Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
46 andre tekster<br />
nicolai wergeland:<br />
Ein dansk-norsk kritikar<br />
tek bladet frå munnen<br />
Øystein Idsø Viken, masterstudent i historie ved UIO<br />
Under det eineveldige regimet i Danmark-Noreg var ytringsfridomen skarpt innsnevra, med potensielt hard<br />
straff om ein fekk prenta injurierande utsegn. Samfunnskritiske kommentarar måtte såleis pakkast in i eit lojalistisk<br />
språkpapir, med ein retorikk som ikkje gjekk ut or ei kongstru framtoning. Nicolai Wergeland si ”historiske<br />
skisse” kalla ”En sandfærdig Beretning om Danmarks politiske Forbrydelser imod Kongeriget Norge fra<br />
Aar 955 indtil 1814”, utgjeven i 1816, er derimot eit døme på korleis tonen i det postunionelle norske ordskiftet<br />
hadde fått ein ny klang.<br />
I 1811 hadde Wergeland fått prenta eit pris-<br />
skrift, kalla Mnemosyne, som gjaldt spørsmålet<br />
om opprettinga av eit universitet i Noreg. Her<br />
hadde han argumentert for at det var staten sin<br />
plikt å oppretta eit norsk universitet, og kome<br />
med merkantilistiske polemiske utsegn om<br />
statsmakta si favorisering av det danske riket<br />
overfor for det norske. 1 Wergelands opposisjonelle<br />
ytringar vart i den absolutistiske staten i<br />
følgje Kåre Lunden sannsynlegvis tålt av di han<br />
vart utgitt gjennom ein mektig kollektiv aktør,<br />
det nyoppretta ”Kgl. Selskab for Norges Vel”,<br />
eit institusjonalisert, permanent organ der nasjonen<br />
sin vilje (...) ”kunne komme til uttrykk.” 2<br />
Wergeland måtte likevel ta eit omhyggelig<br />
omsyn til ettersensuriske konsekvensar, og<br />
ordlyden i teksten er prega av forsiktige formuleringar<br />
og retoriske krumspring. Dei politisk<br />
dissidentiske meiningane i Mnemosyne let seg<br />
såleis først og fremst finna gjennom ei positi-<br />
vering av kritikken i pliktmoralske utsegn som:<br />
”Dersom det Retfærdige tillige er politisk rigtigt,<br />
da er det ogsaa politisk rigtig, at Norge seer et<br />
Universitet i sit skjød.” 3<br />
Etter opphevinga av unionen fall naturleg nok<br />
sensuren mot kritikk av den dansk-norske<br />
staten bort, og ein trong ikkje lenger spara på<br />
krutet. Nicolai Wergeland var ein av dei som<br />
tok bladet frå munnen, og stilte den danske<br />
statsmakta til rekneskap for avgjerdene ho<br />
hadde tatt overfor Noreg. Så gjaldt ikkje berre<br />
i den 400 år lange unionstida, men òg dei 400<br />
åra før det. Hadde Wergeland før sjølvstendet<br />
tuna ned ordbruken, sto han derimot no på<br />
full guffe. Personifiseringa av den dansk-nor-<br />
ske unionsinngåinga, Erik av Pommern, blir av<br />
Wergeland til dømes kalla ”den onde og uduelige<br />
Regent”. 4 Norske regentar før unionstida blir<br />
tilsvarande trukke fram som ”gode” og rettvise,<br />
trass i at deira handlingar tidvis er av like brutal<br />
karakter som dei danske; skilnaden ligg i den<br />
høviske framferda. Noregs rolle under unionen<br />
blir vidare omtalt som verre enn eit lydrike, i det<br />
det har vore underlagt ”slavemæssigen et andet<br />
Rige”. 5 Trellskap har derimot nordmennene<br />
fornekta seg, viser Wergeland her til, i det han<br />
med patriotisk ordlag trekk fram dei overlegne<br />
norske militære kvalitetane, særleg i forhald til<br />
dei danske.<br />
Væpna med empiriske prov for Noregs slagmessige<br />
overmakt går Wergeland så til sin eigen<br />
kamp mot danskane, den her gongen av<br />
historiografisk karakter: ”Fra de ældste Tider af<br />
har Norge reddet Danmark i dets største Farer”,<br />
slær han fast. 6 Dei danske historisk grunna<br />
påstandane om Noregs fordelar av unionen<br />
kallar han ”Elendigt Snak! Ussel Herlighed med<br />
deres Trudsel!”. 7 Sjølv om ordlaga her er harde,<br />
er det ikkje tala om ei ekstrem radikalisering av<br />
retorikken. Wergeland hadde òg før unionsoppløysninga<br />
tala om korleis Danmark kunne<br />
”berige sig med Ære og Velstand paa sin Tvillingbroders<br />
Bekostning”. 8 Ei av årsakene til at<br />
Wergeland kunne koma med slike utsegn òg<br />
under sensuren kan nok ha vore at det meir<br />
tente som argumentering for staten sitt beste<br />
enn som faktisk kritikk av statsmakta.<br />
Det er når ein kjem til ytringar av direkte politisk<br />
karakter at toneskiftet blir mest framtredande.<br />
I 1811 hadde Wergeland argumentert mot<br />
urettferda i den økonomiske skeivfordelinga<br />
mellom rika, ut i frå eit konsekvensmoralsk<br />
grunngjeving om likebyrdes fordeling mellom<br />
dei to statsdelane. Det som før hadde vore<br />
sentralisering til fordel for Danmark, vart etter<br />
statsoppløysinga omtala som eit ran til ulempe<br />
for Noreg. Wergeland sett opp ei punktvis liste<br />
over korleis ”Danmark paa alle Maader har<br />
beriget sig paa Norges Bekostning”, og utbasunerar<br />
korleis dette har vore ei viljeshandling<br />
til spott og spe overfor Noreg: ”[M]an vilde (...)<br />
at vi skulde føle det, ret inderlig føle, at det nu<br />
var kommen saa vidt med os, at vi af selv vare<br />
intet, men alt af og ved Danmark”. 9 Målet ved<br />
ressursutbyttinga blir med andre ord ikkje lenger<br />
berre omtala som å gjera seg sjølv rik, men<br />
i seg sjølv å utøva urett på den andre parten,<br />
direkte sadisme: ”Ja, for at ikke lade nogen<br />
Forbrydelse uøvet imod dette ulykkelige Folk<br />
og Land, skammede man sig ikke engang ved<br />
Kirkeran og Helligdommens Plyndring.” 10<br />
Ein Forbrydelse krev automatisk ein forbrytar.<br />
På dette punktet skimtar ein tydeleg ei forandring<br />
i Wergelands penn i den postunionelle<br />
perioden. Der den økonomiske skeivskapen<br />
før skuldast egoistisk griskheit frå ”den danske<br />
bror”, som kongen i all si rettferd kunne retta<br />
opp, er skuldansvaret no direkte plassert i dei<br />
monarkiske hender. Kritiske utsegn overfor<br />
statsleiaren i eit autarki kan vera ein risikosport<br />
av det ekstreme slaget, og Wergelands aktør-
Change language