türkiye ile azerbaycan siyasi ve ekonomik ilişkileri (1990 ... - turan-sam

TÜRKİYE İLE AZERBAYCAN 

SİYASİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ 

(1990-2005) 

Yrd. Doç. Dr. Elnur Hasan MİKAİL 

Yrd. Doç. Dr. Alper TAZEGÜL 

® 

IQ KÜLTÜR SANAT YAYINCILIK

IQ Kültür Sanat Yayıncılık: 456 

Araştırma-İnceleme Dizisi: 393 

Türkiye ile Azerbaycan Siyasi ve Ekonomik İlişkileri (1990-2005) 

Yrd. Doç. Dr. Elnur Hasan Mikail 

Yrd. Doç. Dr. Alper Tazegül 

Kitabın tüm yayın hakları IQ Kültür Sanat Yayıncılık 

Uluslararası Tanıtım Hizmetleri Ticaret Limited Şirketi’ne aittir. 

Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, 

hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz. 

Yayıncı Sertifika No 

1. Baskı 

ISBN 

Genel Yayın Yönetmeni 

Editör 

Mizanpaj 

Kapak Tasarım 

Halkla İlişkiler ve Dağıtım Sorumlusu 

Baskı-Cilt 

Copyright © IQ Kültür Sanat Yayıncılık 

Uluslararası Tanıtım Hizmetleri Ticaret Limited Şirketi 

Copyright © 2012, Yrd. Doç. Dr. Elnur Hasan Mikail, Yrd. Doç. Dr. Alper Tazegül 

IQ KÜLTÜR SANAT YAYINCILIK, toplumu 

“Bilgi Işığında Aydınlanmaya” çağırıyor, Amaç satışları ya da 

kârı arttırmak değil, yalnızca topluma faydalı olmak. 

GENEL DAĞITIM 

www.iqkultursanat.com 

e-mail: info@iqkultursanat.com 

® 

: 

: 

: 

: 

: 

: 

: 

: 

: 

: 

12446 

Kasım 2012 / İstanbul 

978-975-255-358-3 

Adem Sarıgöl 

Laziza Nurpeiis 

Adem Şenel 

Yunus Karaaslan 

Yusuf Sarıgöl 

Alioğlu Matbaacılık 

Orta Mahalle Fatin Rüştü Sokak, 

No 1-3A, Bayrampaşa / İstanbul 

Tel: 0212 612 95 59 

TOPLU ALIMLARDA İSTEME ADRESİ 

IQ KÜLTÜR SANAT YAYINCILIK ve ULUSLARARASI 

TANITIM HİZMETLERİ TİC.LTD.ŞTİ. 

19 Mayıs Mah. Osman Gazi Cad. Günyüzü Konakları 

C Blok No.1-A Büyükçekmece-İstanbul 

Tel: 0212 519 56 83 Belgegeçer: 0212 520 91 12 

Cep: 0505 226 34 00

TÜRKİYE İLE AZERBAYCAN 

SİYASİ VE EKONOMİK İLİŞKİLERİ 

(1990-2005) 



® 

IQ KÜLTÜR SANAT YAYINCILIK

Bu eserin yayımlanmasında, bizi her konuda destekleyen değerli 

ağabeyimiz ve IQ Kültür Sanat Yayıncılık’ın sahibi Adem 

SARIGÖL beyefendiye minnettarız. Ayrıca Kitabın Editörlüğünü 

yapan ve tashih aşamasında bize desteklerini esirgemeyen 

Laziza Nurpeiis hanımefendiye de teşekkür etmeyi kendimize 

borç biliriz. 

Yrd. Doç. Dr. Elnur Hasan MİKAİL ve 


KARS, Kasım/2012

İÇİNDEKİLER 

ÖZET ............................................................................................................7 

ABSTRACT .............................................................................................. 11 

KISALTMALAR...................................................................................... 14 

GİRİŞ ......................................................................................................... 15 

BİRİNCİ BÖLÜM 

1. 1. AZERBAYCAN CUMHURİYETİ’NİN 

KISALTILMIŞ TARİHİ .......................................................................... 21 

1. 1. 1. XIX Yüzyılda Azerbaycan....................................................22 

1. 1. 2. Bağımsız Azerbaycan Devleti (1918 – 1920) ......................23 

1. 1. 3. Sovyetler Birliği Dönemi.......................................................23 

1. 1. 4. 1990 Sonrası Bağımsız Azerbaycan ....................................24 

1. 2. GÜNEY KAFKASYA ....................................................................26 

1. 3. KUZEY AZERBAYCAN CUMHURİYETİ’NİN 

DEMOGRAFİK ANALİZİ ............................................................29 

1. 4. TÜRKİYE AZERBAYCAN SİYASİ İLİŞKİLERİ ....................36 

1. 4. 1. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı 

Sayın İlham Aliyevín Türkiye’yi Ziyareti ......................................38 

1. 4. 2. Sayın Bakan´ın Azerbaycan ve İraná 

Gerçekleştireceği Ziyaretler ...............................................................38 

1. 4. 3. Abdullah Gül´ün Azerbaycan´ı Resmi Ziyareti 

Vesilesiyle Bakü Devlet Üniversitesińde Yaptıkları Konuşma .....40 

1. 4. 4. Türkiye ve Avrupa Güvenlik ve 

İşbirliği Teşkilatı (AGİT) ...................................................................50 

1. 5. ENERJİ KAYNAKLARI VE BTC PROJESİ..............................52 

1. 5. 1. Azerbaycan’a Enerji Karşılığı Mal İhracı Önerisi .............. 55 

1. 5. 2. Azerbaycan’da Mevcut Siyasal Durum 

Ve Mahalli Seçimler ...........................................................................56 

5

İKİNCİ BÖLÜM 

2. 1. AZERBAYCAN HAKKINDA GENEL 

BİLGİLER ve ÜLKE PROFİLİ ..............................................................................................59 

2. 2. AZERBAYCAN - TÜRKİYE İLİŞKİLERİ ................................69 

2. 3. AZERBAYCAN’DA FAALİYET GÖSTEREN 

TÜRK YATIRIMCILARI .............................................................. 74 

2. 4. AZERBAYCAN - TÜRKİYE TOHUM ÜRETİM VE 

ARAŞTIRMASI İŞLETMESİ PROJESİ ......................................77 

2. 5. AZERBAYCAN İLİMLER AKADEMİSİNİN 

İNTERNETE BAĞLANMASI ......................................................88 

2. 6. AZERBAYCAN’DA TRT-1 YAYINLARI ..................................89 

2. 7. AZERBAYCAN İLE MÜTEAHHİTLİK İLİŞKİLERİ .............90 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

3. 1. KAFKASYA ve HAZAR JEOPOLİTİĞİNDE 

SİYASİ OYUNLAR ......................................................................... 91 

3. 2. EKONOMİK YAPI VE TEMEL 

EKONOMİK GÖSTERGELER ....................................................104 

3. 3. TÜRKİYE - AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ ...............................116 

3. 4. TBMM BAŞKANI ARINÇ AZERBAYCAN’A GİTTİ ...........126 

3. 5. CUMHURBAŞKANI SEZER, BAKÜ’YE GİTTİ ...................129 

3. 6. BAKÜ - TİFLİS – CEYHAN HAM PETROL 

BORU HATTI PROJESİ ............................................................... 131 

SONUÇ ve ÖNERİLER ....................................................................... 143 

KAYNAKÇA .......................................................................................... 157 

EKLER ..................................................................................................... 165 

6

ÖZET 

B u çalışma genel olarak Azerbaycan ile Türkiye arasındaki 

ekonomik, siyasal ve toplumsal ilişkileri incelemektedir. 

Çalışmada 1990 - 2005 yılları arasındaki ekonomik gelişmelere 

ışık tutulmuştur. Çalışmada Azerbaycan Cumhuriyeti’nin 1990 

sonrası bağımsızlığını elde etmesi sonrasında gelişen genel ekonomik 

veriler irdelenmektedir. Azerbaycan Cumhuriyeti eskiden 

Sovyetler Birliğinin bir hissesi olmuştur. 1990 sonrasında 

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği’nin çökmesiyle, Azerbaycan 

Devleti de bağımsızlığını ilan etmiştir. Genç Azerbaycan 

Devleti 1990 sonrası Türkiye ile büyük ekonomik ilişkiler 

hacmine sahip olmaktadır. Günümüzde bile bu halen bu şekilde 

devam etmektedir. Eğitimden turizme, inşaat sektöründen ticarete 

Azerbaycan’ın her tarafında Türk menşeli şirketler bulunmaktadır. 

Azerbaycan hem de Sovyetler Birliği’nin çöküşü sonrası 

ortaya çıkan ve öncülüğünü Rusya Federasyonu’nun yaptığı 

Bağımsız Devletler Topluluğu’na da üye bir devlettir. Bu da Türkiye 

için BDT pazarına Azerbaycan vasıtasıyla daha kolay erişmek 

anlamına gelmektedir ve aynı zamanda Türkiye Azerbaycan 

için Avrupa’nın kapısı anlamına gelmektedir. Bu çalışma 

hem de ortak kültürel ve tarihsel geçmişe sahip olan Azerbaycan 

ve Türkiye arasındaki siyasi ilişkileri irdelenmektedir. Esasen 

yakın geçmişteki siyasi olaylar ele alınarak tekrar gözden 

geçirilmekte, bu tarihsel olaylardan ortaya çıkan neticeler analiz 

7

Yrd. Doç. Dr. Elnur Hasan Mikail & Yrd. Doç. Dr. Alper Tazegül 

edilmektedir. Azerbaycan ve Türkiye, aynı ırk, dil, din ve tarihi 

paylaşan bir ulusun iki ayrı devletleri olmaktadırlar. Çalışma 

esas yönüyle Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ilişkilerin 

boyutunu değerlendirmekte ve yeni varsayımsal Türk Birliği 

projesinin Avrupa Birliği projesinden daha faydalı olabileceğini 

ileri sürmektedir. Varsayımsal olarak düşündüğümüzde hem teorik 

hem de pratik yönleriyle Azerbaycan ve Türkiye devletleri 

iki dost ve kardeş devletlerdir. Bu amaçla Türk Dünyası araştırmalarına 

çok derin ve kapsamlı yer verilmesi gerekmektedir. 

Bu bağlamda Türkçe konuşan devletlere yönelik Türkiye 

elinden gelen desteği esirgememelidir. Aynı ırk, dil, din ve tarihi 

paylaşan, bir ulusun iki ayrı devlet şeklinde aralarında böylesine 

büyük iktisadi münasebetler kurması gayet doğaldır. Çalışma, 

ayrıca Azerbaycan ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki temel 

ekonomik faktörleri ampirik veriler doğrultusunda incelemektedir. 

İki ülke arasında 1990-2005 yılları arasında gerçekleşen 

ithalat ve ihracat hacmi araştırılmaktadır. 1990-2005 yıllarında 

Genel anlamıyla Azerbaycan ekonomisi ve Türkiye ekonomisi 

ayrı-ayrı ele alınmış ve bazı kıyaslamalar yapılmıştır. Bugün 

dünyada zengin petrol rezervleri ile ABD, Avrupa ve diğer Batılı 

ülkelerin iştahını kabartan Azerbaycan’da petrol alanındaki 

Türk sermayesi, Bakü-Tiflis-Ceyhan projesini ışıklandırılmaktadır. 

Ortak tarihi geçmişe ve ortak ırki geçmişe sahip iki ülke 

arasındaki iktisadi ilişkiler gün geçtikçe daha da gelişmesi ve 

artması beklenmektedir. Çalışmada Osmanlı devletinin 1918 yılında 

Türk dünyasının ilk bağımsız Cumhuriyeti olan bağımsız 

Azerbaycan devletine yaptığı karşılıksız yardımlar incelenmiştir. 

Aynen Kurtuluş Savaşı sırasında Azerbaycan tarafından 

Türkiye’ye uzanan kardeş yardımı da analiz edilmektedir. Çalışmanın 

diğer kısmında da Osmanlı devletinin devamı olan Türkiye 

Cumhuriyeti ile 1990 yılında Sovyetler Birliği’nin çöküşü 

8


sonrası kurulan müstakil Azerbaycan Devleti arasında kurdukları 

siyasi ve diplomatik ilişkiler de çalışmanın ana araştırma konusunu 

oluşturmaktadır. Bu bağlamda çalışmaya bilimsel yenilikler 

getirecek şekilde bazı varsayımsal yorumlar da eklenmiştir. 

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Cumhuriyeti, Azerbaycan’ın 

Ekonomisi, Azerbaycan – Türkiye iktisadi ilişkileri, Azerbaycan 

- Türkiye Siyasal İlişkileri, Bağımsız Devletler Topluluğu 

(BDT), Türk Birliği Projesi, Türkiye Ekonomisi. 

9

ABSTR ACT 

T his study investigates economical, political and social relations 

between Azerbaijan and Turkey. Research includes 

economic improvements period between 1990-2005 years. This 

study researches development of the Azerbaijan Republic’s economical 

datas and the main economical relations with Turkey Republic. 

Azerbaijan was one of the Republic of the former Soviet 

Union. After 1990 Azerbaijan announced itself as an independent 

state. This happened in the collapse process of the Union 

Soviet Socialist Republics. As a newly independent State, Azerbaijan 

had an economical relations with Turkey in a very huge 

capacity. Today this relations are still continue. We could define 

these relations in the education, tourism, trading and construction 

areas. There’re so much Turkish originated companies in 

all fields in Azerbaijan Republic. It’s also well known to us all, 

that’s there’re createn a new Union by the name of “Newly Independent 

States”(NIS) after the collapse process of the USSR. 

Azerbaijan is a member of this Union and Russian Federation 

is the leading country in this Union. This gives an advantage to 

Turkey, as Azerbaijan is the easy way for Turkey products for 

reach to the NIS countries. Also Turkey is the door to Europe 

for Azerbaijan. This study also investigates the political relations 

between Azerbaijan and Turkey. As we know these two countries 

11


has been shared the same cultural and historical past. Mainly 

researched subjects were the political events that happened in 

the near past. Also those incidents has been analysed repeatedly 

from its political aspects and results that has been appeared in 

this process has examined. Azerbaijan and Turkey are the two 

different countries, which share the same race, language, religion 

and the history. This research has been mainly studied dimensions 

of the relations between Azerbaijan and Turkey from 

all kind of aspects. Turkish Union project is best option for Turkey 

than European Union as Union alternative. If we will clarify 

it and think as a theory and in practice as a real life we will see 

brother and friendly relationship between Azerbaijan and Turkey. 

This option gives us a chance to say that’s we need reserach 

Turkish World investigated life from all kind. As more popular 

science branch we need investigate Turkic Speaking countries. 

This should be agreed very normal, because these two countries 

Azerbaijan and Turkey has a very good historical past and these 

countries has been shared the same veritable language, religion 

and race. Of course there’re some little differences between two 

countries, but in the main lines these countries has a totally the 

same bygone at all. This study has been also examined the basic 

economic factors between Azerbaijan and Turkey Republics 

in an empirical fields as well. Import and export relations between 

Azerbaijan and Turkey, in 1990-2005 years has been also 

investigated. Azerbaijan’s and Turkish economy was separately 

scrutinized and some comparisons has been realized. Azerbaijan 

is impresses of some improved countries attention to onto itself 

with its big petroleum reserves as well today. From this context 

Turkish capital in Azerbaijan markets has been clarified and as 

a one successful project Baku-Tbilisi-Ceyhan plan has been lightened 

too. As a result this research came to the main conclusion 

12


about Turkish Azerbaijanian relations are developing in all fields, 

include economical relations and it expecting these relations 

will be increased day by day, because these 2 countries has 

a very same historical, national similarities. 

Research also examined complimentary supports which made 

by an Ottoman Empire to the Turkish World’s first Independent 

Republic in East which called Democratic and Independent Republic 

of Azerbaijan and created in 1918. Analogically supports 

which also made from Azerbaijan to the Turkey in Turkish liberation 

War has been also analysed. Another part of the research 

studies the political relations between Azerbaijan and Turkey especially 

after 1990. As we know Turkey as a continuous country 

of an Ottoman Empire since Ataturk’s Turkey after 1923 year 

and Azerbaijan earned its political independence after the USSR 

has been collapsed in that 1990 year. In this regard all diplomatic 

and political relations between those two Republic has been 

investigated and some results has been invented. 

Keywords: Azerbaijan’s Economy, Azerbaijan Republic, Economical 

Relations Between Azerbaijan and Turkey, Newly Independent 

States (NIS), Turkish Economy, Political Relations 

Between Azerbaijan and Turkey, Project of The Turkish Union. 

13

KISALTMALAR 

AB Avrupa Birliği 

ABD Amerika Birleşik Devletleri 

AGİK Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konseyi 

AGİT Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı 

AZM Azerbaycan Manatı 

BDT Bağımsız Devletler Topluluğu 

BM Birleşmiş Milletler 

BTC Bakü Ceyhan Tiflis Ham Petrol Boru Hattı 

ECO Economical Cooperation Organisation; 

NATO North Atlantic Treaty Organization 

RF Rusya Federasyonu 

RUR Rus Rublesi 

SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 

TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi 

T. C. Türkiye Cumhuriyeti 

TİKA T.C.; Başbakanlık; Türk İşbirliği 

TL Türk Lirası 

ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı 

$ Amerikan Doları 

14

GİRİŞ 

B ugün Türkiye ve Azerbaycan iki kardeş ve dost devletlerdir. 

Her iki devlette yaşayan millet aynı etnik kökene 

mensuptur. Türkiye’de yaşayan Türkleri Azerbaycan’da meskunlaşmış 

Türklerden ayıran tek özellik sadece kimlik farklılığı 

ve biraz da dilde olan bazı gramer farklılıklardır. Aslında 

dil farklılığının mevcut olması çok doğaldır. Çünkü, Türkiye 

içinde bile Erzurum’da yaşayanla, İstanbul’da yaşayan Türkün 

Türkçe’si arasında belli bir şive farklılığı bulunmaktadır. Tabiatıyla 

Azerbaycan ve Türkiye her ne kadar aynı ırktan gelen 

insanların yaşadığı iki ayrı devlet olsa da, sonuç olarak arada 

coğrafi farklılık mevcuttur. Bu yüzden Azerbaycan devleti ile 

Türkiye Cumhuriyeti arasında bugün siyasi boyutlara varan ilişkilerin 

olması çok doğaldır. Son iki yüzyıllık süreci incelediğimiz 

zaman Azerbaycan ve Türkiye’nin tarihsel olaylar çerçevesinde 

birbirlerine iyi günde ve kötü günde kenetlendiklerinin 

şahidi olmaktayız. Önce 1918 yılında Azerbaycan Demokratik 

Cumhuriyeti kurulduğu zaman, Osmanlı Azerbaycan’a kardeş 

elini uzatarak, Azerbaycan’ı Rus istilasından korumuştur. Daha 

sonra ise Osmanlı’nın dış güçlerce parçalanarak, yerini Türkiye 

Cumhuriyeti’ne bıraktığı bir dönemde Türkiye bir Kurtuluş savaşı 

mücadelesi vermiştir. Kurtuluş savaşında Azerbaycan diğer 

Türk Cumhuriyetleri gibi yardımını Türkiye’den esirgememiştir. 

15


En son olarak, 1990 yılında Sovyetler Birliği dağılınca, 

Azerbaycan’ı tanıyan ilk devlet yine Türkiye olmaktadır. 1990 

sonrası artık dünyada yeni düzen başlamıştır. Bu anlamda 

Türkiye’den Azerbaycan’a iktisadi alanda yatırımlar gerçekleştirilmiş, 

karşılığında Azerbaycan’la Bakü-Tiflis-Ceyhan Hattı 

projesi gerçekleştirilmiştir. Bu proje Türkiye ve Azerbaycan için 

son derece önemlidir. Azerbaycan petrol rezervlerini artık Avrupa 

pazarlarına çıkarma imkanı elde etmiştir. Bakü Supsa Novorossisk 

hattına alternatif olarak bugün artık BTC bulunmaktadır. 

Ekonomik, kültürel, sosyal alanlarda iki devlet arasında bir 

çok önemli antlaşmalar mevcuttur. Azerbaycan ile Türkiye arasında 

1990 sonrası imzalanan öğrenci değişimi programlarıyla 

Türkiye’den Azerbaycan’a öğrenciler gitmekte, Azerbaycan’ın 

çeşitli Üniversitelerinde başarılı bir şekilde eğitim almaktadırlar. 

Aynı şekilde Azerbaycan’dan Türkiye’ye her yıl binlerce öğrenci 

eğitim almak için gelmektedir. 

Bütün bu tarz projeler Azerbaycan ve Türkiye arasında her 

alanda işbirliğinin gelişmesine hizmet etmektedir. Aynı zamanda 

bu projeler gelecek için birer yatırım amacı da gütmektedir. 

Mesela Azerbaycan’dan Türkiye’ye gönderilen bir öğrenci, 

Türkiye’nin siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarına bu 

ülkede yaşadığı için vakıf olmaktadır. Aynı şekilde Türkiye’den 

Azerbaycan’a gelen öğrenci de Azerbaycan’ın bahsettiğim şartlarını 

öğrenecektir. Dolayısıyla yakın gelecekte, mesela 10-20 

sene sonra Azerbaycan ve Türkiye devletlerinde bu kişiler diplomasi 

alanına yerleştirilecekleri zaman iki devlet arasında son 

derece sıkı bağlarla bağlanmış bir ilişki meydana çıkacaktır. Üstelik 

bu Türkiye’nin sadece Azerbaycan’a yönelik değil, diğer 

tüm Türk Cumhuriyetlerine yönelik olan faaliyetlerini de kapsamaktadır 

ve aynı olay diğer Cumhuriyetler için de geçerli ola 

16


gelmektedir. Bunun ötesinde, bu devletler arasında ortak dil birliği 

projesi de gerçekleştirilebilir. 

Azerbaycan Cumhuriyeti 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin 

çöküşünün ardından bağımsızlığını resmen ilan etmiştir. Bunu 

müteakiben Azerbaycan’ı ilk defa tanıyan devlet Türkiye olmuştur. 

Aynı dil, din, tarih ve ırk köküne sahip olan Azerbaycan ve 

Türkiye bu tarihten itibaren aralarında her türlü ekonomik bağları 

kurmaya başlamaktadırlar. 1991 öncesi Azerbaycan SSCB 

dahilinde bir ülke olduğu için Türkiye ile ayrıca hiçbir ekonomik 

ilişki içerisinde olmamıştır. 

Türk işadamlarının Azerbaycan’da telekomünikasyondan gıdaya, 

lokantadan fabrikaya her türlü alanda yatırımları bulunmaktadır. 

Türk işadamları Azerbaycan’da 1 milyar dolar düzeyinde 

bir yatırım yapmışlardır. Bugün Bakü sokaklarında neredeyse 

%50 civarında Türk lokantaları, dönerciler, baklavacılar, tatlıcılar 

ve akla gelecek tüm sektörlerde Türk işadamlarının işletmeleri 

bulunmaktadır. Azerbaycan’da yine Kafkas Üniversitesi 

de Türk işadamları tarafından yapılan bir Üniversite olmaktadır. 

Bunun dışında Türk liseleri de mevcuttur Azerbaycan’da. Özetlersek 

bugün Azerbaycan’da ekonominin her alanında bir Türk 

firması faaliyet göstermektedir. Bu başka türlü de olamazdı. 

Azerbaycan nüfus olarak 90% Türklerden ibarettir. Aynı kültüre 

sahip iki devlet arasında bu tarz münasebetlerin olması oldukça 

normaldir. SSCB’nin çöküşü sonrası Azerbaycan’da TRT yayınlanmaya 

başladı. İnsanlar TV’de kendi dillerinde yayın izlerken 

kardeş Türkiye hakkında TRT vasıtasıyla bir çok bilgi edinmişlerdir. 

Azerbaycan ve Türkiye arasında Azerbaycan Türk İşadamları 

derneği ve benzeri çeşit bazı birlikler ve örgütler kurulmuştur. 

Türkiye ile Azerbaycan arasındaki çok boyutlu ilişkilerin 

gün geçtikçe artması ve arttıkça verimli olması çok güzel neticeler 

ortaya koymaktadır. Azerbaycan ile Türkiye arasında çok 

17


derin kültürel dostluk bağları ve miras, dostluk ve kardeşlik bağları 

mevcuttur. Bu bağlamda Türkiye Azerbaycan ilişkileri oldukça 

dikkate değer bir konuma sahip olmaktadır. Türkiye ile 

Azerbaycan arasında iktisadi, ister siyasal ve dostluk ilişkileri 

çok derinleştirilmelidir. 

Bu çalışmanın yazılma amacı da dolayı yollarla buna hitap 

etmektedir. Türkiye’de hemen herkes Azerbaycan nüfusunun da 

Türk olduğu konusunda bilinçlendirilmelidir. İşte bu engeli aştığımız 

zaman her şey yoluna oturacaktır. Türkiye’de bazı kesimler 

Türk olmadıkları için bu gerçeği yadsımaktadırlar. Bazıları 

ise eğitimsiz oldukları için bu önemli gerçeği es geçebilmektedirler. 

Fakat bunun düzeltilmesi gereklidir. Bunu düzelttiğimiz 

zaman her alanda işbirliğimiz mevcut olacak ve aşılması zor hiçbir 

şey kalmayacaktır. Türk Dünyası için ortak bir proje söz konusu 

olabilmektedir. Bu bağlamda ortak para birimimiz “Türki” 

diye adlanabilir. Örneğin Azerbaycan Türkiye ilişkilerine yeni 

boyut kazandırmak amaçlı devletlerarası garantörlük anlaşmalarına 

her iki devletçe imza atılabilir. Türkiye Azerbaycan ilişkileri 

denilince süre olarak, Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluşundan 

sonra geçen son 10 yıllık zamanı kastediyoruz. Bu süre 

Ebulfez Elçibey Dönemi (Haziran 1992-Haziran 1993) ve onu 

takip eden dönem olarak ayrı-ayrı ele alındığı gibi bu iki soydaş 

toplumun 10 yıllık ilişkileri bir bütün olarak da çeşitli çalışmalarda 

ele alınmıştır. Bu itibarla biz yakın geçmişi başlangıcından 

itibaren ele almayıp son döneme ve daha ziyade son 

bir yıla yoğunlaşmayı düşünüyoruz 1 . 

Türkiye Azerbaycan ilişkilerinin çeşitli safhaları ile diplomasi, 

enerji, ticaret, eğitim, kültür, iletişim gibi boyutları vardır. 

1 KALAFAT, Dr. Yaşar, Çukurova Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi, 

ASAM Kafkasya Araştırmaları Masası Başkanı, “Türkiye Azerbaycan İlişkilerine 

Etno-Sosyal Bir Yaklaşım”; www.avsam.org 

18


Bu alanı daraltıp bir noktada yoğunlaşmak itibariyle bunları ayrıayrı 

ele almayıp merkezine etno sosyal yapıyı oturttuğumuz bildirimizde 

bu türden konu başlıklarına zaruret duyulunca değineceğiz. 

Konu sosyal yapı itibariyle ele alınıp ve son bir yıldaki 

gelişmelere öncelik verilecek olunca; Azerbaycan Türkiye ilişkilerini, 

Azerbaycan-İran ve Türkiye-İran ilişkilerinden bağımsız 

olarak ele almak mümkün değildir. Türkiye, Azerbaycan ve 

İran’ın demografik yapısı etno-sosyal özelliği ön plana çıkarıyor. 

Bu üç ülkedeki hakim etnik unsur Kafkasya’nın, özellikle 

de Güney Kafkasya’nın sorunlarının çözümünde büyük ölçüde 

tayin edici faktördür. Bu anlamda Türkiye, Azerbaycan kadar 

Kafkasya ülkesi ve Azerbaycan da İran ve Türkiye kadar Ortadoğu 

ülkesidir Sorunların doğması ve çözümünde siyasi sınırlar 

kadar demografik sınırlarda tayin edici olmaktadır 

“Milletlerin etnik kimlikleri ile yerküre üzerinde dağılımları 

farklı idari yapılanmalar adı altında da olsa onlara üstünlükler 

sağlarken bu özellikten rahatsızlık duyan diğer milletler aralarında 

korunmacı veya saldırgan ittifaklar kurabilirler.” 

Bölgenin son 10 yılda tekrar sahnelenen tarihi Ermeni meselesi 

enerji faktörüne bağlı olarak yine adı geçen bu üç ülkenin 

gündemine oturmuştur. Bizim bildirimizin ağırlık merkezini 

Türkiye-Azerbaycan ilişkilerini ele alırken öncelikli olarak 

bu üç bölgenin olmak üzere sosyal yapıları ile bağlantılı olarak 

yakın çevre ülkeleri teşkil edecektir. Toplumların, bu arada 

milletlerin- insan potansiyelleri top yekun milli potansiyelin ölçülmesinde 

bir kıstas olmaktadır. Nüfusça fazla olan toplum bu 

özelliği ile üstünlük elde etmiş olmaktadır. Homojen kitlelerin bu 

güç itibariyle heterojen kitleler karşısında onlara avantaj sağlamaktadır. 

Şüphesiz bir toplumun güçlülüğü için sadece nüfus üstünlüğü 

yeterli değildir. Farklı etnik özellikler arz eden toplumlarda 

bu farklılık çok kere dezavantaj oluştururken, bir ülkenin 

19


başka bir ülke içerisindeki etnik uzantısı ona avantaj. muhatabına 

ise dezavantaj sağlamaktadır. Bazı uluslar bu tür demografik 

dağılımdan emperyal çıkarlar gütmüşlerdir. Ermeni lobileri 

buna bir örnek teşkil eder. Ermeni diasporası Ermeni etnik 

kimliğini Ermeni çıkarları adına başarılı bir şekilde kutlanmıştır. 

Bazı uluslar da dünya coğrafyasının neresinde hangi devlet 

adı ile yaşıyor olsalar da mensup oldukları milliyet onların hedef 

olarak kabul edilmeleri için yetmektedir. Ermeniler itibariyle 

Türklüğün durumu budur. 

20

BİRİNCİ BÖLÜM 

1. 1. AZERBAYCAN CUMHURİYETİ’NİN 

KISALTILMIŞ TARİHİ 

Çok eski bir tarihe sahip olan Azerbaycan bir çok kavimler için 

geçit bölgesi olmuştur. Azerbaycan adının Büyük İskender’in 

ölümünden sonra (M.Ö.323) burayı yöneten komutanlardan 

Atropates’ten geldiği söylenmekle birlikte Mecusi diniyle ilgili 

olarak “Od” anlamındaki Azer ve “Muhafız” anlamındaki Baygan 

kelimelerinden geldiği, Odlar Ülkesi anlamına gelen Azerbaycan 

olarak adlandırıldığı belirtilmektedir. Bütün bunların yanında 

bölge adının çok eski dönemlerden beri burada hakimiyet 

süren Hazar (Kasar) Türklerinden geldiği daha kuvvetli ihtimal 

olarak belirtilmektedir. 

Türk boyları Azerbaycan’a Milattan önceki dönemlerde 

Sakalar ve İskitler’le gelmeye başlamışlardır. Bundan sonra 

Avarlar, Uzlar, Peçenekler, Kıpçaklar, Alpagutlar, Çepnikler, 

Halaçlar, Türkanlar v.s. Orta Asya’dan Azerbaycan’a gelerek 

devlet kurmuşlardır. Azerbaycan 7. yüzyılın ortalarında kısa 

bir süre Arapların eline geçmişse de bu hakimiyet uzun sürmemiştir. 

Çünkü bölgenin Türkleşmesi büyük ölçüde tamamlanmış 

durumdaydı. Selçuklu Türkleri 1015 yılından itibaren 

Azerbaycan’da hakimiyet kurmaya başlamışlardır. Alparslan’ın 

Anadolu’ya geçişi Azerbaycan üzerinden olmuştur. Selçukluların 

bir kolu olan Atabegler 1146 yılında bölgeye hakim olmuştur. 

1231 yılından sonra bölgede İlhanlılar hakimiyeti 

21


görülmektedir. Daha sonra kısa bir müddet Altınordu ve Celayirlilerin 

hakimiyetinin ardından 1383 yılında Timur dönemi 

başlamıştır. Timur’un ölümünden sonra Azerbaycan Karakoyunlu 

ve Akkoyunlu’ların hakimiyetine girmiştir. Akkoyunlu 

Hanedanlığını Safaviler ortadan kaldırarak bölgede 100 yıla 

yakın egemen olmuşlardır 2 . 1729 yılında Afşarlar, 1779 yılında 

da Kaçarlar dönemi başlamış ve Azerbaycan’da Hanlıklar devrine 

kadar hakimiyette kalmışlardır. 17. yüzyılın başlarında 

Azerbaycan’da bir çok hanlıklar ortaya çıkmıştır. Bunlar kuzeyde 

Şeki, Gence, Bakü, Derbent, Kuba, Nahçıvan, Talış, Revan 

(Erivan - İrevan), Şamahı, Karabağ, Karadağ, Kazak Sultanlığı, 

Balaken-Car Sultanlığı, Güneyde ise Tebriz, Urmiye, 

Erdebil, Hoy, Maku ve Serap hanlıklarıdır. 

1. 1. 1. XIX Yüzyılda Azerbaycan 

Bu dönemde Ruslar’ın Kafkaslar’ı ele geçirme çabaları karşısında 

hanlıklar Ruslara karşı ortak hareket etme kararı almışlardır. 

Ancak bir çok önemli bölge Rusların eline geçmiş, 

İran da bu bölgede üstünlük kurmaya çalışmıştır. 10 Şubat 

1828’de Rusya ile İran arasında yapılan Türkmençay (Tebriz 

yakınlarında) anlaşmasına göre Aras nehrinin güney kısmında 

yer alan ve Azerbaycan topraklarının 2/3’ünü oluşturan 

Güney Azerbaycan İran’a, Aras nehrinin kuzeyinde yer 

alan Kuzey Azerbaycan ise Rusya’ya bırakılmıştır. Bu tarihten 

sonra Ruslar Karabağ ve Erivan’a sistemli bir şekilde 

Ermeniler’i yerleştirmiştir3 . 

2 GEYBULLAYEV, Giyaseddin; Azerbaycan Türklerinin Teşekkülü Tarixinden 

(Azerbaycan Türklerinin Teşekkülü Tarihinden), Azerbaycan Devlet Neşriyyatı 

Yayınları, Bakü, Azerbaycan, 1994; s. 34-36 

3 İSMAYILOV, Mahmud; Azerbaycan Tarixi (Azerbaycan Tarihi), Azerbaycan 

Devlet Neşriyatı - Poligrafi Birliği Yayınları, Bakı, Azerbaycan, 1992; s. 56-67 

22


1. 1. 2. Bağımsız Azerbaycan Devleti (1918 – 1920) 

İlk bağımsız Azerbaycan Devleti 28 Mayıs 1918 tarihinde Çarlık 

Rusyası’ndan bağımsızlıklarını kazanmış olan vilayetlerin 

birleştirilmesi ile “Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti” olarak 

kurulmuş ve Cumhurbaşkanlığı’na da Mehmet Emin Resulzade 

getirilmiştir. Osmanlı İmparatorluğu yeni Azerbaycan Devletini 

derhal tanımıştır. Bu dönemde yeni Azerbaycan Devleti 

bir taraftan iç karışıklıklarla uğraşırken, diğer taraftan da Rusya, 

Ermenistan ve İran’ın saldırıları karşısında direnmeye çalışmış 

ve Osmanlı Devleti’nden yardım istemiştir. Bu dönem aynı zamanda 

Batılı Devletlerin Azerbaycan’ın zengin petrol kaynaklarını 

keşfetme dönemine rastladığından Azerbaycan’daki Türk 

unsurunu ortadan kaldırmak için Ermenistan, Rusya ve İran’ın 

yanında Alman ve İngilizler de Türklere karşı cephe almışlardır. 

Osmanlı Ordusu işgal edilmiş olan Azerbaycan topraklarını 

kurtardıktan sonra bölgeden çekilmiştir. 

Sürekli istikrarsızlık içinde bulunan Azerbaycan’ın bu bağımsızlığı 

ancak 23 ay devam etmiştir. 1920 yılında 27 Nisan’ı 

28 Nisan’a bağlayan gece Sovyet Kızılordu’sunun Azerbaycan’ı 

işgali ile bağımsız Azerbaycan Devleti sona ermiştir. Bu tarihten 

sonra başlayan 70 yıllık bir sürede “Azerbaycan Sovyet Sosyalist 

Cumhuriyeti” olarak Sovyetler Birliği’ne bağlı 15 Cumhuriyetten 

biri olmuştur. İlk bağımsız Azerbaycan Devleti Türk tarihi boyunca 

adı “Demokratik Cumhuriyet” olan ve Latin alfabesini ilk 

benimseyen Türk Devleti olması bakımından önem taşımaktadır 4 . 

1. 1. 3. Sovyetler Birliği Dönemi 

Azerbaycan Sovyet Kızılordusu tarafından işgal edildikten sonra 

1922’de Kafkasya ötesi Sosyalist Federal Sovyet Cumhuriyeti’ne 

4 http://www.tusiab.org/index.php?MID=views&viewid=45 ; 22 Aralık, 2004 

23


katılmış, 1936’dan sonra ise “Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti” 

adını almıştır. Azerbaycan Sovyetler Birliği’ne katıldıktan 

sonra sürekli toprak kaybetmiştir. 1920 yılında 114.000 

km2 olan yüzölçümü bugün 86.600 km2’ye düşmüştür. Stalin 

zamanında yapılan düzenlemelerle Ermenistan Azerbaycan, 

Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ve Türkiye arasına uzatılarak hem 

Azerbaycan’la Nahçıvan’ın, hem de Anadolu Türkleri ile Azerbaycan 

Türklerinin bağlantısı kesilmeye çalışılmıştır. 

1. 1. 4. 1990 Sonrası Bağımsız Azerbaycan 

1920’den itibaren 70 yıllık bir süreyle Sovyetler Birliği’nin bir 

parçası olan Azerbaycan 1990’da Sovyetler’in dağılma sürecine 

girmesiyle bağımsızlık hareketlerine sahne olmuştur. Azerbaycan 

Halkının bağımsızlık isteği 19-20 Ocak 1990 tarihinde Sovyet 

ordusu tarafından kanlı bir şekilde bastırılmışsa da, bağımsızlık 

hareketinin önüne geçilememiştir. 

Bu olaylardan sonra bağımsızlık hareketleri daha da hızlanmış, 

ülkede geniş bir taban desteği bulan Halk Cephesi 

Hareketi’nin baskısıyla 30 Eylül 1991 tarihinde Azerbaycan bağımsızlığını 

ilan etmiştir. 70 yıllık aradan sonra 7 Haziran 1992 

tarihinde ilk defa yapılan demokratik Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde 

Halk Cephesi Lideri Ebülfez Elçibey Cumhurbaşkanlığına 

getirilmiştir. Elçibey yönetimi bir taraftan Ermeniler’le 

devam eden Karabağ problemini çözmeye çalışırken diğer taraftan 

iç düzeni sağlamaya gayret göstermiş, Sovyetler Birliği 

döneminden kalma eski yapıyı süratle değiştirme yoluna gitmiştir. 

Ancak, devralınan ağır sosyal ve ekonomik problemler 

ve kadro yetersizliği bir çok reformun yapılmasına engel olmuştur. 

Bunun yanında tekrar Latin Alfabesine geçilmiş, Devlet Dili 

Anayasa’da “Türk Dili” olarak belirlenmiş, Azerbaycan’daki Rus 

24


Ordusu çıkarılmış, ilk defa milli para “Manat” tedavüle çıkarılarak 

kullanılmaya başlanmış, uluslararası bir çok kuruluşa üye 

olunmuş, başta Türkiye olmak üzere dünya ülkeleri ile ekonomik, 

sosyal, kültürel, diplomatik ilişkilere girilmiştir. Yine bu 

dönemde ilk defa toprak ve tarım reformu çalışmaları yapılmış, 

ordunun modernizasyonu sağlanmış, Türkiye ile karşılıklı öğrenci 

transferi başlatılmış, Azerbaycan’da Türk Dili ile eğitime 

itibar kazandırılmıştır. Başta Yabancı Sermaye Kanunu olmak 

üzere, Özelleştirme, Bankacılık, Sigortacılık gibi önemli yasalar 

çıkarılmıştır. Bakü – Ceyhan Petrol Boru Hattı Projesi ilk 

defa bu dönemde gündeme getirilmiştir. Yaklaşık 1 yıl süren Elçibey 

döneminde Kelbecer Ermeniler tarafından işgal edilmiş, 

bir yandan da Suret Hüseynov Gence’de isyan hareketi başlatmıştır. 

Ağır problemler karşısında zor durumda kalan Elçibey 

Nahçıvan Milli Meclis Başkanı Haydar Aliyev’i göreve davet 

ederek kendisi Nahçıvan’a çekilmiştir. Yönetime gelen Haydar 

Aliyev önce Azerbaycan Milli Meclis Başkanlığına getirilmiş, 3 

Ekim 1993’te yapılan Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ise 5 yıllığına 

Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı seçilmiştir. 

Bu dönemde Dağlık Karabağın büyük bir kısmı Ermenilerce 

işgal edilmesine rağmen ateşkes yapılarak sükunet sağlanmıştır. 

Ülke içinde kanunsuz hareketler ve kargaşa sona erdirilmiş, 

tam bir istikrar sağlanmış, Azerbaycan BDT’ye üye olmuştur. 

Bu dönemde çok önemli projeler gerçekleştirilmiş, hukuki yapıdaki 

düzenlemelerle ülke için hayati önem taşıyan çok önemli 

kanunlar çıkarılmıştır. Takip edilen sıkı para politikası ile enflasyon 

%1800’lerden %2 – 3 seviyelerine düşürülmüştür. Azerbaycan 

Cumhuriyeti serbest pazar ekonomisi ve demokrasi yolunu 

tercih ederek eski sistemden kalma emredici ‘’Merkezi Planlama’’ 

modelini terk etmiştir. 11 Ekim 1998 yılında yenilenen 

25


Cumhurbaşkanlığı seçiminde Haydar Aliyev ikinci defa Azerbaycan 

Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçilmiştir 5 . 

1. 2. GÜNEY KAFKASYA 

Kafkasya halklarıyla yakın siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel 

bağları bulunan Türkiye için bu komşu bölgede barış, istikrar 

ve işbirliğinin sağlanması hayati önem taşımaktadır. Bu bölge 

aynı zamanda sahip olduğu enerji kaynakları ve petrol boru 

hatları nedeniyle Avrasya’nın istikrar ve refahı bakımından da 

stratejik öneme sahiptir. Geçtiğimiz yılın sonunda Gürcistan’da 

“Kadife Devrim” ile yaşanan siyasi dönüşüm öncesindeki çalkantılar 

ve bu yıl Acara’da yaşanan gerginlikler, bölgede istikrarın 

ne denli hassas dengeler üzerine kurulu olduğunu bir kez 

daha hatırlatmıştır. 

Güney Kafkasya, burada yaşayanların refahı açısından büyük 

bir potansiyele sahiptir. Ancak, mevcut ihtilaflar bu potansiyelin 

ortaya çıkmasını engellemektedir. Bu nedenle Türkiye, 

Dağlık Karabağ ve Abhazya da dahil olmak üzere “donmuş ihtilafların” 

barışçı çözümüne, bölgedeki gerilimin azalmasına 

ve bölge ülkelerinin dünyayla ve özellikle Avrupa-Atlantik kurumlarıyla 

bütünleşme yolunda ilerlemelerine katkıda bulunmak 

için her türlü gayreti göstermektedir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından 

sonra Güney Kafkasya bölgesindeki üç yeni devletin 

bağımsızlığını herhangi bir ayırım gözetmeksizin 1991 

yılında tanıyan Türkiye, ortak dil, kültür ve tarihi paylaştığı 

Azerbaycan’la yakın bir ortaklık ilişkisi geliştirmiştir. Türkiye, 

Azerbaycan’ın yeni bağımsızlığına kavuşmuş bir ülke olarak yaşadığı 

zorlukları aşma çabalarını her zaman desteklemiştir. Bu 

bağlamda, Azerbaycan’ın bağımsızlığının güçlendirilmesine, 

5 http://www.tusiab.org/index.php?MID=views&viewid=45 ; 22 Aralık, 2004 

26


toprak bütünlüğünün korunmasına ve Hazar Denizi’nin zengin 

doğal kaynaklarına dayanan ekonomik potansiyelinin değerlendirilmesine 

önem atfetmektedir. Türkiye ile Azerbaycan 

arasındaki mükemmel ilişkiler merhum Devlet Başkanı Haydar 

Aliyev’in oğlu İlham Aliyev’in siyasi liderliğinde de gelişmeye 

devam etmektedir. 

Dağlık Karabağ sorunu, Kafkasya’da siyasi istikrar, ekonomik 

kalkınma ve bölgesel işbirliğinin gerçekleştirilmesinin önündeki 

en önemli engeldir. AGİT bünyesindeki Minsk Grubu’nun bir 

üyesi olan Türkiye, bu süreci, barışçıl, kalıcı ve adil bir çözüm 

için yararlı bir mekanizma olarak değerlendirmektedir. Azerbaycan 

ve Ermenistan arasındaki doğrudan ve aracılı ikili görüşmeleri 

de destekleyen Türkiye, Dağlık Karabağ sorununda 

kolaylaştırıcı bir rol oynamak ve diğer bölgesel konularda fikir 

alışverişinde bulunmak amacıyla, Azerbaycan, Ermenistan 

ve Türkiye Dışişleri Bakanları arasında ayrıca bir diyalog forumu 

başlatmıştır. Bu forumun ilk toplantısı 2002 Mayıs ayında 

Reykjavik’te yapılmış ve taraflar temaslarını bu çerçevede sürdürmek 

hususunda mutabık kalmışlardır. Üç Dışişleri Bakanı son 

olarak 28-29 Haziran 2004 tarihleri arasında İstanbul’da düzenlenen 

NATO Zirvesi marjında bir araya gelmişlerdir. 

Türkiye, Ermenistan’ın iyi komşuluk ilkeleriyle bağdaşır politikalar 

benimsemesi halinde, bu ülkeyle ilişkilerini normalleştirmek 

istemektedir. Ancak, Ermenistan’ın uluslararası hukukun 

temel kurallarını ve ilgili BM Güvenlik Konseyi kararlarını 

çiğnemesi ve Türkiye’ye karşı Ermeni diasporasıyla birlikte izlediği 

hasmane tutum, iki ülke ilişkilerini ipotek altına almaktadır. 

Türkiye, Ermenistan’ın bu tutumunun ülkemizle diplomatik 

ilişkiler kurmasına engel teşkil ettiğinin bilincine varmasını 

ümit etmektedir. 

27


Azerbaycan’ın yanı sıra Gürcistan’la da yakın ortaklık ilişkilerine 

sahip olan Türkiye, bu ülkeyle mevcut bağların daha da 

geliştirilmesine büyük önem atfetmektedir. Abhazya ve Güney 

Osetya sorunları, Gürcistan’ı olduğu kadar tüm bölgedeki barış 

ve istikrarı da tehlikeye sokmaktadır. Türkiye, başından itibaren 

bu sorunların Gürcistan’ın egemenliği, bağımsızlığı ve toprak 

bütünlüğü çerçevesinde barışçıl yollardan çözümlenmesini 

desteklemiştir. Gürcistan’da vuku bulan yönetim değişikliği ve 

bu yılın ilk yarısında Acarya’da yaşanan gerginliğin barışçıl bir 

şekilde aşılmış olması, bu komşu ülkede demokrasinin ve istikrarın 

güçlendirilmesi bakımından önem taşımaktadır. 

Gürcistan Devlet Başkanı Saakashvili’nin Mayıs 2004’te ülkemize 

gerçekleştirdiği ve Başbakan Erdoğan’ın Ağustos 2004’te 

Gürcistan’a yaptığı ziyaretler, Türkiye’nin yeni bir önderlik altındaki 

Gürcistan ile arasında geleneksel olarak mükemmel düzeyde 

seyreden ilişkilere yeni bir ivme kazandırmıştır. Öte yandan 

Türkiye, tüm bölge ülkelerini Karadeniz Ekonomik İşbirliği 

Örgütü’ne üye olmaya davet etmek suretiyle, bölge aktörleri arasında 

bir güven ve işbirliği ortamının tesisine katkıda bulunmayı 

amaçlamıştır. 

Türk halkının Orta Asya halklarıyla yakın kültürel ve ortak 

dil bağları bulunmaktadır. Türkiye, bu nedenle, bölge ülkeleriyle 

arasındaki güçlü bağların ve yakın işbirliğinin geliştirilmesine 

öncelik vermektedir. Bağımsızlıklarını kazanmalarının 

ardından Orta Asya Devletleriyle bağlarını yeniden canlandıran 

Türkiye, bu ülkelerle ikili ilişkilerini ve ortak çıkarlara hizmet 

edecek işbirliğini daha da güçlendirmeyi amaçlayan bir 

politika izlemektedir. Ayrıca, ilki 1992 yılında Ankara’da düzenlenen 

ve Türkiye, Türkmenistan, Özbekistan, Kazakistan, 

Kırgızistan ve Azerbaycan’ı üst düzey bir platformda bir araya 

getiren Türkçe Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları Zirvesi gibi 

28


girişimler vasıtasıyla, ortak bir tarih, kültür ve dili paylaşan bu 

ülkeler arasındaki dayanışmayı teşvik etmektedir. Orta Asya ülkeleriyle 

ticari ilişkilerini geliştirmeye devam eden Türkiye’nin 

bölge ülkeleriyle mevcut ticaret hacmi 2003 yılı itibariyle 1.163 

milyar dolardır. Türkiye, bu ülkelerin demokratik ve ekonomik 

kalkınma çabalarını, sağladığı önemli miktarda kredi, teknik 

yardım, burslar, kamu görevlilerinin eğitimi, askeri yardım ve 

eğitim yoluyla desteklemeyi amaçlamaktadır. 

1. 3. KUZEY AZERBAYCAN CUMHURİYETİ’NİN 

DEMOGRAFİK ANALİZİ 6 

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanan Türk 

Cumhuriyetleri ve bu arada Azerbaycan hakkında son günlerde 

basınımızda çokça yazılar, kitaplar ve raporlar neşredilmektedir. 

Ancak bu yayınların genelde orijinal kaynaklara dayanmaması 

ve bir kısım araştırmacıların gerekli özeni göstermemesi sonucu 

bu kardeş Cumhuriyetler hakkında Türk kamuoyu yeni yeni bilgi 

sahibi olurken aynı zamanda yanlış bilgi sahibi de olmaktadır. 

Mesela bu konularda ciltlerle kitaplar neşreden kimi araştırmacılarımız, 

etkin yazılarıyla tanıdığımız kimi köşe yazarlarımız 

Azerbaycan nüfusunun hala 6 milyon olduğunu (buna 5 milyon 

diyen araştırmacılara da rastlamaktayız) ve Azerbaycan nüfusunun 

%10’unu Ermenilerin teşkil ettiğini hiçbir araştırmaya gerek 

görmeden rahatlıkla yazabilmekte, söyleyebilmektedirler. 

Örneklerini çoğaltabileceğimiz bu tür bilgiler bazen büyük gazete 

ve dergilerimizde kendine yer bulabilirken bezen de büyük 

kuruluşlarımızın yayını olarak yayınlanabilmektedir. Maalesef 

ki eleştiri mekanizmasının pek rastlanılmadığı ülkemizde etiket 

sahibi araştırmacılarımızın basit gibi görünen bu tür bilgi 

6 (10 Ekim 1994); Sinan OGAN 

29


yanlışlıklarının Azerbaycan ve bütün Türklük davasına verdiği 

zararların herhalde farkında olmasalar gerek7 . 

Türkiye gibi genç nüfus ağırlıklı bir nüfus yapısı olan 

Azerbaycan’ın toplam nüfusu (resmi istatistiklerin aksine) 

7.800.000 kişidir. Bu nüfus oranının içerisine Ermenistan’daki 

yurtlarından kovulmuş yaklaşık 300.000 Azeri Türkü, Özbekistan 

ve diğer bölgelerden kovularak yurtsuz kalan ancak Azeri 

Türklerinin kucak açtığı Ahıska (Meshet) Türkleri, Sovyet ordusundan 

ayrılan Azeri gençleri ve yine diğer cumhuriyetlerden 

ülkelerine dönmeye başlayan Azeri Türkleri’ni de dahil etmek 

gerekir. Tabi Azerbaycan’dan göç eden yabancıları da bu hesaba 

katmaktayız. Eski Sovyet Cumhuriyetleri içerisinde nüfusun en 

hızlı artığı cumhuriyetlerden birisi olan Azerbaycan nüfus itibariyle 

ittifak içerisinde 6. sırada bulunmaktaydı. Ülke nüfusu 

Sovyet hakimiyeti yıllarında (1920-1990) yaklaşık 5.5 milyon 

kişi yani yaklaşık 3.8 defa artmıştır. Azerbaycan nüfusu Stalin 

dönemindeki kırgınlar (katliamlar), sürülmeler ve II. Dünya 

savaşı neticesinde çok az bir gelişme göstermiş ve savaş yıllarında 

durma noktasına gelmiştir. Savaş yıllarında meydana gelen 

ölümler neticesinde gerilemeye yüz tutan nüfus artış hızı savaştan 

sonra tekrar hız kazanmaya başlayarak 1957-67 yılları arasında 

%3.4-3.5’e çıkmıştır. Hatta 1960 yılında her 1000 kişiye 

düşen doğum oranına göre (42.6 kişi) SSCB içerisinde en yüksek 

nüfus artışının yaşandığı yer olmuştur. Ülkedeki hızlı nüfus 

artışı doğum oranının yüksek olmasıyla ilgilidir. 

Azerbaycan’da doğal dengenin bozulması neticesinde ölüm 

oranında hızlı bir artış gözlenmiştir. Bir zamanlar sanayinin bölgeye 

girmesinden önce dünyanın en uzun ömürlü insanlarını 

barındıran ülke olan Azerbaycan şimdi hem en uzun hem de 

en kısa ömür sürenlerin yaşadığı bir memleket olmuştur. Onun 

7 http://www.turksam.org ; 22 Aralık, 2004 

30


sanayi şehirlerinde ortalama yaş haddi çok aşağılarda kalırken 

sanayinin ve dolayısıyla da zehirli atıkların ulaşamadığı temiz 

ve saf kalmış dağlarda yaşayan insanlardan 100 yaşını aşanların 

sayısı hiçte az değildir. Kafkas dağlarının saf ve temiz havasını 

soluyan insanları bir asrı bitirip ikinci bir asra adım atarken 

sanayi bölgelerinin zehirli atıklarını soluyan ve köylerdeki zehirli 

gübrelerle yetişen ürünleri yiyen çocuklar, maalesef dedelerinin 

yazgısını yaşayamıyor ve önlerindeki koskoca bir asra adım atamadan 

ölüp gidiyorlar. Azerbaycan’da 0-5 yaş arası gurup, nüfusun 

en çok artan kesimi olmasına rağmen aynı zamanda nüfusun 

en çok ölen kesimi özelliğini de taşımaktadır. 1988’de her bin kişide 

5 yaşına kadar çocuk ölümleri erkek çocuklarında 11.2, kız 

çocuklarında 9.6 kişidir. Bu oran eski SSCB Cumhuriyetleri içerisinde 

Batı Türkistan Türk Cumhuriyetleri (Özbekistan, Kırgızistan, 

Türkmenistan) ve Tacikistan’dan sonra beşinci sıradadır. 

Azerbaycan’daki çocuk ölümleri Lituanya ve Letonya’dan 4 defa 

(2.8) daha yüksektir. Yazık ki eski Sovyet Cumhuriyetlerinde en 

fazla çocuk ölümleri Türk Cumhuriyetlerinde olmaktadır 8 . 

Diğer Türk ülkelerde olduğu gibi Kuzey Azerbaycan’da da 

şehirleşmenin bu seyrinde şehirlerde (özellikle bir dönem Sovyet 

petrol ihtiyacının tamamına yakınını tek başına karşılayan başkent 

Bakü’de) bulunan zengin petrol ve maden yataklarına dayanarak 

bu şehirlerin bir sanayi şehri haline getirilmesi ve özellikle 

Slav nüfusun getirilip buralara yerleştirilmesi büyük etken 

olmuştur. Başkent Bakü’nün ahalisi asrımızın başından beri oldukça 

çok hızlı bir sanayileşmeye maruz kalmıştır. Bakü’nün 

nüfusu 1820’de 2500 kişi iken 1917’de 231.000’e çıkmıştır. Bugünkü 

nüfus 2 milyonu aşmaktadır 9 . 

8 Azerbaycan Ticaret ve Sanayi Odası verileri. 

9 Oğan, Sinan, Türk Ortak Pazarı Ülkeleri ş: Azerbaycan Ekonomisi, Türk Dünyası 

Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1992. 

31


Türkiye’de basında hep yapılan yanlışlığın aksine ülke nüfusunun 

%90’ı Türk’tür. Azerbaycan’da en büyük etnik grubu %3.9 

ile Ruslar almaktadır, (Ruslar özellikle Celilabad ve İsmailiye 

bölgesinde yaşamaktadır). Ruslardan sonra ikinci etnik grubu 

%1,1 ile Ermeniler teşkil etmektedir. Ancak şu an sıcak bir çatışmaya 

dönen Ermeni tecavüzkarlığı sonucu bu nüfusun daha 

da azaldığı tahmin edilmektedir. Bundan başka %3 oranında 

Lezgi ve Avarlar ile Dağıstan etnik grubu da Azerbaycan’da yaşamaktadır. 

Yahudiler, Ukraynalılar ve Gürcüler ile diğer azınlıklar 

da nüfusun toplam %2’sini oluşturmaktadırlar. Yine son zamanlarda 

Rusların Rusya Federasyonuna, Yahudilerin de İsrail’e 

ve Avrupa’ya göç etmeye başlamasıyla bu azınlığın da giderek 

azaldığına tanık olmaktayız10 . 

1989 yılı resmi nüfus istatistikleri esas alınarak yapılacak bir 

incelemede Azerbaycan’ın diğer cumhuriyetlerdeki nüfusu şöyle 

bir görünüm arz etmektedir.Rusya Federasyonu’nda 1979 yılında 

Azeri nüfusu 152.000 iken bu oran 1989 yılında 336.000’e yükselmiş 

ve Rusya nüfusu içerisinde yüzde olarak oranı %0.1’den 

%0.2’ye ulaşmıştır. Toplam Azeri nüfusunun oransal olarak %2.8’i 

Rusya Federasyonu’nda, %4.7’si ise Gürcistan’da yaşamaktadır. 

Azerilerin Rusya Federasyonu’ndan sonra en yoğun olarak 

yaşadığı yerlerin başında Gürcistan gelmektedir. Bu cumhuriyet 

te 1979 yılında 256 bin olan Azeri nüfusunun 1989’da 308 

bine yükseldiği görülmektedir. Oransal olarak ta Gürcü genel 

nüfusuna oranı %5.1’den %5.7’ye çıkmıştır. Ancak bu oran üzerinde 

tam bir mutabakat sağlanmış değildir. Zira çeşitli kaynaklarda 

bu oranın 800 bine kadar çıktığı görülmekle beraber bize 

göre bu oran 500-600 bin civarındadır. Diğer cumhuriyetlere 

10 http://www.turksam.org ; 22 Aralık, 2004 ; KUZEY AZERBAYCAN 

CUMHURİYETİ’NİN DEMOGRAFİK ANALİZİ ; (10 Ekim 1994) ; Sinan 

OGAN 

32


gelince Kazakistan’da 73 binden 90 bine (%0.5-%-0,5) çıkmış, 

Özbekistan’da 60 binden 44 bine inmiş, (%0.4-%0.2), Kırgızistan’da 

17 binden 11 bine inmiş, (%0.5-%0.4), Ukrayna’da 17 binden 37 

bine çıkmış, (%0.003-%0.1) ve Türkmenistan’da ise 24 binden 

33 bine yükselmiştir (%0.9-%0.9) 11 . 

Yukarıda sayılan ülkelerde Azeri nüfusunun dağılımı böyle 

iken kadim bir Türk yurdu olan Ermenistan’da (Yerevan Hanlığı) 

durum nedir? Bunu ayrıca incelemek gerekir. Çünkü bir 

zamanlar en çok Azeri nüfusun meskunlaştığı yerlerden birisi 

olan Ermenistan’da özellikle 1989’dan sonra Ermeni baskısı ve 

vahşeti yüzünden Azeri Türkleri yıllardır yaşadıkları ata-baba 

topraklarından kovulmuşlardır. Sovyet resmi istatistiklerine göre 

Ermenistan’ da 1979 yılında 161 bin Azeri Türkü yaşıyor iken 

bu oran 1989 yılında 85 bine inmiştir. Bunun genel nüfusa oranı 

%5.3-%2.6’dır. Ancak çeşitli kaynaklar Ermenistan’da yaklaşık 

300 bin Azeri Türkünün yaşamış olduğunu ve fakat şimdi bu ülkede 

Ermeni vahşeti yüzünden bir tek Azeri Türkünün bile yaşamasına 

izin verilmediğini göstermektedir. Kuzey Azerbaycan’ın 

dışında en fazla Azeri nüfusuna sahip yer İran idaresindeki Güney 

Azerbaycan’dır. Burada yaklaşık 20 milyon Azeri Türkü 

yaşamaktadır. Bunun haricinde Türkiye’ de yaklaşık 3 milyon, 

Avrupa ve Amerika’da ise bir miktar Azeri Türkü yaşamaktadır. 

Tüm dünyadaki Azeri nüfusunu topladığımızda bunun yaklaşık 

30 milyon civarında olduğunu görmekteyiz. 

Bir toplumda yaşayan fertlerin hayattaki fonksiyonları itibarıyla 

durumları birbirinden çok farklıdır. Bu açıdan bir memleket 

nüfusunu iki guruba ayırmak mümkündür. Bu guruplardan 

ilkine, yani çalışma hayatında çalışan fertlerin teşkil ettiği 

11 GUMİLEV, Lev Nikolayeviç; Geografiya Etnosa, v İstoricheskiy Period (Tarihsel 

Süreç İçerisinde Etnik Coğrafya Anlayışı), Nauka Yayınları, Sankt- 

Peterburg, Rusya Federasyonu, 1990; s. 56-67 

33


kütleye faal nüfus, diğerine, yani çalışmayıp sırf tüketici vaziyetinde 

olanlar gurubuna ise gayri faal nüfus adı verilir. Ülkede 

çalışabilir nüfus sayısı 1990 yılı itibariyle 3.918.500 (%55.1) kişi 

civarında olmasına karşılık çalışma hayatında bunların ancak 

2.513.400 kişisi işle temin edilebilmiştir. Çalışabilir nüfusun 1 

milyondan fazla bir kısmı çalışmamaktadır. Yani işsizdir. Bu nüfusun 

1/3’ünü kadınlar, ev işleri ve çocuk bakımıyla uğraşanlar 

oluşturmaktadır. Azerbaycan %35 genç nüfus ağırlıklı bir nüfus 

yapısına sahiptir. Ülkede çalışabilir nüfusun altında kalan 

nüfus sayısı 2.479.000 (%34.8), üstünde kalan nüfusun sayısı ise 

717.000 (%10.1) kişidir. 1980 yılında emekliye ayrılmış kişilerin 

toplam sayısı 764.000 kişi idi. Bu oran 1985 yılında 890.000’e 

1990 yılında ise 1.127.000 kişiye ulaşmıştır. 

Ülkede yaşayan yerli halkın % 99.1’i Azerbaycan Türkçesini 

ana dili olarak kabul etmekte ve konuşmaktadır. Bunun yanında 

yerli nüfusun %31.7’si Rusçayı, %0.7’si ise diğer bir dili 

rahatlıkla konuşmaktadır. Cumhuriyette yaşayan diğer milletlerden 

olan Rusların %99.8’i Rusçayı ana dili olarak kabul ederken 

%14.3’ü Azerbaycan Türkçesini rahatça konuşabilmektedir. Bu 

oran diğer halklarda sırasıyla şöyledir; Ermenilerde %84.2 ve 

%7.2, Lezgilerde %90.0 ve %47.7, Avarlarda %96 ve %69, Yahudiler 

%46.9 ve %23.2, Tatarlar %71.6 ve %19.6, Ukraynalılar 

%65.3 ve 6.8, Gürcüler %87.7 ve 28.7, Diğer milletler de ise 

ana dilini konuşanların oranı %79.1 ve Azerbaycan Türkçesini 

konuşanların oranı %43.5’tir 12 . 

Ülkede yaşayan azınlıklardan özellikle Ermenilerin ve Ukraynalıların 

yerli halkın dilini öğrenmede en isteksiz davranan 

gurubu oluşturduğu görülmektedir. Buna rağmen Ülkede Sovyet 

devrinde hakim unsur olan Rusların %14.3’ü Azerbaycan 

12 Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi verileri 

34


Türkçesini konuşabilmektedir ki bu oran Ermeni ve Ukraynalılardan 

daha fazladır. Ülkedeki diğer azınlıklardan Avarlar (%69) 

ve Lezgiler (%47.7) yerli halkın dilini en çok konuşan ve yerli 

halkla en çok kaynaşan gurubu oluşturmaktadır 13 . 

Dünya milletlerindeki nüfus dengesini bozan sebeplerin başında 

savaşlar, kazalar ve milletlerarası göç hareketleri geldiği 

halde Azerbaycan’daki bu hassas dengenin bozulmasına Rusların 

bu konuya yönelik bilinçli politikaları, işsizlik ve diğer sebeplerden 

dolayı genç erkek nüfusun SSCB’nin diğer cumhuriyetlerine 

göç etmesi ve diğer milliyet mensuplarından kız alınmasına 

karşılık yabancı topluluk mensuplarına kız verilmemesi ve genç 

kızların göçe meyilli olmayışları yolundaki gelenekleri önemli 

etkenleri oluşturmaktadır. Ancak Ermenistan’la süren savaşın 

giderek şiddetlenmesi nüfus dengesini bozan sebepler arasında 

önemli bir etken olmaktadır. Diğer cumhuriyetlere giden genç 

nüfusun ekseriyetini genellikle köy yerinden gidenler oluşturduğu 

için, burada evlilik hayatı kuramayan genç kızların sayısı 

gün geçtikçe çoğalmaktadır. Tesadüfi değildir ki Azerbaycan’da 

ahalinin her bin kişisine düşen evlenmemiş kız ve erkeklerinin 

sayısına göre eski SSCB ortalamasında ilk sırayı almıştır. 

Yukarıdaki istatistiklerden de anlaşılacağı üzere ülkede çok 

tehlikeli bir şekilde nüfus dengesi bozulmaktadır. Bu durum ancak 

yıllardır Sovyetlerin uyguladığı Stalinist yönetim zihniyetiyle 

izah edilebilir14 . 

13 Oğan, Sinan, Azerbaycan’ın Bölgelere Göre İktisadi Yapısı ve Dış Ekonomik 

İlişkilerinin Analizi, M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Mali Hukuk Ana Bilimdalı 

Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1992. 

14 İstatistik bilgiler Azerbaycan Bilimler Akademisi-Haberler-İktisadiyat bölümünden 

temin edilmiştir. 

35


1. 4. TÜRKİYE AZERBAYCAN SİYASİ İLİŞKİLERİ 

Türkiye, 9 Kasım 1991 tarihinde Azerbaycan’ın bağımsızlığını 

tanıyan ilk ülke olmuştur. İki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler 

14 Ocak 1992 tarihinde tesis edilmiştir. 

Türkiye için Azerbaycan ortak dil, kültür ve tarihi paylaştığı 

önemli bir ülkedir. Türkiye, başından itibaren, Azerbaycan ile yakın 

ortaklık ilişkileri geliştirmeye başlamış ve yeni bağımsız bir 

Cumhuriyet olarak çeşitli güçlüklerle karşılaşan Azerbaycan’ın 

bu zorlukların üstesinden gelebilmesinde kuvvetli destekçisi olmuştur. 

Türkiye, Azerbaycan’ın bağımsızlığının pekiştirilmesi, 

toprak bütünlüğünün korunması ve Hazar Denizi’ndeki doğal 

kaynaklarından gelen ekonomik potansiyelinin hayata geçirilmesinin 

gerekli olduğunu düşünmektedir. Bir diğerinin egemen 

eşitliğine karşılıklı saygı temeline dayanan Türkiye-Azerbaycan 

ilişkileri sadece siyasi alanda değil, ekonomi, ticaret, eğitim, ulaştırma, 

telekomünikasyon, tarım, sosyal güvenlik, sağlık, kültür, 

bilim, turizm gibi her alanda gelişmeyi sürdürmektedir. İki ülke 

arasındaki ilişkilerin ahdi temelini oluşturmak üzere çok sayıda 

Anlaşma imzalanmıştır. Üst düzey temaslar ve her seviyede ziyaretler 

düzenli ve sık bir şekilde gerçekleştirilmektedir 15 . 

Ermenistan’ın, Azerbaycan topraklarını işgali sonucunda ortaya 

çıkan Yukarı Karabağ Sorunu, Güney Kafkasya’da siyasi 

istikrarın, ekonomik gelişmenin ve bölgesel işbirliğinin önündeki 

en önemli engeldir. Bahse konu ihtilaf Azerbaycan’da bir 

milyondan fazla insanın kendi ülkelerinde göçmen durumuna 

düşmesine veya yerlerinden edilmesine yol açmıştır. 

Türkiye, Yukarı Karabağ Sorunu’na AGİT çerçevesinde 

barışçı bir çözüm bulunması amacıyla faaliyet gösteren Minsk 

Grubu’nun çalışmalarına aktif olarak katılmaktadır. Türkiye, 

15 ARAS, Orhan; Azerbaycan Davamız, Hamle Yayınları, İstanbul, 1998 ; s. 45-68 

36


Minsk Süreci’ni Yukarı Karabağ Sorunu’na barışçı, kalıcı ve 

adil bir çözüm bulunmasına katkıda bulunabilecek önemli bir 

mekanizma olarak görmektedir. Bununla birlikte ihtilaf hala çözüme 

kavuşturulamamıştır. Minsk Grubu’nun ihtilafın barışçı 

yollardan çözümüne yönelik görevini yerine getirebilmesi için 

daha aktif, doğrudan ve yaratıcı tutum içinde olması gereklidir. 

Türkiye, Azerbaycan ile Ermenistan arasında yürütülmekte 

olan doğrudan ve dolaylı görüşmeler sürecine soruna barışçı bir 

çözüm bulunmasında yararlı olacağı düşüncesiyle destek vermektedir. 

Türkiye, Yukarı Karabağ Sorunu’nun çözümünde her 

iki tarafın da kabul edeceği bir çözüme destek vermeye hazırdır. 

Türkiye, ayrıca, çözüm sürecindeki çıkmazın aşılması için 

yeni yollar yaratılmasının ve her iki tarafın, özellikle de bir milyonu 

aşkın kaçkının beklentilerinin karşılanması amacıyla uluslararası 

toplumun daha aktif bir biçimde barış sürecine katkıda 

bulunmasının gerekli olduğu inancındadır. 

Bu çerçevede, Yukarı Karabağ sorununun çözümünde “kolaylaştırıcı” 

rolü oynamak ve diğer bölgesel sorunlar hakkında 

görüş alışverişinde bulunmak üzere Türkiye’nin girişimiyle, Türkiye, 

Azerbaycan ve Ermenistan Dışişleri Bakanları arasında bir 

diyalog forumu oluşturulmuştur. Bu amaçla ilk toplantı 15 Mayıs 

2002 tarihinde Reykjavik’te gerçekleştirilmiştir. Dışişleri Bakanları 

arasındaki ikinci toplantı NATO İstanbul Zirvesi marjında 

28 Haziran 2004 tarihinde yapılmıştır. Taraflar, bu üçlü 

toplantı sürecinin her üç ülke arasındaki ilişkilerin normalleşmesi 

ile Yukarı Karabağ sorununun çözümü yönünde faydalı 

bir araç olabileceğini ve Türkiye’nin etkin katkısının bölge sorunlarının 

çözümüne ivme kazandırabileceğini düşündüklerini 

vurgulamışlardır. 

37


Öte yandan, Türkiye, Yukarı Karabağ sorunu kapsamında 

taraflarla ikili temaslarını da sürdürmektedir 16 . 

1. 4. 1. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sayın İlham 

Aliyevín Türkiye’yi Ziyareti 17 

Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sayın İlham Aliyev, 

Sayın Cumhurbaşkanımızın davetlisi olarak 13-15 Nisan 2004 

tarihlerinde ülkemize resmi bir ziyaret gerçekleştirecektir. İki 

ülke üst düzey yetkilileri arasında gerçekleştirilecek görüşmelerde, 

Türkiye ile dost ve kardeş Azerbaycan arasındaki ikili ilişkilerin 

daha da geliştirilmesi imkanları üzerinde durulacak ve 

her iki ülkeyi yakından ilgilendiren bölgesel ve uluslararası konular 

hakkında görüş teatisinde bulunulacaktır. 

Sayın Aliyev ayrıca, 14 Nisan günü Türkiye Büyük Millet 

Meclisi’ne hitaben bir konuşma yapacaktır. Ziyaret sırasında 

“Ortak Bildiri”nin yanı sıra çeşitli alanlarda ikili anlaşmalar imzalanması 

öngörülmektedir 18 . 

1. 4. 2. Sayın Bakan´ın Azerbaycan ve İraná Gerçekleştireceği 

Ziyaretler 19 

Türkiye ile dost ve kardeş Azerbaycan arasında düzenli olarak 

gerçekleştirilen üst düzey ziyaretler çerçevesinde Dışişleri Bakanı 

ve Başbakan Yardımcısı Sayın Abdullah Gül, Azerbaycan 

16 www.mfa.gov.tr ; Son Güncelleme: 22.10.2004 ; Bilgiler T. C. Dışişleri Bakanlığı 

Web Sitesi’nden alınmıştır. 

17 No: 57 - 9 Nisan 2004, Bilgiler T. C. Dışişleri Bakanlığı Web Sitesi’nden alınmıştır. 

18 http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/BasinEnformasyon/Aciklamalar/2004/Nisan/ 

No57_9+Nisan+2004.htm ; 3 Ocak, 2004 ; Son Güncelleme: 29.07.2005 

19 No:5 - 8 Ocak 2004, Bilgiler T. C. Dışişleri Bakanlığı Web Sitesi’nden alınmıştır. 

38


Dışişleri Bakanı Vilayet Guliyev’in davetine icabetle, 9-10 Ocak 

2004 tarihlerinde Azerbaycan’a resmi bir ziyaret gerçekleştirecektir. 

Sayın Bakan, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Sayın İlham Aliyev 

tarafından kabul edilecek, ayrıca Milli Meclis Başkanı Sayın 

Murtuz Aleskerov, Başbakan Sayın Artur Rasizade, Başbakan 

Yardımcısı Sayın Abid Şerifov ve Azerbaycan Dışişleri Bakanı 

Sayın Vilayet Guliyev ile görüşmeler yapacaktır. Sayın Bakan, 

Azeri iş çevreleri ile Azerbaycan’da faaliyet gösteren Türk işadamlarıyla 

da bir araya gelecek ve merhum Cumhurbaşkanı Haydar 

Aliyev’in kabrini ziyaret edecektir. Söz konusu ziyarette, ülkelerimizi 

ilgilendiren ikili konular başta olmak üzere, Güney 

Kafkasya’da son dönemde meydana gelen bölgesel gelişmelere 

ilişkin görüş alış verişinde bulunulacaktır. Sayın Bakanın refakatinde, 

resmi heyetin yanı sıra, TBMM Azerbaycan Dostluk 

Grubu üyeleri üç Milletvekili ile Türk işadamları da yer alacaktır. 

Ayrıca, Sayın Bakan 10 Ocak 2004 günü Bakü’den Tahran’a 

geçerek, İran’a kısa bir çalışma ziyaretinde bulunacaktır. Bu ziyaretin 

esas amacı, İran’da meydana gelen deprem felaketi nedeniyle 

Hükümetimiz adına İran makamlarına başsağlığı dileklerimizi 

ve dayanışmamızı ifade etmektir. Sayın Bakan, bu 

vesileyle, İranlı yetkililerle ikili ilişkilerimiz ile bölgesel ve uluslararası 

konularda görüşmelerde de bulunacaktır. Sayın Bakan, 

11 Ocak 2004 günü Türkiye’ye dönmüştür 20 . 

Azerbaycan Dışişleri Bakanı Vilayet Guliyev, Sayın Bakanımızın 

davetine icabetle, 11-12 Eylül 2003 tarihlerinde ülkemize 

bir ziyaret gerçekleştirmiştir. Sayın Guliyev, Sayın Bakanımız 

ile yapacağı görüşmenin yanı sıra Sayın Cumhurbaşkanımız ve 

Sayın Başbakanımız tarafından kabul edilmiştir. Görüşmelerde, 

20 http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/BasinEnformasyon/Aciklamalar/2004/Ocak/ 

No5_8+Ocak+2004.htm ; 3 Ocak, 2004 ; Son Güncelleme: 29.07.2005 

39


iki ülkeyi ilgilendiren ikili konular başta olmak üzere, son uluslararası 

gelişmeler ve bunların özellikle bölgemiz üzerindeki etkileri 

de ele alınacaktır 21 . 

1. 4. 3. Abdullah Gül´ün Azerbaycan´ı Resmi Ziyareti Vesilesiyle 

Bakü Devlet Üniversitesińde Yaptıkları Konuşma 22 

Sayın Rektör, 

Saygıdeğer Öğretim Üyeleri, 

Sevgili Öğrenciler, 

Değerli Konuklar, 

Sizlere tüm Türk Halkının sıcak selam ve sevgilerini getirdim. 

2004 yılındaki ilk yurtdışı ziyaretimi değerli meslektaşım 

Vilayet Guliyev’in davetine icabetle dost ve kardeş Azerbaycan’a 

yapmaktan memnuniyet duymaktayım. Siyasete girmeden önce 

uzun yıllar üniversitelerde ders vermiş bir akademisyen olarak 

bu vesileyle ülkenin en eski ve seçkin yüksek öğretim kurumlarından 

biri olan Bakü Devlet Üniversitesi’nde sizlere hitap etme 

fırsatı bulmaktan ayrıca mutluluk duymaktayım. Kıymetli lider 

Haydar Aliyev’in de mezun olduğu bu Üniversitede bulunmak 

benim için onur verici. 

Sözlerime, eski Cumhurbaşkanı merhum Haydar Aliyev’i 

sevgi, saygı ve rahmetle anarak başlamak istiyorum. Kendisini 

15 Aralık 2003 tarihinde derin bir üzüntüyle son yolculuğuna 

uğurladık. Haydar Aliyev Sovyetler Birliği ve bağımsızlık sonrası 

Azerbaycan tarihine damgasını vurmuş büyük bir devlet 

21 http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/BasinEnformasyon/Aciklamalar/2003/Eylul/ 

No153_10Eylul2003.htm ; 3 Ocak, 2004 ; Son Güncelleme: 03.08.2005 ; No:153 

- 10 Eylül 2003 

22 Bakü, 10 Ocak 2004 ; Başbakan Yardımcısı Dışişleri Bakanı Sayın Abdullah 

Gül´ün Azerbaycan´ı Resmi Ziyareti Vesilesiyle Bakü Devlet Üniversitesińde 

Yaptıkları Konuşma 

40


adamıdır. Sadece Azerbaycan’ın değil, tüm Türk dünyasının 

büyük bir evladıdır. Türkiye ile Azerbaycan arasındaki dostluk 

ve kardeşlik ilişkilerinin sarsılmaz temellere dayandırılmasına 

önemli katkılarda bulunmuştur. Büyük bir devlet ve siyaset 

adamıdır. Kendisini her zaman minnetle anacak, hizmetlerini 

unutmayacağız. Ülkelerimiz arasındaki bu mükemmel ilişkiler 

ve Türk-Azeri halkları arasındaki dostluk ve kardeşlik bağları, 

Cumhurbaşkanı Sayın İlham Aliyev’in önderliğinde daha da ileri 

bir düzeye götürülecektir. Buna inancımız tamdır. 

Değerli Dostlarım, 


tanıyan ilk ülke olmuştur. İki ülke arasındaki diplomatik 

ilişkiler 14 Ocak 1992 tarihinde tesis edilmiştir. Birbirine kavuşan 

iki kardeş gibi, aradan geçen 13 yıl içinde mükemmel 

düzeyde seyreden ilişkilerimiz, sağlam dostluk ve stratejik işbirliği 

temelinde ilerlemektedir. Türkiye, Azerbaycan’a bugüne 

değin her alanda elinden gelen desteği sağlamıştır. Azerbaycan’ın 

uluslararası toplumda ve uluslararası örgütlerde daha etkin ve 

güçlü konuma sahip olması için gayret sarf etmiştir. İyi ve kötü 

günlerinde Azeri halkının yanında yer almıştır. Yeni Azerbaycan 

liderliğiyle işbirliği içinde, ikili ilişkilerimizi daha da geliştirmek 

ve pekiştirmek, Hükümetlerimizin öncelikleri arasında 

yer almaktadır. 

Zira, Türk-Azeri ilişkileri, gücünü coğrafi yakınlıktan öte 

birçok güçlü kaynaklardan almaktadır. Bunlar, halklarımız arasındaki 

ortak tarihi ve kültürel bağlar, dil ve din birliği, ekonomik 

alanda giderek sağlamlaşan stratejik ortaklıktır. Biz bu 

ilişkileri, merhum Haydar Aliyev’in tanımıyla “Bir Millet, İki 

Devlet” ilkesi temelinde yürütülen özel ve müstesna ilişkiler olarak 

görmekteyiz. Türkiye ile Azerbaycan arasındaki derin bağlar 

nostaljik yaklaşımların ötesinde gerçek bir kültür ilişkisine 

41


dönüşmelidir. Üniversitelerimiz ve bilim adamlarımız arasındaki 

ilişkiler bu kültür birliği ilişkisinin omurgasını oluşturmalıdır. 

“Bir millet iki devlet “ ilkesi ancak bu anlayışı benimseyen aydınların, 

münevverlerin ve bilim adamlarının elinde güçlü kültürel 

temellere oturtulabilir. Türkiye ve Azerbaycan arasında köprü 

olacak ortak tarih bilincine ve dil altyapısına sahip yeni bir nesil 

yetiştirmenin yolu eğitim alanındaki işbirliğinden geçmektedir 23 . 

Demokratikleşme, hukukun üstünlüğü, insan haklarının korunarak 

ileriye götürülmesi yönünde benimsediğimiz çağdaş 

ortak hedefler ülkelerimizi birbirine daha da yakınlaştıracaktır. 

Türkiye, kendi dış siyaset hedefleriyle uyumlu bir şekilde, 

demokratik yapılanma süreci çerçevesinde Avrupa-Atlantik kurumlarıyla 

bütünleşme sürecine girmiş bulunan Azerbaycan’ı 

bu yöneliminde desteklemekle kalmamakta, milletlerarası platformlarda 

da bu yönde çaba sarf etmektedir. Türkiye’nin Orta 

Asya’ya açılan tarihi kapısı olan Kafkasya bölgesi, tarihte İpek 

Yolu, günümüzde ise Doğu-Batı enerji ve ulaştırma koridorlarıyla 

stratejik önemini korumaktadır. 

Bununla birlikte, bu bölge maalesef bünyesinde, yalnız bölge 

ülkelerini değil, tüm Avrasya coğrafyasının istikrarını olumsuz 

yönde etkileyebilecek, yıllardır çözüme kavuşturulmamış birtakım 

sorunları da barındırmaktadır. 

11 Eylül sonrası gelişmeler, Avrasya bölgesinin istikrarının 

küresel barışın tesisinde ne kadar önemli olduğunu gözler önüne 

sermiştir. Bu sorunlar, bölgesel işbirliğinin istenilen ölçüde geliştirilmesini 

güçleştirmektedir. Bunlar, bölge ülkelerinin dünyayla 

bütünleşme çabalarını sınırlamakta ve halklarının ekonomik 

ve toplumsal refahının artırılmasını engellemektedir. Güney 

23 Ist International Silk Road Symposium on Media News ; “24 SAATI” , 26 June, 

2003 ; Scientific and political aspects of the “Great Silk Road” ; George Asanishvili 

42


Kafkasya’da kalıcı istikrar ve işbirliği ortamının, üç bölge ülkesi 

olan Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’ın ortak iradesi 

ve katılımıyla gerçekleştirilebileceğine inanmaktayız. Bu çerçevede, 

bölge ülkelerinin bağımsızlıklarının, egemenliklerinin ve 

toprak bütünlüklerinin korunmasına, ekonomik potansiyellerinin 

hayata geçirilerek refah düzeylerinin artırılmasına, NATO, 

AGİT, Avrupa Konseyi gibi Avrupa-Atlantik kurumlarıyla, Karadeniz 

Ekonomik İşbirliği (KEİ) gibi bölgesel örgütlerle bütünleşmelerine 

ve Türkiye’nin üyeliğiyle birlikte AB’yle yakınlaşmalarına 

da çok önem atfetmekteyiz. 

BM Güvenlik Konseyi kararlarına rağmen Ermenistan’ın on 

yılı aşkın bir süredir Azerbaycan topraklarını işgal etmeye devam 

etmesi, Güney Kafkasya bölgesinde iyi komşuluk ve işbirliği 

ortamının tesis edilmesinin önündeki en büyük engellerden 

birini oluşturmaktadır. 

Türkiye Yukarı Karabağ ihtilafının Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü 

çerçevesinde barışçı yollardan çözüme kavuşturulması 

amacıyla ilgili taraflar nezdinde aktif girişimlerde bulunmaktadır. 

Azerbaycan halkının refah ve istikrarını olumsuz yönde etkileyen 

bu sorunun çözümünü kolaylaştırıcı güven arttırıcı önlemlerin 

geliştirilmesi için gayretlerimizi sürdürmekteyiz. Biz, 

Kafkasya’nın bu makus talihini yenerek, kalıcı barışa, huzura 

ve istikrara kavuşmasını, erişilemez bir hedef olarak görmüyoruz. 

Ancak, bu hedefe ulaşılması için, başta Yukarı Karabağ ihtilafı 

olmak üzere yıllardır çözüme kavuşturulmamış meselelerin 

bölge ülkelerinin toprak bütünlüğü çerçevesinde, barışçı yollardan 

artık bir an evvel çözümlenmesi gerektiğini düşünmekteyiz. 

Türkiye, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bölge 

ülkelerinin bağımsızlıklarını ayırım gözetmeksizin tanımıştır. 

Ermenistan hariç, Azerbaycan ve Gürcistan’la diplomatik ilişki 

kurmuştur. İmkanlarını zorlayarak ekonomik alanda destek 

43


sağlamıştır. Azerbaycan gibi, komşumuz Gürcistan’la da ilişkilerimiz 

sağlam dostluk ve işbirliği zemininde yürütülmektedir. 

Gürcistan’da, yakın dönemde yaşanan çalkantılar geride 

kalmıştır. Son olarak gerçekleştirilen Cumhurbaşkanlığı seçimleriyle 

ülkede huzur ve birlik tekrar tesis edilmektedir. Bu gelişmeler, 

hassas dengeler üzerine kurulu Kafkasya bölgesinin 

istikrarı bakımından da memnuniyet verici olmuştur. Türkiye, 

Gürcistan’ın toprak bütünlüğünün korunmasına ve ülkede istikrarın 

sağlanmasına büyük önem atfetmektedir. Bu komşumuzun 

içinden geçmekte olduğu zor dönemde, geçmişte olduğu gibi bu 

dost ve komşu ülkeye elinden gelen yardımı Türkiye olarak yapmaya 

devam edeceğiz. 

Diğer komşumuz Ermenistan’la ise diplomatik ilişkimiz bulunmamaktadır. 

Bunun nedenleri malumunuzdur. Türkiye, Ermenistan 

ile ilişkilerinin normalleştirilmesine karşı değildir. Ancak 

iyi komşuluk ilişkilerinin tesisi için yapılması gereken şeyler 

vardır. Ermenistan uluslararası hukuk ilkelerine riayet etmelidir. 

Geçmişiyle barışma yönünde nihai seçimini yaparak tarihin yargılanmasını 

tarihçilere bırakmalıdır. Komşularıyla sorunlarını 

çözümlemek yönünde ciddi irade göstermelidir. Ermenistan bu 

yönde bir yaklaşım benimsediğini açıkça ortaya koyarsa, bu ülkeyle 

ilişkilerimizin yanı sıra, Azeri-Ermeni ilişkileri ve bölge 

barışı, istikrarı ve refahı bakımından herkesin yararına somut 

getirileri olacaktır. Ermenistan, tabii ki Azerbaycan topraklarını 

işgalden vazgeçmelidir. 

Türkiye, Güney Kafkasya bölgesinde istikrar ve refah ortamının 

yaratılması için üzerine düşeni yapmaktadır. Bu çerçevede 

bölgesel işbirliğinin pekiştirilmesi yönünde de gayret sarf 

etmektedir. Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü, Türkiye-Azerbaycan-Gürcistan 

arasındaki üçlü zirve toplantıları, Azeri ve Ermeni 

meslektaşlarımla düzenlemekte olduğumuz üçlü toplantılar 

44


ile Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol (BTC) ve Bakü-Tiflis-Erzurum 

(Şahdeniz) Doğalgaz Boru Hatları hep bu amaca yönelik 

teşebbüslerdir. 

Bölgemizde enerji alanında yaklaşık on yıl önce başlatılan 

işbirliği sürecinin somutlaşmaya başladığını görmekteyiz. BTC 

Ham Petrol Boru Hattının fiziki yapımına Türkiye, Azerbaycan 

ve Gürcistan’da 2003 Mayıs ayında başlanmıştır. Son olarak, 

Dünya Bankası Uluslararası Finans Kuruluşu Direktörler Kurulu 

4 Kasım, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası ise 11 Kasım 

2003 tarihlerinde BTC Boru Hattı Projesine finansman sağlamayı 

onaylamışlardır. Merhum Haydar Aliyev’in, 2002 yılında 

söylemiş olduğu gibi “efsane” artık gerçeğe dönüşmüştür. Azeri 

doğalgazının Türkiye’ye getirilmesini öngören Şahdeniz projesi 

kapsamında da ilerleme sağlanmaktadır. Doğu-Batı Enerji Koridoru 

projelerinin hayata geçirilmesiyle birlikte Kafkaslar’da 

ve Hazar Havzası’nda başlayan yeni işbirliği dönemi, bölgemizi 

dünya enerji haritasında mümtaz bir konuma getirmiştir. 

Bütün bu gelişmeler, tarihi İpek Yolu’yla özdeşleşmiş Avrasya 

kavramının artık ekonomik olarak da bir gerçeğe dönüştüğünü 

ortaya koymaktadır. 

Enerji alanındaki projeler ile Doğu-Batı yönünde kurulması 

ve ülkelerimizden geçmesi planlanan ulaştırma koridorları aynı 

zamanda, Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetleriyle Avrupa 

arasında karşılıklı etkileşimi artırarak, bölge ülkelerinin Batı’ya 

erişimlerine de katkı sağlayacaktır. 

Değerli Dostlarım, 

Konuşmamın ilk bölümünde, Türk-Azeri ilişkileri ve Kafkasya 

bölgesine yönelik politikalarımızı kısaca özetlemeye, izah 

etmeye çalıştım. Şimdi ise, Türkiye’nin genel dış politikasını ve 

ileriye matuf vizyonunu sizlerle paylaşmak istiyorum. 

45


Türk dış politikasının birinci önceliği, kendi coğrafyasında 

barış ve istikrarın korunması ve geliştirilmesine katkıda bulunmak 

ve komşu ülkeler ile mücavir bölgelerdeki devletlerle bir 

refah ve işbirliği kuşağı yaratmaktır. Türkiye, Akdeniz, Karadeniz, 

Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu gibi birden fazla coğrafyaya 

ait olan bir ülkedir ve bu durum, çok boyutlu, dengeli ve 

dinamik bir dış politika izlenmesini gerekli kılmaktadır. 

Bu bağlamda Türkiye, bir yandan ABD ile stratejik ortaklığını 

geliştirmektedir; AB’ye üye olma yolunda mesafe almaktadır; 

Transatlantik ilişkilerde uyumun devamına katkıda bulunmaya 

çalışmaktadır. Diğer yandan Balkanlar, Ortadoğu, Kafkasya ve 

Orta Asya ülkeleriyle ilişkilerini geliştirerek, bu bölgelerde demokratik 

yapılanmayı, ekonomik kalkınmayı desteklemektedir. 

Böylece bir işbirliği kuşağı oluşturmak gayreti içindedir. Bunlar, 

Türk dış politikasının birbiriyle çelişen değil, birbirini tamamlayan 

boyutlarıdır. 

Avrupa-Atlantik kurumlarıyla bütünleşme, Türkiye Cumhuriyeti’nin 

kuruluşundan bu yana Türk dış politikasının önceliklerinden 

birini oluşturmaktadır. Avrupa Konseyi, NATO ve AGİT 

üyesi olan ülkemizin bu kere stratejik hedefi Avrupa Birliği’ne 

tam üyeliktir. AB’ne katılım sürecimizde 2004 yılı belirleyici 

bir sene olacaktır. 

Beklentimiz ve gayretlerimiz, 2004 yılı sonunda ülkemizle 

tam üyelik müzakerelerine başlanması kararının alınması yönündedir. 

Bu yolda, Hükümetimiz son bir yıl içinde ülkemizde demokrasinin 

daha da geliştirilmesi ve derinleştirilmesi yönünde 

geriye dönüşü olmayan, kapsamlı siyasi reformlara imza atmıştır. 

Bu reformlar, her şeyden önce Türk halkının daha güçlü bir 

demokrasi ve daha geniş temel hak ve hürriyetler beklentisini 

karşılamak üzere gerçekleştirilmektedir. Reformlarımız, bölge 

46


ülkelerinin kendi demokratik atılımlarıyla birleştiğinde bölgemizde 

her bakımdan yararlı bir ortamın yaratılmasına hizmet 

edecektir. 

Türkiye’nin gelecekte AB’ne üye olmasıyla birlikte, AB’nin 

sınırları Kafkaslar’a uzanacaktır. Bu gelişme şüphesiz Kafkasya 

bölgesinde özlem duyulan istikrar ve güven ortamı için artı bir 

değer oluşturacaktır. Türkiye’nin AB üyeliğiyle ayrıca, çağımıza 

yakışmayan bazı kültür ve medeniyet tartışmaları da geride bırakılmış 

olacaktır. Böylece küresel boyutta anlam ifade edebilecek 

bir medeniyetler arası uyum mesajı verilmiş olacaktır. 

Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Avrasya coğrafyasında 

geniş bir işbirliği alanı ortaya çıkmıştır. Böylece Türkiye’nin 

dış politikasına yeni bir boyut eklenmiştir. Türkiye, bu coğrafyada 

yer alan bir ülke olarak gerek ikili, gerek çok taraflı işbirliği 

projelerine öncülük ederek katkıda bulunmaktadır. Bu bağlamda, 

tarihi bağlara ve ortak değerlere sahip olduğumuz Türkçe 

konuşan ülkelerle tesis ettiğimiz yakın ilişkiler de hem tarafların 

hem de bölgenin çıkarına hizmet etmektedir. Önümüzdeki 

yüzyıla damgasını vuracak bölgenin, esas itibariyle Avrasya olacağını 

değerlendirmekteyiz. Bu bölge, enerji kaynakları ve ekonomik 

potansiyelinin yanı sıra, Doğu’nun bölgesel dinamikleri 

etkileme gücüne sahip önemli ülkeleri ile Batı arasındaki başlıca 

buluşma coğrafyasını oluşturmaktadır. 

Bu çerçevede, dış politikamızın Avrasya boyutu, önümüzdeki 

dönemde de önceliklerimiz arasındaki yerini koruyacaktır. 

Türkçe konuşan toplumlar olarak bizler Balkanlar’dan Çin’e 

kadar uzanan bir hatta Avrasya’nın doğu-batı eksenindeki merkezi 

kuşağını oluşturmaktayız. Türkiye-Azerbaycan ilişkileri 

Avrasya’nın bu merkezi kuşağının omurgasıdır. Bu bilinç içinde 

ilişkilerimizi gerçek bir stratejik ortaklığa dönüştürmeliyiz. 

47


Avrasya politikamızda Azerbaycan’ın konumu bu açıdan özel 

bir nitelik taşımaktadır. 

Son derece önem verdiğimiz ulusal bir konu ise Kıbrıs meselesidir. 

Kıbrıs sorununa adil ve kalıcı bir çözüm bulunması, Türkiye’nin 

ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin ortak arzusu ve hedefidir. 

Türkiye olarak biz, böyle bir çözüm bulunmasına yardımcı 

olmak için gerekli siyasî iradeye sahip bulunmaktayız. KKTC’de 

halen hükümet kurma çalışmaları devam etmektedir. Bu süreç 

tamamlandığında, Türk ve Rum toplumları arasında müzakere 

sürecinin yeniden başlamasını kuvvetle teşvik etmekteyiz. 

Türkiye’nin çok yönlü dış politikasında Rusya Federasyonu da 

önemli bir yere sahiptir. Avrasya bölgesindeki dinamikleri etkileme 

kapasitesine sahip bu ülkeyle ilişkilerimizin karşılıklı menfaatlere 

hizmet edecek şekilde geliştirilmesine önem atfetmeyiz. 

Türk dış politikasında temel unsur olmaya devam eden bir 

diğer bölge de Ortadoğu’dur.Bu bölgenin siyasi ihtilaflardan, 

kitle imha silahlarından, terörizm ve sosyal ekonomik sorunlardan 

arınması herkesin çıkarına bir gelişme olacaktır. Yirmi yılı 

aşkın bir süreyi, savaşlar ve bunalımlar sarmalıyla geçiren komşumuz 

Irak’ta durumun biran evvel normale dönmesi ve bu ülkenin 

uluslararası toplumda saygın yerini alması gerekmektedir. 

Irak konusunda Türkiye, bunalımın başından itibaren ilkeli 

bir siyaset izlemiştir. Türkiye’nin Irak sorununa ilişkin olarak 

takındığı tutum öncelikle savaşın önlenmesine yönelik olmuş, 

ancak savaşın kaçınılmaz olduğunun anlaşılmasıyla birlikte, en 

az can ve mal kaybıyla atlatılabilmesi, barış ve istikrar dönemine 

biran önce ulaşılabilmesi yolunda çaba sarf edilmiştir. Türkiye, 

Irak’ın geleceği şekillendirilirken, vazgeçilmez olarak gördüğü, 

toprak bütünlüğünün, siyasal birliğinin ve egemenliğinin 

48


her koşulda korunması, Irak’ın doğal zenginliklerinden Irak halkının 

tüm kesimlerinin ortak yararlanması ilkelerinin gözetilmesi 

gerektiğini düşünmektedir. Irak’a insani yardımların ana 

arteri olan Türkiye, bu komşu ülkenin insani yardım ihtiyaçlarının 

karşılanmasına ve yeniden imarına katkıda bulunmaya devam 

edecektir. Irak gibi, İsrail-Filistin sorununun da kalıcı bir 

çözüme kavuşturulması, bölgede barış ve istikrarın hakim kılınması 

çabalarının başarısını belirleyecek niteliktedir. Taraflar 

arasındaki gerilim, bölgesel ve küresel istikrarı tehdit edecek 

boyutlara ulaşmıştır. ABD, Rusya Federasyonu, Birleşmiş 

Milletler ve Avrupa Birliği’nden oluşan ve çatışmaların son bulmasını 

sağlayacak bir siyasi vizyonu taraflara sunan Quartet’in 

açıkladığı “Yol Haritası”nı Türkiye de desteklemektedir. Hem 

Filistinlilerin, hem de İsraillilerin aynı anda güvenine sahip ayrıcalıklı 

konumuyla Türkiye, bölgedeki şiddet sarmalının sona 

erdirilerek, barış sürecinin rayına oturtulması için çabalarını 

sürdürmektedir. 

Öte yandan, Filistin halkının ekonomik sorunlarının azaltılmasına 

yönelik yeni girişimler de Türkiye tarafından başlatılmıştır. 

Türkiye ayrıca, Arap dünyası ve genel olarak İslam 

alemiyle yakın bağlarını sürdürmekte ve bu çerçevede ikili ilişkilerin 

geliştirilmesinin yanı sıra çok taraflı platformda İslam 

Konferansı Örgütü’nün (İKÖ) faaliyetlerine de önem atfetmektedir. 

Bu genel çerçevenin esas ve tamamlayıcı unsuru olarak, bütün 

komşularımızla en ileri düzeyde dostluk ve işbirliğini geliştirme 

azmimizin son yıllarda semerelerini görmekten de büyük 

bir memnuniyet duyuyoruz. Öte yandan, Soğuk Savaş sonrası 

düzen, küreselleşme olgusu ve 11 Eylül olayları, tehdit algılamalarını 

ve güvenlik risklerini büyük ölçüde değiştirmiştir. Günümüzde, 

terörizm, kitle imha silahlarının yayılması, kökten 

dincilik, yabancı düşmanlığı, insan ve uyuşturucu kaçakçılığı, 

49


örgütlü suçlar gibi tehditler belli bir ülkeyi ya da bölgeyi değil, 

uluslararası toplumun tümünü hedef almakta ve bu yönüyle küresel 

düzeyde mücadeleyi ve işbirliğini gerekli kılmaktadır. Türkiye, 

bu tehditlerle mücadelede, önümüzdeki dönemde de üzerine 

düşeni yapmaya kararlıdır. 

Sözlerime son verirken, çağdaş, özgür düşünceli ve uzak görüşlü 

bireylerin yetişmesine katkıda bulunduğuna inandığım Bakü 

Devlet Üniversitesi’nde aranızda bulunmaktan ve Azerbaycan’ın 

parlak geleceğinin güvencesi Azeri gençlerine, aralarında Türk 

öğrencilerin de bulunduğu bu seçkin topluluğa hitap etmekten 

duyduğum memnuniyeti bir kez daha ifade etmek istiyor, hepinizi 

candan selamlıyorum. Teşekkür ederim 24 . 

1. 4. 4. Türkiye ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı 

(AGİT) 25 

Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Vancouver’dan 

Vladivostok’a uzanan bir alanda 55 katılımcı ülkeyle, Avrasya- 

Atlantik coğrafyasındaki en geniş bölgesel güvenlik örgütü 

olma özelliğini taşımaktadır. AGİT’in “kapsamlı güvenlik” kavramı 

yalnızca Örgütün faaliyetlerinde temel alınan ilkelerden 

birisi değil, aynı zamanda siyasi-askeri, ekonomi-çevre ve insani 

boyutlar arasında dengeye verilen önemin de açık bir göstergesidir. 

Ayrıca, “güvenliğin bölünmezliği” ilkesi temelinde, 

katılımcı ülkeler, güvenliklerini artırma gayretlerinde, diğer 

katılımcı ülkelerin güvenliklerine zarar verecek hareketlerden 

sakınmayı taahhüt etmişlerdir. Küreselleşme sürecinde, ortak 

güvenliğin, yalnızca katılımcı ülkeler arasında işbirliğinin artırılması 

yoluyla sağlanabileceği anlayışını yansıtan “işbirliğine 

24 http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/Bakanlik/Bakan/BakanKonusmalari/ 

BK_10Ocak2004.htm ; 3 Ocak, 2005 ; Son Güncelleme: 11.11.2004 

25 AGİT konusunda ilave bilgi için: www.osce.org 

50


dayalı güvenlik” kavramı da AGİT içinde geliştirilen diğer bir 

temel ilkeyi oluşturmaktadır. “İşbirliğine dayalı güvenlik” kavramı, 

özellikle 11 Eylül terörist saldırılarının ardından yeni bir 

anlam ve önem kazanmıştır. 

AGİT’in “önleyici diplomasi” alanındaki araçlarını, erken 

uyarı, çatışmaların önlenmesi, kriz yönetimi ve bunlarda başarısız 

olunduğu takdirde, çatışma sonrası rehabilitasyon teşkil 

etmektedir. Bu çerçevede, AGİT, Balkanlar, Orta ve Doğu Avrupa, 

Kafkasya ve Orta Asya’daki “Alan Misyonları” yoluyla, 

güvenliğin üç boyutunu da içeren önemli görevler yerine getirmektedir. 

11 Eylül’deki terörist saldırıları takiben, AGİT, terörizm, 

örgütlü suç, silah, uyuşturucu ve insan kaçakçılığı gibi 

güvenlikle bağlantılı diğer tehditlerle mücadeleyi de içerecek 

şekilde faaliyet sahasını genişletmiştir. 1-2 Aralık 2003 tarihlerinde 

Maastricht’te yapılan AGİT Bakanlar Konseyi toplantısında 

kabul edilen 21inci Yüzyılda İstikrar ve Güvenliğe yönelik 

tehditlere dair AGİT Stratejisi, Örgütün değişmekte olan 

güvenlik ortamında risk ve tehditlere yönelik yaklaşımının ortaya 

konulması bakımından önemli bir adımı oluşturmuştur. 

Bahse konu Strateji belgesinde de değinilen bitişik bölgelerden 

kaynaklanan tehditler bağlamında, Türkiye tarafından yapılan 

bir öneri temelinde, AGİT, 2004 yılında, ortak ülkelerle diyalog 

ve işbirliğinin artırılması ve AGİT norm, ilke ve yükümlülüklerinin 

mücavir bölgelere yayılması imkanlarını araştıracaktır. 

Türkiye, daimi konferans (AGİK) şeklinde kurulduğu 1975 yılından 

beri AGİT’in üyesidir ve bu kuruluşun geliştirilmesi ve 

güçlendirilmesini etkin biçimde desteklemiştir. 

Türkiye ayrıca, AGİT’e verdiği özel önemin bir yansıması 

olarak, 1999 yılında AGİT Zirve toplantısına İstanbul’da ev sahipliği 

yapmıştır. Avrupa Güvenlik Şartı, Avrupa’da Konvansiyon 

el Silahlı Kuvvetler Antlaşmasının Uyarlanmasına dair 

51


Anlaşma ve gözden geçirilmiş Viyana Belgesinin (VB 99) imzalandığı 

ve kabul edildiği İstanbul Zirvesi, anılan tarihten itibaren 

Örgüt bakımından bir kilometre taşı ve referans noktası 

teşkil etmiştir 26 . 

1. 5. ENERJİ KAYNAKLARI VE BTC 27 PROJESİ 

Türkiye, dünyanın bugüne kadar tespit edilmiş enerji kaynaklarının 

yüzde 70’inin bulunduğu Orta Doğu ve Hazar Denizi 

havzasına yakın bir coğrafi konumdadır. Hazar Denizi petrol ve 

doğalgaz rezervlerinin taşınması konusunda, Türkiye’nin doğusundan 

geçerek enerji kaynaklarını Akdeniz’e aktaran güzergah 

en kısa, maliyeti düşük, teknolojik ve çevresel açıdan uygun ve 

güvenilir bir seçenektir. Diğer taraftan, bu kadar büyük miktarlarda 

petrolün dar ve trafiği yoğun Türk Boğazları’ndan tankerlerle 

taşınması geçerli bir yol değildir. Bu nedenlerden ötürü 

Türkiye, Hazar petrol ve doğal gaz rezervlerinin Batı’daki pazarlara 

taşınması yönündeki çabalarını, Doğu-Batı Enerji Koridoru 

Projesi’nin gerçekleştirilebilmesi üzerinde yoğunlaştırmıştır. 

Kafkasya ve Orta Asya’yı Avrupa’ya bağlayan boru hattı 

projeleri, bölgenin Batı’yla bütünleşmesi açısından önemlidir. 

Güvenli ve ticari açıdan karlı boru hatları, bölgenin istikrar ve 

refaha ulaşmasına yardımcı olacaktır. Bu aşamada, Bakü-Tiflis- 

Ceyhan Ham Petrol Ana İhraç Boru Hattı (BTC) Projesi, hem 

Orta Asya hem de Azerbaycan petrolü için planlanmıştır. En 

fazla Bakü Tiflis Ceyhan(BTC) olarak anılmaktadır. İnşa çalışmaları 

şu anda 2005 yılı itibariyle halen sürmekte olup, yaklaşık 

hesaplara göre 2005 yılı ikinci çeyreğinden itibaren tam 

26 http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/UluslararasiKuruluslarlaIlıskiler/ 

AGIT/ ; 22 Aralık, 2004 

27 Bakü Tiflis Ceyhan ham petrol transferi için inşa edilmekte olan boru hattı projesine 

verilen addır. 

52


kapasiteyle Azerbaycan petrollerini BTC vasıtasıyla pompalamaya 

başlayacaktır. Bu proje kapsamında Azerbaycan Bakü - 

Supsa ve Bakü - Novorossisk petrol boru hatlarına alternatif yeni 

bir proje başlatmış olmaktadır. Bu proje kapsamında Azerbaycan 

Petrolleri için yeni piyasa olan Avrupa piyasaları açılmış olmaktadır. 

Rusya, BTC’ ye karşı olduğundan Azerbaycan tarafında 

her türlü baskı yapmaktadır. En son olarak 1 Ocak, 2005 

tarihinden itibaren Rusya Azerbaycan’a ihraç ettiği doğal gaz ihracını 

durdurmuştur. Rusya, olayın nedeninin Türkmenistan’da 

ithal ettiği doğalgaz hatlarında oluşan sorunlardan ortaya çıktığını 

söylemektedir. Fakat hadise inşası nerdeyse tamamlanmak 

üzere olan BTC projesini kapsamında Azerbaycan’a Rusya’nın 

bir siyasi oyunu gibi Bakü’de yankılanmıştır. BTC kapsamında 

yıllık yaklaşık 1 milyar dolar civarında Azerbaycan petrolleri 

Ceyhan, Akdeniz vasıtasıyla Avrupa pazarlarına ihraç edilecektir. 

Projeden hem petrol üreticisi Azerbaycan, hem petrol boru 

hatları için ülkesini transit ülke olarak kullandırttıran Gürcistan, 

hem de Türkiye devletleri kar edecekleri tahmin edilmektedir 28 . 

BTC Projesinin hukuki çerçevesi 2000 yılı sonunda tamamlanmıştır. 

Detaylı mühendislik çalışması da 2002 Haziran ayı 

itibariyle sonuçlandırılmıştır. Üçüncü ve sonuncu aşama olan 

inşaat safhası 10 Eylül 2002’de başlamış olup, 32 ay sürmesi 

öngörülmektedir. İnşaatın temel atma töreni 18 Eylül 2002’de 

Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan Cumhurbaşkanları ile ABD 

Enerji Bakanı’nın katılımıyla Azerbaycan’ın Sengaçal bölgesinde 

yapılmıştır. Ayrıca, Ekim 2002’de Türkiye ve Azerbaycan arasında, 

Aralık 2002’de ise Türkiye ve Gürcistan arasında BTC 

Projesi’nin Çevresel ve Sosyal Etki Değerlendirmesi onaylanmıştır. 

28 http://www.ans.az ; Azerbaycan bağımsız ANS Televizyonundaki Ana Haber 

Bülteninde haber konusundan derlenmiştir. 9 Ocak, 2005 Tarihli ANS TV Ana 

Haber Bülteni 

53


Hazar petrolünü taşıyacak ilk tankerin Ceyhan’dan 2005 yılının 

ikinci yarısında yüklenmesi beklenmektedir. Boru hattı güzergahının 

belirlenmesinde bölgesel enerji eğilimleri önemli rol 

oynamıştır. BTC boru hattı, Hazar petrolünü Batı pazarlarına 

güvenli biçimde taşımakla kalmayacak, Türk Boğazları’ndaki 

tanker trafiğini azaltarak, seyir güvenliğine, çevrenin korunmasına 

ve İstanbul’un 15 milyonluk nüfusunun güvenliğine de 

katkıda bulunacaktır29 . 

BTC Projesi, enerji arzının düzenli, güvenli ve düşük maliyetli 

bir yolla çeşitlendirilmesi konusunda Avrupa için sağlam ve 

uygulanabilir bir seçenek oluşturmaktadır. Bu proje, ekonomik 

olduğu kadar, çevresel açıdan en güvenli ve stratejik bakımdan 

en salim güzergahı oluşturmaktadır. Böylelikle Türkiye, Hazar 

petrol ve doğalgazının dünya pazarlarına güvenli bir şekilde taşınmasını 

kolaylaştıracaktır. Doğu-Batı Enerji Koridoru’nun diğer 

önemli bir projesi, Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) Doğalgaz Boru 

Hattı’dır. Azeri doğalgazını Gürcistan üzerinden Türkiye’ye taşıyacak 

olan bu projenin yasal çerçevesi tamamlanmış olup, Azeri 

doğalgazının teslimatına 2006 yılında başlanması öngörülmektedir. 

Bu aynı zamanda, Türkmen doğalgazını Avrupa’ya ulaştıracak 

Hazar geçişli Boru Hattı Projesinin ilk ayağını oluşturmaktadır. 

Hazar petrolü ve doğal gaz kaynaklarının birden fazla 

boru hattıyla taşınması, Avrupa ülkelerinin enerji arzını çeşitlendirmelerine 

ve güvence altına almalarına imkan sağlayacaktır. 

Güney Avrupa Gaz Ringi projesi çerçevesinde Türkiye ve 

Yunanistan doğal gaz boru hatlarının enterkoneksiyonu, gelecekte 

Avrupa’nın enerji kaynaklarının çeşitlendirilmesi çabalarının 

önemli bir parçasını oluşturacaktır. Türkiye ve Yunanistan 

arasında bu konuya ilişkin Hükümetlerarası Anlaşma’nın Şubat 

2003’de; BOTAŞ ile DEPA arasındaki Doğal Gaz Alım-Satım 

29 http://www.mfa.gov.tr ; 2 Ocak, 2005 

54


Anlaşması’nın da Aralık 2003’de imzalanmasıyla, Türkiye’nin 

enerji şebekesinin AB ile birleştirilmesi sağlanmıştır. Türkiye, 

Avrupa’nın önemli bir enerji ortağıdır ve enerji stratejisi AB’nin 

enerji güvenliği politikasıyla uyumludur. Enerji stratejisi, Türkiye 

ile AB arasında önemli bir işbirliği alanını oluşturmaktadır 30 . 

1. 5. 1. Azerbaycan’a Enerji Karşılığı Mal İhracı Önerisi 

Tüzmen, Bakü’deki temasları çerçevesinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı 

İlham Aliyev ile bir araya geldi. Devlet Bakanı Kürşad 

Tüzmen, Bakü’deki temasları çerçevesinde bir araya geldiği 

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’e, ‘enerji karşılığı mal 

ve hizmet ihracını’ önerdi. Bu teklifin, iki taraf için de önemli 

girdiler sağlayabileceğine işaret eden Tüzmen, önerinin Azerbaycan 

tarafında kabul görmesi durumunda, bunun ticaret hacmine 

1 milyar dolarlık katkı sağlayacağını açıkladı. 

Azerbaycan’ın ekonomisini tamamen petrole dayandırmak 

istemediğine işaret eden Tüzmen, petrol ürünleri dışında, enerji 

sektöründen hizmet sektörüne kaymak istediklerine dikkat çekti. 

Azerbaycan’da çok değişik alanlarda çalışma yapmak istediklerini 

ve bu ülkede hala çok bakir alanlar bulunduğunu vurgulayan 

Tüzmen, Türkiye’nin hali hazırda buraya satacak bir 

çok mal ve hizmeti olduğunu söyledi. 

Bankacılık sisteminin Azerbaycan’da bir eksiklik olduğunu 

ve ticaretin artırılması için bankacılık sisteminin çok iyi şekilde 

geliştirilmesi gerektiğinin görüldüğünü söyleyen Tüzmen, mal 

karşılığı ticaret konusunda, daha önce çeşitli ülkelerle yapılmış 

örnekler bulunduğunu hatırlattı. Dünyanın bu işi genelde nakit 

karşılığı yaptığını kaydeden Kürşad Tüzmen, ancak Türkiye ve 

30 http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/GenelGorunum/Genel+Gorunum. 

htm ; 20 Kasım, 2004 

55


Azerbaycan gibi ortak dil, din ve tarih birliği olan ülkelerin bir 

takım mekanizmaları uygulamaya koymasının kolay olacağını 

düşündüklerini sözlerine ekledi 31 . 

1. 5. 2. Azerbaycan’da Mevcut Siyasal Durum Ve Mahalli 

Seçimler 

Azerbaycan’da belediye yönetimi ve belediye meclis üyelerinin 

belirleneceği yerel seçimler TSİ 06.00’da başladı. Azerbaycan 

Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, eşi Mehriban Aliyeva ile birlikte 

oyunu, Bakü’nün Sebail ilçesindeki 6 numaralı seçim bölgesi olarak 

belirlenen T.K.İsmailov Lisesi’nde kullandı. Aliyev, oyunu 

kullandıktan sonra gazetecilerin sorularını yanıtlarken, oy kullanma 

işlemlerinin normal seyrini izlediğini belirtti ve demokratikleşme 

sürecinin devam ettiğini bildirdi. 

‘’Muhalefetin önceki seçimlerde kendi kendini vurduğunu, 

halen de toparlanamadığını’’ söyleyen Aliyev, ‘’Muhalefete milli 

güçlerin gelmesi gerektiğini’’ de kaydetti. Önde gelen muhalefet 

partileri Müsavat, Halk Cephesi (AHCP) ve Demokratların 

(ADP) boykot ettiği seçimlerde 2 bin 732 belediyenin yönetiminde 

yer alacak toplam 21 bin 622 kişi belirlenecek. 

Merkezi Seçim Komisyonu’nun (MSK) açıklamasına göre, 

seçimlere toplam 31 partiden 38 bini aşkın aday katılıyor. Oy 

verme işleminin başladığı sabah saatlerinde oy kullanma merkezlerinde 

yoğun katılım gözlenmezken, MSK yetkilileri özellikle 

öğle saatleri ve günün ikinci yarısında katılımın artmasının 

beklendiğini ifade ettiler 32 . 

Uluslararası Saydamlık Örgütü’nün, küresel yolsuzluk konusundaki 

yıllık raporu, işadamları ve uzmanlarla yapılan anketlere 

31 http://www.525ci.com ; 19-11-2004 

32 http://www.xeber.net ; 17-12-2004 

56


dayanıyor. Örgüt, ankete konu alan 146 ülkeden 60’ında yolsuzluğun 

çok ciddi boyutlarda devam ettiğini belirtiyor. 2004 yılı 

raporunda en çok yolsuzluk açısından en kötü durumdaki ülkelerin 

Bangladeş, Haiti, Nijerya, Çad, Burma, Azerbaycan ve Paraguay 

olduğu belirtiliyor. Finlandiya yolsuzluğun en az görüldüğü 

ülke olarak listenin birinci sırasında yer alıyor. Finlandiya’yı, 

Yeni Zelanda, Danimarka, İzlanda, Singapur, İsveç ve İsviçre 

izliyor. Listede Türkiye 81’inci, Yunanistan ise 49’uncu sırada 

bulunuyor. Amerika, Belçika ve İrlanda’yla birlikte 17’inci sırada 

yer alıyor. Uluslararası Saydamlık Örgütü’nün Başkanı 

Peter Eigen, özellikle petrol zengini ülkelerde yolsuzluk görüldüğünü 

vurguluyor. Eigen, 2004 raporunu açıklarken Irak’ta yeniden 

yapılanma ve petrol üretimi çalışmaları sırasında, rüşvet 

olaylarının yaygınlaşacağından kaygı duyduklarını belirtti ve 

devamla şöyle konuştu: 

“Irak’taki yeniden yapılanma çalışmaları aceleyle yapıldığı 

ve zorla uygulandığı taktirde, özellikle de petrol söz konusuysa, 

yolsuzluk olaylarına rastlamak oldukça mümkün. Bu nedenle 

yetkilileri, yolsuzluğun Irak’ta yerleşmemesi için uyarmaya çalışıyoruz.” 

Uluslararası Saydamlık Örgütü, dünyada hükümet 

ihalelerinde yılda ortalama 400 Milyar dolar rüşvet ödendiğini 

tahmin ediyor. Örgüt, yolsuzluğa karşı yürüttüğü kampanya 

çerçevesinde, batılı hükümetleri, petrol şirketlerinin harcama ve 

ödemelerini açıklamaya zorlamalarını istiyor 33 . 

Azerbaycan Savunma Bakanı: “Ermenistan işgali bitirmezse 

biz silah gücüyle bitireceğiz.” Azerbaycan Savunma Bakanı Korgeneral 

Sefer Abiyev, Ermenistan’ın boşaltmaması durumunda, 

işgal altındaki topraklarını silah gücüyle geri alacaklarını söyledi 34 . 

33 http://www.ans.az ; 12 Aralık, 2004 

34 http://www.ayna.az ; 05-10-2004 

57


Milli Savunma Bakanı Vecdi Gönül’ü ziyaret eden Abiyev, 

“Azerbaycan hiçbir vakit razı olan değil ki bir karış toprağı işgal 

altında kalsın. O vakit gelecek ki işgalci Ermenistan silahlı 

kuvvetlerini çıkarmazsa Azerbaycan öz silahlı kuvvetlerinin gücüyle 

topraklarını azat edecektir” dedi. Gönül ise Türkiye-Azerbaycan 

ilişkilerini merhum Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev’in şu 

sözleriyle özetledi: 

“İlişkiler, ‘Tek millet iki devlet’ şeklinde gelişmektedir. Biz 

bu büyük devlet adamının işaret ettiği hedefi gerçekleştirmenin 

gayreti içindeyiz.” 35 

35 http://www.ulkucu.org ; 22 Aralık, 2004 

58

İKİNCİ BÖLÜM 

2. 1. AZERBAYCAN HAKKINDA GENEL BİLGİLER ve 

ÜLKE PROFİLİ 36 

Ülke adı: Azerbaycan Cumhuriyeti 

Başkenti: Bakü 

Yönetim şekli: Cumhuriyet 

Yüzölçümü: 86.600 km2 

Nüfusu: 7.566.000 

Nüfus yoğunluğu: 87/km2 

Para birimi: Manat 

Resmi Dili: Azerbaycan Dili 

Toplam Milli Gelir (1996): 8.540.9 milyar Manat 

Kişi Başına Düşen Milli Gelir (1996): 1.138.786 Manat 

Gayri Safi Milli Hasıla (1996): 13732.0 milyar Manat 

Safi Milli hasıla (1996): 10718.7 “ “ 

Asgari ücret: 77.900 Manat 

30.04.1997 tarihi itibariyle ortalama ücret: 117.000 Manat 

30.04.1997 tarihi itibariyle Dolar kuru: 1 ABD Doları=4.080 Manat 

Yılın ilk 4 ayında ekonomideki kriz giderilerek sabitlik büyük 

ölçüde sağlanmıştır. Bunun sonucu olarak GSMH daki büyüme 

36 AZERBAYCAN CUMHURİYETİ’NİN 1997 YILI, OCAK-NİSAN (4 AYLIK) 

EKONOMİK-TİCARİ GELİŞMELERİ, VE TÜRKİYE İLE OLAN İLİŞKİLERİ; 

http://www.tika.gov.tr ; 22 Aralık, 2004 

59


hızı %103,8’e yükselmiş olup, plan hedeflerinin 1,8 puan üzerine 

çıkılmıştır. Sanayi sektöründeki düşüş tamamen durmuş 

ve üretimdeki artış miktarı %101.1’e yükselmiştir. Tarım sektöründeki 

artış %103,3’e yükselmiş, bu sektörde özel sektörün 

payı %70 seviyelerine ulaşmıştır. Bu dönemde 209.1 bin hektar 

sahada mevsimlik bitki ekimi yapılmıştır. 1997 Ocak-Nisan aylarında 

inşaat sektörüne 888.7 milyar Manat’lık meblağ ayrılmış 

olup, bunun 607.8 milyar Manat’ı restorasyon işlerinde kullanılmıştır. 

Geçen yılın aynı dönemine göre özelleştirmenin de 

hız kazanmasıyla inşaat işlerinin hacmi %30 oranında artış göstermiştir. 

Bu dönemde toplam 65 bin m2 konut, 220 öğrencilik 

okul binası hizmete girmiştir. Nakliye işleri bu dönemde %9 artarak 

toplam 2.806 milyar Manat’lık emtia satışı ve 359.6 milyar 

Manat’lık paralı hizmet verilmiştir. Yılın ilk 3 ayında dış ticaret 

hacmi 351 milyon $ olup, bunun 175 milyon $’ı ithalat, 176 

milyon $’ı da ihracat olarak gerçekleşmiştir. Geçen yılın aynı 

dönemine göre ortalama ücret %39 artarak 117 bin Manat olmuştur. 

Tüketim malları ve hizmetlerinin değeri %6.1 artmıştır. 

1997’nin ilk 3 ayında devlet bütçesi 497.5 milyar Manat gelir 

ve 541.6 milyar Manat gidere ulaşmış ve bütçe açığı GSMH’nin 

%1.7’si olmuştur. Yılın ilk 3 ayında kamu kurum ve işletmeleri 

350 milyar Manat kar ve 67 milyar Manat zarar etmiştir. 

Yılın ilk 4 ayında sanayi ürünleri üretimi geçen yılın aynı 

dönemine göre %1.1 oranında artış göstererek 4.214,8 milyar 

Manat olmuştur. Demir-çelik ve demir dışı metaller, makine 

imalat cam ve porselen, inşaat malzemeleri, tekstil sanayi kollarında 

üretim artmıştır. Yakıt sektöründe ise üretim geçen yıla 

göre değişmemiştir. Kimya, petrol-kimya, orman ürünleri unlu 

sanayi ve gıda sanayiinde üretim düşüşü devam etmiştir. Üretim 

düşüşü en çok Nahçıvan ve Gence’de meydana gelmiştir. Sanayi 

sektörünün en gerekli 250 ürün çeşidinden %30’unun üretimi 

60


artmış, %42’sinin üretimi azalmış, %20’sinin üretimi durdurul- 

muş ve %8’inin üretimi de modernize edilmiştir. 

1 Mart 1997 itibariyle stoklarda 705 milyar Manatlık sanayi 

ürünü mevcuttur. Bunun %29.3’ü enerji, %27.7’si kimya ve petrokimya, 

%12.6’sı makine imalat, %7.3’ü gıda sanayii müesseselerine 

aittir. 1997’nin ilk 3 ayında sanayi işletmelerinde 264.3 bin 

personel çalışmış olup geçen yılın aynı dönemine göre %8’lik 

(23.000) kişi azalma söz konusudur. Bu dönemde sanayide aylık 

ortalama ücret geçen yılın aynı dönemine göre %30.4 artarak 

172 bin Manat olmuştur. En yüksek ücret 328 bin Manatla 

petrol sahasında gerçekleşmiştir. Bu dönemde 31.8 bin işçiye ortalama 

46 gün zorunlu izin verilmiştir. 1 Nisan 1997 itibariyle 

ülkede 123 bin ton veya geçen yıla göre 89 bin ton fazla fueloil 

mevcuttur. Sanayi ürünlerinin toptan satış fiyatı Mart ayına 

göre %0.5 artmış olup bu artış sadece makine imalat sektöründe 

meydana gelmiştir. Bunun yanında petrol-kimya, cam, porselen, 

unlu mamuller sektörlerinde fiyatlarda düşüş gözlenmiştir. Bu 

yılın ilk 4 ayında sanayi ürünlerinin toptan satış fiyatları geçen 

yılın aynı dönemine göre %16.4 artmıştır. 

Yılın ilk 4 ayında inşaat sektörüne toplam 888.7 milyar 

Manatlık sermaye koyulmuş olup, bunun %82’si inşaat malları 

üretimine, kalan kısmı da inşaat montaj ve yeni inşaat yapımına 

ayrılmıştır. Bu dönemde 607.8 milyar Manatlık inşaat 

üretimi gerçekleşmiştir. Devlet bütçesinden inşaat sektörüne ayrılan 

paydan 12.6 milyar Manat (%12’lik kısmı) harcanmıştır. 

Bu dönemde 64.9 bin m2’lik inşaat işleri yapılmış olup, bunun 

%98’i özel sektöre aittir. Bu dönemde 220 öğrencilik okul binası 

tamamlanmıştır. 1 Nisan 1997 itibariyle inşaat sektöründe 

çalışan personel sayısı %34 azalarak 40.900 kişiye düşmüştür. 

61


Sektörde çalışanların ortalama aylık ücreti 264 bin Manat olarak 

gerçekleşmiştir 37 . 

Yılın ilk 4 ayında tarım sektörünün toplam üretim hacmi 

659.9 milyar Manat olmuştur. Bu dönemde 209.1 bin hektar sahada 

yazlık bitkiler ekilmiş olup, onların 5.1 bin hektarı taneli 

bitkiler, 162.7 bin hektarı pamuk, 8.5 bin hektarı patates, 11.1 bin 

hektarı sebzeler, 1.1 bin hektarı tütün, 9.8 bin hektarı bir yıllık 

ve çok yıllık bitkiler, 3.3 bin hektarı şeker pancarı alanıdır. Bu 

dönemde tarım sektöründe kullanılan dizel yakıtı stoku geçen 

yılın aynı dönemine göre %63.8 ve benzin stoku da %71.7 eksik 

gerçekleşmiştir. İlk 4 ayda ülkenin tarım sahasında 1.784.4 bin 

büyükbaş, 5.113 bin küçükbaş , 22.400 adet domuz mevcut olup, 

aynı dönemde 52.1 bin ton et, 297.3 bin ton süt, 189.4 milyon 

adet yumurta üretilmiş olup, geçen yılın aynı dönemine göre üretimde 

%4’lük bir artış meydana gelmiştir. Aynı dönemde 480.8 

bin kanatlı hayvan üretilmiş olup, bir önceki yıla göre %12’lik 

azalma söz konusudur. 

Ülkede sovhoz ve kolhozların özelleştirilmesi sonucunda 

274 kolhoz ve sovhoz lağvedilerek 1432 muhtelif tarımsal çiftlik, 

8.105 hayvan çiftliği oluşturulmuştur. 1 Mayıs 1997 itibariyle 

ülkede 3.948 kollektif çiftlik, 2.062 küçük müessese, 1.597 

üretim kooperatifi, 19.717 çiftlik ve 203 araç bakım ve servis istasyonu 

mevcuttur. 

1997 Ocak-Nisan döneminde taşımacılık geçen yılın aynı 

dönemine göre %9 artarak 910 bin ton fazla olmuştur. Yüklerin 

%24’ü demiryolu, %28’I karayolu, %19’u deniz yolu, %29’u 

ise boru yolu ile taşınmıştır. Yolcu taşımacılığı ise geçen yıla 

göre %2 azalmıştır. Demiryolu ile taşınan yüklerin %80’ini petrol 

ürünleri, %20’sini de demir ve demir dışı metaller, kimyevi 

37 http://www.maximumbilgi.com ; 23 Aralık, 2004 

62


mineral ve gübreler, tahıl vs. oluşturmuştur. Karayolu ile yük 

taşınması geçen yılın aynı dönemine göre %0.4 (11 bin ton) artmış 

ve elde edilen hasılat geçen yıla göre %48 fazla olmuştur. 

Bakü uluslararası deniz limanında 20 gemi toplam 318.1 bin ton 

yükleme ve boşaltma işleri gerçekleştirmiş olup, işlem hacmi geçen 

yıla göre %52 fazla olmuştur. Yüklerin %51’i ihraç, %40’ı 

transit yükler ve %9’u da ithal yüklerden meydana gelmiştir. 4 

ay içinde boru hattı ile 2.9 milyon ton ham petrol taşınmış olup, 

geçen yılın aynı dönemine göre %3’lük azalma söz konusudur. 

1997’nin ilk 3 ayında Azerbaycan’ın 68 ülke ile ticari ilişkileri 

olmuştur. Bu dönemde dış ticaret hacmi 351 milyon $ olup, bunun 

175 milyon $’ı ithalat, 176 milyon $’ı da ihracattır. 1996’nın 

ilk 3 ayına göre ithalat %25.1 azalmış, ihracat ise %12.6 artmıştır. 

İthal ürünler arasında tahıl %14.7, buğday unu 2.1 kat artmış; 

et ve et ürünleri %49.3, bitkisel yağlar %89.8, küp ve toz 

şeker %29.8, tereyağı ve margarin %85.4 azalmıştır. İhracatta 

pamuk ipliği 22.2 kat, üzüm şarabı 1,7 kat, alkollü içkiler 1.5 

kat, tütün 3.1 kat artmış; yün %78.6, benzin ve gazyağı %39.2, 

dizel yakıtı ve mazot %36.5 oranında azalmıştır. Dış ticaretin 

%68.7’si (240.9 milyon $), ihracın %70.9’u (124.7 milyon $), ithalin 

%66.6’sı (110.2 milyon $) dövizle gerçekleştirilmiştir. Dış 

ticaretin %50’den fazlası BDT dışı ülkelerle gerçekleştirilmiştir. 

Bu ülkelerden Azerbaycan’a 100.7 milyon $’lık ithalat, 108.7 

milyon $’lık da ihracat yapılmıştır. Azerbaycan’ın dış ticaretinin 

en çok olduğu ülkeler Türkiye, İran, Birleşik Arap Emirlikleri, 

Almanya, Hong-Kong, İsveç ve ABD’dir. Bu dönemde 

üçüncü ülkelerle yapılan ithalat geçen yıla göre %42.3 oranında 

azalmıştır. Azerbaycan’ın bu ülkelere ihracı ise %26 artmıştır. 

Bu ülkelerden Azerbaycan’a gelen malların 1/3’ü gıda ürünleridir. 

Azerbaycan’ın bu ülkelere ihraç ettiği mallardan 66.6 milyon 

$’ını petrol oluşturmaktadır. Bu dönemde gerçekleştirilen 

63


reeksportun hacmi 484.1 bin $ olup, ülkenin toplam reeksportunun 

%49.6’sıdır. 

BDT ülkeleri ile yapılan dış ticaretin toplamı 141.1 milyon 

$ olup, toplam dış ticaretin %40.2’sini teşkil etmektedir. Bu ülkelerden 

Azerbaycan’a 73.9 milyon $’lık ithalat (toplam ithalatın 

%42.3’ü) , 67.2 milyon $’lık da ihracat (toplam ihracatın 

%38.2’si) gerçekleştirilmiştir. BDT ülkeleri ile ithalatın hacmi 

geçen yılın aynı dönemine göre %26.6 artmış, ihracatın hacmi 

ise %3.9 azalmıştır. Takas ticaretinin %44’ü Rusya Federasyonu, 

%41’i de Ukrayna ve Gürcistan ile yapılmıştır. Bu ülkelerden 

Azerbaycan’a buğday unu, küp ve toz şeker, demir-çelik 

ürünleri, petrol ve gaz boruları ithal edilmiştir. BDT ülkeleri 

ile yapılan reeksport hacmi 491 bin $ olup, toplam reeksportun 

%50’sini oluşturmaktadır. 1997 Ocak-Mart aylarında ülkeye insani 

yardım olarak 2.957.4 ton buğday ve çavdar unu gönderilmiştir. 

1997 Ocak-Mart döneminde Azerbaycan’ın Türkiye ile 

olan dış ticareti 45 milyon $ civarındadır. Bunun 38 milyon $’ı 

ithalat, 7 milyon $’ı da ihracattır. Geçen yılın aynı döneminde 

Türkiye’den ithalat 44 milyon $, ihracat 9 milyon $ olmuştur. 

Türkiye’den tavuk eti, peynir, yumurta, patates, un, makarna 

ürünleri, şekerleme ürünleri, çikolata, meyve suları, mineral sular, 

elektrik enerjisi, boya, şampuan, sabun, deterjan, deri mamulleri, 

trikotaj ürünleri, kağıt, ayakkabı ve yan sanayii, muhtelif 

borular, alüminyum eşyalar, değirmen makineleri, hesap makineleri, 

otobüs, binek otomobili, kamyonet, mobilya gibi ürünler 

ithal edilmiştir. Türkiye’ye ihraç edilen ürünler arasında madeni 

yağlar, ham deri, pamuk, pamuk ipliği, polietilen, ham alüminyum, 

pamuklu mensucat gibi ürünler yer almaktadır. 

1997 Ocak-Nisan döneminde ülkede 641 milyar Manatlık 

sanayi ürünü tüketilmiştir. Geçen yılın aynı dönemine göre bu 

miktar %13.9 azdır. Bu dönemde alkollü içkiler, porselen eşyalar, 

64


elektrikli ev aletleri, trikotaj ürünleri, deri montlar, ambalajlanmış 

tabi yağların üretimi artmıştır; Süt ve süt ürünleri , balık 

konserveleri, meyve suları, makarna ürünleri, ayakkabı, tıbbi levazıma, 

klimalar, votka ve yan mamulleri üretimi düşmüştür. 4 

ay içinde ülkede 3.165,7 milyar Manatlık tüketim malı satılmış 

ve paralı hizmet gerçekleştirilmiştir. 1996’nın ilk 4 ayına göre 

mal sirkülasyonu %26.5, paralı hizmetlerin hacmi ise %42.3 

artmıştır. 1997’nin ilk 4 ayında ticarette bütün sektörler itibariyle 

halka 2.806,1 milyar Manatlık mal satışı gerçekleşmiştir. 

1996’nın aynı dönemine göre mal devri %28.3, paralı hizmetler 

ise %26.5 artmıştır. Halka sunulan malların %38’i resmi kayıttan 

geçmiş şirketlerce %62’si de kayıt dışı şirketlerce gerçekleştirilmiştir. 

Tüketilen malların %90.3’ü özel sektör tarafından 

sunulmuştur. Toplam tüketim içinde gıda maddelerinin oranı 

%69.5, (1.950,2 milyar Manat) diğer malların oranı ise %30.5 

(855.9 milyar Manat)’dir. 

1997 Ocak-Nisan döneminde ülke halkına 359.6 milyar Manatlık 

paralı hizmet sunulmuştur. 1996’nın aynı dönemine göre 

bu oran 1.7 kat artmıştır. Sanayi ürünlerinin toptan satış fiyatı 

Mart ayına göre %0.5 artmış olup bu artış sadece makine imalat 

sektöründe meydana gelmiştir. Bunu yanında petrol-kimya, 

cam, porselen, unlu mamuller sektörlerinde fiyatlarda düşüş gözlenmiştir. 

Bu yılın ilk 4 ayında sanayi ürünlerinin toptan satış 

fiyatları geçen yılın aynı dönemine göre %16.4 artmıştır. 1997 

Nisan ayında tüketim sektöründeki fiyatlar Mart ayına göre %2 

artmıştır. Bu artış 1996’nın aynı dönemine göre %6.1, Aralık 

ayına göre %4.6, 1997 Ocak-Şubat aylarında geçen yılın aynı 

dönemine nispeten %5.2 artmıştır. Nisan ayında tüketim mallarının 

fiyat endeksleri %102.3 olmuştur. Nisan ayında sığır eti 

%8.2, koyun eti %10.2, patates %17.4, soğan %46, lahana 2.4 

kat, elma %1.9, armut %8.1, nar %5.5, havuç %3 oranlarında 

65


fiyat artışı göstermiştir. Aynı dönemde süt %1.8, yoğurt %1.5, 

peynir %1.5, iç yağı %10.1 oranlarında ucuzlamıştır. Gıda dışı 

malların fiyat endeksleri Nisan ayında %99.7 olmuştur. Bu sektörde 

fiyatların aşağı düşmesinin sebebi ilaç ve tıbbi levazıma 

fiyatlarının %1.7 oranında ucuzlamasıdır. 1997’nin ilk 4 ayında 

elektrik enerjisinin fiyatı %50, ev ve iş yerlerinde kullanılan 

suyun fiyatı %47.8 oranlarında artmıştır. Nisan ayında bu artış 

%4.8 olmuştur. 

1997’nin birinci çeyreğinde maliye ve gümrük organları 

tarafından toplanan 563.6 milyar Manat civarındaki meblağın 

497.5 milyar Manatı (%91.5) devlet bütçesine dahil edilmiştir. 

Bu dönemde bütçe harcamaları 541.6 milyar Manat, bütçe açığı 

da 44.1 milyar Manat olarak gerçekleşmiştir. Bütçe gelirlerinin 

GSMH’ deki payı %19.1, harcamaların payı da %20.7 olmuştur. 

1996’da bu rakamlar sırayla %13.7 ve %15.3 civarındadır. 

Bütçe açığı GSMH’nin %1.7’sini oluşturmuştur. Bütçe gelirlerinin 

%88’i (429.5 milyar Manat) vergi gelirlerinden sağlanmıştır. 

Söz konusu meblağın 105 milyar Manatı KDV’den, 40.6 milyar 

Manatı aksizlerden (tanıtım), 129.3 milyar Manatı gelir vergisinden, 

49.1 milyar Manatı ihraç vergisinden, 90.8 milyar Manatı 

gümrük vergisinden temin edilmiştir. Söz konusu rakamlar 

tahmin edilen gelirlerin üzerindedir. Bu dönemde devlet bütçesi 

harcamaları plan hedeflerinin %83’ü oranında realize edilmiştir. 

Sağlık alanına 38.2 milyar Manat, sosyal güvenliğe 95.8 

milyar Manat dış borçların ödenmesine 3.1 milyar Manat , dış 

ekonomik ilişkilerin düzenlenmesine 6.7 milyar Manat harcanmıştır. 

1997 yılının ilk 3 ayında ülkenin müessese ve kurumlarının 

faaliyetlerinden 350 milyar Manat kar ve 67.2 milyar Manat 

zarar edilmiştir. 1996’nın aynı dönemi ile mukayesede kar 

%40 azalırken, zarar %24.2 oranında artmıştır. Elde edilen karın 

%64.4’ü sanayi sektörüne aittir. Bu dönemde 1190 kamu 

66


işletmesi zarar etmiş olup, zarar eden işletmelerin toplam içindeki 

payı %20.5’dir. Zararın %37.8’i taşımacılık, %22.8’i sanayi, 

%18.6’sı sondaj sektörleri ile ilgilidir. Sanayi müesseselerinde 59 

işletme toplam 15.3 milyar Manat zarar etmiştir. Bunun 6 milyar 

Manatı Azerkimya Devlet Şirketi Sumgayıt Etilen-Polietilen 

Fabrikasına, 4.9 milyar Manatı Devlet Petrol Şirketine aittir. 

Taşımacılıkta zarar eden 25 işletmenin toplam 25.4 milyar 

Manat olan zararının %90.4’ü Bakü’de faaliyet gösteren “Sernişinnakliyat” 

Devlet Şirketine aittir. Bu dönemde sondaj faaliyetlerinde 

12.5 milyar Manat zarar söz konusu olmuştur. 1997’nin 

ilk 3 ayında ülkenin ekonomik kurumlarının karşılıklı borçları 

19 trilyon Manat olarak gerçekleşmiştir. Bunların 12.6 trilyon 

Manatı (%66.3’ü) Devlet Petrol Şirketine, 2.1 trilyon Manatı Azerenerji 

Ortak Şirketine, 1.4 trilyon Manatı Tarım Bakanlığı ve 

bağlı kuruluşlarına, 738 milyar Manatı Azerigaz Ortak Şirketine, 

445.5 milyar Manatı da Azerkimya Devlet Şirketinin payına 

düşmüştür. Ülkenin ücretli ve emeklilere borcu 4 ay zarfında 

268.5 milyar Manata yükselmiştir. Bu borçların %96.1’i 

kurumların bütçelerinin yetersizliği sebebiyle doğmuştur. Söz 

konusu borçların %45.5’i Tarım Bakanlığına, %21’i sanayi kuruluşlarına 

aittir. 

1997’nin ilk 3 ayında ülke ekonomisine konulan krediler 

toplamı faizleri ile birlikte 1838 milyar Manat olarak gerçekleşmiştir. 

Geçen yılın aynı dönemine göre %11.3’lük bir artış söz 

konusudur. Adı geçen kredilerin %41.6’sının ödeme süresi geçmiştir. 

Kredilerin %92.3’ü kısa vadeli kredilerden müteşekkildir. 

Ticari bankalar tarafından arz edilen kredilerin yıllık faizi 

Nisan ayı başı itibariyle %16 olarak belirlenmiştir. 1997’nin ilk 

4 ayında Azerbaycan Milli Bankasından (Merkez Bankası) tedavüle 

1.528 ,6 milyar Manat kredi çıkarılmış, kasaya 1.585.4 milyar 

Manat dahil olmuş ve ilave emisyon söz konusu olmamıştır. 

67


Geçen yılın aynı dönemine göre kasaya giriş ve kasadan çıkışlarda 

%60’lık bir artış söz konusu olmuştur. Yılın ilk 4 ayında 

tasarruf bankalarından halkın kullandığı para miktarı 7.6 milyar 

Manat olup, bakiye tasarruf 51.2 milyar Manat seviyesinde 

kalmıştır. 1997’nin ilk 3 ayında dış ticaret hizmetlerinin toplam 

hacmi 286.6 milyon $ (ithal işlemleri 167.2 milyon $, ihraç işlemleri 

119.4 milyon $ )’dır. Dış ticaret hizmetlerinin türleri yük 

taşınması, yolcu taşınması, turizm, telekomünikasyon hizmetleri, 

hükümetler arası hizmetler vb.’dir. 

Yılın ilk 3 ayında ülke ekonomisine 141.2 milyon $’lık yabancı 

sermaye konulmuş olup, 1996’nın aynı dönemine nispeten 

yabancı sermaye girişinde %75’lik bir artış meydana gelmiştir. 

1997’nin ilk 3 ayında iş arayan ve her hangi bir işte çalışmak 

isteyenlerin sayısı 451.3 bin kişidir. Bunlardan 34.7 bini işsiz 

kabul edilmiştir. 1997 Mart ayında ülkede işsizlik oranı %1.2 

olarak hesaplanmıştır. Mart ayında işe müracaat eden 115.1 bin 

kişiden 935 kişiye iş temin edilmiştir. Ülkede Nisan ayı itibariyle 

işsizlik ücreti alan işsizlerin toplamı 4243 kişidir. Bu miktar 

işsiz hesap edilenlerin %12.2’sidir. Ortalama işsizlik ücreti 

12.617 Manat olup, bu da Mart ayında işçilerin aldığı ortalama 

aylığın %11’ini teşkil etmektedir. 

Nisan 1997’de ortalama aylık ücret geçen yıla göre %39.3 artarak 

117 bin Manat olmuştur. En yüksek ortalama aylık inşaat, 

ulaştırma, taşımacılık, sanayi müesseseleri, bankacılık ve devlet 

sigorta şirketlerinde gerçekleşmiştir. Tarım ve orman ürünleri sanayii, 

beden terbiyesi ve sosyal hizmet kurumlarında aylık ücretler 

ülke endekslerinin altında kalmaktadır. Cari yılın Ocak-Nisan 

aylarında halkın nominal parasal gelirleri 3.529.9 milyar Manat, 

harcamaları ise 3.586,7 milyar Manat olmuş ve geçen yılın ilk 4 

ayına göre tasarruflar %37.5, harcamalar da %39.4 oranında artmıştır. 

Halkın reel parasal geliri %30.3 oranında artmıştır. Her 

68


bir şahsa ortalama olarak 464.4 bin Manat gelir düşmüştür. Gelirlerin 

%83.7’si mal ve hizmet alımlarına, kalan kısmı da zorunlu 

ödemeler ve döviz tasarruflarına ayrılmıştır. Bu dönemde 

harcamalar gelirlerden 56.8 milyar Manat fazla olmuştur. Harcamaların 

tasarruflardan fazla olan kısmı borçlanma yoluyla temin 

edilmektedir. Ülkede pazar ekonomisine geçiş için gerekli 

olan hukuki alt yapının oluşturulması süreci süratle devam etmektedir. 

Cumhurbaşkanı Sn. Haydar ALİYEV tarafından imzalanarak 

yürürlüğe giren “Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Özel 

ve Tüzel Kişilerin Döviz Hesaplarının Düzeni Hakkında Geçici 

Kurallar”, “İhale Yasasının Uygulanması ile İlgili Ferman”, “Sosyal 

Sigorta Kanunu”, “Özelleştirme Çeklerinin Halka Dağıtılması 

İle İlgili Ferman”, “İlaç ve Eczacılık Faaliyetleri Hakkında 

Ferman”, “Gelir Vergisi Kanunu”, “Toptancı ve Perakendecilerin 

Faaliyetleri Hakkında Kanun”, “Yabancı Sermaye Kanununda 

Yapılan Değişiklikler ” gibi kanunlar ülkenin dışa açılmasında 

ve serbest pazar ekonomisinde gerekli olan diğer düzenlemeler 

hayata geçirilmektedir. 

Ülkede özelleştirme faaliyetleri süratle devam etmektedir. 

1997 Ocak-Mart döneminde özelleştirilen konutların sayısı geçen 

yıla göre %34 artarak 8 bine ulaşmıştır. Özelleştirilen binaların 

%11’i kamu kurum ve kuruluşlarına aittir. Özelleştirilen 

binaların 3/4’ü Bakü’de, %7’si Sumgayıt’ta, %4’ü Gence’de, 

%4’ü de Mingeçevirde bulunmaktadır. 

2. 2. AZERBAYCAN - TÜRKİYE İLİŞKİLERİ 

1997’nin ilk 3 ayında Azerbaycan’ın Türkiye ile olan dış ticareti 

45 milyon $ civarında olmuştur (ithalat 38 milyon $, ihracat 7 

milyon $). 1996’nın aynı döneminde toplam dış ticaret hacmi 53 

milyon $ (ithalat 44 milyon $, ihracat 9 milyon $)’dır. İki ülke 

69


arasındaki dış ticaretin düşmesinin en büyük sebebi gümrüklerdeki 

yüksek vergi oranlarıdır. Türkiye’nin Azerbaycan’a ihraç 

ettiği ürünler arasında gıda maddeleri ilk sırayı almaktadır. İhraç 

ürünlerimiz; un ve unlu mamuller, eczacılık ürünleri, margarin, 

buğday, zeytinyağı, ay çiçek yağı, süt ve süt mamulleri, 

yumurta, makarna, bira, patates, küp ve toz şeker, çikolata ve 

şekerleme ürünleri, meyve suları, peynir, bisküvi, hazır deri mamulleri, 

trikotaj ürünleri, sentetik deterjanlar, sabun, duvar kağıtları, 

sıhhi tesisat malzemeleri, tekstil sanayii için makinalar, 

lastik ve plastikten mamul eşya, beyaz eşya, telekomünikasyon 

ürünleri, elektrik enerjisi v.b.’dir. 

Azerbaycan’dan ithal ettiğimiz başlıca mallar arasında ham 

alüminyum, pamuk, polietilen, ham deri, pamuk ipliği, yün, ham 

bakır, alkollü içkiler ve fosfatlı gübreler yer almaktadır. Bunun 

dışında başta bavul ticareti olmak üzere iki ülke arasındaki kayıt 

dışı dış ticaret işlemlerinin daha büyük boyutlarda olduğunu 

söyleyebiliriz. Azerbaycan’la ikili ekonomik ve ticari ilişkilerimizin 

geliştirilmesi yönünde çeşitli tarihlerde bir çok protokol 

ve anlaşma imzalanmıştır. Bunlar arasında yatırımcılarımız 

açısından önem taşıyan “Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması 

Hakkında Anlaşma” ve “Türkiye ile Azerbaycan Arasında 

Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi Anlaşması”dır. Bu anlaşmalardan 

ilki 31 Temmuz 1996 tarihinden itibaren, diğeri ise 

1 Ocak 1998 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiştir. Geçiş döneminde 

olan ve yatırıma ihtiyacı bulunan Azerbaycan’a Türk 

sermayesinin katkısı önemli boyutlardadır 38 . 

Azerbaycan’ın 2000 yılında da en fazla ithalat yaptığı 2.ülke 

Türkiye olmuştur. 2000 yılında toplam ithalatının % 11’ini, toplam 

ihracatının ise % 6’sını Türkiye ile gerçekleştirmiştir. 1991 

38 T.C.; BAŞBAKANLIK; TÜRK İŞBİRLİĞİ VE KALKINMA İDARESİ BAŞKAN- 

LIĞI; AZERBAYCAN CUMHURİYETİ; http://www.tika.gov.tr, 20 Aralık, 2004 

70


yılından itibaren gelişen siyasi ve ekonomik ilişkilere paralel olarak 

artan dış ticaret hacmimiz ülkemiz lehine fazla vermektedir. 

Ancak, 1998 yılında yaşanan Rusya krizi sonrası Rublenin 

devalüe edilmesinin de etkisi ile Rus malları Azerbaycan pazarında 

mutlak fiyat avantajı sağlamış ve halkın gelir seviyesinin 

de düşük olması sebebiyle fiyatı, talebi belirleyici en önemli kriter 

haline getirmiştir. Bu gelişmelerin sonucu olarak, ülkemizden 

gelen mallara olan talep azalmıştır. Bu durum, Azerbaycan’da iş 

yapan iş adamlarımızı da doğrudan etkilemiştir. 

1999 yılında Azerbaycan ile olan ticaretimizde geçmiş yıllara 

göre düşme görülmüştür. 1996, 1997 ve 1998 yıllarında en 

fazla ithalatın yapıldığı ülke Türkiye iken, 1999 ve 2000 yıllarında 

Rusya’dan sonra ikinci sırada yer almıştır. İhracatımızın 

düşmesinde önemli etkenlerden biri de müteahhit firmalarımızın 

üstlenmiş oldukları taahhüt işlerinin büyük ölçüde tamamlanmış 

olması ve yeni büyük projelerin başlamamasıdır. 2001 ve 

2002 yıllarında ihracatımı yeniden artmaya başlamıştır. 

1992-2000 yılları arasında Türkiye ile Dış Ticareti (Milyon $) 39 

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

İthalatı 216.8 179.7 220.1 142.4 128.4 148.1 156.1 

İhracatı 39.7 41.3 135.8 69.0 104.9 67.3 83.3 

Denge -177.1 -138.4 - 84.3 -73.4 -23.5 -80.785 -72 

Azerbaycan’dan İthal Ettiğimiz Başlıca Mallar: 

Dizel yakıtı, pamuk, ham petrol, polietilen, deri, alkollü içecekler, 

ham alüminyum, benzindir. 

39 Kaynak: T.C.DTM-Bakü T.Müş. 1999, 2000 yılları raporları, Azerbaycan Devlet 

İstatistik Komitesi yayınları 

71


Azerbaycan’a İhraç Ettiğimiz Başlıca Mallar: 

Buğday unu, eczacılık ürünleri, sentetik deterjanlar, elektrik 

enerjisi, binek otomobilleri, akümülatör, otomobil lastikleri, 

mobilya, inşaat malzemeleri, duvar kağıtları, sıhhi tesisat malzemeleri, 

tekstil sanayi için makine ve teçhizat, deri giyim eşyası, 

kozmetik ürünleri, trikotaj ürünleri, lastik ve plastikten 

mamul eşya, televizyon, buzdolabı vs., cam kaplar, alüminyum 

profil, adi metallerden eşya, ağaç imali için makinalar, telekomünikasyon 

teçhizatı, kablolar, elektrik malzemeleri, kırtasiye 

malzemeleri, hazır giysiler, margarin, buğday, zeytinyağı, ay çiçek 

yağı, tereyağı, soya yağı, gıda sanayi için makine ve teçhizat, 

çay, konserve, salça, dondurma, sebze (patates ve soğan), 

yumurta ve tavuk eti, maden suyu, alkolsüz içkiler, bira, makarna, 

küp ve toz şeker, çikolata ve şekerleme ürünleri, meyve 

suları, peynir, bisküvi. 

Azerbaycan’da Mevcut Türk Yatırımcıları: 

Azerbaycan bir çok avantajları ile Türk İşadamları tarafından 

yatırım ve ticari faaliyet göstermek açılarından tercih edilen 

bir ülkedir. Bu itibarla bir çok Türk şirketi Azerbaycan’da 

müşterek müessese kurmuşlar, şube veya temsilcilik açmışlardır. 

Azerbaycan’da Kurulu Türk Şirketlerinin Sayısı 

ve Statülerine Göre Dağılımı 40 

Statüsü 1991-1995 1996 1997 1998 1999 2000 Toplam 

Müşterek Müessese 394 72 78 67 33 16 660 

%100 Türk Sermayeli Şirket 176 65 116 126 42 36 561 

Temsilcilikler 29 8 21 23 17 8 106 

TOPLAM 599 145 215 216 92 60 1.327 

40 Kaynak: T.C.DTM-Bakü Ticaret Müşavirliği 1999, 2000 yılı raporu, 

72


Değişik alanlarda faaliyet gösteren Türk firmalarının büyük 

bir kısmı ticaret yapmakta veya küçük ve orta ölçekli yatırımı 

tercih etmektedir. Bu firmaların faaliyet alanları; petrol, 

telekomünikasyon, bankacılık ve sigortacılık, gıda malları imalatı, 

eğitim, basın-yayın, tekstil ve konfeksiyon, taşımacılık, otomotiv, 

orman ürünleri, demir-çelik, demir dışı metaller, inşaat 

malzemeleri ve müteahhitlik hizmetleri gibi sektörlerdedir. Türk 

şirketleri, Azerbaycan’ın serbest piyasa ekonomisine geçişinde, 

doğrudan ve dolaylı olarak, tecrübeleriyle önemli rol oynamaktadırlar. 

2000 yılı sonu itibariyle % 100 Türk sermayeli, müşterek 

müessesse, şube veya temsilcilik olarak yaklaşık 1.327 adet 

Türk şirketi, Azerbaycan’da resmi kuruluş işlemlerini yaparak 

tüzel kişilik kazanmıştır. Bu şirketlerden önemli bir bölümü faaliyetlerini 

devam ettirememektedirler. Azerbaycan’da halen değişik 

sektörlerde toplam 600 civarında Türk şirketi faaliyet göstermektedir. 

Türk firmalarının Azerbaycan’da gerçekleştirdikleri 

yatırımların miktarının 1,5 milyar $ civarında olduğu tahmin 

edilmekte ve yaklaşık 30.000 kişi istihdam edilmektedir. 

Ülkede petrol dışı yabancı sermaye yatırımlarında Türkiye 

birinci sırada yer almaktadır. Azerbaycan’ın sahip olduğu rezervleri 

işletmek amacı ile bugüne kadar oluşturduğu yirmi adet uluslararası 

konsorsiyumun dördünde TPAO pay sahibidir (Azeri- 

Çırak-Güneşli sahasında % 6.75, Şah Denizi Sahasında % 9, 

Kürdaşı Sahasında %5 ve Araz-Alov-Şark Sahasında %10-Offshore). 

Ayrıca, iki özel Türk şirketinin ( PET Holding ve Atilla 

Doğan İnş Ltd.) Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile 

oluşturdukları müşterek müesseseler karada petrol çıkarmaktadırlar 

(Mişovdağ ve Hilli Babazanan sahaları). Azerbaycan’da 

irili ufaklı 50’den fazla Türk Müteahhitlik firmasının üstlenmiş 

olduğu toplam taahhüt miktarı yaklaşık 650 milyon Dolardır. 

Bakü Uluslararası Havalimanı ve A.C. Merkez Bankası binası 

73


gibi önemli prestij binalarının yer aldığı işlerin büyük kısmı 

başarıyla tamamlanarak teslim edilmiştir. Bu sektörde yaklaşık 

3000 kişi istihdam edilmekte olup, bunların % 70’i Azeri vatandaşıdır. 

Bankacılık sektöründe faaliyet gösteren Türk sermayeli 

5 banka ve 3 sigorta şirketi bulunmaktadır. 

Türk Eximbank tarafından Azerbaycan Cumhuriyetine açılan 

250 Milyon ABD Dolarlık krediden 91.7 milyon ABD Dolarlık 

kısmı kullanılmıştır. İhracatın finansmanına yönelik 100 

milyon ABD Dolarlık kredinin yanı sıra, 150 milyon ABD Dolarlık 

proje kredisi çerçevesinde; elektrikli ev aletleri tesisi, ekmek 

fırınları ve havaalanı renovasyonu finanse edilmiştir. Geri 

ödeme problemleri nedeniyle 08.08.1996 tarihinde toplam 74.8 

milyon ABD Dolarlık Borç Erteleme Anlaşması imzalanmıştır. 

İmzalanan hükümetler arası protokol gereği, 48.7 milyon 

ABD Dolarlık tutar devlet borcuna dönüştürülmüş olup, halen 

geri ödeme problemleri sürdüğünden, bakiye 29.3 Dolarlık tutarın 

yeniden ertelenmesine ilişkin çalışmalar devam etmektedir. 

Ayrıca Türk Eximbank tarafından Nahçıvan’a 19.63 milyon 

dolarlık kredi açılmış ve kullandırılmıştır. 

2. 3. AZERBAYCAN’DA FAALİYET GÖSTEREN TÜRK 

YATIRIMCILARI 

Azerbaycan’da faaliyet gösteren firmalar arasında sayı çokluğu 

ve sektör çeşitliliği itibariyle en çok Türk firmaları mevcuttur. 

1991 yılından itibaren Azerbaycan’a yatırım için gelen Türk firmaları 

petrol, inşaat, telekomünikasyon, bankacılık, sigortacılık, 

ulaştırma, nakliyat, gıda maddeleri alım-satımı, tekstil, mobilya, 

dekorasyon, basın-yayın ve matbaacılık, inşaat malzemeleri satışı, 

konfeksiyon, unlu mamuller, çeşitli hizmet üretimi, mali ve 

hukuki danışmanlık, makine imalat, kırtasiye, orman ürünleri, 

74


çay paketleme, akü imalatı, metal işleme gibi konularda faaliyet 

göstermektedirler. 

1997 Nisan ayı sonu itibarıyla Azerbaycan’da 400 adet %100 

yabancı sermayeli müstakil firma , 520 müşterek müessese ve 

50 temsilcilik resmi olarak kurularak kayıttan geçmiştir. Halen 

faaliyette bulunan müstakil firma, müşterek müessese ve temsilcilik 

sayısı 550 civarında olup, diğerleri faal durumda değildir. 

1997 yılının Nisan ayı itibariyle Azerbaycan’da Türk firmalarının 

koymuş oldukları yabancı sermaye miktarı toplam 1 milyar 

$ civarındadır. Resmi rakamların fiili rakamdan az görünmesinin 

sebepleri ise her hangi bir şirket kurmadan faaliyet gösteren 

firmaların bulunması, firmaların daha çok vergi ve rüsum 

ödememek için kuruluş sermayelerini düşük göstermeleridir. 

Zengin yeraltı ve yerüstü kaynakları bulunan, kalifiye iş 

gücüne sahip ve ülkemize çok yakın olan, dil avantajı bulunan 

Azerbaycan’a daha çok yatırım yapılamamasının en büyük sebepleri 

hukuki alt yapının ve yasal düzenlemelerin eksik olmasıdır. 

Bilindiği üzere, Türkiye-Azerbaycan Karma Ekonomik Komisyonu 

(KEK) I. toplantısı 25-26 Şubat 1997 tarihleri arasında 

Ankara’da toplanmıştır. Toplantı protokolünde ticari ilişkiler (genel 

durum, ticaret heyeti, fuar ve sergiler, Bakü ve Nahçıvan’da 

iş merkezleri kurulması konuları, Eximbank kredileri, buğday 

sevkıyatı, bankacılık) sanayi alanında işbirliği çerçevesinde 

enerji işbirliği, petrol boru hattı, petrol ve doğalgaz arama faaliyetleri, 

elektrik enerjisi, madencilik, müteahhitlik, serbest bölgeler; 

ulaştırma ve haberleşme alanlarında kara, hava ve demir 

yolu ulaştırmaları, telekomünikasyon, eğitim, çevre, sağlık gibi 

konularda görüş birliğine varılmıştır 41 . 

41 George Asanishvili; Ist International Silk Road Symposium on Media News; “24 

SAATI”, 26 June, 2003, Scientific and political aspects of the “Great Silk Road” 

75


25-27 Mart 1997 tarihleri arasında Devlet Bakanı Sn. Ayfer 

YILMAZ Başkanlığında Ege İhracatçı Birlikleri’nin organizasyonu 

ile “Bakü’de Türkiye-Azerbaycan Yatırım ve İşbirliği 

İmkanları” konusunda ortak seminer ve işadamlarının karşılıklı 

görüşmeleri gerçekleştirilmiştir. Türkiye’den ve Azerbaycan’dan 

120’den fazla işadamının görüş alış-verişinde bulunduğu seminer 

iki ülke arasındaki ekonomik, ticari ve kültürel işbirliği fırsatlarını 

geliştirmede önemli katkılar sağlamıştır. Azerbaycan 

Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sn. Haydar ALİYEV’in 5-9 Mayıs 

1997 tarihleri arasında Türkiye’ye yaptığı resmi ziyaret her 

iki ülkede geniş yankılar yaratmış, ülkelerimiz arasındaki dostluk 

ve işbirliği imkanlarının daha da geliştirilmesi çerçevesinde 

önemli merhaleler kaydetmiştir. 

Forum Fuarcılık ve Geliştirme A.Ş. tarafından 14-18 Mayıs 

1997 tarihleri arasında Bakü’de ikinci defa organize edilen 

“TURKISH EXPO ‘97 BAKÜ; TÜRK TİCARET VE SANAYİ 

ÜRÜNLERİ FUARI” düzenlenmiştir. Fuarın açılış törenine, 

T.C. Bakü Büyükelçimiz Sn. O. Faruk LOĞOĞLU, Azerbaycan 

Cumhuriyeti Başbakanı Sn. Artur RESİZADE, Dış Ekonomik 

İlişkiler Bakanı Sn. Kudret GULİYEV ve Ticaret ve Sanayi 

Odası Başkanlığı yetkilileri ile çok sayıda Azerbaycan Makamları, 

Azerbaycanlı ve Türk işadamları ve basın mensupları iştirak 

etmişlerdir. “TURKISH EXPO ‘97” Fuarı’na toplam 92 

firma ve kuruluş katılmıştır. Fuarda gıda maddeleri (un, yağ, 

yumurta, makarna, fındık, çay), temizlik ürünleri, otomobil yedek 

parçaları, mobilya, konfeksiyon, iletişim ürünleri, kırtasiye 

malzemeleri, inşaat malzemeleri, tarım makinaları, sıhhi tesisat 

malzemeleri, ayakkabı vb. sergilenmiştir42 . 

42 http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/baku/azerbay.htm ; 7 Aralık, 

2004 

76


2. 4. AZERBAYCAN - TÜRKİYE TOHUM ÜRETİM VE 

ARAŞTIRMASI İŞLETMESİ PROJESİ 

Azerbaycan’daki zengin tarım alanları ve geniş çeşitliliğe sahip 

iklim bölgeleri geniş çeşitlilikte ürün yetiştirilmesini mümkün 

kılmaktadır. Tarım, Azerbaycan’ın ekonomisinde gelişim ve yatırım 

için ikinci önemli kolu oluşturmaktadır. Azerbaycan’da yeryüzünde 

mevcut 13 iklimsel bölge türünün 9’u mevcuttur. Bu 

çeşitlilik subtropik iklimden tundra iklimine kadar uzanmaktadır. 

Bu durum geniş çeşitlilikte, kaliteli ve işlenmeye değer ürün 

elde edilmesini mümkün kılmaktadır. Fakat diğer yeni cumhuriyetler 

gibi, tarım halen yeni market ekonomisi geçiş sürecinin 

sıkıntılarını yaşamaktadır. 

Azerbaycan, çoğu 40 000 km’den daha uzun kanal ve borularla 

sulanabilmekte olan yaklaşık 6,5 milyon ha ekili alana sahiptir. 

1998 istatistiklerine göre, kırsal kesimde yaşayan nüfus 

sayısı 3 600 000’dir. Bu nüfusun 871 600’ü resmi istihdam ile 

tarımsal faaliyetlerde bulunmaktadır. Arazilerin özel mülkiyeti, 

Sovyetlerin Azerbaycan’ı işgal ettiği 1920 tarihinde sona ermiştir. 

Bu tarihten sonra tarım arazileri kolhoz (kollektif işletmeler) 

ve sovhoz (devlet işletmeleri) adı verilen devlet mülkiyeti esasına 

dayalı tarımsal kooperatiflerle idare edilmeye başlanmıştır. 

Bu dönemde, nerede hangi ürünlerin üretileceği ve bu ürünlerin 

hasat edildikten sonra nereye gönderileceği Sovyet liderler tarafından 

dikte edilmekteydi. Daha sonra Azerbaycan’ın tarımsal 

açıdan ve özellikle de meyve ve sebze yetiştiriciliği yönlerinden 

olağanüstü bir potansiyele sahip olduğu keşfedilmiştir. Lankaran 

yöresi özellikle lahana, domates ve biber üretimi için çok elverişlidir. 

Bu yöre ülkenin güney sınırında İran’a yakın bölgede 

bulunmaktadır. Bu yöre geçmişte çok verimli olduğunda “Tüm 

Birliğin Bahçesi” olarak adlandırılmaktaydı. Ayrıca, Guba, Haçmaz 

ve Masallı yörelerindeki kolhoz ve sovhozlarda da sebzecilik 

77


büyük bir öneme sahip idi. Toplam olarak Azerbaycan, 500 000 

- 600 000 ton sebzeyi Birlik Fonu’na göndermekteydi. 

Azerbaycan için pamuk endüstrisi de büyük bir öneme sahiptir. 

1970’ler ve 1980’lerde her yıl yaklaşık bir milyon ton civarında 

pamuk üretilmekteydi. Ancak, dünya piyasalarındaki 

pamuk fiyatlarının düşüşüne bağlı olarak günümüz üretimi oldukça 

büyük miktarlarda azalmıştır. Azerbaycan’daki tahıl üretimi 

esasen Sovyet döneminde büyük bir artışa geçerek 1970 ve 

1980’lerde yıllık bir milyon tona kadar ulaşmıştır. Ayrıca, birim 

alandan elde edilen ürün miktarı da 1913 ve 1970 arasında üç 

kattan fazla artış göstermiştir. Sovyet yönetimi Azerbaycan’daki 

tahıl üretimini daha ileri seviyelere götürmek yerine şarap endüstrisi 

üzerinde durmayı tercih etmiştir. Azerbaycan’da üretimden 

kesilen tarım ürünlerinden birisi de pirinçtir. Pirinç, 

Azerbaycan’da geleneksel olarak ve uzun yıllardır bazı güney 

bölgelerde (Masallı, Lankaran, Şeki) ve kuzeydeki Gagavuz dağlarının 

eteklerinde yetiştirilmekteydi. Sovyet liderler SSCB’nin 

diğer cumhuriyetlerinde çok fazla pirinç üretildiğini ve bu nedenle 

de Azerbaycan’da üretimine gerek olmadığını bildirerek 

pirinç üretimini durdurmuştur. 

1970’lerde Komünist Parti ve bakanlar kurulu Azerbaycan 

tarımının özellikle şaraplık üzüm üretimi yönünde geliştirilmesi 

için girişimlere başlamışlardır. Mevcut sermayenin çoğu 

tren yolları ve sulama borularının döşenmesine ayrılarak yaklaşık 

70 000 - 80 000 hektar arazi şaraplık üzüm üretimine açılmıştır. 

Bu amaçla planlan hedef 1990’dan itibaren yıllık 3 milyon 

ton üzüm üretimi sağlamaktı. 1982 yılında üretim alanlarını 

çok fazla genişletmeden ve verim düzeyini artırarak yıllık 2,1 

milyon tona ulaşılmıştır. 

78


Sovyet rejimi zamanında yukarıda bahsedilen politikaların 

ışığında Azerbaycan’da rejimin gerekli gördüğü üç tarımsal üretim 

kolu geliştirilmiştir: 

*Pamuk üretimi 

*Şarap üretimi 

*Sebze üretimi 

Bu ürünlerin çok az bir kısmı Azerbaycan’da tutulmaktaydı. 

Örneğin, üretilen pamuk Rusya’ya gönderilmekte ve Ruslar bunları 

işleyerek elbise üretmekteydi. Tabii bu işten elde edilen büyük 

karlar da Ruslara kalmaktaydı. Moskova Azerbaycan’ı her 

zaman bağımlı kılarak kendi bünyesi içerisinde tutmaya çalışmıştır. 

Azerbaycan her yıl Birlik Fonundan ortalama 1 200 000 

ton süt ve süt ürünleri ile 35 000 - 40 000 ton et ve et ürünleri 

almaktaydı. Çünkü Azerilere kendi hayvanlarını kendileri yetiştirmek 

için gerekli olan hayvan yemi üretimi izni Sovyet yönetimince 

verilmemekteydi. Bu sözde planlı ekonomi mazeretiyle 

Moskova Azerilerin hayvan yetiştirme hakkını elinden almıştır. 

Bunun sonucu olarak Azeriler diğer Sovyet Cumhuriyetlerine 

oranla çok daha az et ve süt ürünleri tüketmiştir. Örneğin 

Sovyetler Birliği’nin ortama kişi başına düşen yıllık et tüketimi 

65 kg iken Azerbaycan’da bu oran 37 kg civarında olmuştur. 

Azerbaycan’ın bağımsızlığına kavuşmasından sonra, parlamento 

1996’da devlet mülklerinin özelleştirilmesinin kolaylaştırılmasını 

sağlayan bir yasayı yürürlüğe koymuştur. Buna göre tarım 

arazileri kişisel mülklere ayrılarak devredilmiştir. Bağımsız 

Devletler Topluluğu içerisinde Azerbaycan bu sistemi uygulayan 

tek ülke olmuştur. Kazakistan, Özbekistan ve diğer Cumhuriyetlerde, 

araziler geçici kullanım için kira ya da leasing yoluyla verilmektedir. 

Traktör ve diğer tarımsal ekipmanlar mülkiyet paylaşım 

esasına göre çiftçi gruplarına devredilmiştir. Örneğin bir 

79


traktör 10 çiftçinin hizmetine sunulmak için verilmiştir. Traktöre 

ulaşamayan çiftçi diğerleriyle anlaşmak suretiyle traktörü 

kullanabilmektedir. Ancak makinaların artık iyiden iyiye eskimesi 

ve bakımsız kalması nedeniyle kullanım imkanı ve verimliliği 

sınırlanmaktadır. Azerbaycan Tarım Bakanlığı halkın 

makine alım gücünün de yeterli olmadığından hareketle, ülke 

genelinde 1996 itibariyle devlete ait hayvanların hemen hepsi 

(% 99.8 büyükbaş, % 98 küçükbaş) özel sektöre dağıtılmıştır. 

Kalan hayvanlar hükümet tarafından yetiştiricilik amaçları için 

kullanılmaktadır. Azerbaycan Tarım Bakanlığı verilerine göre, 

bir milyonun üzerinde insan tarım arazisi sahibi olmuş ve çiftlik 

sayısı 30 000’e ulaşmıştır. Yeni tip çiftlikler, eski Sovyet tipi 

kollektif formlarda (kolhoz) oluşturulmaktadır. 

Azerbaycan Tarım Bakanlığı, kendi iç yapısına tarıma yönelik 

yeni bir devlet politikası çerçevesinde işlevsellik kazandırmayı 

planlamaktadır. Bakanlık içerisindeki bu yeni reformlar, 

Dünya Bankası, İslam Kalkınma Bankası ve EBRD gibi kuruluşlar 

ve diğer uluslararası finans kurumlarından alınan tavsiyeler 

ışığında başlatılmıştır. Ülkede Sovyet rejimi döneminde 

azaltılan ürünler tekrar üretim zemini kazanma aşamasındadır. 

Azerbaycan şu anda pirinç ihtiyacını İran, Brezilya ve Çin’den 

karşılamaktadır. Ancak ülkede yeniden pirinç ekimine başlanmış 

ve 1999’da 3 629 hektar 2000 yılında ise 4 437 hektar alanda pirinç 

üretimi yapılmıştır. Ülkenin ileriki dönemlerde pirinç üretimi 

açısından kendine yeter bir ülke haline gelmesi umulmaktadır. 

Sovyet rejiminin dağılmasından sonra Azerbaycan daha 

fazla tahıl üretimine yönelmiştir. Şu anda tümü kendi ihtiyaçlarında 

kullanılmak üzere yıllık 1,5 ton tahıl üretmektedir ancak 

yıllık ihtiyaç yaklaşık 2,5 ton civarındadır. Bu günlerde tahıl 

üretimini artırmak için şaraplık üzüm bağlarının buğday 

tarlalarına çevrilmesi yönünde bir eğilim gözlemlenmektedir. 

80


Üretiminin tekrar gündeme getirilmesi düşünülen bir başka 

ürün de şekerpancarıdır. Azerbaycan, Sovyet rejimi döneminden 

önce önemli miktarlarda şekerpancarı üretmekteydi. Ancak 

Ukrayna da bu ürünü üretmeye ve SSCB’nin tümünün ihtiyacını 

karşılamaya başlayınca Azerbaycan’da pancar üretimi 

yapmaya gerek kalmamıştır. Bağımsızlıktan sonra, Nahçıvan, 

Beylagan, Sabirabad, İmişli ve Salyan yörelerinde tekrar üretilmeye 

başlanmıştır. Bugün Azerbaycan yıllık yaklaşık 50 000 

- 60 000 ton pancar üretmektedir. Ancak ülkede şekerpancarını 

işleyecek fabrika bulunmamaktadır. Dolayısıyla, pancar sınır 

şehri Bilasuvar’dan İran’ın Ardabil şehrine gönderilmektedir. 

İran pancarı işleyip, işlenmiş ürün olarak Azerbaycan’a geri 

göndermektedir. Bu sistem Azeri tüketiciler için şeker I çok pahalı 

hale getirmektedir. Bu nedenle ülkede şekerpancarı fabrikası 

kurulmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Rejim değişikliğinden 

sonra ülkedeki karlı eğilimlerden birisi de büyükbaş hayvan yetiştiriciliğidir. 

Şu an ülkede geçmişle kıyaslandığında oldukça 

fazla et ve süt ürünleri bulunmaktadır. Bu üretimin hemen hepsi 

özel çiftliklerce sağlanmaktadır. 1996’daki özelleştirmeden sonra 

büyükbaş hayvan yetiştiriciliği artmış ve çiftçiler bu sektörden 

para kazanmaya başlamıştır. Ayrıca ülkede süt ürünlerinin kalitesi 

de geliştirilmiştir. Şu an Azerbaycan şirketleri 15 çeşit süt 

mamulünü (yoğurt, kaşar, beyaz peynir, süt, vb.) üretmektedir. 

Halen fabrikaların çoğunun özelleştirilememiş olması tarımsal 

gelişimin önündeki en büyük darboğazlardan biri durumundadır. 

Üreticiler, ürettiklerinin tümünü alacak kişiler aramaktadır. 

Ürünlerinin bir kısmı henüz tazeyken markete sunabilmektedir. 

Ancak, kalan ürünün bozulmadan bir fabrika verilmesi 

güçlüğü yaşandığından ürün ziyan olmakta ve dolayısıyla da 

kar marjı düşmektedir. 

81


Şu an sadece bir kaç fabrika özelleştirilmiş ve işler vaziyettedir. 

Guba ve Saatli yöresindeki fabrikalar küçük paketler halinde 

çeşitli reçel ve marmelatlar üretmektedir. Lankaran’daki bir 

başka fabrika da salça üretmektedir. Bu üç yeni fabrika ürünlerini 

Japonya, Rusya, Belçika ve İsviçre gibi ülkelere ihraç etmektedir. 

Ayrıca çay işleme fabrikalarının da özelleştirilmesine 

ihtiyaç duyulmaktadır. Azerbaycan’ın çay üretimi 1970’lerde 34 

000 ton civarında iken bu miktar geçen zaman zarfında azalmış 

ve geçen yıl sadece 1 900 ton olarak gerçekleşmiştir. Bu durum 

kısmen ülkede çalışır vaziyette çay işleme fabrikasının bulunmayışından 

kaynaklanmaktadır. Ancak yakın zamanda Bakü’deki 

çay fabrikaları Türk şirketlerince satın alınmış ve çiftçiler yeniden 

çay üretimine başlamıştır. Bu fabrikalarda işlenen Azeri 

çayı Türk ve Hint çayı ile karıştırılarak satışa sunulmaktadır. 

Geçmişteki yaşanan Dağlık Karabağ savaşı Azerbaycan’da büyük 

sıkıntılara neden olmuştur. Günümüzde Azerbaycan’ın % 

20 oranındaki arazisi Ermeniler tarafından işgal edilmiş bulunmaktadır. 

Bu arazilerin büyük kısmı da verimli tarım alanlarıdır. 

Örneğin, Fuzuli yöresinde yıllık 100 000 ton üzüm üretilmekteydi. 

Zangilan şehri üç üzüm işleme fabrikası ve 3000 hektar 

üzüm bağına sahipti. Aghdam pamuğu, Gubadli ise hayvancılığı 

ile meşhur bölgelerdi. Azerbaycanlılar bu yöreyi terk etmek 

zorunda bırakıldıklarında, yaklaşık 145 000 büyükbaş hayvanı 

da yörede bırakmışlardı. 

Ülkedeki çoğu yetiştirici ve üretici açısından en büyük problem, 

nakit para akışının olmayışı ya da sağlanamayışıdır. Çiftçilerin 

ödünç para alacağı kredi birliği sistemleri henüz mevcut 

değildir. Tarım Bakanlığı her yörede kredi birlikleri oluşturma 

amacındadır. Ancak böylelikle tarımsal girdi alımlarındaki tıkanıklık 

ya da yetersizlik aşılabilir. Azerbaycan yukarıda bahsedilen 

problemleri aştığında tarımsal açıdan geleceği parlak 

82


görünmektedir. Çünkü Azerbaycan’ın iklim ve toprak koşulları 

birinci kalitede ürününün yetiştirilmesini mümkün kılmaktadır. 

Şu anki geçiş döneminin ardından, üretim verimliliğinin artışı 

da kaçınılmaz olacaktır. Bahsedildiği üzere Azerbaycan’ın tarımsal 

alandaki sıkıntılarının başında tahıl üretiminin yetersizliği 

gelmektedir. 2000 yılında 1,5 milyon ton olan tahıl üretiminin 

2001 yılında 1,7 milyon tona yükselmesi hedeflenmektedir. 

Ancak bu artış henüz ülke ihtiyacı olan 2,5 milyon tonu karşılamaktan 

uzaktır. Tarım Bakanlığına ait tohumculuk enstitülerinde 

yeni tohum cinslerinin denenmesi ve üretimine yönelik 

faaliyetler sürmektedir. Ülke üretiminin istenilen düzeye ulaşamamasındaki 

en büyük neden çoğu tohum çeşitlerinde istenilen 

verim düzeyine ulaşılamamasıdır. Bunun da temel kaynağı mekanizasyon 

vasıtalarının ülke genelinde oldukça yetersiz ve eski 

olması, üretim girdilerinin (tohumluk, ilaç v.b) yeterince temin 

edilemeden ekim yapılmaya mecbur kalınmasıdır. Ülke genelinde 

yapılan incelemede aynı tohum cinsinde bazı bölgelerde 4 

ton/ha’ya ulaşan verim elde edildiği bazı yörelerde ise bu oranın 

1,5 ton/ha civarında seyrettiği gözlemlenmiştir43 . 

Bu incelemeler ışığında projenin temel hedefi Azerbaycan 

Tarım Bakanlığına bağlı olarak Bakü’nün 160 km kuzeyindeki 

Haçmaz Bölgesi’nde faaliyet gösteren ve eski adı 28 Mayıs Devlet 

Kent Teserrufatı Tahıl Tohumculuğu Müessesesi olan işletmenin 

örnek bir tahıl tohumculuğu işletmesi olması yönünde gerekli 

teknik yardımın sağlanması olmuştur. Bu sayede ülkede halen 

sıkıntısı çekilen tahıl üretimindeki yetersizliğin giderilmesine 

yönelik somut adımların atılmasına olanak sağlanması amaçlanmıştır. 

Ayrıca, Türk tarım teknolojisinin Azerbaycan’da etkin 

tanıtımına olanak sağlanması da projenin bir diğer amacı olarak 


SAATI”, 26 June, 2003, Scientific and political aspects of the “Great Silk Road” 

83


belirlenmiştir. Söz konusu işletmeye TİKA tarafından 1996 yılında 

toplam 32 ton tahıl tohumluğu gönderilmiş ve bazı yerli 

tohumluklarımızın denenmesine imkan sağlanmıştır. Bu denemeler 

sonucunda ülkemize ait Dağdaş ve Gönen cinsi tohumlukların 

yöre koşullarına oldukça iyi adapte oldukları gözlemlenmiştir. 

Projenin yukarıda belirtilen kısa vadeli hedeflerinin 

yanı sıra uzun vadede Türk tarım makinaları imalat sanayiimizin 

Azerbaycan’daki boş bulunan tarım makinaları pazarında 

önemli yer kazanması hedeflenmektedir. Şu an tarımsal kredilendirime 

sisteminin bulunmadığı Azerbaycan’da bu amaca yönelik 

girişimler Azerbaycan Makamları ve Uluslar arası kuruluşlarca 

sürdürülmektedir. Olası bir kredilendirime sisteminin 

oluşması halinde pazara en yakın ülke olan Türkiye’nin pazarda 

önemli bir paya sahip olması kaçınılmaz olacaktır. Bu nedenle 

bu yöndeki teknoloji aktarımı girişimlerine devlet-özel sektör 

işbirliği ile hız verilmesi gerekmektedir. 

Proje ile ilgili çalışmalara 2001 yılı Mart ayında Başkanlığımız 

Tarım Projeleri Koordinatörü Doç. Dr. H. Güçlü Yavuzcan 

başkanlığında oluşturulan bir heyetin Azerbaycan’a yaptıkları inceleme 

gezisi ile başlanmıştır. Bu gezi sırasında Haçmaz’daki 28 

Mai devlet Kent Teserrufatı Tahıl Tohumculuk Müessesesi Azeri 

yetkilerle birlikte incelenmiş ve gerekli fizibilite raporları hazırlanmıştır. 

700 ha alana sahip olan işletmede şu an için Tahıl ve 

baklagil üretimi yapılmaktadır. İşletmedeki tarımsal mekanizasyon 

araçlarının oldukça yetersiz kaldığı ve büyük bir çoğunluğunun 

ekonomik kullanım ömrünü tamamladığı tespit edilmiştir. 

Bu yetersizliği Azerbaycan’ın geneline yaymak mümkündür. 

Çünkü ülke genelinde çiftçiye yönelik bir kredilendirime sisteminin 

olmaması eldeki mevcut ve ekonomik ömrünü tamamlamış 

olan makinaların yenilenmesini olanaksız hale getirmektedir. 

Ayrıca ortak makine kullanımına yönelik birlik ya da ringlerin 

84


kurulamaması da çiftçilerin sermaye birleşimine giderek ortak 

hareket etmesini engellemektedir. İşletmede mevcut bulunan 25 

yıllık iki biçerdöverin de ortalama % 30-40 kayıpla çalıştığı göz 

önüne alındığında zaten girdi yetersizliğinden azalan üretimin 

oldukça düşük düzeylere indiği anlaşılmaktadır. Bu nedenle işletmeye 

bir adet yeni biçerdöver alınması zaruri görülmüştür. 

İşletmedeki iki adet tohum temizleme ve sınıflandırma makinasının 

oldukça eski olup uygun şekilde temizleme ve ayırma 

yapamaz durumda olduğu tespit edilmiş ve ekonomik kullanım 

ömrünü doldurmuş olan bu makinaların yerine iki adet yeni selektör 

alınmasına karar verilmiştir. 

İşletme toprağı killi, ağır ve drenajı zayıf olan toprak sınıfındadır. 

Oldukça fazla yağış alan bölgede toprak iyice ağırlaşmakta 

ve bu nedenle de tarla tarımında daha büyük güçlü 

traktörlere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu nedenle işletmeye TİKA 

tarafından alınacak olan traktörün 110 BG olması benimsenmiştir. 

İşletmede buluna traktörlerin hemen hepsinin tarla işlerinde 

kullanıldığı ancak bunların işletme giderleri ile bakım-onarım 

masrafları oldukça yüksek bedellere ulaştığı tespit edilmiştir. İşletmenin 

toprak işleme, ekim ve bakım makinaları açısından da 

zayıf durumda bulunduğu tespit edilmiştir. Mevcut ve ekonomik 

ömrünü tamamlamış pullukların yerine bir adet dört gövdeli 

diskli, bir adet de dört gövdeli kulaklı pulluk alınması uygun 

görülmüştür. İşletme toprağının ağır killi yapıda olması ve 

erken ilkbahar yağışları ile daha da ağırlaşması muhtemel olduğundan 

diskli pulluğun bu şartlar için daha uygun olacağı öngörülmüştür. 

Pulluğun yan ısıra diskaro, ekim makinası ve ilaçlama makinasına 

da ihtiyaç bulunduğu tespit edilmiştir. Yapılan incelemelerin 

sonuçları Azerbaycan Tarım Bakanlığı yetkileri ile ayrıntılı 

olarak tartışılmış ve sonuçta işletmenin TİKA’nın teknik 

85


katkısı ile yeni bir ad altında modernize edilmesi hususunda görüş 

birliğine varılmıştır. İşletmenin yeni ad altında kuruluş esaslarını 

düzenleyen protokol heyetlerce hazırlanmış ve 26.04.2001 

tarihinde Azerbaycan Tarım Bakanı ile TİKA Başkanı tarafından 

hazırlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu protokolle TİKA işletmede 

Azerbaycan Tarım Bakanlığı ile eşgüdümlü olarak denetim 

hakkına sahip olmuştur. Ayrıca hazırlanan protokolle projenin 

gerçek bir işbirliği ortamı sağlamasına da önem gösterilmiştir. 

TİKA’nın işletmeye yapacağı yardıma karşılık Azerbaycan Tarım 

Bakanlığı da işletmenin modernizasyonuna yönelik olarak 

işletme binasının revizyonu, çiftçi eğitim merkezi için gerekli 

ortamın temini ve verilecek olan makinalar için kapalı hangar 

inşa edilmesi gibi yükümlülükleri üzerine almıştır. Ayrıca işlemenin 

modernizasyonu sonrası yapılacak olan açılışından sonra 

iki tarafın ortak katılımıyla oluşturulacak olan bir üst yürütme 

kurulu ile idare edilmesine de imkan sağlanmıştır. 

Altyapı çalışmaları tamamlanmasını müteakiben aşağıda belirtilen 

tarım makinalarının TİKA tarafından temin edilerek işletmeye 

gönderilmesine karar verilmiştir. 

1.Biçerdöver 

2.110 BG traktör 

3.20 sıralı kombine ekim makinası 

4. Dört gövdeli kulaklı pulluk 

5. Dört gövdeli diskli pulluk 

6. 28 diskli asılır diskaro 

7. Çift diskli santrifuj gübre dağıtıcı 

8. Parmaklı çayır biçme makinası 

9. 8m. helezon götürücü 

10. 600 litrelik tarla pulverizatörü 

86


11. 2 tonluk elektrik motorlu tohum selektörü 

12. 2 tonluk dizel motorlu tohum selektörü 

Bu makinalardan biçerdöver ile 110 BG’lük traktörün ülkemizde 

yerli üretimi yapılmadığından dışarıdan temini yoluna 

gidilmiş ve söz konusu makinalar Mayıs 2001 içerisinde işletmeye 

teslim edilmiştir. 

Diğer makinalar ihale yoluyla Türkiye’den temin edilmiştir. 

Bu makinaların ülkemizi tanıtıcı nitelikte ve kaliteli olmasına 

azami önem gösterilmiş ve teknik şartnameler bu husus dikkate 

alınarak hazırlanmıştır. Ülkemizden temin edilen makinalar Haziran 

2001 içerisinde işletmeye teslim edilmiştir. Modernize edilen 

işletme “Azerbaycan - Türkiye Tohum Üretim ve Araştırma 

İşletmesi” adıyla 6 Temmuz 2001 tarihinde Devlet ve Azerbaycan 

Tarım Bakanı İrşat ALİYEV tarafından hizmete açılmıştır. 

İşletmenin hizmete girmesinden sonra işletmenin üst yürütme 

komitesi de teşkil ettirilerek görevine başlamıştır. Buna göre işletmenin 

yürütme komitesi üyeliklerine TİKA Tarım Projeleri 

Koordinatörü Doç. Dr. H. Güçlü YAVUZCAN, TİKA Azerbaycan 

Program Koordinatörü Fikret ÖZER, Azerbaycan Zirai İlim 

Merkezi Başkanı Esat MUSAYEV, Zirai İlim Merkezi Şube Müdürü 

Salman SALMANOV ve Zirai İlim Merkezi Guba Bölgesel 

Merkez Müdürü İlham QUBANOV getirilmiştir. Yürütme 

komitesi ilk toplantısında işletme idarecilerinin atamasını gerçekleştirmiş, 

işletmenin kuruluşuna ilişkin Azerbaycan Adliye 

Nazırlığına sunulacak olan Nizamnameye son şeklini vermiş 

ve işletmenin bundan sonraki faaliyet planı hakkında görüşmeler 

yaparak 2001 sonbaharındaki üretim desenini belirlemiştir. 

İşletmede yapılan teknik yardımlar sonucunda önümüzdeki 

yıl ortalama tahıl veriminin 3,5 - 4 ton arasında olması hedeflenmektedir. 

Ayrıca işletmeye yapılan teknik yardımlar çerçevesinde 

87


işletmede halen üretimi yapılmakta olan Dağdaş ve Gönen cinsi 

tohumların oldukça uzun süredir kullanılmakta olduğu dikkate 

alınarak yeni selekte olmuşlarla değiştirilmesine karar verilmiş 

ve bu amaçla Türkiye’den yeni mahsul 5 ton Dağdaş ve 

5 ton Gönen tohumluğu temin edilerek yöreye gönderilmiştir. 

Proje kapsamında Tarım ve Köy işleri Bakanlığımıza bağlı Tarım 

Alet ve Makinaları Test Merkezi Müdürlüğü ve Zirai Üretim 

İşletmesi, Personel ve Makine Eğitim Merkezi Müdürlüğü 

ile işbirliği yapılmıştır. Projenin bundan sonraki aşamasında işletmeye 

TİKA ve Azerbaycan Tarım Bakanlığı’nın işbirliği ile 

çiftçi eğitim merkezi kurulması ve tarımsal üretim ve tarım teknolojilerindeki 

gelişimlerin ve yerli teknolojilerimizin Azerbaycan 

çiftçilerine aktarılması planlanmaktadır. Ayrıca TİKA tarafından 

hazırlanmakta olan Azerice YAY-ÇEP kasetlerinin de 

ilk olarak bu eğitim merkezinde kullanılması planlanmaktadır 44 . 

2. 5. AZERBAYCAN İLİMLER AKADEMİSİNİN 

İNTERNETE BAĞLANMASI 

Bu proje ile; Azerbaycan ve Türkiye arasındaki karşılıklı işbirliğinin 

temel taşlarından olan bilimsel ve teknik işbirliğinin, iki 

ülke arasındaki ilişkilerin istikrarı açısından yapıcı ve önemli bir 

temele oturtulması, Azerbaycan İlimler Akademisi ile Türkiye 

Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) arasında 

mevcut bilimsel ve teknik işbirliğinin geliştirilmesine katkıda 

bulunması, bilimsel bilgilerin hızlı biçimde geliştirilip yayıldığı 

ve bilimsel araştırmaların uluslararası nitelik kazandığı günümüzde 

karşılıklı işbirliğinin pekiştirilerek süreklilik sağlanması, 

44 http://www.tika.gov.tr/proje.asp?id=13&Ulke=2&Konu=Azerbaycan%20-%20 

Türkiye%20Tohum%20Üretim%20veAraştırması%20İşletmesi%20Projesi ; 18 

Kasım, 2004 

88


bilimsel ve teknik alanda sağlanacak bu ikili işbirliğinin özellikle 

Azerbaycan’daki ekonomik reformlar ile ilgili yeni siyasi, 

ekonomik ve sosyal ortama ve dünyanın çeşitli bölgelerinde görülmekte 

olan bütünleşme sürecine uyumlu hale gelmesine destek 

olunması amaçlanmıştır. 

Azerbaycan Bilimler Akademisinin bilimsel hesaplama kapasitesinin 

bir ölçüde desteklenmiş olmasının yanında, Akademinin 

İngilizce ve özellikle Türk alfabesi kullanarak bilimsel 

ve teknik yayın yapma potansiyeli büyük ölçüde arttırılmış 

olacak, ülkemiz ile yapılan yazışmalar ve bilgisayar ağı ile haberleşmelerde 

gelişmeler sağlanacaktır. Bu proje ile Azerbaycan 

Internet’e bağlanan ilk Türk Cumhuriyeti olmuştur. 

2. 6. AZERBAYCAN’DA TRT-1 YAYINLARI 

1995 yılında yapılan protokol gereği TRT 1 yayınlarının tüm 

Azerbaycan’da yayınlanması hakkı elde edilmiştir. Yayınların 

düzenli bir şekilde yapılması karşılığında her yıl 1 milyon ABD 

Doları Azerbaycan tarafına ödenmiştir. Ödemelerimiz 1997 yılından 

itibaren düzenli olamamıştır. Zamanında yapılamayan 

ödemeler nedeniyle yayınların kalitesi hakkındaki kontrollerimiz 

gerçekleşmemiştir. Yayınların kalitesiz bir şekilde yapıldığı 

hakkında sürekli şikayetler-raporlar gelmiştir. Protokol 31 

Aralık 2000 tarihinde sona ermiştir. Borcumuzun tamamı 2002 

yılı ortalarında ödenebilmiştir. Azerbaycan tarafı, 2001 başından 

itibaren TRT yayınlarını sürdürdüğünü iddia ederek TİKA’dan 

yeni bir protokol yapılmasını talep ederek, kendilerine ödemenin 

sürdürülmesini istemektedirler 45 . 

45 TİKA, 18 kasım, 2004 

89


2. 7. AZERBAYCAN İLE MÜTEAHHİTLİK İLİŞKİLERİ 

Azerbaycan’da Türk müteahhitlik firmalarının üstlendikleri projelerin 

tutarı 1,3 milyar dolara ulaşmıştır.İkili Ticarette Kredi İlişkileri 

Eximbank tarafından Azerbaycan’a bugüne kadar 100 milyon 

doları ihracat, 150 milyon doları proje kredisi olmak üzere 

toplam 250 milyon dolar tutarında kredi açılmıştır. Ayrıca, Azerbaycan 

Hükümetine 10 milyon dolar tutarında kredi kullandırılmıştır. 

Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’ne toplam 20 milyon dolar 

tutarında kredi açılmıştır. Azerbaycan’da petrol, iletişim,, bankacılık, 

eğitim, basın-yayın, inşaat malzemeleri, gıda, tekstil, otomotiv, 

demir-çelik gibi sektörlerde faaliyet gösteren 700 kadar 

Türk firması bulunmaktadır. Gerçekleştirilen toplam doğrudan 

yatırım tutarı 1,3 milyar dolar civarındadır. 

Azerbaycan’da faaliyet gösteren 5 Türk bankası bulunmaktadır. 

Serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde oldukça yavaş 

bir geçiş süreci izlediği görülen Azerbaycan ekonomisi büyük 

ölçüde petrol ihracatına bağlıdır. Dolayısıyla, Azerbaycan 

petrol fiyatlarındaki düşüşlerden büyük ölçüde olumsuz olarak 

etkilenmektedir. Serbest piyasa ekonomisine geçiş için gerekli 

reformlar yapılmadığı takdirde, önümüzdeki yıllarda da petrol 

ihracatına bağımlılığın devam edeceği açıktır. Petrol ihracatının 

artırılmasındaki en önemli unsur ise taşıma için gerekli alternatif 

boru hatlarının inşa edilmesidir. Azerbaycan ile özellikle 

doğal gaz ve petrol alanında arama, çıkarma ve taşıma konularında 

işbirliği sürdürülmektedir. Azerbaycan’ın en önemli doğal 

kaynağı olan petrolün dünya piyasalarına taşınmasında ülkemiz 

önemli bir rol üstlenecektir. DEİK bünyesinde kurulmuş 

bulunan İş Konseyi faaliyetlerine devam etmektedir. Azerbaycan 

ile KEİ ve ECO kapsamında da işbirliği sürdürülmektedir 46 . 

46 Bilgi İçin:Zülfikar Kılıç: kilicz@dtm.gov.tr ; Tel : 312 212 88 00 / 1753 ; Faks : 312 

212 87 41 

90

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

3. 1. KAFKASYA ve HAZAR JEOPOLİTİĞİNDE SİYASİ 

OYUNLAR 

İran’ın Hazar’ın daha güneyinde Azerbaycan’a petrol arama ruhsatı 

tanımışken Hazar’ın daha kuzeyinde bir petrol arama konusunda 

A İran’ın Hazar’ın daha güneyinde Azerbaycan’a petrol 

arama ruhsatı tanımışken Hazar’ in daha kuzeyinde bir petrol 

arama konusunda Azerbaycan’a karşı tavır almasının sebebi, 

Iran Türklüğünün Azerbaycan Türklüğü saffında yer alabileceğini 

göstermesidir. 47 

Dördüncü rauntta Iran savaş uçakları Azerbaycan sınırlarını 

ihlal etmiştir. Iran bu tutumu ile Azerbaycan’a askeri üstünlüğü 

olduğunu mesajını vermiştir. Bu gelişmeyi Azerbaycan’ın etnik 

tahrikkarlıktan yana olmadığını anlatan açıklamaları takip etmiştir. 

Bu arada Azerbaycan Türkiye’den İran konusunda yalnız 

olmadığı tarzında mesajlar almıştır.Bu çok önemli husus, 

ırki genlerle demografik inisiyatifi elinde tutan Türk soylu kesim 

karşısında Fars milliyeti kültürel genlerle galebe çalmaya 

devam etmiştir. Esasen tarih boyunca büyük çoğunluğu Türklerden 

oluşan kavimlerin oluşturduğu Iran coğrafyasında Gelişen 

medeniyete Farslar, milliyetleri adına sahip çıkmaktadırlar. 48 

47 ALLAHVERDİYEV, Nizameddin, GÖYÇAYLI, Şövqi; Azerbaycan Respublikasının 

İqtisadi ve Sosial Coğrafiyası (Azerbaycan Cumhuriyetinin İktisadi 

ve Sosyal Coğrafyası), Azerbaycan Öyretmen Neşriyyatı Yayınları, Bakü, Azerbaycan, 

1996, s. 46 

48 ASANİSHVİLİ, George; “Ist International Silk Road Symposium on Media 

91


Açıklamanın bu safhasında ırki rekabet kadar kültürel re- 

kabetin de önemli olduğunu ve İran’ın Iran medeniyet beşiğinin 

kurucusu, banisi ve sahibi olduğu tezini vurgulamamız lazımdır. 

Iran Firdevsi ile başlattığı Fars dili inşası çalışmalarında bölgenin 

arkaik dillerini Farsça çatısı altında birleştirmiş, bu arayışını 

edebiyat ve mimarisine de yansıtmıştır.Bu çok önemli husus, 

ırki genlerle demografik inisiyatifi elinde tutan Türk soylu 

kesim karşısında Fars milliyeti kültürel genlerle galebe çalmaya 

devam etmiştir. Esasen tarih boyunca büyük çoğunluğu Türklerden 

oluşan kavimlerin oluşturduğu Iran coğrafyasında gelişen 

medeniyete Farslar, milliyetleri adına sahip çıkmaktadırlar. 

Bu tez Iran Türk yönetimlerini de kapsamış Farslılıkla özdeşleştirilen 

Iran medeniyeti Gazneii. Babür. Harezmşah. Hazara. 

Selçuklu ve Osmanlı Türk toplumları üzerinde kendisini hissettirmiştir. 

Öyle ki, Iran Türklüğü için Kesrevi ekolünün teşhisi 

Türkçe konuşan Farsiar şeklindedir. Farsların bu kültür emperyalizmi 

Cumhuriyet Türkiye sinde Atatürk tarafından durdurulurken; 

günümüzde İran’ın an ilan kültür politikasının Karakalpakistan. 

Türkmenistan, Özbekistan. Afganistan ve Azerbaycan 

aydını farkındadır. Özetlemek gerekirse Türk soyluların ırk kozuna 

karşı Fars soylular kültür kozunu kullanmaktadır. Fazla 

ayrıntıya girmek konunun dışına çıkmaya yol açabilir.Bildirimizin 

başına dönüp bağlantıyı kurmak gerekirse:Azerbaycan 

ile Türkiye arasında siyasi. iktisadi ve sair ilişkilerin temelinde 

Türk dünyasını da kapsayacak kültürel girişimler yatmaktadır. 

Azerbaycan ile Türkiye’nin Iran karşısındaki kozu soydaşlık 

paydasındadır. İran’ın her iki ülke karşıtı tezi ise kültürden 

News, 24 SAAT”, Scientific and political aspects of the “Great Silk Road”, 26 

June, 2003, s. 78-89 

92


kaynaklanmaktadır.Azerbaycan Türkiye arasındaki bu anlamda 

kültürel ilişkiler olumlu ve olumsuz seyirler izlemiştir. 49 

Milletlerin etnik kimlikleri ile yerküre üzerinde dağılımları 

farklı idari yapılanmalar adı altında da olsa onlara üstünlükler 

sağlarken bu özellikten rahatsızlık duyan diğer milletler aralarında 

korunmacı veya saldırgan ittifaklar kurabilirler. Bu türden 

yapılanmalar onları artık menfaatlerinde bir araya getirebilir. 

Iran ile Ermenistan dayanışması bu türden bir dayanışmadır. 

Bu konu evvelce tarafımızdan ayrıntılı incelendiğinden detayına 

girmek istemiyoruz. Kısaca Azerbaycan- Iran ilişkilerine değinip, 

Azerbaycan-Türkiye ilişkilerine dönmek istiyoruz. İran Minsk 

grubuna uzantı olarak eklenince bu pozisyonunu Azerbaycan- 

Ermenistan ilişkilerinde Azerbaycan’a karşı baskı unsuru olarak 

kullanabileceğini ima etmiştir. Bu olay gelişmenin birinci 

etabı idi. Evvelce Azerbaycan ile İran arasında yapılmış ticari, 

siyasi ve kültürel anlaşmalara göre; Iran Nahçivan’da konsolosluk 

açarken Azerbaycan da Tebriz’de bir konsolosluk açacaktı. 

Iran Azerbaycan’a yönelik sınırları belirlenmiş TV yayını yaparken 

bu hak Azerbaycan’a da verilecekti. İran vaatlerinde durmamış 

iken Minsk prestij inden hareketle yeni yaptırımlar peşine 

düşmüştür. İkinci etapta Azerbaycan, Iranla yapılan görüşmelerde 

Iran içerisindeki soydaş toplum potansiyelini ikna ederek 

Azerbaycan-Ermenistan arasındaki hakemlik rolünde adil olmasını 

ima etmiştir. Bunu takip eden günlerde Iran hazar denizindeki 

Azerbaycan petrol arama faaliyetlerine askeri gösteri 

ile müdahale etti. Bu üçüncü safha idi. Halbuki İran bu bölgenin 

kendisine ait olduğunu iddia ederken çok daha evvel bu bölgenin 

bir hayli güneyinde yani Iran coğrafyasına çok daha yakın 

bir bölgede Azerbaycan’ın petrol arayabileceğini kabul etmiş 

49 ALEKSANDROV, S. K.; Stranı Mira (Dünya Devletleri), Rus Politik - Edebiyat 

Politizdat Yayınları, Moskova, SSCB, 1989, s. 13 

93


ve Azerbaycan bu bölgede petrol arama faaliyetini başlatmıştır 

(bunlar “Talış deniz” ve Lenkeran Deniz” yataklarıdır). 

Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ilişkiler gün geçtikçe gelişmektedir. 

Gelişen dünyada Azerbaycan Türkiye ilişkilerine çok 

dikkat etmemiz gerekmektedir. Çünkü şanlı tarihimize baktığımızda 

da Safeviler devleti ile Osmanlı devleti arasında hiçbir 

amacı ve sonucu olmayan bana göre son derece yanlış bir 

savaş olmuştur. Günümüzde bunları silmeliyiz, boş yere mezhep 

çatışmalarını ortadan kaldırmalıyız. Müslümanlık ve Türklük 

çatısı altında sımsıkı birleşmeliyiz. O zaman güçlü olacağız. 

Orta Asya devletlerine öncülük etmek de bu işte bize düşecektir. 

Çünkü eski Sovyet devletlerinden özünü ve Türklüğünü en 

fazla koruyan devlet Azerbaycan olmuştur. Bunu da yüksek düzeyde 

olan entelektüel birikimine borçlu olan Azerbaycan bugün 

dünyada birçok meşhur ve tanınmış bilim adamları ile Türk 

dünyasının göğsünü kabartan yegane örnek teşkil etmektedir. 

Gelişmelerin dönüm noktasını, Azerbaycan’ın petrolünü çıkarmak 

için 1994 yılında Batılı ülkelerle anlaşma imzalaması 

oluşturuyor. Bu, Rusya’nın enerji alanında bölgedeki tekelini 

kırma yönünde atılmış stratejik bir adımdı. O tarihe kadar Kafkasya’daki 

enerji kaynaklarını doğrudan ya da dolaylı olarak 

kontrolü altında bulunduran Moskova, petrol ve doğal gazın 

dış dünyaya ulaştırılabileceği yegane boru hatlarına da sahipti. 

Washington, Kafkasya’yı ”yaşamsal çıkarlarının bulunduğu bir 

bölge”, NATO ise ”stratejik bölge” ilan etti. Günümüzdeki eğilimin 

beklendiği gibi sürmesi halinde bundan sonra adımlardan 

birini söz konusu iki ülkede ABD ya da NATO üsleri kurulması 

oluşturuyor. 

Günümüzde Kuzey Kafkasya’daki süreçleri daha iyi değerlendirebilmek 

için geniş bir açıdan bölgenin tamamında son 10 yılda 

yaşanan gelişmelere de bakmak gerekiyor. Gelişmelerin dönüm 

94


noktasını, Azerbaycan’ın petrolünü çıkarmak için 1994 yılında 

Batılı ülkelerle anlaşma imzalaması oluşturuyor. Bu, Rusya’nın 

enerji alanında bölgedeki tekelini kırma yönünde atılmış stratejik 

bir adımdı. O tarihe kadar Kafkasya’daki enerji kaynaklarını 

doğrudan ya da dolaylı olarak kontrolü altında bulunduran 

Moskova, petrol ve doğal gazın dış dünyaya ulaştırılabileceği yegane 

boru hatlarına da sahipti. Azerbaycan’ın, Hazar’dan çıkarılacak 

petrolü Gürcistan ve Türkiye üzerinden uluslararası pazarla 

ulaştırmak için attığı adımla Rusya’nın enerji kaynakları 

üzerindeki tekeli büyük yara aldı. Bu aslında, bağımsızlıklarını 

yeni kazanmış Kafkas cumhuriyetlerini yeniden Rusya’nın yörüngesine 

girmekten kurtarmak amacıyla ABD tarafından yazılmış 

bir senaryoydu. 50 

Böylece Washington bir taşla birkaç kuş vurmayı planlıyordu: 

Hazar petrolüyle kısmen kendi ihtiyacını karşılayacak, 

daha önemlisi Azerbaycan ve Gürcistan’ı Rusya’dan uzaklaştırarak 

Kafkasya’da yeni ittifaklar kuracak, Moskova’nın eski ”arka 

bahçesi”ndeki etkinliğini belki de sonsuza kadar kırma olanağı 

elde edecek ve İran’ın da bulunduğu bölgede önemli bir köprü 

başını tutmuş olacaktı. Yeni bir devlet kurmanın zorluğunu yaşayan 

ve ekonomik sorunlarla boğuşan Rusya, ABD’nin bu planını 

bozma gücüne sahip değildi. Azerbaycan, deneyimli politikacı 

Haydar Aliyev döneminde Rusya’yı kızdırmadan adım 

adım Batıya yaklaşmayı başardı. Eduard Şevardnadze yönetimindeki 

Gürcistan’ın Batıya yönelmesi ise daha sancılı oldu; 

bir yandan Tiflis’in yanlış taktikler kullanması, diğer yandan 

Rusya’nın Gürcistan üzerinde daha fazla yaptırıma sahip bulunması 

süreci zorlaştırdı. 




1996, s. 89-98 

95


Yine de, iki ülkede yaşanan iktidar değişiklikleri ABD’nin 

konumunu güçlendirmesini sağladı. Washington, Kafkasya’yı 

”yaşamsal çıkarlarının bulunduğu bir bölge”, NATO ise ”stratejik 

bölge” ilan etti. Günümüzdeki eğilimin beklendiği gibi 

sürmesi halinde bundan sonra adımlardan birini söz konusu iki 

ülkede ABD ya da NATO üsleri kurulması oluşturuyor. Bu durumda 

Rusya, bölgede Ermenistan’la baş başa kalmış olacak. 

Aslında burada bir parantez açarak ABD’nin Ermenistan’ı tümüyle 

Rusya’nın etki alanında bırakmadığını belirtmek gerekiyor. 

Ermeni diasporası üzerinden Erivan’ı etkilemeye çalışan 

ABD, İsrail’den sonra – nüfusa oranla – en çok dış yardımı bu 

ülkeye yapıyor. 

Azerbaycan’la Gürcistan’ın tümüyle Batı kampına katılması 

sadece siyasi değil, askeri açıdan da Rusya’yı ”yumuşak karnı” 

Kafkasya’da zayıflatacak bir gelişme niteliği taşıyor. Zaten genişleyen 

NATO, Rusya’nın doğu ve kuzey sınırlarına dayanmış 

durumda.ABD’nin “Büyük Ortadoğu Projesi”nde Kafkasya’da 

istikrarın sağlanması da bulunuyor. O nedenle bu aşamada en 

kritik soru, ABD’nin Rusya’yı zayıflatmak için Kuzey Kafkasya 

ile de ”oynayıp oynamayacağı”. 

Diğer yandan, Sovyetlerin dağılmasının şokunu artık üzerinden 

atmayı başaran Rusya, 1990’lardaki yalpalamadan kurtularak 

Kafkasya’da ABD ile yeniden kıyasıya bir rekabete 

girmiş durumda. Örneğin Moskova, ABD’nin Gürcistan’ı Kafkasya’daki 

kalesi haline getirme planını boşa çıkarabilecek, en 

azından zorlaştıracak kozlara sahip. Gürcistan çatısı altında yer 

almalarına karşın bağımsızlarını ilan eden Abhazya ve Güney 

Osetya’da Rusya’nın büyük siyasi ve askeri gücü var. Güney 

Osetya’nın Kuzeyle birleşerek Rusya Federasyonu’na katılması 

ve onları Abhazların izlemesi Gürcistan’ın fiili olarak parçalanması 

demek. Karabağ ise, Rusya ile ABD’nin birbirlerine karşı 

96


kullanabileceği ortak bir koz. ABD’nin zaman zaman Çeçen 

kartını kullandığı da biliniyor. 

Ancak, yaşanan son terör olaylarının uluslararası kamuoyunda 

Çeçenlere “terörist” damgası vurdurması nedeniyle Rusya, 

ABD’nin kozunu zayıflatmayı başarmış durumda. ”Kimin çıkarına” 

sorusu ilginç yanıtlar üretse de, Moskova ve Kafkasya’daki 

terör olaylarının Rus ya da Batılı gizli servislerle bağlantılı olduğunu 

iddia etmek bu aşamada “komplo teorisi”ne giriyor. Ancak, 

sonuçları açısından bu saldırıların Kafkasya satrancında 

yapılan hamleleri çağrıştırdığı da gerçek. Bu tespit doğruysa, 

zaten karmaşık etnik yapısıyla zaman ayarlı bir bombaya benzeyen 

Kafkasya’da yeni terör olaylarından etnik çatışmalara, isyanlardan 

savaşlara tehlikeli gelişmeler beklemek gerekiyor. Bu 

ise, Rusya’yı parçalanmaya kadar götürebilecek bir sürecin başlayabileceğini 

işaret ediyor. 

Azerbaycan anayasasında milletin adı ve dili ile ilgili maddelerin 

değiştirilmiş olmaları. öğrenci mübadelesi ve Türkiye’de 

yüksek öğrenim görmüş Azerbaycanlı gençlerin gelecek endişesi 

taşımış olmaları. Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti Anayasasında yapılan 

değişiklikle Türkiye’nin garantörlük hakkının kaldırılmış 

olması gibi hususlar olumlu sayılamayacak faktörlerdir. Diğer taraftan; 

1991 yılında kabul edilen bir kanunla Azerbaycan’ın Latin 

harflerini alarak Türkiye ile alfabe birliğinin sağlanması.Başlangıçta 

üç ve giderek iki Türkiye TV kanalının Azerbaycan’da 

naklen yayın yapması ve bu gelişmeyi Azerbaycan’ın bir TV 

kanalının Türkiye’de yayın yapmasının izlemesi gibi hususlar 

olumlu gelişmeler olarak kabul edilmelidir.Ancak bütün bunlar 

Fars kültür emperyalizmi karşısında izlenecek ortak Türk kültür 

stratejisini tayin etmiş olma anlamına gelmemektedir.Azerbaycan 

Türkiye ilişkilerinin İran boyutu kadar Gürcistan boyutu 

da önemlidir. Azerbaycan-Türkiye-İran üçgeninde olduğu gibi 

97


Azerbaycan-Türkiye -Gürcistan üçgeninin de merkezinde Ermeni 

faktörü vardır. Bu itibarla Gürcistan’ın etno sosyal yapısına göz 

atılması gerekecektir.Gürcistan’da; Osetler, Abhazlar, Acaralar 

ve Ermenilerin yanı sıra Türkler yaşamaktadır. Azerbaycan’la 

Türkiye arasında Fars-Ermeni İttifakı karşıtı Türkçü bir cephe 

oluşturulması Gürcistan’ı yakından etkileyecektir. Cevaheti yakın 

tarihin Ahıskasıdır. Bu bölgeden sürülen Türkler Avrupa 

Güvenlik Konseyinin kararına göre 10 yıl içerisinde yurtlarına 

dönebilme hakkını elde etmişlerdir. Gürcistan ülkesinde Türk 

nüfusunun yoğunlaşmasını istemezken, Cevahetiyi Türkler için 

boşaltmak istemeyen Ermeniler bu konuda Türk karşıtı Ermeni- 

Gürcü ittifakı kurabilirler. Bir Ermeni-Gürcü-Fars dayanışması 

belirebilir ve bu hal Türk-Azerbaycan ilişkilerinin sıklaştırılmasını 

gerektirir. 

Ermenistan ve İran Batı karşıtı, Rusya yanlı bir siyaset izlerken 

Gürcistan. Türkiye ve Azerbaycan gibi Rusya karşıtı, Batı 

yanlı bir politika takip etmektedir. Ancak Acara Özerk Cumhuriyeti, 

Gürcistan’ a bağlı olmakla beraber, Batı yanlı değil. 

Ermenistan ve Cevaheti bağlantılı Rusya yanlı bir siyaset takip 

etmektedir. Türkiye Kars Antlaşmasına rağmen Acara üzerindeki 

garantörlük hakkını kullanmamaktadır. Kafkasya’ da Azerbaycan-Türkiye 

ve Iran Türklüğü bir saf oluşturur ise Gürcistan 

Türklüğü bu gelişmenin dışında kalmayacaktır. Böylesi bir 

gelişme Gürcü-Ermeni-Fars İttifakına yol açabilir. Bununla da 

kalmayıp halen RF kapsamında da yer alan Derbent’i de kapsar 

ki, bu hal, zaten mevcut olan Ermeni, Fars ve Rus dayanışmasını 

geliştirmiş olur. Ermenistan ve İran Batı karşıtı, Rusya 

yanlı bir siyaset izlerken Gürcistan, Türkiye ve Azerbaycan gibi 

Rusya karşıtı, Batı yanlı bir politika takip etmektedir. Azerbaycan 

-Türkiye ilişkileri etno-sosyal zeminde ele alınınca soy birliği 

faktörü önem arz etmektedir. Soy birliği mahiyetli bölgesel 

98


bir dayanışma ilişkilerin asli unsurlarından olan İran’ı Fars etnokültürel 

yapısı ile devreye sokmaktadır. Bölgede yürütülecek 

etno-sosyal özellikli Azerbaycan-Türkiye dayanışması Gürcistan’ 

Rusya’ya da kapsayacaktır. 51 

Bölgenin güçlü ülkeleri Türkiye ile İran arasında iç siyaset 

açısından da büyük benzerlikler vardı. Mustafa Kemal Atatürk, 

Türkiye’yi Arap kültürüne dayalı ümmetçi çizgiden, Türk kültürüne 

dayalı milli bir çizgiye sokmak için bir dizi reformlar gerçekleştirirken; 

1925 yılındaki İran Şahı Rıza Han da iç siyasetinde 

Atatürk’ü kendine örnek almıştı. Atatürk’ten farklı olarak 

laiklik ilkesini devlet idaresine sokamayan Rıza Han, Türkiye 

ile benzer reformları uygulamasına karşı çıkan mollalara baskı 

uygulayarak, pek çok yenilikler gerçekleştirdi. Atatürk’ün Türkiye’deki 

İslamcılarla mücadelesi gibi İran Şahı da mollalarla 

amansız bir çatışmaya girişti. Atatürk ile Rıza Han dönemi çok 

güzel komşuluk ilişkilerine ve işbirliğine sahne oldu. Atatürk, 

Sovyet yayılmacılığına karşı İran ve Afganistan’ı içine alan Sadabat 

Paktı’nı kurdu. 52 

1990’lı yıllarla birlikte İran, çevre ve bölge siyasetini 3 temel 

esas üzerine kurdu : Hazar Siyaseti, Körfez Siyaseti ve Ortadoğu 

Siyaseti. Sovyetler’in dağılıp Orta Asya Türk Cumhuriyetleri’nin 

birer birer siyasi bağımsızlıklarını kazanmalarını takiben Türkiye 

ile bu ülkeler arasında doğal bir yakınlaşma başlamıştı. Bu 

yakınlaşma hem İran’ı hem de Rusya’yı tedirgin etti. Rusya ilk 

planda, Türkiye ile Orta Asya arasında köprü oluşturacak Kafkasya 

ülkelerini hedef aldı. Bölge etkinliğini ne pahasına olursa 

olsun kurmaya çalışırken, Kafkasya’yı da siyasal kargaşa ve 

51 http://strateji.cu.edu.tr/TURK_DUNYASI/02.asp ; 2 Nisan, 2005 

52 GEYBULLAYEV, Giyaseddin; Azerbaycan Türklerinin Teşekkülü Tarixinden 

(Azerbaycan Türklerinin Teşekkülü Tarihinden), Azerbaycan Devlet Neşriyyatı 

Yayınları, Bakü, Azerbaycan, 1994, s. 79 

99


çatışma ortamına sürükledi. Azerbaycan-Ermenistan Savaşı ve 

Karabağ’ın işgali, Gürcistan ve Çeçenistan’daki mücadele hep 

bu çabanın bir ürünüydü. Rusya için, Orta Asya’da Türkiye yerine 

İran’ın güç kazanması daha iyi olacaktı. 

İran, Hazar’a ortak kıyısı olan Rusya, Azerbaycan, Türkmenistan 

ve Kazakistan ile siyasi ve ekonomik işbirliğine zorunluydu. 

Ancak Azerbaycan ile ilişkileri oldukça nazik bir noktada 

toplanmıştı. Ülkede % 30’u aşan Azeri ve Türk nüfus İran’ın en 

büyük korkusuydu. Özellikle Kuzey’de toplanan Azeriler milli 

bir uyanışa yöneldikleri takdirde Kuzey ve Güney Azerbaycan’ın 

birleşmesi kaçınılmazdı. Böylece Türkiye ile ortak sınırını kaybedecek 

olan İran, tümüyle Körfez ülkesi haline gelerek Hazar 

ve Orta Asya üzerindeki etkinliğini tamamen yitirmiş olacaktı. 

Bu yüzden İran, Azerbaycan ile ne çok soğuk ne çok sıcak ilişkilere 

girmedi. Örtülü olarak Azerbaycan aleyhindeki her türlü 

girişimi destekledi. 1997 yılı başlarında Rusya’nın Ermenistan’a, 

Azerbaycan ve Türkiye’ye yönelik olarak kullanılacak olan nükleer 

başlıklı S-125 füzeleri verdiği belirlendi. Satılan füzeler İran 

üzerinden taşınmış ve İslamcı İran’ın kimlerle müttefik kimlerle 

düşman olduğu bir kez daha ortaya çıkmıştı. 53 

Gelişmelerin dönüm noktasını, Azerbaycan’ın petrolünü çıkarmak 

için 1994 yılında Batılı ülkelerle anlaşma imzalaması 

oluşturuyor. Bu, Rusya’nın enerji alanında bölgedeki tekelini 

kırma yönünde atılmış stratejik bir adımdı. O tarihe kadar Kafkasya’daki 

enerji kaynaklarını doğrudan ya da dolaylı olarak 

kontrolü altında bulunduran Moskova, petrol ve doğal gazın 

dış dünyaya ulaştırılabileceği yegane boru hatlarına da sahipti. 

Günümüzde Kuzey Kafkasya’daki süreçleri daha iyi değerlendirebilmek 

için geniş bir açıdan bölgenin tamamında son 

53 http://www.yesil.org/teror/iranbolgesi.htm ; 19 Nisan, 2005 

100


10 yılda yaşanan gelişmelere de bakmak gerekiyor. Gelişmelerin 

dönüm noktasını, Azerbaycan’ın petrolünü çıkarmak için 

1994 yılında Batılı ülkelerle anlaşma imzalaması oluşturuyor. 

Bu, Rusya’nın enerji alanında bölgedeki tekelini kırma yönünde 

atılmış stratejik bir adımdı. O tarihe kadar Kafkasya’daki enerji 

kaynaklarını doğrudan ya da dolaylı olarak kontrolü altında bulunduran 

Moskova, petrol ve doğal gazın dış dünyaya ulaştırılabileceği 

yegane boru hatlarına da sahipti. 

Azerbaycan’ın, Hazar’dan çıkarılacak petrolü Gürcistan ve 

Türkiye üzerinden uluslararası pazarla ulaştırmak için attığı 

adımla Rusya’nın enerji kaynakları üzerindeki tekeli büyük yara 

aldı. Bu aslında, bağımsızlıklarını yeni kazanmış Kafkas cumhuriyetlerini 

yeniden Rusya’nın yörüngesine girmekten kurtarmak 

amacıyla ABD tarafından yazılmış bir senaryoydu. Böylece 

Washington bir taşla birkaç kuş vurmayı planlıyordu: Hazar 

petrolüyle kısmen kendi ihtiyacını karşılayacak, daha önemlisi 

Azerbaycan ve Gürcistan’ı Rusya’dan uzaklaştırarak Kafkasya’da 

yeni ittifaklar kuracak, Moskova’nın eski ”arka bahçesi”ndeki 

etkinliğini belki de sonsuza kadar kırma olanağı elde edecek ve 

İran’ın da bulunduğu bölgede önemli bir köprü başını tutmuş olacaktı. 

Yeni bir devlet kurmanın zorluğunu yaşayan ve ekonomik 

sorunlarla boğuşan Rusya, ABD’nin bu planını bozma gücüne 

sahip değildi. Azerbaycan, deneyimli politikacı Haydar Aliyev 

döneminde Rusya’yı kızdırmadan adım adım Batı’ya yaklaşmayı 

başardı. Eduard Şevardnadze yönetimindeki Gürcistan’ın 

Batıya yönelmesi ise daha sancılı oldu; bir yandan Tiflis’in yanlış 

taktikler kullanması, diğer yandan Rusya’nın Gürcistan üzerinde 

daha fazla yaptırıma sahip bulunması süreci zorlaştırdı. 

Yine de, iki ülkede yaşanan iktidar değişiklikleri ABD’nin 

konumunu güçlendirmesini sağladı. Washington, Kafkasya’yı 

”yaşamsal çıkarlarının bulunduğu bir bölge”, NATO ise ”stratejik 

101


bölge” ilan etti. Günümüzdeki eğilimin beklendiği gibi sürmesi 

halinde bundan sonra adımlardan birini söz konusu iki ülkede 

ABD ya da NATO üsleri kurulması oluşturuyor. Bu durumda 

Rusya, bölgede Ermenistan’la baş başa kalmış olacak. Aslında 

burada bir parantez açarak ABD’nin Ermenistan’ı tümüyle 

Rusya’nın etki alanında bırakmadığını belirtmek gerekiyor. Ermeni 

diasporası üzerinden Erivan’ı etkilemeye çalışan ABD, 

İsrail’den sonra – nüfusa oranla – en çok dış yardımı bu ülkeye 

yapıyor. Azerbaycan’la Gürcistan’ın tümüyle Batı kampına katılması 

sadece siyasi değil, askeri açıdan da Rusya’yı ”yumuşak 

karnı” Kafkasya’da zayıflatacak bir gelişme niteliği taşıyor. 

Zaten genişleyen NATO, Rusya’nın doğu ve kuzey sınırlarına 

dayanmış durumda.ABD’nin “Büyük Ortadoğu Projesi”nde 

Kafkasya’da istikrarın sağlanması da bulunuyor. O nedenle bu 

aşamada en kritik soru, ABD’nin Rusya’yı zayıflatmak için Kuzey 

Kafkasya ile de ”oynayıp oynamayacağı”. 

Diğer yandan, Sovyetlerin dağılmasının şokunu artık üzerinden 

atmayı başaran Rusya, 1990’lardaki yalpalamadan kurtularak 

Kafkasya’da ABD ile yeniden kıyasıya bir rekabete 

girmiş durumda. Örneğin Moskova, ABD’nin Gürcistan’ı Kafkasya’daki 

kalesi haline getirme planını boşa çıkarabilecek, en 

azından zorlaştıracak kozlara sahip. 54 

Gürcistan çatısı altında yer almalarına karşın bağımsızlarını 

ilan eden Abhazya ve Güney Osetya’da Rusya’nın büyük 

siyasi ve askeri gücü var. Güney Osetya’nın Kuzeyle birleşerek 

Rusya Federasyonu’na katılması ve onları Abhazların izlemesi 

Gürcistan’ın fiili olarak parçalanması demek. Karabağ ise, Rusya 



June, 2003, s. 78 

102


ile ABD’nin birbirlerine karşı kullanabileceği ortak bir koz. 

ABD’nin zaman zaman Çeçen kartını kullandığı da biliniyor. 55 

Ancak, yaşanan son terör olaylarının uluslararası kamuoyunda 

Çeçenlere “terörist” damgası vurdurması nedeniyle Rusya, 

ABD’nin kozunu zayıflatmayı başarmış durumda. ”Kimin çıkarına” 

sorusu ilginç yanıtlar üretse de, Moskova ve Kafkasya’daki 

terör olaylarının Rus ya da Batılı gizli servislerle bağlantılı olduğunu 

iddia etmek bu aşamada “komplo teorisi”ne giriyor. 56 

Ancak, sonuçları açısından bu saldırıların Kafkasya satrancında 

yapılan hamleleri çağrıştırdığı da gerçek. Bu tespit doğruysa, 

zaten karmaşık etnik yapısıyla zaman ayarlı bir bombaya 

benzeyen Kafkasya’da yeni terör olaylarından etnik çatışmalara, 

isyanlardan savaşlara tehlikeli gelişmeler beklemek gerekiyor. 

Bu ise, Rusya’yı parçalanmaya kadar götürebilecek bir sürecin 

başlayabileceğini işaret ediyor. Tüzmen, Bakü’deki temasları 

çerçevesinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ile bir 

araya geldi. Devlet Bakanı Kürşad Tüzmen, Bakü’deki temasları 

çerçevesinde bir araya geldiği Azerbaycan Cumhurbaşkanı 

İlham Aliyev’e, ‘enerji karşılığı mal ve hizmet ihracını’ önerdi. 

Bu teklifin, iki taraf için de önemli girdiler sağlayabileceğine 

işaret eden Tüzmen, önerinin Azerbaycan tarafında kabul görmesi 

durumunda, bunun ticaret hacmine 1 milyar dolarlık katkı 

sağlayacağını açıkladı. Azerbaycan’ın ekonomisini tamamen 

petrole dayandırmak istemediğine işaret eden Tüzmen, petrol 

ürünleri dışında, enerji sektöründen hizmet sektörüne kaymak 

istediklerine dikkat çekti. Azerbaycan’da çok değişik alanlarda 

çalışma yapmak istediklerini ve bu ülkede hala çok bakir alanlar 

bulunduğunu vurgulayan Tüzmen, Türkiye’nin hali hazırda buraya 

satacak bir çok mal ve hizmeti olduğunu söyledi. Bankacılık 

55 EIU Azerbaijan Country Report July 2000 

56 TİKA Yayınları 

103


sisteminin Azerbaycan’da bir eksiklik olduğunu ve ticaretin artırılması 

için bankacılık sisteminin çok iyi şekilde geliştirilmesi 

gerektiğinin görüldüğünü söyleyen Tüzmen, mal karşılığı ticaret 

konusunda, daha önce çeşitli ülkelerle yapılmış örnekler bulunduğunu 

hatırlattı. 57 

Dünyanın bu işi genelde nakit karşılığı yaptığını kaydeden 

Kürşad Tüzmen, ancak Türkiye ve Azerbaycan gibi ortak dil, 

din ve tarih birliği olan ülkelerin bir takım mekanizmaları uygulamaya 

koymasının kolay olacağını düşündüklerini sözlerine 

ekledi. 

3. 2. EKONOMİK YAPI VE TEMEL EKONOMİK 

GÖSTERGELER 

Özelleştirme çalışmaları Cumhurbaşkanlığına bağlı olarak 

1992’de kurulan Devlet Emlak Komitesi tarafından yürütülmektedir. 

Bu çalışmaların hukuki dayanağı Ocak 1993’de çıkarılan 

ve 27 maddeden oluşan “Devlet Mülkiyetinin Özelleştirilmesi 

Kanunu”dur. 58 

Özelleştirmeye alıcı olarak katılabilenler; özelleştirilecek tesisin 

çalışanları, ülke vatandaşları, devlet müessesi-birliği ve işletmesi 

olmayan hukuki şahıslar, sermayesinin % 25’inden fazlası 

devlete ait olmayan tüzel kişiler, yabancı özel ve tüzel kişiler 

olarak belirlenmiştir. Özelleştirilemeyecek kuruluş ve sektörler; 

petrol, doğal gaz, sanatsal mekanlar ve madenlerdir. 59 

Cumhurbaşkanının 8 Şubat 1997 tarihli fermanı uyarınca 

yurtdışında bastırılarak ülkeye getirilen 8 milyon adet Devlet 

Özelleştirme Payı’ndan (Çek) 7.183.803 adedi A.C. vatandaşlarına 

57 http://ulkucu.org ; 22 Aralık, 2004 


59 http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/baku/azerbay.htm ; 2 Nisan, 

2005 

104


ücretsiz dağıtılmıştır. A.C. vatandaşları ve yabancılar özelleştirmeye 

bu çeklerle katılabilmektedirler. Özelleştirme programına 

göre özelleştirilecek tesis ve müesseseler küçük, orta ve büyük 

olarak 3 gruba ayrılmıştır. Küçük müesseselerin % 15’i çalışanlarına 

parasız verilmekte, % 85’i ise paralı açık arttırma ile satılmaktadır. 

Orta ve büyük müesseseler ise önce Anonim Şirket 

statüsüne dönüştürülmekte, sonra özelleştirilmektedir ve bu 

şirketler; hisselerinin en az % 50’si çek açık artırmaları ile, % 

15’i müessese çalışanlarına çek karşılığında, %10’u paralı açık 

artırma ve kalan % 25’inin ise devlet tarafından kapalı yatırım 

fonuna verilmesi ile özelleştirilmektedir. Birinci Özelleştirme 

Programı 1995-1998 yıllarını kapsamaktadır, İkinci Özelleştirme 

Programı 10.08.2000 tarihinde Cumhurbaşkanınca tasdik 

edilmiştir. İlk Programda küçük işletmelerin özelleştirilmesiyle 

elde edilen tecrübeden yararlanılarak, ikinci özelleştirmede 

orta ve iri ölçekli müesseselerin özelleştirilmesinde ortaya çıkacak 

problemlerin giderilmesine çalışıldığı görülmektedir. Özelleştirmeden 

2000 yılında 8.5 milyon Dolar ve 1996-2000 Eylül 

ayına kadar toplam 109 milyon Dolar gelir elde edilmiştir. 60 

Ekonomik iyileşme daha çok petrol sektörüne yapılan doğrudan 

yabancı yatırımın (FDI) sonucu olarak son derece yüksek 

düzeyde sermaye yatırımı ile desteklenmiştir. 1999 yılında, sermaye 

yatırımı petrol alanlarındaki daha düşük yabancı yatırım, 

iki arama konsorsiyumunun kapanması ve Azerbaycan Uluslararası 

İşletim Şirketi’nin (AIOC) ilk işinin sona ermesi nedeniyle 

% 3 oranında düşmüştür2000 yılının ilk çeyreğinde, sermaye 

yatırımı yeniden artmıştır, ancak bu artış belirgin olmamış, yalnızca 

yıllık olarak %2.4 artış gösterip 911 milyar manat seviyesine 

(208 milyon ABD Doları, GSYİH’nin % 21.7’si) ulaşmıştır. 

Yatırım büyümesinin hızı 1999 yılının ilk çeyreğinde, %9 

60 EIU Azerbaijan Country Report April 2000 

105


olduğu zamana göre yıllık olarak daha düşüktür. FDI ve borç 

iç akışları biçimindeki yabancı yatırım ilk çeyrekte yıllık % 28 

düşüş gösterip 419.9 milyar Manat’a (95.4 milyon ABD Doları; 

GSYİH’nın %10’u) karşılık gelmiştir. Devlet işletmeleri yatırımın 

318.4 milyar Manatını (GSYİH’nın % 7.6’sı) ve yerli özel 

yatırımcılar da 172.7 milyar Manatını (GSYİH’nin % 4.1’i) karşılamıştır. 

61 

2000 yılında petrol ve gaz alanındaki yatırım payı yıllık olarak 

büyük ölçüde düşmüştür. Yatırımın diğer temel alıcıları endüstriyel 

yarı işleme kuruluşları olmuş ve aynı dönemde yıllık 

büyük artış göstererek GSYİH’nin % 2.8’ini gerçekleştirmiştir. 

2000 yılında toplam 1.052 milyon Dolarlık yatırım yapılmıştır. 

Yabancı sermaye miktarı 536.4 milyon Dolardır ve toplam yatırımların 

% 51’ine tekabül etmektedir. Azerbaycan’a 1994-2000 

yılları arasında 5.2 milyar Dolarlık yabancı sermaye girişi olmuştur, 

bu rakamın 3.4 milyar Doları petrol, 1.8 milyar Doları 

petrol dışı sektörlere aittir. Ülke topraklarının 4.682.100 hektarını 

tarıma elverişli alanlar ve ormanlar teşkil etmektedir. Bu 

miktarın; 1.735.500 hektarı ekili alanlar, 1.038.200 hektarı ormanlık 

arazi, 2.622.400 hektarı çayır ve otlaklar, 250.000 hektarı 

çok yıllık ekim alanlarından oluşmaktadır. Halkın beslenmesi 

için gerekli olan gıda maddelerinin üretimi yönünde çok 

elverişli doğal şartlara sahiptir. Ancak iklim koşulları ve doğal 

ortamın son derece elverişli olmasına rağmen; makine-ekipman 

yetersizliği, kaliteli tohum, gübre ve zirai ilaç kullanılmaması, 

bankacılık mevzuatındaki yasal eksiklilerden dolayı tarımsal 

kredilerin açılamaması nedenleriyle ülke potansiyeli yeterince 

değerlendirilememektedir. Tarımda özel mülkiyete dayalı üretim 

yapısına geçilmektedir. Özelleştirme programı çerçevesinde 

mevcut 1.119 kolhozdan 1.039 ve 820 sovhozdan da 559 tanesinin 

61 TÜSİAB Yayınları 

106


özelleştirilmesi kararlaştırılmıştır. Özelleştirme kapsamında planlanan 

devlet emlakının % 94.9’u halka verilmiştir. 62 

Tarım sektöründe genelde bir iyileşme yaşanmasına karşın 

özellikle pamuk üretimi hızlı bir düşüş göstermiştir. Ayrıca 

üzüm ve çay üretimi de düşmektedir. 800 kilometre uzunluğundaki 

Hazar Denizi kıyısıyla zengin akarsularında balıkçılık 

ve su ürünlerinin özel bir yeri vardır. Aras-Kura nehirlerinde 

ve bilhassa Kura Nehrinin Hazar Denizi deltasında balıkçılık 

ve su ürünleri sanayi çok gelişmiştir. Hazar Denizi’nde avlanan 

mersin balığının yumurtası dünyaca ünlüdür. Azerbaycan, 

dünya havyar üretiminin % 80’ini karşılamakta ve yeni pazarlar 

aramaktadır. Salyan şehrinde, mersin, yayın ve sazan balıkları 

konserve sanayii gelişmiştir. 63 

Sanayi sektöründe 1999 yılında 11.6 trilyon Manat’lık sanayi 

ürünü üretilmiştir. Bir önceki yıla göre %3.5’lik büyümede 

enerji, petro-kimya fabrikaları ve özel sektöre ait tesislerin 

büyük etkisi olmuştur. 2000 yılında GSMH’nin % 25.4’ü 

sanayi sektörünün payına düşmektedir. 15.949.8 Milyar Manat 

(3.564.8 bin $) tutarında mahsul üretilmiştir. 1999 üretimi ile 

kıyaslandığında üretim % 6.9 yükselmiştir. Üretimin % 44.5’i 

maden çıkarma ve işlenmesinin, % 40.9’u imalat sanayiinin, % 

14.6’sı ise elektrik enerjisi, gaz ve gaz ve su teçhizatına aittir. 

Gıda sanayiinde şarap üretimi en önemli üretim koludur. Hafif 

sanayide, tekstil, halı, deri ürünleri, oyuncak, mobilya ve bisiklet 

başlıca üretim kollarıdır. Ağır sanayide genelde ara mal ve 

yarı mamul üretilmektedir. Ağır sanayinin temelini petrol sanayii 

oluşturmaktadır. 

Petrol, doğal gaz ve yan ürünleri sanayi oldukça gelişmiştir. 

Ayrıca, metalik madenlerin (bakır, çinko, kurşun, alüminyum, 

62 EIU Azerbaijan Country Report 1st Quarter 2000 


107


demir) üretimi ve hammadde kaynaklarına bağlı olarak yan sanayi 

de gelişmiştir. Sumgayıt’da, demir-çelik, demir dışı metalleri 

işleme sanayi ve kimya endüstrisi; Bakü, Gence ve Mingeçevir’de 

petrol ve doğal gaz endüstrisi ve yan sanayi, elektrik, makine 

ve ekipmanları üretim sanayii vardır. Sanayi sektöründe, üretim 

kapasitesi bir çok alanda yurtiçi talepten fazladır ancak teknoloji 

yenilenmesine gidilmediğinden mevcut birçok fabrika teorik 

kapasitesinin altında üretim yapmaktadır. BDT ülkeleri ile ilişkilerin 

büyük oranda kesilmesi, bankalar arası işlemlerin yürütülmesinde 

karşılaşılan zorluklar, hammadde fiyatlarının yükselmesi, 

üretilen malların ihraç edilememesi, yeterli miktarda 

hammadde ve yardımcı madde ve malzeme temin edilememesi, 

üretim için ayrılan fonların verimli bir şekilde kullanılamaması, 

finansman kaynaklarının yetersizliği, döviz darboğazı ve özelleştirmenin 

yeterli seviyeye ulaşmaması üretimdeki düşüşün temel 

nedenleridir. 64 

Azerbaycan yeraltı kaynakları bakımından çok zengindir. 

Başlıca kaynakları; kurşun, çinko, bakır, demir cevheri, barit, 

alünit, kobalt, arsenik, mermer, kireç taşı siyanit, maden tuzu 

ve kaya tuzudur. Az miktarda altın ve gümüş gibi değerli madenler 

de bulunmaktadır. 65 

Azerbaycan’ın açık denizlere ulaşan 3 karayolu bağlantısı vardır. 

Bunlar; Gürcistan üzerinden Karadeniz’e, Rusya üzerinden 

Karadeniz’e ve İran üzerinden Basra Körfezine ulaşan yollardır. 

Azerbaycan’ın karayollarının toplam uzunluğu 24.900 km’dir ve 

bu karayollarının bakıma ihtiyacı bulunmaktadır. Demiryollarının 

toplam uzunluğu 2.120 km’dir ve bunun 1.278 km’sinde 

elektrifikasyon yapılmıştır. Ancak trenlerin ve demiryollarının 

64 TİKA Yayınları 

65 ALEKSANDROV, S. K.; Stranı Mira (Dünya Devletleri), Rus Politik - Edebiyat 

Politizdat Yayınları, Moskova, SSCB, 1989, s. 232 

108


yenilenmesi ve tamir edilmesi gerekmektedir. Azerbaycan ve 

Hazar’a kıyı devletler arasında doğrudan ve düzenli deniz seferleri 

yapılmaktadır. Ülkenin en büyük limanı Bakü Limanı’dır. 

Bakü Limanının bakım ve tamire ihtiyacı vardır. Bakü Bine 

Hava Limanından eski Sovyet Cumhuriyetleri ve dünyanın bir 

çok ülkesine uçak seferleri yapılmaktadır. Türk Hava Yolları’nın 

İstanbul’dan Bakü’ye, Azerbaycan Hava Yolları’nın da Bakü’den 

Ankara ve İstanbul’a düzenli seferleri vardır. Ülkede telekomünikasyon 

altyapısı yeterince gelişmemiştir. Her yüz kişiye düşen 

telefon sayısı 8.8’dir. 

Azerbaycan’ın en büyük yeraltı zenginliği petroldür. Petrol 

ve doğalgaz üretimi diğer yeraltı zenginliklerine göre birinci sırada 

gelmektedir. Petrol 19. yüzyılla birlikte ekonomik hayata 

girmiştir. Gaz üretimi daha yavaş artmakta, petrol üretimi ise 

bağımsızlık sonrasında giderek artmaktadır. 1999 yılında, 13.8 

milyon ton petrol üretilmiştir (276,800 varil/ gün), bu miktarın 

büyük bir kısmı (üretimin % 89’u) kıyıdan uzak alanlardan gelmiştir. 

2000 yılı Ocak–Mayıs döneminde petrol üretimi yıllık % 

7.1 artışla 5.93 milyon tona ulaşmıştır. Bu dönem içerisinde gaz 

üretimi 2.4 milyar metreküp olmuş ve yıllık % 2.2 düşüş göstermiştir. 

Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) çoğunlukla kıyı alanlarını 

işletmekte, kıyıdan uzak alanlar ise Azerbaycan Uluslararası 

İşletim Şirketinin (AIOC) liderliğindeki konsorsiyumlar tarafından 

işletilmektedir. AIOC 1997 yılı sonlarında petrol üretimine 

başlamıştır. AIOC tarafından işletilen kıyıdan uzak alanlardan 

elde edilen üretim payı artmaktadır. Ekonomi, yabancı yatırımlarının 

büyük bir bölümü için AIOC’ye bağlıdır; AIOC 1999 yılında 

yapılan 510 milyon ABD doları tutarındaki yabancı direkt 

yatırımın 341 milyon ABD doları tutarındaki bölümüne karşılık 

gelmektedir. Aralık 1999 ve Mayıs 2000 arasında, devletin 

109


AIOC’den elde ettiği gelirin ödendiği Ulusal Petrol Fonu, 75 milyon 

ABD doları ( GSYİH’nin % 1.9’u) kazanmıştır. 

2000 yılında petrol üretimi 14 milyon ton, 2001 yılında ise 

14.9 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Rafine petrol ürünleri 

çıktısı, rafinerilerin yerel petrol üretimine daha fazla girmesiyle, 

artmaya devam etmektedir. Ürünlerin, BDT ya da İran’a 

satışı ile ilgili olarak piyasaların geç ödeme yapması sorun teşkil 

etmektedir. 2000 yılının ilk beş ayı içerisinde Ukrayna’ya 

12.9 milyon ABD doları değerinde 65,000 ton mazot satılmış, 

ancak ödeme olarak yalnızca 4.6 milyon ABD doları alınmıştır. 

2000 yılında gönderilmesi gereken 435,000 ton mazotun nakli, 

kalan 8.3 milyon ABD dolarının ödenmesine kadar askıya alınmıştır. 

İran’a mazot satışında bir azalma söz konusudur, bunun 

nedeni ise İran tarafından verilen düşük fiyat ve yüksek nakliye 

maliyetleridir. 

Azerbaycan tarafından orta ve uzun vade ticari olarak yaşayabilir 

petrol ihraç boru hatlarının inşa edilerek petrol sektörünün 

gelişmesine olanak verilmesi gerekmektedir. Bakü’den Karadeniz’deki 

Novorissiysk limanına ve Bakü’den Gürcistan’daki 

Supsa limanına iki petrol ihraç boru hattı vardır. Bu iki boru 

hattı benzer kapasitelere sahiptir ve toplam yaklaşık 230,000 v/g 

değerinde nakil yapabilmektedir. 66 

Azerbaycan ve Gürcistan Parlamentoları Bakü’den Türk limanı 

Ceyhan’a bir boru hattının inşası için gerekli yasal çerçeveyi 

Mayıs ve Haziran ayları içerisinde onaylamışlardır. Bu 

çerçeve Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye tarafından 18 Kasım 

1999 tarihinde imzalanan İstanbul Anlaşmasını; 18 Kasım 1999 




1996, s. 97 

110


tarihinde Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Türkiye ve ABD 

tarafından imzalanan İstanbul Deklarasyonunu ve 09.05.2000 

tarihinde imzalanan ve İstanbul anlaşmasını değiştiren protokolü 

içermektedir. Boru hattının uzunluğu 1.730 km ve petrol 

akıtma gücü ise 50 milyon ton olacaktır. 67 

İnşaat sanayiine ait malzemelerin ve hammaddelerin bol ve 

ucuz olması ve arz açığının bulunması nedenleriyle inşaat sektörü 

dış yatırımlar için özendirici bir sektördür. İnşaat malzemeleri 

açısından en zengin yerler Nahçıvan Muhtar Cumhuriyeti, 

Dalyar, Hankendi, Masallı, İmişli, Gence ve Bakü’dür. İnşaat 

sektörünün GSYİH içindeki payı 1990 yılında % 8.1, 1995’de 

% 3.7, 1996’da % 9.3, 1997’de % 11.7, 1998’de % 10.5 ve 1999’da 

%9.4, 2000 yılında % 4.4 olmuştur. Bu sektörde faaliyet gösteren 

firmalar arasında Türk şirketleri önemli bir yer almaktadır. 

Bankacılık ve merkez bankacılığı konusundaki düzenlemelerle 

ilgili olarak 7 Ağustos 1992’de “Merkez Bankası Hakkındaki 

Kanun” ile “Bankalar ve Bankaların Faaliyetleri Hakkındaki 

Kanun” arka arkaya yürürlüğe girmiştir. İki seviyeli bankacılık 

sisteminin kurulması amaçlanmıştır; birinci seviyede Merkez 

Bankası, ikinci seviyede diğer bankalar. Para ve bankacılık 

sektöründe politikaları belirleme, denetim ve kontrol yetkisi 

Merkez Bankasına aittir. 

Bankacılık kanunu modern anlamdaki tüm bankacılık işlemlerini 

kapsamına almaktadır, fakat ekonominin tam anlamıyla 

serbest pazar sistemine geçememiş olması ve banka sisteminin 

de modern anlamıyla yerleşmemiş olması nedenleriyle, hedeflenenler 

gerçekleştirilememektedir. 01.01.2000 itibarıyla banka 

sistemini sağlamlaştırma politikası doğrultusunda bankaların asgari 

sermayeleri 2.000.000 Dolara çıkarılmıştır. Bu limite çıkamayan 

bankaların lisansları iptal edilmekte ve özel bankaların 

67 TÜSİAB Yayınları 

111


sayısı azalmaktadır. Asgari sermaye uygulaması neticesinde 1995 

yılında 200’ün üzerinde banka mevcutken bugün bankaların sayısı 

2/3 oranında azalmıştır. Ülkedeki 75 bankadan; 11 tanesi 

yabancı sermayeli ya da yabancı sermaye iştirakli banka, 4 tanesi 

devlet sermayeli banka ve 60 tanesi ise ticari ve yerli ortaklı 

bankadır. Faaliyet gösteren bankalardan en önemlisi ve işlem 

hacmi büyük olanı Beynelhalk Bank’tır. Yabancı bankalar 

% 100 yabancı sermaye ile kurulabileceği gibi müşterek müessese, 

şube veya temsilcilik şeklinde de kurulabilmektedir. Bankalar 

Kanunu’nda yabancı bankaların toplam sermayesinin sistem 

içindeki bankaların toplam sermayesinin % 30’undan fazla 

olamayacağı hükmü yer almaktadır. 

Türk sermayeli bankalar Azer-Türk Bank (Ziraat Bankası 

ortaklığı), Koçbank, Royalbank, CIBank sektördeki önemli 

bankalar arasındadır. Ülkede 62 adet sigorta şirketi bulunmaktadır. 

Bunların 16’sına bankalar da ortaktır ve 4 adet müşterek 

sigorta şirketi bulunmaktadır. Sigorta şirketleri için minimum 

sermaye 200 milyon Manat yani yaklaşık 50.000 ABD Dolarıdır. 

Sigorta şirketlerinin çoğu küçük ve orta büyüklükteki şirketlerdir. 

Türk sermayeli şirketler; Günay Anadolu Sigorta, Başak-İnam 

Sigorta ve CI Sigorta’dır. 

Enflasyon 1997 yılındaki rakamlardan aşağı çekilmiş, 

1998’de fiyatlar düşmüş ve 1999 Haziran’ındaki mini devalüasyona 

rağmen, iç talep düşük kaldığından 1999’da da düşmeye 

devam etmiştir. Yıllık enflasyon 1999’da “% –8.5” (deflasyon) 

olarak gerçekleşmiştir. Merkez Bankası (ANB) 2000-01 yıllarında 

enflasyonun anti–enflasyon güvencelerine karşın hafif bir 

artış göstermesine izin vermiştir.. Enflasyon, 1999 yılının Ocak– 

Mayıs ayları arasındaki % 0.9 değerinden 2000 yılının Ocak– 

Mayıs ayları arasında % 1.5’e yükselmiştir. 2000 yıllık enflasyon 

rakamı 2.2 olarak gerçekleşmiştir, Enflasyonda 2001 yılında 

112


görülen düşüşün ardından 2002 de az da olsa bir yükselme görülmüş 

ve % 2.6 olarak gerçekleşmiştir. 

1999’da gerçekleştirilen devalüasyondan sonra, Manatın 

amortismanını düzeltmek için müdahalede bulunulan bir “kirli 

dalgalanmadan”, döviz kuru ayarlaması amaçlı piyasa mekanizmalarına 

geçilmiştir. Ocak–Mayıs 2000 döneminde, Manat 

ABD Dolarına karşı yalnızca %1.5 değer kaybetmiştir. Komşu 

ülkeler daha yüksek enflasyon oranlarına sahip olduklarından, 

Manat bu ülke para birimleri karşısında gerçekten değer kazanmıştır. 

2000-2001 yıllarında Manat ABD Doları karşısında 

değer kaybetmiştir. 2002 ve 2003 yıllarında denge sağlanmıştır. 

1999 yılındaki ticari açık beş yılın en düşük değeri olarak 

gerçekleşmiştir. Artan petrol ve rafine ürün satışları daha yüksek 

ihracat kazançları sağlarken, Manatın devalüasyonu, petrol 

sektörüne yapılan yatırımları yavaşlattığından ithalat maliyetlerinin 

kesilmesine yardımcı olmuştur. Azerbaycan’ın yabancı 

petrol konsorsiyumlarının ticari dengesi, artan ihracat ve petrol 

sektörü için daha az sermaye malı ithalatı yapıldığından, artı 

değere geçmiştir. 1999 yılı için nihai rakamlar, eski Sovyetler 

Birliği ile yapılan ticaretten uzaklaşma ve sağlam para piyasalarına 

kayma eğilimini doğrulamaktadır. BDT’nin, toplam ticaret 

içindeki payı 1998 yılında % 27.7 iken 1999 yılında bu değer 

% 22.6, 2000 yılında %13.5 ve 2001’in ilk altı aylık döneminde 

%7.4 olarak gerçekleşmiştir. 

İthalat tarafında ise, BDT ülkeleri ve Rusya’dan yapılan ithalatta 

görülen azalma daha yavaş olmuştur. Ucuz ruble ile Rusya 

1999 yılında Azerbaycan piyasasındaki payını artırmış ve Azerbaycan 

ithalatındaki payını 1998 yılındaki % 18 değerinden 1999 

yılında % 21.9’a çıkarmıştır. Ukrayna gibi diğer BDT ülkelerinden 

yapılan ithalat düşmüştür. Türkiye’den yapılan ithalat, toplamda 

1998 yılındaki % 20.4’lük değerden 1999 yılında % 13.8’e, 

113


2000 yılında % 6.0’a düşmüştür. Azerbaycan’da ticaretin güçlendirilmesi 

için, petrol sektöründe üretimin arttırılmasına, BDT 

ülkeleri arasındaki ticaretin yeniden canlandırılmasına ve yeni 

pazarlar oluşturulmasına yönelik çalışmalar sürdürülmektedir. 

Bu kapsamda iki ve çok taraflı anlaşmalar imzalanmaktadır. 

Azerbaycan’ın büyük ticaret ve cari hesap açıkları, petrol 

fiyatlarındaki artışlarla kontrol altına alınmaktadır. Ham petrolün 

fiyatı 1999 yılının ilk üç ayı ve 2000 yılının ilk altı ayı 

arasında iki kattan fazla artmıştır ve petrol ihraç hacmi de aynı 

süre içerisinde neredeyse iki katına ulaşmıştır. Ülkenin önemli 

bir petrol üreticisi ve ihracatçısı olmamasına rağmen, Azerbaycan 

Uluslararası İşletim Şirketi (AIOC) tarafından yapılan yatırım 

nedeniyle ihracat hızlı bir şekilde artmaktadır. 2000 yılı 

sonu itibarıyla Azerbaycan’ın dış ticaret hacmi 2.917.0 milyon 

ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. Bu rakamın 1.7744,9 milyon 

Doları (% 59.8) ihracat, 1.172,1 milyon Doları (% 40.2) ithalattan 

oluşmuştur. Dış ticaret 572.8 milyon Dolar fazla vermiştir. 

Dünya çapında ticari ilişki kurulan ülke sayısı 122’dir. 

Dış ticaretin % 20.9’u BDT, % 79.1’i diğer ülkelerle yapılmıştır. 

2001 yılı ilk 11 aylık dönem içerisinde Azerbaycan’ın dış ticaret 

dengesi 706,15 milyon ABD Doları olmuştur. Devlet İstatistik 

Komitesi verilerine göre 2001 yılı Ocak-Ekim ayları arasında 

Azerbaycan’ın dış ticaret hacmi 3.31 milyar Dolar olmuştur. Dönem 

içerisinde Azerbaycan 120 ülke ile ticari ilişki kurmuştur. 

İlk 11 aylık dönem içerisinde ihracatı 2.01 milyar Dolar, ithalatı 

ise 1.3 milyar Dolar olarak gerçekleşmiştir. Ödemeler dengesinde, 

1999 yılında toplam ihracat. Petrol sektöründen 383.3 

milyon ABD Doları ihracat geliri sağlanmıştır, bu toplam ihracat 

kazancının % 37.4’üdür ve % 189.3’lük bir artış göstermiştir. 

Toplam rafine ürün ihracatı ise yıllık %189.5’lik bir artışla 

21.7 milyon ABD Doları kazandırmıştır (GSYİH’nin % 

114


8’i). Petrol dışındaki ekonomi daha düşük ihracatlar yapmaya 

devam etmiştir. Pamuk satışı 1998 yılındaki 47.2 milyon ABD 

Doları (GSYİH’nin % 1.2’si) değerinden 1999 yılında 21.7 milyon 

ABD Doları (GSYİH’nin % 0.5’i) değerine düşmüştür ve 

bu da bağımsızlık sonrasındaki en düşük düzeydir. Makine ve 

ekipman ihracatı 1998 yılında 41.1 milyon ABD Doları tutarındayken 

1999 yılında % 15.6 azalma göstermiş ve 34.7 milyon 

ABD Dolarına düşmüştür. Azerbaycan’ın endüstri sektörü rekabet 

gücüne sahip değildir, bu da sermaye mallarının ithalatı 

artmaya devam ederken ihracatta azalmaya yol açmaktadır. 68 

2000 yılında toplam ihracat 1.7744,9 milyon Dolar olarak 

gerçekleşmiştir. İhracatın hacmi % 53.2 artmış, bunun % 13.5’i 

BDT, % 86.5’i diğer ülkelere aittir. İhracatta Petrol ve petrol 

ürünleri 1.484,9 milyon Dolar ile en önemli yeri almaktadır. 

56.5 milyon Dolarlık gıda maddesi, 40.8 milyon Dolarlık tekstil 

ürünü, 36.2 milyon Dolarlık kimyasal ürünler, 34.8 milyon 

Dolarlık nakil vasıtası , 32 milyon Dolarlık da metal ve metal 

ürünü ihraç edilmiştir. 

İthalat maliyetleri 1999’da kontrol altına alınmıştır, fakat 

yine de dünya standartlarına göre yüksektir. 1999 yılındaki toplam 

ithalat 1998 yılındaki 1.72 milyar ABD Doları (GSYİH’nin 

%41.9’u) değerinden % 16.9 düşerek 1.43 milyar ABD Doları 

(GSYİH’nin % 35.8’i) olmuştur. Yavaşlayan yabancı direkt yatırım 

(FDI) akışları petrol sektörü ithalatının 1998 yılındaki 355.7 

milyon ABD Doları değerinden 1999 yılında 194.9 ABD Doları 

değerine düşmesine neden olmuştur. Diğer sermaye mallarının 

ithalatı, özellikle de makine ve ekipman ithalatı, 1998 yılındaki 

342.2 milyon ABD Doları değerinden % 34.1’lik artışla 

1999 yılında 458.8 milyon ABD Dolarına yükselmiştir. 1999 yılında 

gıda ithalatı da % 21.3 artmış ve 1998 yılının 171.1 milyon 


115


ABD Doları değerinden 1999 yılında 207.5 milyon ABD Dolarına 

yükselmiştir. Kimyasalların ve demir dışındaki metallerin 

ithalatı düşmüştür. Ekipman ve makine haricinde, en büyük 

tek ithalat kalemi Azerbaycan gümrük istatistiklerinin kaydetmediği 

ithalatlar için yapılan ödemeler dengesi ayarlamasıdır. 

Bu ithalatlar ya kaçak mallar ya da sınır ötesi alışveriş yapanlarca 

beyan edilmeyen kişisel ithalatlardır. 1999 yılında bu ithalatlar 

Azerbaycan’a 399.9 milyon ABD Dolarına (GSYİH’nin % 

10’u) mal olmuştur. 2000 yılında toplam ithalat 1.172.1 milyon 

Dolar olarak gerçekleşmiştir. İthalatın hacmi % 13.1 artmış, bunun 

% 32’si BDT ülkelerinin (artış % 15.4), % 68’i ise diğer ülkelerin 

(artış % 12.1) payına düşmüştür. Türkiye’den yapılan ithalat 

2000 yılında % 11’ e düşmüştür. 

3. 3. TÜRKİYE - AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ 

1991 yılında bağımsızlığını kazanan Azerbaycan Cumhuriyeti’ni 

ilk tanıyan ülke Türkiye olmuştur. Siyasal bağımsızlığın güçlenmesi 

ancak ekonomik bağımsızlığın güçlenmesi ile mümkündür. 

Bu nedenle Türkiye sahip olduğu ekonomik imkanları, 

serbest pazar ekonomisi ve uluslararası finans kuruluşlarından 

elde ettiği deneyimleri Azerbaycan’ın istifadesine sunmuştur. 

Bu amaçla, Türkiye-Azerbaycan ekonomik ve ticari ilişkilerin 

geliştirilmesi konusundaki ilk anlaşma 01.11.1992 tarihinde imzalanmıştır. 

Söz konusu anlaşma sonucunda, Türk işadamlarının 

Azerbaycan’la olan temas ve ziyaretleri başlamış, fuar ve 

benzeri faaliyetler teşvik edilmiş, ulaştırma ve haberleşme, inşaat, 

petrol arama gibi sanayinin bir çok bir çok dallarında işbirliğine 

gidilmiştir. İki ülke arasında ekonomik ilişkilerin geniş 

ve hızlı bir şekilde geliştirilmesi için Türkiye diğer sahalarda 

olduğu gibi bu sahada da imkanlarını Azerbaycan’ın faydalanması 

için seferber etmiştir. 

116


Türkiye-Azerbaycan arasındaki diplomatik ilişkilerin tesisinden 

1997 yılı başına kadar Azerbaycan’da Türk şirketleri tarafından 

520 müşterek müessese, 400 şube ve müstakil şirket, 50 

adet de temsilcilik olmak üzere toplam 1.000 adet firma kurulmuştur. 

Bunların yaklaşık 600’ü faal durumdadır. Kurulu bulunan 

şirketlerin faaliyet konuları arasında, petrol, telekomünikasyon, 

bankacılık ve sigortacılık, eğitim, basın-yayın, inşaat ve 

inşaat malzemeleri, ulaştırma, gıda, tekstil ve konfeksiyon, taşımacılık, 

otomotiv, orman ürünleri, demir-çelik ve demir dışı 

metaller gibi sektörler yer almaktadır. Statüsü ne olursa olsun 

Azerbaycan’da kurulu bulunan 1.000 Türk firması, 1996 yılı 

sonu itibariyle Türkiye’den Azerbaycan’a getirmiş olduğu sermaye 

miktarı yaklaşık 1 milyar $’a ulaşmıştır. Türkiye’de faaliyet 

gösteren Azerbaycan firması sayısı 41 adet olup, sermayeleri 

18 milyon $ seviyesindedir. 

Azerbaycan’da faaliyet gösteren Türk firmalarından Attila 

Doğan Petrol Şirketi, Pet Holding, Efes Sanayi Yatırım, Netaş, 

Teletaş, Türkcell, Bay Holding, DHT İnşaat, Ram Dış Ticaret, 

Rumeli Holding, Tekfen, Etsun, T.C.Ziraat Bankası, Anadolu Sigorta 

gibi büyük firmalar inşaat, haberleşme, petrol, ulaştırma, 

bankacılık, gıda gibi önemli sektörlerde Azerbaycan halkının 

ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla çok büyük katkılarda bulunmaktadırlar. 

Dış ticaret konusunda ise, Türkiye Azerbaycan’a 

1992 yılında 102.7 milyon $, 1993 yılında 68.2 milyon $, 1994 

yılında 132.1 milyon $, 1995’te 161.3 milyon $ ve 1996’da ise 

216.8 milyon $ olmak üzere toplam 681.1 milyon $’lık mal ihraç 

etmiştir. Buna mukabil son beş yıl içinde Azerbaycan’dan 

toplam 139.2 milyon $ tutarında ithalat yapmıştır. Türkiye’nin 

yıllar itibarıyla Azerbaycan’a ihracatının önemli ölçüde artmasına 

rağmen, Azerbaycan’dan ithalatında ise büyük bir artış olmamıştır. 

Bu nedenle iki ülke arasındaki dış ticaret dengesinin 

117


kurulması oldukça önemli bir konudur. 1996 yılında 216 milyon 

$’lık ihracatı ile Türkiye Azerbaycan’ın ithalatında ilk sırayı 

almıştır. Geçmiş yıllara kıyasla Azerbaycan’ın ithalatında 

ilk sırayı almıştır. Geçmiş yıllara kıyasla Azerbaycan’ın dış ticaretinde 

%35-45 oranında artış olmuştur. Bu artışla 1996 yılında 

Azerbaycan toplam ithalatının (961 milyon $) yaklaşık 

dörtte birini (216.8 milyon $) Türkiye’den sağlanmış, yine aynı 

yıl içinde Türkiye’ye yapmış olduğu ihracat karşılığında 39.7 

milyon $’lık döviz girdisi elde etmiştir ki bu rakamda yıllık ithalatının 

%15.7’sine tekabül etmektedir. 

Bilindiği üzere, Türkiye ile Azerbaycan arasında ortak dil, 

tarih ve kültür birliğinin de bulunması ekonomik ilişkilerimizin 

daha da genişlemesine önemli bir etkendir. Nitekim, Azerbaycan 

Cumhuriyeti bağımsızlığını kazanmasından sonra başlayan 

dış ticaretimiz, yatırım yapan şirketlerimizin sayısı ve yatırım 

miktarları her geçen yıl büyük bir artış göstermektedir. Bugüne 

kadar iki ülke arasında yatırımların karşılıklı teşviki ve korunması 

anlaşması ve çifte vergilendirmenin önlenmesine ilişkin 

anlaşma da dahil olmak üzere ekonomik ve ticari alanda bir çok 

anlaşma ve protokol imzalanmıştır. Ancak, bugünkü dış ticaret 

ve yatırımların hacmi her iki ülkenin gerçek potansiyelinin 

altındadır. Bu nedenle, özellikle Azerbaycan Cumhuriyeti’nin 

bankacılık, gümrük mevzuatı, ticaret kanunu, dış ticaret işlemleri 

ve hukuk kurallarını uluslararası seviyelere yükseltmesi zarureti 

bulunmaktadır. 

Azerbaycan yeraltı ve yerüstü zenginlikleri, kalifiye ve ucuz 

işgücü ve serbest pazar ekonomisine geçme kararlılığı ile 2000’li 

yıllarda çok parlak ve ışıklı bir geleceğe sahip bir ülke konumundadır. 

Türkiye’nin ve Türk işadamlarının Azerbaycan’ın 

yeniden yapılanmasında ve ekonomik gelişmesinde karşılıklı 

yarara dayalı olumlu işbirliği imkanları her gün artmaktadır. 

118


Nitekim Azerbaycan’da son iki yılda enflasyon geri çekilerek 

ekonomik istikrar alanında önemli adımlar atılması, Uluslararası 

Para Fonu, Dünya Bankası, Avrupa Kalkınma Bankası gibi 

uluslararası finans kuruluşlarıyla yapıcı ilişkilere girişilmesi ülkeye 

yabancı sermaye akımını hızlandırmaktadır. Japon iş çevrelerinin 

Azerbaycan’a artan ilgisi bunun en iyi kanıtıdır. Son bir 

yıldır ciddi Türk şirketlerinin Azerbaycan’da petrol, telekomünikasyon, 

inşaat, bankacılık ve sigortacılık, metalürji, tekstil, orta 

ölçekli sanayi kuruluşları gibi alanlarda faaliyetlerini genişletmeleri 

veya genişletme niyeti taşımaları önemli olaylardandır. 69 

Azerbaycan’ın 1997 yılı başından itibaren ihraç edilecek 

ürünlere İhraç Vergisi uygulanmasına son vermesi, liberal ekonomiye 

geçiş için yasal alt yapısını tamamlamaya yönelik olarak 

çok sayıda yeni düzenlemeler yürürlüğe koyması, ülkenin öncelik 

verdiği büyük projelerin belirlenerek yıllık ve uzun dönemli 

programların belirlenmesi, özelleştirme ve yabancıların bu kapsamdaki 

iştirakleri konusunda kanuni düzenlemelerin tamamlanması 

ülkelerimiz arasındaki işbirliğini önemli ölçüde artıracaktır. 

1997’nin ilk 3 ayında Azerbaycan’ın Türkiye ile olan dış ticareti 

45 milyon $ civarında olmuştur (ithalat 38 milyon $, ihracat 

7 milyon $). 1996’nın aynı döneminde toplam dış ticaret 

hacmi 53 milyon $ (ithalat 44 milyon $, ihracat 9 milyon $)’dır. 

İki ülke arasındaki dış ticaretin düşmesinin en büyük sebebi 

gümrüklerdeki yüksek vergi oranlarıdır. 70 

Türkiye’nin Azerbaycan’a ihraç ettiği ürünler arasında gıda 

maddeleri ilk sırayı almaktadır. İhraç ürünlerimiz; un ve unlu 

mamuller, eczacılık ürünleri, margarin, buğday, zeytinyağı, ay 

çiçek yağı, süt ve süt mamulleri, yumurta, makarna, bira, patates, 

69 http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/baku/tureko.htm ; 12 Mayıs, 

2005 


119


küp ve toz şeker, çikolata ve şekerleme ürünleri, meyve suları, 

peynir, bisküvi, hazır deri mamulleri, trikotaj ürünleri, sentetik 

deterjanlar, sabun, duvar kağıtları, sıhhi tesisat malzemeleri, 

tekstil sanayii için makineler, lastik ve plastikten mamul eşya, 

beyaz eşya, telekomünikasyon ürünleri, elektrik enerjisi v.b.’dir. 

Azerbaycan’dan ithal ettiğimiz başlıca mallar arasında ham 

alüminyum, pamuk, polietilen, ham deri, pamuk ipliği, yün, ham 

bakır, alkollü içkiler ve fosfatlı gübreler yer almaktadır. Bunun 

dışında başta bavul ticareti olmak üzere iki ülke arasındaki kayıt 

dışı dış ticaret işlemlerinin daha büyük boyutlarda olduğunu 

söyleyebiliriz. 

Azerbaycan’da faaliyet gösteren firmalar arasında sayı çokluğu 

ve sektör çeşitliliği itibariyle en çok Türk firmaları mevcuttur. 

1991 yılından itibaren Azerbaycan’a yatırım için gelen Türk 

firmaları petrol, inşaat, telekomünikasyon, bankacılık, sigortacılık, 

ulaştırma, nakliyat, gıda maddeleri alım-satımı, tekstil, mobilya, 

dekorasyon, basın-yayın ve matbaacılık, inşaat malzemeleri 

satışı, konfeksiyon, unlu mamuller, çeşitli hizmet üretimi, 

mali ve hukuki danışmanlık, makine imalat, kırtasiye, orman 

ürünleri, çay paketleme, akü imalatı, metal işleme gibi konularda 

faaliyet göstermektedirler. 71 

1997 Nisan ayı sonu itibarıyla Azerbaycan’da 400 adet %100 

yabancı sermayeli müstakil firma , 520 müşterek müessese ve 

50 temsilcilik resmi olarak kurularak kayıttan geçmiştir. Halen 

faaliyette bulunan müstakil firma, müşterek müessese ve temsilcilik 

sayısı 550 civarında olup, diğerleri faal durumda değildir. 

1997 yılının Nisan ayı itibariyle Azerbaycan’da Türk firmalarının 

koymuş oldukları yabancı sermaye miktarı toplam 1 milyar $ 

civarındadır. Resmi rakamların fiili rakamdan az görünmesinin 


120


sebepleri ise her hangi bir şirket kurmadan faaliyet gösteren firmaların 

bulunması, firmaların daha çok vergi ve rüsum ödememek 

için kuruluş sermayelerini düşük göstermeleridir. Zengin 

yeraltı ve yerüstü kaynakları bulunan, kalifiye iş gücüne sahip 

ve ülkemize çok yakın olan, dil avantajı bulunan Azerbaycan’a 

daha çok yatırım yapılamamasının en büyük sebepleri hukuki 

alt yapının ve yasal düzenlemelerin eksik olmasıdır. 72 

Bilindiği üzere, Türkiye-Azerbaycan Karma Ekonomik Komisyonu 

(KEK) I. toplantısı 25-26 Şubat 1997 tarihleri arasında 

Ankara’da toplanmıştır. Toplantı protokolünde ticari ilişkiler (genel 

durum, ticaret heyeti, fuar ve sergiler, Bakü ve Nahçıvan’da 

iş merkezleri kurulması konuları, Eximbank kredileri, buğday 

sevkıyatı, bankacılık) sanayi alanında işbirliği çerçevesinde 

enerji işbirliği, petrol boru hattı, petrol ve doğalgaz arama faaliyetleri, 

elektrik enerjisi, madencilik, müteahhitlik, serbest bölgeler; 

ulaştırma ve haberleşme alanlarında kara, hava ve demir 

yolu ulaştırmaları, telekomünikasyon, eğitim, çevre, sağlık gibi 

konularda görüş birliğine varılmıştır. 

25-27 Mart 1997 tarihleri arasında Devlet Bakanı Sn. Ayfer 

YILMAZ Başkanlığında Ege İhracatçı Birlikleri’nin organizasyonu 

ile “Bakü’de Türkiye-Azerbaycan Yatırım ve İşbirliği 

İmkanları” konusunda ortak seminer ve işadamlarının karşılıklı 

görüşmeleri gerçekleştirilmiştir. Türkiye’den ve Azerbaycan’dan 

120’den fazla işadamının görüş alış-verişinde bulunduğu seminer 

iki ülke arasındaki ekonomik, ticari ve kültürel işbirliği fırsatlarını 

geliştirmede önemli katkılar sağlamıştır. 

Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Sn. Haydar 

ALİYEV’in 5-9 Mayıs 1997 tarihleri arasında Türkiye’ye yaptığı 



June, 2003, s. 79 

121


resmi ziyaret her iki ülkede geniş yankılar yaratmış, ülkelerimiz 

arasındaki dostluk ve işbirliği imkanlarının daha da geliştirilmesi 

çerçevesinde önemli merhaleler kaydetmiştir. Forum Fuarcılık 

ve Geliştirme A.Ş. tarafından 14-18 Mayıs 1997 tarihleri 

arasında Bakü’de ikinci defa organize edilen “TURKISH EXPO 

‘97 BAKÜ; TÜRK TİCARET VE SANAYİ ÜRÜNLERİ FU- 

ARI” düzenlenmiştir. Fuarın açılış törenine, T.C. Bakü Büyükelçimiz 

Sn. O. Faruk LOĞOĞLU, Azerbaycan Cumhuriyeti 

Başbakanı Sn. Artur RESİZADE, Dış Ekonomik İlişkiler Bakanı 

Sn. Kudret GULİYEV ve Ticaret ve Sanayi Odası Başkanlığı 

yetkilileri ile çok sayıda Azerbaycan Makamları, Azerbaycanlı 

ve Türk işadamları ve basın mensupları iştirak etmişlerdir. 

“TURKISH EXPO ‘97” Fuarı’na toplam 92 firma ve kuruluş 

katılmıştır. Fuar’da gıda maddeleri (un, yağ, yumurta, makarna, 

fındık, çay), temizlik ürünleri, otomobil yedek parçaları, mobilya, 

konfeksiyon, iletişim ürünleri, kırtasiye malzemeleri, inşaat 

malzemeleri, tarım makineleri, sıhhi tesisat malzemeleri, 

ayakkabı vb. sergilenmiştir. 73 

Türkiye, Azerbaycan ile Ermenistan arasında yürütülmekte 

olan doğrudan ve dolaylı görüşmeler sürecine soruna barışçı bir 

çözüm bulunmasında yararlı olacağı düşüncesiyle destek vermektedir. 

Türkiye, Yukarı Karabağ Sorunu’nun çözümünde her iki 

tarafın da kabul edeceği bir çözüme destek vermeye hazırdır. 

Türkiye, ayrıca, çözüm sürecindeki çıkmazın aşılması için yeni 

yollar yaratılmasının ve her iki tarafın, özellikle de bir milyonu 

aşkın kaçkının beklentilerinin karşılanması amacıyla uluslararası 

toplumun daha aktif bir biçimde barış sürecine katkıda bulunmasının 

gerekli olduğu inancındadır. Bu çerçevede, Yukarı 

Karabağ sorununun çözümünde “kolaylaştırıcı” rolü oynamak 

73 http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/baku/azerbay.htm ; 2 Nisan, 

2005 

122


ve diğer bölgesel sorunlar hakkında görüş alışverişinde bulunmak 

üzere Türkiye’nin girişimiyle, Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan 

Dışişleri Bakanları arasında bir diyalog forumu oluşturulmuştur. 

Bu amaçla ilk toplantı 15 Mayıs 2002 tarihinde 

Reykjavik’te gerçekleştirilmiştir. 

Dışişleri Bakanları arasındaki ikinci toplantı NATO İstanbul 

Zirvesi marjında 28 Haziran 2004 tarihinde yapılmıştır. Taraflar, 

bu üçlü toplantı sürecinin her üç ülke arasındaki ilişkilerin normalleşmesi 

ile Yukarı Karabağ sorununun çözümü yönünde faydalı 

bir araç olabileceğini ve Türkiye’nin etkin katkısının bölge 

sorunlarının çözümüne ivme kazandırabileceğini düşündüklerini 

vurgulamışlardır. Öte yandan, Türkiye, Yukarı Karabağ sorunu 

kapsamında taraflarla ikili temaslarını da sürdürmektedir. 74 

Azerbaycan’la ikili ekonomik ve ticari ilişkilerimizin geliştirilmesi 

yönünde çeşitli tarihlerde bir çok protokol ve anlaşma 

imzalanmıştır. Bunlar arasında yatırımcılarımız açısından önem 

taşıyan “Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Hakkında 

Anlaşma” ve “Türkiye ile Azerbaycan Arasında Çifte Vergilendirmenin 

Önlenmesi Anlaşması”dır. Bu anlaşmalardan ilki 31 

Temmuz 1996 tarihinden itibaren, diğeri ise 1 Ocak 1998 tarihinden 

itibaren yürürlüğe girmiştir. Geçiş döneminde olan ve 

yatırıma ihtiyacı bulunan Azerbaycan’a Türk sermayesinin katkısı 

önemli boyutlardadır. 

Azerbaycan’ın 2000 yılında da en fazla ithalat yaptığı 2.ülke 

Türkiye olmuştur. 2000 yılında toplam ithalatının % 11’ini, toplam 

ihracatının ise % 6’sını Türkiye ile gerçekleştirmiştir. 1991 

yılından itibaren gelişen siyasi ve ekonomik ilişkilere paralel olarak 

artan dış ticaret hacmimiz ülkemiz lehine fazla vermektedir. 

Ancak, 1998 yılında yaşanan Rusya krizi sonrası Ruble’nin 

74 http://www.mfa.gov.tr ; 22.10.2004 

123


devalüe edilmesinin de etkisi ile Rus malları Azerbaycan pazarında 

mutlak fiyat avantajı sağlamış ve halkın gelir seviyesinin 

de düşük olması sebebiyle fiyatı, talebi belirleyici en önemli kriter 

haline getirmiştir. Bu gelişmelerin sonucu olarak, ülkemizden 

gelen mallara olan talep azalmıştır. Bu durum, Azerbaycan’da 

iş yapan iş adamlarımızı da doğrudan etkilemiştir. 1999 yılında 

Azerbaycan ile olan ticaretimizde geçmiş yıllara göre düşme görülmüştür. 

1996, 1997 ve 1998 yıllarında en fazla ithalatın yapıldığı 

ülke Türkiye iken, 1999 ve 2000 yıllarında Rusya’dan sonra 

ikinci sırada yer almıştır. İhracatımızın düşmesinde önemli etkenlerden 

biri de müteahhit firmalarımızın üstlenmiş oldukları 

taahhüt işlerinin büyük ölçüde tamamlanmış olması ve yeni büyük 

projelerin başlamamasıdır. 2001 ve 2002 yıllarında ihracatımı 

yeniden artmaya başlamıştır. 

Azerbaycan’dan İthal Ettiğimiz Başlıca Mallar:Dizel yakıtı, 

pamuk, ham petrol, polietilen, deri, alkollü içecekler, ham alüminyum, 

benzin. 

Azerbaycan’a İhraç Ettiğimiz Başlıca Mallar : Buğday unu, 

eczacılık ürünleri, sentetik deterjanlar, elektrik enerjisi, binek 

otomobilleri, akümülatör, otomobil lastikleri, mobilya, inşaat 

malzemeleri, duvar kağıtları, sıhhi tesisat malzemeleri, tekstil 

sanayi için makine ve teçhizat, deri giyim eşyası, kozmetik 

ürünleri, trikotaj ürünleri, lastik ve plastikten mamul eşya, televizyon, 

buzdolabı vs., cam kaplar, alüminyum profil, adi metallerden 

eşya, ağaç imali için makineler, telekomünikasyon teçhizatı, 

kablolar, elektrik malzemeleri, kırtasiye malzemeleri, hazır 

giysiler, margarin, buğday, zeytinyağı, ay çiçek yağı, tereyağı, 

soya yağı, gıda sanayi için makine ve teçhizat, çay, konserve, 

salça, dondurma, sebze (patates ve soğan), yumurta ve tavuk eti, 

maden suyu, alkolsüz içkiler, bira, makarna, küp ve toz şeker, 

çikolata ve şekerleme ürünleri, meyve suları, peynir, bisküvi. 

124


Azerbaycan bir çok avantajları ile Türk İşadamları tarafından 

yatırım ve ticari faaliyet göstermek açılarından tercih edilen 

bir ülkedir. Bu itibarla bir çok Türk şirketi Azerbaycan’da 

müşterek müessese kurmuşlar, şube veya temsilcilik açmışlardır. 

Azerbaycan’da Kurulu Türk Şirketlerinin Sayısı 

ve Statülerine Göre Dağılımı 75 

Statüsü 1991-1995 1996 1997 1998 1999 2000 Toplam 

Müşterek Müessese 394 72 78 67 33 16 660 

%100 Türk Sermayeli Şirket 176 65 116 126 42 36 561 

Temsilcilikler 29 8 21 23 17 8 106 

TOPLAM 599 145 215 216 92 60 1.327 

Değişik alanlarda faaliyet gösteren Türk firmalarının büyük 

bir kısmı ticaret yapmakta veya küçük ve orta ölçekli yatırımı 

tercih etmektedir. Bu firmaların faaliyet alanları; petrol, telekomünikasyon, 

bankacılık ve sigortacılık, gıda malları imalatı, eğitim, 

basın-yayın, tekstil ve konfeksiyon, taşımacılık, otomotiv, 

orman ürünleri, demir-çelik, demir dışı metaller, inşaat malzemeleri 

ve müteahhitlik hizmetleri gibi sektörlerdedir. 

Türk şirketleri, Azerbaycan’ın serbest piyasa ekonomisine 

geçişinde, doğrudan ve dolaylı olarak, tecrübeleriyle önemli rol 

oynamaktadırlar. 2000 yılı sonu itibariyle % 100 Türk sermayeli, 

müşterek müessese, şube veya temsilcilik olarak yaklaşık 1.327 

adet Türk şirketi, Azerbaycan’da resmi kuruluş işlemlerini yaparak 

tüzel kişilik kazanmıştır. Bu şirketlerden önemli bir bölümü 

faaliyetlerini devam ettirememektedirler. Azerbaycan’da halen değişik 

sektörlerde toplam 600 civarında Türk şirketi faaliyet göstermektedir. 

Türk firmalarının Azerbaycan’da gerçekleştirdikleri 

75 Kaynak: T.C.DTM-Bakü Ticaret Müşavirliği 1999, 2000 yılı raporu, 

125


yatırımların miktarının 1,5 milyar $ civarında olduğu tahmin 

edilmekte ve yaklaşık 30.000 kişi istihdam edilmektedir. 

Ülkede petrol dışı yabancı sermaye yatırımlarında Türkiye 

birinci sırada yer almaktadır. Azerbaycan’ın sahip olduğu rezervleri 

işletmek amacı ile bugüne kadar oluşturduğu yirmi adet uluslararası 

konsorsiyumun dördünde TPAO pay sahibidir (Azeri- 

Çırak-Güneşli sahasında % 6.75, Şah Denizi Sahasında % 9, 

Kürdaşı Sahasında %5 ve Araz-Alov-Şark Sahasında %10-Offshore). 

Ayrıca, iki özel Türk şirketinin ( PET Holding ve Atilla 

Doğan İnş Ltd.) Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile 

oluşturdukları müşterek müesseseler karada petrol çıkarmaktadırlar 

(Mişovdağ ve Hilli Babazanan sahaları). 

Azerbaycan’da irili ufaklı 50’den fazla Türk Müteahhitlik firmasının 

üstlenmiş olduğu toplam taahhüt miktarı yaklaşık 650 

milyon Dolardır. Bakü Uluslararası Havalimanı ve A.C. Merkez 

Bankası binası gibi önemli prestij binalarının yer aldığı işlerin 

büyük kısmı başarıyla tamamlanarak teslim edilmiştir. Bu 

sektörde yaklaşık 3000 kişi istihdam edilmekte olup, bunların 

% 70’i Azeri vatandaşıdır. Bankacılık sektöründe faaliyet gösteren 

Türk sermayeli 5 banka ve 3 sigorta şirketi bulunmaktadır. 

Azerbaycan’la Türkiye arasında yaklaşık +2 saat fark vardır. 

Hava sıcaklıkları Türkiye ile paralellik göstermektedir. Kış aylarında 

-15 ile 5 derece, yaz aylarında ise 25-35 derece arasında 

seyretmektedir. Azerbaycan hizmet pasaportu ve hususi pasaportu 

olan T.C. vatandaşlarına vize uygulamamaktadır. Turist 

pasaportu sahiplerinin ise vize almaları gerekmektedir. 

3. 4. TBMM BAŞKANI ARINÇ AZERBAYCAN’A GİTTİ 

TBMM Başkanı Bülent Arınç, Yargıtay Ceza Genel Kurulu’nun 

laiklik konusunda aldığı kararı, ‘’Bu karara bakarak, Türkiye’de 

126


artık yargının da bu özgürlüklerin genişletilmesi konusunda en 

isabetli içtihadı yaptığını düşünüyorum’’ diye değerlendirdi. 76 

Arınç, üç gün sürecek resmi ziyaret için Azerbaycan’a hareketi 

öncesinde Esenboğa Havalimanı’nda basın toplantısı düzenledi. 

Azerbaycan Milli Meclis Başkanı Murtuz Aleskerov’un 

resmi davetlisi olarak beraberinde bazı milletvekilleriyle bu ülkeye 

resmi ziyaret gerçekleştireceğini ifade eden Arınç, ikili düzeydeki 

mükemmel ilişkilerin, uluslararası boyutta da dayanışma 

ve işbirliği içerisinde sürdürüldüğünü söyledi. İki ülkenin, üyesi 

oldukları tüm uluslararası kuruluşlarda birbirlerine destek olduklarını 

dile getiren Arınç, Türkiye’nin en büyük isteğinin Azerbaycan 

toprakları üzerindeki işgalin son bulması olduğunu belirtti. 

Arınç, Yukarı Karabağ ve işgal altındaki topraklar konusunda 

Türkiye’nin Azerbaycan’ın yanında olduğuna işaret etti. Arınç, 

Türkiye’nin, Yukarı Karabağ sorununun Azerbaycan’ın toprak 

bütünlüğü esasına dayalı olarak ve yurtlarından göç etmek zorunda 

bırakılan yüz binlerce Azeri’nin geri dönmelerini sağlayarak, 

adilane biçimde çözülmesi gerektiğini savunduğunu vurguladı. 

Türkiye’nin bu konuda çaba harcadığını bildiren Arınç, 

sözlerini şöyle sürdürdü: 

‘’İmkanlarımız ölçüsünde birbirimize her türlü yardımı sağlamaktayız. 

Bu yıl içinde Bakü-Tiflis-Ceyhan ham petrol ana 

ihraç boru hattının işletime açılmasıyla bu mükemmel ilişkilerimiz 

yepyeni bir boyut kazanacaktır. Böylelikle Türkiye ve 

Azerbaycan tüm Avrasya bölgesi bakımından enerji güvenliği 

konusunda büyük önem taşıyan doğu-batı enerji koridorunun 

kilit ülkeleri konumuna gelecektir.’’ 

Arınç, Aleskerov’un yanı sıra Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 

Başbakan Artur Raşizade ve Milli Meclis Türk-Azeri Dostluk 

76 ANKARA, 06/02/2005 

127


Grubu üyeleriyle de görüşmelerde bulunacağını anlattı. Bir gazetecinin, 

Yargıtay Ceza Genel Kurulu’nun laiklik konusunda 

aldığı kararı anımsatması üzerine, Arınç, şu değerlendirmelerde 

bulundu: 

‘’Biz yargı kararına ancak saygı duyarız. Ancak muhtevası 

itibariyle TBMM’nin son yıllarda başardığı reformlara uygun bir 

karar olduğunu söylemeliyim. Avrupalı dostlarımız, bize daima 

şu soruyu soruyorlar: Bu kanunları çıkarıyorsunuz, reformları 

yapıyorsunuz ama uygulayacak mısınız? Biz de bu kanunları, 

uygulanması için çıkardığımızı söylüyoruz. Çünkü hukuk ve demokrasi 

standardımızı yükseltmek için yaptığımız her reform, 

70 milyon vatandaşımıza eşit olarak uygulanması için yapılıyor. 

Düşünce ve inanç özgürlüğünün, ifade ve anlatım özgürlüğünü 

genişleten bireysel haklara önem veren bu reformlarımızın, elbette 

uygulanması temel amacımızdır. Dolayısıyla çok kapsamlı 

bir karar bildiğim kadarıyla. Tamamını okumadım ama bildiğim 

kadarıyla düşünce ve inanç özgürlüğü ile bunların ifade 

özgürlüğü ile bileşkesi gayet güzel bir biçimde ortaya konmuş. 

Bu karara bakarak, Türkiye’de artık yargının da bu özgürlüklerin 

genişletilmesi konusunda en isabetli içtihadı yaptığını düşünüyorum. 

‘’ 

Arınç, açıklamalarının ardından özel uçak ATA ile saat 

15.15’de Azerbaycan’a hareket etti. TBMM Başkanı Arınç’ın gezisine, 

milletvekilleri Orhan Taş, Yücel Artantaş, Dursun Akdemir 

ve Süleyman Bölünmez ile Arınç’ın eşi Münevver Arınç 

katılıyor. (A.A) 

TBMM Başkanı Bülent Arınç, Azerbaycan’a önemli bir ziyaret 

gerçekleştirdiklerini belirtti. Arınç, Bakü Haydar Aliyev 

Havaalanı’nda gazetecilerin sorusu üzerine, Azerbaycan’a 5 milletvekiliyle 

Azerbaycan Milli Meclis Başkanı Murtuz Aleskerov’un 

davetlisi olarak geldiklerini kaydetti. Bülent Arınç, ‘’Dostumuz 

128


kardeşimiz Azerbaycan’a çok önemli bir ziyaret gerçekleştiriyoruz’’ 

dedi. İlham Aliyev’in Cumhurbaşkanı olmasından sonra 

Azerbaycan’a gelmeyi her zaman arzu ettiklerini, ancak bugüne 

kısmet olduğunu ifade eden Arınç, ‘’Kardeşlerimizle buluşmaktan 

büyük memnuniyet duyuyoruz’’ dedi. Arınç, yarın ve salı günü 

çeşitli temaslarda bulunduktan sonra çarşamba günü Bakü’den 

ayrılacağını belirtti. (A.A) 

3. 5. CUMHURBAŞKANI SEZER, BAKÜ’YE GİTTİ 

Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer, Türkiye, Azerbaycan ve 

Gürcistan’ın, müttefiklerinin de desteğiyle özverili ve kararlı bir 

tutum izleyerek, Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattı tasarısını yapım 

aşamasına getirdiklerini belirtti. Sezer, ‘’Bu boru hattının yapımına 

başlanmasıyla kazanılan ivmenin önümüzdeki dönemde 

Bakü-Tiflis-Erzurum doğalgaz boru hattı ve Hazar geçişli doğalgaz 

boru hattı gibi tasarıların yaşama geçirilmesiyle sürdürüleceğine 

inanıyoruz’’ dedi. 77 

Sezer, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattının temel atma 

törenine katılmak üzere Azerbaycan’a hareketinden önce Esenboğa 

Havalimanı’nda yaptığı açıklamada, temel atma töreninin, 

Azerbaycan Cumhurbaşkanı Haydar Aliyev, Gürcistan Cumhurbaşkanı 

Eduard Şevardnadze ve her üç ülkenin ilgili bakanlarının 

katılımıyla yarın Bakü’deki Sangaçal terminalinde düzenleneceğini 

anımsattı. 

Cumhurbaşkanı Sezer, Hazar Denizi’nin Azerbaycan’a ait 

kesiminde bulunan Azeri, Çırak ve Güneşli alanlarından elde 

edilecek petrolün dünya pazarlarına taşınmasını sağlayacak olan 

boru hattının 2.9 milyar dolara mal olacağının hesaplandığını 

belirtti. Bakü’den başlayıp Tiflis üzerinden Ceyhan terminaline 

77 ANKARA, 17/09/2005 

129


bağlanacak olan 1.730 kilometre uzunluğundaki boru hattının, 

yılda 50 milyon ton petrol taşıma kapasitesine sahip olacağını 

ve 2005 yılı başlarında hizmete gireceğini kaydeden Sezer, şöyle 

devam etti: 

‘’Hazar Havzası ülkelerinin petrol ve doğalgaz kaynaklarının 

uluslararası pazarlara en ekonomik ve en güvenli yollardan 

taşınmasını sağlayacak olan Doğu-Batı enerji koridorunun 

belkemiğini Bakü-Tiflis-Ceyhan ham petrol boru hattı tasarısı 

oluşturmaktadır. Bu nedenle, Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının 

yapımına başlanmasıyla Doğu-Batı enerji koridorunun yaşama 

geçirilmesi yönünde çok önemli bir adım atılacaktır.’’ 

Türkiye’nin, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra 

bağımsızlıklarına yeniden kavuşan komşuları Gürcistan ile 

Azerbaycan’ın ekonomik ve toplumsal kalkınmalarını hızla 

gerçekleştirerek, uluslararası toplumla bütünleşmelerine özel 

önem verdiğine dikkati çeken Sezer, sözlerini şöyle sürdürdü: 

‘’Bu bağlamda, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattını başından 

beri, bu komşularımızı Batıya bağlayacak ekonomik ve siyasal 

bir köprü olarak değerlendirdik. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru 

hattının, Kafkaslar’da ve Hazar Havzası’nda bölgesel işbirliğinin 

somut bir örneğini oluşturan boru hattı ve Hazar geçişli doğalgaz 

boru hattı gibi tasarıların yaşama geçirilmesiyle sürdürüleceğine 

inanıyoruz.’’ 

Sezer, bu zorlu süreçte, Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev 

ile Gürcistan Cumhurbaşkanı Şevardnadze’nin üstlendikleri 

önemli rolü ve gösterdikleri yapıcı yaklaşımı takdir ve şükranla 

karşıladığını ifade etti. Cumhurbaşkanı Sezer, Bakü’de Aliyev 

ve Şevardnadze ile gerçekleştireceği ikili görüşmelerde, ikili ve 

bölgesel konuları ele alma olanağını bulacağını da bildirdi. Sezer, 

Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattının Türkiye, Azerbaycan ve 

130


Gürcistan halklarının olduğu kadar, tüm Kafkasya’ya gönenç 

ve istikrar getirmesini diledi. (A.A) 78 

3. 6. BAKÜ - TİFLİS – CEYHAN 79 HAM PETROL BORU 

HATTI PROJESİ 

Zengin doğal kaynaklara sahip Azerbaycan, 1991’de bağımsızlığını 

yeniden kazanırken Batının ilgi odağıydı. Karşı karşıya 

kaldığı tehditler Baku’yü kendine bir an önce stratejik ortaklar 

bulmaya ve bölgeye önemli miktarda Batı sermayesi çekmeye 

itti. Azerbaycan, Moskova-Erivan-Tahran ittifakının jeopolitik 

kuşatmasının kendisi açısından yaratacağı tehditler açısından 

kendisine ABD-Gürcistan –Ankara ittifakını yakın görmüştür. 

Özellikle Türkiye bu ittifak içerisinde özel bir öneme sahiptir. 

NATO’nun Türk Cumhuriyetleriyle bağlantısı konumunda olan 

Türkiye, bu örgütün Hazar Havzası yönünde genişlemesindeki 

rolünden yararlanmaya çalıştı. Siyasi, ekonomik ve coğrafi etkenler 

Türkiye’yi Hazar Havzası için mücadeleye yönlendirmiştir. 

Türkiye’nin Azerbaycan’da ve Hazar bölgesinde en çok 

önem verdiği konu “petrol“ konusudur. Son yıllarda Türkiye’nin 

bölgeye yönelik dış politikası aslında petrole ve Bakü-Ceyhan 

Boru Hattına endekslenmiştir. ABD yönetimi Baku-Tiflis-Ceyhan 

boru hattı projesini desteklemektedir. Bu projeyle bir bakıma 

Rusya’ya olan bağımlılığı azaltma niyetindedir. Karabağ 

sorunundan ötürü alternatif bir çözüm olarak Baku-Ermenistan 

–Ceyhan boru hattı da kabul görmemiştir. Batıya yakınlığında 

dolayı Gürcistan Azerbaycan’ın Avrupa’ya açılan yegane 

kapısı olma rolünü üstlenmiştir. Bütün bu ön bilgilerin ışığında 

, Azerbaycan’ın Türkiye açısında çok önemli stratejik bir ülke 

78 http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/anadoluyahaberler-yeni/2002/eylul/ 

ah_18_09-02.htm ; Anadolu Ajansının haberi 

79 BTC 

131


olduğu açıktır. Benim amacım, Baku-Tiflis-Ceyhan boru hattının 

son günlerdeki gelişmelerini takip ederek,bu konu hakkındaki 

Türk dış politika uygulamalarının ne kadar başarılı olup, 

olmadığını tespit etmeye çalışmaktır. 

Petrol, dünya siyasetinde kendisine sahip olan ülkeleri sadece 

ekonomik yönden değil, siyasi yönden de etkilemektedir. Dolayısıyla 

zengin rezervleri olan ülkeler bazen petrole bağlı olarak 

çeşitli siyasi entrikalarla karşı karşıya kalmakta bazen de onu 

stratejik bir tehdit unsuru haline getirmektedir. 80 

Günümüzde kara elmas da denilen petrol dünyanın en önemli 

enerji kaynaklarından birisidir. Bir yandan sanayileşme ile birlikte 

petrol tüketimindeki hızlı artış diğer taraftan petrole alternatif 

bir enerji kaynağının henüz bulunamamış olması petrolün 

önemini daha da artırmıştır. Batılı güçlerin petrol rezervlerinin 

yakın gelecekte bitecek olması ABD, AB ve diğer Avrupa Ülkelerinin 

dikkatini Orta Asya’ya yöneltmesine neden olmuştur. 

Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra ortaya çıkan Cumhuriyetler 

bir yandan yetersiz sermaye ve diğer yandan eskimiş 

teknolojiler nedeniyle sahip oldukları petrol ve doğal gaz 

rezervlerini kendi başlarına işleyecek ekonomik potansiyele sahip 

değildirler. 81 

Bu nedenle petrol zengini bu cumhuriyetler mevcut rezervlerinin 

işletilmesi ve geliştirilmesi için batılı büyük petrol şirketleriyle 

işbirliğine gitmektedir. Azerbaycan’da petrol, Hazar 

Denizi’ne uzanan Apşeron yarımadasında, Kura nehri kıyılarında, 

Kabristan Bölgesinde ve Gence yakınlarında bulunmaktadır. 

Savaş yıllarında SSCB’nin petrol ihtiyacının tamamına 

80 Yrd.Doç.Dr.Nesrin Sarıahmetoğlu, “Hazar Petrol Boru Hattının Güzergahı ve 

Güvenliği meselesine Bir Bakış”, Avrasya Etütleri, TİKA, Sayı 17, 2000, syf. 67 

81 Doç.Dr.Kenan Çelik,Cemalettin Kalaycı, “Azeri Petrolünün dünü ve Bugünü”, 

Avrasya Etütleri, TİKA, Sayı 16, 1999, s. 105 

132


yakını Azerbaycan tarafında karşılandığı göz önüne alınırsa 

Azerbaycan’ın jeostratejik önemi daha fazla anlaşılmaktadır. 

Azerbaycan’ın bilinen petrol rezervleri yaklaşık 8 milyar varil 

olup, 1989 verilerine göre petrolün %77’si Hazar Denizi’nden 

sağlanmaktadır. 82 Ancak Azerbaycan’ın enerji rezervleri tam 

olarak bilinmemektedir. Bazı uzmanların tahminlerine göre potansiyel 

petrol rezervleri yaklaşık 40 milyar varil,doğal gaz rezervleri 

ise 500 milyar metreküptür. 

Azerbaycan’ın sahip olduğu zengin petrol rezervlerinin işletilmesi 

için Eylül 1992’de Azerineft ve Azneftkimya adlı iki 

devlet şirketi birleştirilerek, Azerbaycan petrol şirketi (State Oil 

Company of The Azerbaijan Republic-SOCAR) kurulmuştur. 83 

Azerbaycan Uluslar arası Petrol Konsorsiyumu (Azerbaijan International 

Oil Consortium-AIOC) ile petrol alanlarının geliştirilmemesi 

amacıyla bir anlaşma yapıldı. Daha sonra konsorsiyuma 

Rusya da dahil edilerek anlaşma yeniden düzenlendi ve 

SOCAR’ın %102luk hissesi Rusya’ya devredildi. 20 Eylül 1994 

tarihinde SOCAR ile AIOC arasında Mega Proje olarak adlandırılan 

anlaşma imzalanarak Azeri, Güneşli ve Çırak bölgelerinde 

petrol arama ve çıkarma yetkisi AIOC’a verildi. İlgili anlaşma 

Azerbaycan Parlamentosu tarafından onaylandıktan sonra 

12 Aralık 1994’te yürürlüğe girdi. 

Türkiye Azerbaycan petrolünün üretilmesi ve geliştirilmesi 

amacıyla anlaşmalardan ikisinde yer almıştır. Bunlardan birincisi 

Mega Projedir ki Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı 

(TPAO)’nın bu projedeki payı %6.75’dir. İkinci proje ise %9’dur. 

Şah Denizi Projesi aynı zamanda İran’ın katılıp ABD’nin katılmadığı 

tek projedir. 84 

82 I.b.i.d., s.106 

83 I.b.i.d., s.107 

84 I.b.i.d., s.109 

133


Yapılan tahminlere göre Hazar Denizi’nde 4 trilyon dolar 

değerinde, yaklaşık 200 milyar varil petrol rezervi bulunmaktadır. 

Dünyanın en zengin yer altı kaynaklarına sahip devletlerinin 

ortasında yer alan Hazar Denizi, uzmanların iddialarına 

göre bazı İran körfezi ülkeleri ile rekabet edebilecek petrol ve 

doğal gaz üreticisi bir bölge olma yolundadır. Bölgenin en büyük 

petrol rezervlerine sahip olan ve bunu komşularıyla paylaşmak 

istemeyen Azerbaycan ve Kazakistan Hazar’ın bir deniz olduğunu 

ileri sürmektedir. Petrol rezervleri o kadar fazla olmayan 

İran, Rusya ve Türkmenistan ise Hazar’ın bir göl olduğunu ve 

çıkan petrolün ortak paylaşılması gerektiğini savunmaktadır. 85 

Rusya, Hazar Denizi’nin bir göl olduğunu ve Uluslar arası 

Denizcilik Hukuku’na tabi olmadığını söyleyerek, Azerbaycan’ın 

Hazar Denizi’ndeki petrol ve gaz rezervlerinde tek başına yaralanmasına 

karşı çıkmaktadır. Rusya ve İran tarafından ileri sürülen 

bu görüşe göre Hazar Denizi’ndeki zenginlikle beş kıyı 

devleti tarafından tek tek değil, birlikte kullanılmalıdır. Deniz 

Hukuku Sözleşmesi’nin 9. bölümü “kapalı ve yarı-kapalı denizlerle 

ilgilidir. Bu madde dikkate alındığında Hazar Denizi Denizcilik 

Hukuku kapsamına girmektedir. Bu durum Rusya’nın 

Hazar kapalı bir göldür ve göllerle ilgili uluslararası kurallara 

maruz kalması gerektiği görüşünü çürütmektedir çünkü sözleşmenin 

bu bölümüne göre kapalı olmak Hazar’ın deniz kabul 

edilmesini engellememektedir. 86 

Rusya ilk petrol şantajına 1994 yılının yazında, Mega Projenin 

imzalanmasını engelleyemeyeceğini anladıktan sonra başvurdu. 

Rusya’nın amacı Karabağ sorunu ile Hazar’ın statüsü konusunu 

Baku’ye baskı yapma aracı olarak kullanmaktı. Hazar’ın 

statüsü konusunda İran ilk günden beri Rusya’nın güvenilir bir 

85 I.b.i.d., s.110 

86 I.b.i.d., s.111 

134


müttefiki rolünü üstlenmiştir. Rusya ve İran’ın Azerbaycan ile 

yapılan petrol anlaşmalarına katılmaları bu konuda katı bir tutuma 

sahip olmadıklarını göstermektedir. 

Türkiye’nin ısrarla üzerinde durduğu Baku-Ceyhan boru 

hattı Baku yakınlarındaki Sangachal terminalinden başlayıp, 

Gürcistan üzerinden Türkiye’ye giriş yaparak, Erzurum, Erzincan 

ve Kayseri güzergahını takip ederek Ceyhan’da son bulmaktadır. 

87 Uzun vadede Doğu-Batı koridoru ile Azerbaycan’ın 

yanı sıra Kazakistan petrolü ve Türkmenistan doğal gazının da 

taşınması düşünülmektedir. Buna göre Hazar Denizi’nin altına 

döşenmesi düşünülen Transkafkasya hattı ile Kazak petrolü ve 

Türkmen doğal gaz Baku’ye, buradan Baku-Ceyhan boru hattı 

ile Türkiye’ye ulaştırılacaktır. Türkiye tarafından gerçekleştirilen 

proje çalışmasında, inşa edilecek boru hattı ile Kazakistan’dan 20 

ve Azerbaycan’dan 25 olmak üzere toplam 45 milyon ton ham 

petrolün Ceyhan terminaline taşınması esas alınmıştır. Baku- 

Ceyhan boru hattının yatırım ve ulaşım maliyetlerinin oldukça 

yüksek olması bu hattın hayata geçirilmesini engelleyen etkenlerden 

sadece birisidir. Ayrıca Türk Cumhuriyetlerinin petrol 

ve doğal gaz boru hatları nedeniyle Rusya’ya olan bağımlılığı 

azalacaktır. Özellikle Rusya ve bazı batılı ülkeler boru hattının 

Türkiye’den geçmesi halinde, Türkiye ve Türk Cumhuriyetleri 

arasındaki ekonomik ilişkilerin daha da gelişmesinden endişe 

duymaktadır. Bu nedenle Baku-Ceyhan boru hattının önündeki 

engellerin ekonomik olduğu kadar siyasi olduğu da söylenebilir. 

Türkiye rotasına maliyetini çok yüksek olduğu gerekçesiyle 

karşı çıkılmaktadır. Ancak bu konuda meydana gelen gelişmeler, 

özellikle ABD Başkanı’nın ve Aliyev’in Baku-Ceyhan 

hattını tercih ettiklerini açıklamaları ve son olarak da Ankara 

87 I.b.i.d., s.117 

135


Deklarasyonu’nun imzalanması, Türkiye hattının diğerlerine nazaran 

daha şanslı olduğunu gösteriyor. 88 

Türkiye oldukça sınırlı kaynaklarıyla günde 23 bin varil 

(yılda 1.1 milyon ton) ham petrol üretmekte olup, petrol yönünden 

büyük ölçüde dışa bağımlıdır. 89 Türkiye’nin petrol ithalatı, 

Baku-Ceyhan petrol boru hattı projesinin kabul edilmesi ile birlikte 

daha kolay ve daha ucuz bir şekilde gerçekleştirilebilecektir. 

Ana petrolün üretimine geçildiğinde Baku-Supsa güzergahının 

Ceyhan’a kadar uzatılarak bu petrolün uluslar arası piyasalara 

Türkiye üzerinden ulaştırılması güçlü bir olasılık olarak görünmektedir. 

Bu projenin kabulü halinde Türkiye bu hattan geçecek 

olan petrolün büyük çoğunluğunu satın alarak giderek artan 

enerji ihtiyacını düşük fiyatlarla karşılayabilecektir. Bu sayede 

Türkiye’nin bu hattan yılda 250-300 milyon dolar taşıma ücreti 

elde edeceği tahmin edilmektedir. Fakat bu gelir, Baku-Ceyhan 

hattının kurulmasıyla Ceyhan bölgesinde önümüzdeki beş 

yıl içerisinde yapılabilecek milyarlarca dolarlık yabancı yatırım 

olanağı ve bunun yaratacağı iş hacminin yanında çok önemsiz 

kalmaktadır. Bu hattın kurulmasının diğer bir avantajı da Boğazlardaki 

petrol trafiğinin artmasını önleyecek olmasıdır. 

Hazar petrolleri dünya siyasetinde yeni bir güç odağı haline 

gelmiştir. ABD’nin de desteklediği Baku-Ceyhan hattının ondan 

daha ucuza mal olacak Baku-Supsa olarak gerçekleşmesi ihtimali 

Türkiye tarafından sıcak karşılanmamaktadır. 90 Çünkü Türkiye 

petrol boru hattından önemli bir gelir elde edecektir. Bu gelir 

aynı zamanda petrol harcamalarının azalmasına katkıda bulunacak 

hem de enerji kaynakları nakil yolları üzerindeki kontro- 

88 I.b.i.d., s. 122 

89 I.b.i.d., s. 119 


Güvenliği meselesine Bir Bakış”, Avrasya Etütleri, TİKA, Sayı 17, 2000, s. 70 

136


lünü sağlayacaktır. Böylece Asya ve Avrupa arasında yer alan 

Türkiye’nin stratejik önemi bir kat daha artacaktır. Türkiye’nin 

bağımsızlığını yeni kazanmış devletlerle olan kültür ve etnik 

bağlarını düşünürsek; Türkiye’nin burada gerçekçi ve faydacı 

bir politika sürdürmesinin ne kadar zor olduğunu görebiliriz. 

Türkiye’nin Kafkasya politikasında ABD bağımlılığı da yadsınamaz 

bir gerçektir. ABD Baku-Ceyhan boru hattı projesiyle 

Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan’ı Batıya bağlamayı ummaktadır. 

91 Türkiye’nin en büyük amacı petrol konusunda Rusya’ya 

ve İran’a olan bağımlılığını azaltmaktır. Bölge ülkelerinin yalnızca 

Rusya’ya bağlı yollardan ihracat yapması yerine, ihraç 

yollarını çeşitlendirerek, serbest rekabet ortamında ve kesintisiz 

ihraç olanağına kavuşabilmeleri, ekonomik bağımsızlıklarını 

hızlandıracak ve pekiştirecektir. Bu da bölgede ekonomik 

ve siyasi istikrarın sağlanmasına hizmet edecek yaşamsa bir husus 

olarak, Türkiye’nin uzun erimli ekonomik çıkarlarına yarar 

sağlayacak bir gelişme olacaktır 

ABD, Türkiye’yi kendi Kafkasya politikasının uzantısı 

olarak bölgede güvenliği sağlayıcı güçlü bir devlet olarak görmektedir. 

Özellikle Clinton döneminde yapılan açıklamalarda 

ABD’nin Baku-Ceyhan yanlısı bir politika izlediğini görmekteyiz. 

ABD’nin asıl amacı bu bölgede bulunan Rus tekelini ortadan 

kaldırarak, petrol konusunda çeşitliliği arttırmak, bölgede 

bir nevi işbirliği yapılandırarak bölge devletlerinin ekonomik ve 

siyasi konumlarını güçlendirmek ve petrol konusunda Orta Doğuya 

olan bağımlılığı azaltmaktır. 92 ABD yönetimi Baku-Ceyhan 

boru hattının daha çok siyasi ve stratejik derinliğiyle ilgili- 

91 Rainer Freitag-Wirminghaus, “Turkey’s Political Role in Central Asia 

and in the Struggle for New Energy Resources” , Südosteuropa Aktuell, 

Munchen,Südosteuropa-Gesellschaft, 1999, s. 49 

92 I.b.i.d., s. 54 

137


dir. Zaten ABDli ve Avrupalı petrol şirketleri ABD yönetimini 

ekonomik düşünmekten çok siyasi hareket etmekle itham etmektedir. 

Novorossisk ve Supsa hatlarının kullanılması durumunda 

petrolün tankerlerle taşınması söz konusudur. Ancak Türkiye 

Boğazlardan petrol tankerlerinin geçişine ilişkin çeşitli kısıtlamalar 

koymuştur. Bu gelişme üzerine petrolün boğazlardan geçmeden 

Bulgaristan, Romanya ve Ukrayna üzerinden dünya pazarlarına 

taşınması gündeme gelmiştir. Baku-Ceyhan hattı için 

henüz bir karara varılamaması Rusya Enerji Bakanı’na Novorosissk 

hattının devreye sokulması için faaliyetlerini artırma 

imkanı yarattı. 93 Ancak bu konuda Moskova ile yapılan görüşmelerin 

Washington’u tedirgin etme metodu olarak da değerlendirilmesi 

mümkündür. Rusya esas ihraç boru hattı için erken 

petrolün aktığı Baku-Novorossisk hattını teklif ettiğinde başta 

ABD olmak üzere birçok Batılı devlet petrolün taşınması sırasında 

Rusya’nın baskısından endişe duyarak buna karşı çıktı. 94 

Rusya’nın Karadeniz yoluyla yeteri kadar petrol ihracatı mevcuttur. 

Buraya Hazar petrolleri de eklenecek olursa İstanbul ve 

Çanakkale Boğazları bu ağır yükü taşıyamayacaktır. Küçük tonajlı 

tankerlerden istifade edilmesi ise masrafı daha da artıracaktır. 

Erken üretim petrolünün hangi güzergahtan taşınacağının 

tartışıldığı dönemlerde, Rusya Baku ile Novorossisk limanı 

arasında zaten bir boru hattı olduğunu ve ayrıca bu hattın hem 

ucuz hem de hızlı biçimde gerçekleştirilebilecek tek alternatif 

olduğunu ileri sürmüştür. 95Böylece petrol Baku’den Novorossisk 

limanına pompalanacak, burada ise tankerlere yüklenecek 


Avrasya Etütleri, TİKA, Sayı 16, 1999,s. 118 



95 I.b.i.d., s. 76 

138


petrol boğazlardan geçerek dünya pazarlarına ulaştırılacaktır. Ancak 

Türkiye, Boğazlardaki tanker trafiğinin artması nedeniyle 

ortaya çıkacak sıkıntıların çevresel ve stratejik gerçeklerle kabul 

edilemez olduğunu belirtmek suretiyle, Kazak ve Azeri petrolünün 

Karadeniz’e getirilmesi planına ilişkin ciddi uyarılarda 

bulunmuştur. Türkiye bununla da kalmayıp, boğazlar mevzuatında 

yeni düzenlemeler kabul ederek 1994 yılında uygulamaya 

koydu. Montrö Antlaşması hükümleri uyarınca Karadeniz’e kıyısı 

olmayan devletleri ticari gemileri, Boğazlardan serbestçe geçebilir. 

Türkiye ise Montrö Antlaşması’ndan günümüze 62 yıl 

geçtiğini, bu süre içerisinde Boğaz trafiğinin oldukça arttığını, 

bu nedenle Boğazların kontrol ve düzenleme altına alınmasının 

şart olduğunu ileri sürmüştür. 96 petrol tankerlerinin geçişine izin 

verilmesi halinde boğazlar büyük tehlike altına girecektir. Bu 

nedenle Türkiye Boğazlar mevzuatında yeni düzenlemeleri kabul 

ederek petrol tankerlerinin Boğazlardan geçişine bazı kısıtlamalar 

getirmiştir. 

Bu gelişmeler üzerine Rusya, Boğazların önemini azaltmak 

için yeni bir girişimde bulunmuştur. Rusya, Bulgaristan 

ve Yunanistan’ın Alexandrapolis limanına kadar uzanan 350 

km-lik boru hattı çekilmesi konusunda 1994 yılında bir protokol 

imzalanmıştır.9 ekim 1995’te Baku’de erken üretim petrolünün 

uluslar arası piyasalar pazarlanması için iki güzergah belirlenmiştir. 

Bunlardan birincisi Baku’den Rusya’nın Novorossisk 

limanına kadar uzanan Kuzey Boru Hattı, diğeri ise Baku’den 

Gürcistan’ın Supsa limanına varan Batı Boru Hattıdır. 97 

Ana petrolün taşınması için Baku-Novorosisk ve Baku- 

Supsa boru hatlarının dışında başta Baku-Ceyhan, Baku-Basra 


Avrasya Etütleri, TİKA, Sayı 16, 1999,s. 115 

97 I.b.i.d., s.115 

139


ve Baku-Pakistan olmak üzere değişik alternatifler düşünülmektedir. 

Baku-Basra hattı ile Azeri petrolünün İran üzerinden 

hemen körfeze ve oradan da tankerler ile tüm dünyaya sevki 

mümkündür. Ancak bu öneriye neredeyse bütün önemli ülkeler 

karşı çıkmaktadır. Başta Amerika, İran’a böyle bir koz verilmesinden 

fevkalade endişe duymaktadır. 98 Baku-Ceyhan boru 

hattının Türkiye ve Gürcistan’dan değil İran’dan geçmesini arzu 

edenlere göre söz konusu güzergah gerek ekonomik yönden pahalıya 

mal olması, gerekse Azerbaycan’ın stratejisine cevap veremeyeceği 

için alternatif boru hattı mantığına da aykırıdır. Ayrıca 

Gürcistan’dan geçen petrolün ihracını bu ülkenin tekeline 

sokabilir endişesini de beraberinde getirmektedir. Üzerinde tartışılan 

diğer bir konu boru hattının güvenliğidir. Hattın İran’dan 

geçmesini isteyenler Gürcistan topraklarının sayısız çatışmalara 

sahne olduğunu dikkate alarak bu ülkenin güvenlik açısından 

son derece elverişsiz olduğunu iddia etmektedirler. 99 

İran güzergahının ilk bakışta ucuza mal olması cazip görünmektedir. 

Fakat daha sonra bu son derece elverişli gibi görünen 

güzergah stratejik bakımdan bazı problemler yaratıp büyük 

ekonomik kayıplara sebebiyet verebilir. Baku-Pakistan hattının 

Afganistan’dan geçecek olan kısmında güvenlik sorunları 

olması nedeniyle bu iki hattın gerçekleşme şansı oldukça düşüktür. 

Bu durumda ana petrolün taşınacağı güzergah büyük 

olasılıkla Baku-Novorossisk, Baku-Supsa ve Baku-Ceyhan hatlarından 

birisi olacaktır. 

Daha önce de belirttiğim gibi Türkiye’nin Kafkasya’da pragmatik 

bir politika izlemesi çok zordur. Aynı zamanda bölgede 

ABD’nin kurduğu nüfuz alanı o kadar etkilidir ki, Türkiye’nin 

98 I.b.i.d., s.116 



140


veya başka bir bölge devletinin ABD’den bağımsız bir politika 

sürdürmesi olanaksız gibi görünmektedir. Baku-Ceyhan projesine 

özellikle Türk askeriyesinin göze çarpan bir hassasiyeti vardır. 

Çiller döneminde Baku-Ceyhan projesi parti programında ikinci 

sıraya oturtulmuş ve Baku-Novorossisk hattının kabul edilmesi 

halinde Boğazların kapatılacağı belirtilmişti. 100 

Aslında Türkiye Ermenistan’dan geçecek bir boru hattı projesine 

de sıcak bakmaktadır. Ermenistan’la ilişiklerini yumuşatmak 

isteyen Ankara’ya Azerbaycan’ın tepkisi nettir: olumsuz. 

Hatta Azerbaycan 1997 Rusya-Ermenistan krizi sırasında 

Ankara’nın pasif kalmasına tepki göstermiş. Türkiye’nin bölgeye 

yönelik politikasında asıl sorgulanması gereken husus, “Doğu- 

Batı Koridoru” stratejisi kapsamında Baku-Ceyhan’ı ve Hazar 

geçişli Türkmen gaz hattını savunurken, diğer yandan Türkmen 

gazına alternatif olduğu açık olan ve Türkiye’yi büyük oranda 

tek bir kaynağa (Rusya) bağlamak anlamına gelen Mavi Akım 

Projesi’ne öncelik verilmesi hususudur. Türkiye’de bu konuda 

karar alma sürecinde etkili olan anlayış, Mavi Akım’a öncelik 

vererek, Türkmen gazının Hazar altından ve Baku-Ceyhan’a 

paralel bir hatla ülkemize ulaşmasının “çok sonraki bir bahara 

kalmasına neden olmuş” ve bu da Baku-Ceyhan’ın ekonomik 

yapılabilirlik şansını arttıracak önemli bir unsurun devre dışı 

kalması sonucunu doğurmuştur. 101 

Dünyanın ikinci büyük petrol şirketi British Petroleum, 

Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı’nın yapımına Eylül’de başlanacağını 

açıklamıştır. Proje yapımının 2005 yılında tamamlanması 

bekleniyor. BP Azerbaycan Başkanı David Woordward, 

100 Rainer Freitag-Wirminghaus, “Turkey’s Political Role in Central Asia 

and in the Struggle for New Energy Resources” , Südosteuropa Aktuell, 

Munchen,Südosteuropa-Gesellschaft, 1999, s. 50 

101 A.Necdet Pamir, “Baku-Ceyhan: Bitmeyen Senfoni”, Avsam Analizler, bknz: 

www.avsam.org.tr 

141


BP liderliğindeki bir başka grubun da, yine 18 Eylül’de petrol 

sahalarını geliştirmek için 5 milyar dolarlık yatırım yapma kararı 

alacağını duyurmuştur. 102 

102 http://www.arkitera.com/haberler/2002/08/22/bakuceyhan.htm 

142

SONUÇ ve ÖNERİLER 

Azerbaycan ve Türkiye Uluslararası arenada ve tüm Milletlerarası 

toplantılarda bir birlerini desteklemektedirler. 

Türkiye’nin bir konuda çıkarı söz konusu olunca Azerbaycan 

Türkiye’nin yanında yer almaktadır. Aynı şekilde Türkiye Azerbaycan 

topraklarını işgal eden Ermenistan devletiyle hiçbir diplomatik 

ilişki kurmamaktadır. Bu da bir milletin iki devletinin 

her alanda işbirliğini somut şekilde ortaya koymaktadır. Maalesef 

iki devlet arasında ara sıra dış güçlerin de etkisiyle çeşitli 

ihtilaflar çıkarılmaktadır. Bu tarz ihtilafların bazen de yanlış 

anlaşılmalardan kaynaklandığı bir gerçektir. Fakat iki devlet 

tarihe bakıp dersler almalı, iki devlet arasını bozmaya çalışan 

üçüncü konjonktürlerin hayallerinin gerçekleşmemesi için sağduyulu 

olmalıdırlar. 

Son Saka Korkmaz olayında Türkiye ile Azerbaycan arasında 

belirli derecede bir gerilim yaşanmıştır. Saka Korkmaz şirketi 

ile Azerbaycan Devleti’nin hükümeti arasında bir takım ekonomik 

alanda anlaşmazlıklar meydana çıkmıştır. Azerbaycan’ın 

uçakları ve gemileri adı geçen şirket vasıtasıyla Türkiye’de aylarca 

hapsedilmiş ve bazı tatsız olaylar yaşanmış, sonuç olarak 

sorun çözüme kavuşturulmuştur. Olayda Azerbaycan tarafı uçak 

ve gemilerinin Türkiye’de hapsedildiği için zararlı çıkmış, fakat 

yine de olay tatlıya bağlanarak çözülmüştür. 

143


Diğer güncel ve önemli sorun ise Türkiye’nin AB üyeliği sürecinde 

yaşadığı iniş ve çıkışlardır. Türkiye’nin mevcut iktidarı 

nedendir bilinmez, ama Türk Cumhuriyetleri ile olan ilişkilerini 

en aşağı seviyeye indirmeyi esas almıştır. Fakat bu hiçbir 

zaman iki halkın da bir birleriyle ilişkilerini bitirdikleri anlamına 

gelmemektedir. Bu tarz anlaşmazlıklar tarih içerisinde de 

zaman-zaman yaşanmıştır. Son olay en güncel Türkiye’nin AB 

ile müzakerelere oturmasıdır. Azerbaycan devleti bu konuda tavrını 

net olarak ortaya koymuştur. Azerbaycan Devlet Başkanı İlham 

ALİYEV, Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne girmesi bizim için 

son derece önemlidir ifadesini kullanmıştır. 

Fakat, Azerbaycan’ın bugün kanayan yarası olan Karabağ 

problemi henüz çözülmemiştir. Bilindiği gibi Ermenistan devleti 

Azerbaycan topraklarının 25% ini halen işgal altında tutmaktadır. 

Tabii ki, Ermenistan bu bölgeyi yalnız başına işgal 

etmemiştir. Zaten buna istese de gücü yetmez Ermenistan’ın. 

Buna cesaret bile edemez. Fakat olayın can sıkıcı tarafı, Ermenistan 

Devleti’nin Rusya tarafından kullanılmasıdır. Yani, bugün 

Karabağ’a girip binlerce, belki on binlerce Azerbaycan askerlerini 

şehit eden ve soykırımı uygulamaları yapan Ermeniler 

arkalarına Rus desteğini açıkça almışlardır. Bugün Karabağ’da 

Rus tankları ve Rus ordusunun Ermenistan’daki üssü bulunmaktadır. 

Hiç kuşkusuz, bunun arkasında derin siyasi oyunlar 

yatmaktadır. Şöyle ki, meselenin siyasi tarafına dikkat ettiğimiz 

zaman, Rusya’nın Sovyetlerin dağılışını halen kabul etmemesi 

ve bu eski Sovyet devletlerini halen kendi sömürgesi olarak 

görmesinden kaynaklanmaktadır. 

Diğer bir neden ise, Rusya’nın son derece stratejik bölge 

olan Kafkasya’yı kontrol altında tutmaya çalışmasından ileri gelmektedir. 

Bu bilinen bir siyasi oyundur. Rusya, bu oyunu her üç 

Kafkasya Cumhuriyetinde oynamaktadır. Bu da Rusya’nın çok 

144


geçmiş bir devlet olmasından kaynaklanmaktadır. Tarihini çok 

iyi bilen devlet olması ve devlet geleneklerine sadık kalan Rusya 

bu yüzden halen eski gücünü elinde tutmaktadır. 

Rusya’nın askerleri ve Kafkasya Kolordusu adını verdiği ordusu 

eskiden Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’daydı. Ermenistan’daki 

Rus birlikleri halen bile orada bulunmaktadır. Artı 

Azerbaycan’dan çekilen Rus birlikleri Ermenistan’a sevk edilmiştir. 

1990 öncesi bile süper güç olma yeteneğini sürekli silah 

üretip satmaya dayanan Rusya, bölgede sürekli bu tarz sorunlar 

üretmektedir. Mesela Azerbaycan’ın derin petrol yataklarına sahip 

olduğunu çok iyi bilen Rusya, bölgede kontrolünü hiçbir şekilde 

kaybetmek istememektedir. Bu yüzden de Karabağ sorununu 

üretmiştir. Dolayısıyla Karabağ Azerbaycan’la Ermenistan 

arasındaki bir sorun değildir. Azerbaycan devleti direk olmasa da 

dolayısı ile Rusya ile muhatap olmaktadır. Daha açık söylersek, 

Rusya Ermenistan’ı kuklası olarak kullanarak Karabağ’ı işgal etmiştir. 

Ermenistan bu olayda sadece bir maşa rolünü oynamaktadır. 

Eğer sorun sadece Azerbaycan Ermenistan sorunu olsaydı, 

Azerbaycan’ın bugünkü ordusu 1 saat içerisinde Erivan’a kadar 

girebilirdi. Maalesef olay bu değildir ve Ermenistan’la olay bitmemektedir. 

Olayı diğer global sorunlarla karşılaştırırsak, İsrail 

örneğini verebiliriz. Bugün İsrail denen bir Yahudi devleti vardır 

Ortadoğu’da ve tüm Ortadoğu’yu karıştırmakla meşguldür İsrail. 

Şimdi olayın iç yüzüne bakarsak İsrail’in Amerika Birleşik 

Devletleri2nin Ortadoğu’da maşası olduğunu görmekteyiz. Aynen 

Rusya da Ermenistan’ı Kafkasya bölgesinde kendi uydusu 

olarak kullanmakta ve aynen ABD’nin her yıl İsrail’e 4-5 milyar 

$ belki daha fazla yardımlar ettiği gibi, Rusya da her sene 

Ermenistan’a bu çeşit yardımlar etmekte, ordusunu bölgede konumlandırmaktadır. 

145


Benim kişisel analizlerim sonucunda vardığım sonuç ise bugünkü 

sorunun çok kolay bir şekilde halledilebileceğidir. Yukarıda 

yazılanlar uzunca bir şekilde Azerbaycan’ın sorunlarını 

ele almaktadır. Fakat bugün Türkiye’nin de Kıbrıs sorunu bulunmaktadır. 

Rum Kıbrıs, bugün AB üyesi bir devlettir. Türkiye 

ise AB’ye üye olmaya çalışmaktadır. 1959 yılından beri 

Türkiye AB kapısında adeta sürünmekte ve her defasında karşısına 

farklı şartlar konularak aldatılmaktadır. Meseleye realist 

ve gerçekçi olarak yaklaşacağım. AB’nin amacı ve var oluşu zaten 

serbest dolaşım ilkesi, mal ve hizmetlerin serbest dolaşımı, 

Gümrüğün ortadan kalkarak AB’nin bir devlet haline gelmesi 

ve AB üyesi devletlerin kendi aralarındaki vize uygulamalarına 

son vermesi şartı değil midir? Peki 17 Aralık, 2004 AB Türkiye 

Liderler zirvesinde Türkiye karşısına hangi şartlar konmuştur? 

Rum Kıbrıs’ı tanıyın ve gelin 3 Ekim, 2005 tarihinde tekrar masaya 

oturup müzakerelere başlayalım. 45 senedir zaten aynı tarz 

oyunlarla AB Türkiye’yi oyalamaktadır. Yugoslavya örneğinde 

self determinasyon ilkesi kullanılarak Yugoslavya’nın nasıl parçalandığına, 

hatta bölgede bir Müslüman nüfusa karşı yapılan 

soykırımına şahit olduk. 

Dünya sustu tüm bu olaylar karşısında. Bugün ise, Yugoslavya’dan 

türeyen Slav, Hıristiyan ülkeleri AB’ye tam üyelik tarihi almışlardır. 

Fakat Yugoslavya’dan arta kalan Hırvatistan, Makedonya 

ve Bosna hersek ise AB’ye alım sürecinin dışında tutulmaktadır. 

AB her ne kadar kendisinin bir Hıristiyan Birliği olmadığını 

Türkiye’ye inandırmaya çalışsa da ortada ispat edilmiş gerçekler 

mevcuttur. Bugün AB’nin Müslüman çoğunluğa sahip Devlet 

üyesi bulunmamaktadır. Bu da bize zaten mantıkla düşünüldüğünde 

anlaşılan olayı bir kez daha göstermektedir. AB, Türkiye 

karşısına Kopenhag kriterleri koymuştur. Bu olay 1999’da 

Danimarka’nın Kopenhag kentindeki zirvede Türkiye’nin önüne 

146


konulan şartlardı. Türkiye bu şartları yerine getirdi ve 17 Aralık, 

2004 zirvesinde, Türkiye’nin önüne daha yeni bir şart kondu. 

Yunan kontrolündeki Rum Kıbrıs’ı tanıyacaksın. 1999’da Rum 

Kıbrıs AB’ye üye değildi ve o zaman Türkiye önüne bu şart 

konmamıştır. Bugün itibariyle ise Rum Kıbrıs AB üyesidir ve 

dolayısıyla Türkiye karşısına bu şart kondu. Kim bilir belki yarın 

da Ermenistan AB’ye üye olacaktır. Eğer 2005 zirvesinde 

Türkiye’ye verilen müzakere tarihinin başlama tarihinde bile olmasa 

bu, 2005 sonrası yine Türkiye’yi oyalama amaçlı verilen 

bir Tarihte bunun gerçekleşme şansı çok yüksektir. 

17 Aralık, 2004 zirvesinde Fransa Cumhurbaşkanı Jack 

Chirac, Türkiye Ermeni soykırımını tanımazsa, halkımız referandumda 

Türkiye aleyhinde oy kullanacaktır söylemiştir. 

Bunu daha nasıl anlamak olur ki? AB’den dönen Türk heyeti 

Türkiye’de bayram, halay ve zafer havasıyla karşılanmıştır. Neyi 

zafer edip, kutluyoruz? Sahte ve uydurma Ermeni soykırımı iddialarını 

Fransa cumhurbaşkanı açıkça ifade ettiği için mi sevindik 

acaba? Yoksa uğruna binlerce şehit verilen Kıbrıs adasının 

Yunan kontrolüne geçmesi için Türkiye karşısına konulan 

şart için mi sevindik? Eğer AB’nin Türkiye’yi birliğe üye yapmak 

gibi bir niyeti olaydı bunu 45 sene önce de yapabilirdi zannımca. 

45 senedir Türkiye önüne çeşitli yalan ve bahaneler konulmuş 

ve her defasında Türkiye tarafı reddedilmiştir. Türkiye 

tarafı ise sanki, tılsımı kırmaya çalışıyor gibi, kovarsan yine gelirim, 

camdan kovarsan kapıdan girerim, kapıdan kovarsan camdan 

girerim misali uslanmadan AB’den vazgeçmiyor. 

AB ile Türkiye arasında hiçbir ortak taraf bulunmamaktadır. 

Kendisini dünyanın en medeniyetli halkı olarak tanıtmaya 

çalışan ve herkese İnsan Hakları dersleri veren AB ABD’yi işgal 

eden bir devlettir. Tabii ki, bu 500 sene önce gerçekleşmiştir. 

Fakat günümüz dünyasında bunun örnekleri yaşanmamakta 

147


mıdır? Irak ABD tarafından işgal edildi ve sivil, silahsız halk 

TV, Basın ve medyadan da izlediğimiz gibi katledildi. Camide 

silahsız Irak’lıya kurşun sıkıldı. Felluce’de sivil halkın evlerine 

girerek, silahsız ve suçsuz halka işkenceler edildi. Gayri resmi 

ve Arap menşeli istatistikler Afganistan ve Irak savaşında toplam 

700 bin insanın katledildiğini söylemektedir. Peki medeniyetli 

AB neden olayı sadece seyretmekle kalmıştır? Bütün dünyaya 

insan hakları dersleri veren AB neden Irak’ta yapılan katliamlara 

göz yummaktadır ve kulaklarını sonuna kadar tıkamaktadır? 

Olay sadece susmakla da bitmemektedir. İngiltere ABD 

müttefiki olarak Irak’a girmiştir ve dökülen kanlarda AB üyesi 

İngiliz askerinin de eli vardır. Tüm bu örnekleri vermemin nedeni, 

AB’nin hakikaten de bilindiği gibi masum olduğu ve insan 

haklarını gözeten bir Birlik, Topluluk olmadığının daha iyi 

anlaşılması içindir. 

Bu çalışmada Azerbaycan ve Türkiye arasındaki ekonomik 

ilişkiler araştırılmıştır. Esas hatlarıyla Azerbaycan’ın Türkiye’ye 

ihracı ve Türkiye’den ithali irdelenmektedir. Aynı zamanda 

Türkiye’nin Azerbaycan’a ihracı ve İthali de araştırılmaktadır. 

1991 sonrası Azerbaycan bağımsız Cumhuriyet olmuştur. 

Azerbaycan’ı ilk tanıyan devlet Türkiye olmaktadır. İki devlet 

arasında 5 milyar $ civarında mal, sermaye ve işçi dolaşımı bulunmaktadır. 

Bunun 1,5 milyar dolarını Azerbaycan’da bulunan 

müteahhit Türk firmaları, 1,5 milyar doları Azerbaycan’da işyerleri 

açan Türk firmalar ve geri kalan kısmını da Azerbaycan’dan 

Türkiye’ye ihraç edilen ve Türkiye’den Azerbaycan’a ihraç edilen 

mallar oluşturmaktadır. 

2 Kasım 1992 tarihinde imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti 

Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında Ticari 

ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması” iki ülke iktisadi ve ticari 

ilişkilerinin temelini teşkil etmektedir. 

148


Türkiye-Azerbaycan İkili Ticari Verileri: (milyon Dolar) 

Yıl İhracat İthalat Hacim Denge 

1997 319.7 55.8 375.5 263.9 

Dış ticaretimizde en önemli ihracat kalemleri arasında elektrikli 

makineler, hayvansal ve bitkisel yağlar, değirmen ürünleri, 

şeker ve şeker ürünleri ile kazanlar ve makineler yer almaktadır. 

En önemli ithalat kalemleri içinde ise pamuk, ham derilerpostlar, 

demir-çelik, plastikler ve mineral yakıtlar bulunmaktadır. 

Azerbaycan ekonomisinin lokomotif sektörünü temsil eden 

enerji sektöründe ülkemiz aktif bir politika sergilemekte, bu çerçevede 

hem Azerbaycan petrol ve doğalgaz rezervlerinin araştırılması, 

geliştirilmesi ve işletilmesinde hem de söz konusu rezervlerin 

dünya piyasalarına nakline yönelik projelerde önemli 

rol oynamaktadır. 

Halihazırda Azerbaycan’da kayıtlı 800’ün üzerinde Türk firması 

bulunmaktadır. Bunların 300’ü faal durumdadır. 2003 yılı 

itibariyle enerji-dışı sektörde yapılan yatırımların tutarı 850 milyon 

Dolar’dır. TPAO’nun enerji sektöründe yaptığı 650 milyon 

Dolarlık yatırım da hesaba katıldığında, Türkiye’nin toplam yatırımları 

1,5 milyar Dolar’a ulaşmaktadır. Türk müteahhitlik firmalarının 

Azerbaycan’da gerçekleştirdikleri iş miktarı da 2003 

yılı sonu itibariyle 1 milyar 431 milyon Dolar’a ulaşmıştır. 

Sonuç olarak iki devlet arasında 1992-1997 yılları arasında 

kayda değer miktarda iktisadi ilişkilerin bulunduğu tespit edilmiştir. 

Bu sonuç çerçevesinde mevcut olan bu ekonomik ilişkilerin 

miktarının daha da artırılması öngörülmekte ve önerilmektedir. 

Azerbaycan cumhurbaşkanı Aliyev, Türk işadamlarının 

Azerbaycan’da işyerleri açması için bir çok olanak ve imkan ortamı 

oluşturmuş ve bu konuda gerekli talimatlar vermektedir. 

149


İki devlet arasında mal, işgücü, ekonomik, sosyal, kültürel ilişkilerin 

daha da artacağı tahmin edilmektedir. 


tanıyan ilk ülke olmuştur. İki ülke arasındaki diplomatik 

ilişkiler 14 Ocak 1992 tarihinde tesis edilmiştir. Türkiye için 

Azerbaycan ortak dil, kültür ve tarihi paylaştığı önemli bir ülkedir. 

Türkiye, başından itibaren, Azerbaycan ile yakın ortaklık 

ilişkileri geliştirmeye başlamış ve yeni bağımsız bir Cumhuriyet 

olarak çeşitli güçlüklerle karşılaşan Azerbaycan’ın bu 

zorlukların üstesinden gelebilmesinde kuvvetli destekçisi olmuştur. 

Türkiye, Azerbaycan’ın bağımsızlığının pekiştirilmesi, 

toprak bütünlüğünün korunması ve Hazar Denizi’ndeki doğal 

kaynaklarından gelen ekonomik potansiyelinin hayata geçirilmesinin 

gerekli olduğunu düşünmektedir. 

2 Kasım 1992 tarihinde imzalanan “Türkiye Cumhuriyeti 

Hükümeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti arasında Ticari 

ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması” iki ülke iktisadi ve ticari 

ilişkilerinin temelini teşkil etmektedir. Dış ticaretimizde en 

önemli ihracat kalemleri arasında elektrikli makineler, hayvansal 

ve bitkisel yağlar, değirmen ürünleri, şeker ve şeker ürünleri 

ile kazanlar ve makineler yer almaktadır. En önemli ithalat 

kalemleri içinde ise pamuk, ham deriler-postlar, demir-çelik, 

plastikler ve mineral yakıtlar bulunmaktadır. Azerbaycan ekonomisinin 

lokomotif sektörünü temsil eden enerji sektöründe 

ülkemiz aktif bir politika sergilemekte, bu meyanda hem Azerbaycan 

petrol ve doğalgaz rezervlerinin araştırılması, geliştirilmesi 

ve işletilmesinde hem de söz konusu rezervlerin dünya piyasalarına 

nakline yönelik projelerde önemli rol oynamaktadır. 

Halihazırda Azerbaycan’da kayıtlı 800’ün üzerinde Türk 

firması bulunmaktadır. Bunların 300’ü faal durumdadır. 2003 

yılı itibariyle enerji-dışı sektörde yapılan yatırımların tutarı 850 

150


milyon Dolar’dır. TPAO’nun enerji sektöründe yaptığı 650 milyon 

Dolar’lık yatırım da hesaba katıldığında, Türkiye’nin toplam 

yatırımları 1,5 milyar Dolar’a ulaşmaktadır. Türk müteahhitlik 

firmalarının Azerbaycan’da gerçekleştirdikleri iş miktarı da 

2003 yılı sonu itibariyle 1 milyar 431 milyon Dolar’a ulaşmıştır. 103 

Türkiye ile Azerbaycan arasında var olan ortak değerlerin, 

karşılıklı ve dengeli bir şekilde ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesi 

ile güçleneceği malumlarıdır. Hızlı bir değişim sürecini 

taşıyan Azerbaycan Cumhuriyeti’nin yapısal değişiklikler, 

yasal düzenlemeler ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği konusunda 

Türkiye’nin yardım ve desteğine ihtiyacı bulunmaktadır. 

Yukarıda belirtilen konulardaki işbirliğinin sağlanması ve daha 

çok yatırımcının bu ülkeye gelmesi için Müsteşarlığımız veya 

diğer ilgili bakanlık ve kuruluşlar tarafından stratejik konumu 

bulunan Azerbaycan’a daha çok ilgi gösterilmeli ve ülkenin kaynakları, 

potansiyeli ve gelecekteki durumunun Türk iş dünyasına 

çok iyi bir şekilde tanıtılmasının gerekli olduğu düşünülmektedir. 

Azerbaycan Makamlarının Türk Eximbank kredi faiz 

oranlarını yüksek bulmaları ve Türk işadamlarının büyük ölçekli 

yatırımlar için sermayelerini Azerbaycan’a getirmek istememeleri 

sonucunda, Türk yatırımlarının belirli bir boyutu aşamayacağı 

endişesi duyulduğundan bu konuda gerekli tedbirlerin 

alınmasının uygun olacağı kanaati taşınmaktadır. Diğer taraftan, 

iki ülke arasındaki ticari ilişkilerin gelişmesine çok büyük 

katkı sağlayacağı düşüncesiyle Bakü’de bir Ticaret Merkezinin 

kurulmasının çok yararlı olacağı düşünülmektedir. 

Ayrıca, Azerbaycan’ın son 5 yıldaki ekonomik verilerinin 

temin edilmesi konusunda Milli Bank, Maliye Bakanlığı, Ekonomi 

Bakanlığı, Dış Ekonomik İlişkiler Bakanlığı ve Devlet 

103 http://www.mfa.gov.tr/MFA_tr/DisPolitika/Bolgeler/Kafkasya/Azerbaycan/ 

Azerbaycan_Ekonomik.htm ; 21 Aralık, 2004, Son Güncelleme: 05.08.2004 

151


İstatistik Komitesi yetkililerine müracaatta bulunmasına ve görüşmelere 

rağmen Azerbaycan’da Hazine Teşkilatının yeni kurulması, 

Milli Bank ve diğer bakanlıklardan yeterli bilgilerin 

temin edilememesi nedeniyle raporda bazı hususlara cevap verilememiştir. 

Büyükelçilik binası dışında sınırlı eleman ve imkanlarla 

görev yapan Müşavirliğimize, 1996 yılında günde ortalama 

10 Türk işadamı, 5 Azerbaycan vatandaşının başvurduğu, 

1996 yılında gelen evrak sayısının 500, 1997 yılı ilk 5 ayında 

ise 350 olduğu dikkate alınarak eleman ve demirbaş yönünden 

Müşavirliğin mevcut imkanlarının gözden geçirilmesinin faydalı 

olacağı takdirlerine arz olunur. 104 

Bir diğerinin egemen eşitliğine karşılıklı saygı temeline dayanan 

Türkiye-Azerbaycan ilişkileri sadece siyasi alanda değil, 

ekonomi, ticaret, eğitim, ulaştırma, telekomünikasyon, tarım, 

sosyal güvenlik, sağlık, kültür, bilim, turizm gibi her alanda 

gelişmeyi sürdürmektedir. İki ülke arasındaki ilişkilerin ahdi 

temelini oluşturmak üzere çok sayıda Anlaşma imzalanmıştır. 

Üst düzey temaslar ve her seviyede ziyaretler düzenli ve sık bir 

şekilde gerçekleştirilmektedir. Ermenistan’ın, Azerbaycan topraklarını 

işgali sonucunda ortaya çıkan Yukarı Karabağ Sorunu, 

Güney Kafkasya’da siyasi istikrarın, ekonomik gelişmenin ve 

bölgesel işbirliğinin önündeki en önemli engeldir. Bahse konu 

ihtilaf Azerbaycan’da bir milyondan fazla insanın kendi ülkelerinde 

göçmen durumuna düşmesine veya yerlerinden edilmesine 

yol açmıştır. Türkiye, Yukarı Karabağ Sorunu’na AGİT çerçevesinde 

barışçı bir çözüm bulunması amacıyla faaliyet gösteren 

Minsk Grubu’nun çalışmalarına aktif olarak katılmaktadır. Türkiye, 

Minsk Süreci’ni Yukarı Karabağ Sorunu’na barışçı, kalıcı 

ve adil bir çözüm bulunmasına katkıda bulunabilecek önemli bir 

104 http://www.foreigntrade.gov.tr/DUNYA/RAPOR/baku/gorus.htm ; 12 Mayıs, 

2005 

152


mekanizma olarak görmektedir. Bununla birlikte ihtilaf hala çözüme 

kavuşturulamamıştır. Minsk Grubu’nun ihtilafın barışçı 

yollardan çözümüne yönelik görevini yerine getirebilmesi için 

daha aktif, doğrudan ve yaratıcı tutum içinde olması gereklidir. 

Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını kazanmaları 

ile Türkiye’nin önüne açılan tarihi fırsat ve imkanlar diğer 

ülkelerin daha atak ve akıllı davranışları ile boşa çıkmak üzeredir. 

Türkiye vakit geçirmeden, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri 

ile olan ekonomik ilişkilerindeki tıkanıklıkları çözmeli ve kardeşlerinin 

ekonomik kaynaklarının tarihi sömürgecilerce paylaşılmasına 

seyirci kalmamalıdır. Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye 

arasındaki ticari ve ekonomik ilişkiler taraf halkların ekonomik 

çıkarlarını en üst düzeye çıkaracak bir zemine oturtulmalı ve o 

zeminde ilerlemesine engel olan sorunlar da bir an önce ortadan 

kaldırılmalıdır. 

Azerbaycan’daki yabancı sermaye yatırımları 1995 yılında 

375 milyon$’dan 1996 yılında 620 milyon dolara, 1997 yılında 

ise 1 milyar 307 milyon dolara çıkmıştır. 1997 yılı rakamlarına 

göre yabancı yatırımlar içindeki %9.9’u Türkiye’ye ait iken, %7.4 

oranı ile ABD ikinci sırayı almaktadır. Bunun dışında İran’dan 

Singapur’a bütün diğer devletlerin de yatırımları bulunmaktadır[8]. 

Bu ülkeye yapılan yabancı yatırımlar genelde petrolle ilişkili 

yatırımlardır ve yaklaşık Azerbaycan milli gelirinin %25’ine 

karşılık gelmektedir. 105 

Sonuç olarak iki devlet arasında 1997-2004 yılları arasında 

kayda değer miktarda iktisadi ilişkilerin bulunduğu tespit edilmiştir. 

Bu sonuç çerçevesinde mevcut olan bu ekonomik ilişkilerin 

105 http://makdis.pamukkale.edu.tr/Orta.htm ; ORTA ASYA TÜRK CUMHURİ- 

YETLERİNDEKİ YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI VE TÜRKİYE, Doç. 

Dr. Muhammet Akdiş, Pamukkale Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, 

Öğretim Üyesi 

153


miktarının daha da artırılması öngörülmekte ve önerilmektedir. 

Azerbaycan cumhurbaşkanı Aliyev, Türk işadamlarının 

Azerbaycan’da işyerleri açması için bir çok olanak ve imkan ortamı 

oluşturmuş ve bu konuda gerekli talimatlar vermektedir. 

İki devlet arasında mal, işgücü, ekonomik, sosyal, kültürel ilişkilerin 

daha da artacağı tahmin edilmektedir. 

Petrol 20. asırda hazine üzerinde oturan fakat ondan yararlanamayan 

Azerbaycan’ın kaderinde önemli rol oynamıştır. Avrasya 

petrol mücadelesi güvenlik, jeopolitik ve ekonomik unsurların 

yer aldığı çok boyutlu bir oyundur. Kafkasya ve Orta 

Asya’nın petrol ve doğal gaz rezervleri 21. yüzyılda Batının jeostratejik 

ve ekonomik büyümeyi güvence altına alma potansiyeline 

sahiptir. Ayrıca bu rezervler bölgedeki Yeni Bağımsız Devletlerin 

egemenliklerini korumada ve gelir elde etmesinde kilit 

unsurdur. Yüzyıllardır Kafkasya’da nüfuz için mücadele eden 

Rusya ve Türkiye bugün de Hazar petrollerinin ihraç güzergahı 

için bir rekabete girmişlerdir. Türkiye açısından Hazar petrollerinin 

ihracının önemini arttırmak istemesi boru hattı vasıtasıyla 

bölgedeki rolünü güçlendirmek arzusundan kaynaklanmaktadır. 

Bu araştırmamda amacım, Türkiye’nin Baku-Ceyhan Boru 

Hattı politikasını sorgulamak ve Türkiye ile Azerbaycan arasındaki 

ekonomik gelişmeleri 1997-2005 yılları arasında incelemekti. 

Türkiye’nin Kafkasya politikasını belirlerken birçok faktörü 

göz önüne alması gerekmektedir. ABD hegemonyası, Rus 

tehdidi, Ermenistan’la ilişkiler ve Azerbaycan’la kurulmuş olan 

hassas bölge. Her ne kadar Azerbaycan, Kazakistan ve ABD 

Baku-Ceyhan Boru Hattı taraftarı olsalar da, özellikle AB ülkeleri 

ve ABD’li birtakım petrol şirketleri bu projenin çok masraflı 

olduğunu ve ABD’nin karar alırken siyasi davranmamasını 

istemektedirler. Bu sebeple Baku-Ceyhan projesi sürekli 

ertelenmektedir. 

154


Türkiye’nin başlattığı Mavi Akım projesi de Baku-Ceyhan’ın 

sekteye uğramasındaki sebeplerden biridir. Benim kanımca Türkiye 

daha kararlı ve ısrarcı bir tavırla yaklaşırsa çok daha önemli 

sonuçlar alacaktır. Çünkü geleceğin enerji kaynağı Avrasya’dır ve 

kim burada ne kadar güç ve itibar kazanırsa o etkin bir oyuncu 

haline gelecek ve pastadan büyük bir pay koparacaktır. 

155

K AYNAKÇA 

Kitaplar: 

1. ABBASLI, Nazile; Azerbaycan’da Özgürlük Mücadelesi, Beyaz 

Balina Yayınları, İstanbul, 2001 

2. AKTÜKÜN, İlker; SSCB’ den BDT’ ye Nasıl Varıldı. Marksist 

Bir Tahlil İçin Saptamalar, Sorun Yayınları, 1.Baskı, İstanbul, 

1995 

3. ALEKSANDROV, S. K.; Stranı Mira (Dünya Devletleri), Rus 

Politik - Edebiyat Politizdat Yayınları, Moskova, SSCB, 1989 

4. ALİYAROV, S., MAHMUDOV, Y.; Azerbaycan Tarixi Üzre 

Qaynaqlar (Azerbaycan Tarihi İçin Kaynaklar), Azerbaycan 

Üniversitesi Neşriyatı Yayınları, Bakı, Azerbaycan, 1989 

5. ALLAHVERDİYEV, Nizameddin, GÖYÇAYLI, Şövqi; Azerbaycan 

Respublikasının İqtisadi ve Sosial Coğrafiyası (Azerbaycan 

Cumhuriyetinin İktisadi ve Sosyal Coğrafyası), Azerbaycan 

Öyretmen Neşriyyatı Yayınları, Bakü, Azerbaycan, 1996 

6. ARAS, Orhan; Azerbaycan Davamız, Hamle Yayınları, İstanbul, 

1998 

7. ARAS, Tevfik Rüştü; Atatürk’ün Dış Politikası, Kaynak Yayınları, 

1. Baskı, İstanbul, 2003 

8. ARI, Tayyar; Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika, Alfa Yayınları, 

3. Baskı, İstanbul, 1999 

9. BÜNYADOV, Ziya; Azerbaycan VII-IX Asırlarda, Azerbaycan 

Devlet Neşriyatı Yayınları, Bakı, 1989 

157


10. DEMİRKOL, Ferman; Diktatörleri Uyku Tutmaz, Der Yayınları, 

İstanbul, 2002 

11. ERDOĞAN, İlhami, SARI, Yüksel; Can Azerbaycan, Burak 

Yayınevi, İstanbul, 1990 

12. EYÜBOĞLU, Zeki İsmet; Bütün Yönleriyle Tasavvuf, Tarikatlar 

ve Mezhepler Tarihi, Der yayınları, İstanbul, 1993 

13. GEYBULLAYEV, Giyaseddin; Azerbaycan Türklerinin Teşekkülü 

Tarixinden (Azerbaycan Türklerinin Teşekkülü Tarihinden), 

Azerbaycan Devlet Neşriyyatı Yayınları, Bakü, Azerbaycan, 

1994 

14. GÖNLÜBOL, Mehmet; Sar, Cem; SANDER, Oral; KÜRKÇÜ- 

OĞLU, Ömer;... ; Olaylarla Türk Dış Politikası, Siyasal Kitabevi 

Yayınları, 9. Baskı, Ankara, 1996 

15. GUMİLEV, Lev Nikolayeviç; Geografiya Etnosa, v İstoricheskiy 

Period (Tarihsel Süreç İçerisinde Etnik Coğrafya Anlayışı), 

Nauka Yayınları, Sankt-Peterburg, Rusya Federasyonu, 

1990 

16. GUMİLEV, Lev Nikolayeviç; Tısyachiletiya Vokrug Kaspiya 

(Hazar Denizi Etrafında Bin Yıllık Sürecin Analizi), Azerbaycan 

Devlet Neşriyatı Yayınları, Bakı, Azerbaycan, 1991 

17. HARTILL, Leonard Ramsden; Bir Ermeninin Anılarında 

Azerbaycan Olayları 1918-1922, Çeviren: Dr. Sipahi ÇATAL- 

TEPE, Kastaş A. Ş. Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 1990 

18. İSMAYILOV, Mahmud; Azerbaycan Tarixi (Azerbaycan Tarihi), 

Azerbaycan Devlet Neşriyatı - Poligrafi Birliği Yayınları, 

Bakı, Azerbaycan, 1992 

19. MAKAS, Zeynel Abidin; Azerbaycan’ın Tarihi ve Kültürel 

Coğrafyası, Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Serisi, Kök 

Yayınları, 1. Baskı, Ankara, 1990 

20. MINORSKY, V.; Studies in Caucasian History. With a Map, 

Taylor’s Foreign Press, London, 1953 

158


21. MÜTERCİMLER, Erol; 21. Yüzyıl ve Türkiye, Yüksek Stra- 

teji Yayınları, İstanbul, 1. Baskı, 1997 

22. NEFİSİ, Seid; Babek. Senin Torpağın, Senin Tarixin, Senin 

Xalqın (Babek. Senin Toprağın, Senin Tarihin, Senin Hal- 

kın), Örnek Neşriyyatı Yayınları, Elm, Bakı, 1990 

23. ORAN, Baskın; Türk Dış Politikası, İletişim Yayınları, İstan- 

bul, 2002 

24. PAŞAYEV, T., ALLAHVERDİYEV, M., KERİMOV, X., AB- 

DULLAYEV, A.; İqtisadiyyet Terminleri Lüğeti: İktisat Te- 

rimleri Sözlüğü; Elm Yayınları, Elmneşr, Bakı, 1994 

25. PAZARCI, Hüseyin; Uluslararası Hukuk Dersleri. II Kitap, 

Turhan Kitabevi Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 1997 

26. RESULZADE, Mehmet Emin; Azerbaycan Cumhuriyeti’nin 

Keyfiyet-i Teşekkülü ve Şimdiki Vaziyeti. Bütün Eserleri: 1, 

Hazırlayanlar: Dr. Yavuz AKPINAR, İrfan Murat YILDIRIM, 

Sabahattin ÇAĞIN, Meryamer Yayınları, Kuşak Ofset, İstanbul, 

1990 

27. RESULZADE, Mehmet Emin; Bir Türk Milliyetçisinin Stalin’le 

İhtilal Hatıraları, Hazırlayan: Sebahattin ŞİMŞİR, Turan Yayıncılık, 


28. SANDER, Oral ; Siyasi Tarih. 1918 - 1994, İmge Kitabevi Yayınları, 

7.Baskı, Ankara, 1998 

29. SARIBAY, Ali Yaşar; Siyasal Sosyoloji, Der Yayınları, 4. Baskı, 


30. SAVAŞ, Vural Fuat; İktisadın Tarihi, Siyasal Kitabevi Yayınları, 

3. Baskı, Ankara, 1999 

31. SÖNMEZOĞLU, Faruk; Türk Dış Politikasının Analizi, Der 

Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1998 

32. SÖNMEZOĞLU, Faruk; Uluslararası Politika ve Dış Politika 

Analizi, Filiz Kitabevi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1995 

159


33. SWIETOCHOWSKI, Tadeusz; Müslüman Cemaatten Ulusal 

Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, Türkçesi: Nuray MERT, 

Bağlam Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 1988 

34. ŞAKİR, Ziya; Mezhepler Tarihi, Naci Kasım Yayınları - İs- 

tanbul Maarif Kütüphanesi ve Matbaası Anonim Şirketi, İstan- 

bul, 1996 

35. ŞİMŞİR, Sebahattin (Yrd. Doç. Dr.); Azerbaycan’ın İstiklal 

Mücadelesi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 1. Baskı, İstanbul, 2002 

36. TUNCER, Hüner; Eski ve Yeni DİPLOMASİ, Ümit Yayıncı- 

lık, 2. Baskı, Ankara, 1995 

37. ÜLKÜ, İrfan; Bağımsızlıktan Sonra Azerbaycan, Doğan Ki- 

tapçılık Yayınları, 1. Baskı, İstanbul, 2000 

38. ÜLKÜ, İrfan; Kızıl Yıldızdan Hilale: Haydar ALİYEV’in 

Fırtınalı Hayatı, Kamer Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1996 

39. VELİYEV, T. S. ; İqtisadi Nezeriyye (İktisat Teorisi), Bakü 

Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı, Bakü, Azerbaycan, 1993 

40. YILDIRIM, Dursun, ÖZÖNDER, Cihat; Karabağ Dosyası, 

Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2. Baskı, An- 

kara, 1991 

41. ZEYNALOĞLU, Cahangir; Müxteser Azerbaycan Tarixi (Ge- 

nişletilmiş Azerbaycan Tarihi), Azerbaycan Devlet Kitabevi 

Yayınları, Bakı, Azerbaycan, 1992 

42. ZÜRCHER, Erik Jan; Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İleti- 

şim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 1996 

Makaleler: 

43. ARSLAN, Yasin; “Azerbaycan Bilmecesi: Petrol, Darbeler ve 

Gerçekler”, ASAM Yayınları, Cilt 1, Sayı 4, 1994/1995 

160


44. ASANİSHVİLİ, George; “Ist International Silk Road Sympo- 

sium on Media News, 24 SAAT”, Scientific and political as- 

pects of the “Great Silk Road”, 26 June, 2003 

45. BİNGÖL Yılmaz, “Sovyet Sonrası Orta Asya Karşısında 

Türkiye’nin Politikası Fırsatlar ve Çözülmesi Gereken Mesele- 

ler”, Avrasya Etüdleri Dergisi, Sayı:14, Yaz-Sonbahar 1998 

46. BLANK, S.; “Kafkasya Güvenliğinde Yeni Eğilimler”, Avrasya 

Etüdleri, sayı: 13, Ankara, 1998 

47. BRZESİNSKİ, Z.; “Büyük Satranç Tahtası Amerika’nın Önceliği 

ve Bunun Jeo-stratejik Gerekleri”, Pravda, Moskova, 1998 

48. ÇELİK, Kenan, KALAYCI, Cemalettin; “Azeri Petrolünün Dünü 

ve Bugünü”, Avrasya Etütleri, TİKA, Sayı 16, 1999 

49. İLHAN, A.; “Avrasya Dünyanın Merkezi”, Cumhuriyet, İstanbul, 

2002 

50. KAYNAK, M., “Siyaset Belirleyicidir”, Yeni Türkiye, sayı: 15, 

Ankara, 1997 

51. KÖNİ, H., “Türkiye’nin Şeytan Üçgeni”, Savunma ve Havacılık, 

cilt:12, no:1, İstanbul, 1998 

52. MANİSALI, E., “Kafkasya - Ortadoğu Terazisinde Politika ve 

Petrol”, Cumhuriyet, İstanbul, 2001 

53. NESİBLİ, Nesib, “Doğu-Batı Ekseninde Azerbaycan”, Stratejik 

Analiz, ASAM Yayınları, Sayı 20 

54. OGAN, Sinan; Kuzey Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Demografik 

Analizi, http://www.turksam.org 

55. PAMİR, A.Necdet, “Baku-Ceyhan: Bitmeyen Senfoni”, AVSAM 

Analizler, http://www.avsam.org.tr 

56. SARIAHMETOĞLU, Nesrin; “Hazar Petrol Boru Hattının Güzergahı 

ve Güvenliği meselesine Bir Bakış”, Avrasya Etütleri, 

TİKA, Sayı 17, 2000 

57. SCHİMİDT, H., Foreign Policy, Bahar sayısı, London, 1998 

161


58. TEZCAN, Y., “Avrasya Üzerindeki Güç Mücadelesi ve Türkiye”, 

Savunma, Sayı:2, 1998, Ankara 

59. WİRMİNGHAUS, Rainer Freitag; “Turkey’s Political Role in 

Central Asia and in the Struggle for New Energy Resources”, 

Südosteuropa Aktuell, Munchen, Südosteuropa-Gesellschaft, 

1999 

İnternet Adresleri: 

60. http://www.academical.org 

61. http://www.avsam.org 

62. http://www.azembassy.org.tr 

63. http://www.bbc.com 

64. http://www.bisnis.doc.gov (US Department of Commerce) 

65. http://www.cnn.com 

66. http://www.dpt.gov.tr (Devlet Planlama Teşkilatı) 

67. http://www.economy.gov.az 

68. http://www.eraren.org 

69. http://www.evrensel.net 

70. http://www.foreignpolicy.com 

71. http://www.foreignpolicy.org.tr 

72. http://www.foreigntrade.gov.tr (Dış Ticaret Müsteşarlığı) 

73. http://www.geocities.com/CapitolHill/5078/maps.htm 

74. http://www.igeme.org.tr (İhracatı Geliştirme Etüt Merkezi) 

75. http://www.kafkas.org.tr 

76. http://www.maximumbilgi.com 

77. http://www.metro.gov.az 

78. http://www.mfa.gov.az 

79. http://www.mfa.gov.tr 

80. http://www.ntvmsnbc.com 

162


81. http://www.odci.gov 

82. http://www.online.ru/embasssy (Moskova Ticaret Müşavirliği) 

83. http://www.ozgurpolitika.org 

84. http://www.reuters.com 

85. http://www.russian-orthodox-church.org.ru/en.htm 

86. http://www.time.com 

87. http://www.treasury.gov.tr (Hazine Müsteşarlığı) 

88. http://www.turksam.org 

89. http://www.tusiab.org 

90. http://www.ulkucu.org 

91. http://www.ulkuocaklari.org.tr 

92. http://www.xeber.net 

93. http://www.zerkalo.ru 

94. http://resources.net.az 

95. http://usa.azeris.org 

Diğer Kaynaklar: 

96. Moskova Ticaret Müşavirliği 

97. Tacis Reports 

98. T.C.; BAŞBAKANLIK; TÜRK İŞBİRLİĞİ VE KALKINMA 

İDARESİ BAŞKANLIĞI; AZERBAYCAN CUMHURİYETİ; 

http://www.tika.gov.tr, TİKA Ülke raporları: Azerbaycan; 20 

Aralık, 2004 

99. Zülfikar Kılıç: kilicz@dtm.gov.tr ; Tel : 312 212 88 00 / 1753 ; 

Faks : 312 212 87 41 

100. World Bank Reports 

163

EKLER

Ek 1. Azerbaycan’ın Haritası 106 

106 http://www.azadses.org sitesinden alınmıştır 

167


Ek 2. Azerbaycan’ın Haritası 

Ek 3. Azerbaycan’ın Devlet Bayrağı 107 

Ek 4. Azerbaycan’ın Devlet Forsu 108 

107 TİKA Ülke raporları: Azerbaycan 

108 TİKA Ülke raporları: Azerbaycan 

168


Yıl GSYİH* 

(Milyar USD) 

Ek 5. Temel Ekonomik Göstergeler 109 

Kişi Başına 

Gelir (USD) 

Büyüme 

Oranı (%) 

169 

Enflasyon 

Oranı 

(%) 

İhracat 

(Milyar 

USD) 

1995 2,4 234 11,8 84,5 0,61 0,98 

1996 3,2 423 1,3 6,7 0,64 0,33 

1997 3,9 510 5,8 0,4 0,80 1,37 

1998 4,1 532 10,0 7,6 0,67 1,72 

1999 4,0 509 7,4 -0,5 1,02 1,43 

Ek 6. İthalatımızın Sektörlere Dağılımı 110 

İthalat 

(Milyar 

USD) 

109 http://www.foreigntrade.gov.tr/anl/raporlar/ORTA%20ASYA-BDT/AZER- 

BAYCAN/azerbaycan.htm ; 2004-12-07 


SAATI”, 26 June, 2003, Scientific and political aspects of the “Great Silk Road”


Ek 7. Azerbaycan’ın Dış Ticaretinde Türkiye’nin Yeri 111 

Ek 8. Türkiye-Azerbaycan Ekonomik İlişkileri 

Ticaret ve Ekonomik 

İşbirliği 

Yatırımların Karşılıklı 

Teşviki ve Korunması 

Anlaşması 

Çifte 

Vergilendirmenin 

Önlenmesi Anlaşması 

Karma Ekonomik 

Komisyon Toplantısı 

İmza Tarihi İmza Yeri RG Tarih ve No’su Yürürlüğe 

Giriş Tarihi 

01.11.1992 Ankara 23.01.1993-21474 23.01.1993 

09.02.1995 Ankara 26.05.1997-23000 - 

09.02.1994 Ankara 27.06.1997-23032 1.1. 2000 

26.02.1997 Ankara 11.06.1997-23016 11.06.1997 



170


İhracat Genel 

Ek 9. İkili Ticaret Verileri (1.000 USD) 

İhracatımız 

İçindeki Pay 

(%) 

Azerbaycan’ın 

İthalatı 

İçindeki 

Pay (%) 

İthalat Genel 

171 

İthalatımız 

İçindeki Pay 

(%) 

Azerbaycan’ın 

İhracatı 

İçindeki 

Pay (%) 

Hacim Denge 

1995 161,342 0.75 16.37 21,777 0.06 3.56 183,119 139,565 

1996 239,221 1.03 17.88 38,238 0.09 5.94 277,459 200,983 

1997 319,703 1.22 23.25 55,840 0.11 6.91 375,543 263,863 

1998 327,166 1.21 18.98 50,340 0.11 7.43 377,506 276,826 

1999 248,056 0.93 17.31 44,044 0.11 4.30 292,100 204,012 

Ek 10. İkili Ticarette Başlıca Türkiye’nin 

İhracat Maddeleri (1.000 USD) 112 

Madde Adı 1998 Pay % 1999 Pay % 

Şeker 21.781 6.66 29.948 9.15 

Elektrik Enerjisi 14.911 4.56 14.265 4.36 

Margarin 20.792 6.36 13.909 4.25 

Elektrikli makine Ve Cihazlar 13.689 4.18 10.518 3.21 

Tekstil Elyafı 9.480 2.90 10.380 3.17 

Buğday Unu 26.490 8.10 10.242 3.13 

Kağıt-Karton 6.518 1.99 7.333 2.24 

Telefon Cihazları 24.414 7.46 6.870 2.10 

Kümes Hayvanları 14.402 4.40 6.819 2.08 

Camdan Mamul Eşya 4.172 1.28 6.790 2.08 

Boyalar 7.194 2.20 6.757 2.07 

Adi Metaller 3.976 1.22 6.499 1.99 

Sabunlar Ve Deterjan 8.708 2.66 6.337 1.94 

Demir,Çelik,Aluminyum 7.780 2.38 6.056 1.85 

Diğerleri 142.837 43.66 105.328 32.19 

Toplam 327.166 248.056 


BAYCAN/azerbaycan.htm ; 2004-12-07


Ek 11. Azerbaycan’a İthalatımız 113 

Madde Adı 1998 Pay % 1999 Pay % 

Pamuk ve Pamuk İplikleri 26.469 52.58 17.709 40.21 

Plastik ve Plastikten Mamul Eşyalar 4.004 7.95 7.525 17.09 

Deri,Kösele,Ham Postlar 7.992 15.87 5.290 12.01 

Bakır, Alüminyum, Kurşun 1.333 2.65 4.663 10.59 

Taşkömürü Katranı 2.193 4.36 4.188 9.51 

Sebzeler ve Meyvalar 400 0.79 1.017 2.31 

makine ve Cihazlar 160 0.32 670 1.52 

Organik Kimyasal Ürünler 1.155 2.29 573 1.30 

Metallerden Çeşitli Eşyalar 290 0.58 369 0.84 

Bakır ve Alüminyum Döküntüleri 903 1.79 363 0.82 

Hayvansal ve Bitkisel Yağlar 448 0.89 321 0.73 

Yakmaya Mahsus Ağaçlar 222 0.44 275 0.62 

Demir ve Çelik 3.764 7.48 72 0.16 

Diğerleri 1.011 2.01 1.009 2.29 

Genel Toplam 50.344 44.044 



172


GSİYH PİYASA 

FİYATLARIYLA 

(Milyar Manat) 


1997 1998 1999 2000 2001 2002 

15,791.4 15,930,0 16,457.0 21,940.0 26,620.0 29,634.6 

GSYİH (Milyar US $) 3.85 4.12 3.99 4.9 5.7 6.1 

NOMİNAL GSYİH 

(Milyar US $) 

GSYİH REEL ARTIŞ 

HIZI (%) 

KİŞİ BAŞINA MİLLİ 

GELİR ($) 

TÜKETİCİ 

FİYATLARI ARTIŞ 

ORANI 

4.0 4.1 4.0 5.0 6.0 6.0 

5,8 10.0 7.4 11.4 9.9 8.5 

506 537 508.3 618.6 714.3 756.3 

3.6 -0.8 -8.6 2.2 1.6 2.6 

İŞSİZLİK ORANI 1.3 1.4 1.2 1.2 1.1 1.2 

DOĞRUDAN 

YABANCI 

YATIRIMLAR (NET) 

DIŞ TİCARET 

GÖSTERGELERİ 

İHRACAT (MİLYON 

$) 

İTHALAT (MİLYON 

$) 

DENGE (MİLYON $) 

CARİ İŞLEMLER 

DENGESİ (MİLYON 

$) 

TÜRKİYE İLE 

TİCARETİ 

İHRACAT (MİLYON 

$) 

İTHALAT (MİLYON 

$) 

1.114,8 1.023,0 510.3 129.9 226.5 457.3 

781 

-794 

-13 

606.2 

-1.077,2 

-471 

173 

928.6 

-1.033,4 

-104.8 

1.744,9 

-1.172,1 

572.8 

2.314,3 

-1.430,9 

8.834 

1.145,8 

-1.009 

136.4 

-915.8 -1.364,5 -599.7 -167.9 -51.9 -488.2 

41.2 

179.7 

135.8 

220.1 

69.0 

142.4 

104.9 

128.4 

67.3 

148.1 

83.3 

156.1 

114 Kaynaklar: EIU Azerbaijan Country Profile 2000,2001,2002 T.C.DTM-Bakü 

Ticaret Müşavirliği 1999-2000 yılı raporları,



1997 1998 1999 2000 2001 2002 

GSİYH PİYASA 

FİYATLARIYLA 

(Milyar Manat) 

15,791.4 15,930,0 16,457.0 21,940.0 26,620.0 29,634.6 

GSYİH (Milyar 

US $) 

3.85 4.12 3.99 4.9 5.7 6.1 

NOMİNAL 

GSYİH (Milyar 

US $) 

4.0 4.1 4.0 5.0 6.0 6.0 

GSYİH REEL 

ARTIŞ HIZI (%) 

5,8 10.0 7.4 11.4 9.9 8.5 

KİŞİ BAŞINA 

MİLLİ GELİR ($) 

506 537 508.3 618.6 714.3 756.3 

TÜKETİCİ 

FİYATLARI 

ARTIŞ ORANI 

3.6 -0.8 -8.6 2.2 1.6 2.6 

İŞSİZLİK ORANI 1.3 1.4 1.2 1.2 1.1 1.2 

DOĞRUDAN 

YABANCI 

YATIRIMLAR 

(NET) 

1.114,8 1.023,0 510.3 129.9 226.5 457.3 

DIŞ TİCARET 

GÖSTERGELERİ 

İHRACAT 

(MİLYON $) 

İTHALAT 

(MİLYON $) 

DENGE 

(MİLYON $) 

CARİ İŞLEMLER 

DENGESİ 

(MİLYON $) 

TÜRKİYE İLE 

TİCARETİ 

İHRACAT 

(MİLYON $) 

İTHALAT 

(MİLYON $) 

781 

-794 

-13 

606.2 

-1.077,2 

-471 

174 

928.6 

-1.033,4 

-104.8 

1.744,9 

-1.172,1 

572.8 

2.314,3 

-1.430,9 

8.834 

1.145,8 

-1.009 

136.4 

-915.8 -1.364,5 -599.7 -167.9 -51.9 -488.2 

41.2 

179.7 

135.8 

220.1 

69.0 

142.4 

104.9 

128.4 

67.3 

148.1 

83.3 

156.1 

115 Kaynaklar: EIU Azerbaijan Country Profile 2000,2001,2002 T.C.DTM-Bakü 

Ticaret Müşavirliği 1999-2000 yılı raporları


Ek 14. Gayrısafi Yurtiçi Hasıla ve Gayrısafi Yurtiçi 

Hasıla’nın Sektörel Dağılımı 116 

Toplam 

Cari Fiyatlarla (milyar 

Manat) 

Milyon US$ (piyasa 

döviz oranı) 

GSYİH 

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

13,663 15,791 15,930 16,489 23,566 26,578 29,602 

3,177 3,962 4,117 4,002 5,267 5,7 6,1 

Gerçek değişme (%) 1.3 5.8 10.0 7.4 11.1 9.9 8.5 

Ek 15. GSYİH’nin Sektörel Dağılımı 

(Cari fiyatlarla, % ) 117 

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 

Endüstri 27.3 25.9 25.2 25.2 23.6 32.0 40.8 

Tarım 25.1 24.7 20.0 20.6 21.7 18.1 9.2 

İnşaat 3.7 9.3 11.7 10.5 9.4 4.4 3.3 

Ulaşım- 

Haberleşme 

17.4 10.2 10.5 14.3 14.4 14.4 11.1 

Ticaret 4.8 5.2 5.8 5.1 5.1 6.1 7.5 

Diğerleri 14.0 14.6 19.5 17.6 18.8 21.0 

Dolaylı vergiler 7.7 10.1 7.4 6.7 7.0 4.0 

116 Kaynak: EIU Azerbaijan Country Profile 2000, 2001,2002 

117 Kaynak: EIU, Azerbaijan Country Profile 2000, 2001,2002 

175


Ek 16. Azerbaycan’a 1994-1999 yılları arasındaki yabancı 

sermaye girişi (Milyon Dolar) 118 

1994 1995 1996 1997 1998 1999 Toplam 

Petrol Sektörü 22 140 471 780 894 545 2.798 

Petrol Dışı Sektörler 128 78 123 375 536 392 1.632 

TOPLAM 150 218 540 1.155 430 937 4.430 

Ülkeler 

Ek 17. Yabancı Sermayenin Ülkelere göre 

dağılımı (Milyon Dolar) 119 

1994 1995 1996 1997 1998 1999 Toplam 

Türkiye 40 52 73 188 204 103 660 

ABD 3 61 208 383 416 166 1,237 

İngiltere 6 28 81 184 210 163 672 

Almanya 1 1 4 27 38 7 78 

Rusya 3 15 44 85 82 47 276 

İtalya -- -- -- 13 15 38 66 

Japonya 2 5 17 42 67 13 146 

Norveç 1 12 35 69 95 63 275 

Suudi Arabistan 2 2 7 12 15 6 44 

BAE -- 1 2 8 16 8 35 

İsviçre 1 1 4 20 20 15 61 

İran 0.6 1 1 9 41 24 76 

Diğer Ülkeler 90 39 64 101 194 240 728 

TOPLAM 120.6 217 540 1.155 1.430 937 4.430 

118 Kaynak: T.C.DTM-Bakü Ticaret Müşavirliği 1999 yılı raporu, 

119 Kaynak: T.C.DTM-Bakü Ticaret Müşavirliği 1999 yılı raporu, 

176


Ek 18. Bitkisel Üretim (1000 ton) 120 

Ürün 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

Pamuk 274.4 124.7 112.6 96.8 91.5 83.6 80.4 

Tütün 11.2 13.5 15.2 8.6 17.3 12.7 3.3 

Patates 214.6 223.4 310.0 394.1 469.0 605.8 694.9 

Sebze 570.0 495.3 502.6 670.8 780.8 916.4 967.3 

Üzüm 275.0 145.3 144.0 112.5 76.8 68.1 62.0 

Çay 3.0 1.6 0.9 2,7 1.1 1.4 1.4 

Ek 19. Tahıl Üretimi (1000 ton) 121 

Ürün 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

Toplam 1018.3 1127.1 950.3 1098.3 1540.2 2016.1 2195.7 

Buğday 758.9 935.2 819.6 865.7 1174.7 1529.0 1732.1 

Çavdar 3.3 1.5 0.5 0.3 0.0 0.0 0.0 

Arpa 223.7 152.5 79.0 105.8 226.2 337.3 303.6 

Yulaf 2.3 0.6 0.1 0.5 0.6 0.1 0.5 

Mısır 13.9 18.9 28.8 100.3 103.5 116.7 128.0 

120 Kaynak: Azerbaycan Devlet İstatistik Komitesi kayıtları 


177


Ek 20. Temel Sanayi Ürünlerinin Üretimi 122 

Ürün Adı 1995 1996 1997 1998 1999 2000 

Buzdolabı (Bin 

adet) 

25 6.8 0.1 3.36 0.62 0.81 

Klima (Bin adet) 64 78.8 36.5 9.56 2.3 2.9 

Çelik Borular (Bin 

ton) 

Kostik Soda (Bin 

ton) 

9.9 3.1 13.0 3.1 0.11 3.6 

36.4 33.2 23.4 21 20.84 n/a 

Sülfat Asit (Bin ton) 24.0 31.0 52.5 21.5 24 n/a 

İlkin Alümin.(Bin 

ton) 

36.73 0.81 4.7 3.4 1.47 n/a 

Armatür (Bin takım) 0.7 0.5 0.6 2.57 74 n/a 

Ek 21. Büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayısı (1000 Baş) 123 

Büyükbaş 

Hayv. 

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

1779.9 1843.5 1909.8 1945,2 2021.6 2097.9 2153.0 

Koyun, Keçi 4922.0 5267.0 5511.9 5726.1 6086.0 6558.9 6849.4 

Domuz 23.4 21.0 26.1 19.6 18.6 16.9 15.9 

Kümes Hayv. 12030.7 13234.0 13873.7 14255.5 14740.5 15351.2 15987.1 

Atlar 48.6 53.0 55.8 60.8 63.7 65.6 65.6 



178


Ek 22. Hayvansal ürünlerin üretim miktarları (bin ton) 124 

Ürün 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

Et 43.6 48.4 50.0 52.3 55.5 57.2 63.0 

Süt 843.3 881.5 946.5 991.0 1031.1 1073.7 1119.8 

Yumurta (mil.adet) 477.3 492.4 509.0 524.8 542.6 555.5 561.6 

Gıda 

Maddeleri 

Ek 23. Fert Başına Düşen Gıda Miktarı (kg/yıl) 125 

Et ve Et 

Ürünleri 

Süt ve Süt 

Ürünleri 

Yumurta 

(adet) 

Balık ve Balık 

Ürünleri 

Şeker ve 

Şeker Ürünleri 

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

16.0 15.0 19.0 22.0 22 21 25 

171.0 142.0 145.0 152.0 154.0 178.3 192.4 

78.0 76.0 77.0 110.0 112.0 117 121 

1.0 1.6 3.1 2.7 2.7 4.5 4.7 

13.2 14.1 13.9 16.1 16.8 22.2 24.5 

Bitkisel Yağ 1.6 2.3 1.7 2.7 3.1 5.8 7.8 

Patates 25.0 27.0 31.0 38.0 47.0 55.0 57.0 

Sebze ve 

Bostan 

Ürünleri 

Meyve ve 

Meyve 

Ürünleri 

Tahıl ve Tahıl 

Ürünleri 

84.0 73.0 76.0 109.0 129.0 135.0 139.0 

63.0 60.0 68.0 64.0 61.0 62.0 63.0 

150.0 143.0 143.0 150.0 155.0 160.0 165.0 



179


Ek 24. Döviz Kuru (Aksi belirtilmediği takdirde Manat’ın 

her para birimi cinsinden değeri, yıllık ortalama) 126 

Amerikan 

Doları 

1996 1997 1998 1999 2000 

180 

2001 

2002 

4,301.3 3,985.4 3,869.0 4,121.2 4,475.1 4,447.0 4,893.0 

İngiliz Sterlini 6,710.7 6,524.5 6,407.5 6,668.0 6795.2 6,913.2 7837,1 

Rus Rublesi 869.96 688.94 398.66 167.39 143.9 158.3 153.94 

Ek 25. Azerbaycan’ın ihracatının başlıca mal gruplarına 

göre dağılımı (%) 127 

Madde Adı 1995 1996 1997 1998 1999 2000 

Gıda malları ve Canlı 

Hayvanlar 

Canlı 

hayvanlar 

Bitkisel ve 

Hay. Yağlar 

Gıda Mal. 

İçki,Alkol, Tütün 

6.0 4.5 7.1 7.7 6.4 3.2 

0.1 0.2 0.1 0.0 0.06 0.03 

Sebzeler 2.3 2.1 2.2 2.7 2.4 1.6 

0.0 0.0 0.7 0.3 0.4 0.2 

3.8 3.3 4.3 4.7 3.6 1.4 

Madeni ürünler 58.6 66.8 61.7 69.1 78.7 85.1 

Petrol ürünleri 58.4 66.4 61.4 68.9 78.6 84.0 

Kimyasal ürünler 3.1 3.3 2.3 1.9 2.4 2.0 

Plastik ve Plastik Ürünleri 2.1 4.2 2.9 2.0 1.4 1.2 

Tekstil ürünleri 19.5 10.7 17.0 9.2 2.8 2.3 

Metal ve Metal Mamulleri 2.8 1.0 2.0 2.2 0 1.8 

Makineler ve Elektronik 

teçhizat 

6.2 6.9 4.8 5.5 3.7 1.8 

Diğer 1.7 2.6 2.3 2.4 4.6 2.6 

Toplam 100 100 100 100 100 100 

126 Kaynak: EIU Azerbaijan Country Profile 2000, 2001, 2002 

127 Kaynak: T.C.DTM-Bakü Ticaret Müşavirliği 1999, 2000 yılı raporu,


Ek 26. Azerbaycan’ın ithalatının 

başlıca mal gruplarına göre dağılımı (%) 128 

Madde Adı 1995 1996 1997 1998 1999 2000 

Gıda malları ve Canlı 

Hayvanlar 

Hayvan ve 

hayvansal ürünler 

Bitkisel ve 

Hay. Yağlar 

Gıda Mal. 

içki,Alkol,Tütün 

41.5 39.7 22.8 16.3 2.0 18.9 

11.1 10.8 4.2 2.9 2.6 2.7 

Sebzeler 7.7 14.1 10.9 9.0 11.2 10.2 

8.2 2.5 0.8 0.5 1.2 1.0 

14.5 12.4 6.9 3.9 5.0 5.0 

Madeni Ürünler 15.1 6.8 12.3 7.9 8.6 9.8 

Petrol Ürünleri 13.2 4.5 10.0 5.9 6.3 4.9 

Kimya sanayii ürünleri 9.2 6.4 7.0 7.4 5.6 7.2 

Plastik ve Plastik 

Mamulleri 

1.7 3.1 2.9 2.2 1.7 1.9 

Kağıt ve kağıt mamulleri 2.3 3.6 3.4 1.5 0.9 1.6 

Metaller ve Metal 

Mamulleri 

Makine Ekipman ve 

teçhizat 

Nakliye araçlarıkara,hava,deniz 

6.3 9.0 13.8 12.0 10.7 10.5 

12.4 19.2 21.3 32.3 33.1 31.0 

5.5 4.4 6.3 8.1 8.7 8.5 

Diğer 6.0 7.9 10.3 12.2 10.7 5.7 

Toplam 100 100 100 100 100 100 

128 Kaynak: T.C.DTM-Bakü Ticaret Müşavirliği 1999 , 2000 yılı raporu, 

181

BDT Ülkeleri 

toplamı 


Ek 27. İhracat Yapılan Başlıca Ülkeler 129 

İhracat (toplamda %) 130 

1995 1996 1997 1998 1999 2000 

44.7 46.0 48.4 38.3 22.7 13.5 7.4 

Rusya 15.7 17.6 23.1 17.5 8.9 5.6 2.6 

Gürcistan 7.1 14.5 17.1 12.7 7.7 4.3 3.4 

Ukrayna 5.3 3.5 4.1 2.0 2.6 1.4 n/a 

Türkmenistan 11.1 5.4 1.1 2.3 1.0 0.5 n/a 

Kazakistan 3.2 2.4 1.1 1.7 0.4 0.4 n/a 

BDT Dışındaki 

Ülkeler Toplamı 

55.3 54.0 51.6 61.7 77.3 86.5 92.5 

İtalya 4.2 1.6 4.02 7.4 33.7 43.7 59.9 

Fransa n/a 0.1 0.0 1.9 6.3 11.8 5.4 

Türkiye 4.2 6.2 5.3 22.4 7.4 6.0 2.5 

ABD 0.2 0.3 0.3 2.3 3.2 0.5 n/a 

İran 29.2 35.8 24.3 7.3 2.4 0.5 n/a 

182 

2001 

(ilk 6 ay) 

129 Kaynak: EIU Azerbaijan Country Profile 2000, 2001 

130 Rakamlar Gümrüklerden alınan verilerdir ve ödemeler dengesi hesabında kullanılanlardan 

farklıdır. Sebebi batılı petrol konsorsiyumları tarafından yapılan 

işlemlerin tam anlamıyla hesaba katılmamasıdır.


BDT Ülkeleri 

toplamı 

Ukrayna 

Kazakistan 

Gürcistan 

Türkmenistan 

BDT Dışındaki 

Ülkeler Toplamı 

Türkiye 

İngiltere 

Japonya 

Almanya 

Ek 28. İthalat Yapılan Başlıca Ülkeler 

İthalat (toplamda %) 131 

1995 1996 1997 1998 1999 2000 

34.2 35.4 44.2 37.6 31.4 32.0 

Rusya 13.2 16.5 19.1 18.0 21.9 21.3 

5.0 9.8 10.8 8.6 3.7 3.1 

2.6 2.0 3.7 4.1 2.4 4.9 

2.8 2.9 4.6 2.3 0.9 0.9 

7.7 1.5 3.2 2.4 1.2 0.8 

65.8 64.6 55.8 62.4 68.6 68.0 

21.0 22.5 22.6 20.4 13.8 11.0 

ABD 2.0 1.8 2.8 3.7 8.0 8.9 

1.4 1.5 1.8 6.4 6.5 5.0 

0.2 0.3 0.1 0.0 5.4 1.4 

İran 12.0 6.9 6.1 4.0 4.6 4.8 

6.6 8.0 4.9 4.3 4.5 5.8 

BAE 10.3 11.3 5.3 4.2 1.2 1.7 

131 Rakamlar Gümrüklerden alınan verilerdir ve ödemeler dengesi hesabında kullanılanlardan 

farklıdır. Sebebi batılı petrol konsorsiyumları tarafından yapılan 

işlemlerin tam anlamıyla hesaba katılmamasıdır. 

183


Ek 29. 1992-2000 yılları arasında 

Türkiye ile Dış Ticareti (Milyon $) 132 

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 

İthalatı 216.8 179.7 220.1 142.4 128.4 148.1 156.1 

İhracatı 39.7 41.3 135.8 69.0 104.9 67.3 83.3 

Denge -177.1 -138.4 - 84.3 -73.4 -23.5 -80.785 -72 

132 Kaynak: T.C.DTM-Bakü T.Müş. 1999, 2000 yılları raporları, Azerbaycan Devlet 

İstatistik Komitesi yayınları 

184

YAZARLAR HAKKINDA


Ben 12 Eylül, 1977 yılında AZERBAYCAN’ın başkenti Bakü’de 

doğdum. 1984’de İlkokula başladım. Ortaokul eğitimimi Bakü, 225 sayılı 

Ortaokulunda 1992’de tamamladım. Ortaokul yıllarımda(1988-1992) 

Azerbaycan genelinde yapılan matematik Olimpiyatlarında 1 Ülke 

Birinciliği, 2 ilçe(rayon) Birinciliği ve 2 defa da Ülke İkinciliği başarılarına 

imza attım. 1992-1994 yılları arasında “ÇAĞ ÖĞRETİM 

KURUMLARI”na bağlı, giriş hakkını sınavla kazandığım BAKÜ- 

TÜRK KOLEJİ’nde eğitim aldım. 1994 Yılında Hindistan’ın Delhi 

şehrinde düzenlenecek “Dünya Enformasyon ve Matematik Olimpiyatına” 

Azerbaycan’ı temsil etmek için Ordünaryüs Profesör Azad 

MİRZECANZADE tarafından seçilen 6 öğrenciden biri oldum. 

1995 yılında Bakü, 2 numaralı Habip Bey Mahmutbeyov adına Fen 

Lisesi’nden mezun oldum. 

1995 yılında Türkiye’nin Bolu ilinde bulunan Dil-Mer(TÖMER) 

Türkçe Dil eğitimine başladım. 1996 yılında İyi Dereceyle TÖMER 

Sertifikasını aldıktan sonra, girdiğim TCS sınavı neticesinde İstanbul 

Üniversitesi, İktisat Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümünü 

kazandım. 1997 yılında Selçuk Üniversitesine yatay geçiş yaptım. 

2001 yılında Selçuk Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakülte’sinin, 

Uluslararası İlişkiler bölümünden “Kamu Yöneticisi” ünvanıyla 

mezun oldum. Aynı Üniversitenin Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün, 

Uluslararası İlişkiler Bilim Dalında Yüksek Lisans(Mastır) yaparak 

186

“Uluslararası İlişkiler Uzmanı” Derecesiyle mezun oldum. “VLADİ- 

MİR PUTİN DÖNEMİ RUSYA DIŞ POLİTİKASI 2000-2003 YIL- 

LARI ARASI” konusunda Yüksek Lisans Tezi hazırladım. Azerbaycan 

Türkçe’sinde, Türkiye Türkçe’sinde, Rusça ve İngilizce mükemmel 

seviyede biliyorum. 

Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim 

Dalı, “Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi” Bilim Dalı’nda Doktora yaptım. 

2007 yılından beri TYB(Türkiye Yazarlar Birliği) Konya Şubesi 

Üyesiyim. 1997-2001 yılları arasında(Üniversite yıllarımda) Selçuk 

Üniversitesi - İ.İ.B.F.’nde Ülkü Ocaklarının, Dış Türkler Başkanlığı 

görevini yaptım. 

Türkiye’de ulusal yayınevi IQ Kültür Sanat Yayıncılık’tan yayınlamış 

3 adet bilimsel eserin ve Almanya’nın Libri yayınları tarafından 

İngilizce yayınlanmış “A New Russia: What Putin Left to Medvedev” 

isimli bilimsel kitabın yazarıyım. 

1. Temmuz, 2007: Yeni Çarlar ve Rus Dış Politikası - Elnur Hasan 

MİKAİL 

2. Ocak, 2008: Putin Dönemi Rusya - Elnur Hasan MİKAİL 

3. Mayıs, 2008: Türk Birliği Projesi - Elnur Hasan MİKAİL 

4. Ocak, 2009: A New Russia: What Putin Left to Medvedev - 

Elnur Hasan MİKAİL 

2011 Yılından beri Kars, Kafkas Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler 

Fakültesinin, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümünde, Siyaset 

Bilimi ve Sosyal Bilimler Ana Bilim Dalı Başkanı olarak görev 

yapan Yrd. Doç. Dr. Elnur Hasan MİKAİL, 2012 yılı itibariyle Uluslararası 

İlişkiler Bölüm başkanlığı görevini de yürütmektedir. 

187


1976 Yılında Kars İli Arpaçay İlçesinde Doğdu. 

1985 Yılında Kars Atatürk İlkokulu’nu Bitirdi. 

1988 Yılında Kars Gazi Kars Ortaokulu’nu Bitirdi. 

1991 Yılında Elazığ Sivrice Lisesi’ni Bitirdi. 

1996 Yılında Selçuk Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi’ni 

Bitirdi. 

1996 Yılında Milli Eğitim Bakanlığı Bünyesinde Kars İlinde Öğretmenliğe 

Atandı. 

2000 Yılında Askerlik Görevini Kısa Dönem Olarak Tamamladı. 

2002 Yılında Kafkas Üniversitesi Kars Meslek Yüksekokulu’na 

Öğretim Görevlisi Olarak Atandı. 

2007 Yılında Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme 

Anabilim Dalında Yüksek Lisansı tamamladı. 

2011 Yılında Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimle Enstitüsü İşletme 

Anabilim Dalı Muhasebe Finansman Bilim Dalında Doktora 

eğitimini tamamladı. Halen Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek 

Yüksekokulu’nda öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. 


Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilim Meslek Yüksekokulu 

Muhasebe ve Vergi Uygulamaları Bölüm Başkanı 

188

NOTLAR 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

..........................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

..........................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

..........................................................................................................................................................................

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

.......................................................................................................................................................................... 

..........................................................................................................................................................................

türkiye ile azerbaycan siyasi ve ekonomik ilişkileri (1990 ... - turan-sam

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?