Eurasian education №4 2020

Тіл білімі
№
4 (35) 2020
Мақала Ғабит Мүсіреповтың «Ұлпан» романынының түпнұсқасы мен
аудармасын салғастыра талдауға арналған. Рәсімдік тілдік бірліктер
іріктеліп, Питер Ньюмарк ұсынған классификация бойынша аудармада
қолданылған әдіс-тәсілдер анықталды.
В статье сравниваются оригинал и перевод романа Габита Мусрепова
«Улпан». Были выбраны обрядовые языковые единицы и определены
методы, используемые для их перевода в соответствии с классификацией,
предложенной Питером Ньюмарком.
ТОҚТАМЫС ҚҰРАЛАЙ
ҚҰМАРБЕКҚЫЗЫ
Л.Н.Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университеті
The article compares the original and translation of the novel “Ulpan” by Gabit
Musrepov. It deals with selecting ritual language units and identifying applied
translation procedures used in the English translation of the novel based on
Newmark’s theory.
«Ұлпан» романындағы рәсімдік тілдік бірліктердің аудармада
берілуі
Қай халық болмасын дүниежүзілік өркениеттен оқшау
өмір сүре алмайды. Ақпарат алмасу мақсатында әдеби
шығармалар, мақалалар, әңгімелер, ғылыми мәтіндер
бір тілден екінші тілге аударылады. Дж.Кэтфорд
аудармаға: «Бастапқы тілдегі мәтіндік мәліметтерді
аударма тіліндегі баламалық мәтіндік мәліметке
ауыстыру» деген қысқаша анықтама береді [1, 21б.].
Кейіннен ағылшын ғалымы П.Ньюмарк бұл анықтаманы
қолдай отырып, аударма жасауда мәтіннің мағынасын
аударма тілінде автордың ойындағыдай жеткізу
маңыздылығын атап өтеді. Демек аудармашының
міндеті - түпұсқа мәтіннің мағынасын аударма тілінде
нақты жеткізу [2, 5б.].
Қандай да бір халықтың мәдениетін сипаттайтын
көркем шығармаларды аудару барысында үлкен
қиыншылықтар туындайды. Ғ. Ақпанбет мәдениетке
келесідей анықтама береді: «Олар — терең
философиялық ойдың, ғасырлар бойы жинақталған
тәжірибенің сұрыпталған түжырымы, негізгі нәрі,
қысқа да көркем бейнесі» [3, 36б.]. Демек, халықтың
тарихымен, өмір сүру тәртібімен таныс болмаған
жағдайда сәтті аудармаға қол жеткізу оңайға
түспейді. Мысалы, қазақ халқына ғана тән «беташар»,
«тұсаукесер» және «қалжа» тәрізді рәсімге байланысты
тілдік бірліктерді аудару қиындық туғызады, себебі
аударма жасалатын тілде бұл сөздердің эквиваленті
жоқ. Аудармашы әрбір салт-дәстүрдің қандай мақсатта
және қалай орындалатынын білмеген жағдайда қате
немесе толық емес аударма орын алуы мүмкін.
П. Ньюмарк мәдениетті белгілі бір тілде сөйлейтін
халыққа тән өмір сүру тәсілі деген анықтама бере отырып,
мәдени сөздердің классификациясын жасаған. Бірінші
топқа экологиялық сөздер жатқызылған, яғни, жануар,
өсімдік немесе жер-суға қатысты географиялық атаулар.
Екіншісі - материалды мәдениет, бұл топқа тағам,
киім, қоныс, қала немесе көлік атаулары жатады. Тағам
кез-келген халық үшін мәдениеттің айрықша көрсекткіші
болып табылады. Мысалы, қазақ мәдениетіндегі қымыз,
бесбармақ, бауырсақ сөздері халықтың өмір сүру
тәртібінен, тұрмыс-тіршілігінен хабардар етеді. Сонымен
қатар, киімге қатысты кимешек, шапан, күпі тәрізді ұлттық
киім атаулары да мәдениеттің көрсеткіштері. Үшінші
топқа әлеуметтік мәдениет – жұмыс және көңіл көтеру
жатады. Төртінші топ – салт-дәстүрлер, концепт. Бұл
топқа саяси-әкімшілік атаулар патша, президент т.б.
және діни ұғымға байланысты атаулар мешіт, намаз
т.б. жатады. Рәсімдік тілдік бірліктерді де осы топқа
жатқызуға болады. Бесінші топ – ым-ишара және әдеп.
Белгілі бір ым-ишара түрі бір мәдениетте болғанымен,
келесі бір мәдениетте көрініс таппауы мүмкін. Мысалы,
амандасудың өзінде әр халықта өзіне тән бейвербалды
қарым-қатынас құралдары бар.
Мәдениетке байланысты тілдік бірліктерді аудару
барысында сәтті аудармаға қол жеткізу үшін тиімді
әдіс-тәсілдер қолданылады. П. Ньюмарк өз еңбегінде
аударма жасаудың бірнеше әдіс-тәсілдерін ұсынады:
1. Транслитерация
2. Мәдени эквивалент
3. Транспозиция
4. Нейтрализация
5. Сөзбе-сөз аударма
6. Аудармалық таңба
7. Компонентті талдау
8. Модуляция
9. Функционалды эквивалент
10. Суреттемелі эквивалент
11. Натурализация
12. Синонимия
13. Қабылданған аударма
14. Парафраз
15. Куплет ( бірнеше әдіс-тәсілдер жиынтығы )
Бұл аталған тәсілдер аудармашыға аударма тілінің
мәдениетінде кездеспейтін эквивалентсіз бірліктерді
аударуда қажет.
Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» романын халқымыздың
мәдениетінің шежіресі деп атауға болады, ХІХ ғасырда
қазақ даласында орын алған, тарихи шындыққа
негізделген көркем туынды. Аталған шығарма орыс,
түрік және ағылшын тілдеріне аударылған. Көркем әдеби
туындыда қазақ халқының тұрмыс тіршілігін сипаттайтын,
рәсімге байланысты көптеген тілдік бірліктер кездеседі.
Оларды аудару барысында аудармашы айтарлықтай
қиыншылықтарға тап болуы мүмкін.
Жұмыста рәсімдік тілдік бірліктер салғастырмалы әдіс
бойынша зерттеу мақсатында іріктеліп алынды және
талданды. Шығармадан барлығы 25 рәсімдік тілдік бірлік
анықталды, соның алтауы төменде берілді.
Аталған тілдік бірліктерді ағылшын тіліне аудару
барысында қандай тәсілдердің қолданылғаны
анықталды.
13