Th&ma 2022-2

TH MA 2-22
Publiceren zonder drempels
Hoofdredactioneel
Kritische vragen
O
ptimisten denken dat we van de covid-19-pandemie
belangrijke lessen zullen leren, over hoe we
voortaan met zulke wereldwijde epidemieën het
beste omgaan en ons beter voorbereiden. Maar
ook in allerlei ander opzicht zou het een leerzame tijd
kunnen zijn geweest. In de afgelopen twee jaar zijn er
ruim 200.000 covid-19-artikelen gepubliceerd, waarvoor
de nodige ruimte werd vrijgemaakt op platforms en in
tijdschriften. Kwaliteitsbeoordelingen (peerreview) werden
spoedshalve ingekort en grote uitgevers maakten de goedgekeurde
artikelen voor iedereen dadelijk en zonder drempels
toegankelijk. Veel vaker dan gewoonlijk maakten onderzoek(st)ers
hun stukken meteen (als preprint) openbaar,
voorafgaande aan het beoordelingsproces. Zoals ze in de
wis- en natuurkunde al jarenlang gewend zijn.
Gedreven door het belang van de zaak en dankzij de flexibiliteit
van het papierloze, digitale publiceren bleek dit allemaal
mogelijk.
Optimisten denken dat hiermee een trend is ingezet naar
sneller en op groter schaal drempelloos (open access) publiceren,
zodat iedereen zo snel mogelijk kennis kan nemen
van onderzoekresultaten, zowel met als zonder collegiaal
kwaliteitskeurmerk.
Sceptici vrezen bij zo’n snelle vloedgolf van wetenschappelijke
artikelen voor een gemiddeld genomen lagere kwaliteit,
vooral voor minder artikelen die eerdere studies toetsen en
vergelijken, en die kritisch voortbouwen op de resultaten
van eerder onderzoek. Ze denken dat het zeer de vraag is
of onderzoekgroepen voor dat type studies tijd vrijmaken.
Hoewel het nog aan de vroege kant is voor een gefundeerd
oordeel, lijkt het beperkte aantal (<200) teruggetrokken artikelen
de sceptici gelijk te geven.
De toonaangevende internationale uitgevers gebruiken
graag grote getallen om te demonstreren dat het prima
gaat met wetenschappelijk publiceren. Werden er 25 jaar
geleden wereldwijd zo’n 1 miljoen artikelen gepubliceerd,
in 2021 waren dat er meer dan 3,5 miljoen. De helft daarvan
in enige vorm van open access. En dan te bedenken dat het
overzicht waaraan ik deze cijfers ontleen niet volledig is.
Titels als Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte,
Lampas, tijdschrift voor classici, Kwalon, tijdschrift voor
kwalitatief onderzoek of Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor
Palliatieve Zorg ontbreken. Omdat het overzicht zich beperkt
tot hetgeen internationaal relevant is en als maatstaf daarvoor
de Engelse taal, of tenminste de beschikbaarheid van
Engelstalige samenvattingen en titels gebruikt.
Deze observaties nodigen uit tot kritische vragen. Wordt het
niet hoog tijd om bij de almaar groeiende productie nadrukkelijker
aandacht en ruimte te vragen voor kwaliteit en (zelf)
kritiek? Ontstaat er door het overwicht van Angelsaksische
uitgeefbedrijven met hun criteria en doelstellingen niet een
ongewenste monocultuur met te weinig ruimte voor andere
culturen en taalgebieden? Weerspiegelt de heersende internationale
praktijk van wetenschappelijk publiceren niet veel
te sterk de agenda en de strategie van de ongeveer duizend
onderzoekuniversiteiten, zonder ruimte te maken of te laten
voor universiteiten met een ander profiel? Om nog maar te
zwijgen van het gevaar dat de talloze beroepsbeoefenaren
die buiten de academie werkzaam zijn, letterlijk buitengesloten
zijn – verstoken van drempelloze toegang tot de digitale
academische bibliotheken.
Met andere woorden, er is meer dan voldoende reden om
het niet te laten bij felicitaties voor de continue groei van
wetenschappelijke productie. Vandaar dit themanummer
over wetenschappelijk publiceren. De essentiële functie
daarvan behoeft nauwelijks toelichting. De beoefening
en ontwikkeling van de wetenschap berusten immers in
hoge mate op (onderlinge) communicatie van haar beoefenaren.
Of het nu gaat om leerboeken en inleidende
En dan te bedenken dat
het overzicht waaraan
ik deze cijfers ontleen
niet volledig is
4