Stølar og stølsdrift Stølar og stølsdrift

Del 2
Arkeologiske spor i landskapet
Tore Bjørgo, Hordaland fylkeskommune
Dei eldste spora etter stølsdrift er
vegetasjonshistoriske data frå myrar
og jordprofilar. Samansetjinga av
ulike pollenslag i mange jordprofilar
gir belegg for beitebruk i utmark og
fjell tilbake til jordbrukssteinalderen
for meir enn 4000 år sidan. Støling er
omtalt i skriftlege kjelder frå 1100-
talet og frametter, særleg gjeld dette
sagatekstar, Landslovene og Gulatingslova.
Ut frå dette må ein kunne
slutte at støling var ein godt innarbeidd
del av gardsdrifta i
mellomalderen med trong for
lovregulering som igjen tyder på
røter attende til førhistorisk tid.
Det har lenge vore kjent gamle tufter
i utmark og i høgfjellet som er sett i
samanheng med jakt og fiske, nokre
har og vore tolka som stølar, men
utan datering eller dokumentasjon.
Først på 1980-talet vart det gjort
omfattande arkeologiske granskingar
i Sogn, i kommunane Leikanger,
Aurland, Lærdal og Årdal som viste
stølstradisjonar tilbake til bronsealder
og jernalder. Arkeologisk materiale
saman med botaniske granskingar
viser her omfattande og aukande
stølsbruk fram mot vikingtid. Seinare
er det i indre Hardanger registrert og
datert stølstufter eldre enn vikingtid.
Frå indre Sogn er det til no kjent meir
enn 150 førhistoriske stølar eldre enn
år 1000. I områda som er granska ser
det ut til at langt dei fleste gardsbruk
med førhistoriske gravminne og funn
frå jernalderen også har førhistoriske
stølar i fjellet. Dette viser at stølsbruket
har vore ein heilt avgjerande
del av driftsforma i indre strok på
Vestlandet, noko som har halde seg
fram til inn på 1900-talet.
Tufter
Dei spora i landskapet vi finn etter
stølsdrift er først og fremst spor
etter stølshusa. Dei eldste tuftene
er hesteskoforma med låge utsigne
veggvollar med døropning i eine
kortveggen. Ytre mål er ca 6x8m,
indre mål ca 3x 5m. Eldstaden ligg
inste enden og har ofte ei kokegrop
attmed. Arkeologiske utgravingar
viser spor etter parvise stolpar som
har bore taket, og dokumenterer at
stølshusa har vore grindbygde. Funn
av never viser tekkjemåten.
Veggane er bygde av jord, torv og
stein, i nokre tilfelle er det spor etter
eit indre trepanel.
Området ved Urutlekråi i
Vikadalen i Årdal har spor etter
stølsdrift frå Bronsealder og
fram til ca 1950. På flata bak og
litt opp for det ståande stølshuset
ligg ein stor buplass med data
som viser sterkt beitepress tilbake
til bronsealder. Tufter og ruinar og
pollendiagram viser at området
har vore nytta i stølssamanheng i
ca. 3000 år.
Foto: Tore Bjørgo
Frå undersøkingar i Årdalsfjella
er det i golvlaga/ kulturlaga inne
i tuftene og i avfallslaga utanfor
døropninga gjort funn av spinnehjul
og vevlodd som vitnar om spinning
og veving og at her har vore kvinner.
Funn av glasperler frå kontinentet
og Middelhavsområdet fortel om at
dei pynta seg og om fjerne kontaktar.
4