StÃƒÂ¸lar og stÃƒÂ¸lsdrift StÃƒÂ¸lar og stÃƒÂ¸lsdrift

More documents

Recommendations

Info

Byggeskikk - husa på stølen - samarbeid Heller med oppmuring nord for krokavatn, Ullensvang. Foto: Hordaland fylkeskommune Lafta utløe med open gauk. Eigar: Svein Håkon Tesdal, Bordalen, Voss Arkivfoto FMLA Båtstø på veg frå Kinsarvik til stølen Gryting, Hardangarvidda. Foto: Reidulv Gald 16 Skikken med å leggje stølane i klynge kjem truleg frå at tuna også låg i klynge. Denne skikken med å plassere i grupper er lik i begge fylka mens det er ein del lokale variasjonar i planløysingane på husa og bruken av materialar. Det er mykje som tyder på at det er byggeskikken frå mellomalderen som går att i dei samansette planløysingane: eldhus, opphaldsplass og lagerrom, og at ein finn denne delte planløysinga også på stølane. Nemninga skut eller skot finn ein i ulike distrikt og har same funksjon som eldhuset på garden. Enten er skotet eller skuten bygd inntil ein tømra kjerne eller inntil eit mura sel. Spesielt på Hardangervidda kan skuten vere skilt ut som eige hus med eigen inngang. Som i eldhuset var det grue i skuten/skotet og det var arbeidsplassen for budeia. Der koka, ysta eller vaska ho, tørka og lagra ved, mjølka kyr/geit og hadde senga si der, mens selet vart nytta til lagerplass for avdråtten og til å oppbevare mat og klede for dei som budde på stølen. I nyare tid gjekk ein bort frå denne plandelinga og selet gjekk over til å vere både lager- og soveplass og det vart sett inn omn mens skotet framleis var arbeidsplassen. På Voss var det vanleg med tredelt planløysing under same tak. Eit lite mjølkesel utan vindauge til lagring av mjølkeprodukt, skut med grue eller omn og lagerplass for ved, og eit sel til buplass. I Nordfjord og andre regionar var todeling med sel og skot i same bygg det vanlege. I nokre høve kunne ein finne små, frittståande, ystehus og ostebuer for lagring av avdrått. På nokre stølar var det ”sameigesel” som alle budeiene i stølslaget budde i. Kvar budeie hadde eigen skut eller ystehus med kokeplass og seng til besøkjande eller når det var stølshelg. I Gloppen var eit sel innreidd med ei felles seng med plass til ni budeier og ei enkelseng til den eldste budeia som passa på at dei ikkje forsov seg. Bøndene delte i nokre høve på stølshus eller bygde i hop under same tak, spesielt når dei hadde få kyr/geiter. Bøndene leigde óg ei felles budeie som i tillegg kunne ha leigekyr for å fylle dagen. I eitt høve hadde ei budeie sju buskapar med ei til tre kyr i kvar. Ho måtte ha eigne kjerald til kvar buskap og halde rekning med mjølkemengda. Det var sers arbeidskrevjande når ho skulle kinne og yste små slumpar. Ho måtte derfor slå saman tilmålt mjølk frå fleire buskapar for å fylle kinna eller ystekjelen, elles vart den for gamal og sur. Det var elles vanleg at brukarane i same tunet eller grenda hadde støl i lag. Dei danna stølslag og det var både skrivne og uskrivne reglar om korleis dei ulike tiltaka skulle gjennomførast. Ein person, ofte med autoritet, passa på at reglane for laget vart følgde og tok initiativ når dugnadsarbeidet skulle gjerast, og å fastsetje dagen for buføring. Han passa på når snøen var gått frå fjellstølen og om beitene var komne i vokster. Det var også reglar for kor mange leigekyr den enkelte gard kunne ta med utanom sine eigne for
Løypestreng med strammetrommel. Det vart brukt trekrokar eller trinser til å sende høy- eller kjervbører på strengen. Mjølka vart firt ned ved hjelp av løpekatt, trekkline og handdrive spel med brems. Foto: Reidulv Gald Børatoget var laga av tre tottar av lindebast. Lengda på toget var ca. 6 famnar og det var lagd dobbelt. Hogda var laga av einer og festa midt på toget. Hogda var brukt til å snøre saman børa etter at toget var tredd inn på skuldrane. Fem hesjegolv i kvar høybør var vanleg (ca. 40 kg). Foto: AP Vallevik, Hordaland fylkeskommune å unngå for stort beitepress. Leigekyr var kyrne til kårfolk, husmenn og andre med ei eller to kyr. Det vart også bestemt kva område buskapen skulle beite. I mange stølsområde var det sparsamt med skog og anna brenne. Det vart då inngått avtalar om kor mykje ved den einskilde kunne ta ut. Ofte måtte dei kløvje ved heimanfrå, eit blodslit for både hest og mann i bratte og urete fjellsider. Bøndene samarbeidde om å frakte fram materialar til nye hus, halde vedlike husa og rydje buføringsvegane slik at det var framkomeleg med hest og kløv. Dei var saman om å leggje ut og ta inn bruer og klopper, moke vegar når høyet skulle hentast mm. Ein annan og viktig føremon ved at stølane låg i klynger var tryggleiken for både folk og fe. Fjellet er lunefullt og ikkje farefritt. Tidlegare var det rovdyr som herja og det rak mange slags folk mellom stølane som ikkje alltid oppførde seg sømmeleg. Budeiene kunne også hjelpe kvarandre enten med å stelle krøtera eller ysting i eit knipetak. Dessutan trå til når ei av dei vart sjuk eller skadd. Pass av borna når mora måtte hente buskapen langt av lei var også vanleg. Nokre av budeiene var mørkredde, redde for huldrer og andre skrømt og torde ikkje bu åleine langt frå folk. Utslåtter og stølskvier Som nemnd tidlegare var det i utmarka bøndene hausta fôr til krøtera. På innmarka var det mest åker og heller lite med dyrka eller overflatedyrka eng. Møka vart brukt på åkrane så høyavlingane vart små på grunn av utarma jord. Utslåttene vart derfor hausta der det var mogleg å kome til med stuttorv. Det vart slått i bratte lier, langs elvegjøl, på myrer på fjellet. Alt graset vart slått og det vart brukt tolekniv der slåttekaren ikkje kom til med ljå. Nokre av utslåttene som låg nær stølen vart gjødsla opp ved at kyrne stod i flyttbare kveer om natta. Kvar brukar disponerte sine utslåtter som var oppmerka i lendet, men ikkje inngjerda. Det var regel for at plassar med blåbærlyng skulle ikkje slåast. Grunnen var at blåbær var salsvare og ein del av kosthaldet. Tidlegare var det gjetaren sin oppgåve å passe på at dyra ikkje beitte på desse areala. Det var mange som slutta å slå i utmarka i 1880 åra og dyrka heller innmarka. Arealet på stølskviene varierte frå eit daa til opp mot 20 daa og var oftast overflatedyrka eller rydja for stein. Kviene var gjert inn med gråsteinsmurar, ris- eller torvgardar. Netting kom i bruk etter 1920 og vart deretter einerådande. Før siste verdskrig vart det registrert kor store areal som vart slått i utmarka og eg tar med nokre tal frå Seterbruket i Noreg ved Lars Reinton. I 1907 vart det i Hordaland hausta 78.872 daa på utslåtter og 30.050 daa på fjellslåttar. I Sogn og Fjordane. vart det hausta 106.790 daa på utslåtter og 19.424 daa på fjellslåttar. Utslåtter og stølskvier var slått saman i registreringa. I 1939 vart det i Hordaland hausta 47.459 daa på utslåtter og 4.487 daa på stølskvier. I Sogn og Fj. vart det hausta 44.709 daa på utslåtter og 10.275 daa på stølskvier. 17
Page 1 and 2: Stølar og stølsdrift I fortid og
Page 3 and 4: Del 1 Innleiing Det norske kulturmi
Page 5 and 6: Perler av glas og rav funne under u
Page 7 and 8: Indre Sølvbergstølen - mjølkest
Page 9 and 10: Mjølkeflaske med trakt. Flaska tok
Page 11 and 12: Det var ofte husmannskoner som var
Page 13 and 14: Kubjølle i messing og kalveklavar.
Page 15: Plassering, utforming og bruk av st
Page 19 and 20: Steintrapp i stølsvegen til Tveita
Page 21 and 22: Mange verdifulle og autentiske stø
Page 23 and 24: Sel Dei fleste stølshusa på fjell
Page 25 and 26: Stølsfjøs Fjøsen kan ligge under
Page 27 and 28: Korleis bør ein setje i stand elle
Page 29 and 30: vatn, felt som er rotne eller sopp-
Page 31 and 32: Fakta om måling av gamle hus. Godt
Page 33 and 34: Ulike sortar av løk er også kjent
Page 35 and 36: Vern om stølsmiljøa Ein støl er
Page 37 and 38: • I medhald av lov om dyrevern ve
Page 39 and 40: • Mangfaldet av kulturminne og ku

StÃƒÂ¸lar og stÃƒÂ¸lsdrift StÃƒÂ¸lar og stÃƒÂ¸lsdrift

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?