Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
miljøhistorie: andre tekster<br />
klimahistorie<br />
frå den vesle istida<br />
Øyvind Norli, klimaforskar og Dr. philos, UiO<br />
Under Den vesle istida (ca. 1550–ca 1850) dekte breane eit større areal enn nokon gong sidan den siste store nedisinga<br />
av landet. Somme stader var det temmeleg dramatisk då breen la seg over beitemark og til og med hus gjekk<br />
med. Kva var det eigentleg som hende og kva var årsaka? Dette er ikkje heilt lett å svara på, for kjennskap til det norske<br />
klimaet i denne perioden er heller mager. Bruk av gardsdagbøker i klimaforskinga kan gje noko av svaret så langt<br />
denne kjelda går attende i tid, det vil seia til tidleg 1700-tal. Eg viser rekonstruksjonar av temperaturen gjennom tal<br />
og grafiske framstillingar for dermed å gjera informasjonen presis. Vidare viser eg eksempel på kva kaldt klima hadde<br />
å seia for folk som måtte greie seg med det som jorda gav. Dette gjer eg også for å skape interesse mellom historikarar<br />
då eit samarbeid mellom dei to faggreinene kan opne for ny kunnskap om denne perioden.<br />
Gardsdagbøker som historisk kjelde<br />
Også før tvungen opplæring i lesing og skriving var gjennomført<br />
i Noreg i 1739, var norske gardbrukarar i ikkje liten grad i stand<br />
til å lesa og skrive. 1 Somme av dei førde dagbøker der arbeidet på<br />
garden vart notert. Det er mest vanleg å kalle slike skrifter for<br />
bondedagbøker, men eg likar helst å bruke nemninga gardsdagbøker<br />
som er ei meir dekkjande nemning. Rett nok er det så at<br />
dagbøkene oftast er skrivne av bønder på dei største gardane, men<br />
husmenn og småbrukarar kunne føre dagbøker, til dømes Anders<br />
Groven på småbruket Groven i Rissa.<br />
Den mest vanlege, verdslege boka på gardane var almanakken.<br />
Der vart ekstra blad festa mellom dei trykte sidene, slik at det<br />
vart betre rom for noteringar. Dermed var kalender og dagbok eitt<br />
dokument, eit praktisk tidsregister for skribenten og sikkert også<br />
i mange tilfelle for andre på garden. Dagbøkene var til personleg<br />
bruk og var dermed på ingen måte grunnlag for skattlegging. Noteringane<br />
var som regel skrivne svært nær inntil hendingane, som<br />
også er vel daterte. Dermed må gardsdagbøkene reknast for å vera<br />
svært pålitelege kjeldeskrift.<br />
Dei vanlegaste noteringane i gardsdagbøkene gjeld fødsel og død,<br />
arbeidet på garden, prisar på varer og arbeidskraft i form av lønningslister<br />
(for dei store gardane). For klimatologen er informasjon<br />
om starten på skurden viktigast saman med direkte vêropplysningar,<br />
som også er vanlege i bøkene.<br />
Samanhengen mellom sommartemperatur<br />
og starten på skurden<br />
Ved hjelp av informasjonen i gardsdagbøkene er det mogleg å re-<br />
konstruere sommartemperaturen, eller rettare sagt temperaturen<br />
i den tida kornet veks og mognast. Samanhengen byggjer på at<br />
mogningstida for korn er avhengig av temperaturen, di høgare<br />
sommartemperatur di tidlegare skurd. Dette er triviell kunnskap<br />
for kvar ein kornbonde, men nærare gransking av denne samanhengen<br />
gjev heller forbløffande resultat (figur 1).<br />
Det viser seg at samvariasjonen mellom sommartemperaturen<br />
og starttidspunktet på skurden er svært fast og gjev ein korrelasjonskoeffisient<br />
på omkring -0.9, slik som til dømes for garden<br />
Øyrønningen i Trøndelag (figur 1). Tilsvarande resultat får ein<br />
også andre stader når ein brukar ein sesong som er tilpassa vekstsyklusen<br />
for kornet. For fjellbygdene og stader nordafor den 62.<br />
breiddegraden er det sesongen mai – august som er best tilpassa,<br />
men for låglandet sønnafor den breiddegraden er det sesongen<br />
april – august.<br />
Alternativt til metoden med skurddato kan ein bruke direkte vêropplysningar<br />
frå gardsdagbøkene. Ein tolkar då opplysningane<br />
etter ein relativ skala eller indeks. Særleg har ein skala på 7 intervall<br />
vunne innpass. 2 Han går frå -3 til +3 der ekstremt kaldt<br />
vêr blir markert med -3, og ekstremt varmt med +3, medan 0<br />
er det nøytrale. Indekseringa gjer det mogleg å kalibrere skalaen<br />
etter meteorologiske observasjonar. Metoden har vore prøvd<br />
her i landet av Kastellet, 3 Lundstad 4 og av Wishman 5 . Lundstad<br />
kunne vise med grunnlag frå ei gardsdagbok frå Åker nær Hamar<br />
at dei to metodane gav samsvarande resultat, i alle fall over ei<br />
viss tid. Metoden har den føremonnen at han kan brukast året<br />
rundt avhengig av kor ofte dagboka inneheld vêrobservasjonar,<br />
medan ulempa er at det er vanskeleg ved denne metoden åleine å<br />
bestemme trendane i klimaet sikkert.
Change language