijna altijd bezig<br />
hebb<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> met inbraak <strong>en</strong> diefstal, k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ze meestal vele andere<br />
diev<strong>en</strong> <strong>en</strong> helers. Als ze al <strong>en</strong>ige tijd overvall<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> ze vaak<br />
contact<strong>en</strong> met wap<strong>en</strong>handelar<strong>en</strong> <strong>en</strong> professionele autodiev<strong>en</strong>. Los van deze<br />
instrum<strong>en</strong>tele contact<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> overvallers vaak ook binding<strong>en</strong> met plegers<br />
van delict<strong>en</strong> die niet direct te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> met hun eig<strong>en</strong> bezighed<strong>en</strong>.<br />
Ook als overvallers niet zelf actief betrokk<strong>en</strong> zijn bij drughandel, fraude <strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong>handel, k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> ze wel vaak m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zich toelegg<strong>en</strong> op deze<br />
delict<strong>en</strong>. Daders die zich niet alle<strong>en</strong> met overvall<strong>en</strong> maar ook met deze<br />
vorm<strong>en</strong> van criminaliteit bezighoud<strong>en</strong>, invester<strong>en</strong> hun overvalbuit vaak<br />
hierin. Soms ook l<strong>en</strong><strong>en</strong> ze grote somm<strong>en</strong> aan drugdealers <strong>en</strong>zovoort, als die.<br />
ev<strong>en</strong> zonder contant<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> (zie paragraaf 5.2).
Sociale organisatie <strong>en</strong> contact<strong>en</strong> 157<br />
E<strong>en</strong> andere instrum<strong>en</strong>tele kant aan contact<strong>en</strong> met criminel<strong>en</strong> is dat deze<br />
informatie kunn<strong>en</strong> verstrekk<strong>en</strong> met betrekking tot te overvall<strong>en</strong> object<strong>en</strong>.<br />
Het komt regelmatig voor dat de zogehet<strong>en</strong> tipgevers overvallers att<strong>en</strong>t<br />
mak<strong>en</strong> op object<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarbij, teg<strong>en</strong> betaling van ti<strong>en</strong> proc<strong>en</strong>t van de buit,<br />
informatie verschaff<strong>en</strong> die het de overvaller mogelijk of makkelijker maakt<br />
de overval succesvol te pleg<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn deze tipgevers<br />
criminel<strong>en</strong> die de moed miss<strong>en</strong> om de overval zelf uit te voer<strong>en</strong>. We<br />
zull<strong>en</strong> nog zi<strong>en</strong> dat tipgevers ook uit de `burgerwereld' kom<strong>en</strong>. Criminele<br />
tipgevers hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele nadel<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de overvallers. T<strong>en</strong> eerste roept<br />
e<strong>en</strong> tip uit het eig<strong>en</strong> milieu bij de overvaller de vraag op waarom de tipgever<br />
de klus niet zelf aanpakt. Wellicht is de zaak toch minder e<strong>en</strong>voudig<br />
dan de tipgever doet voorkom<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tweede nadeel is dat e<strong>en</strong> crimineel<br />
meer dan e<strong>en</strong> `burger' kans loopt door de politie gearresteerd te word<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> politieverhoor br<strong>en</strong>gt altijd het gevaar mee dat m<strong>en</strong> doorslaat. Niettemin<br />
komt het zeer regelmatig voor dat overvall<strong>en</strong> gepleegd word<strong>en</strong> op<br />
basis van tips van medecriminel<strong>en</strong>.<br />
R42: `[Tipgevers zijn vaak] die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die toch niet die overvall<strong>en</strong> pleg<strong>en</strong>, die wel in<br />
het criminele wereldje zitt<strong>en</strong>, maar meestal in de hoer<strong>en</strong>handel. Daar hoor je dan wel<br />
e<strong>en</strong>s wat van <strong>en</strong> dan zeg je: "Die gozer komt, die komt wel ev<strong>en</strong> bij je langs, ev<strong>en</strong> met<br />
je prat<strong>en</strong>." Dan spreek je: "Hoeveel ligt er?" Hij weet dat dan wel zo'n beetje, hoeveel<br />
er ligt. Nou, dan spreek je e<strong>en</strong> prijs af wat je hem geeft, meestal is dat zo'n 10% dus.'<br />
De plekk<strong>en</strong> waar criminele contact<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gelegd <strong>en</strong> gecultiveerd, bevin-<br />
d<strong>en</strong> zich voornamelijk buit<strong>en</strong>shuis. Goede vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> gaan ook bij elkaar op<br />
bezoek, maar meestal treft m<strong>en</strong> andere criminel<strong>en</strong> in cafés, clubs <strong>en</strong> borde-<br />
l<strong>en</strong>, op straat, in koffieshops, sportschol<strong>en</strong> <strong>en</strong> buurthuiz<strong>en</strong>. Daar wordt<br />
informatie uitgewisseld, onderhandeld <strong>en</strong> aan de eig<strong>en</strong> status gewerkt. Ook<br />
in de gevang<strong>en</strong>is doet m<strong>en</strong> contact<strong>en</strong> <strong>en</strong> criminele k<strong>en</strong>nis op. E<strong>en</strong> beginner<br />
maakte duidelijk dat de det<strong>en</strong>tie om deze red<strong>en</strong> ook voordel<strong>en</strong> heeft:<br />
R02: 'Als ik andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> had gek<strong>en</strong>d, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die ik nu k<strong>en</strong>, bij wijze van sprek<strong>en</strong>,<br />
dan was het helemaal niet fout gegaan. Maar daarom zit je ook vast, om van te ler<strong>en</strong><br />
dan. (...) E<strong>en</strong> hoop contact<strong>en</strong> doe je op hè. Kijk, vroeger was het voor mij nog moeilijk<br />
om aan e<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>, dat kon ik zelf niet regel<strong>en</strong>. Nou is dat e<strong>en</strong><br />
kwestie van e<strong>en</strong> telefoontje straks <strong>en</strong> het is geregeld. En alles is allemaal veel makkelijker<br />
<strong>en</strong> zo joh. Stel je hebt problem<strong>en</strong>, je hoeft maar te bell<strong>en</strong> ...'<br />
Door eerdere det<strong>en</strong>tieperiodes hebb<strong>en</strong> de meeste respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> contact<strong>en</strong><br />
opgedaan met criminel<strong>en</strong> uit alle del<strong>en</strong> van het land. Het is dan ook niet<br />
verwonderlijk dat veel overvallers collega's k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> die elders in het land<br />
actief war<strong>en</strong> of opnieuw bezig zijn. Soms word<strong>en</strong> deze contact<strong>en</strong> t<strong>en</strong> nutte<br />
gemaakt:<br />
R19: '(...) ik k<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoop jong<strong>en</strong>s van buit<strong>en</strong>, in andere sted<strong>en</strong>: Rotterdam, Groning<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> noem maar op. Die werk<strong>en</strong> allemaal in groepsverband<strong>en</strong>, die do<strong>en</strong> dus alle<strong>en</strong><br />
maar aan overvall<strong>en</strong>. Als ik bij wijze van sprek<strong>en</strong> iets weet in Leid<strong>en</strong>, nou dat is e<strong>en</strong><br />
knappe bank, maar ik durf het niet aan omdat ik er te bek<strong>en</strong>d b<strong>en</strong>, dan vlieg ik bij<br />
wijze van sprek<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> naar Groning<strong>en</strong>, "Nou jong<strong>en</strong>s, wip ev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> weekje langs, in<br />
Leid<strong>en</strong> heb ik e<strong>en</strong> klus, pak die maar." En hun hebb<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> klus voor mij in<br />
Groning<strong>en</strong>.'
158 Hoofdstuk 10<br />
Toch komt e<strong>en</strong> dergelijke sam<strong>en</strong>werking van (groep<strong>en</strong>) overvallers op landelijk<br />
niveau betrekkelijk weinig voor. Op regionaal niveau is al sprake<br />
van meer onderlinge contact<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitwisseling, maar verreweg het meest<br />
gebruikelijk is dat de contact<strong>en</strong> van overvallers beperkt blijv<strong>en</strong> tot lokaal<br />
niveau. In de grote sted<strong>en</strong> speelt de meeste sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> overvallers<br />
zich af op wijkniveau. E<strong>en</strong> aantal van onze respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maakte deel<br />
uit van e<strong>en</strong> groep die bek<strong>en</strong>d-werd onder de naam `Kinkerb<strong>en</strong>de'. Volg<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> zou deze groep hebb<strong>en</strong> bestaan uit ongeveer 200 man, `die van<br />
alles flikt<strong>en</strong>'. E<strong>en</strong> beperkt aantal van die 200 jonge mann<strong>en</strong> hield zich bezig<br />
met overvall<strong>en</strong>. Uit dit pot<strong>en</strong>tieel aan overvallers, die elkaar allemaal k<strong>en</strong>d<strong>en</strong>,<br />
werd geput als e<strong>en</strong> team moest word<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gesteld. De hieruit ad<br />
hoc geformeerde teams wisseld<strong>en</strong> van sam<strong>en</strong>stelling, maar werd<strong>en</strong> in de<br />
loop van de tijd steeds stabieler.<br />
10.2 Verhouding<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> team van overvallers<br />
Het verdel<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de tak<strong>en</strong> onder de teamled<strong>en</strong> geschiedt doorgaans<br />
op basis van de persoonlijke kwaliteit<strong>en</strong>, ervaring <strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>. Als<br />
de overvallers besluit<strong>en</strong> zelf e<strong>en</strong> vluchtauto te stel<strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> ze deze taak<br />
allicht lat<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong> door het teamlid dat daar het meest bedrev<strong>en</strong> in is.<br />
Ook bij de vraag wie als chauffeur moet optred<strong>en</strong>, spreekt kundigheid e<strong>en</strong><br />
rol. In de regel wordt deze, als belangrijk beschouwde taak toebedeeld aan<br />
deg<strong>en</strong>e die `goed kan rijd<strong>en</strong>'. Bij beginners komt het echter nog wel e<strong>en</strong>s<br />
voor dat de chauffeur het teamlid is dat `overblijft', de mededader die niet<br />
het lef heeft om `naar binn<strong>en</strong> te gaan'. Als het team groot g<strong>en</strong>oeg is, verdeelt<br />
m<strong>en</strong> ook de activiteit<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het object. Vrijwel altijd kiest m<strong>en</strong> de<br />
persoon die als eerste naar binn<strong>en</strong> zal gaan op basis van zijn bij voorkeur<br />
flinke postuur <strong>en</strong> zijn vermog<strong>en</strong> om met e<strong>en</strong> imponer<strong>en</strong>de manier van optred<strong>en</strong><br />
bij de slachtoffers de indruk te wekk<strong>en</strong> dat het hier om e<strong>en</strong> agressieve<br />
kerel gaat met wie niet te spott<strong>en</strong> valt. Soms ook krijgt e<strong>en</strong> van de teamled<strong>en</strong><br />
de taak om de agressie tijd<strong>en</strong>s de overval binn<strong>en</strong> de perk<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> ervoor te zorg<strong>en</strong> dat slachtoffers die in paniek rak<strong>en</strong>, gekalmeerd word<strong>en</strong>.<br />
Ook iemand die de nodige kwaliteit<strong>en</strong> ontbeert kan nog e<strong>en</strong> (tragische)<br />
rol spel<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> overval. Sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, juist door hun<br />
geringe inzicht <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis, gedwong<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol te spel<strong>en</strong> waar de meeste<br />
andere teamled<strong>en</strong> voor terugdeinz<strong>en</strong>.<br />
R18: 'Je hebt ook m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die helemaal niks kunn<strong>en</strong>, maar omdat ze maf zijn, wel<br />
bruikbaar zijn. Dat soort m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vaak juist tot ding<strong>en</strong> aangezet die helemaal<br />
niet grappig zijn, gijzeling of wat dan ook. En als het e<strong>en</strong> beetje naar loopt, dan wordt<br />
zo iemand ook nog achtergehoud<strong>en</strong> [achtergelat<strong>en</strong>] ook.'<br />
Teams van overvallers die nog slechts korte tijd bestaan, word<strong>en</strong> vaak<br />
gek<strong>en</strong>merkt door e<strong>en</strong> sfeer van onderling wantrouw<strong>en</strong>. Zeker wanneer iets<br />
fout gaat tijd<strong>en</strong>s de uitvoering van e<strong>en</strong> overval, zal m<strong>en</strong> elkaar de schuld<br />
gev<strong>en</strong> van het fal<strong>en</strong>. Klaas, e<strong>en</strong> beginner, die voor het eerst sam<strong>en</strong> met drie<br />
ander<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> bank pleegde, sprak met verbittering over zijn<br />
mededaders. Zij zoud<strong>en</strong> niet krachtdadig <strong>en</strong> `cool' g<strong>en</strong>oeg zijn opgetred<strong>en</strong>.
Sociale organisatie <strong>en</strong> contact<strong>en</strong> 159<br />
Vooral het broertje van e<strong>en</strong> van de daders, dat op het laatste mom<strong>en</strong>t aan<br />
het team was toegevoegd, maakte het bont door tijd<strong>en</strong>s de overval de naam<br />
van deze respond<strong>en</strong>t te roep<strong>en</strong>.<br />
R02: `Iedere<strong>en</strong> lag al. Het ging allemaal vanzelf joh! Alles gaat vanzelf als je dat doet.<br />
En, hup geld, dinges. Maar wat gebeurt er nou? Die <strong>en</strong>e die wordt z<strong>en</strong>uwachtig, die<br />
begint te schreeuw<strong>en</strong>.' Vraag: 'Dat broertje?' R02: `Ja. Die begint te schreeuw<strong>en</strong> van<br />
"Ja, er staat hier [iemand] buit<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong>." Ja, dat is nogal logisch hè, als je met<br />
legerkleding <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bivakmuts <strong>en</strong> e<strong>en</strong> pistool staat. Valt nogal op. Maar so what?<br />
Zolang het maar ge<strong>en</strong> arrestatieteam is wat voor de deur staat. Je hebt gewoon e<strong>en</strong><br />
paar minut<strong>en</strong> de tijd, <strong>en</strong> zeker daar, want dat lag afgeleg<strong>en</strong> dus het duurt gewoon e<strong>en</strong><br />
tijd voor de smeris er is. (...) Nou ja, hij loopt te schreeuw<strong>en</strong>. Maar ik had teg<strong>en</strong><br />
haar [lokettiste] al gezegd: "Volg<strong>en</strong>de loket leegmak<strong>en</strong>", want er war<strong>en</strong> vier lokett<strong>en</strong><br />
daar, vier of vijf lokett<strong>en</strong>. Ik had gezegd: "Volg<strong>en</strong>de loket." Dus die was alweer aan<br />
het verzamel<strong>en</strong> bij dat tweede loket. Op dat mom<strong>en</strong>t beginn<strong>en</strong> ze ook mijn naam te<br />
schreeuw<strong>en</strong>: "Kom nou, Klaas, kom nou!" Ik d<strong>en</strong>k: nou, wat, e<strong>en</strong> kwatsers zeg. Ik<br />
kwaad, ik weg. Wij weg. Ik als laatste er weer uit, zij war<strong>en</strong> alweer aan het r<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, ik<br />
erachteraan, wij weg, naar die flat. Helemaal in paniek, "Schiet nou op, schiet nou<br />
op." Ik zeg: "Rustig nou, er is toch niks aan de hand, rustig." Ik wou h<strong>en</strong> rustig prober<strong>en</strong><br />
te houd<strong>en</strong> maar daar was ge<strong>en</strong> beginn<strong>en</strong> aan joh. Die war<strong>en</strong> allemaal in paniek.<br />
Snel, snel, dit <strong>en</strong> dat. We zoud<strong>en</strong> dat geld rustig verdel<strong>en</strong>, maar dat is er ook niet van<br />
gekom<strong>en</strong>, want dat moest allemaal maar snel, snel, snel. We zoud<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong><br />
totdat alles weg was; nee, ze moest<strong>en</strong> gelijk die kelderbox weer uit. Nou, goed, dan<br />
gaan we maar weg. Nou, wij weg. (...) Nou ja, het was helemaal mis. Ik zeg: "Dat<br />
broertje van jou dat moet `mov<strong>en</strong>', die moet niet meer mee, die gaat m'n naam lop<strong>en</strong><br />
schreeuw<strong>en</strong>. "'<br />
Het `broertje' werd hierna uit het team gezet. Maar Klaas bleef tobb<strong>en</strong> met<br />
zijn mededaders. Bij de volg<strong>en</strong>de overval, dit keer op e<strong>en</strong> postag<strong>en</strong>tschap,<br />
ging het helemaal mis. Het postag<strong>en</strong>tschap bevond zich in e<strong>en</strong> winkel die<br />
werd gedrev<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> man. Zijn echtg<strong>en</strong>ote bedi<strong>en</strong>de in e<strong>en</strong> met kogelwer<strong>en</strong>d<br />
glas afgeslot<strong>en</strong> gedeelte de klant<strong>en</strong> van het postag<strong>en</strong>tschap. Tot zijn<br />
grote verbazing moest Klaas ervar<strong>en</strong> dat, ondanks de bedreiging van de<br />
echtg<strong>en</strong>oot <strong>en</strong> de aanwezige klant<strong>en</strong> met pistol<strong>en</strong>, de vrouw weigerde geld<br />
af te gev<strong>en</strong>.<br />
R02: 'Ik begon dus met geld [te eis<strong>en</strong>], "Geld, schiet op!" Zegt ze: "Hebb<strong>en</strong> we niet."<br />
Ik snap niet waarom ze dat zegg<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> is dat e<strong>en</strong> rare reactie of zo, e<strong>en</strong> angstreactie<br />
of zo. Maar ik zeg: "Daar staat godverdomme zo'n bak!" Ik zeg: "Schiet op,<br />
die bak leegmak<strong>en</strong>!" Want ik d<strong>en</strong>k: als ze die deur dan niet op<strong>en</strong> wil do<strong>en</strong>, dan moet<br />
ze in ieder geval die bak maar leegmak<strong>en</strong>. Ik zeg: "Die bak leegmak<strong>en</strong>!" Nou joh,<br />
paniekerig dit <strong>en</strong> dat. Die andere gozer werd ook helemaal paranoia. Die begon ook te<br />
schreeuw<strong>en</strong>: "Godverdomme". Ik loop naar de deur [naar de ruimte van het postag<strong>en</strong>tschap]<br />
toe, begin op die deur te hakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> te beuk<strong>en</strong>, want die was niet zo gek dik.<br />
Dus ik d<strong>en</strong>k: daar schop ik misschi<strong>en</strong> wel doorhe<strong>en</strong>. En ik schreeuw<strong>en</strong> naar die jong<strong>en</strong>s<br />
van "Schop er één in mekaar! Schop er één in elkaar, maak er één afl!" Weetje wel?<br />
Ik d<strong>en</strong>k: dat maakt misschi<strong>en</strong> indruk op die vrouw, dat ze bang wordt <strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt van: oh<br />
jee, m'n man gaat eraan. Maar niks hoor. Hardnekkig. Bleef gewoon weiger<strong>en</strong>. Het<br />
lukte niet. En weer schreeuw<strong>en</strong> [door zijn mat<strong>en</strong>]: "Kom nou maar, kom nou maar, het<br />
lukt niet." Ik zeg: "Nee, schop er één in mekaar." Nou, dat ded<strong>en</strong> ze niet. Nou ja, <strong>en</strong><br />
dat m<strong>en</strong>s trapte er ook niet in, dus ik d<strong>en</strong>k: dag. En to<strong>en</strong> begonn<strong>en</strong> ze weer te schreeuw<strong>en</strong><br />
van "Klaas kom nou, Klaas kom nou." Ik d<strong>en</strong>k van: oh, die heeft de stijl van z'n<br />
broertje aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Ik d<strong>en</strong>k: wegwez<strong>en</strong> hier. Ging ik weer als laatste weg. Weer
160 Hoofdstuk 10<br />
mislukt. Kijk, dat is het <strong>en</strong>igste waar ik wel gigantisch spijt van heb, dat ik niet alle<strong>en</strong><br />
verder b<strong>en</strong> gegaan.'<br />
E<strong>en</strong> van zijn mededaders, de jong<strong>en</strong> die de plaats had ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van het<br />
z<strong>en</strong>uwachtige `broertje', veroordeelde op zijn beurt het optred<strong>en</strong> van Klaas.<br />
R03: 'Maar dat m<strong>en</strong>s zei van "Nee, je krijgt ge<strong>en</strong> geld." Dus ja, hij [Klaas] staat daar<br />
verbaasd te kijk<strong>en</strong>, van wat is dit nou. Dus hij wordt kwaad. Boem, boem!, op die<br />
ruit<strong>en</strong> slaan, "Geld, geld!" En hij zegt teg<strong>en</strong> ons: "Schiet er één neer." Maar ja, op<br />
zo'n mom<strong>en</strong>t d<strong>en</strong>k ik toch bij mezelf: nee, dat gaat toch te ver, schiet er één neer.'<br />
Waar Klaas van m<strong>en</strong>ing was dat zijn mededaders gefaald hadd<strong>en</strong> omdat<br />
ze niet rustig wist<strong>en</strong> te blijv<strong>en</strong>, beschuldigde R03 Klaas van hetzelfde.<br />
Roep<strong>en</strong> dat 'er één neergeschot<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong>' ging hem te ver <strong>en</strong> was<br />
voor hem e<strong>en</strong> bewijs dat Klaas zelf ook de controle verloor <strong>en</strong> niet meer<br />
wist wat hij deed.<br />
Kort na deze overval werd het gehele team gearresteerd, maar ook wanneer<br />
dat niet het geval was geweest, zou dit team niet lang meer bestaan<br />
hebb<strong>en</strong>. Het onderlinge wantrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong> in opvatting<strong>en</strong> van de<br />
teamled<strong>en</strong> war<strong>en</strong> te groot om nog langer met elkaar overvall<strong>en</strong> te pleg<strong>en</strong>.<br />
Teams van beginners wissel<strong>en</strong> relatief vaak van sam<strong>en</strong>stelling. Door<br />
schade <strong>en</strong> schande wordt m<strong>en</strong> wijzer <strong>en</strong> leert m<strong>en</strong> wie welke taak naar behor<strong>en</strong><br />
kan uitvoer<strong>en</strong>. Overvallers die al langer sam<strong>en</strong> operer<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> dit<br />
soort problem<strong>en</strong> niet meer. Deze daders, voornamelijk overvallers van het<br />
type professional, zijn zo goed op elkaar ingespeeld dat ze elkaar bijna<br />
blindelings vertrouw<strong>en</strong>. Als e<strong>en</strong> van de teamled<strong>en</strong> zegt dat hij e<strong>en</strong> goed<br />
object weet, zull<strong>en</strong> de ander<strong>en</strong> vaak ge<strong>en</strong> aandrang voel<strong>en</strong> om dat object<br />
nogmaals op geschiktheid te controler<strong>en</strong>, maar hem op zijn woord gelov<strong>en</strong>.<br />
Hier zijn wantrouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> misverstand<strong>en</strong> vervang<strong>en</strong> door zekerheid <strong>en</strong> hechtheid.<br />
Lid zijn van zo'n team van professionals kan daarom veel voldo<strong>en</strong>ing<br />
gev<strong>en</strong>, niet alle<strong>en</strong> door de hoge verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, maar ook door e<strong>en</strong> gevoel van<br />
betrekkelijke geborg<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> het besef deel te zijn van e<strong>en</strong> succesvolle<br />
onderneming.<br />
R05: 'Maar op dat mom<strong>en</strong>t leef je ook op e<strong>en</strong> hele bepaalde -ja, je moet er bij geweest<br />
zijn eig<strong>en</strong>lijk-bepaalde manier. Er heerst e<strong>en</strong> bepaald sfeertje. Daarom zegg<strong>en</strong><br />
ze ook wel e<strong>en</strong>s van "Hoe heb je nou zus of zo dom of zoiets k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> do<strong>en</strong>?" Wij lev<strong>en</strong><br />
op dat mom<strong>en</strong>t met e<strong>en</strong> bepaald ploegie, zeg maar, die met mekaar werk<strong>en</strong>, die met<br />
mekaar geld verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. Wij kond<strong>en</strong> dus normaal gesprok<strong>en</strong> dus ook goed met elkaar<br />
opschiet<strong>en</strong>, hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beetje dezelfde gedachtes, zelfde ideeën. Als je dan al sam<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>t met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met dezelfde gedachtes <strong>en</strong> dezelfde ideeën, heerst er al e<strong>en</strong> bepaald<br />
sfeertje. Je d<strong>en</strong>kt makkelijk over bepaalde zak<strong>en</strong>, ding<strong>en</strong>. Op dat mom<strong>en</strong>t ging het met<br />
mij heel goed. Met die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> waar ik mee werkte ging het ook heel goed. Het kon<br />
niet stuk. Er werd dus veel gelach<strong>en</strong>, er werd ook veel geld verdi<strong>en</strong>d. Met fraudes <strong>en</strong><br />
allerlei toestand<strong>en</strong>. Ja, hoe moet je dat omschrijv<strong>en</strong>? Er hangt dus gewoon e<strong>en</strong> bepaald<br />
sfeertje, dat je dus ding<strong>en</strong> makkelijker doet, <strong>en</strong> dus makkelijk, over ding<strong>en</strong> waar je dus<br />
normaal gesprok<strong>en</strong> moeilijk over zou do<strong>en</strong>, stap je dan lach<strong>en</strong>derwijs over he<strong>en</strong>. Van<br />
niks aan de hand.' Vraag: 'E<strong>en</strong> soort jolige sfeer?' R05: 'Ja, e<strong>en</strong> soort jolige sfeer.<br />
Alles gaat goed. Alles gaat voor de wind. Er zijn weinig problem<strong>en</strong>.'<br />
M<strong>en</strong>ig overvaller gaf te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> in zo'n periode waarin de betrekking<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de teamled<strong>en</strong> goed war<strong>en</strong>, heel gelukkig te zijn geweest. 'Goede'
Sociale organisatie <strong>en</strong> contact<strong>en</strong> 161<br />
onderlinge verhouding<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong> voor overvallers onder meer dat deze<br />
zo veel mogelijk e<strong>en</strong> egalitair karakter hebb<strong>en</strong>.<br />
Hoewel e<strong>en</strong> overvaller tijd<strong>en</strong>s de rechtszitting wel e<strong>en</strong>s van de officier<br />
van justitie of van de rechter te hor<strong>en</strong> krijgt dat hij als `het brein' of `de<br />
leider' van de b<strong>en</strong>de wordt beschouwd, is er in werkelijkheid vrijwel nooit<br />
sprake van echt leiderschap. Wanhoopsovervallers <strong>en</strong> beginners lat<strong>en</strong> zich<br />
soms door criminele vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> overhal<strong>en</strong> tot het pleg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
(eerste) overval, maar hier is eerder sprake van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met overtuigingskracht<br />
dan van werkelijke leiders. Het werd al eerder duidelijk dat de<br />
meeste overvallers grote moeite hebb<strong>en</strong> met de gezagsverhouding<strong>en</strong> die het<br />
verricht<strong>en</strong> van legaal werk met zich meebr<strong>en</strong>gt. Ook in hun illegale bezighed<strong>en</strong><br />
aanvaard<strong>en</strong> ze ge<strong>en</strong> grote verschill<strong>en</strong> in macht. In vrijwel alle overvallersteams,<br />
zowel die van beginners als professionals, heerst dan ook e<strong>en</strong><br />
krachtig gelijkheidsethos. De gelijkwaardigheid van teamg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> uit zich<br />
ondermeer in de manier waarop de buit wordt verdeeld.<br />
R01: `Iedere<strong>en</strong> krijgt hetzelfde. Iedere<strong>en</strong> die werkt die krijgt ev<strong>en</strong>veel. Of je nou e<strong>en</strong><br />
chauffeur b<strong>en</strong>t geweest of e<strong>en</strong> dinges, het maakt niet uit. Het wordt eerlijk verdeeld.'<br />
Het wordt niet geaccepteerd dat e<strong>en</strong> teamlid te veel de baas speelt, hoogst<strong>en</strong>s<br />
wordt de grotere ervaring van e<strong>en</strong> mededader erk<strong>en</strong>d. In dat geval<br />
kan di<strong>en</strong>s m<strong>en</strong>ing tijd<strong>en</strong>s het overleg vooraf de doorslag gev<strong>en</strong>. Zo'n teamlid<br />
kan soms richting gev<strong>en</strong> aan de overval, maar van echt leiderschap,<br />
is ge<strong>en</strong> sprake. Einstadter constateert dit ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s: `Some members may<br />
become more persuasive than others, but dicta from partners are frowned<br />
upon and do not constitute the basis of action' (1969, pp. 72-73). De tijd<strong>en</strong>s<br />
de overval te volg<strong>en</strong> werkwijze wordt bepaald in onderling overleg <strong>en</strong><br />
niemand kan e<strong>en</strong> veto uitsprek<strong>en</strong> of anderszins zijn invloed zo sterk do<strong>en</strong><br />
geld<strong>en</strong> dat de overige teamled<strong>en</strong> de indruk krijg<strong>en</strong> dat ze `werk<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
baas'. -<br />
10.3 Binding<strong>en</strong> met `burgers'<br />
`E<strong>en</strong> bajesklant heeft ook e<strong>en</strong> moeder' is e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>de uitspraak die in al<br />
zijn obligaatheid wijst op het vaak g<strong>en</strong>egeerde feit dat misdadigers niet<br />
alle<strong>en</strong> deel uitmak<strong>en</strong> van de criminele wereld, maar tev<strong>en</strong>s van de sam<strong>en</strong>leving<br />
in zijn geheel. Naast zijn meer affectieve binding<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die<br />
op legale wijze in hun behoeft<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> - familie, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, amoureuze<br />
relaties - zoekt <strong>en</strong> onderhoudt de overvaller ook contact<strong>en</strong> met `burgers'<br />
die bewust of onbewust e<strong>en</strong> positieve rol kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> in de door hem<br />
ontplooide criminele activiteit<strong>en</strong>.<br />
De meeste beginners zijn in de loop van hun criminele carrière veel van<br />
hun vri<strong>en</strong>dschappelijke contact<strong>en</strong> met `burgers' kwijtgeraakt. Bek<strong>en</strong>d staan<br />
als `crimineel' heeft, zeker als m<strong>en</strong> al e<strong>en</strong>s heeft vastgezet<strong>en</strong>, nogal e<strong>en</strong>s<br />
tot gevolg dat vroegere vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> prijs meer stell<strong>en</strong> op<br />
contact.<br />
R19: `Als je op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> naam hebt ... Jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> wilde ik eruit<br />
duik<strong>en</strong>, dus uit de criminaliteit. Ik was e<strong>en</strong> jaar of vier<strong>en</strong>twintig, paar keer vastgezet<strong>en</strong>.
162 Hoofdstuk 10<br />
Zag het niet meer zitt<strong>en</strong>, dus je probeert wat anders op te bouw<strong>en</strong>. Je gaat op e<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t met e<strong>en</strong> burger om. Daar kun je heel goed mee opschiet<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> dan<br />
krijg je weer het verhaal dat hij zegt: "Ja, sorry, ze hebb<strong>en</strong> liever niet dat ik met je<br />
omga, omdat je e<strong>en</strong> crimineel verled<strong>en</strong> hebt." Ja, wat moet je? Moet je je aan die<br />
jong<strong>en</strong> vastklamp<strong>en</strong>? Dat doe je ook niet. Daar b<strong>en</strong> ik te trots voor. Dat heb ik al e<strong>en</strong><br />
paar keer ervar<strong>en</strong>, ook als jonge jong<strong>en</strong> zijnde: "Ga niet met ... om want dat wordt<br />
e<strong>en</strong> crimineel", <strong>en</strong>zovoort. Dus automatisch, die burgerjong<strong>en</strong>s die gooid<strong>en</strong> je op e<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t aan de kant weet je wel. Dan trok je dus op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t met<br />
e<strong>en</strong> groep op, dus de criminele sfeer waar je wel wordt geaccepteerd. Dat is dus al van<br />
heel jong af begonn<strong>en</strong> <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t dan weet je niet beter.'<br />
De meeste `burgers' nem<strong>en</strong> e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidig afwijz<strong>en</strong>de houding aan teg<strong>en</strong>over<br />
de crimineel. Maar het is niet alle<strong>en</strong> deze houding die maakt dat de<br />
laatste steeds meer zijn toevlucht zoekt tot andere criminel<strong>en</strong>. Hij verliest<br />
gaandeweg zijn belangstelling voor vri<strong>en</strong>dschappelijke betrekking<strong>en</strong> met<br />
burgers omdat het zijn wereld niet meer is, burgers prat<strong>en</strong> veelal over<br />
zak<strong>en</strong> die hem minder interesser<strong>en</strong>. Daar komt nog bij dat hij meestal niet<br />
kan sprek<strong>en</strong> over wat hèm bezighoudt. Meer nog dan met medecriminel<strong>en</strong><br />
moet hij in het gezelschap van `burgers' op zijn woord<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>.<br />
R39: 'It becomes your whole life. The only fri<strong>en</strong>ds 1 have are criminaes. All of them.'<br />
Vraag: `All of them? No straight fri<strong>en</strong>ds?' R39: `Apart from my family and my wife,<br />
no. I ev<strong>en</strong> get paranoid ... Wh<strong>en</strong> 1 met my wife, 1 used to go out with her fri<strong>en</strong>ds, and<br />
they are all straight of course. And I used to feel odd, because 1 knew 1 was differ<strong>en</strong>t<br />
from them. The things they would talk about didn't interest me, and 1 couldn't really<br />
tell them any inter<strong>en</strong>ting stories, because they had all to do with crime. It was quite<br />
awkward really.'<br />
Met uitzondering van <strong>wanhoop</strong>sovervallers, die immers weinig criminele<br />
contact<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, komt bij overvallers steeds meer nadruk te ligg<strong>en</strong> op<br />
contact<strong>en</strong> met criminel<strong>en</strong>, t<strong>en</strong> koste van contact<strong>en</strong> met 'burgers'. De contact<strong>en</strong><br />
die zij nog wel hebb<strong>en</strong> met burgers, krijg<strong>en</strong> daarnaast e<strong>en</strong> meer<br />
instrum<strong>en</strong>teel karakter.<br />
Vele overvallers zijn er zich van bewust dat sommige burgers van nut<br />
kunn<strong>en</strong> zijn bij het voorbereid<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> overval. Vooral professionals<br />
gaan in de voorbereidingsfase soms zo ver dat ze contact zoek<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die in het object werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> uit te hor<strong>en</strong> over de daar<br />
gevolgde werkwijz<strong>en</strong>.<br />
R39: 'Th<strong>en</strong> we'11 start looking at stuff and see if we can see anybody who might be<br />
approachable. That's a very dangerous game though, you have to be careful with those<br />
kind of things. But sometimes there is an obvious candidate. (...) There was a young<br />
girl working there. And it was ... who got on to her. He started to get fri<strong>en</strong>dly with<br />
her and she liked money. And she was always out partying. And we found she likel a<br />
little sniff of cocaine and things like that. She supplied the information we needed.'<br />
Ook e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele beginner probeert via contact met werknemers aan de infor-<br />
matie te kom<strong>en</strong> die hij nodig heeft:<br />
R29: 'Ook wel e<strong>en</strong>s de kassière versier<strong>en</strong>. (...) We red<strong>en</strong> altijd in e<strong>en</strong> mooie auto, ik<br />
had altijd e<strong>en</strong> Mercedes. Mooie auto, mooie kler<strong>en</strong>, mooi bruin. En de bink uithang<strong>en</strong><br />
hè. En dan gooide ik m'n charmes in de strijd: "Zal ik je van de week e<strong>en</strong>s ophal<strong>en</strong><br />
van je werk af?" "Ja, wel leuk."'
Sociale organisatie <strong>en</strong> contact<strong>en</strong> 163<br />
Met name vrouwelijke bankemployées vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geliefd doelwit voor de<br />
overvaller die meer wil wet<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> object, omdat vrouw<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> aangesprok<strong>en</strong> in discothek<strong>en</strong> <strong>en</strong> cafés, zonder dat dit direct e<strong>en</strong><br />
verdachte indruk maakt.<br />
In veel gevall<strong>en</strong> zijn tipgevers uit de `burgerwereld' zich niet bewust<br />
van het feit dat ze de overvaller voorzi<strong>en</strong> van nuttige informatie. Soms is<br />
dit echter wel het geval.<br />
R18: `Die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die wet<strong>en</strong> verdomde goed waar je mee bezig b<strong>en</strong>t, die zijn niet achterlijk.<br />
Er is er inderdaad wel e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong>tje van mijn ex-schoonfamilie bij me geweest,<br />
die werkte in de buurt van e<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>swisselkantoor <strong>en</strong> die ging daar wat over vertell<strong>en</strong>.<br />
Nou wist ik op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t ook ..., die jong<strong>en</strong> had ook iedere dag geldproblem<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> toestand<strong>en</strong> allemaal. En dat begint met e<strong>en</strong> opmerking weet je wel. (...) In<br />
dit geval heb ik het niet gedaan, maar dat soort m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn dat dus. Doodsimpele ziel<br />
is dat, hij heeft er helemaal ge<strong>en</strong> verstand van.'<br />
Soms komt bewust verstrekte informatie van familieled<strong>en</strong> of bek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van<br />
de overvaller, soms ook van (ex-)employées van geldinstitut<strong>en</strong> of bewakingsinstitut<strong>en</strong>.<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot de situatie waarin burgers onwet<strong>en</strong>d<br />
-<strong>en</strong> dus onbetaald-informatie verstrekk<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> overvaller, wordt bij<br />
bewust gegev<strong>en</strong> tips overlegd tuss<strong>en</strong> de `burger' <strong>en</strong> de overvaller. Net als<br />
bij tipgevers uit het criminele milieu krijgt de burgertipgever meestal ti<strong>en</strong><br />
proc<strong>en</strong>t van de buit. We zag<strong>en</strong> reeds dat e<strong>en</strong> burgertipgever voordel<strong>en</strong> heeft<br />
bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> criminele tipverschaffer. Als de eerste zich er niet van bewust<br />
is dat hij nuttige informatie levert, loopt de overvaller ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel risico.<br />
Maar ook als de `burger' bewust e<strong>en</strong> tip geeft, loopt de overvaller nog<br />
altijd minder gevaar dan bij criminele tipgevers, e<strong>en</strong>voudig omdat de criminel<strong>en</strong><br />
veel meer kans hebb<strong>en</strong> gearresteerd te word<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> voor het<br />
overige oppass<strong>en</strong>de burger. Volg<strong>en</strong>s sommige overvallers zijn burgertipgevers<br />
ook meer te vertrouw<strong>en</strong> omdat ze meer te verliez<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dan<br />
m<strong>en</strong>ig crimineel.<br />
R19: `Ik heb altijd het liefst e<strong>en</strong> tipgever gehad van e<strong>en</strong> huis-tuin-<strong>en</strong>-keuk<strong>en</strong>gevalletje,<br />
gewoon e<strong>en</strong> nette burger, weet je wel. Valt niet op tuss<strong>en</strong> de criminel<strong>en</strong> <strong>en</strong> het is ge<strong>en</strong><br />
crimineel. Bang voor de baan, zijn gezin. Die zijn het meest te vertrouw<strong>en</strong>.'<br />
Uit het voorgaande moge blijk<strong>en</strong> dat lang niet alle `burgers' e<strong>en</strong>duidig<br />
afwijz<strong>en</strong>d reager<strong>en</strong> op criminel<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat er ge<strong>en</strong> strikte scheiding bestaat<br />
tuss<strong>en</strong> de criminele <strong>en</strong> de burgerwereld. Er is eerder sprake van e<strong>en</strong> overlapping<br />
van beide wereld<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> overgangsgebied waar verteg<strong>en</strong>woordigers<br />
uit beide kamp<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> van elkaar te profiter<strong>en</strong>. Sommige `burgers'<br />
gedrag<strong>en</strong> zich t<strong>en</strong> opzichte van de overvaller op e<strong>en</strong> wijze die e<strong>en</strong> combinatie<br />
van afkeuring <strong>en</strong> fascinatie verraadt.<br />
E<strong>en</strong> beginner vertelde dat <strong>en</strong>kele van zijn niet-criminele k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong> op de<br />
hoogte war<strong>en</strong> van het feit dat hij overvall<strong>en</strong> pleegde, of dit op z'n minst<br />
vermoedd<strong>en</strong>. Gevraagd naar wat zij hiervan vond<strong>en</strong>, zei hij:<br />
R44: `Ja, ze kunn<strong>en</strong> het niet ker<strong>en</strong> natuurlijk. E<strong>en</strong> beetje ademloos bij de zijlijn hijg<strong>en</strong><br />
hè. En ook aan de andere kant e<strong>en</strong> beetje g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> hè, van het is toch wel spann<strong>en</strong>d hè.<br />
Ambival<strong>en</strong>t, zoals jij ook hè.'
164 Hoofdstuk 10<br />
Sommige respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> constateerd<strong>en</strong> deze nieuwsgierigheid naar het verbod<strong>en</strong>e<br />
meer bij vrouw<strong>en</strong> dan bij mann<strong>en</strong>.<br />
Vraag: 'Hoe reageerd<strong>en</strong> die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> op jou? Of war<strong>en</strong> ze niet op de hoogte van je<br />
bezighed<strong>en</strong>?' R18: 'E<strong>en</strong> aantal zijn niet op de hoogte. Die wel het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander gehoord<br />
hebb<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> ... Hoe moet ik<br />
het zegg<strong>en</strong> ... Bij mann<strong>en</strong> vaak angst, bij vrouw<strong>en</strong> vaak bewondering. Gebeurt zo vaak<br />
dat e<strong>en</strong> vrouw op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> avontuurtje wil, de spanning, de s<strong>en</strong>satie,<br />
<strong>en</strong> met je naar bed wil. (...) Nou, je moet dat gewoon meemak<strong>en</strong>: de spanning, de<br />
s<strong>en</strong>satie, het vreemde, het onbek<strong>en</strong>de, zo veel over hor<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet wet<strong>en</strong>.'<br />
Naast bevrediging van e<strong>en</strong> lust tot s<strong>en</strong>satie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hang naar het exotische<br />
kunn<strong>en</strong> contact<strong>en</strong> met criminel<strong>en</strong> voor 'burgers' nog andere voordel<strong>en</strong> met<br />
zich meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Vel<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zich fêter<strong>en</strong>, ook als ze wet<strong>en</strong> of vermoed<strong>en</strong><br />
dat de gulle gever op illegale wijze aan het geld kwam. E<strong>en</strong> overvaller die<br />
met e<strong>en</strong> zekere regelmaat in e<strong>en</strong> bepaalde kroeg kwam, betaalde af <strong>en</strong> toe<br />
alle op<strong>en</strong>staande rek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> voor de overige gast<strong>en</strong>.<br />
R24: '(...) in die kroeg in (...), als je daar één keer in de maand komt <strong>en</strong> zegt van<br />
"Wat staat er in het boek, wat heb je los staan van die jong<strong>en</strong>s?", nou bij elkaar opgeteld<br />
zesduiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong>, of tweeduiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong> ... Ik keek niet op bedrag<strong>en</strong> in die tijd,<br />
ik rek<strong>en</strong>de het hele boek af <strong>en</strong> liet me e<strong>en</strong> maand niet meer zi<strong>en</strong>. Dat soort ding<strong>en</strong>, dat<br />
geeft e<strong>en</strong> bepaalde status, ook bij normale m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die niet in de criminele sfeer zitt<strong>en</strong>.'<br />
De overvaller doet dit soort ding<strong>en</strong> omdat het hem status oplevert, de 'normale<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>' lat<strong>en</strong> het zich graag aanleun<strong>en</strong>.<br />
Het meeprofiter<strong>en</strong> door 'burgers' van crimineel verkreg<strong>en</strong> geld neemt<br />
ook wel grotere vorm<strong>en</strong> aan. Volg<strong>en</strong>s respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die relatief hoog op de<br />
criminele ladder staan, is er sprake van int<strong>en</strong>sief contact tuss<strong>en</strong> 'topcriminel<strong>en</strong>'<br />
<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> meer of minder oppass<strong>en</strong>de 'burgers'.<br />
Vraag: 'Je had voornamelijk contact met criminel<strong>en</strong> <strong>en</strong> in geringe mate met niet-criminel<strong>en</strong>?'<br />
R24: 'Dat was dan meer in de sfeer die teg<strong>en</strong> het criminele aanhangt. Dat<br />
houdt dan in dat topcriminel<strong>en</strong>, of m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat ze het zijn of als zodanig<br />
geaccepteerd word<strong>en</strong> door iedere<strong>en</strong>, die hebb<strong>en</strong> toch buit<strong>en</strong> hun criminele zak<strong>en</strong> ook<br />
wel ding<strong>en</strong> die vrij legaal zijn. Niet echt legaal, maar e<strong>en</strong> casinootje of e<strong>en</strong> bordeeltje<br />
dat geaccepteerd is door politie of justitie. Dat houdt dan in dat er van alles crimineels<br />
omhe<strong>en</strong> gebeurt. En dan heb je er de artiest<strong>en</strong>wereld omhe<strong>en</strong> <strong>en</strong> die zit er bijna teg<strong>en</strong>aan.<br />
Heel wat filmpjes <strong>en</strong> toestand<strong>en</strong> word<strong>en</strong> [met illegaal verkreg<strong>en</strong> geld] gefinancierd,<br />
dat wet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoop m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> niet.'<br />
10.4 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
E<strong>en</strong> overvaller kan autonoom te werk gaan <strong>en</strong> zijn delict zonder medewerking<br />
van andere criminel<strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>. In de regel gebeurt dit alle<strong>en</strong> door<br />
de dader die niet beschikt over contact<strong>en</strong> van betek<strong>en</strong>is in de criminele<br />
wereld, i.c. de <strong>wanhoop</strong>sovervaller. In teg<strong>en</strong>stelling tot dit type zijn de<br />
beginner <strong>en</strong> de professional sterk verwev<strong>en</strong> met de criminele wereld <strong>en</strong> zijn<br />
bij hun overvall<strong>en</strong> vrijwel altijd mededaders betrokk<strong>en</strong>.<br />
De verhouding<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overvalteam van beginners k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zich<br />
door e<strong>en</strong> hoge mate van onderling wantrouw<strong>en</strong>. Mede hierdoor wissel<strong>en</strong>
Sociale organisatie <strong>en</strong> contact<strong>en</strong> 165<br />
deze teams regelmatig van sam<strong>en</strong>stelling. Teams van professionals zijn<br />
stabieler <strong>en</strong> onderling vertrouw<strong>en</strong> staat in deze teams op de voorgrond.<br />
Voor alle teams van overvallers geldt dat er ge<strong>en</strong> sprake is van echt leiderschap<br />
<strong>en</strong> dat ze doordr<strong>en</strong>kt zijn van e<strong>en</strong> gelijkheidsethos.<br />
Beginners <strong>en</strong> professionals richt<strong>en</strong> zich in de loop van hun criminele<br />
carrière - deels noodgedwong<strong>en</strong>-steeds meer op andere criminel<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
koste van contact<strong>en</strong> met 'burgers'. Aan de andere kant gebruik<strong>en</strong> deze<br />
overvallers contact<strong>en</strong> met `burgers' om op heimelijke wijze nuttige informatie<br />
te verkrijg<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> bestaat er e<strong>en</strong> gebied waarin contact<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
criminel<strong>en</strong> <strong>en</strong> `burgers' wederzijds voordeel kunn<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong>: informatie<br />
<strong>en</strong> status voor de crimineel, financieel gewin <strong>en</strong> bevrediging van<br />
s<strong>en</strong>satielust voor de `burger'. Hoewel deze `burgers' zich niet schuldig<br />
mak<strong>en</strong> aan de overval zelf, verl<strong>en</strong><strong>en</strong> ze wel hand- <strong>en</strong> spandi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> <strong>en</strong> lever<strong>en</strong><br />
de contact<strong>en</strong> met overvallers voordel<strong>en</strong> op. De notie dat overvallers e<strong>en</strong><br />
geïsoleerd segm<strong>en</strong>t van de maatschappij vorm<strong>en</strong>, is weliswaar e<strong>en</strong> geruststell<strong>en</strong>de,<br />
maar is bezijd<strong>en</strong> de waarheid.
11 Doorgaan of stopp<strong>en</strong><br />
Veel overvallers vrag<strong>en</strong> zich gedur<strong>en</strong>de hun carrière meermaals af of zij<br />
door zull<strong>en</strong> gaan met het pleg<strong>en</strong> van dit soort delict<strong>en</strong> of dat zij zull<strong>en</strong> stopp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> serieuze poging<strong>en</strong> in het werk zull<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> meer respectabel<br />
lev<strong>en</strong> te gaan leid<strong>en</strong>. Het model van de `reasoning criminal' (hoofdstuk<br />
3) bevat e<strong>en</strong> module waarin dit soort overweging<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plaats hebb<strong>en</strong><br />
gekreg<strong>en</strong>. In dit hoofdstuk zull<strong>en</strong> we aandacht bested<strong>en</strong> aan motivaties van<br />
overvallers om door te gaan met overvall<strong>en</strong> of om te stopp<strong>en</strong>.<br />
11.1 Motivaties om door te gaan met overvall<strong>en</strong><br />
Daders die niet direct na hun eerste overval word<strong>en</strong> gearresteerd, blijv<strong>en</strong><br />
vrijwel altijd gedur<strong>en</strong>de <strong>en</strong>ige tijd doorgaan met dit delict. Zolang ze niet<br />
teg<strong>en</strong> de lamp lop<strong>en</strong>, rijg<strong>en</strong> ze de <strong>en</strong>e overval aan de andere, tot e<strong>en</strong> steeds<br />
langer word<strong>en</strong>de reeks. Om te begrijp<strong>en</strong> waarom overvallers hun delict<br />
continuer<strong>en</strong>, moet m<strong>en</strong> de motivatie bezi<strong>en</strong> om met overvall<strong>en</strong> te beginn<strong>en</strong>.<br />
De voordel<strong>en</strong> die het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> voor de dader heeft, blijv<strong>en</strong><br />
ook na e<strong>en</strong> eerste overval geld<strong>en</strong>. We zag<strong>en</strong> reeds dat het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong><br />
niet alle<strong>en</strong> snel <strong>en</strong> relatief e<strong>en</strong>voudig geld oplevert, maar - voor<br />
beginners <strong>en</strong> professionals-ook status <strong>en</strong> respect in eig<strong>en</strong> kring, vri<strong>en</strong>dschap<br />
<strong>en</strong> opwinding. Om de goede naam te behoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> de andere g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong>s<br />
opnieuw te kunn<strong>en</strong> smak<strong>en</strong>, moet na verloop van tijd weer e<strong>en</strong> overval<br />
word<strong>en</strong> uitgevoerd.<br />
Niet alle<strong>en</strong> voor beginners <strong>en</strong> professionals, maar ook voor <strong>wanhoop</strong>sovervallers,<br />
geldt dat door het extreme uitgavepatroon de buit van de eerdere<br />
overval vaak snel op is. Dit geld stelt h<strong>en</strong> in staat e<strong>en</strong> poos te lev<strong>en</strong><br />
als God in Frankrijk <strong>en</strong> zal op d<strong>en</strong> duur moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangevuld. De<br />
overvaller wil deze manier van lev<strong>en</strong> voortzett<strong>en</strong> <strong>en</strong> wordt gaandeweg<br />
financieel afhankelijk van het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>.<br />
R14: `[Na de overval] zijn we met z'n drieën op vakantie geweest. Maar to<strong>en</strong> begon<br />
het allemaal. To<strong>en</strong> zag je ... begon je jacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> alles te zi<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan ga je drom<strong>en</strong> hè.<br />
Dat <strong>en</strong> dat (...) To<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> we terug. De c<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ook op, e<strong>en</strong> beetje opgemaakt<br />
in de vakantie. En dan ga je met z'n drieën iets bekijk<strong>en</strong> weer <strong>en</strong> al die toestand<strong>en</strong>. En<br />
dan zet je weer de stap, <strong>en</strong> zo gaat het steeds verder.'<br />
Kunn<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> grote hoeveelhed<strong>en</strong> geld w<strong>en</strong>t snel, <strong>en</strong> de buit<br />
zal in het algeme<strong>en</strong> steeds sneller besteed word<strong>en</strong>. Om die red<strong>en</strong> wordt<br />
de frequ<strong>en</strong>tie waarmee overvallers hun delict pleg<strong>en</strong>, meestal geleidelijk<br />
hoger.<br />
De overvaller g<strong>en</strong>iet meestal int<strong>en</strong>s van zijn buitgemaakte geld, niet<br />
alle<strong>en</strong> omdat het hem in staat stelt te lev<strong>en</strong> zoals hij wil, maar tev<strong>en</strong>s omdat
168 Hoofdstuk 11<br />
hij daarmee zijn status in eig<strong>en</strong> kring kan verhog<strong>en</strong> of onderhoud<strong>en</strong>. Geld<br />
geeft bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> status in de 'burgerwereld'. Burgers die aan de overvaller<br />
kunn<strong>en</strong> verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>, zull<strong>en</strong> hem meestal met respect behandel<strong>en</strong> zodra duidelijk<br />
wordt dat hij veel te bested<strong>en</strong> heeft.<br />
Naarmate de dader zijn overvall<strong>en</strong>reeks uitbreidt, zal hij meestal handiger<br />
word<strong>en</strong> in zijn delict <strong>en</strong> trots zijn op zijn toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> professionaliteit.<br />
Hij voelt voldo<strong>en</strong>ing wanneer hij zijn teg<strong>en</strong>standers opnieuw te slim af is<br />
geweest <strong>en</strong> weer e<strong>en</strong>s kan tell<strong>en</strong> hoeveel de buit bedraagt. Zeker in het<br />
begin van de overvall<strong>en</strong>reeks krijgt de dader vaak e<strong>en</strong> geweldige kick van<br />
de stapels bankbiljett<strong>en</strong> die hij buitmaakt.<br />
R38: 'Ik zeg het als eerste teg<strong>en</strong> Kees. Ik aanbell<strong>en</strong> 's morg<strong>en</strong>s bij Kees na die overval.<br />
Kees in z'n nest natuurlijk, lam van de vorige avond. (...) Ik zeg teg<strong>en</strong> Kees:<br />
"Ik heb e<strong>en</strong> verrassing voor je, we gaan e<strong>en</strong> feestje vier<strong>en</strong>." Hij zegt: "Hé kankerlijer,<br />
wat heb je nou weer gedaan, heb je weer geld geregeld?" Ik zeg: "Geld geregeld?" <strong>en</strong><br />
ik schud zo [de inhoud van] die plastic zak over z'n hoofd he<strong>en</strong>. Ja, to<strong>en</strong> was het<br />
natuurlijk feest hè.'<br />
E<strong>en</strong> andere beloning voor de dader bestaat uit de bericht<strong>en</strong> die over zijn<br />
overval in de media verschijn<strong>en</strong>. Veel overvallers beschouw<strong>en</strong> stukk<strong>en</strong> in<br />
de krant als e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>sie <strong>en</strong> houd<strong>en</strong> trots e<strong>en</strong> plakboek bij, waarin deze<br />
bericht<strong>en</strong> verzameld word<strong>en</strong>. Aandacht in de media geeft de overvaller e<strong>en</strong><br />
gevoel van waarde <strong>en</strong> streelt zijn ego.<br />
R01: 'Het is nog in [het TV-programma] Opsporing [Verzocht] geweest ook. Daardoor<br />
zijn we gepakt. Ik vond het trouw<strong>en</strong>s kick<strong>en</strong>, hoor hé. (...) Het gaf me wel e<strong>en</strong> ... ja<br />
aan de <strong>en</strong>e kant schrok ik, op het eerste og<strong>en</strong>blik schrok ik. Het was zo: ik zag die<br />
zaak, dus "Hé, kijk, kijk, kijk! Dat heb ik gedaan." To<strong>en</strong> zat<strong>en</strong> we sam<strong>en</strong>, maar er<br />
zat<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong> paar die er niet bij war<strong>en</strong> [bij de overval]. Die wist<strong>en</strong> er ook niks van af.<br />
Dat is e<strong>en</strong> domme fout. Aan de <strong>en</strong>e kant kick je er wel op want het is je gelukt. Maar<br />
later ga je d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van zull<strong>en</strong> ze erachter kom<strong>en</strong>, weet je. Ik had e<strong>en</strong> tof gevoel; ik<br />
vond het kick<strong>en</strong>.' Vraag: 'Maar nooit e<strong>en</strong> stukje in de krant over e<strong>en</strong> van de zak<strong>en</strong><br />
waar jij bij betrokk<strong>en</strong> was?' ROI: 'Ja, als je voor de rechtszitting komt, hè. Dat wil ik<br />
ook wel lez<strong>en</strong>, weet je.'<br />
Bericht<strong>en</strong> over overvall<strong>en</strong> in krant<strong>en</strong>, reportages in weekblad<strong>en</strong> als Aktueel<br />
<strong>en</strong> het televisieprogramma 'Opsporing Verzocht' word<strong>en</strong> met grote interesse<br />
gelez<strong>en</strong> <strong>en</strong> bekek<strong>en</strong>. Respond<strong>en</strong>t 11 vertelt met e<strong>en</strong> grote dosis zelfspot<br />
dat je zelfs de Donald Duck kan hal<strong>en</strong> met je acties. E<strong>en</strong> kind had e<strong>en</strong><br />
brief gestuurd naar Oom Donald, waarin hij schreef dat hij echte overvallers<br />
had gezi<strong>en</strong>.<br />
Rll: 'Wij hebb<strong>en</strong> nog in de Donald Duck gestaan. Ze hadd<strong>en</strong> bankrovers gezi<strong>en</strong>. Want<br />
to<strong>en</strong> wij achter bij die jong<strong>en</strong> het huis inging<strong>en</strong>, kwam net die school- dat was namelijk<br />
e<strong>en</strong> fout - die school was weer op<strong>en</strong>, die dag dat wij de bankroof ded<strong>en</strong>. Dus daar<br />
loopt e<strong>en</strong> hele grote klas met van die kleine kinder<strong>en</strong>, <strong>en</strong> daar lop<strong>en</strong> wij met die ... ja<br />
die [bivak]muts<strong>en</strong> die k<strong>en</strong> je gewoon weer opdo<strong>en</strong>, als [gewone] muts. To<strong>en</strong> zei e<strong>en</strong><br />
van die kinder<strong>en</strong>: "Dag m<strong>en</strong>eer." [Rll zei:] "Hoi" [lacht]. Ik vind het ook zo lullig<br />
om niks te zegg<strong>en</strong>. Zo'n kind is heel vri<strong>en</strong>delijk, die heeft alle moed verzameld om<br />
"Dag m<strong>en</strong>eer" te zegg<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan wordt er niks teruggezegd, dat is lullig. Stond ook in<br />
de Donald Duck, ze hadd<strong>en</strong> twee bankrovers gezi<strong>en</strong> [lacht]. Dus iedere<strong>en</strong> komt in de<br />
grote misdaadblad<strong>en</strong>, ik kom in de Donald Duck.'
Doorgaan of stopp<strong>en</strong> 169<br />
Door alle voordel<strong>en</strong> die het do<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> de dader biedt, zal hij<br />
- zo lang hij niet gepakt wordt-meestal niet echt overweg<strong>en</strong> te stopp<strong>en</strong><br />
met dit delict. Als e<strong>en</strong> dergelijke gedachte bij de dader opkomt, realiseert<br />
hij zich wat hij in dat geval allemaal zou moet<strong>en</strong> miss<strong>en</strong>.<br />
R27: `Maar het is moeilijk afstand te nem<strong>en</strong>. Stel dat iedere<strong>en</strong> zou stopp<strong>en</strong>, dan is het<br />
niet zo moeilijk. Maar [stel] ik stap er uit, ik heb drie ton thuis ligg<strong>en</strong>, ik zeg: "Jong<strong>en</strong>s,<br />
het is g<strong>en</strong>oeg, ik stop ermee." Pak ik de krant, dan zie ik: weer Amro gepakt.<br />
En uit die beschrijving weet ik al ongeveer wie het zijn. En dan lees ik "aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
bedrag", <strong>en</strong> dan d<strong>en</strong>k ik: shit, daar had ik bij kunn<strong>en</strong> zijn. En dat maakt het moeilijk.'<br />
Hij zou zichzelf niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> riant inkom<strong>en</strong> ontzegg<strong>en</strong>, maar ook de<br />
positie <strong>en</strong> status verliez<strong>en</strong> die in de criminele wereld aan dit delict verbond<strong>en</strong><br />
zijn.<br />
R24: 'Maar bekeer je je echt (...) dan is er niemand meer. Dan is er niemand meer.<br />
Dan is het net alsof je je status kwijt b<strong>en</strong>t, ook teg<strong>en</strong>over de normale m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, weet je,<br />
dan is je status weg (...) God, ik wàs wat, alle hulpverl<strong>en</strong>ers schrokk<strong>en</strong> voor mij, zelfs<br />
ag<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zat<strong>en</strong> van "slimme jong<strong>en</strong>". Dat valt allemaal weg. Het is net alsof je normaal<br />
b<strong>en</strong>t dat je niet meer meetelt. Daar werd ik gek van.'<br />
R05: 'Je k<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t wel zegg<strong>en</strong>: "Ik stop overal mee, ik wil niet<br />
meer zitt<strong>en</strong>, ik wil niks meer met justitie te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>", maar dan zal je gewoon<br />
verder met heel weinig g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>. En er is ook nog iets van afgaan.<br />
Terug naar af. Dat sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> bijvoorbeeld ook niet will<strong>en</strong> dat er gezegd wordt<br />
van "Ach, heb je het gezi<strong>en</strong>, hij is los hoor, die heb nou die zes of acht jaar voor<br />
overvall<strong>en</strong> gezet<strong>en</strong>, hij rijdt op e<strong>en</strong> fiets." Dat will<strong>en</strong> de meest<strong>en</strong> gewoon voorkóm<strong>en</strong>,<br />
ook als ze loskom<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze hebb<strong>en</strong> minder geld. Dan do<strong>en</strong> ze wel weer iets om die<br />
status weer omhoog te krikk<strong>en</strong>. En dan do<strong>en</strong> ze in e<strong>en</strong> korte termijn overvall<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan<br />
rijd<strong>en</strong> ze <strong>en</strong> lop<strong>en</strong> ze er weer netjes bij <strong>en</strong> dan zegg<strong>en</strong> ze van "Zo slecht was het toch<br />
nog niet?'-<br />
Naast de financiële <strong>en</strong> immateriële beloning<strong>en</strong> die het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong><br />
voor de dader met zich meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, speelt ook het al dan niet slag<strong>en</strong><br />
van de overvall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol in de motivatie te recidiver<strong>en</strong>. Elke nieuwe succesvolle<br />
overval sterkt de dader in het idee dat het eig<strong>en</strong>lijk e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig<br />
delict is <strong>en</strong> dat hij e<strong>en</strong> nooit opdrog<strong>en</strong>de bron van geld heeft gevond<strong>en</strong><br />
waaruit hij, wanneer dat maar nodig is, kan putt<strong>en</strong>. Lejeune vond bij straatrovers<br />
dat 'succesful execution is a reinforcer for repetition' (Lejeune,<br />
1977, p. 131). Ook op overvallers is dit van toepassing.<br />
Vraag: 'D<strong>en</strong>k je dat je door was gegaan als je niet was gepakt?' R17: 'Ja, dat zit er<br />
wel in. Als het succes oplevert, op e<strong>en</strong> makkelijke manier krijgt ... Je d<strong>en</strong>kt: nu was<br />
het duiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong>, maar ik was te laat, de volg<strong>en</strong>de keer ga ik vroeger <strong>en</strong> dan pak ik<br />
meer. En dan b<strong>en</strong> je goed besmet met dat virus.'<br />
Ril: 'To<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bankroof. Ja ..., <strong>en</strong> dan b<strong>en</strong> je niet meer te houd<strong>en</strong> hè. En to<strong>en</strong> die<br />
tweede bank (...) Ik d<strong>en</strong>k: ik pak er nog maar e<strong>en</strong>, de eerste ging zo makkelijk. Ja, je<br />
loopt erin <strong>en</strong> je loopt eruit <strong>en</strong> je hebt e<strong>en</strong> halve ton meer. Dus ik d<strong>en</strong>k: dit is mooi.'<br />
Sommige daders besluit<strong>en</strong> na één of meer mislukte overvall<strong>en</strong> verder van<br />
dit delict af te zi<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> beginner was, na e<strong>en</strong> teleurstell<strong>en</strong>d verlop<strong>en</strong> overval<br />
op e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>zinepompstation, tot de ontdekking gekom<strong>en</strong> dat hij ongeschikt<br />
was voor dat werk.
170 Hoofdstuk 11<br />
R30: 'Ik b<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk helemaal het type er niet voor. Maar het was gewoon wat ik al<br />
zei, het is de omstandigheid <strong>en</strong> de tijd.'<br />
Maar de meest<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>, ook als de overvall<strong>en</strong> in eerste instantie zonder<br />
succes blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> zij zonder buit het object moet<strong>en</strong> verlat<strong>en</strong>, niet direct de<br />
moed op. Vaak probeert de dader het kort daarna opnieuw, omdat hij d<strong>en</strong>kt<br />
te wet<strong>en</strong> waarom het fout ging <strong>en</strong> hoe hij het beter kan do<strong>en</strong>. Lejeune's<br />
bevinding dat succes tot herhaling leidt, moet hier dus word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>uanceerd.<br />
Succes roept weliswaar nieuwe overvall<strong>en</strong> op, maar ook mislukking<br />
kan de dader ertoe br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> snel e<strong>en</strong> nieuwe overval te pleg<strong>en</strong>. Wanneer de<br />
dader het object zonder buit moet verlat<strong>en</strong>, kan dit echter schadelijk zijn<br />
voor zijn zelfvertrouw<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> professional gaf aan dat het daarom verstandig<br />
is om na e<strong>en</strong> fiasco direct e<strong>en</strong> nieuwe poging te do<strong>en</strong>, omdat de door<br />
de mislukking ontstane angst bezwor<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong>. Hij zag zijn laatste<br />
overval misgaan door e<strong>en</strong> plofpakket. In e<strong>en</strong> bundel buit<strong>en</strong>lands geld, dat<br />
hem op het laatste mom<strong>en</strong>t door e<strong>en</strong> bankemployée werd meegegev<strong>en</strong>,<br />
bevond zich e<strong>en</strong> verfbom die in de vluchtauto ontplofte.<br />
R35: `Die angst moet ik ook weer gaan overwinn<strong>en</strong>. Als het e<strong>en</strong>maal weer is gebeurd<br />
... Ik bedoel: je moet het eig<strong>en</strong>lijk mete<strong>en</strong> weer gaan do<strong>en</strong>, <strong>en</strong> als het dan e<strong>en</strong>maal<br />
weer is gebeurd dan b<strong>en</strong> je eroverhe<strong>en</strong>. (...) Als je niks meer doet dan durf je het over<br />
vijf jaar of over ti<strong>en</strong> jaar eig<strong>en</strong>lijk ook niet meer. Kijk, als iemand e<strong>en</strong> groot autoongeluk<br />
krijgt, <strong>en</strong> hij gaat die dag niet meer in dezelfde auto rijd<strong>en</strong>, <strong>en</strong> hij doet het e<strong>en</strong><br />
maand later, dan heb je kans dat hij nooit meer echt durft auto te rijd<strong>en</strong>.'<br />
Wanneer de dader na één of meer overvall<strong>en</strong> wordt gearresteerd, zal hij<br />
moet<strong>en</strong> afweg<strong>en</strong> of hij na zijn det<strong>en</strong>tie al dan niet doorgaat met dit delict.<br />
Wanhoopsovervallers zegg<strong>en</strong> vrijwel allemaal dat ze de bivakmuts aan de<br />
wilg<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> hang<strong>en</strong>. Ook m<strong>en</strong>ig professional stelt dat hij zich na zijn<br />
gevang<strong>en</strong>isstraf niet meer (op e<strong>en</strong> directe manier) met overvall<strong>en</strong> zal gaan<br />
bezighoud<strong>en</strong>. Veel gedetineerde beginners daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zijn vast van plan<br />
hun overvall<strong>en</strong>reeks uit te breid<strong>en</strong> zodra ze daar weer toe in staat zijn.<br />
Respond<strong>en</strong>t 02 had e<strong>en</strong> korte <strong>en</strong> weinig succesvolle overvalcarrière achter<br />
de rug, maar was ervan overtuigd dat het na zijn det<strong>en</strong>tie-met zijn in de<br />
gevang<strong>en</strong>is opgestok<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis -beter zou gaan.<br />
R02: `Kijk, dat het fout is gegaan, daar kijk ik al niet meer naar. Dat is verled<strong>en</strong> tijd.<br />
(...) Je hebt het toch gezi<strong>en</strong>, je ziet toch wat e<strong>en</strong> geld er verdwijnt, je leest de krant<strong>en</strong><br />
er toch op na? Daar twee ton weg, de afgelop<strong>en</strong> week stond er ..., e<strong>en</strong> paar leuke<br />
stukjes weer teg<strong>en</strong>gekom<strong>en</strong>. Twee ton pleite, <strong>en</strong> insluiping in e<strong>en</strong> bank ook. 's Nachts<br />
zat<strong>en</strong> ze er al. Nou, daar krijg ik zo'n pik van [lacht] als ik dat lees. Dan d<strong>en</strong>k ik: zie<br />
je? Het <strong>en</strong>igste wat ze kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong> is me vrijlat<strong>en</strong> <strong>en</strong> ja, dan ligt die wereld weer voor<br />
je op<strong>en</strong> joh. Moet je e<strong>en</strong>s kijk<strong>en</strong> wat voor kans<strong>en</strong> je kan hal<strong>en</strong>.'<br />
Beginners koester<strong>en</strong> nogal e<strong>en</strong>s de hoop dat ze door e<strong>en</strong> betere uitvoering<br />
van de overvall<strong>en</strong> na hun det<strong>en</strong>tie alsnog het vermog<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> opbouw<strong>en</strong><br />
waarnaar ze verlang<strong>en</strong>. Veel van h<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gedrev<strong>en</strong> door de w<strong>en</strong>s om<br />
e<strong>en</strong>s `binn<strong>en</strong> te zijn'.<br />
R15: 'Maar ik weet ook van mezelf dat als ik nu weer buit<strong>en</strong> kom, <strong>en</strong> ik weet dat er<br />
bij e<strong>en</strong> bank weer e<strong>en</strong> geldloper of wat dan ook loopt, dat ie weer de lul is. (...) Maar
Doorgaan of stopp<strong>en</strong> 171<br />
ik zeg dus wel: "Ik had rijk kunn<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>." Nu is het fout gegaan, maar er komt e<strong>en</strong><br />
keer dat het goed gaat. En dan b<strong>en</strong> ik miljonair <strong>en</strong> dan is het afgelop<strong>en</strong>.'<br />
Deze respond<strong>en</strong>t geeft uitdrukking aan het bij overvallers wijd verbreide<br />
idee dat er ooit e<strong>en</strong> einde aan de overvalreeks moet kom<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat dit einde<br />
- wat de dader betreft - bereikt wordt als hij `g<strong>en</strong>oeg' heeft verdi<strong>en</strong>d.<br />
Toch komt het zeld<strong>en</strong> zo ver, meestal stopp<strong>en</strong> overvallers met hun delict<br />
om andere red<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
11.2 Motivaties om te stopp<strong>en</strong> met overvall<strong>en</strong><br />
Hierbov<strong>en</strong> werd duidelijk dat het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> belangrijke voordel<strong>en</strong><br />
voor de dader heeft <strong>en</strong> dat de beloning<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sterke stimulans kunn<strong>en</strong><br />
zijn om ermee door te gaan. Toch klev<strong>en</strong> aan dit delict <strong>en</strong> de lev<strong>en</strong>swijze<br />
die daarbij hoort, ook nadel<strong>en</strong>.<br />
Net als andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die zich met criminele zak<strong>en</strong> bezighoud<strong>en</strong>, loopt<br />
de overvaller vanzelfsprek<strong>en</strong>d het risico aangehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> veroordeeld te<br />
word<strong>en</strong>. Maar hij riskeert meer dan bijvoorbeeld de inbreker, omdat overvall<strong>en</strong><br />
relatief zwaar word<strong>en</strong> bestraft.<br />
R03: `Echt zware ding<strong>en</strong>, zoals e<strong>en</strong> overval, nee, dat doe ik nooit meer.' Vraag:<br />
`Waarom niet? Omdat het fout is gegaan?' R03: 'Omdat het fout is gegaan <strong>en</strong> omdat de<br />
straf die erteg<strong>en</strong>over staat zo hoog is dat ... Kijk, als je gepakt wordt voor e<strong>en</strong> inbraak,<br />
<strong>en</strong> het is één inbraak, dan krijg je hoogst<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> paar maand<strong>en</strong>. Word je gepakt voor<br />
e<strong>en</strong> overval, dan gaan we al mete<strong>en</strong> over jar<strong>en</strong> prat<strong>en</strong>. En dat is toch wat anders dan<br />
... Kijk, drie maand<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>, dat zit je fluit<strong>en</strong>d uit, dat is zo voorbij. Maar ja, als je<br />
drie jaar hebt, zoals ik nu heb gehad, voor één mislukte overval, dan is het wel wat<br />
anders.'<br />
Vaak of lang vastzitt<strong>en</strong> kan de dader do<strong>en</strong> besluit<strong>en</strong> te stopp<strong>en</strong> met overvall<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s sommig<strong>en</strong> weegt de financiële beloning niet meer op teg<strong>en</strong><br />
de lange vrijheidsstraff<strong>en</strong> (zie Cusson <strong>en</strong> Pinsonneault, 1986).<br />
R19: 'Ik b<strong>en</strong> bang voor de jar<strong>en</strong> wat ik dus als recidivist zou kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> (...) Ze<br />
hebb<strong>en</strong> het wel e<strong>en</strong>s over overvall<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan zegg<strong>en</strong> ze: "Joh er ligt e<strong>en</strong> ton." Maar dan<br />
ga ik uit zitt<strong>en</strong> rek<strong>en</strong><strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ton, de man vijftig rugg<strong>en</strong>. Die vijftig rugg<strong>en</strong> heb ik binn<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> tijd van zev<strong>en</strong> maand<strong>en</strong> heb ik die al, die verdi<strong>en</strong> ik als burger al, dus dan ga<br />
ik daar toch niet zes jaar voor in die pleurislik zitt<strong>en</strong>. Dat verrek ik, dat doe ik niet.'<br />
De lange gevang<strong>en</strong>isstraff<strong>en</strong> die op dit delict staan, zijn ingrijp<strong>en</strong>d voor<br />
iedere overvaller die gepakt wordt. Meer nog dan de ongebond<strong>en</strong> dader,<br />
zal de overvaller die vrouw <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> heeft, e<strong>en</strong> lange det<strong>en</strong>tie als e<strong>en</strong><br />
ernstige straf ervar<strong>en</strong>. Hij zal prober<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>isstraf in de toekomst te<br />
voorkom<strong>en</strong>.<br />
R36: `Kijk, als je vrijgezel b<strong>en</strong>t, okee. Dan komt er e<strong>en</strong> derde, vierde keer. Maar nu<br />
gewoon niks. Kijk, je hebt e<strong>en</strong> kleine, <strong>en</strong> die moet ook goed groot word<strong>en</strong>. Niet dat als<br />
ze naar school gaat, dat ze moet zegg<strong>en</strong> van "Mijn vader zit meestal in de bajes." Dat<br />
is voor zo'n meisje ook niet leuk. Kijk, nu is het maar goed dat ze heel klein is <strong>en</strong> dat<br />
ze nog niet weet wat het is.'<br />
Als de overvaller e<strong>en</strong> vaste relatie heeft met e<strong>en</strong> vrouw, oef<strong>en</strong>t zij meestal<br />
druk op hem uit om e<strong>en</strong> kalmer, meer gesettled lev<strong>en</strong> te gaan leid<strong>en</strong>.
172 Hoofdstuk 11<br />
R42: `Nee, ik heb nu e<strong>en</strong> lieve vri<strong>en</strong>din, <strong>en</strong> ze wil [het] niet meer hebb<strong>en</strong>. "Scheid<br />
daar nu e<strong>en</strong>s mee uit", zegt ze. Ze verdi<strong>en</strong>t zelf ook redelijk veel geld, e<strong>en</strong> redelijk<br />
goed maandgeld. "Je hoeft ge<strong>en</strong> vermog<strong>en</strong> bij te verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>", zegt ze. "Als je wat<br />
bijverdi<strong>en</strong>t in de maand kunn<strong>en</strong> we redelijk lev<strong>en</strong>", zegt ze.'<br />
Dit is overig<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> waarom de meeste daders e<strong>en</strong> crimineel bestaan<br />
onver<strong>en</strong>igbaar vind<strong>en</strong> met hechte amoureuze relaties. M<strong>en</strong>ige<strong>en</strong> beperkt<br />
zich daarom tot losse relaties met vrouw<strong>en</strong>, vri<strong>en</strong>dinnetjes aan wie ze weinig<br />
of niets vertell<strong>en</strong> over de manier waarop ze hun geld verdi<strong>en</strong><strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
vaste vri<strong>en</strong>din of e<strong>en</strong> vrouw `zeurt aan je kop' <strong>en</strong> kan volg<strong>en</strong>s de meeste<br />
daders pas e<strong>en</strong> plaats in hun lev<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> wanneer zij aan e<strong>en</strong> kalmere<br />
lev<strong>en</strong>swijze toe zull<strong>en</strong> zijn.<br />
R08: `Als ik e<strong>en</strong> vrouw krijg waar ik veel van hou <strong>en</strong> na drie of vier jaar wordt ze in<br />
verwachting, dan heb ik ge<strong>en</strong> zin om iets te do<strong>en</strong> waarmee ik drie jaar van mijn vrouw<br />
gescheid<strong>en</strong> b<strong>en</strong>, of mijn kind. Dan d<strong>en</strong>k ik daar toch wel iets anders over.'<br />
De opwinding die verbond<strong>en</strong> is met het lev<strong>en</strong> als overvaller, is e<strong>en</strong> van de<br />
beloning<strong>en</strong> voor de dader. Maar na verloop van tijd kan hij deze aanvankelijk<br />
als prettig ervar<strong>en</strong> opwinding gaan zi<strong>en</strong> als onaang<strong>en</strong>aam <strong>en</strong> hectisch.<br />
Naarmate de dader ouder <strong>en</strong> bezadigder wordt, zal hij dit opwind<strong>en</strong>de lev<strong>en</strong><br />
als minder bij zijn leeftijd pass<strong>en</strong>d gaan zi<strong>en</strong>. Overvallers zi<strong>en</strong> het pleg<strong>en</strong><br />
van overvall<strong>en</strong> meestal als iets dat ze na e<strong>en</strong> bepaalde leeftijd moet<strong>en</strong> nalat<strong>en</strong>.<br />
Ze m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat je niet kunt doorgaan met `als e<strong>en</strong> cowboy bij bank<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>'. Het delict overval k<strong>en</strong>t in de og<strong>en</strong> van de daders e<strong>en</strong> leeftijdsgr<strong>en</strong>s.<br />
Iemand die zich op zijn veertigste nog bezighoudt met dit delict<br />
moet welhaast e<strong>en</strong> `loser' zijn. Volg<strong>en</strong>s overvallers behoor je op die leeftijd<br />
g<strong>en</strong>oeg geld <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de (criminele) k<strong>en</strong>nis te hebb<strong>en</strong> om op andere<br />
manier<strong>en</strong> in je behoeft<strong>en</strong> te voorzi<strong>en</strong>.<br />
R24: `Nou, met veertig, wordt altijd beweerd, moet je binn<strong>en</strong> zijn. Met dertig is het<br />
beste, dertig, tweeëndertig, drieëndertig.'<br />
R09: '[Ik stop] als ik het idee heb dat ik er niet beter van word. Ik wil voorkom<strong>en</strong> dat<br />
als ik dadelijk dertig b<strong>en</strong>, dat ik dan nog met zulk soort m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in aanraking kom waar<br />
ik nou mee in aanraking kom, met die domme klets van ... Ik wil daar toch wel e<strong>en</strong><br />
beetje bov<strong>en</strong> staan hoor.'<br />
Het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> levert de dader niet alle<strong>en</strong> voordel<strong>en</strong> op, maar<br />
br<strong>en</strong>gt ook nadel<strong>en</strong> met zich mee. Als de dader besluit dat de voordel<strong>en</strong><br />
niet meer opweg<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de nadel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de beslissing neemt om te stopp<strong>en</strong><br />
met het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>, staan twee weg<strong>en</strong> voor hem op<strong>en</strong>: overgaan<br />
op andere delict<strong>en</strong> of geheel afzwer<strong>en</strong> van de criminaliteit.<br />
11.2.1 Het afzi<strong>en</strong> van verdere criminele activiteit<strong>en</strong><br />
De problem<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>, geld<strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> groot deel tev<strong>en</strong>s voor andere criminele activiteit<strong>en</strong>. Sommige<br />
overvallers sprek<strong>en</strong> daarom de w<strong>en</strong>s uit rigoureus te brek<strong>en</strong> met het<br />
hectische, onzekere <strong>en</strong> met det<strong>en</strong>tieperiodes doorspekte criminele lev<strong>en</strong>.
Doorgaan of stopp<strong>en</strong> 173<br />
R24: `Nee, ik wil niks ge<strong>en</strong> criminaliteit meer. Ik wil huisje, boompje, beestje, e<strong>en</strong><br />
geranium voor de ram<strong>en</strong>, misschi<strong>en</strong> ooit nog weer e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>din of e<strong>en</strong> vrouw. En<br />
wat ik wil is: mijn kinder<strong>en</strong> weer terug mog<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, dat ik de verhouding met mijn exvrouw<br />
weer leuk op peil krijg, dat ze wat vertrouw<strong>en</strong> in me stelt. En mijn nog lev<strong>en</strong>de<br />
pleegmoeder elke week kunn<strong>en</strong> opzoek<strong>en</strong>, desnoods met de trein, ik heb niet zo nodig<br />
e<strong>en</strong> Mercedes nodig. Dat is wat ik wil.'<br />
We zag<strong>en</strong> reeds dat e<strong>en</strong> overvaller vaak door zijn vrouw of vaste vri<strong>en</strong>din<br />
onder druk wordt gezet om te stopp<strong>en</strong> met het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>. Soms<br />
ook eist zijn vrouw dat hij alle criminele activiteit<strong>en</strong> staakt. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> (andere) familieled<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zelfde invloed do<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>. Spijt over het<br />
leed dat familieled<strong>en</strong> wordt berokk<strong>en</strong>d kan e<strong>en</strong> red<strong>en</strong> zijn om zich vast<br />
voor te nem<strong>en</strong> voortaan af te zi<strong>en</strong> van illegale acties.<br />
R42: `Dan d<strong>en</strong>k je: wat moet je do<strong>en</strong> om er helemaal uit te blijv<strong>en</strong>? Dat wordt erg<br />
moeilijk, d<strong>en</strong>k je dan. Je hebt toch andere plann<strong>en</strong>, er zijn bepaalde ding<strong>en</strong> veranderd,<br />
er zijn bepaalde ding<strong>en</strong> gebeurd in je lev<strong>en</strong>, mijn ouders dan, invalide geword<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
vri<strong>en</strong>din ontmoet <strong>en</strong> ja, je hebt toch andere plann<strong>en</strong> voor de toekomst. Je vri<strong>en</strong>din wil<br />
ook niet hebb<strong>en</strong> ... Ze weet dat je in de gevang<strong>en</strong>is zit. (...) Maar als je er dan uit<br />
komt, heeft ze ook plann<strong>en</strong> natuurlijk, <strong>en</strong> daar sta je dan toch achter ook, toch wel.<br />
(...) Voor je ouders is het ook niet leuk. Je ziet dat ze het er verschrikkelijk moeilijk<br />
mee hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan zeg je: "Nee, dat doe ik niet meer, dat kun je die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> niet<br />
meer aando<strong>en</strong>." (...) [Ze] scham<strong>en</strong> zich ook, d<strong>en</strong>k ik. [Ze] won<strong>en</strong> toch in .... <strong>en</strong> dat is<br />
e<strong>en</strong> kleine geme<strong>en</strong>schap. "Ja, daar loopt de moeder van e<strong>en</strong> overvaller, hij zit in de<br />
gevang<strong>en</strong>is." Zulk soort ding<strong>en</strong> wil je die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> niet meer aando<strong>en</strong>.'<br />
Tev<strong>en</strong>s kan m<strong>en</strong> berouw gaan voel<strong>en</strong> over hetge<strong>en</strong> m<strong>en</strong> de slachtoffers van<br />
de delict<strong>en</strong> aandeed. Deze vorm van wroeging is vooral te vind<strong>en</strong> bij <strong>wanhoop</strong>sovervallers,<br />
die door het ontbrek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> crimineel verled<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong>- <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>stelsel hebb<strong>en</strong> dat niet of weinig afwijkt van dat van de<br />
doorsnee-Nederlander. Ze zijn dan ook vaker dan verteg<strong>en</strong>woordigers van<br />
de andere typ<strong>en</strong> van plan na hun det<strong>en</strong>tie e<strong>en</strong> oppass<strong>en</strong>d lev<strong>en</strong> te gaan leid<strong>en</strong>.<br />
Spijt kan echter ook voorkom<strong>en</strong> bij overvallers die zich al jar<strong>en</strong> in de<br />
criminaliteit beweg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> beginner beleefde in de gevang<strong>en</strong>is e<strong>en</strong> religieuze<br />
bekering <strong>en</strong> wilde voortaan volg<strong>en</strong>s de regels van de Koran lev<strong>en</strong>.<br />
R06: 'In die tuss<strong>en</strong>tijd b<strong>en</strong> ik boek<strong>en</strong> gaan lez<strong>en</strong>, islamitische boek<strong>en</strong> gaan lez<strong>en</strong>, wat<br />
islam is <strong>en</strong> wat mijn geloof was. To<strong>en</strong>, door mijn geloof, heb ik nog meer ding<strong>en</strong> over<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> geleerd, hun gedrag. En to<strong>en</strong> zag ik helemaal dat ik tuss<strong>en</strong> hele foute m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
zat.'<br />
De overvaller die, om welke red<strong>en</strong> dan ook, besluit uit de criminele wereld<br />
te stapp<strong>en</strong>, wordt geconfronteerd met e<strong>en</strong> groot aantal problem<strong>en</strong>. In kring<strong>en</strong><br />
van de reclassering wordt wel gesprok<strong>en</strong> over 'de drie w's', als noodzakelijke<br />
voorwaard<strong>en</strong> voor iemand die wil slag<strong>en</strong> in zijn voornem<strong>en</strong> in de<br />
toekomst geheel van criminele activiteit<strong>en</strong> af te zi<strong>en</strong>: werk, woning <strong>en</strong><br />
wijfje. Zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> woning lukt meestal wel, maar voor e<strong>en</strong> vrouw<br />
kan de reclassering uiteraard ge<strong>en</strong> zorg drag<strong>en</strong> <strong>en</strong> het vind<strong>en</strong> van : legaal<br />
werk is, zoals we zull<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, buit<strong>en</strong>gewoon moeilijk. E<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t die<br />
jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> aan zijn pleegmoeder op haar sterfbed beloofde uit de criminaliteit<br />
te stapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> dit ook werkelijk probeerde, spreekt op cynische toon<br />
over reclasseringswerkers <strong>en</strong> andere hulpverl<strong>en</strong>ers. Hij wil opnieuw uit de
174 Hoofdstuk 11<br />
criminaliteit stapp<strong>en</strong>, maar verwacht niet veel van de hulp die hem daarbij<br />
gebod<strong>en</strong> zal word<strong>en</strong>.<br />
R24: 'Maar ik voel nu al aankom<strong>en</strong>, met al die ervaring die ik heb met hulpverl<strong>en</strong>ers<br />
-prachtige praatjes, resocialisering, drugvrije afdeling, opvang-van gedetineerd<strong>en</strong>er<br />
komt ge<strong>en</strong> kut van terecht. Niks stelt het voor, e<strong>en</strong> zootje sociale werkers die aan<br />
e<strong>en</strong> tafel zitt<strong>en</strong> <strong>en</strong> nog beter kunn<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> prat<strong>en</strong> dan ik kan.'<br />
Het vind<strong>en</strong> van legaal werk is voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> met e<strong>en</strong>, vaak ell<strong>en</strong>lang, strafblad<br />
e<strong>en</strong> zeer moeilijke opgave. De meeste werknemers will<strong>en</strong> h<strong>en</strong> niet<br />
in di<strong>en</strong>st nem<strong>en</strong>. Het reële alternatief is dan lev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> uitkering op<br />
bijstandsniveau.<br />
R05: 'Het is bf lev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> minimum, echt van het minimum, <strong>en</strong> zeker als je al<br />
gezet<strong>en</strong> hebt ... Ik weet niet of je laatst in het AD hebt gelez<strong>en</strong> dat dus zeg maar 90%<br />
van de werkgevers zegt ge<strong>en</strong> ex-gedetineerd<strong>en</strong> in di<strong>en</strong>st te hebb<strong>en</strong>, <strong>en</strong> 80% zegt dat<br />
ook zeker nooit te will<strong>en</strong>, <strong>en</strong> als m<strong>en</strong> er ooit achter komt ex-gedetineerd<strong>en</strong> in di<strong>en</strong>st<br />
te hebb<strong>en</strong> ze te ontslaan. Dus dan is het dus zo als je e<strong>en</strong>maal gezet<strong>en</strong> hebt, al is het<br />
maar in je jeugd geweest ..., om dan echt nog fatso<strong>en</strong>lijk te gaan lev<strong>en</strong>, dus ook vrij.<br />
moeilijk is. Dus het is kiez<strong>en</strong>: af heel weinig ... (...) Daarom blijv<strong>en</strong> de meest<strong>en</strong> met<br />
bepaalde ding<strong>en</strong> bezig, <strong>en</strong> ja ..., die blijf je ook gewoon teg<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>. Het is wel e<strong>en</strong>s<br />
geweest dat ik uit e<strong>en</strong> huis van bwaring overgeplaatst werd, <strong>en</strong> ik kwam erg<strong>en</strong>s anders<br />
binn<strong>en</strong>, dan was het op sommige afdeling<strong>en</strong> ouwe jong<strong>en</strong>s kr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>brood <strong>en</strong> daar zat<br />
het span.'<br />
Daar komt nog bij dat de meeste overvallers e<strong>en</strong> hartgrondige afkeer hebb<strong>en</strong><br />
van het soort legaal werk waar de meest<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> voor in aanmerking<br />
zoud<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Als ze al zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, betreft het altijd<br />
werk in e<strong>en</strong> lage, ondergeschikte positie. We zag<strong>en</strong> reeds dat dit de red<strong>en</strong><br />
is waarom de meeste overvallers e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> zaak preferer<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> e<strong>en</strong> baan<br />
in loondi<strong>en</strong>st. Maar ook als e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> zaak de legale oplossing is die de<br />
overvaller nastreeft, stuit hij op vaak onoverkomelijke problem<strong>en</strong>. Zelfs als<br />
hij zijn det<strong>en</strong>tieperiode besteedt aan het behal<strong>en</strong> van de. b<strong>en</strong>odigde diploma's,<br />
zal hij toch <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> wacht<strong>en</strong> voor hij e<strong>en</strong> vergunning kan<br />
krijg<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> zaak op te zett<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t maakt duidelijk dat de<br />
meest<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sinstelling hebb<strong>en</strong> die moeilijk te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> is<br />
met het opbouw<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> legale zaak.<br />
R29: 'Maar de meest<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>: "Ja ik wil m'n eig<strong>en</strong> zaak hebb<strong>en</strong>." Neg<strong>en</strong><strong>en</strong>neg<strong>en</strong>tig<br />
proc<strong>en</strong>t in de bajes zegt dat. Ik niet. (...) Iedere<strong>en</strong> idealiseert het. Ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: e<strong>en</strong><br />
mooie secretaresse op kantoor <strong>en</strong> dat ding e<strong>en</strong> beetje neuk<strong>en</strong> <strong>en</strong> alles. Zo d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ze.<br />
Maar ze will<strong>en</strong> hier niet werk<strong>en</strong>, laat staan dat ze buit<strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> zaak hebb<strong>en</strong>, dan<br />
moet<strong>en</strong> ze 100 uur draai<strong>en</strong>.'<br />
Voor de overvaller die de w<strong>en</strong>s heeft e<strong>en</strong> punt te zett<strong>en</strong> achter alle criminele<br />
bezighed<strong>en</strong>, zijn de alternatiev<strong>en</strong> werk <strong>en</strong> e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> zaak moeilijk te<br />
realiser<strong>en</strong>.<br />
Maar ook al zou voldaan zijn aan 'de drie w's' van de reclassering, dan<br />
nog blijft de goedwill<strong>en</strong>de ex-overvaller met e<strong>en</strong> groot probleem zitt<strong>en</strong>.<br />
Hij zal zijn hele lev<strong>en</strong>sstijl <strong>en</strong> zijn norm<strong>en</strong>- <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>stelsel moet<strong>en</strong> aanpass<strong>en</strong>.<br />
Vraag: 'What circumstances, do you think, are necessary for most people to quit<br />
crime?' R39: 'That's a hard question to answer. It's difficult because, once it becomes
Doorgaan of stopp<strong>en</strong> 175<br />
your way of life, it is simply your way of life. It's like asking a normai Joe on the<br />
street to change his whole lifestyle. Extremely difficult thing to do. 1 suppose there are<br />
the exceptions who can, but it is a matter of ... Your life is crime, the way you think<br />
is crime, your social structure is crime, everything. So you have got to change your<br />
whole life. (...) And of course you will always get ... Wh<strong>en</strong> you are trying to break<br />
away from crime, th<strong>en</strong> you have got to leave everybody you know. So it is a very hard<br />
thing to do.'<br />
Wie geheel wil brek<strong>en</strong> met zijn crimineel verled<strong>en</strong>, ziet zich gesteld voor<br />
e<strong>en</strong> imm<strong>en</strong>se taak. Niet alle<strong>en</strong> is het moeilijk e<strong>en</strong> plaats in de legale wereld<br />
te verover<strong>en</strong>, het is bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme opgave om de manier van lev<strong>en</strong><br />
waaruit beloning<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> hoog inkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> status word<strong>en</strong> geput, vaarwel<br />
te zegg<strong>en</strong>. Het is voor de meeste overvallers de <strong>en</strong>ige lev<strong>en</strong>swijze waaraan<br />
e<strong>en</strong> gevoel van eig<strong>en</strong>waarde kan word<strong>en</strong> ontle<strong>en</strong>d.<br />
R05: `Als je vrij zou kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> je zou ge<strong>en</strong> criminele activiteit<strong>en</strong> do<strong>en</strong> <strong>en</strong> je zou dus<br />
gewoon lev<strong>en</strong> van het minimum dus, dan zi<strong>en</strong> ze je hier in deze maatschappij ook<br />
nerg<strong>en</strong>s staan. Dan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ze wat moet die schooier hier.'<br />
Al deze problem<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> ertoe bij de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> poging waagd<strong>en</strong><br />
om `straight' te gaan lev<strong>en</strong>, niet succesvol war<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat ander<strong>en</strong> het<br />
niet e<strong>en</strong>s probeerd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> veel voorkom<strong>en</strong>de keuze bij overvallers die op<br />
e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t concluder<strong>en</strong> dat dit delict meer nadel<strong>en</strong> dan voordel<strong>en</strong><br />
heeft, is dan ook niet die voor e<strong>en</strong> niet-crimineel lev<strong>en</strong>, maar die voor<br />
andere vorm<strong>en</strong> van criminaliteit.<br />
11.2.2 De keuze voor andere delict<strong>en</strong><br />
Wanneer e<strong>en</strong> dader besluit voortaan ge<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> meer te pleg<strong>en</strong>, zal<br />
hij, gezi<strong>en</strong> de moeilijkhed<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met beëindig<strong>en</strong> van alle criminele<br />
activiteit<strong>en</strong>, er vaak voor kiez<strong>en</strong> in de criminaliteit bezig te blijv<strong>en</strong>.<br />
De' beginner die tot de conclusie komt dat het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> hem<br />
niet ligt, of te veel risico's in zich bergt, kan altijd terugker<strong>en</strong> naar vorm<strong>en</strong><br />
van criminaliteit waarmee hij vertrouwd is <strong>en</strong> die minder zwaar bestraft<br />
word<strong>en</strong>.<br />
R03: `Ik heb dus e<strong>en</strong> overval gedaan, maar dat is dus gewoon mislukt. Dus ... Ik d<strong>en</strong>k<br />
dat ik toch niet zo geschikt b<strong>en</strong> voor die kant van de misdaad. Vorige keer zat ik voor<br />
inbrak<strong>en</strong>, <strong>en</strong> to<strong>en</strong> zijn we e<strong>en</strong> keer op heterdaad betrapt, <strong>en</strong> daarvóór ging het allemaal<br />
wel goed.'<br />
Opnieuw gaan inbrek<strong>en</strong> behoort natuurlijk tot de mogelijkhed<strong>en</strong>, maar<br />
betek<strong>en</strong>t in zekere zin e<strong>en</strong> degradatie. De meeste overvallers die andere<br />
criminele manier<strong>en</strong> van inkomst<strong>en</strong>verwerving verkiez<strong>en</strong> bov<strong>en</strong> het pleg<strong>en</strong><br />
van overvall<strong>en</strong>, zegg<strong>en</strong> zich te gaan bezighoud<strong>en</strong> met zak<strong>en</strong> die weliswaar<br />
minder risico's met zich meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> dan overvall<strong>en</strong>, maar zeker niet minder<br />
aanzi<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> in de onderwereld.<br />
E<strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervaller, die zelf beslot<strong>en</strong> heeft alle criminele activiteit<strong>en</strong><br />
te stak<strong>en</strong>, vertelt over de plann<strong>en</strong> die sommige andere gedetineerde<br />
overvallers mak<strong>en</strong> voor de toekomst.
176 Hoofdstuk 11<br />
R10: `Ik heb zelf jong<strong>en</strong>s hor<strong>en</strong> prat<strong>en</strong>, die gaan als ze vrij zijn weer verder, want<br />
ze hebb<strong>en</strong> verder niks te do<strong>en</strong> (...) Maar ja, ze blijv<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> hè.<br />
Bijvoorbeeld e<strong>en</strong> overvaller kan ook in één keer in de drugwereld beland<strong>en</strong>, dat zie<br />
je ook gebeur<strong>en</strong>. De jong<strong>en</strong>s die dan overvaller zijn geweest, <strong>en</strong> die kom<strong>en</strong> in contact<br />
met e<strong>en</strong> drugdealer hierbinn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> die hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> mooi baantje voor hem.'<br />
Deze respond<strong>en</strong>t werd na dit gesprek overgeplaatst naar e<strong>en</strong> halfop<strong>en</strong> inrichting,<br />
waar we hem in e<strong>en</strong> later stadium van het veldwerk weer teg<strong>en</strong>kwam<strong>en</strong>.<br />
Hij vertelde dat hij inmiddels zelf ook e<strong>en</strong> dergelijk aanbod had<br />
gekreg<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> aanbod dat hij had afgeslag<strong>en</strong>. In dit opzicht is hij k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d<br />
voor zijn type. Wanhoopsovervallers miss<strong>en</strong> vaak de k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de<br />
contact<strong>en</strong> om zich na hun det<strong>en</strong>tie met andere delict<strong>en</strong> te gaan bezighoud<strong>en</strong>.<br />
Daarnaast miss<strong>en</strong> ze vrijwel altijd de bereidheid hiertoe, red<strong>en</strong> waarom ze<br />
op e<strong>en</strong> dergelijk aanbod meestal niet ingaan.<br />
Sommige beginners <strong>en</strong> professionals gev<strong>en</strong> zelf aan dat ze voorhebb<strong>en</strong><br />
zich voortaan met drughandel bezig te gaan houd<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> bezigheid die,<br />
mits op voldo<strong>en</strong>de hoog niveau uitgeoef<strong>en</strong>d, veel geld <strong>en</strong> prestige oplevert.<br />
Het met overvall<strong>en</strong> buitgemaakte geld kan dan word<strong>en</strong> gebruikt als startkapitaal.<br />
Daarnaast heeft m<strong>en</strong>ig overvaller die op tot deze hoogte wist te<br />
stijg<strong>en</strong> ook `sociaal kapitaal'. Sommig<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> zo veel aanzi<strong>en</strong> <strong>en</strong> vertrouw<strong>en</strong><br />
in de onderwereld dat het hun niet moeilijk valt om zich e<strong>en</strong> plaats<br />
te verwerv<strong>en</strong> in de drugwereld. Op drugdelict<strong>en</strong> van die omvang staat<br />
weliswaar ook e<strong>en</strong> hoge straf, maar de kans op arrestatie wordt kleiner<br />
ingeschat dan bij overvall<strong>en</strong>. In zekere zin verdwijnt m<strong>en</strong> met dit delict<br />
naar de achtergrond van de criminele wereld.<br />
Nog meer naar de achtergrond begeeft de (ex-)overvaller zich als hij e<strong>en</strong><br />
functie als organisator gaat vervull<strong>en</strong>. Deze functie kan het best vergelek<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> met die van e<strong>en</strong> manager. Hij organiseert overvall<strong>en</strong>, zonder er<br />
daadwerkelijk aan deel te nem<strong>en</strong>, <strong>en</strong> levert informatie <strong>en</strong> advies. De volg<strong>en</strong>de<br />
professional br<strong>en</strong>gt de positie van de manager aldus onder woord<strong>en</strong>.<br />
R24: `Ik d<strong>en</strong>k [dat je] als je jonger b<strong>en</strong>t, vlugger g<strong>en</strong>eigd b<strong>en</strong>t om bepaalde ding<strong>en</strong> zelf<br />
te do<strong>en</strong> (...) Dan neem je ook wat meer risico's, die durf je wel aan. Word je wat<br />
ouder <strong>en</strong> wat doorgewinterder, <strong>en</strong> je hebt je wat opgewerkt, dan heb je wat meer<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> om net zo veel te verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> schot te blijv<strong>en</strong>. Dat heeft ook te<br />
mak<strong>en</strong> met de hiërarchie binn<strong>en</strong> het hele systeem.' Vraag: `Als je te hoog komt, dan<br />
pleeg je zelf ge<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> meer?' R24: `Nee, dat kan zeker niet, dan moet je het<br />
lat<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Zorg<strong>en</strong> dat je er zelf beter van wordt. Want wie gaat er nou, als je e<strong>en</strong><br />
goede organisator b<strong>en</strong>t, zelf e<strong>en</strong> beetje in die auto op wacht staan. Dan word je voor<br />
gek verklaard.'<br />
Zo'n manager staat hoger op de criminele ladder dan de man die zelf over-<br />
.vall<strong>en</strong> uitvoert. Om deze functie te kunn<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong>, moet hij over grote<br />
k<strong>en</strong>nis van zak<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong> <strong>en</strong> veel contact<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Twee respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
die al voor hun det<strong>en</strong>tie als manager werkt<strong>en</strong>, zeid<strong>en</strong> er dit over:<br />
R44: `(...) zoals je begrep<strong>en</strong> zult hebb<strong>en</strong>, b<strong>en</strong> ik iemand die adviez<strong>en</strong> verstrekt voor<br />
e<strong>en</strong> overval. Dus de werkwijze, <strong>en</strong> hoe ze zo iets moet<strong>en</strong> aanpakk<strong>en</strong>. Dat br<strong>en</strong>g ik wel<br />
in rek<strong>en</strong>ing. (...) Ik deed nooit e<strong>en</strong> transactie waar iemand anders bij zat, het was altijd<br />
face-to-face. daarom bestaat het niet dat ze op e<strong>en</strong> getuig<strong>en</strong>is kunn<strong>en</strong> veroordel<strong>en</strong>, er is<br />
nooit iemand anders bij. (...) [Maar] iedere<strong>en</strong> die erover nad<strong>en</strong>kt moet wet<strong>en</strong> dat ik<br />
handel in werkwijz<strong>en</strong> <strong>en</strong> operatieplann<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo.' Vraag: `Wat rek<strong>en</strong> je daar nou voor?'
Doorgaan of stopp<strong>en</strong> 177<br />
R44: `Nou, dat hangt af van hoe groot de buit is, maar gemiddeld ti<strong>en</strong> proc<strong>en</strong>t. Dat is<br />
veel hoor.'<br />
R24: `Nou, mijn stijl is ... Kijk, ik b<strong>en</strong> e<strong>en</strong> organisator hè. Wanneer ik dus in de<br />
positie b<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik zou weer teruggaan, dan zou ik weer gaan organiser<strong>en</strong>. Ik zou kiez<strong>en</strong><br />
voor zo min mogelijk straf, zo veel mogelijk wet<strong>en</strong>, nooit wat zegg<strong>en</strong> <strong>en</strong> zorg<strong>en</strong> dat ik<br />
overal beter van word. Ik heb liever ti<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die ik help, waar ik ook e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm<br />
goed lev<strong>en</strong> van kan leid<strong>en</strong>, dan dat ik zelf zo stom zou zijn om te gaan overvall<strong>en</strong>.'<br />
Soms ook heeft m<strong>en</strong> het plan om met overvalgeld e<strong>en</strong> legale zaak op te zet-<br />
t<strong>en</strong> waarmee m<strong>en</strong> het op de bov<strong>en</strong>staande wijze verkreg<strong>en</strong> geld kan witt<strong>en</strong>.<br />
R19: `Ik b<strong>en</strong> dus nu met iets bezig, ik kan het jou wel vertell<strong>en</strong>, want ik zit hier natuurlijk<br />
ook te prakkezer<strong>en</strong>, ja om buit<strong>en</strong> zo mete<strong>en</strong> iets op te zett<strong>en</strong>. Dat zal misschi<strong>en</strong><br />
niet veel oplever<strong>en</strong>. (...) Ik b<strong>en</strong> dus helemaal op de achtergrond, ik douw mijn c<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
er wel in. (...) Beetje organiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> ik zoek wel e<strong>en</strong> katvangertje, die heb ik dus al.<br />
Als er e<strong>en</strong> kink aan [in] de kabel komt, dan weet ik van huis uit al dat ik vrijuit ga.'<br />
Plegers van overvall<strong>en</strong> die will<strong>en</strong> stopp<strong>en</strong> met dit delict <strong>en</strong> toch crimineel<br />
actief blijv<strong>en</strong>, zegg<strong>en</strong> vaak ambitie te hebb<strong>en</strong> voor delict<strong>en</strong> waar grote k<strong>en</strong>nis<br />
of goede contact<strong>en</strong> voor nodig zijn. Op hoog niveau handel<strong>en</strong> in drugs<br />
<strong>en</strong> het uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> van e<strong>en</strong> managersfunctie lever<strong>en</strong> net als overvall<strong>en</strong> veel<br />
geld <strong>en</strong> status op, maar k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> e<strong>en</strong> geringere pakkans. Gegev<strong>en</strong> de str<strong>en</strong>ge<br />
selectiecriteria, mag m<strong>en</strong> verwacht<strong>en</strong> dat niet alle overvallers die de w<strong>en</strong>s<br />
uitsprek<strong>en</strong> tot deze region<strong>en</strong> van de criminele wereld door te dring<strong>en</strong>, ook<br />
daadwerkelijk zo ver kom<strong>en</strong>.<br />
11.3 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
Het delict overval k<strong>en</strong>t zowel voor- als nadel<strong>en</strong>. De dader zal deze gedur<strong>en</strong>de<br />
zijn det<strong>en</strong>tieperiode teg<strong>en</strong> elkaar afweg<strong>en</strong> <strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> van de volg<strong>en</strong>de<br />
drie beslissing<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>: doorgaan met overvall<strong>en</strong>, doorgaan met andere<br />
criminele activiteit<strong>en</strong>, of geheel stopp<strong>en</strong> met criminaliteit. De g<strong>en</strong>oemde<br />
motiev<strong>en</strong> om door te gaan danwel te stopp<strong>en</strong> zijn nooit afzonderlijke red<strong>en</strong><br />
om tot deze beslissing<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong>. In alle gevall<strong>en</strong> is sprake van e<strong>en</strong> combinatie<br />
van motiev<strong>en</strong>. Stopp<strong>en</strong> met overvall<strong>en</strong>, <strong>en</strong> in nog grotere mate<br />
geheel brek<strong>en</strong> met criminaliteit, is e<strong>en</strong> besluit dat slechts g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> wordt<br />
als de motiev<strong>en</strong> daarvoor zich opstapel<strong>en</strong>. Vooral het laatste, het radicaal<br />
brek<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swijze waarin criminaliteit e<strong>en</strong> belangrijke rol speelt,.<br />
betek<strong>en</strong>t kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> pad met <strong>en</strong>orme hinderniss<strong>en</strong>. Het is e<strong>en</strong> keuze<br />
die slechts gemaakt wordt wanneer de problem<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met e<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong> als crimineel zo massaal zijn geword<strong>en</strong> dat deze beslissing onontkoombaar<br />
lijkt.<br />
Voor de <strong>wanhoop</strong>sovervaller zijn er eig<strong>en</strong>lijk maar twee mogelijkhed<strong>en</strong>:<br />
doorgaan met overvall<strong>en</strong> of geheel stopp<strong>en</strong> met criminaliteit. Meestal zal<br />
hij ge<strong>en</strong> of minder behoefte hebb<strong>en</strong> om na zijn det<strong>en</strong>tie opnieuw overvall<strong>en</strong><br />
te pleg<strong>en</strong>, omdat de problem<strong>en</strong> die hem daar in eerste instantie toe aanzett<strong>en</strong><br />
in de tuss<strong>en</strong>tijd werd<strong>en</strong> verholp<strong>en</strong> of verzacht. Hij heeft inmiddels<br />
geaccepteerd dat zijn vri<strong>en</strong>din bij hem weg is, voor zijn schuld<strong>en</strong> is e<strong>en</strong><br />
regeling getroff<strong>en</strong> <strong>en</strong> de det<strong>en</strong>tie heeft hem veelal do<strong>en</strong> inzi<strong>en</strong> dat zijn
178 Hoofdstuk 11<br />
overvall<strong>en</strong> voortkwam<strong>en</strong> uit <strong>wanhoop</strong> <strong>en</strong> dat hij - achteraf gezi<strong>en</strong> - beter<br />
e<strong>en</strong> andere oplossing voor zijn problem<strong>en</strong> had kunn<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong>. Ook is hij<br />
meestal niet van plan na de gevang<strong>en</strong>is andere criminele activiteit<strong>en</strong> te<br />
ontplooi<strong>en</strong>. Hij mist hiertoe immers bijna altijd de k<strong>en</strong>nis, de bereidheid <strong>en</strong><br />
de contact<strong>en</strong>. De reclassering zal dan ook bij dit type het meeste succes<br />
hebb<strong>en</strong>. Toch is <strong>en</strong>ige nuancering hier op zijn plaats. Sommige <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
zijn zo'n lange tijd bezig geweest met hun delict dat ze niet<br />
alle<strong>en</strong> in de uitvoering van hun overvall<strong>en</strong>, maar ook in hun opvatting<strong>en</strong><br />
trekk<strong>en</strong> van professionals beginn<strong>en</strong> te verton<strong>en</strong>. Deze <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
zijn soms van zins na hun det<strong>en</strong>tie met criminele activiteit<strong>en</strong> door te gaan,<br />
zij het meestal niet met overvall<strong>en</strong>.<br />
Beginners zijn relatief vaak van plan om na hun vrijheidsstraf met overvall<strong>en</strong><br />
door te gaan. Ze hebb<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s hun det<strong>en</strong>tie vaak zo veel bijgeleerd<br />
dat ze de m<strong>en</strong>ing zijn toegedaan dat ze in de toekomst succesvoller zull<strong>en</strong><br />
zijn. Om deze red<strong>en</strong> komt het kiez<strong>en</strong> voor andere delict<strong>en</strong> bij verteg<strong>en</strong>woordigers<br />
van dit type weinig voor. Dit is alle<strong>en</strong> het geval als de beginner<br />
tot de slotsom komt dat hij ongeschikt is als overvaller. Meestal zal hij dan<br />
terugker<strong>en</strong> naar delict<strong>en</strong> als inbrek<strong>en</strong>. Slechts weinig beginners hebb<strong>en</strong> de<br />
int<strong>en</strong>tie om geheel van criminele activiteit<strong>en</strong> af te zi<strong>en</strong>, alle<strong>en</strong> religieus<br />
bekeerde lied<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> zich dit voor.<br />
Bij professionals is vaak e<strong>en</strong> moeheid met betrekking tot het pleg<strong>en</strong> van<br />
overvall<strong>en</strong> merkbaar, e<strong>en</strong> moeheid die zich ofwel uit in het voornem<strong>en</strong><br />
voortaan hogere, maar minder risicovolle delict<strong>en</strong> te kiez<strong>en</strong>, ofwel in e<strong>en</strong><br />
(hernieuwde) poging min of meer burgerlijk te gaan lev<strong>en</strong>.
12 Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
In hoofdstuk 4 werd<strong>en</strong> op basis van verschill<strong>en</strong> in de criminele carrières<br />
van overvallers <strong>en</strong> de doel<strong>en</strong> die ze nastrev<strong>en</strong> met hun delict drie typ<strong>en</strong> van<br />
overvallers onderscheid<strong>en</strong>: beginners, professionals <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>soverval-<br />
Iers. Deze typ<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> zich niet alle<strong>en</strong> van elkaar in hun criminele<br />
loopbaan <strong>en</strong> hun doel<strong>en</strong>, maar tev<strong>en</strong>s in tal van andere aspect<strong>en</strong>. In dit<br />
slothoofdstuk word<strong>en</strong> de belangrijkste k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van deze typ<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd<br />
<strong>en</strong> - waar mogelijk-met elkaar in verband gebracht. Wanhoopsovervallers<br />
wijk<strong>en</strong> sterk af van beginners <strong>en</strong> professionals, terwijl deze<br />
laatste twee typ<strong>en</strong> meer gradueel van elkaar verschill<strong>en</strong>. We zull<strong>en</strong> daarom<br />
de belangrijkste k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van beginners <strong>en</strong> professionals tegelijkertijd<br />
behandel<strong>en</strong>, waarna we de belangrijkste aspect<strong>en</strong> van <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>. Al do<strong>en</strong>de word<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s antwoord<strong>en</strong> op de onderzoeksvrag<strong>en</strong><br />
geformuleerd.<br />
12.1 De daders<br />
12.1.1 De beginner <strong>en</strong> de professional<br />
De helft van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van deze typ<strong>en</strong> groeide op in e<strong>en</strong> gezin zonder<br />
grote problem<strong>en</strong>. In de overige gevall<strong>en</strong> bracht<strong>en</strong> de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun<br />
als problematisch ervar<strong>en</strong> jeugd in verband met afwezigheid van e<strong>en</strong> of<br />
beide ouders, emotionele verwaarlozing, alcoholproblem<strong>en</strong> bij de ouders,<br />
e<strong>en</strong> sterk dominante vader of problem<strong>en</strong> die het gevolg war<strong>en</strong> van migratie.<br />
Het opleidingsniveau van deze daders is in het algeme<strong>en</strong> laag. Opleiding<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> vaak niet afgemaakt, hetge<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hangt met e<strong>en</strong> afkeer van ler<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de als knell<strong>en</strong>d ervar<strong>en</strong> hiërarchische verhouding<strong>en</strong> op school.<br />
De problem<strong>en</strong> op school <strong>en</strong> thuis bracht<strong>en</strong> veel respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ertoe hun<br />
heil elders te zoek<strong>en</strong>. Participatie in deviante groep<strong>en</strong> bevredigde niet<br />
alle<strong>en</strong> de hebzucht, maar verschafte ze vooral erk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong> geborg<strong>en</strong>heid<br />
<strong>en</strong> bracht opwinding in het lev<strong>en</strong>. In deze eerste fase word<strong>en</strong> voornamelijk<br />
deviante norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> aangeleerd. De delict<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> in deze fase<br />
beperkt tot vandalisme, vechtpartij<strong>en</strong>, winkeldiefstal <strong>en</strong> e<strong>en</strong> incid<strong>en</strong>tele,<br />
kleine inbraak.<br />
Tijd<strong>en</strong>s de tweede fase treedt e<strong>en</strong> verschuiving op van kleine criminaliteit<br />
naar ernstiger vermog<strong>en</strong>sdelict<strong>en</strong>. De meest voorkom<strong>en</strong>de delict<strong>en</strong> in de<br />
tweede fase zijn inbraak, snelkraak <strong>en</strong> auto(radio)diefstal, waarbij vooral<br />
het eerste delict de belangrijkste plaats krijgt in het criminele repertoire. In<br />
de motivatie neemt het belang van opwinding af, terwijl het geld e<strong>en</strong> steeds
180 Hoofdstuk 12<br />
grotere rol gaat spel<strong>en</strong>. In deze fase gaat het aanler<strong>en</strong> van criminele techniek<strong>en</strong><br />
hand in hand met e<strong>en</strong> verbeterde uitvoering van delict<strong>en</strong> <strong>en</strong> neemt<br />
ook het aantal criminele contact<strong>en</strong> toe. De criminele activiteit<strong>en</strong> zijn niet<br />
langer vrijblijv<strong>en</strong>d, maar krijg<strong>en</strong> steeds meer het karakter van werk.<br />
De meest<strong>en</strong> combineerd<strong>en</strong> dit criminele `werk' <strong>en</strong>ige tijd met legale<br />
arbeid. Het betrof hierbij meestal kort dur<strong>en</strong>de, laag gekwalificeerde baantjes.<br />
Het arbeidsverled<strong>en</strong> van beginners <strong>en</strong> professionals geeft dan ook e<strong>en</strong><br />
verbrokkeld beeld te zi<strong>en</strong>. Niet alle<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de meest<strong>en</strong> hun kans<strong>en</strong> op<br />
legale arbeid al beduid<strong>en</strong>d verkleind door e<strong>en</strong> laag opleidingsniveau <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
frequ<strong>en</strong>t contact met justitie, ook kunn<strong>en</strong> ze moeilijk voldo<strong>en</strong> aan de eis<strong>en</strong><br />
die legaal werk stelt. De moeite die zij hebb<strong>en</strong> met hiërarchische verhouding<strong>en</strong><br />
tijd<strong>en</strong>s de opleiding, doet zich ook geld<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de legale arbeid.<br />
Beginners <strong>en</strong> professionals verton<strong>en</strong> e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>de vrijheidsdrang. 'Werk<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> baas' levert niet alle<strong>en</strong> te weinig inkom<strong>en</strong> op, het is tev<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> beklemm<strong>en</strong>de bezigheid. Legale arbeid mist bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> de opwinding<br />
die criminaliteit wel verschaft.<br />
Beginners <strong>en</strong> professionals beginn<strong>en</strong> met overvall<strong>en</strong> omdat dit wordt<br />
gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> logische volg<strong>en</strong>de stap in de criminele carrière. Delict<strong>en</strong> als<br />
inbraak word<strong>en</strong> op de lange duur minder aantrekkelijk. Het pleg<strong>en</strong> van<br />
overvall<strong>en</strong> heeft als voordel<strong>en</strong> dat het in vergelijking met veel andere delict<strong>en</strong><br />
relatief weinig moeite kost <strong>en</strong> soms grote somm<strong>en</strong> geld kan oplever<strong>en</strong>.<br />
Minst<strong>en</strong>s zo belangrijk is dat e<strong>en</strong> goed uitgevoerde overval de dader aanzi<strong>en</strong>lijk<br />
meer prestige oplevert dan de eerder gepleegde delict<strong>en</strong>. Naast<br />
geldzucht is de hang naar status e<strong>en</strong> van de belangrijkste drijfver<strong>en</strong> om de<br />
overstap naar overvall<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong>over de hogere strafmaat die<br />
gehanteerd wordt voor het delict overval, staan zulke grote voordel<strong>en</strong>, dat<br />
dit risico voor lief wordt g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die allerlei reguliere<br />
wijz<strong>en</strong> van aanzi<strong>en</strong> verwerv<strong>en</strong> voor zich zi<strong>en</strong> afgeslot<strong>en</strong>, kan het pleg<strong>en</strong><br />
van overvall<strong>en</strong> e<strong>en</strong> manier zijn om - binn<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> criminele subcultuur-toch<br />
status te krijg<strong>en</strong>.<br />
Typer<strong>en</strong>d voor beginners <strong>en</strong> professionals is e<strong>en</strong> conservatief/liberaal<br />
m<strong>en</strong>s- <strong>en</strong> maatschappijbeeld; ze legg<strong>en</strong> de verantwoordelijkheid voor slag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> fal<strong>en</strong> bij zichzelf. Beginners <strong>en</strong> professionals die terugkijk<strong>en</strong> op e<strong>en</strong><br />
problematisch verled<strong>en</strong>, zi<strong>en</strong> daarin nooit e<strong>en</strong> oorzaak voor hun eerste<br />
deviantie of hun latere overvall<strong>en</strong>. Dit alles maakt deel uit van e<strong>en</strong> wijze<br />
van lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk<strong>en</strong> waar ze zegg<strong>en</strong> zelf voor te kiez<strong>en</strong>. Beginners <strong>en</strong><br />
professionals legg<strong>en</strong> voorts e<strong>en</strong> sterke oriëntatie op het hed<strong>en</strong> aan de dag,<br />
e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sinstelling die begrijpelijk is in het licht van hun criminele bezighed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> valt te rijm<strong>en</strong> met hun hedonistische bestaan.<br />
In de loop van hun criminele carrière hebb<strong>en</strong> deze overvallers zich e<strong>en</strong><br />
aantal opvatting<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> gemaakt die het h<strong>en</strong> mogelijk maakt de deviante<br />
acties te rechtvaardig<strong>en</strong>. De belangrijkste neutralisatietechniek<strong>en</strong> met<br />
betrekking tot overvall<strong>en</strong> zijn `het ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van onrecht' <strong>en</strong> het 'veroordel<strong>en</strong><br />
van de veroordelers'. Dat niet alles geoorloofd is, blijkt uit de noties<br />
die deze daders hebb<strong>en</strong> over geweld. Fysiek geweld is slechts dan acceptabel<br />
wanneer dit het welslag<strong>en</strong> van de overval di<strong>en</strong>t. Geweld dat niet in<br />
di<strong>en</strong>st staat van dit doel, wordt afgedaan als zinloos <strong>en</strong> afgekeurd.
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 181<br />
12.1.2 De <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
Wanhoopsovervallers verschill<strong>en</strong> niet van de andere twee typ<strong>en</strong> waar het<br />
hun gezinsachtergrond betreft. Het patroon van onafgemaakte opleiding<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> korte baantjes, dat karakteristiek is voor beginners <strong>en</strong> professionals,<br />
tek<strong>en</strong>t zich echter minder sterk af bij <strong>wanhoop</strong>sovervallers. Meer dan respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
van de beide andere typ<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ze in staat e<strong>en</strong> opleiding af te<br />
mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vaste, veelal lang dur<strong>en</strong>de arbeidsbetrekking te vind<strong>en</strong>.<br />
Wanhoopsovervallers volg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heel ander traject naar de (eerste) overval.<br />
Zij hebb<strong>en</strong> in het geheel ge<strong>en</strong> crimineel verled<strong>en</strong>, of, wanneer dit wel<br />
het geval was, pleegd<strong>en</strong> zij jar<strong>en</strong> vóór hun overval incid<strong>en</strong>tele delict<strong>en</strong>, die<br />
nog het best te vergelijk<strong>en</strong> zijn met de kleine criminaliteit die ontplooid<br />
werd door beginners <strong>en</strong> professionals in de eerste fase van hun criminele<br />
carrière. Wanneer <strong>wanhoop</strong>sovervallers zich eerder schuldig maakt<strong>en</strong> aan<br />
delict<strong>en</strong>, is er ge<strong>en</strong> sprake van e<strong>en</strong> criminele carrière, omdat de continuïteit<br />
ontbreekt.<br />
De overvall<strong>en</strong> die deze daders pleg<strong>en</strong>, moet<strong>en</strong> in vergelijking met die<br />
van de andere twee typ<strong>en</strong> in geheel andere behoeft<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>. Overweging<strong>en</strong><br />
omtr<strong>en</strong>t status of de w<strong>en</strong>s rijk te zijn, spel<strong>en</strong> bij <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele rol. 'Daders van dit type pleg<strong>en</strong> hun overvall<strong>en</strong> uit <strong>wanhoop</strong>; ze<br />
zi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overval als laatste redmiddel <strong>en</strong> hop<strong>en</strong> hun problem<strong>en</strong> daarmee op<br />
te loss<strong>en</strong>. Ze verker<strong>en</strong> vlak voor de overval in e<strong>en</strong> moeilijke situatie, als<br />
gevolg van plotselinge werkloosheid, financiële schuld<strong>en</strong>, relationele problem<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> psychische nood, of combinaties hiervan. Deze keuze voor e<strong>en</strong><br />
overval wordt sterk beïnvloed door crimineel actieve vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>,<br />
die dit idee bij deze daders do<strong>en</strong> post vatt<strong>en</strong> of h<strong>en</strong> hiertoe overhal<strong>en</strong>.<br />
Omdat <strong>wanhoop</strong>sovervallers ge<strong>en</strong> crimineel traject aflegg<strong>en</strong> naar de overval,<br />
hebb<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> norm<strong>en</strong>- <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>patroon dat veel minder `deviant'<br />
is dan dat van beginners <strong>en</strong> professionals. E<strong>en</strong> van de meest in het oog<br />
spring<strong>en</strong>de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> overvallers met e<strong>en</strong> crimineel verled<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>wanhoop</strong>sovervallers is dat de laatst<strong>en</strong> niet of nauwelijks bereid zijn meer<br />
geweld dan bedreiging uit te oef<strong>en</strong><strong>en</strong>. Deze geringe bereidheid tot geweldtoepassing<br />
bepaalt bijna alle keuzes die ze mak<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het voorbereid<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de uitvoering van de overval.<br />
12.2 De overval<br />
De beslissing<strong>en</strong> die overvallers nem<strong>en</strong> met betrekking tot de voorbereiding<br />
<strong>en</strong> uitvoering van de overval, hang<strong>en</strong> t<strong>en</strong> nauwste sam<strong>en</strong> met hun k<strong>en</strong>nis,<br />
ervaring <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>. professionals hebb<strong>en</strong>, gezi<strong>en</strong> de l<strong>en</strong>gte van<br />
hun criminele carrière <strong>en</strong> het aantal daarin gepleegde overvall<strong>en</strong>, meer<br />
ervaring <strong>en</strong> relevante k<strong>en</strong>nis opgedaan dan beginners. Wanhoopsovervallers<br />
miss<strong>en</strong> criminele ervaring <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> norm<strong>en</strong>- <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>patroon dat<br />
verschilt van dat van de andere twee typ<strong>en</strong>. Deze verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de drie<br />
typ<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> tot uitdrukking in de sam<strong>en</strong>stelling van het overvalteam, het<br />
type object, het tijdstip, de modus operandi <strong>en</strong> het vluchtmiddel.
182 Hoofdstuk 12<br />
De beginner<br />
De beginner is weliswaar e<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> crimineel, maar heeft nog weinig<br />
overvall<strong>en</strong> gepleegd <strong>en</strong> is daarom nog relatief onervar<strong>en</strong> met dit delict.<br />
Deze onervar<strong>en</strong>heid wordt zichtbaar in verscheid<strong>en</strong>e aspect<strong>en</strong> van de voorbereiding<br />
<strong>en</strong> uitvoering van de overvall<strong>en</strong> die hij pleegt.<br />
De onervar<strong>en</strong>heid van de beginner leidt ertoe dat hij uit onzekerheid<br />
over het algeme<strong>en</strong> overvall<strong>en</strong> pleegt in e<strong>en</strong> relatief grote groep. Dat hij<br />
hierbij opvall<strong>en</strong>d vaak met onbek<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in zee gaat, valt te verklar<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong><br />
gebrek aan contact<strong>en</strong> met andere overvallers.<br />
Hoewel de beginner e<strong>en</strong> object selecteert mede op basis van e<strong>en</strong> hoge<br />
buitverwachting, kiest hij van de drie typ<strong>en</strong> het minst vaak e<strong>en</strong> commercieel<br />
geldinstituut, omdat hij voor e<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> bank de ervaring<br />
d<strong>en</strong>kt te miss<strong>en</strong>. Daarnaast besteedt de beginner relatief veel aandacht aan<br />
de situatie binn<strong>en</strong> het object, in casu de beveiliging. Hij laat zich niet afschrikk<strong>en</strong><br />
door stil alarm of camera's, maar soms wel door die vorm<strong>en</strong> van<br />
beveiliging die e<strong>en</strong> snel <strong>en</strong> makkelijk verloop van de overval in de weg<br />
staan. Door zijn soms weinig grondige voorbereiding wordt hij door de<br />
aanwezigheid van buiz<strong>en</strong>post of sluiz<strong>en</strong> ook wel e<strong>en</strong>s verrast. De beginner<br />
houdt wel rek<strong>en</strong>ing met goede vluchtmogelijkhed<strong>en</strong> vanaf het object, maar<br />
kan daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> de aanwezigheid van e<strong>en</strong> politiebureau in de directe omgeving<br />
of surveillanceroutes neger<strong>en</strong>.<br />
Het tijdstip van de overval wordt door deze dader gekoz<strong>en</strong> op grond van<br />
de buitverwachting. Hij pleegt de overval bij voorkeur op e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t<br />
waarop, naar zijn idee, veel geld aanwezig is in het object. Voorts zal hij<br />
prober<strong>en</strong> e<strong>en</strong> tijdstip te kiez<strong>en</strong> waarop weinig klant<strong>en</strong> in het object aanwezig<br />
zijn.<br />
De beginner draagt e<strong>en</strong> gelad<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong> bij zich <strong>en</strong> is meestal gemaskerd.<br />
Hij wil de overval zo snel mogelijk beëindig<strong>en</strong> <strong>en</strong> zal daarom zeld<strong>en</strong><br />
kluisop<strong>en</strong>ing eis<strong>en</strong>, maar zich tevred<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> met de opbr<strong>en</strong>gst uit de kasla.<br />
Door zijn onervar<strong>en</strong>heid is hij meestal zeer gespann<strong>en</strong> <strong>en</strong> kan hij bij onverwachte<br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> snel in paniek rak<strong>en</strong>. Om in die situatie de controle<br />
te behoud<strong>en</strong>, kan hij snel naar geweld grijp<strong>en</strong>. Het is dan ook deze overvaller<br />
die door zijn onvoorspelbare gedrag het meest te ducht<strong>en</strong> is. Wanneer<br />
de beginner bij de vlucht gebruikmaakt van e<strong>en</strong> auto, is die ofwel zijn<br />
eig<strong>en</strong>dom of heeft hij die zelf gestol<strong>en</strong>.<br />
De professional<br />
De professional is ev<strong>en</strong>als de beginner e<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> crimineel <strong>en</strong>-in teg<strong>en</strong>stelling<br />
tot dit laatste type-tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> overvaller. Hij onderhoudt<br />
uitgebreide contact<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de subcultuur van overvallers <strong>en</strong> heeft daarom<br />
weinig moeite met het vind<strong>en</strong> van geoef<strong>en</strong>de teamled<strong>en</strong>. De professional<br />
voert de overval meestal uit met e<strong>en</strong> klein team van vertrouwde mededaders<br />
<strong>en</strong> opereert alle<strong>en</strong> in grotere teams als het object dit noodzakelijk maakt.<br />
Deze overvaller selecteert e<strong>en</strong> object in de eerste plaats op basis van e<strong>en</strong><br />
hoge buitverwachting <strong>en</strong> kiest daarom bijna altijd e<strong>en</strong> commercieel geldinstituut<br />
als doelwit. Hij let zowel op de situatie binn<strong>en</strong> het object als op<br />
omgevingsaspect<strong>en</strong>. De professional laat zich door zijn ervaring <strong>en</strong> goede
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 183<br />
voorbereiding nooit verrass<strong>en</strong> door de diverse vorm<strong>en</strong> van beveiliging.<br />
Wanneer hij e<strong>en</strong> extreem hoge buit verwacht, zal e<strong>en</strong> `moeilijk' te omzeil<strong>en</strong><br />
vorm van beveiliging hem niet van de overval do<strong>en</strong> afzi<strong>en</strong>, maar soms juist<br />
prikkel<strong>en</strong> om deze uitdaging aan te nem<strong>en</strong>.<br />
De professional neemt de beslissing over het juiste tijdstip voor de overval,<br />
net als de beginner, op grond van de verwachting van e<strong>en</strong> hoge buit.<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot de laatste baseert hij zich hierbij niet op vermoed<strong>en</strong>s,<br />
maar op k<strong>en</strong>nis. Ook deze dader geeft de voorkeur aan e<strong>en</strong> tijdstip waarop<br />
zo min mogelijk klant<strong>en</strong> in het object aanwezig zijn, maar zal indi<strong>en</strong> de<br />
beveiliging dit noodzakelijk maakt, juist e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t kiez<strong>en</strong> waarop t<strong>en</strong><br />
minste één klant aanwezig is die hij kan bedreig<strong>en</strong>.<br />
De professional is zwaarder bewap<strong>en</strong>d dan de beginner <strong>en</strong> heeft bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> scanner bij zich. De professional neemt ge<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> met het<br />
geld uit de kasla <strong>en</strong> zal altijd de kluis lat<strong>en</strong> op<strong>en</strong><strong>en</strong>. Door zijn ervaring<br />
weet hij precies wat hij moet do<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de overval <strong>en</strong> zal hij adequaat<br />
reager<strong>en</strong> op onverwachte gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>. Hij heeft zijn z<strong>en</strong>uw<strong>en</strong> in bedwang<br />
<strong>en</strong> bij teg<strong>en</strong>werking zal hij instrum<strong>en</strong>teel geweld toepass<strong>en</strong>. Vlucht<strong>en</strong> doet<br />
de professional nooit met zijn eig<strong>en</strong> auto maar altijd met gestol<strong>en</strong> of op<br />
valse naam gehuurde wag<strong>en</strong>s. Hij maakt meestal gebruik van twee vluchtauto's<br />
<strong>en</strong> geeft er de voorkeur aan deze door iemand anders op bestelling te<br />
lat<strong>en</strong> stel<strong>en</strong>.<br />
De <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
De <strong>wanhoop</strong>sovervaller is ge<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> crimineel <strong>en</strong> heeft ev<strong>en</strong>min ervaring<br />
met het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong>. Omdat de <strong>wanhoop</strong>sovervaller vrijwel<br />
ge<strong>en</strong> criminele contact<strong>en</strong> heeft, pleegt hij de overval vaak met één mededader<br />
of alle<strong>en</strong>.<br />
Deze overvaller kiest altijd e<strong>en</strong> object dat hem in staat stelt de overval<br />
met e<strong>en</strong> minimum aan geweld uit te voer<strong>en</strong>. Aangezi<strong>en</strong> hij in zijn toepassing<br />
van geweld niet verder wil gaan dan bedreiging, zal hij object<strong>en</strong> mijd<strong>en</strong><br />
die op zo'n manier beveiligd zijn dat klant<strong>en</strong> bedreigd moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Hij<br />
kiest relatief vaak voor e<strong>en</strong> commercieel geldinstituut omdat e<strong>en</strong> dergelijk<br />
object voor hem - in teg<strong>en</strong>stelling tot de beginner - ge<strong>en</strong> hoge status heeft.<br />
Hij besluit tot e<strong>en</strong> overval <strong>en</strong> neemt het meest voor de hand ligg<strong>en</strong>de object:<br />
e<strong>en</strong> bank of e<strong>en</strong> postag<strong>en</strong>tschap. De <strong>wanhoop</strong>sovervaller kiest zijn object<br />
nooit op grond van de verwachting van e<strong>en</strong> hoge buit; hij is blij met elk<br />
bedrag dat hij buitmaakt. Deze overvaller let het minst van de drie typ<strong>en</strong><br />
op de vluchtmogelijkhed<strong>en</strong> of andere omgevingsaspect<strong>en</strong> die de pakkans<br />
verhog<strong>en</strong>.<br />
Ev<strong>en</strong>als de andere typ<strong>en</strong> heeft de <strong>wanhoop</strong>sovervaller e<strong>en</strong> voorkeur voor<br />
e<strong>en</strong> tijdstip waarop zo min mogelijk klant<strong>en</strong> aanwezig zijn in het object.<br />
Sterker nog, hij wacht e<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t af waarop hij de <strong>en</strong>ige `klant' is. De<br />
keuze voor e<strong>en</strong> tijdstip wordt ook hier gestuurd door zijn opvatting<strong>en</strong> over<br />
geweld. Hij wil de overval zo geweldloos mogelijk lat<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong> <strong>en</strong> probeert<br />
te voorkom<strong>en</strong> dat klant<strong>en</strong> de dupe word<strong>en</strong> van de situatie die hij<br />
creëert. Buitverwachting speelt bij de <strong>wanhoop</strong>sovervaller ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele rol<br />
in de keuze voor het tijdstip.
184 Hoofdstuk 12<br />
De <strong>wanhoop</strong>sovervaller gebruikt e<strong>en</strong> imitatiewap<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> ongelad<strong>en</strong> vuurwap<strong>en</strong><br />
bij de overval. Hij eist nooit op<strong>en</strong>ing van de kluis <strong>en</strong> zal zelfs bij<br />
geringe teg<strong>en</strong>stand de overval afbrek<strong>en</strong> <strong>en</strong> het pand verlat<strong>en</strong>. Hij gebruikt<br />
voor de vlucht vaak één, niet gestol<strong>en</strong>, vervoermiddel of vlucht te voet.<br />
12.3 Na de (eerste) overval<br />
Arrestatie<br />
Ongeveer e<strong>en</strong> op de drie gepleegde overvall<strong>en</strong> leidt tot aanhouding van e<strong>en</strong><br />
of meer daders. Omdat veel overvallers de neiging hebb<strong>en</strong> hun delict te<br />
continuer<strong>en</strong>, lop<strong>en</strong> ze grote kans ooit gearresteerd te word<strong>en</strong>. In de manier<br />
waarop overvallers teg<strong>en</strong> de lamp lop<strong>en</strong>, verschill<strong>en</strong> de typ<strong>en</strong> niet wez<strong>en</strong>lijk<br />
van elkaar. Het is meestal e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>loop van omstandighed<strong>en</strong> die tot<br />
e<strong>en</strong> arrestatie leidt. Poch<strong>en</strong> van de dader over de overval <strong>en</strong> opzichtig<br />
omgaan met zijn nieuw verworv<strong>en</strong> rijkdom leid<strong>en</strong> nogal e<strong>en</strong>s tot aanhouding.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> telefoontaps <strong>en</strong> langdurige observaties door politie,<br />
getuig<strong>en</strong>verklaring<strong>en</strong>, id<strong>en</strong>tificatie van de daders door de slachtoffers, ontdekk<strong>en</strong><br />
van belast<strong>en</strong>d bewijsmateriaal zoals bij de overval gebruikte wap<strong>en</strong>s<br />
of kleding <strong>en</strong> gedeeltes van de buit, uiteindelijk arrestatie van de dader(s)<br />
tot gevolg hebb<strong>en</strong>. Loslippigheid over de gepleegde overvall<strong>en</strong> kan, ev<strong>en</strong>als<br />
afgunst van criminele k<strong>en</strong>niss<strong>en</strong>, de dader ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s zijn vrijheid kost<strong>en</strong>.<br />
Arrestatie is voorts vaak het gevolg van de verklaring<strong>en</strong> van mededaders of<br />
andere betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>, die tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> politieverhoor 'doorslaan'. Dit laatste<br />
wordt door overvallers gezi<strong>en</strong> als dé aanleiding tot arrestatie; ze gev<strong>en</strong><br />
zeld<strong>en</strong> toe dat zij hun arrestatie te wijt<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aan hun eig<strong>en</strong> fout<strong>en</strong> of<br />
aan goed politiewerk.<br />
Hoewel de typ<strong>en</strong> zich niet van elkaar onderscheid<strong>en</strong> in de grond<strong>en</strong> waarop<br />
ze gepakt word<strong>en</strong>, blijv<strong>en</strong> professionals, door e<strong>en</strong> rationelere uitvoering<br />
van de overval, langer op vrije voet<strong>en</strong> dan de overige twee typ<strong>en</strong>. Omdat<br />
zij, in vergelijking met beginners <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>sovervallers, minder fout<strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong>, pleg<strong>en</strong> professionals meer overvall<strong>en</strong> alvor<strong>en</strong>s te word<strong>en</strong> aangehoud<strong>en</strong>.<br />
Maar ook zij wet<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> gedeg<strong>en</strong> voorbereiding <strong>en</strong> goede uitvoering<br />
van de overval de pakkans weliswaar verklein<strong>en</strong>, maar nooit geheel<br />
wegnem<strong>en</strong>. Voor het succesvol <strong>en</strong> ongestraft pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong> is e<strong>en</strong><br />
dosis geluk onontbeerlijk.<br />
Det<strong>en</strong>tie<br />
Alle overvallers zi<strong>en</strong> hun det<strong>en</strong>tie als verdi<strong>en</strong>d. Wanhoopsovervallers, die<br />
e<strong>en</strong> norm<strong>en</strong>- <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>patroon hebb<strong>en</strong> dat weinig afwijkt van dat van de<br />
doorsnee-Nederlander, kijk<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s hun gevang<strong>en</strong>schap soms met verbazing<br />
<strong>en</strong> in ieder geval met afkeuring terug op hun overval(l<strong>en</strong>). Bij beginners<br />
<strong>en</strong> professionals sluit het idee dat de det<strong>en</strong>tie verdi<strong>en</strong>d is, aan bij hun<br />
opvatting dat det<strong>en</strong>tie e<strong>en</strong> `bedrijfsrisico' is dat ze bereid zijn te lop<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
hun m<strong>en</strong>ing dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zelf verantwoordelijk zijn voor hun slag<strong>en</strong> <strong>en</strong> fal<strong>en</strong>.<br />
Dat ze alle verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> voor hun dad<strong>en</strong>, blijkt ook uit het
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 185<br />
feit dat ze politie niets verwijt<strong>en</strong>. Ondanks de overtuiging dat de gevang<strong>en</strong>isstraf<br />
verdi<strong>en</strong>d is, bestaat bij overvallers e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewoon negatief beeld<br />
over het rechtssysteem. Zonder uitzondering acht<strong>en</strong> ze de opgelegde straff<strong>en</strong><br />
te hoog in vergelijking met de straff<strong>en</strong> die plegers van andere delict<strong>en</strong><br />
uitzitt<strong>en</strong>. Zeker wanneer het delict<strong>en</strong> betreft waarop overvallers neerkijk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> die ze veroordel<strong>en</strong>, wekt de hoogte van hun eig<strong>en</strong> straf hun verbittering.<br />
Als ze daarnaast geconfronteerd word<strong>en</strong> met terugvordering van de buit,<br />
het zog<strong>en</strong>aamde regres, voel<strong>en</strong> ze zich dubbel gepakt. Valt det<strong>en</strong>tie nog te<br />
zi<strong>en</strong> als risico van het vak, regres is voor h<strong>en</strong> onverteerbaar, omdat de<br />
teg<strong>en</strong>partij zich dan niet houdt aan de regels van het spel.<br />
Stopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> doorgaan<br />
Gedur<strong>en</strong>de zijn det<strong>en</strong>tieperiode zal de dader de voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> van het<br />
delict overval teg<strong>en</strong> elkaar afweg<strong>en</strong> <strong>en</strong> beslissing<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> over zijn toekomst.<br />
Hij kan besluit<strong>en</strong> door te gaan met overvall<strong>en</strong>, zich te richt<strong>en</strong> op<br />
andere delict<strong>en</strong> of criminaliteit de rug toe te ker<strong>en</strong>.<br />
De <strong>wanhoop</strong>sovervaller heeft in het algeme<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> behoefte om na zijn<br />
det<strong>en</strong>tie opnieuw overvall<strong>en</strong> te pleg<strong>en</strong>, omdat de problem<strong>en</strong> die hem daar<br />
in eerste instantie toe aanzett<strong>en</strong> in de tuss<strong>en</strong>tijd werd<strong>en</strong> verholp<strong>en</strong> of verzacht.<br />
De det<strong>en</strong>tie heeft hem veelal do<strong>en</strong> inzi<strong>en</strong> dat zijn overvall<strong>en</strong> voortkwam<strong>en</strong><br />
uit <strong>wanhoop</strong> <strong>en</strong> dat hij - achteraf gezi<strong>en</strong>-beter e<strong>en</strong> andere oplossing<br />
voor zijn problem<strong>en</strong> had kunn<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong>. Ook is de <strong>wanhoop</strong>soverval-<br />
Ier meestal niet van plan na zijn verblijf in de gevang<strong>en</strong>is andere criminele<br />
activiteit<strong>en</strong> te ontplooi<strong>en</strong>, omdat hij hiertoe bijna altijd de bereidheid <strong>en</strong> de<br />
contact<strong>en</strong> mist. Het valt te verwacht<strong>en</strong> dat de reclassering juist bij deze<br />
daders success<strong>en</strong> kan boek<strong>en</strong>.<br />
Beginners zijn relatief vaak van plan om na hun vrijheidsstraf met over-.<br />
vall<strong>en</strong> door te gaan. Ze hebb<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s hun det<strong>en</strong>tie vaak zo veel bijgeleerd<br />
dat ze d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in de toekomst succesvoller te zull<strong>en</strong> zijn. Det<strong>en</strong>tie lijkt bij<br />
beginners dus e<strong>en</strong> averechts effect te sorter<strong>en</strong>. Daders van dit type kiez<strong>en</strong><br />
slechts voor andere delict<strong>en</strong> als ze concluder<strong>en</strong> dat het pleg<strong>en</strong> van overvall<strong>en</strong><br />
voor h<strong>en</strong> te hoog gegrep<strong>en</strong> is. Meestal zull<strong>en</strong> zij dan teruggrijp<strong>en</strong> op<br />
e<strong>en</strong> h<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d delict als inbraak. Slechts weinig beginners hebb<strong>en</strong> de<br />
int<strong>en</strong>tie om geheel van criminele activiteit<strong>en</strong> af te zi<strong>en</strong>.<br />
Bij professionals is vaak e<strong>en</strong> moeheid met betrekking tot het pleg<strong>en</strong><br />
van overvall<strong>en</strong> merkbaar, e<strong>en</strong> moeheid die zich ofwel uit in het voornem<strong>en</strong><br />
voortaan prestigieuzere, maar minder risicovolle delict<strong>en</strong> te kiez<strong>en</strong>,<br />
ofwel in e<strong>en</strong> (hernieuwde) poging min of meer burgerlijk te gaan lev<strong>en</strong>.<br />
Het radicaal brek<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>swijze waarin criminaliteit e<strong>en</strong> belangrijke<br />
rol speelt, betek<strong>en</strong>t echter kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> pad met <strong>en</strong>orme hinderniss<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sloop die tot gevolg had dat prestige nog slechts kon<br />
word<strong>en</strong> verworv<strong>en</strong> in de criminele wereld, maakt het buit<strong>en</strong>gewoon moeilijk<br />
alsnog e<strong>en</strong> regulier bestaan op te bouw<strong>en</strong>. Het is dan ook e<strong>en</strong> keuze<br />
die slechts gemaakt wordt wanneer de problem<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> als crimineel, zo massaal zijn geword<strong>en</strong> dat deze beslissing<br />
onontkoombaar lijkt.
186 Hoofdstuk 12<br />
12.4 E<strong>en</strong> keuzemodel voor overval<br />
Clarke <strong>en</strong> Cornish (1985) pret<strong>en</strong>deerd<strong>en</strong> met hun `framework for research<br />
and policy' slechts e<strong>en</strong> blauwdruk te gev<strong>en</strong> voor de wijze waarop de keuzes<br />
die delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>, in kaart kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gebracht. Ze bepleit<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
delictspecifieke invulling <strong>en</strong> aanpassing van hun model. Op deze plaats<br />
zull<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de modules van dit model word<strong>en</strong> ingevuld voor het<br />
delict overval. In het voorafgaande werd duidelijk dat er saillante verschill<strong>en</strong><br />
bestaan tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de typ<strong>en</strong> overvaller. Om deze red<strong>en</strong> zal het<br />
keuzemodel niet alle<strong>en</strong>, zoals Clarke <strong>en</strong> Cornish bewer<strong>en</strong>, delictspecifiek<br />
moet<strong>en</strong> zijn, maar zal tev<strong>en</strong>s het onderscheid tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de dadertyp<strong>en</strong><br />
tot uiting moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>: het di<strong>en</strong>t met andere woord<strong>en</strong> ook daderspecifiek<br />
te zijn. Daarom zull<strong>en</strong>, wanneer de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de typ<strong>en</strong><br />
overvaller daar aanleiding toe gev<strong>en</strong>, verschill<strong>en</strong>de `versies' van de vier<br />
modul<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd (figur<strong>en</strong> 5-13).<br />
12.5 Rationaliteit<br />
Clarke <strong>en</strong> Cornish (1985) b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat in elk delict elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van<br />
rationaliteit te ontdekk<strong>en</strong> zijn. Ook als de gemaakte keuzes niet optimaal<br />
zijn te noem<strong>en</strong>, zijn het, gegev<strong>en</strong> de achtergrond van de dader <strong>en</strong> de situatie<br />
waarin hij verkeert, de beste keuzes die hij kon mak<strong>en</strong>. Clarke <strong>en</strong><br />
Cornish nem<strong>en</strong> hiermee e<strong>en</strong> relativistisch standpunt in met betrekking tot<br />
rationaliteit. Het kan volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> niet los word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> van de keuzemaker<br />
<strong>en</strong> di<strong>en</strong>s situatie. Wanneer m<strong>en</strong> overvallers in dat licht beziet, kan<br />
niet anders geconcludeerd word<strong>en</strong> dan dat zij in hoge mate rationeel te<br />
werk gaan. Hoewel ze soms sterk van elkaar verschill<strong>en</strong> in voorbereiding<br />
<strong>en</strong> uitvoering van de overval, nem<strong>en</strong> ze all<strong>en</strong> redelijke beslissing<strong>en</strong> binn<strong>en</strong><br />
de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> gesteld door hun k<strong>en</strong>nis, ervaring <strong>en</strong> moraal. E<strong>en</strong><br />
dergelijke relativistische opstelling, die ook wij in dit rapport hebb<strong>en</strong> gehanteerd,<br />
heeft als groot voordeel dat irrationeel lijk<strong>en</strong>de keuzes begrijpelijker<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Zo lijkt het weinig rationeel e<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong><br />
klein postag<strong>en</strong>tschap te pleg<strong>en</strong> met vijf daders, wanneer dit ook met z'n<br />
tweeën mogelijk is. De buit moet dan immers gedeeld word<strong>en</strong> door vijf in<br />
plaats van twee. Gezi<strong>en</strong> de uit onervar<strong>en</strong>heid voortkom<strong>en</strong>de angst bij beginners<br />
is de keuze voor vijf daders, die elkaar kunn<strong>en</strong> steun<strong>en</strong>, echter wel<br />
degelijk redelijk te noem<strong>en</strong>. In het geval dat slechts twee jong<strong>en</strong>s bereid<br />
zoud<strong>en</strong> zijn gevond<strong>en</strong> om aan de overval deel te nem<strong>en</strong>, was hij met grote<br />
waarschijnlijkheid niet e<strong>en</strong>s doorgegaan <strong>en</strong> war<strong>en</strong> de doel<strong>en</strong> die de daders<br />
nastreefd<strong>en</strong>, met zekerheid niet verwez<strong>en</strong>lijkt. De overvaller die zich door<br />
geringe teg<strong>en</strong>werking laat afschrikk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de overval afbreekt, lijkt irrationeel<br />
te reager<strong>en</strong>. Hij zou met e<strong>en</strong> beheerste opvoering van de dreiging alsnog<br />
zijn doel kunn<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong>. Wanneer we echter bed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat vrijwel<br />
alle voorbereidings- <strong>en</strong> uitvoeringshandeling<strong>en</strong> van <strong>wanhoop</strong>sovervallers<br />
erop gericht zijn zwaarder geweld dan bedreiging te voorkom<strong>en</strong>, wordt zijn<br />
gedrag begrijpelijk <strong>en</strong> is het zelfs rationeel te noem<strong>en</strong>.
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
Figuur 5: Traject naar de eerste overval (<strong>wanhoop</strong>sovervallers)<br />
eerdere ervaring <strong>en</strong> leerproces<br />
ervaring met misdaad: ge<strong>en</strong><br />
ervaring of op jonge leeftijd<br />
vandalisme <strong>en</strong>/of winkeldiefstal<br />
ervaring met justitie: ge<strong>en</strong> of<br />
nauwelijks ervaring met justitie<br />
gewet<strong>en</strong> <strong>en</strong> moraal: ge<strong>en</strong> deviant<br />
norm<strong>en</strong>- <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>stelsel<br />
zelfbeeld: ziet zichzelf niet als<br />
crimineel<br />
evaluatie van oplossing<strong>en</strong><br />
heeft ge<strong>en</strong> werk of kan d.m.v.<br />
legaal werk zijn schuld<strong>en</strong> niet<br />
voldo<strong>en</strong><br />
heeft ge<strong>en</strong> criminele ervaring <strong>en</strong><br />
ziet overval als moreel<br />
acceptabel delict<br />
is wanhopig <strong>en</strong> ziet overval als<br />
snelste <strong>en</strong> <strong>en</strong>ige oplossing voor<br />
zijn problem<strong>en</strong><br />
1<br />
reactie op gebeurt<strong>en</strong>is L<br />
overhal<strong>en</strong> door criminele<br />
vri<strong>en</strong>d(<strong>en</strong>), bericht<strong>en</strong> in de media<br />
achtergrondfactor<strong>en</strong><br />
opvoeding: meestal ge<strong>en</strong><br />
problem<strong>en</strong> in gezin, ge<strong>en</strong><br />
tehuisachtergrond<br />
sociaal: alle lag<strong>en</strong> van de bevolking,<br />
opleidingsniveau van<br />
laag tot hoog, veelal regulier<br />
werk of met opleiding bezig<br />
beslissing<br />
e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong><br />
y<br />
algem<strong>en</strong>e behoeft<strong>en</strong><br />
geld, prestige, macht, opwinding,<br />
vri<strong>en</strong>dschap<br />
problem<strong>en</strong><br />
ope<strong>en</strong>stapeling van problem<strong>en</strong>:<br />
krijgt problem<strong>en</strong> m.b.t. werk,<br />
heeft `dure' vrouw of vri<strong>en</strong>din,<br />
krijgt relatieproblem<strong>en</strong>,<br />
bouwt schuld<strong>en</strong> op<br />
waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong><br />
legaal: werk, uitkering<br />
illegaal: overval<br />
bereidheid<br />
1<br />
e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong><br />
187
188<br />
Figuur 6: Traject naar de eerste overval (beginners <strong>en</strong> professionals)<br />
1<br />
eerdere ervaring <strong>en</strong> leerproces L<br />
ervaring met misdaad:<br />
vandalisme, winkeldiefstal,<br />
auto(radio)diefstal, inbraak,<br />
snelkraak<br />
ervaring met justitie:<br />
arrestaties, hecht<strong>en</strong>is<br />
gewet<strong>en</strong> <strong>en</strong> moraal: krijgt deviant<br />
norm<strong>en</strong>- <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>stelsel<br />
zelfbeeld: gaat zichzelf zi<strong>en</strong> als<br />
crimineel<br />
1<br />
reactie op gebeurt<strong>en</strong>is<br />
overhal<strong>en</strong> door vri<strong>en</strong>d(<strong>en</strong>),<br />
invloed medegedetineerd<strong>en</strong>,<br />
bericht<strong>en</strong> in de media<br />
achtergrondfactor<strong>en</strong> L<br />
opvoeding: veel problem<strong>en</strong> in<br />
gezin, veelal tehuisachtergrond<br />
sociaal: veelal lagere klasse, lage<br />
opleiding, langdurig werkloos<br />
evaluatie van oplossing<strong>en</strong><br />
Hoofdstuk 12<br />
algem<strong>en</strong>e behoeft<strong>en</strong> L<br />
geld, prestige, macht, opwinding,<br />
vri<strong>en</strong>dschap<br />
waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> oplossing<strong>en</strong><br />
legaal: werk, uitkering, gokk<strong>en</strong><br />
illegaal: continuer<strong>en</strong> eerdere<br />
delict<strong>en</strong>, andere delict<strong>en</strong>:<br />
drughandel, overval<br />
neerkijk<strong>en</strong> op legaal werk, levert te weinig op, moeite met<br />
hiërarchische verhouding<strong>en</strong>, vast di<strong>en</strong>stverband vaak<br />
onmogelijk<br />
eerdere delict<strong>en</strong> te arbeidsint<strong>en</strong>sief, lever<strong>en</strong> onvoldo<strong>en</strong>de geld <strong>en</strong><br />
prestige op, bereid extra risico te lop<strong>en</strong> bij hogere inkomst<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> meer prestige<br />
beslissing<br />
^I{ e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong><br />
bereidheid<br />
1<br />
e<strong>en</strong> overval te pleg<strong>en</strong>
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
Figuur 7: Overval (<strong>wanhoop</strong>sovervallers)<br />
tipgever<br />
angst<br />
snelheid<br />
keuze<br />
object<br />
keuze<br />
tijdstip<br />
(aantal)<br />
mededaders<br />
keuze<br />
vluchtmiddel<br />
<strong>en</strong> -doel<br />
buit-<br />
verwachting<br />
vlucht-<br />
mogelijkhed<strong>en</strong><br />
189
190<br />
Figuur 8: Overval (beginners)<br />
keuze<br />
object<br />
Hoofdstuk 12<br />
verrassing
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
Figuur 9: Overval (professionals)<br />
tipgever<br />
vertrouw<strong>en</strong><br />
angst<br />
keuze<br />
object<br />
keuze<br />
tijdstip<br />
(aantal)<br />
mededaders<br />
keuze<br />
vluchtmiddel<br />
<strong>en</strong> -doel<br />
b<strong>en</strong>odigd<br />
geweld<br />
verrassing<br />
191
192 Hoofdstuk 12<br />
Figuur 10: Recidive (<strong>wanhoop</strong>sovervallers)<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de frequ<strong>en</strong>tie van overvall<strong>en</strong> (t.g.v. succes) tot persoonlijk optimum<br />
1 e overval<br />
professionalisme<br />
2e iN 3e 4e 5e<br />
wordt niet vakkundiger in voorbereiding <strong>en</strong> uitvoering van de overval; aantal<br />
criminele contact<strong>en</strong> neemt niet toe<br />
verandering<strong>en</strong> in 'life style' <strong>en</strong> waard<strong>en</strong><br />
wordt financieel afhankelijk van overvall<strong>en</strong>; g<strong>en</strong>iet van het snelle lev<strong>en</strong>;<br />
rechtvaardigt niet zozeer criminaliteit in het algeme<strong>en</strong>, alswel het pleg<strong>en</strong><br />
van overvall<strong>en</strong>; legitimeert <strong>en</strong>kel dreig<strong>en</strong> met geweld<br />
verandering<strong>en</strong> in 'peer group'<br />
houdt overvall<strong>en</strong> geheim, ook voor vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>; 'peer group' verandert niet<br />
Nde
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
Figuur 11: Recidive (beginners <strong>en</strong> professionals)<br />
to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de frequ<strong>en</strong>tie van overvall<strong>en</strong> (t.g.v. succes) tot persoonlijk optimum<br />
le overval 2e i0<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> professionalisme<br />
3e 4e rN 5e rs<br />
wordt wel vakkundiger in voorbereiding <strong>en</strong> uitvoering van de overval; is ook<br />
trots op to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d professionalisme; vaardighed<strong>en</strong> in omgang met politie <strong>en</strong><br />
justitie nem<strong>en</strong> toe; aantal criminele contact<strong>en</strong> neemt toe<br />
verandering<strong>en</strong> in 'life style' <strong>en</strong> waard<strong>en</strong><br />
wordt financieel afhankelijk van overvall<strong>en</strong>; g<strong>en</strong>iet van het snelle lev<strong>en</strong>;<br />
rechtvaardigt vermog<strong>en</strong>scriminaliteit in het algeme<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het pleg<strong>en</strong> van<br />
overvall<strong>en</strong> in het bijzonder; legitimeert toepass<strong>en</strong> van instrum<strong>en</strong>teel geweld;<br />
kijkt neer op legaal werk<br />
verandering<strong>en</strong> in peer group'<br />
raakt bevri<strong>en</strong>d met steeds meer andere criminel<strong>en</strong>, leert ook steeds meer<br />
overvallers k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>; is al gelabeld als crimineel; verliest steeds meer het<br />
contact met niet-criminele vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
Nde<br />
193
194<br />
Figuur 12: Beëindiging (<strong>wanhoop</strong>sovervallers)<br />
externe gebeurt<strong>en</strong>is<br />
wordt gearresteerd <strong>en</strong><br />
gedetineerd<br />
legale alternatiev<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> uitkering, g,<br />
werk zoek<strong>en</strong><br />
Nde + 1 overval<br />
mislukt<br />
revaluatie van bereidheid<br />
krijgt medelijd<strong>en</strong> met<br />
slachtoffers <strong>en</strong> krijgt<br />
berouw;<br />
det<strong>en</strong>tie valt zwaar;<br />
problem<strong>en</strong> inmiddels<br />
verzacht of opgelost<br />
ziet af van het pleg<strong>en</strong> van<br />
overvall<strong>en</strong><br />
Hoofdstuk 12<br />
r ----------i<br />
verworp<strong>en</strong> alternatiev<strong>en</strong><br />
andere delict<strong>en</strong> te moeilijk<br />
<strong>en</strong> niette rechtvaardig<strong>en</strong><br />
L-------- ---------
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies<br />
Figuur 13: Beëindiging (beginners <strong>en</strong> professionals)<br />
externe gebeurt<strong>en</strong>is<br />
wordt gearresteerd <strong>en</strong><br />
gedetineerd<br />
externe gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
wordt gearresteerd <strong>en</strong><br />
gedetineerd<br />
krijgt ultimatum van<br />
vrouw of vri<strong>en</strong>din<br />
Nde +2 overval<br />
mislukt<br />
legale alternatiev<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> zaak beginn<strong>en</strong>,<br />
baan zoek<strong>en</strong><br />
Nde +1 overval<br />
mislukt<br />
revaluatie van bereidheid<br />
d<strong>en</strong>kt bij de volg<strong>en</strong>de<br />
overval succesvoller<br />
te zijn<br />
verdere revaluatie van<br />
bereidheid<br />
lev<strong>en</strong> te hectisch <strong>en</strong> te<br />
onzeker<br />
risico te groot <strong>en</strong><br />
opbr<strong>en</strong>gst te laag<br />
pakkans te hoog<br />
r-~~ -- -------------------<br />
verworp<strong>en</strong> alternatiev<strong>en</strong><br />
legaal werk, andere<br />
delict<strong>en</strong><br />
ziet af van het pleg<strong>en</strong> van<br />
overvall<strong>en</strong><br />
illegale alternatiev<strong>en</strong><br />
handel in drugs op hoog<br />
niveau, `organisator'<br />
195
196 Hoofdstuk 12<br />
Maar tegelijkertijd maakt e<strong>en</strong> relativistische opstelling het onmogelijk te<br />
sprek<strong>en</strong> over verschill<strong>en</strong>de niveaus van rationaliteit. Het is dan ook nodig<br />
dit begrip tev<strong>en</strong>s te beschouw<strong>en</strong> los van de dader <strong>en</strong> zijn situatie. Indi<strong>en</strong><br />
door e<strong>en</strong> dergelijke, meer afstandelijke bril wordt gekek<strong>en</strong> naar de drie<br />
typ<strong>en</strong> <strong>en</strong> de wijz<strong>en</strong> waarop ze de overval plann<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>, kan word<strong>en</strong><br />
geconcludeerd dat er tuss<strong>en</strong> h<strong>en</strong> grote verschill<strong>en</strong> bestaan in rationaliteit.<br />
Alle overvallers stell<strong>en</strong> zich tot doel geld te bemachtig<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> veilig he<strong>en</strong>kom<strong>en</strong><br />
te zoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> uit hand<strong>en</strong> van de politie te blijv<strong>en</strong>. De handeling<strong>en</strong><br />
die ze hiertoe al dan niet verricht<strong>en</strong>, zijn meer of minder rationeel te<br />
noem<strong>en</strong>.<br />
Van de drie typ<strong>en</strong> overvaller bereidt de <strong>wanhoop</strong>sovervaller zijn overval<br />
het minst grondig voor. Wanneer hij e<strong>en</strong>maal de bereidheid heeft dit delict<br />
te pleg<strong>en</strong>, kan hij impulsief besluit<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> overval <strong>en</strong> hem snel na dit<br />
besluit uitvoer<strong>en</strong>. Hij laat allerlei voorbereidingshandeling<strong>en</strong> achterwege<br />
die de andere twee typ<strong>en</strong> voor noodzakelijk houd<strong>en</strong>. Ook bekommert hij<br />
zich nauwelijks om maatregel<strong>en</strong> die herk<strong>en</strong>ning moet<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
pakkans moet<strong>en</strong> verklein<strong>en</strong>.<br />
De beginner gaat heel wat doelgerichter te werk. Deze dader bereidt de<br />
overval lange tijd, zij het niet altijd ev<strong>en</strong> grondig, voor <strong>en</strong> neemt aspect<strong>en</strong><br />
als beveiliging <strong>en</strong> lokatie van het object, tijdstip <strong>en</strong> vlucht in zijn overweging<strong>en</strong><br />
mee. Hij probeert herk<strong>en</strong>ning te vermijd<strong>en</strong> door gemaskerd de overval<br />
uit te voer<strong>en</strong>, maar maakt soms wel de fout zijn eig<strong>en</strong> auto te gebruik<strong>en</strong><br />
voor de vlucht. Met betrekking tot de objectkeuze legt deze dader soms e<strong>en</strong><br />
opvall<strong>en</strong>de irrationaliteit aan de dag. E<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>zinepompstation<br />
wordt ev<strong>en</strong> zwaar bestraft als e<strong>en</strong> overval op e<strong>en</strong> bank, maar levert<br />
nooit e<strong>en</strong> hoge buit op. Ev<strong>en</strong> irrationeel gedraagt de beginner zich als hij<br />
tijd<strong>en</strong>s de overval de controle over de situatie verliest. Wanneer de beginner<br />
als gevolg hiervan buit<strong>en</strong>sporig veel geweld toepast, roept hij e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve<br />
opsporing <strong>en</strong> e<strong>en</strong> zwaardere straf over zich af.<br />
De ratio speelt de grootste rol in de wijze waarop de professional zijn<br />
overval voorbereidt <strong>en</strong> uitvoert. Hij plant minitieus <strong>en</strong> handelt tijd<strong>en</strong>s de<br />
overval op zo'n wijze dat hij zijn doel bereikt zonder onnodige risico's te<br />
lop<strong>en</strong>. Als hij wordt teg<strong>en</strong>gewerkt, voert hij de dreiging op, maar hij vervalt<br />
dan niet in irrationeel geweld. Hij houdt rek<strong>en</strong>ing met de mogelijkheid<br />
dat hij teg<strong>en</strong> de lamp loopt <strong>en</strong> vermijdt tijd<strong>en</strong>s de overval handeling<strong>en</strong> of<br />
uitsprak<strong>en</strong> die de straf hoger kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong> uitvall<strong>en</strong>.<br />
Deze verschill<strong>en</strong> in rationaliteit do<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> dat de drie typ<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><br />
in de mate waarin ze succesvol zijn. Het lukt de dader vrijwel<br />
altijd na de overval het object te verlat<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> buit. In die zin is ge<strong>en</strong><br />
verschil in succes tuss<strong>en</strong> de typ<strong>en</strong> waar te nem<strong>en</strong>. Wanneer we echter de<br />
buithoogte in og<strong>en</strong>schouw nem<strong>en</strong>, blijkt inderdaad dat de professional het<br />
meeste succes boekt. De beginner maakt e<strong>en</strong> bedrag buit dat beduid<strong>en</strong>d<br />
lager ligt. Dat de <strong>wanhoop</strong>sovervaller, ondanks zijn weinig rationele<br />
gedrag, gemiddeld meer geld buitmaakt dan de beginner, moet word<strong>en</strong><br />
begrep<strong>en</strong> uit zijn objectkeuze. Als succes wordt afgemet<strong>en</strong> aan het aantal<br />
overvall<strong>en</strong> dat werd gepleegd alvor<strong>en</strong>s m<strong>en</strong> gearresteerd wordt, blijkt de
Sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> conclusies 197<br />
professional succesvoller te zijn dan de beginner <strong>en</strong> de laatste weer meer<br />
succes te boek<strong>en</strong> dan de <strong>wanhoop</strong>sovervaller.<br />
E<strong>en</strong> model als dat van Clarke <strong>en</strong> Cornish lijkt zich bij uitstek te l<strong>en</strong><strong>en</strong> voor<br />
het bestuder<strong>en</strong> van delict<strong>en</strong> waarbij de plegers e<strong>en</strong> hoge mate van rationaliteit<br />
aan de dag legg<strong>en</strong>. Het ligt dan ook meer voor de hand het delict overval<br />
op deze wijze te onderzoek<strong>en</strong> dan delict<strong>en</strong> zoals doodslag, waarbij verlies<br />
van zelfbeheersing doorgaans e<strong>en</strong> grotere rol speelt. Toch blijkt dat<br />
overvallers, hoewel `reasoning criminals' bij uitstek, niet all<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> rationeel<br />
te werk gaan. Ook binn<strong>en</strong> één type delict zijn dus variaties in de mate<br />
van rationaliteit te ontdekk<strong>en</strong>.<br />
Door het hanter<strong>en</strong> van het perspectief van de `reasoning criminal' werd<br />
echter duidelijk dat allerlei irrationeel lijk<strong>en</strong>de beslissing<strong>en</strong> van overvallers<br />
wel degelijk rationeel kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd wanneer de gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van<br />
k<strong>en</strong>nis, ervaring <strong>en</strong> moraal van de dader in de beschouwing word<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>.<br />
Deze relativistische b<strong>en</strong>adering van het concept rationaliteit toont de<br />
ratio die zich soms verschuilt achter het og<strong>en</strong>schijnlijk irrationele. Het is<br />
daarom nog maar de vraag of het perspectief van de `reasoning criminal'<br />
zich niet le<strong>en</strong>t voor het bestuder<strong>en</strong> van delict<strong>en</strong> die `pathologische' of<br />
anderszins `onbegrijpelijke' kant<strong>en</strong> bezitt<strong>en</strong>. Mogelijk heeft het opnieuw<br />
bekijk<strong>en</strong> van dit soort misdad<strong>en</strong> in het licht van het hier gehanteerde perspectief<br />
tot gevolg dat ook daar het onbegrijpelijke begrijpelijker wordt.
Summary<br />
This book contains the results of a study on the motives and choices of<br />
commercial robbers (excluding muggers). From october 1989 until march<br />
1991 fieldwork was done in five prisons. In every prison a period of four<br />
to six weeks was sp<strong>en</strong>t on gaining confid<strong>en</strong>ce of inmates through frequ<strong>en</strong>t<br />
contact and •participation in work and recreation, before interviews were<br />
conducted. In all, 43 off<strong>en</strong>ders took part in this study, constituting about<br />
one fourth of all incarcerated commercial robbers in these five prisons. All<br />
of them were interviewed several times and at l<strong>en</strong>gth. Internal and external<br />
validity of the data thus gathered were determined by comparison with data<br />
from other sources: police-records concerning the robberies for which the<br />
respond<strong>en</strong>ts were incarcerated, the G<strong>en</strong>eral Docum<strong>en</strong>tation Register of the<br />
Ministry of Justice, and the robbery-databank of the National Criminal<br />
Intellig<strong>en</strong>ce Service (CRI). The `reasoning criminal' perspective was used<br />
to access the life-histories and the criminal careers of respond<strong>en</strong>ts, as well<br />
as the motivating circumstances and the choices made by them before,<br />
during and after the robberies.<br />
Using differ<strong>en</strong>ces in criminal careers and the goals of robbers, three<br />
types of robbers were distinguished: desperation robbers, beginners and<br />
professionals. Desperation robbers lack a significant criminal career and<br />
commit their first and oft<strong>en</strong> only robbery in an attempt to surmount piling<br />
financial and personal problems. Wh<strong>en</strong> beginners commit their first<br />
robbery they have be<strong>en</strong> criminally active for years, a period in which the<br />
severity and the frequ<strong>en</strong>cy of the crimes committed increased. By<br />
committing robberies they make the switch-over to `the real thing', and<br />
thereby gain more prestige. Besides prestige, beginners strive for a life in<br />
great style and for satisfaction of a need for excitem<strong>en</strong>t. Like beginners,<br />
professionals have be<strong>en</strong> criminally active for a long time, but they<br />
committed more robberies than the former. Professionals too aim at<br />
prestige and a way of life in which conspicuous consumption plays an<br />
important part. Unlike beginners however, professionals also int<strong>en</strong>d to<br />
invest the stol<strong>en</strong> loot in legal or illegal <strong>en</strong>terprises.<br />
The three types of robbers also differ in the choices made during the<br />
planning and the execution of the robbery and the readiness to use<br />
viol<strong>en</strong>ce. Desperation robbers and beginners, as opposed to professionals,<br />
commit their robberies relatively unprepared. All robbers d<strong>en</strong>ounce<br />
viol<strong>en</strong>ce that goes beyond the force needed for the successful execution of<br />
the robbery, the so called `s<strong>en</strong>seless' viol<strong>en</strong>ce. Desperation robbers lack<br />
ev<strong>en</strong> the willingness to use more viol<strong>en</strong>ce th<strong>en</strong> threat; wh<strong>en</strong> confronted<br />
with opposition of victims, robbers of this type will usually break off the<br />
robbery. Desperation robbers therefore choose an object and a mom<strong>en</strong>t for
200 Summary<br />
the robbery that <strong>en</strong>able them to commit it with a minimum of force.<br />
Robbers from both other types are prepared to use physical viol<strong>en</strong>ce wh<strong>en</strong><br />
needed. If a professional uses more viol<strong>en</strong>ce than threat, he usually does so<br />
in a well-considered, rational <strong>en</strong> restricted manner. Beginners, wh<strong>en</strong> facing<br />
unexpected ev<strong>en</strong>ts, will - due to their lack of experi<strong>en</strong>ce - panic easily. In<br />
an attempt to regain control over the situation, they will sometimes resort<br />
to extreme, `s<strong>en</strong>seless' viol<strong>en</strong>ce. Beginners and professionals select their<br />
object and the mom<strong>en</strong>t of the robbery primarily on the basis of the<br />
expected loot and the possibilities for flight.<br />
Robbers who have a criminal career prior to their first robbery, e.g.<br />
beginners and professionals, show a strong aversion for discipline and<br />
hierarchy. This manifests itself not only in their school careers and their<br />
employm<strong>en</strong>t histories, but also in the egalitarian relations and the abs<strong>en</strong>ce<br />
of leaders in teams of robbers.<br />
Only desperation robbers show remorse about the suffering inflicted on<br />
their victims. Beginners <strong>en</strong> professionals use mainly two techniques of<br />
moral neutralisation: d<strong>en</strong>ial of injury and condemnation of the condemners.<br />
Det<strong>en</strong>tion results in a re-evaluation of the willingness to commit more<br />
robberies only where desperation robbers are concerned. In prison, only<br />
these robbers seriously consider desistance from their crime. Both other<br />
types of robbers view det<strong>en</strong>tion as an occupational hazard. Especially<br />
beginners make a virtue out of need and gain useful knowledge and<br />
contacts while staying in prison. Det<strong>en</strong>tion can contribute to recidivism of<br />
these robbers.<br />
Although differ<strong>en</strong>ces exist betwe<strong>en</strong> the choices made by robbers of the<br />
various types before, during and after the robberies, all of them<br />
make - giv<strong>en</strong> their situation and experi<strong>en</strong>ce - rational decisions. By using<br />
the perspective of the reasoning criminal it became clear that many sorts of<br />
seemingly irrational decisions of robbers become intelligible and can be<br />
labelled rational if the boundaries of knowledge, experi<strong>en</strong>ce and morality of<br />
the differ<strong>en</strong>t types of robbers are considered.
Résumé<br />
Ce rapport r<strong>en</strong>d compte des résultats d'une <strong>en</strong>quête sur les mobiles et les<br />
choix de ceux qui s'attaqu<strong>en</strong>t à des objets commerciaux. D'octobre 1990 à<br />
mars 1991, des <strong>en</strong>quêtes sur le terrain ont été m<strong>en</strong>ées dans cinq<br />
établissem<strong>en</strong>ts pour longue peine. Gráce à une prés<strong>en</strong>ce continue et une<br />
participation aux activités de travail et de dét<strong>en</strong>te, les <strong>en</strong>quêteurs sont<br />
parv<strong>en</strong>us, dans une période de quatre à six semaines, à gagner la confiance<br />
des dét<strong>en</strong>us. En tout 43 dét<strong>en</strong>us ont participé à cette <strong>en</strong>quête, <strong>en</strong>viron le<br />
quart des dét<strong>en</strong>us pour attaques à main armée prés<strong>en</strong>ts à ce mom<strong>en</strong>t-là dans<br />
ces établissem<strong>en</strong>ts. Tous ont été interrogés longuem<strong>en</strong>t et à plusieurs<br />
reprises. La crédibilité des <strong>en</strong>treti<strong>en</strong>s avec les dét<strong>en</strong>us interrogés et Ie<br />
caractère représ<strong>en</strong>tatif de ceux-ci sont déterminés à l'aide de données tirées<br />
d'autres sources: les procès-verbaux des affaires concernant les criminels<br />
interrogés, des extraits du Registre général de docum<strong>en</strong>tation du Ministère<br />
public et la banque de données sur les attaques à main armée du Service<br />
c<strong>en</strong>tral d'informations criminelles (CRI). La perspective du `reasoning<br />
criminal' a été utilisée afin de dresser un tableau de la vie et de la carrière<br />
criminelle des dét<strong>en</strong>us interrogés, ainsi que de leurs mobiles et choix avant,<br />
p<strong>en</strong>dant et après 1'attaque (ou les attaques) à main armée.<br />
Sur la base des différ<strong>en</strong>ces sur Ie plan des carrières criminelles et des<br />
mobiles, trois types de criminels ont pu être distingués: les braqueurs<br />
désespérés, débutants et professionnels. Les désespérés n'ont aucune<br />
carrière criminelle signifiante derrière eux au mom<strong>en</strong>t de leur première, et<br />
souv<strong>en</strong>t unique, attaque, qu'ils commett<strong>en</strong>t dans une t<strong>en</strong>tative de faire face<br />
à des problèmes financiers et personnels croissants. Les débutants ont déjà<br />
une carrière criminelle derrière eux, au cours de laquelle la fréqu<strong>en</strong>ce et la<br />
gravité des délits (de profit) vont <strong>en</strong> augm<strong>en</strong>tant. L'attaque à main armée<br />
leur permet de passer au `gros boulot' et augm<strong>en</strong>te leur prestige. Outre le<br />
prestige, les débutants vis<strong>en</strong>t à améliorer considérablem<strong>en</strong>t leur train de vie<br />
et à satisfaire leur besoin de vivre dangereusem<strong>en</strong>t. A l'instar des<br />
débutants, les professionnels ont une longue carrière criminelle derrière<br />
eux, au cours de laquelle ils ont commis un plus grand nombre d'attaques à<br />
main armée. Eux aussi vis<strong>en</strong>t à augm<strong>en</strong>ter leur prestige et à m<strong>en</strong>er une vie<br />
dans laquelle la `conspicuous consumption' ti<strong>en</strong>t une place importante.<br />
Cep<strong>en</strong>dant, ils se montr<strong>en</strong>t plus <strong>en</strong>clins que les débutants à investir leur<br />
butin dans des <strong>en</strong>treprises légales ou non.<br />
Les trois types se distingu<strong>en</strong>t, <strong>en</strong> autres, par les choix qu'ils font lors de<br />
la préparation et l'exécution de l'attaque à main armée, ainsi que par leur<br />
disposition à faire usage de la viol<strong>en</strong>ce. Contrairem<strong>en</strong>t aux professionnels,<br />
les désespérés et les débutants sont assez mal préparés. Tous condamn<strong>en</strong>t<br />
I'usage de toute viol<strong>en</strong>te qui ne sert pas le succès de l'attaque, autrem<strong>en</strong>t
202 Résumé<br />
dit la viol<strong>en</strong>ce 'gratuite'. Les désespérés, contrairem<strong>en</strong>t aux deux autres<br />
types, ne se montr<strong>en</strong>t pas même disposés à avoir recours plus à la viol<strong>en</strong>ce<br />
qu'aux m<strong>en</strong>aces. En cas de résistance, les désespérés interrompront<br />
]'attaque. C'est pourquoi ils choisiss<strong>en</strong>t un objet et un horaire qui leur<br />
permett<strong>en</strong>t d'exécuter ]'attaque avec un minimum de viol<strong>en</strong>ce. Lorsqu'un<br />
professionnel a recours à la viol<strong>en</strong>ce, il le fait <strong>en</strong> général d'une manière<br />
réfléchie, rationnelle et dosée. De par leur manque d'expéri<strong>en</strong>ce, les<br />
débutants peuv<strong>en</strong>t, lors d'événem<strong>en</strong>ts inatt<strong>en</strong>dus, paniquer plus rapidem<strong>en</strong>t<br />
et, dans une t<strong>en</strong>tative de regagner le controle sur la situation, avoir recours<br />
à une viol<strong>en</strong>ce extrême et 'gratuite'.<br />
Les débutants et les professionnels choisiss<strong>en</strong>t leur objet et leur horaire<br />
principalem<strong>en</strong>t <strong>en</strong> fonction de l'ampleur du butin et des possibilités de<br />
fuite.<br />
Les braqueurs avec une carrière criminelle ont une grande aversion pour<br />
la discipline et la hiérarchie. Ceci ne se manifeste pas seulem<strong>en</strong>t dans leur<br />
carrière scolaire et professionnelle, mais égalem<strong>en</strong>t dans les relations<br />
égalitaires et ]'abs<strong>en</strong>ce de leaders dans l'équipe.<br />
Seuls les désespérés déclar<strong>en</strong>t regrettés la peine qu'ils ont infligée aux<br />
victimes. Les débutants et les professionnels appliqu<strong>en</strong>t diverses techniques<br />
de neutralisation morale, parmi lesquelles les plus importanter sont: `la<br />
négation de l'injustice et des dommages' et `la réprobation des<br />
réprobateurs'. La dét<strong>en</strong>tion conduit seuls les désespérés à <strong>en</strong>visager<br />
sérieusem<strong>en</strong>t d'arrêter de commettre des attaques. Les autres types de<br />
braqueurs considèr<strong>en</strong>t la dét<strong>en</strong>tion comme un `risque du métier'. Surtout<br />
les débutants font de nécessité vertu et acquièr<strong>en</strong>t <strong>en</strong> prison des<br />
connaissances et des contacts intéressants. La dét<strong>en</strong>tion peut, justem<strong>en</strong>t<br />
pour des braqueurs de ce type, contribuer à la récidive.<br />
Bi<strong>en</strong> qu'il existe des différ<strong>en</strong>ces sur le plan des choix que les trois types<br />
de braqueurs font avant, p<strong>en</strong>dant et après ]'attaque, tous pr<strong>en</strong>n<strong>en</strong>t-au<br />
regard de leur situation et passé-des décisions rationnelles. Gráce à<br />
l'utilisation de la perspective du `reasoning criminal', il a pu être démontré<br />
que toutes sortes de décisions à première vue irrationnelles devi<strong>en</strong>n<strong>en</strong>t<br />
compréh<strong>en</strong>sibles et peuv<strong>en</strong>t être qualifiées de rationnelles lorsque sont<br />
considérées les limites intellectuelles, pragmatiques et morales du braqueur.
Literatuur<br />
Agar, M.<br />
Ethnography in the Street and in the Joint; a Comparison. In: Robert S.<br />
Weppner (ed.), Street Ethnography; Selected Studies of Crime and Drug Use<br />
in Natural Settings<br />
Beverly Hills/London, Sage Publications, 1977, pp. 143-159<br />
Agar, M.<br />
The Professional Stranger; an Informal Introduction to Ethnography<br />
New York, Academic Press, 1980<br />
.kerstróm, M.<br />
Crooks and Squares; Lifestyles of Thieves and Addicts in Comparison to<br />
Conv<strong>en</strong>tional People<br />
New Brunswick/Oxford, Transaction Books, 1985<br />
Becker, H.S.<br />
Outsiders; Studies in the Sociology of Deviance<br />
New York, The Free Press (rev. ed.), 1973<br />
Bergeijk, G.A. van, W. Ovaa<br />
Roofovervall<strong>en</strong> in Nederland 1968-1973<br />
D<strong>en</strong> Haag, <strong>WODC</strong>, 1975<br />
Berghuis, A.C.<br />
De harde <strong>en</strong> de zachte hand; e<strong>en</strong> statistische analyse van verschill<strong>en</strong> in<br />
sanctiebeleid<br />
Trema, jrg. 15, nr. 3, 1992, pp. 84-93<br />
Blank<strong>en</strong>burg, E., J. Feest<br />
On the Probability of a Bankrobber Being Sanctioned; Inferring from Know<br />
How to Unknown Off<strong>en</strong>ders: a Secondary Analysis of Bankrobbery Data<br />
International Journal of Criminology and P<strong>en</strong>ology, 1977<br />
Block, C.R., C. van der Werff<br />
Criminele loopban<strong>en</strong> in Nederland; de resultat<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> empirisch onderzoek<br />
Justitiële Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 14, nr. 4, 1988, pp. 37-52<br />
Block, R.<br />
Viol<strong>en</strong>t Crime; Environm<strong>en</strong>t, Interaction, and Death<br />
Lexington/Massachusetts/Toronto, Lexington Books, 1977<br />
Blumstein, A., J. Coh<strong>en</strong>, J. Roth, C. Visher (eds.)<br />
Criminal Careers and `Career Criminals'<br />
Washington, National Academy of Sci<strong>en</strong>ces, vol. 1, 1986<br />
Bov<strong>en</strong>kerk, F.<br />
Hed<strong>en</strong>daags kwaad; criminologische opstell<strong>en</strong><br />
Amsterdam, Meul<strong>en</strong>hof, 1992
204 Literatuur<br />
Bov<strong>en</strong>kerk, F., L. Brunt<br />
Het sociologisch tekort; hoe sociolog<strong>en</strong> gewoonlijk hun k<strong>en</strong>nis over de sociale<br />
werkelijkheid vergar<strong>en</strong>. In: C. Bouw, F. Bov<strong>en</strong>kerk, K. Bruin, L. Brunt (red.),<br />
Hoe weet je dat? Weg<strong>en</strong> van sociaal onderzoek<br />
Amsterdam, De Arbeiderspers/Wet<strong>en</strong>schappelijkeUitgeverij, 1982, pp. 64-89<br />
Biichler, H., H. Leineweber<br />
Bankraub und technische Priv<strong>en</strong>tion<br />
Wiesbad<strong>en</strong>, Bundeskriminalamt, 1986<br />
Bunt, H.G. van de<br />
Criminele carrières <strong>en</strong> selectieve onschadelijkmaking<br />
Justitiële Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 14, nr. 4, 1988, pp. 78-99<br />
CBS (C<strong>en</strong>traal Bureau voor de Statistiek)<br />
Statistisch zakboek<br />
D<strong>en</strong> Haag, Staatsuitgeverij, 1980<br />
Clarke, R.V.G.<br />
Situational Crime Prev<strong>en</strong>tion: Theory and Practice<br />
British Journal of Criminology, vol. 20, nr. 2, 1980, pp. 136-147<br />
Clarke, R.V., D.B. Cornish<br />
Modeling Off<strong>en</strong>ders' Decisions: a Framework for Research and Policy<br />
Crime and Justice, vol. 6, 1985, pp. 147-185<br />
Coh<strong>en</strong>, S.<br />
Ethnography Without Tears. Comm<strong>en</strong>tary on `Sociology Chic'<br />
Urban Life, vol. 9, nr. 1, 1980, pp. 125-128<br />
Cornish, D.B., R.V. Clarke<br />
Introduction. In: D.B. Cornish, R.V. Clarke (eds.), The Reasoning Criminal;<br />
Rational Choice Perspectives on Off<strong>en</strong>ding<br />
New York/Berlin/Heidelberg/Tokyo, Springer Verlag, 1986, pp. 1-16<br />
Cressey, D.R.<br />
Criminal Organization: Its Elem<strong>en</strong>tary Forms<br />
London, Heinemann Educational Books, 1972<br />
Cressey, R.<br />
Foreword. In: M. Akerstrdm, Crooks and Squares; Lifestyles of Thieves and<br />
Addicts in Comparison to Conv<strong>en</strong>tional People<br />
New Brunswick/Oxford, Transaction Books, 1985<br />
Császár, F.<br />
Der Uberfall auf Geldinstitute<br />
Wi<strong>en</strong>, Springer Verlag, 1975<br />
Cusson, M.<br />
Why Delinqu<strong>en</strong>cy?<br />
Toronto, University of Toronto Press, 1983<br />
Cusson, M., P. Pinsonneault<br />
The Decision to Give Up Crime. In: D.B. Cornish, R.V. Clarke (eds.), The<br />
Reasoning Criminal; Rational Choice Perspectives on Off<strong>en</strong>ding<br />
New York/Berlin/Heidelberg/Tokyo, Springer Verlag, 1986, pp. 72-82
Literatuur 205<br />
Desroches, F.J.<br />
Bank Robbery and the Mass Media<br />
CanadianBanker, vol. 93, nr.5, 1986<br />
Dijksterhuis, F.P.H., O.J.A. Janss<strong>en</strong><br />
Plegers van e<strong>en</strong> overval; e<strong>en</strong> exploratieve studie naar de achtergrond van vijftig<br />
plegers van e<strong>en</strong> roofoverval<br />
Groning<strong>en</strong>, Kriminologisch Instituut Rijksuniversiteit Groning<strong>en</strong>, 1976<br />
Duyne, P.C. van, R.F. Kouw<strong>en</strong>berg, G. Romeijn<br />
Misdaadonderneming<strong>en</strong>; ondernem<strong>en</strong>de misdadigers in Nederland<br />
Arnhem, Gouda Quint, 1990<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoek <strong>en</strong> Beleid, nr. 103<br />
Einstadter, W.J.<br />
The Social Organisation of Armed Robbery<br />
Social Problems, vol. 17, nr. 3, 1969, pp. 64-83<br />
Eshof, P. van d<strong>en</strong>, A.W.M. van der Heijd<strong>en</strong><br />
Ti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d overvall<strong>en</strong>; beschrijving van de overvall<strong>en</strong> sinds 1980<br />
Tijdschrift voor Criminologie 1990/2, 1990, pp. 56-66<br />
Fe<strong>en</strong>ey, F.<br />
Robbers as Decision-Makers. In: D.B. Cornish, R.V. Clarke (eds.), The<br />
Reasoning Criminal; Rational Choice Perspectives on Off<strong>en</strong>ding<br />
New York/Berlin/Heidelberg/Tokyo, Springer Verlag, 1986, pp. 53-71<br />
Fe<strong>en</strong>ey, F., A. Weir<br />
The Prev<strong>en</strong>tion and Control of Robbery<br />
Criminology, vol. 13, nr. 1, 1975, pp. 102-105<br />
Fijnaut, C.J.C.F.<br />
Georganiseerde misdaad; e<strong>en</strong> onderzoeksgerichte terreinverk<strong>en</strong>ning<br />
Justitiële Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 11, nr. 9, 1985, pp. 5-42<br />
Gabor, T. e.a.<br />
Armed Robbery; Cops, Robbers, and Victims<br />
Springfield (Illinois), Charles C. Thomas, 1987<br />
Gagnon, R., M. Leblanc<br />
Une typologie des vols à main armée à Québec et à Montréal<br />
Canadian Journal of Criminology, vol. 27, nr. 1, 1985, pp. 31-42<br />
Girouard, D.<br />
Les femmes incarcérées pour vol qualifié, au Québec, <strong>en</strong> 1985; importante de<br />
leur role<br />
Canadian Journal of Criminology, jrg. 30, nr. 2, 1988<br />
Goffman, E.<br />
The Moral Career of the M<strong>en</strong>tal Pati<strong>en</strong>t. In: Asylums<br />
Harmondsworth, P<strong>en</strong>guin Books, 1968, pp. 119-155<br />
Gottfredson, M., T. Hirschi<br />
The True Value of Lambda Would Appear to Be Zero; an Essay on Career<br />
Criminals, Criminal Careers, Selective Incapacitation, Cohort Studies, and<br />
Related Topics<br />
Criminology, vol. 24, nr. 2, 1986, pp. 213-234
206 Literatuur<br />
Grap<strong>en</strong>daal, M.<br />
In dynamisch ev<strong>en</strong>wicht; e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>d onderzoek naar de<br />
gedetineerd<strong>en</strong>subcultuur in drie Nederlandse gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
D<strong>en</strong> Haag, Staatsuitgeverij, 1987<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoek <strong>en</strong> Beleid, nr. 78<br />
Grap<strong>en</strong>daal, M., Ed. Leuw, J.M. Nel<strong>en</strong><br />
De economie van het drugsbestaan; criminaliteit als expressie van lev<strong>en</strong>sstijl <strong>en</strong><br />
loopbaan<br />
Arnhem, Gouda Quint, 1991<br />
<strong>WODC</strong>, Onderzoek <strong>en</strong> Beleid, nr. 115<br />
Haan, W. de<br />
`Ev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kroket uit de muur trekk<strong>en</strong>'; straatroof als vorm van diefstal met<br />
geweld. In: H. Franke, N. Wilterdink, C. Brinkgreve (red.), Alledaags <strong>en</strong><br />
ongewoon geweld<br />
Groning<strong>en</strong>, Wolters-Noordhoff; Amsterdam, Amsterdams Sociologisch<br />
Tijdschrift, 1991, pp. 47-75<br />
Hamlin, J.E.<br />
The Misplaced Role of Rational Choice in Neutralization Theory<br />
Criminology, vol. 26, nr. 3, 1988, pp. 425-438<br />
Hannerz, U.<br />
Soulside; Inquiries into Ghetto Culture and Community<br />
New York, Columbia University Press, 1969<br />
Haran, J.F., J.M. Martin<br />
The Armed Urban Bankrobber; a Profile<br />
Federal Probation, vol. 48, nr. 4, 1984<br />
Heyl, B.S.<br />
The Madam as Entrepr<strong>en</strong>eur; Career Managem<strong>en</strong>t in House Prostitution<br />
New Brunswick, N.J., Transaction Books, 1979<br />
Horton, J.<br />
Time and Cool People<br />
Transaction, vol. 4, nr. 5, 1967, pp. 5-12<br />
Howell, J.T.<br />
Hard Living on Clay Street; Portraits of Blue Collar Families<br />
Gard<strong>en</strong> City (New York), Anchor Press/Doubleday, 1973<br />
Inciardi, J.A.<br />
In Search of the Class Cannon; a Field Study of Professional Piekpockets. In:<br />
Robert S. Weppner (ed.), Street Ethnography; Selected Studies of Crime and<br />
Drug Use in Natural Settings<br />
Beverly Hills/London, Sage Publications, 1977, pp. 55-79<br />
Johnson, J.M.<br />
Doing Field Research<br />
New York, The Free Press, 1975<br />
Kalleve<strong>en</strong>, P.W. van<br />
Misdrijv<strong>en</strong> opiumwet; 1981-1990<br />
Kwartaalbericht rechtsbescherming <strong>en</strong> veiligheid, CBS, 92/1, 1992
Literatuur 207<br />
Klockars, C.B.<br />
The Professional F<strong>en</strong>ce<br />
London, Tavistock Publications, 1974<br />
Kommer, M.M.<br />
Criminele carrières - van inhoudelijk concept tot analytisch instrum<strong>en</strong>t<br />
Justitiële Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 14, nr. 4, 1988, pp. 7-36.<br />
Komter, M.<br />
Onderhandel<strong>en</strong> in de rechtszaal over verklaring<strong>en</strong> voor geweldsmisdrijv<strong>en</strong><br />
Paper gepres<strong>en</strong>teerd tijd<strong>en</strong>s de sociaal-wet<strong>en</strong>schappelijke studiedag<strong>en</strong> van<br />
`Cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> Id<strong>en</strong>titeit<strong>en</strong>', Amsterdam, 28-29 april 1992. Te verschijn<strong>en</strong> in:<br />
C. Bouw <strong>en</strong> B. Kruithof (red.), Cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit<strong>en</strong>, Amsterdam,<br />
Amsterdam University Press (1993)<br />
Kroese, G., R. Staring<br />
`Je gaat niet naar binn<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> bosje bloem<strong>en</strong>'. Geweldstoepassing,<br />
rationaliteit <strong>en</strong> professionaliteit bij gewap<strong>en</strong>de overvall<strong>en</strong>. In: H. Franke,<br />
N. Wilterdink, C. Brinkgreve (red.), Alledaags <strong>en</strong> ongewoon geweld<br />
Groning<strong>en</strong>, Wolters-Noordhoff; Amsterdam, Amsterdams Sociologisch<br />
Tijdschrift, 1991, pp. 76-95<br />
Kiihne, H.H.<br />
Die Verwándung von Tdterwiss<strong>en</strong> aus kriminologischer Sicht<br />
Symposium: Nutzung der Sicht des Taters und des T^terwiss<strong>en</strong>s fiir die<br />
Verbrech<strong>en</strong>sbekíimpfung. Referate und Dicussionsbeitr^ge<br />
Wiesbad<strong>en</strong>, Bundeskriminalamt, 1986<br />
Lejeune, R.<br />
The Managem<strong>en</strong>t of a Mugging<br />
Urban Life, vol. 6, nr. 2, 1977, pp. 123-148<br />
Lejeune, R.<br />
A Note on `The Managem<strong>en</strong>t of a Mugging'<br />
Urban Life, vol. 9, nr. 1, 1980, pp. 113-119<br />
Letkemann, P.<br />
Crime as Work<br />
Englewood Cliffs, Pr<strong>en</strong>tice-Hall, 1973<br />
Luck<strong>en</strong>bill, D.F.<br />
G<strong>en</strong>erating Compliance; the Case of Robbery<br />
Urban Life, vol. 10, nr. 1, 1981, pp. 25-46<br />
Marsd<strong>en</strong>, J.S.<br />
Bank Robbery; Strategies for Reduction<br />
ABA Research Paper, 1990<br />
May, V.<br />
Bankraiiber; ein Beitrag zur Theorie strukturell differ<strong>en</strong>zierter Zugangschanc<strong>en</strong><br />
Monatsschrift fiir Kriminologie und Strafrechtreform, jrg. 57, nr. 1, 1974, pp.<br />
1-27<br />
Midd<strong>en</strong>dorff, W.<br />
Geldraiib; Tatform<strong>en</strong> und T^teropfer; Teil 1/2<br />
Kriminalistik, nrs. 2-3, 1983
208 Literatuur<br />
Normandeau, A., R. Lanciault<br />
La carrière du voleurs<br />
Canadian Journal of Criminology, vol. 25, nr. 1, 1983, pp. 33-46<br />
Petersilia, J., P.W. Gre<strong>en</strong>wood, M. Lavin<br />
Criminal Careers of Habitual Fellons<br />
Santa Monica, Rand Corporation, 1977<br />
Polsky, N.<br />
Hustlers, Beats and Others<br />
Harmondsworth, P<strong>en</strong>guin Books, 1971 (oorspronkelijk 1967)<br />
Posner, J.<br />
On Sociology Chic; Notes on a Possible Direction for Symbolic Interactionism<br />
Urban Life, vol. 9, nr. 1, 1980, pp. 103-112<br />
Reftk<strong>en</strong>, H.<br />
Kriminologische Untersuchung<strong>en</strong> an Bankraiibern<br />
G&tting<strong>en</strong>, Verlag Otto Schwartz & Co., 1972<br />
Sagarin, E.<br />
Comm<strong>en</strong>tary on `Sociology Chic'<br />
Urban Life, vol. 9, nr. 1, 1980, pp. 120-124<br />
Sansone, L.<br />
Schitter<strong>en</strong> in de schaduw; overlevingsstrategieën, subcultuur <strong>en</strong> etniciteit van<br />
Creoolse jonger<strong>en</strong> uit de lagere klasse in Amsterdam 1981-1990<br />
Amsterdam, Het Spinhuis, 1992<br />
Schutnann, H.<br />
Amerikanisches Vorbild fiir Deutsche Bankiiberfálle<br />
Krimirialistik, vol. 23, nr. 10, 1968<br />
Servay, W., J. Rehm<br />
Bankraub aus Sicht der Títer; títerleit<strong>en</strong>de Faktor<strong>en</strong> bei Bankiiberfáll<strong>en</strong> auf<br />
Geldinstitute<br />
Wiesbad<strong>en</strong>, Bundeskriminalamt, 1986<br />
Shibutani, T.<br />
Improvised News. A Sociological Study of Rumor<br />
New York, The Bobbs-Merrill Company, Inc., 1966<br />
Shover, N.<br />
Structures and Careers in Burglary<br />
Journal of Criminal Law, Criminology, and Police Sci<strong>en</strong>ce, jrg. 63, 1972,<br />
pp. 540-549<br />
Spradley, J.P.<br />
Foreword. In: Robert S. Weppner (ed.), Street Etnography; Selected Studies of<br />
Crime and Drug Use in Natura] Settings<br />
Beverly Hills/London, Sage Publications, 1977, pp. 13-17<br />
Staring, R.H.J.M., G.J. Kroese<br />
E<strong>en</strong> kwestie van vertrouw<strong>en</strong>; daderonderzoek in gevang<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
Justitiële Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>, jrg. 17, nr. 9, 1991, pp. 112-140
Literatuur<br />
Sutherland, E.H., D.R. Cressey<br />
Principles of Criminology<br />
Chicago/Philadelphia/New York, J.B. Lippincott, 1960 (sixth edition)<br />
Sutherland, E.H.<br />
The Professional Thief<br />
Chicago/London, The University of Chicago Press, 1989 (oorspronkelijk 1937)<br />
Sykes, G.M., D. Matza<br />
Techniques of Neutralization; a Theory of Delinqu<strong>en</strong>cy<br />
American Sociological Review, vol. 22, 1957, pp. 664-670<br />
Symons, G.<br />
E<strong>en</strong> poging tot typologisering van de gewap<strong>en</strong>de roofovervaller<br />
Leuv<strong>en</strong>, Acco, 1988<br />
Theodorson, G.A., A.G. Theodorson<br />
A Modern Dictionary of Sociology<br />
New York etc., Barnes and Noble Books, 1979<br />
US Departm<strong>en</strong>t of Justice<br />
Bank Robbery<br />
Washington, Bureau of Justice Statistics Bulletin, 1984<br />
Vebl<strong>en</strong>, T.<br />
The Theory of the Leisure Class; an Economic Study of Institutions<br />
New York, Viking Press, 1945 (oorspronkelijk 1899)<br />
Veld<strong>en</strong>, P.G. van der, S. van der Burg, C.H.D. Steinmetz, J. van d<strong>en</strong> Bout<br />
Slachtoffers van bankovervall<strong>en</strong><br />
Utrecht, Instituut voor psychotrauma; Hout<strong>en</strong>, Bohn Stafleu Van Loghum, 1992<br />
Verrips, J.<br />
En bov<strong>en</strong> de polder de hemel; e<strong>en</strong> antropologische studie van e<strong>en</strong> Nederlands<br />
dorp 1850-1971<br />
Groning<strong>en</strong>, Wolters Noordhoff, 1978<br />
Walsh, D.<br />
Victim Selection Procedures Among Economic Criminals; the Rational Choice<br />
Perspective. In: D.B. Cornish, R.V. Clarke (eds.), The Reasoning Criminal;<br />
Rational Choice Perspectives on Off<strong>en</strong>ding<br />
New York/Berlin/Heidelberg/Tokyo, Springer Verlag, 1986, pp. 39-52<br />
Weiner, N.A.<br />
Viol<strong>en</strong>t Criminal Careers and `Viol<strong>en</strong>t Career Criminals'; an Overview of the<br />
Research Literature. In: N.A. Weiner, M.E. Wolfgang (eds.), Viol<strong>en</strong>t Crime,<br />
Viol<strong>en</strong>t Criminals<br />
Newbury Park/London/New Delhi, Sage Publications, 1989, pp. 35-138<br />
West, D.J., D.P. Farrington<br />
Who Becomes Delinqu<strong>en</strong>t? Second Rapport of the Cambridge Study in<br />
Delinqu<strong>en</strong>t Developm<strong>en</strong>t<br />
London, Heinemann Educational, 1973<br />
209
210 Literatuur<br />
Whyte, W.F.<br />
Street Corner Society; the Social Structure of an Italian Slum<br />
Chicago/London, University of Chicago Press, 1981 (third edition revised and<br />
exp<strong>en</strong>ded, oorspronkelijk 1943)<br />
Williams, T., E. Dunlap, B.D. Johnson, A. Hamid<br />
Personal Safety in Dangerous Places<br />
Journal of Contemporary Ethnography, vol. 21, nr. 3, 1992, pp. 343-374<br />
Zijlstra, T.<br />
Prev<strong>en</strong>tieve overvall<strong>en</strong>; scriptie in het kader van de cursus Inspecteur der<br />
Rijksrecherche, 1977
Bijlage 1: Sam<strong>en</strong>stelling begeleidingscommissie<br />
Voorzitter: mr. O.C.W. van der Ve<strong>en</strong>, Ministerie van Justitie<br />
Plv. voorzitter: mr. H.A. Holthuis, hoofdofficier van justitie<br />
Led<strong>en</strong>: mr. drs. A.L.R. Barneveld, Internationale Nederland<strong>en</strong> Bank<br />
mr. drs. P. van d<strong>en</strong> Eshof, C<strong>en</strong>trale Recherche Informatiedi<strong>en</strong>st<br />
drs. M. Grap<strong>en</strong>daal, <strong>WODC</strong><br />
G.J. van Meeter<strong>en</strong>, C<strong>en</strong>trale Recherche Informatiedi<strong>en</strong>st<br />
mr. L.P. Mol Lous, Ministerie van Justitie<br />
R.K. Oord, Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging van Bank<strong>en</strong><br />
D.J. Vledder, C<strong>en</strong>trale Recherche Informatiedi<strong>en</strong>st<br />
drs. C. Wiebr<strong>en</strong>s, <strong>WODC</strong><br />
mr. drs. J. van Wiering<strong>en</strong>, Ministerie van Justitie<br />
Adviser<strong>en</strong>de led<strong>en</strong>: F. Horbeek, RABO-bank<br />
drs. M. Mert<strong>en</strong>s, Mert<strong>en</strong>s & Partners
Bijlage 2: De drie typ<strong>en</strong>: overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong><br />
w' B2<br />
Achtergrond<br />
- opleidingsniveau ++ + +<br />
- legale arbeid in verled<strong>en</strong> +++ + +<br />
- (l<strong>en</strong>gte) criminele carrière - ++ +++<br />
Doel<strong>en</strong><br />
- opwinding<br />
- spel<br />
t+ +<br />
- (red)middel<br />
- smijt<strong>en</strong> met geld<br />
- bezitvergroting<br />
- aanvulling inkom<strong>en</strong><br />
++t<br />
- bevrediging van hebzucht<br />
- kortdur<strong>en</strong>d gebruik van goeder<strong>en</strong><br />
- verdediging (4.2)<br />
- wraak (4.2)<br />
- macht (4.2)<br />
- wreedheid (4.2)<br />
- prestige (4.2)<br />
+ +<br />
Voorbereiding <strong>en</strong> uitvoering overval<br />
- teamgrootte ) + +<br />
- teamsam<strong>en</strong>stelling op basis van:<br />
- vri<strong>en</strong>dschap ++(+) +(+) + ++<br />
- object - - ++<br />
- angst/onzekerheid - +++ -<br />
- objectkeuze op basis van:<br />
- buitverwachting (+) ++ +++<br />
- hoeveelheid personeel <strong>en</strong> klant<strong>en</strong> +++ ++ ++<br />
- beveiliging ++ ++ +<br />
- grootte +++ ++ +<br />
- ligging + ++ +++<br />
- keuze tijdstip op basis van:<br />
- buitverwachting + +++ +++<br />
- hoeveelheid personeel <strong>en</strong> klant<strong>en</strong> +++ + ++<br />
- beveiliging - ++ +++<br />
- ligging - ++ +++<br />
- voorbereiding overval + ++ +++<br />
' <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
2<br />
beginner<br />
3 professional<br />
p3
214 Bijlage 2<br />
2 P3<br />
W' B<br />
(Voorbereiding <strong>en</strong> uitvoering overval: vervolg)<br />
- spanning vooraf aan de overval +++ +++ ++<br />
- succesvol opdring<strong>en</strong> van definitie vervalsituatie + +(+) +++<br />
- gebruik van scanners + + ++<br />
- mate van bewap<strong>en</strong>ing + ++ +++<br />
- uitgeoef<strong>en</strong>d fysiek geweld - + + +<br />
- hoogte buit ++ + +++<br />
Na de overval<br />
- gebruik van meer dan één vluchtmiddel + ++ +++<br />
- vluchtmiddel gestol<strong>en</strong> of op valse naam gehuurd + ++ +++<br />
- op heterdaad gepakt ++ + +<br />
- doorslaan bij verhoor +++ ++ +<br />
- neiging door te gaan met overvall<strong>en</strong> na det<strong>en</strong>tie - ++ +<br />
- neiging door te gaan met andere criminele<br />
activiteit<strong>en</strong> - + ++<br />
Contact<strong>en</strong><br />
- mate van criminele contact<strong>en</strong> (+) ++ +++<br />
- b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong> van criminele contact<strong>en</strong> (+) +++ +++<br />
- contact<strong>en</strong> met overvallers (+) ++ ++t<br />
- stabiliteit overvallersteam ++ + +++<br />
- gebruik van criminele tipgevers (+) +t +<br />
- gebruik van `burger'-tipgevers + ++<br />
- toegang tot wap<strong>en</strong>s (+) t+ +++<br />
Norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong><br />
- gebruik materiële statussymbol<strong>en</strong> - +++ ++<br />
- neutralisatietechniek<strong>en</strong>:<br />
- ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van verantwoordelijkheid +++<br />
- ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van onrecht/schade + +++ +++<br />
- ontk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van het slachtoffer - + +<br />
- veroordel<strong>en</strong> van de veroordelers - + +<br />
- beroep op hogere loyaliteit<strong>en</strong> - - +<br />
- bereidheid tot meer instrum<strong>en</strong>teel geweld dan<br />
dreig<strong>en</strong> - +++ +++<br />
- afkeur<strong>en</strong> van het gebruik van expressief geweld +++ +++ +++<br />
- neerkijk<strong>en</strong> op legaal werk - +++ +++<br />
- liberale maatschappijvisie + +++ +++<br />
- afkeer van politie - - -<br />
- afkeer van justitie + +++ +++<br />
- gelijkheidsethos in team ++ +++ +++<br />
' <strong>wanhoop</strong>sovervaller<br />
z<br />
beginner<br />
3 professional
Lijst van sinds 1988 versch<strong>en</strong><strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> in de reeks<br />
ONDERZOEK EN BELEID van het Wet<strong>en</strong>schappelijk<br />
Onderzoek- <strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum<br />
Uitgave: Staatsuitgeverij<br />
1988<br />
80. Vervolging <strong>en</strong> Strafvordering bij Opiumwetdelict<strong>en</strong><br />
A. Rook; J.J.A. Essers<br />
81. Duurder recht, minder vraag?<br />
drs. A. Klijn; m.m. v. G. Paulides<br />
82. Schadevergoeding binn<strong>en</strong> het strafrecht<br />
M. Junger; T. van Hecke<br />
83. Vrouw<strong>en</strong> in det<strong>en</strong>tie<br />
M. Brouwers; M. Sampiemon<br />
84. Rechterlijke uitsprak<strong>en</strong> over de regeling van het gezag <strong>en</strong> de omgang bij<br />
scheiding<br />
dr. C. van der Werff,• drs. E.M. Naborn; m.m.v. B.J.W. Docter-Schamhardt<br />
85. Particuliere recherche: e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning van <strong>en</strong>ige ontwikkeling<strong>en</strong><br />
drs. A. B. Hoog<strong>en</strong>boom<br />
86. E<strong>en</strong> blik op de toekomst van de CRI: verslag van e<strong>en</strong> onderzoek bij politie <strong>en</strong><br />
Op<strong>en</strong>baar Ministerie<br />
drs. E. G. M. Nuijt<strong>en</strong>-Edelbroek; drs. A. Slothouwer<br />
87. Het winkelc<strong>en</strong>traproject: prev<strong>en</strong>tie van kleine criminaliteit<br />
drs. J.C. Colder; m.m.v. drs. E.G.M. Nuijt<strong>en</strong>-Edelbroek<br />
88. Schadevergoeding door het Schadefonds of door de dader: het oordeel van het<br />
slachtoffer<br />
mr. drs. C. Cozijn<br />
Uitgave: Gouda Quint bv<br />
1989<br />
89. Ik zal e<strong>en</strong>s ev<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> naar zijn naam: voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> legitimatieplicht<br />
dr. G.J. Veerman; G. Paulides; dr. E.J. Hofstee<br />
90. Deviant gedrag <strong>en</strong> slachtofferschap onder jong<strong>en</strong>s uit etnische minderhed<strong>en</strong> 1<br />
M. Junger; M. Zeilstra<br />
91. Winkeldiefstal in Europees perspectief. E<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>d onderzoek in<br />
Amsterdam, Zi rich <strong>en</strong> Mi nch<strong>en</strong><br />
P. Kapteyn<br />
92. Groepscommandant<strong>en</strong> bij de Rijkspolitie. E<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong>d onderzoek naar hun<br />
werk <strong>en</strong> werkbeleving<br />
drs. J.L. van Emmerik<br />
93. Scheidingsmanier<strong>en</strong>. Het Buro Echtscheiding Groning<strong>en</strong> als experim<strong>en</strong>t in<br />
multidisciplinaire vroeghulp<br />
drs. E.G.A. Hekman; drs. A. Klijn
216 Versch<strong>en</strong><strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> Onderzoek <strong>en</strong> Beleid<br />
94. Operationeel vreemdeling<strong>en</strong>toezicht in Nederland<br />
drs. M.M.J. Aalberts<br />
95. Tbs <strong>en</strong> recidive. E<strong>en</strong> vervolgstudie naar de recidive van ter beschikking<br />
gesteld<strong>en</strong> van wie de maatregel is beëindigd in de periode 1979-1983<br />
drs. J.L. van Emmerik<br />
96. Twee jaar bestuurdersaansprakelijkheid volg<strong>en</strong>s de WBA <strong>en</strong> de WBF. Verslag<br />
van e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>d onderzoek<br />
mr. drs. C. Colijn<br />
97. Halt: e<strong>en</strong> alternatieve aanpak van vandalisme. Eindrapport van e<strong>en</strong> evaluatieonderzoek<br />
naar Halt-project<strong>en</strong><br />
drs. M. Kruissink; drs. C. Verwers<br />
1990<br />
98. Hulp aan slachtoffers van ernstige misdrijv<strong>en</strong>. Effect<strong>en</strong> van slachtofferhulp <strong>en</strong><br />
primaire opvang<br />
Carl. H.D. Steinmetz<br />
99. De Kwartaalkursus <strong>en</strong> recidive. E<strong>en</strong> onderzoek naar de effect<strong>en</strong> van het<br />
experim<strong>en</strong>t Kwartaalkursus<br />
P.H. van der Laan; A.A.M. Essers<br />
100. Ontwikkeling van de jeugdcriminaliteit: periode 1980-1988<br />
dr. J. Junger-Tas; drs. M. Kruissink<br />
101. Informatieverschaffing <strong>en</strong> schadebemiddeling door de politie. Evaluatieonderzoek<br />
van e<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>t bij slachtoffers van misdrijv<strong>en</strong> in Alkmaar <strong>en</strong><br />
Eindhov<strong>en</strong><br />
drs. M. L Zeilstras drs. H. G. van Andel<br />
102. Over regels <strong>en</strong> appèl. De conflictopwekk<strong>en</strong>dheid van artikel 57 AAW<br />
mr. H.R. Schimmel; dr. G.J. Veerman<br />
103. Misdaadonderneming<strong>en</strong>. Ondernem<strong>en</strong>de misdadigers in Nederland<br />
dr. P. C. van Duyne; drs. R. F. Kouw<strong>en</strong>berg; mr. G. Romeijn<br />
104. Werk<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> onderzoek naar werksituatie <strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> van<br />
p<strong>en</strong>it<strong>en</strong>tiair inrichtingswerkers<br />
drs. M.M. Kommer<br />
1991<br />
105. Initiation and continuation of a criminal career. Who are the most active and<br />
dangerous off<strong>en</strong>ders in the Netherlands?<br />
C.R. Block; C. van der Werf<br />
106. Politie <strong>en</strong> milieuwethandhaving<br />
drs. E.A.I.M. van d<strong>en</strong> Berg; drs. W. Wael<strong>en</strong><br />
107. Achtergrond<strong>en</strong> van delinqu<strong>en</strong>t gedrag onder jong<strong>en</strong>s uit etnische minderhed<strong>en</strong><br />
II<br />
dr. M. Junger; drs. W. Polder<br />
108. Voorlichting over vandalisme doorgelicht. Evaluatie-onderzoek van e<strong>en</strong><br />
grootschalige voorlichtingscampagne <strong>en</strong> studie naar (on)mogelijkhed<strong>en</strong> van<br />
voorlichting<br />
mr. drs. R.F.A. van d<strong>en</strong> Bedem; m.m. v. E. C. van d<strong>en</strong> Heuvel, H. Schelling,<br />
A. Schiewold
Versch<strong>en</strong><strong>en</strong> rapport<strong>en</strong> Onderzoek <strong>en</strong> Beleid 217<br />
109. Criminaliteitsprev<strong>en</strong>tie onder allochton<strong>en</strong>. Evaluatie van e<strong>en</strong> project voor<br />
Marokkaanse jonger<strong>en</strong><br />
drs. G.J. Terlouw; m.m. v. drs. G. Susanne<br />
110. Het gerechtelijk vooronderzoek in woord <strong>en</strong> daad<br />
dr. C. van der Werf ; dr. M. W. Bol; m. m. v. B.J. W. Docter-Schamhardt<br />
111. Aansprakelijkheid op grond van de Wet Bestuurdersaansprakelijkheid bij<br />
Faillissem<strong>en</strong>t<br />
mr. drs. C. Cozijn<br />
112. Evaluatie-onderzoek jeugdreclassering: de effectmeting<br />
drs. E. C. Spaans; drs. L. Doornhein<br />
113. Vuurwap<strong>en</strong>criminaliteit in het vizier. E<strong>en</strong> onderzoek bij politie <strong>en</strong> justitie<br />
drs. M. Kruissink,• m.m.v. drs. R. F. Kouw<strong>en</strong>berg<br />
114. Prejop. E<strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tieproject voor jonger<strong>en</strong> met politiecontact<strong>en</strong> in Amsterdam<br />
drs. L. Bo<strong>en</strong>dermaker; drs. S.M. Schneider<br />
115. De economie van het drugsbestaan. Criminaliteit als expressie van lev<strong>en</strong>sstijl<br />
<strong>en</strong> loopbaan<br />
drs. M. Grap<strong>en</strong>daal; drs. Ed. Leuw; mr. drs. J.M. Nel<strong>en</strong><br />
1992<br />
116. SchadebemiddelingsprojectMiddelburg<br />
mr. T. van Hecke; drs. J. Wemmers<br />
117. Prev<strong>en</strong>tiestrategieën in de praktijk. E<strong>en</strong> meta-evaluatie van criminaliteitsprev<strong>en</strong>tieproject<strong>en</strong><br />
drs. W. Polder; drs. F.J. C. van Vlaarding<strong>en</strong><br />
118. Moeilijk plaatsbare jonger<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> onderzoek naar plaatsing<strong>en</strong> <strong>en</strong> poging<strong>en</strong> tot<br />
plaatsing in tehuiz<strong>en</strong> van OTS-pupill<strong>en</strong> in de leeftijd van 12 tot 17 jaar<br />
P.H. van der Laan; C. Verwers; A.A.M. Essers<br />
119. Ontwikkeling van de jeugdcriminaliteit <strong>en</strong> de justitiële jeugdbescherming:<br />
periode 1980-1990<br />
dr. J. Junger-Tas; drs. M. Kruissink; dr. P.H. van der Laan<br />
120. Politie, partners <strong>en</strong> milieu. Woord<strong>en</strong> <strong>en</strong> dad<strong>en</strong><br />
drs. E.A.I.M. van d<strong>en</strong> Berg; drs. A. Hahn; m.m. v. drs. R.F. Kouw<strong>en</strong>berg,<br />
drs. W. Wael<strong>en</strong><br />
121. Evaluatie van de Alcohol Verkeer Cursuss<strong>en</strong><br />
Ed. Leuw; M. Brouwers<br />
1993<br />
122. Veel voorkom<strong>en</strong>de criminaliteit op de Nederlandse Antill<strong>en</strong><br />
J.M. Nel<strong>en</strong>; J.J.A. Essers<br />
123. Politie <strong>en</strong> op<strong>en</strong>baar ministerie teg<strong>en</strong> rass<strong>en</strong>discriminatie. Over de naleving van<br />
richtlijn<strong>en</strong><br />
dr. M. W. Bol; B.J. W. Docter-Schamhardt<br />
124. <strong>Prestige</strong>, <strong>professie</strong> <strong>en</strong> <strong>wanhoop</strong>. E<strong>en</strong> onderzoek onder gedetineerde overvallers<br />
G.J. Kroese; R.H.J.M. Slaring
Sedert 1965, het jaar van de eerste bankoverval in Nederland, is het<br />
aantal overvall<strong>en</strong> op commerciële object<strong>en</strong> sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Toch<br />
is relatief weinig bek<strong>en</strong>d over de achtergrond van de daders, de<br />
situaties waarin zij verker<strong>en</strong> t<strong>en</strong> tijde van hun delict <strong>en</strong> de keuzes die<br />
ze mak<strong>en</strong> vóór, tijd<strong>en</strong>s <strong>en</strong> na de overval. In dit rapport wordt aan de<br />
hand van uitvoerige gesprekk<strong>en</strong> met 43 gedetineerde overvallers e<strong>en</strong><br />
beeld geschilderd van drie typ<strong>en</strong> dader. Naast de voorbereiding,<br />
uitvoering <strong>en</strong> vlucht, wordt ingegaan op de criminele carrières van de<br />
verschill<strong>en</strong>de overvallers, de doel<strong>en</strong> die zij nastrev<strong>en</strong>, hun<br />
ideeënwereld, hun onderlinge verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> de binding<strong>en</strong> die zij<br />
hebb<strong>en</strong> met `burgers'.<br />
ISBN 90-387-0129-2<br />
9 "789038