Eurasian education №4 2020

Тіл білімі
№
4 (35) 2020
Мақала эпитеттердің көркем аудармада берілуі мәселесіне арналған.
Жұмыста О.Уайльдтың «Дориан Грейдің портреті» романында
эпитеттердің сан алуан түрлері бар екені анықталып, олардың
аударылу амалдары талданған.
Статья посвящена проблеме передачи эпитетов в художественном
переводе. При анализе романа О.Уайльда «Портрет Дориана Грея»
выявлены различные виды эпитетов и способы их перевода.
The article is devoted to the problem of the transfer of epithets in the literary
translation. When analyzing the novel by O.Wilde “The Picture of Dorian
Gray”, various types of epithets and methods of their translation are revealed.
ЖАКСАЛЫКОВА АЙКҮМІС
СЕРІКҚЫЗЫ
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университеті
ЭПИТЕТТЕРДІҢ КӨРКЕМ АУДАРМАДА БЕРІЛУІ
Ағылшын көркем әдебиетінің бай шығармашылық
мұрасы, соның ішіндегі заманауи не классикалық
шығармалары болсын, барлығы да түпнұсқа авторының
стилін және оның дүниетанымының сақталуын қажет
етеді. Бұл жағдайда аудармашылар көркем мәтінді
аударуда белгілі бір қиындықтарға тап болады.
Аудармашының негізгі міндеті - шет тіліндегі мәтінді
басқа мәдениеттің өкілдеріне өзіндік ерекшелігін сақтай
отырып жеткізу. Ағылшын тіліндегі мәтінді аударудағы
өзгеше қиындық эпитеттер сияқты стилистикалық
құрылғылар болып табылады.
Эпитет (грек. epіtheton – қосымша) – заттың, яки
құбылыстың ерекшелігін, сыр-сипатын бейнелі түрде
танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым,
экспрессивті айқындаушы сөз [1]. Ғалым Қ.Жұмалиевтің
«Әдебиет теориясы» еңбегінде эпитетке берілген
анықтамасы: «Эпитет дегеніміз - адамның не заттың,
не табиғат құбылыстарының өзгеше белгілерін
көрсету, олардың бейнесін оқырмандардың көз алдына
елестету, ой қиялына әсер ету үшін қолданылатын
көркем сөздердің бір түрі» [2, 107]. Айқындау, яғни
эпитет – заттың, құбылыстың айрықша сипатын, сапасын
анықтайтын суретті сөз.
Эпитетті зерттеу белгілі бір өнер туындысының негізінде
жүзеге асырылады. Сондықтан зерттеудің материалы
ретінде ағылшын жазушысы О.Уайлдтың «Дориан
Грейдің портреті» романы (“The Picture of Dorian Gray”)
[3] және Г. Түсіпованың қазақ тіліне аударған нұсқасы
алынды [4].
«Дориан Грейдің портреті» романының қазақ тіліндегі
аударма нұсқасы және онда кездесетін күрделі эпитеттер
бұрын-соңды арнайы қарастырылмаған, бұл зерттеу
тақырыбының өзектілігін көрсетеді. Ағылшын көркем
әдебиетіндегі қарапайым эпитеттердің жіктеліміне
байланысты зерттеулер жүргізілген. Мәселен, ағылшын
жазушысы Н. Хорнбидің «Как стать добрым» (“How to
be good”) шығармасы негізінде Г. К. Гималетдинова
мен М. А. Перминова жүргізген зерттеу нәтежиесінде
3275 эпитет, оның ішінде 262 бірлік (8%) күрделі
эпитеттер анықталды [5, 1396]. Авторлар көптеген басқа
зерттеушілер сияқты күрделі эпитеттерің анықтамалары
мен кейбір мысалдардың аударма үлгілерін қарастырды.
Г. Түсіпова аударған қазақ тіліндегі үлгі мен түпнұсқадағы
мәтінге осы зерттеу әдістерінің арасынан үздіксіз іріктеу
әдісі таңдалып алынды және мәтіндік салыстырмалы
талдау жасалды.
Күрделі эпитет - екі немесе одан да көп сөзден тұратын
синтаксистік бүтін. Көбіне күрделі сын есімдер осы типке
жатады, сөздері дефис арқылы жазылады. Эпитеттің
аудармасы әрқашан ол анықтайтын зат есіммен
байланысты. Эпитет әрдайым өзінің субъективті бағасын
сақтайды [6, 15].
Зерттеу барысында көркем шығармада 212 күрделі
эпитет бар екендігі анықталды. Эпитеттерді талдау
барысында құрылымы бойынша 5 модель және
мағыналық санат бойынша 7 топқа құрамдастырылды.
Зерттеу нәтижесінде күрделі эпитеттердің құрылымдық
түрін жетік білу аудару үдерісін жеңілдетеді деген
қорытынды шығарылды.
Аударманың құрылымы мен күрделілігіне қарамастан,
күрделі эпитеттер оқу барысында үлкен қызығушылық
тудырады. Себебі, олар эмоцияға қанық, жазушының
сипатталған объектілерге, құбылыстарға не
кейіпкерлерге субъективті пікірін білдіреді.
Мақалаға И. Р. Гальперин ұсынған ағылшын көркем
әдебиетінің тіліне тән эпитеттің бірқатар құрылымдық
модельдері негіз болды. Модельдердің арасында
эпитеттің сын есім, жай немесе күрделі зат есім арқылы
айтылуы кең тараған [7].
Басқа зерттеушілер сынды И. Р. Гальпериннің де
пікірінше –ed жұрнағы бар күрделі сын есімдер, мысалы
middle-aged, flat-cheeked, ағылшын тілінде мейлінше
көп кездеседі. Дәл осы топқа like сөзі бар күрделі сын
есімдермен анықталған эпитеттер де кіреді, мысалы
ribbon-like snake [8]. Мақалада автор жоғарыда аталған
И. Р. Галперин модельдеріне сілтеме жасай отырып,
онда эпитеттердің күрделі көрінісі туралы егжей-тегжейлі
ашып, басқа да құрылымдық модельдерді қосады.
Эпитеттің зат есіммен, сын есіммен немесе үстеумен
жасалатын моделі кең тараған: Noun/Adjective/Adverb-
Participle II + Noun (134).
Романның алғашқы беттерінен-ақ жазушы лорд Генри
Воттон гүлдердің әдемі иістері әлеміне енеді:“Lord
Henry Wotton could just catch the gleam of… honeycoloured
blossoms of a laburnum…” (ракит бұтасының
алтын түстес гүлдері). Лорд Генридің кітапханасын
сипаттауда сән-салтанат пен әсемдік белгілері бар:
“It was a very charming room, with its high panelled
wainscotting of olive-stained oak”, its “cream-coloured
frieze…” (жаңғақ пeн жасылтым түсті аралатып
бoялған eмeн ағашы,сарғыш eрнeулі).
Эпитеттердің құрылымдық түрі (Adjective-Participle II
19