StÃƒÂ¸lar og stÃƒÂ¸lsdrift StÃƒÂ¸lar og stÃƒÂ¸lsdrift

More documents

Recommendations

Info

Andre døme var at snudde ei ku seg på heimveg og rauta tre gonger, var det siste gongen ho var med til fjells. Det var óg vanleg å kaste småstein på ein jordfast stein eller ”kastestein” kvar gong nokon passerte den på veg til og frå stølen. Slike røyser finn ein mange stadar langs gamle buførevegar og vert kalla varp. Skålgroper uthakka i stein eller på trappehella til ofring er registrerte på ein del gamle stølsvangar. Inntunsteilen, Fjelli, Stryn. Selet er bygd i 1817. Fjøset er restaurert i dei seinare åra av Nils Torbjørn Sølvberg. Foto: Reidulv Gald Tjærekors på dør frå 1700-talet til vern mor vonde vetter. Foto: Reidulv Gald Gamal overtru Trua på huldrer og andre vetter styrde livet på stølane frå gamal tid og langt ut på 1800 talet. Mellom anna var det vanleg å setje tjærekrossar både på dyra før buføring og på hus og kjerald etter at dei drog frå stølen. Buførefolket trudde fullt og fast på at huldrefolket budde på stølen, og måtte derfor be pent om å få flytte inn i selet om våren. Dei måtte heller ikkje låse døra når dei drog frå stølen for då skulle huldrefamilien flytte tilbake til selet. Bufardagen var enten ved barsok (24. august) eller mest vanleg laurdagen før 15. september og dei måtte dra frå stølen før sola rann. Budeia måtte også leggje att rikeleg med mat av alle slag. Vart ikkje huldrene respekterte, brende dei kvitflekkete kyr på ryggen. (Sjukdom på kvite flekker på grunn av ultrafiolette strålar som fører til sår og håravfall). Budeia måtte elles varsle kvar gong ho slo varmt vatn ut for døra fordi dei underjordiske flytte ikkje langt frå selet. Nokre budeier trudde også at huldrefamilien budde i ein krok i selet og måtte ikkje uroast. Denne trua førde til at plassen i selet vart enno mindre. Det hende at stølar vart fråflytt på grunn av uforklarlege hendingar som vart tillagt dei underjordiske. Ny tid – meieri og fellesfjøs Det første meieriet som vart bygd i Noreg var Rausjødalen meieri i Tolga i Østerdalen i 1855. Det var 30 bønder som kjøpte eit stort beiteområde og bygde både meieri og fellesfjøs. I 1880 var det 131 meieri omkring i landet derav det første i Hordaland som vart bygd på Voss i 1878. Framvoksteren av meieria var starten på slutten for den historiske stølsdrifta. Bøndene var framleis avhengig av å nytte utmarksbeita og måtte finne nye måtar å få mjølka fram til meieria også om sommaren. Meieria ville elles ikkje få mjølk til å halde drifta i gong for å dekke innarbeidd marknad. Det vart bygd ei rekkje vegar fram til stølane. Vegane vart bygde på dugnad eller bøndene betalte i høve til skylda eller storleiken på garden. Den første løypestrengen vart montert i 1890-åra. På strengen vart det transportert både mjølk og høy fram til veg eller garden. I eit høve vart det brukt plastslange til å transportere mjølka ned frå ein veglaus støl. Fjerntliggande stølar vart lagde ned eller flytt nærare opparbeidde vegar. Det vart ordna med felles hestetransport av mjølka. Bøndene i stølslaget skiftes på transporten, ofte ei veke på kvar. Nokre tiår seinare var det mjølkebil som transporterte mjølka til meieria der vegane var farande for bil. 20
Mange verdifulle og autentiske stølsmiljø er totalt raserte av ukritisk og planlaus utbygging av hytter, hyttefelt og bilvegar. I dette høvet er hyttene lagd utanfor stølsmiljøa, men kan seinare ekspandere inn på stølsvollane som ligg nærmast. Kommunane bør i støre grad vere sitt ansvar bevist og ta omsyn til kulturminne og miljø når dei utarbeider eller godkjenner utbyggingsplaner for ulike tiltak i utmarka. Foto: Reidulv Gald Det var mange bønder som allereie i 1870 åra byrja å gjerde inn skrapeslåtter på innmarka og areal i utmarka til beite. Små og ringe bruk vart lagde ned om lag på same tid på grunn av utvandring. Mange av desse bruka vart lagde ut til beite. Det var i ein periode ytt tilskot frå staten til rydding og kultivering av beite. Det vart også vanleg å gjødsle beitene tilliks med enga med kunstgjødsel. Mest vanleg kunstgjødselslag var superfosfat blanda med kalium, fullgjødsel A og kalkamonsalpeter Bøndene hadde kyr som mjølka på beite, mens gjeldkyr og kalvar vart sleppt i utmarka. Det var framleis mange bønder som ikkje hadde areal til beite og måtte fortsetje med støling. Spesielt vart mjølkestølane oppretthaldne fram til etter andre verdskrig. Med nokre få unntak slutta dei flest å støle i 1950 åra. Dei første fellesbeitene med fellesfjøs vart etablerte i Hornindal og på Voss rundt 1955. Fellesbeitet i Knutsdalen i Hornindal var på 4.000 daa der 1.200 daa var gjert inn. Det vart bygd veg fram til fjøsen i 1955 og mjølka vart levert til meieriet i Stryn. Det skulle altså gå 100 år frå første meieriet var bygd til det meste av stølsdrifta var avvikla. Det vart slutt på naturalhushaldet og den allsidige drifta med mange husdyrslag og landbruket gjekk inn i ein ny epoke med vekt på spesialproduksjonar. I 1950 åra starta mekaniseringa av landbruket i dei fleste bygdene på Vestlandet. Først kom tohjulstraktoren og danka ut hesten på dei små gardane. Mange danna maskinringar og kjøpte inn firehjulstraktorar (Brukte gråtassar frå England), plog og harv og dreiv med leigekøyring. Ringane gjekk heller dårleg og bønder som hadde bra økonomi, kjøpte sjølv sine eigne traktorar med reiskapar. Det vart satsa sterkt på nydyrking og utbygging av bruka. Forsøksringar vart etablerte og dreiv utstrakt forsøk og rettleiing om nye grasartar og sterkare gjødsling. Rettleiinga førde til større avlingar og betre avkasting i landbruket. Rundt 1960 vart kvoteordninga mellom anna på byggevarer oppheva. Det førde til storstilt bygging av spesialiserte og større driftsbygningar i 1960 åra. Store fôrsiloar og fôrhaustaren revolusjonerte landbruket og innhaustinga tok no like mange veker som det tok månader tidlegare. Dei gamle kurasane vart erstatta med nye og tyngre storferasar og mjølkemengda auka. Semintenesta vart bygd ut og mange bønder utdanna seg til inseminørar og hadde det som yrke i tillegg til gardsdrifta. Det vart bråslutt på å leige terne eller dreng på garden rundt 1960. Bøndene mekaniserte drifta i staden for å leige onnehjelp. Konene på gardane gjekk etter kvart ut i arbeidslivet og mennene var att heime og dreiv garden. Stort arbeidspress og mindre folk på gardane førde til at vedlikehaldet på husa i utmarka og på stølane vart forsømd og forfallet starta. Utmarksslåttar og stølskvier vart heller ikkje hausta og gjengroinga av utmarka tok til. Det er hevda av skogbruksetaten at skoggrensa jamt over har heva seg 200 m dei siste 50 åra på grunn av mangel på beitedyr. Kor mange km2 skog det kan dreie seg om, er det vel ingen som veit. Men at tilveksten er enorm og diverre lite utnytta og nyttesam er det ingen tvil om. Vil vi at komande generasjonar berre ser ruinar av stølane? Foto: Hordaland fylkeskommune Minnesmerke ved gamal bufar- og postveg i Hjelmelandsdalen i Eid. Foto: Reidulv Gald 21
Page 1 and 2: Stølar og stølsdrift I fortid og
Page 3 and 4: Del 1 Innleiing Det norske kulturmi
Page 5 and 6: Perler av glas og rav funne under u
Page 7 and 8: Indre Sølvbergstølen - mjølkest
Page 9 and 10: Mjølkeflaske med trakt. Flaska tok
Page 11 and 12: Det var ofte husmannskoner som var
Page 13 and 14: Kubjølle i messing og kalveklavar.
Page 15 and 16: Plassering, utforming og bruk av st
Page 17 and 18: Løypestreng med strammetrommel. De
Page 19: Steintrapp i stølsvegen til Tveita
Page 23 and 24: Sel Dei fleste stølshusa på fjell
Page 25 and 26: Stølsfjøs Fjøsen kan ligge under
Page 27 and 28: Korleis bør ein setje i stand elle
Page 29 and 30: vatn, felt som er rotne eller sopp-
Page 31 and 32: Fakta om måling av gamle hus. Godt
Page 33 and 34: Ulike sortar av løk er også kjent
Page 35 and 36: Vern om stølsmiljøa Ein støl er
Page 37 and 38: • I medhald av lov om dyrevern ve
Page 39 and 40: • Mangfaldet av kulturminne og ku

StÃƒÂ¸lar og stÃƒÂ¸lsdrift StÃƒÂ¸lar og stÃƒÂ¸lsdrift

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?