Th&ma 2022-2

Publiceren zonder drempels
TH MA themahogeronderwijs.org
Voor Robert-Jan Smits is de strijd om open access een morele zaak: kennis die met belastinggeld is vergaard dient
voor iedereen beschikbaar te zijn. ‘Ik heb nooit de confrontatie met de uitgevers gezocht. Ik heb wel gezegd:
hoe dan ook gaan we de regels veranderen.’
Elma Drayer
S
ommigen, zegt hij, bekijken de kwestie van de financiële
kant. ‘Die vinden het absurd hoeveel geld we
kwijt zijn voor de dure tijdschriftabonnementen van
die vijf grote uitgevers. Voor mij is het veel meer een
principezaak. Met belastinggeld gegenereerde kennis moet
meteen beschikbaar zijn voor de samenleving – punt uit.
Die moet je niet achter betaalmuren opsluiten zodat alleen
de happy few erbij kunnen.’
Robert-Jan Smits, bestuursvoorzitter van de TU/e, de Technische
Universiteit Eindhoven, wil graag uitleggen waarom
open access hem zo na aan het hart ligt.
Hoe bent u betrokken geraakt bij dit thema?
‘Ik heb heel lang bij de Europese Commissie gewerkt, altijd
op het gebied van onderzoek en innovatie. Op een gegeven
ogenblik stelden we onszelf de vraag: al dat geld dat we toekennen,
zo’n 10 miljard euro per jaar, wie heeft er toegang
tot de kennis die we zo genereren? Toen ben ik me daarin
gaan verdiepen en zo kwam ik in aanraking met de open
access movement. We concludeerden dat het absurd is dat die
kennis gegenereerd met belastinggeld grotendeels achter
betaalmuren verdwijnt. Dat is niet goed voor de wetenschap,
niet goed voor de innovatie, daar is niemand bij gebaat.
Zo zijn we vanuit Brussel beleid gaan ontwikkelen. Aanvankelijk
– tien, vijftien jaar geleden – was de regel: als je een
grant krijgt van de Europese Commissie, word je gevraagd
om waar mogelijk in open access te publiceren. Geleidelijk
trokken we de teugels strakker aan. Nu is het zo: als je geld
vanuit Brussel krijgt voor onderzoek, dan móét je in certified
high quality openaccesstijdschriften publiceren.’
Anders krijg je geen cent meer?
‘Inderdaad, het is een verplichting. Vrijwilligheid werkte
niet. Die teugels zijn aangehaald omdat het systeem van
scientific publishing zo knap en slim in elkaar zit, met de
koppeling aan de journal impact factor. De academische
wereld heeft zich in dat spinnenweb laten manoeuvreren,
waarbij het niet alleen gaat om de publicaties, maar ook om
prestige en rankings. Het is een labyrint waar bijna iedereen
uit wil, maar niet uit kán. Want als jij niet meer in die tijdschriften
publiceert, dan maak je geen carrière binnen jouw
organisatie. Op zeker moment realiseerde ik me in Brussel
dat ik op nationaal niveau steun moest zoeken. Toen heb ik
geprobeerd een brede coalitie bij elkaar te brengen van funding
agencies: onder meer NWO (Nederlandse Organisatie
voor Wetenschappelijk Onderzoek), de Britse en de Franse
NWO, de Bill & Melinda Gates Foundation, de Welcome
Trust. Waarom was dat belangrijk? Welnu, overal waar ik
kwam kreeg ik te horen: we willen wel, maar alleen als
anderen ook meedoen. Uiteindelijk had ik een stuk of veertien
organisaties op één lijn en konden we op 4 september
2018 Plan S lanceren.’ (Zie ook kader – ED.)
De S uit Plan S
In zijn dit jaar verschenen boek Plan S for
Shock (geschreven met Rachael Pells) doet
Robert-Jan Smits een fraaie onthulling.
‘Bij de presentatie van het plan op 4 september
2018 kreeg ik meteen heel veel vragen over die
S. Onvoorstelbaar was dat, we gingen echt viral.
Ik heb toen in de gauwigheid gezegd dat de S
verwijst naar Science, Shock, Solution en Speed.
Dat kwam terecht in The Economist en in de
Financial Times, ik liet het maar zo. In werkelijkheid
was het heel anders gegaan. Ik had op mijn
computer een file voor het plan aangemaakt die
ik snel een naam moest geven. Open Access
Plan of zoiets was niet echt pakkend. Dus nam
ik de S van mijn eigen achternaam. Zo komen
die dingen tot stand.’
Plan S for Shock: Science. Shock. Solution.
Speed verscheen bij de Londense uitgeverij
Ubiquity Press en is gratis te downloaden via
ubiquitypress.com.
7