TORKiYE BAROLAR BiRÙ G%i. il - Türkiye Barolar Birliği Yayınları

TORKiYE BAROLAR BiRÙ G%i.Uluslararas ı Sempozyum Bildirileri15 ve 16 May ıs 2009, Anadolu Üniversitesi, Eski şehirAKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1MSTAATSANGEHÖRIGKEITS-,AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTTagungsband eines internationalen Symposiumsan der Anadolu Universitat Eski şehiram 15. und 16. Mai 2009CURRENT DEVELOPMENTS INCITIZENSHIP, IMMIGRAT İ ON,REFUGEE LAW AND LAW OF FORE İGNERSinternational Symposium Proceediflgs15 and 16 May, Anadolu University, Eski şehirilUiusl fara. Sempozyum'.15-16May ıs2009

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VEYABANCILAR HUKUKIJNDAK İGÜNCEL GELİŞMELERUluslararas ı Sempozyum Bildirileri15 ve 16 May ıs 2009, Anadolu Üniversitesi, Eski şehirAKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1MSTAATSANGEHÖRIGKEJTS -,AUSLLNDER- UND FLÜCHTLINGSRECI-ITTagungsband eines internationalen Symposiumsan der Anadolu Universiğt Eski şehir am 15. und 16. Mai 2009CURRENT DEVELOPMENTS INCITIZENSHIP, IMMIGRATION,REFUGEE LAW AND LAW OFFOREIGNERSinternational Symposium Proceedings15 and 16 May, Anadolu Universiiy, Eski şehirnTÜRKIYE BAROLAR BiRLİğ i

Türkiye Barolar Birli ği Yayınları: 175Vatandaşlık, Göç, Mülteci ve Yabancılar HukukundakiGüncel GelişmelerEditörler/ Hrsg./ed.:Prof. Dr. Dr. h.c. Kay HailbronnerProf. Dr. Bilgin Tiryakio ğluArş. Gör. Esin KüçükAss. jur. Katja SchneiderISBN: 978-605-5614-28-7© Türkiye Barolar Birli ğiBirinci Baskı: Mart 2010, AnkaraTürkiye Barolar Birli ğiOğu.zlar MahallesiBarış Manço Caddesi, 1366. Sokak No: 306520 Balgat - ANKARATel: (0.312) 29259 00 (pbx)Faks: (0.312) 286 55 65web: www.barobirlik.org.tre-posta: yayin©barobilik.org.trSayfa Tasanmı ve Ofset Hazırl ıkDüş Atelyesi (0.312) 215 7037www.dusatelyesi.comBaskıŞen MatbaaÖzveren Sokağı 25/8Demirtepe-Ankara(0.312) 229 64M - 230 54 50

iLiVATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VEYABANCILAR HUKUKUNDAKİGÜNCEL GELİŞMELERUluslararas ı Sempozyum Bildirileri15 ve 16 May ıs 2009, Anadolu Üniversitesi, Eski şehirAKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1MSTAATSANGEHÖRIGKEITS -,AUSLkNDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTTagungsband eines internationalen Symposiumsan der Anadolu Universitt Eski şehir am 15. und 16. Mai 2009CURRENT DEVELOPMENTS INC İTİZENSHIP, IMMIGRATION,REFUCEE LAW AND LAW OF FORE İGNERSInternational Symposium Proceedings15 and 16 May, Anadolu Universit>ç Eski şehir

Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Konstanz Üniversitesi Uluslararası Hukuk ve Avrupa Birli ği Hukukunda Göç ve Sığınma Ara ştırmaMerkezi ve Eski şehir Barosu i şbirliğiyle 15 - 16 May ıs 2009 tarihlerindeEskişehir'de düzenlenen 'Vatanda şlık, Göç ve Yabanc ılar Hukukundaki GüncelGelişmeler - Türk, Alman, Avrupa Birliği Hukuku Perspektifinden KarşılaştırmalıBir Bakış" konulu Sempozyum a şa ğıda belirtilen kişi ve kurumlarca hazırlanıp, desteklennü ştir.Die Tagung zum Thema "Staatsangehörigkeits - und auslanderrechtlicheReizthemen der Gegenwart - eine rechtsvergleichende Ana!yse aus türkischer,deutscher und europarechtlicher Perspektive" wurde am 15. und 16. Mai2009 in Eski şehir von der Rechtswissenschaftlichen Fakultt der AnadoluUniversitğt in Kooperation mit dem Forschungszentrum für internationalesund euro$isches AusMnder- und Asylrecht der Universitt Konstanzsowie der Rechtsanwaltskammer Eski şehir ausgerichtet. Sie wurde mitHilfe folgender Personen und İnstitutionen ermöglicht.The Symposium on "Current Developinents in Ciüzenship, Immigration,Refiıgee Law and Law of Foreigners - a comparative !aw approachfrom a Turkish,Gennan and European law perspective" was held on lSth and 16th of May,2009 in Eskişehir and coordinated by the Anadolu University School of Lawin collaboration with the Research Center for İnternational and EuropeanLaw on Immigration and Asylum of the University of Konstanz and theEskişehir Bar Association. It was organized and supported by the followingpersöns and institutions.İi,'Danışma Kurulu/Wissenschaftlicher Beira ş' Advisory BoardProf. Dr. H. Nüvit Gerek (Anadolu Universitesi Hukuk Fakültesi)Prof. Dr. Bilgin Tiryakio ğlu (Bilkent Üniversitesi Hukuk Fakültesi)Prof. Dr. Dr. h.c. Kay Hailbronner (Universitt Konstanz)Prof. Dr. Muhammet Ozekes (Dokuz Eylül Üniversitesi)Av. Yusuf Y ıld ırım (Eski şehir Barosu Ba şkanı)Yürütme KunlWOrganisafioWorganizationProf. Dr. Bilgin Tiryakio ğlu (Bilkent Üniversitesi Hukuk Fakültesi)Av. Yusuf Y ıld ırım (Eski şehir Barosu Ba şkan ı)Yrd. Doç. Dr. Tolga Akkaya (Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi)0gr. Gör. Hayriye Şen Doğramac ı (Anadolu Üniversitesi HukukFakültesi)Arş. Gör. Esin Küçük (Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi)Arş. Gör. Özgür Oğuz (Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi)Arş. Gör. Sevtap Yücel (Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi)Ass. jur. Katja Schneider (Universitüt Konstanz)Finansal DesteWFinanzielle Unterstützung/Financial SupportEski şehir BarosuExzellenzcluster ,,Kulturelle Grundlagen von Integration"Universitüt KonstanzThe German Marshall Fund of the United States

İÇİ NDEK İ LER / İ NI-IALTSVERZEICHN İS / CONTENTSVATANDAŞLIK HUKUKU/STAATSANGEHÖRIGKEITSRECHT/CITIZENSHIP LAWProf. Dr. Dr. h.c. Kay HailbronnerDie Entwicklung des deutschenStaatsangehörigkeitsrechts von der deutschenStaatsangehörigkeitsreformgesetzgebung 1999 biszum Staatsangehörigkeitsnderungsgesetz vom5. Februar 2009 ........................................................................5Prof. Dr. Bilgin TiryakioğluYeni Türk Vatandaşlığı Kanununun Eleştirel Analizi.....24Wolfgang SchulzErwerb und Verlust der Staatsangehörigkeit nachdem deutschen Staatsangehörigkeitsgesetz in derTheorie und Praxis................................................................67Prof. Dr. Nuray Ek şiTürk Vatanda şlığının Yitirilmesine ili şkin idariKararlara Kar şı Yargı Yolunun Kapatılmas ı .....................71Doç. Dr. Feriha Bilge Tanr ıbilirAvrupa Vatanda şlık Sözleşmesi ve TürkVatandaşlığı Kanunu Tasarısı .............................................96Ass. jur. Katja SchneiderDas deutsche Staatsangehörigkeitsgesetz unddas Europische Übereinkommen über dieStaatsangehörigkeit ............................................................114

Prof. Dr. Vahit DoğanTürk Vatandaşliğı Kanunu Tasarıs ı - AvrupaTopluluğu Hukuku Aç ısından Bir Değerlendirme- Türkiye'nin Avrupa Toplulu ğuna Katıl ım Süreci ......139Prof. Dr. Rona AybayTürk Hukukunda "Çifte Vatanda şlık"BirHak mıdır7 ........................................ 156Dr. Reinhard MarxAusgewahlte Fragen zum Problem der doppeltenStaatsangehörigkeit für türkische Einwandererund deren Angehörige in Deutschland ...........................163Prof. Philip MartinUS Experience with Double Citizenship .........................186Prof. Dr. Friedrich HeckmannDie Bedeutung der Staatsangehörigkeit für dieIntegration............................. . .............................................. 195Yard. Doç. Dr. Derya TarmanTürk Vatanda şliğından Ayrılan ve Yurtd ışındaYaşayanların Özel Hukuki Statüsü ..................................206Yard. Doç. Dr. Mesut AygünAskerlik Hizmetinin Türk Vatanda şlığı AçısındanDeğerlendirilmesi ...............................................................231GÖÇ VE MÜLTECİ HUKUKU/EINWANDERUNGS- UND FLÜCHTLINGSRECHT/IMMIGRATİON AND REFUGEE LAWProf. Dr. Dr. h.c. Kay }lailbronnerBegrüfkng und Einführung in das deutscheEinwanderungsrecht ..........................................................255

Dr. Markus PeekSchweizerische Migrationspolitik: MainstreamoderSonderweg? ................................................................260Prİv.-Doz. Dr. Mehmet OkyayuzEntwicklungstendenzen und Priorittenwechselder Auslanderpolitik in Deutschland seit densiebziger Jahren...................................................................278Dr. Prakash ShahActivism in the European Court of Justice andChanging Options for Turkish Citizen Migrants inthe United Kingdom...........................................................299Prof. Dr. Bülent ÇiçekliMülteci, Sığınmacı ve Göçmenler - S ınıfland ırmave Yasal Statünün Belirlenmesine ili şkin Sorunlar........327Ass. jur. Simone AltAsylbewerber, Flüchtling und Inunigrant- Eingruppierung und Zuordnung derentsprechenden Rechtsstellung ........................... ............. 363YABANCILAR HUKUKU!AUSLANDERRECHT/LAW OF FOREIGNERSYard. Doç. Dr. Rifat ErtenTürk Hukukunda Doğrudan Yabanc ı Yatırımlar ..........397Prof. Dr. Fügen SarginTapu Kanunu'nda Yap ılan Son DeğişikliklerIşığında Yabanc ılar ile Yabanc ı YatırımcılarınTürkiye'de Ta şınmaz Mal Edinmeleri ve SinirliAyni Haklardan Yararlanmalar ı ....................................... 429YI'

Dr. Frauke BembergProbleme hinsichtlich sozialer undwirtschaftlicher Rechte von Auslndem in derTürkei - Ein Kommentar aus der PerspektivederPraxis..............................................................................492Av. Vedat Ahsen CoşarDoğrudan Yabanc ı Yatırımlar ve Yabanc ılarınGayrimenkul Mal Edinmesine ili şkinBir Değerlendirme ..............................................................498Dr. Christoph Schumacher-HildebrandDie soziale Sicherheit von Migranten unterBerücksichtigung des deutsch-türkischenAbkommens zur sozialen Sicherheit und desAssoziationsratsbeschlusses Nr. 3/80 sowie derVerordnung (EG) Nr. 883/2004 ........................................507Doç. Dr. Esra Dardağan KibarTürk İdari Yargısında Sınırdışı Etme KararlarınınEleAlınmas ı ...................................................... . .................. 522Doç. Dr. Murat Atal ıTürk Medeni Usül Hukuku Aç ısından DavadaYabanc ıların Durumu ......... ................................................ 545Dr. Marcel Kau, LL.M.Rechtsschutz für Auslander gegen MaRnahmendeutscher Behörden - dargestellt am Beispiel derVersagung von Visa und anderer Aufenthaltstitel ........562Av. Arslan TemelTürk Ceza Yasas ı Açısından Yabanc ıların Durumu ......573Luu

ÖNSÖZTürkiye'de son y ıllarda vatandaşlık, yabanc ılar ve mültecilerile ilgili h ızlı gelişmeler yaşanmaktad ır. Yeni bir" VatandaşlıkKanunu"nun haz ırlanmasının yanı sıra, yabancılar hukukualanında pek çok yasal değişikliğin yapılması süreci devametmekte, mülteciler ile ilgili yeni bir hukuki çerçeve vepolitika oluşturulmas ı yönündeki çalişmalar tüm hızıyla sürmektedir.15-16 May ıs 2009 tarihlerinde Anadolu Üniversitesi,Konstanz Üniversitesi ve Eskişehir Barosu'nun işbirliği ilegerçekleştirilen, vatanda şlık, yabancılar ve göç hukukundakigüncel gelişmelerin, Türk, Alman ve Avrupa Birliği hukukuperspektifinden karşılaştırmalı olarak ele alınmasını ve tart ı-şılmasmı hedefleyen bir Sempozyum için daha iyi bir zamanlamaolamazd ı. Sempozyum, çok geni ş bir yelpazeyi kapsayanve birbirleriyle ba ğlantılı alanlarda değişik ülkelerden gelenkatıl ımc ıların sundukları bildirileri ile ve pek çok konuyutartışmaya açmas ı bakımından oldukça başanli geçti. Sempozyumunyap ıldığı tarihte henüz 5901 sayılı Yeni Türk VatandaşlığıKanunu yürürlüğe girmemiş bulunuyordu. Sempozyum,Türk Vatandaşlık Kanunu'nun yürürlüğe girmesindenk ısa bir süre önce, Kanun'daki düzenlemelerin akademisyenlerve uygulay ıcılar bakımından son bir kez tartışılmas ınada vesile oldu.Böylesine geni ş katılımlı bir sempozyumun ba şarıyla gerçekleştirilmesiiçin özverili bir takım çalışması gerekiyordu.Bu çerçevede, Anadolu Üniversitesi, Konstanz Üniversitesive Eskişehir Barosu örnek alınacak bir i şbirliğine imza attılar.Sempozyumun ba şarıyla tamamlanmas ının yanı sıra, sem-

pozyumda sunulan bildirilerin yay ımlanması da ayni şekildeözverili bir çalışmayı gerektiriyordu. Sempozyumun gerçekleşmesive bildirilerin yayımlanmas ı için Anadolu Üniversitesiad ına Ar. Gör. Esin Küçük ve Konstanz Üniversitesi ad ı-na Ar. Gör. Katja Schr ıeider olağanüstü çabalarıyla kendileriniböyle bir çal ışmaya adeta adad ılar. Sonuçta şimdi elinizdetuttuğunuz bu eser ortaya ç ıktı. Eserin, akadeniisyenlere, uygulayıcılara ve Sempozyumda ele al ınan konulara ilgi duyanherkese yararl ı olacağına ve Türk hukukuna büyük katk ıdabulunacağma yürekten inanıyorum.Prof. Dr. Bilgin Tiryakio ğlu

k'L'J;W•J :11Dieses Buch enthölt die Ergebnisse einer Tagung, die am15. und 16. Mal 2009 in der Türkel an der Anadolu Universitötin Eski şehir zum Thema "Staatsangehörigkeits- und auslönderrechtlicheReizthemen der Gegenwart - eine rechtsvergleichendeAnaiyse aus türkischer, deutscher und europarechtlicherPerspektive" stattfand. DIe Konferenz wurde von der AnadoluUniversitt, der Rechtsanwattskammer Eski şehir und dem Forschungszentrumfür internationales und europisches AusInder-und Asylrecht der Universitt Konstanz ausgerichtet unddurch d ıe €nanzielle Unterstützung des Exzellenzclusters ,,KulturelleCrundiagen von Integration" der Universitöt Konstanz, desGerman Marshall Fund of the United States sowie der RechtsanwaltskammerEski şehir ermögiicht.Schon seit einigen Jahren hat unser Forschungszentrumenge Kontakte mit mehreren türkischen Universiüten, zumeistin Istanbul, z.B. mit der Koç, mit der Yeditepe und mit der MarmaraUniversitt. Viele Themen, dIe wir auf der Tagung 1m Malin Eskişehir besprochen haben, haben wir auch bel Veranstaltungenmit den genannten Universitten diskutlert. Wir sind derMeinung, dass die Türkei für unsere Forschungsarbeit, spezleil anunserem Konstanzer Forschungszentrum, stndig an Bedeutunggewonnen hat, nicht nur weil inzwischen sehr viele türkischeStaatsangehörige oder Personen mit türkischem Hintergrund inDeutschland leben, sondern zunehmend auch sehr viele Deutschein der Türkei. Von daher sind Fragen des Auslnder- undStaatsangehörigkeitsrechts für aile Bereiche der Zusammenarbeitmit der Türkel von erheblicher Bedeutung.XI

Es scheint auf den ersten Blick verwunderlich, dass wir einesehr breite Vielfatt von Themen gew5hlt haben. Wir versprachenuns durch dIe gleichzeitige Behandlung von Staatsangehörigkeits-,AusInder- und Flüchtlingsrecht einen grölteren, besserenund schrferen Blick auf die Zusammenhnge zwischen diesenRechtsgebieten. Auerdem ist das Auslnderrecht nicht ohnedas Staatsangehörigkeitsrecht verstehbar, und das Staatsangehörigkeitsrechtist nicht ohne einen BIick auf d ıe auslnderrechtlichenAspekte verstndüch. Daher war unsere Hoffnung, dassgerade durch die Vielfalt derThemen auch e[n Verstndnis für d ı eübergeordneten Zusammenhnge verst5rkt oder geweckt wird.Besonders freue ich mich darüber, dass unsere Tagung 1mMai kene rein akademische Veranstaltung gewesen ist, alsonicht nur Vertreter der Universitt anwesend waren, wie dasgelegentlich bel auslönderrechtlichen Tagungen der Fali ist, sonderndass wir auch eine breite Beteiligung zahlreicher Praktikeraus verschjedenen Bereichen, insbesondere der türkisclıen Anwaltschaft,zu verzeichnen hatten. Denn bef den TagungsthemenAuslnder-, Flüchtlings- und Staatsangehörigkeitsrecht ist diePraxis von ganz entscheidender Bedeutung. Man kann diese Gebietenicht angemessen erörtern, wenn nicht auch dIe praktischeAnwendung des Rechts mit einbezogen wird.Ausdrücklich bedanken möchte ich mich bel der AnadoluUniversitt für d ıe gute Zusammenarbeit und dafür, dass wir ineiner aul3erst angenehmen Umgebung tagen konnten. Weiterhingilt mein Dank allen Referenten und Teilnehmern, deren zaMreichesErscheinen und Diskussionsbereitschaft für den Erfolgder Tagung wesentlich war. Besonderer Dank gebührt Frau EsinKüçük und meiner Mitarbeiterin Frau Katja Schneider für d ıe organisatorischeVorbereitung und Durchführung der Konferenz.Prof. Dr. Dr. h.c. Kay Hailbronnerx ı I

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VEYABANCILAR HUKUKUNDAKIGÜNCEL GEL İŞMELERUluslararas ı Sempozyum BildirileriAKTUELLE ENTWICKLIJNGEN 1MSTAATSANGEHORIGKEITS -,AUSLANDER UND FLÜCHTLINGSRECHTragungsband eines international en SympositimsCURRENT DEVELOPMENTS INC İTIZENSHIP, İ MMIGRAT İ ON,REFUGEE LAW AND LAW OF FORE İ GNERSinternational Symposiurn Proceedings

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VEYABANCILAR HUKUKUNDAK İGÜNCEL GELİŞMELERUluslararas ı Sempozyum BildirileriAKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1MSTAATSANGEHÖRIGKEITS -,AIJSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTTagungsband cines internationalen SymposiumsCURRENT DEVELOPMENTS INC İTİ ZENSIIIP, İ MMIGRAT İ ON,REFUGEE LAW AND LAW OF FOREIGNERSİnternational Symposium ProceedingsBİRİNCİ BÖLÜMVatandaşlik HukukuERSTES KAPITELStaatsangehörigkeitsreclıtF İ RST CHAPTERCitizerıship Law

DIE ENTWICKLUNG DES DEUTSCHENSTAATSANGEHÖRIGKEITSRECHTS VON DER DEUTSCHENSTAATSANGEHÖRIGKEITSREFORMGESETZGEBUNG 1999 BISZUM STAATSANGEIIÖRIGKEITSANDERUNGSGESETZ VOM5. FEBRUAR 2009Prof. Dr. Dr. h.c. Kay HAILBRONNER1. DIe Staatsangehörigkeitsdiskussion als Tell derReform der AuslönderpolitikMit der Neuregelung des Auslönderrechts durch das A ııslGvom 9. Juli 19901 wurde erstmals eine Regelung über die Erleichterungder Einbürgerung als Teil einer umfassenderen Gesetzgebungzur Integration der 1m Bundesgebiet dauerhaft lebendenWohnbevölkerung in dasAustnderrechteinbezogen. In Deutschandsetzte sich, ungeachtet unterschiedlicher rechtspolitischerVorstellungen über die geeigneten gesetzlichen Mal4nahmen(verstrkte Hinnahme von Mehrstaatigkeft usw.) d ıe Erkenntnisdurch, dass die gesetzlichen Regeln über den Erwerb der deutschenStaatsangehörigkeit zur BewItigung des Problems dereingewanderten ,,Gastarbeiter" und ihrer Nachkommen der 2.und 3. Auslndergeneration reformbedürftig sind und den Zieleneiner ausrekhenden Integration der dauerhaft 1m Bundesgebietlebenden ausl5ndischen Bevölkerung nicht ausreichend Rechnungtragen. Fortan beherrschte die Debatte über die richtigenIntegrationskonzepte auch dfe staatsangehörigkeitsrechtlicheDiskussion und führte Ietztlich zur Anerkennung eines grunds5tzlichenstaatsangehörigkeitsrechtlichen Reformbedarfs. Ge-BEITRAGKAY HAILORONNERDer Verfasser st İnhaber des Lehrstuhls fOr Öffentliches Recht, Völkerrechtund Europarecht sowie Direktor des Forschungszentrums fOr intemationaesund europisches AusInder- und Asylrecht an der Universitt Konstanz.BGBI. 1990 1, S.1354.

AKTIJELII ENTWI(KLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLNDER- UND FÜCHTLINGSRECHTBEITP£: setzgeberische Eckpunkte waren zunchst d ıe Einführung vonKAY HA İLBRONNER Rechtsansprüchen auf Linbürgerung ins AusIG v. 9. Juli 19902 unddIe Erweiterung des Katalogs von Ausnahmen vom Erfordernisder Aufgabe der bisherigen Staatsangehörigkeit.2. Das Gesetz zur Reform desStaatsangehörigkeitsrechts von 1999DIe staatsangehörigkeitsrechtiiche Entwicklung fand einenvorisufigen Abschluss in der Ablösung des RuStAG V. 22. Juli 1913durch das Staatsangehörigkeitsrecht auf Grund des StAngRG v.15. Juli 1999, das am 1. Januar 2000 in Kraft trat und seither dIeGrundiage für das deutsche Staatsangehörigkeitsrecht darstellt.Konzipiert wurde das Gesetz allerdings ak 1. Phase einer nochumfassenderen Reform des Staatsangehörigkeitsrechts. 4 Mitdem Staatsangehörigkeitsgesetz wurde der gesetzliche Erwerbdes deutschen Staatsangehörigkeitsrechts unter zeitweiligerHinnahme der Mehrstaatigkeit bis zum Erwerb der Volljshrigkeittür in Deutschland geborene Kinder ausIndischer Eltern mit gesicherternAufenthaltsstatus und mehrjhrigem Aufenthalt (vgl.Ş 4 Abs. 3 StAG) eingeführt. Der Katalog der Einbürgerungsansprüchewurde erweitert und neue Verlustgründe in das Gesetzeingefügt. Rechtspolitische Grundiage der gesetzgeberischenReformbemühungen war dIe im Jahr 1990 bereits begonneneDiskussion um die Integration. DIe faktischen Vernderungen inZahi, Aufenthaltsdauer und Zusammensetzung der 1m Bundesgebietdauerhaft tebenden aust5ndischer Bevölkerung seit denAnwerbevereinbarungen der unmittelbaren Nachkriegszeit biszum Beginr ı dieses Jahrhunderts finden sich bereits in den umdas Staatsangehörigkeitsrecht mit groer Heftigkeit geführtenrechtspolitischen Diskussionen um dIe richtigen Integrationskonzepte",den Stellenwert des Grundsatzes der Vermeidung2 Zur Kommentierung der 85-91 und 102a AusIG vgL Halibronner, in:Hailbronner/Renner, Staatsangehôrigkeitsrecht, 3. Auf]. 2001, Teil Il C.BGBI. 1999 1, S. 1618.VgI. Haiibror ıner, NVWZ 1999, S. 1273; Renner, ZAR 1999, S. 154; ders., NJ2000,S.15.

VATANDAŞİJK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAKI GÜNCEL GEL İŞMELERder Mehrstaatigkeit und in neuerer Zeit um Fragen nach Inhalt BE İTRAG:und Ziel von ,,Einbürgerungstests" und ,,LoyaIittserklrungen" KAYHA İwieder.Zentraler BestandteH der Reformgesetzgebung ist d ıe Einführungeines neuen Ius-soli-Erwerbstatbestandes. in Abnderungvon Ş 4 RuStAG erwirbt nun ein Kind auslndischer Eitern dIedeutsche Staatsangehörigkeit durch dIe Geburt 1m Inland, wennein Eiternteil seit acht Jahren rechtmig seinen gewöhnlichenAufenthalt 1m inland hat und eine Aufenthaltsberechtigung oderse İt drel Jahren eine unbefristete Aufenthaltseriaubnis besitzt.5Für Auslnder, dIe am 1. Januar 2000 rechtmI3ig ihren gewöhnlichenAufenthalt im inland und das zehnte Lebensjahr noch nichtvollendet haben, ist ferner in Ş 40 b RuStAG ein Einbürgerungsanspruchvorgesehen, wenn bel der Geburt des AusInders dIeVoraussetzungen des Ş 4 Abs. 3 StAG vorgelegen haben undweiter vorilegen. Diese Neuregelung verndert die Struktur desdeutschen Staatsangehörigkeitsrechts grundstzlich, da erstmaisallein aufgrund der Geburt 1m inland und des rechtmİgenAufenthalts eines Elternteils dIe deutsche Staatsangehörlgkeiterworben wird, ohne dass weitere 1 ntegrationsanforderungenan Eltern und Kind gestellt werden. Damit geht dIe Reform partielietwas über dIe ius-soli-Tatbeshnde der meisten westeuropischenNachbarstaaten hinaus, mndem dort der automatische Erwerbder Staatsangehörigkeit kraft Geburt hufig an dIe Ceburteines Eitemteiis im Inland (doppeites lus soh) geknüpft ist.Da darüber hinaus aufgrund des Staatsangehörigkeitsrechtesder Eltern regeim5iig eine weitere Staatsangehörigkeit erworbenwird, wird das Kind zwei oder sogar drei Staatsangehörigkeitenbesitzen. 1m Gegensatz zu dem ursprünghchen Arbeitsentwurfist daher eine Optionspflicht vorgesehen, die gegebenenfaliszum Verlust der deutschen Staatsangehörigkeit führenkann. Ailerdings wirft die Neuregeiung des Ş 29 StAG und das hierinenthaitene Optionsmodeli, nach derdas Kind bis zum Erreichender VoUjöhrtgkeit deutschen Kindern völlig gleichgesteiit ist und[BRONNERvgI. hierzu auch Rn. 68ff. zu Ş 4 StAG; zu den Aufgaben des StandesbeamtenBornhofen, StAZ 1999, 5.257 fr., und Krömer, StAZ 2000, 5.363ff.

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMJSANGEHÖRIGKEItS -. AIJSLMIDER- UND FLÜCKTLINGSRECE İTBE İTRAG: erst mit VoIIjhrigkeit seiner Optionspflicht nachkommen muss,KAY HAILBRONNER eine Reihe verfassungsrechtiicher und auch rechtspoiitischer Fragenauf. 6 Die Regelung des Ş 29 5MG sieht yor, dass ein ,,Ius-soli-Deutscher" mit Erreichen der VoIljhrigkeit erklren muss, ab erdIe deutsche oder die aus ı ndische Staatsangehörigkeit behaltenwili. Entscheidet er sich mit der ErkIrung für die ausl ğndischeStaatsangehörigkeit, geht dIe deutsche Staatsangehörigkeit mitdem Zugang der ErkIrung bel der zustndigen Behörde verloren.Dieselbe Rechtsfolge tritt ein, wenn er bis zur Vollendung des23. Lebensjahres keine ErkIrung abgegeben hat. in dEesem Falikann davon ausgegangen werden, dass er kein Interesse an derBeibehaltung der deutschen Staatsangehörigkeit hat und keineAnstrengungen unternommen hat, die auslndische aufzugeben;über diese Rechtsfolge wird er mit Erreichen der Vollj5hrigkeitschriftlich belehrt.In der Praxis aber wird der Auslnder wohi zumeist erkiren,die deutsche Staatsangehörigkeit beibehalten zu wollen. in diesemFail ist er grundstzIich verpflichtet, die Aufgabe oder denVerlust der auslndischen Staatsangehörigkeit nachzuweisen.Ş 29 Abs. 2 5.2 siehtvor, dass, wenn der Nachweis nicht bis zurVoliendungdes 23. Lebensjahres geführt wird, die deutsche Staatsangehörigkeitverloren geht, es sel denn, dass der Deutsche vorherauf Antrag die schriftliche Genehmigung der zustndigen Behördeauf Beibehaltung der deutschen Staatsangehörigkeit (Beibehaltungsgenehmigung)erhalten hat. Um verfassungsrechtiichenBedenken im Hinblick auf das Verbot der unzuissigen EntziehungderdeutschenStaatsangehörigkeitzubegegnen,sieht29Abs. 4yor, dass die Beibehaltungsgenehmigung nach Abs. 3 zu erteilenist,wenndieAufgabe oder derVerIustderauslndischen Staatsangehörigkeitnicht mögiich oder nicht zumutbar ist, oder bel einerEinbürgerung nach Ş 12 StAG Mehrstaatigkeit hinzunehmen ware.Nicht ausdrückiich geregeit ist der Fali, dass ein Ausiander erklört,die deutsche Staatsangehörigkeit behalten zu wollen, und er aileAnstrengungen untemimmt, seine auslöndische Staatsangehö-6 VgI. zur Kritik am Optionsmodell Dornts, ZRP 2001, 5.547 ff.;vgi. zum Optionsmodeliauch Masing, S.37 ff., 61 fr.

VArANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERrigkeit aufzuge ben, ihm dies aber den noch bis zurVoflendung des BEITG:23. Lebensjahres nicht gelingt. Auch wenn dIe Möglichkeit, einen KAY HAIIBRONNERAntrag auf Erteilung einer Beibehaltungsgenehmigung zu stellen,diesen Fali nicht ganz trifit, weil der Wille des AusInders auf d ıeAufgabe der ausInd[schen Staatsangehörigkeit gerichtet ist,wird man unter Berücksicht İgung verfassungsrechtlicher Überlegungenauch hier von einem Fortbestand der deutschen Staatsangehörigkeitausgehen müssen.Weitere Anderungen betreffen d ıe Einbürgerung und sehenhier insbesondere Erleichterungen yor. Ein Anspruch auf Einbürgerungbesteht nun bei Vorliegen eines achtjhrigen rechtmRigengewöhnlichen Aufenthalts im Inland. Der Anspruch istabhngig von dem Bekenntnis zurfreiheitlichen demokratischenGrundordnung, dem Besitz einer Aufenthaltserlaubnis oder Aufenthaİtsberechtigung, der Unterhaltsföhigkeit ohne Inanspruchnahmevon Sozial- oder Arbeitslosenhilfe mit der Ausnahmeklausel,wenn der Auslnder unverschuldet von Sozialhilfe abhSngigwurde, der Niclıtverurteilung wegen einer Straftat spwie derAufgabe oder dem Verlust der bisherigen Staatsangehörigkeit.D ıe Hinnahme von Mehrstaatigkeit ist in gröerem Umfang alsbisher zuIssig, etwa wenn der Einbürgerung âlterer Personenausschlieglich das Hindernis der Mehrstaatigkeit entgegensteht,d ıe Entlassung auf unverhltnIsmige Schwierigkeiten stöl3tund die Versagung der Einbürgerung eine besondere Hörte darstellenwürde, 7 oder wenn dem AusInder bei Aufgabe der auslndischenStaatsangehör İgkeit erhebliche Nachteile insbesonderewirtschaftlicher oder vermögensrechtlicher Art entstehenwürden, d ıe über den Verlust der staatsbürgerlichen Rechtehinausgehen; 8 abgesehen wird schliealich vom Erfordernis derAufgabe der bisherigen Staatsangehörigkeit auch dann, wenn essich um einen EU-Bürger handeit und Gegenseit İgkeit besteht.9Nach il StAG (bis 1. Januar 2005: Ş 86 AusIG) besteht nunmehrkein Anspruch auf Einbürger ııng, wenn der Einbürgerungsbe-887 Abs. 15.2 Nr. 4 AusIG, seit 1.1.2005: ğ 12 Abs. 1 S.2 Nr. 4 StAG.87 Abs. 'S.2 Nr. 5 AusIG, seit 1.1.2005: 12 Abs. 1 5.2 Nr. 5 StAG.Ş 87 Abs. 2 AusIG, seit 1.1.2005: 12 Abs. 2 5MG.

AKTUELIE ENTWICRLÜNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKE İ TS -I AUSUNDER- UND FLÜCHTLINGSRE(HTBE İTRAG: werber nicht über ausreichende Kenntnisse der deutschen Spra-WHAİ LBRONNER che verfügt oder wenn tatschliche Anhaltspunkte für dIe Verfolgungoder Unterstützung verfassungsfeindlicher Aktivittenvorliegen.10Eine weitere Anderung betrifft die Verlusttatbestönde, daeine unbegrenzte Weitergabe der deutschen Staatsangehörigkeitkraft Abstammung yor dem Hintergrund eines lus-soli-Tatbestandesund der erleichterten Einbürgerung kaum vertretbarerscheint. Der Erwerb der deutschen staatsangehörigkeit istnunmehr ausgeschlossen bel Geburt 1m Ausland, wenn der deutscheElterntef t nach dem 31. Dezember 1999 1m Ausland geborenwurde und dort seinen gewöhnlichen Aufenthalt hat, es sel denn,das Kind würde sonst staatenlos. Der Verlust kann darüber hinausabgewendet werden, wenn der deutsche Elternteil dIe Geburtinnerhaib eines Jahres der zustöndigen Auslandsvertretunganzeigt. Neben dem Verlusttatbestand aufgrund des Ş 29 5MGwurde ferner 25 5MG dahingehend gendert, dass der Verlustder bisherigen Staatsangehörigkeit auch dann bel willentlichemErwerb einer fremden staatsangehörigkeit eintritt, wenn der Lebensmittelpunktin Deutschland bestehen bleibt. Damit wird d ı ebisherige Praxis, wonach Ş 25 StAG einen unmittelbaren Wiedererwerbemıögtichte, ausgeschlosser ı?3 . Auswirkungen des StAG von 1999Das Gesetz zur Reform des StAngR vom 15. Juti 1999, dasam 1. Januar 2000 in Kraft getreten ist, hat das deutsche Staatsangehörigkeitsrechtin wesentlichen Punkten verndert. DIewichtigsten Anderungen betreffen dIe Einführung eines tus-soti-Erwerbstatbestandes für die in Deutschtand geborenen Kinderauslündischer Eltern und Erleichterungen bel der Einbürgerung,insbesondee durch d ıe Herabsetzung der Einbürgerungsfristvon bisher 15 auf 8 Jahre. Zugleich hat der Gesetzgeber aberVg İ . d ıe Ausführungen zu ıl StAC; zum Wahlrecht jüngst'Eingebürgerterund dem BWahIG Stock, LAR 1995, S.33 it.' VgI. Renner, LAR 1999, 5. ı 6o.10

VATANDAŞLIK, Göç, MÜLTECI VE YABAN CILAR HUKUKLINDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERauch durch d ıe Einführung neuer Voraussetzungen, wie z.B. der BEITG:ausreichenden deutschen Sprachkenntnisse und eines Bekennt- KAYH4IIBRONNERnisses zum Grundgesetz Schranken errichtet, d ıe z.T. in den L5nderverwaltungsvorschrifteneine unterschiedliche Ausgestaltungerfahren haben. D ıe bedeutsamste QueIIe künftiger verwaltungsgerıchtlicher Streitigkeiten dürften freilich dIe Regelungenzur Hinnahme der Mehrstaatigkeit bilden. Dies betrilft zunchstim Wesentlichen d ıe Klauseln, nach denen bel der EinbürgerungAusnahmen vom Grundsatz der Vermeidung von Mehrstaatigkeitvorgesehen sind. Ab dem Jahr 2008 werden sich dann yoraussichtlichd ıe Verwaltungsgerichte mit der Ausiegung der Optionsregelungdes neuen Ş 29 StAG befassen müssen, wenn - waszu erwarten ist - d ıe kraft Geburt deutsch-ausIndischer Doppelstaaterverpflichtet sind, ni erkIren, ob sie dIe deutsche oder d ı eausIndiche Staatsangehör ıgkeit behalten wolten. Das In-Kraft-Treten der Aligemeinen verwaltungsvorschrift zum StAngRvom 13. Dezember 200012 hat zwar einige Fragen der Ausiegungder Tatbestönde des neuen Rechts und der einhe ıtlichen Handhabungdes Ermessens geregeit. Ein Bl ıck auf d ıe ünderverwaltungsvorschriftenzeigt jedoch, dass nach wie yor Raum für eineunterschiedliche Praxis besteht, d ıe sich zwangsIufig bereits darausergibt, dass d ıe StAR-VwV bel einer Re ıhe strittiger PunkteKompromisscharakter aufweist.Hinsichtl ıch der Auswirkungen des neuen Staatsangehörigkeitsrechts'3 ist festzustellen, dass ein wesentliches Ziel der Reform,die Steigerung der Einbürgerungsquote, zunkhst erre ıchtworden tst. Wie das Stat ıst ısche Bundesamt m ıtteilt, wurden imVertauf des Jahres 2000 rund 186.700 auslSndische Personen eingebürgert;das s ınd 43.400 oder fast ein Drittel (+30,3%) mehr ais12 BAnz. v. 31.1.2001, Nr. 21 a.vgI. zu den ersten Erfahrungen Göbet-Zimmermonn, ZAR 2003, S. 65 ft.; Renner,ZAR 2002, S.265 it. und 5.339 t; ders., ZAR 2004, S.176 fr.; Hailbronner,NVwZ 2001, S. 1329 fr.; vgl. auch den 5. Bericht der Bundesauslönderbeauftragtenüber die Lage der Auslönder in der BR Deutschland, S. 51 t, u. dieAbschlussdokurnentation des Projekts ,,Clearingstelle zum StAngR" des interkulturellenRats in Deutschland e. V.

AKTİJELLE E)ITW İ (KLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLLNDER- UND FLÜCHTLINGSRECMTBEFIRAG: 1999.14 Allerdings hat schon yor in-Kraft-Treten der NeuregelungKM HAIIBRONNER die Zahi der Einbürgerungen von AusIndern erheblich zugenommen.1999 wurden 143.300 auslöndische Personen eingebürgert;dIe Zunahme der Einbürgerungen gegenüber 1998 betrug damit34,2%.15 1m Jahre 1998 wurden 106.800 Personen auf der Grundlagedes AusIG bzw. des RuStAG eingebürgert; das sind über einViertel (+28,8%) mehr ais 1997.6 DIe Bewertung der Zahlen von1999 wird allerdings dadurch erschwert, dass dIe Steigerungder Einbürgerungszahlen um rund ein Drittel z.T. noch auf altemRecht beruht. Signi€kant ist d ıe Steigerung bel türkischen Staatsangehörigen,dIe mit 103.900 Personen über zwei Drittel aller Einbürgerungenstellten. 17 Diese Entwicklung ging ü. a. auf den Abbaueines ,,Ausbürgerungsstaus" für türkische Staatsangehörigezurück, nachdem d ıe türkischen Stellen die zuvor IangwierigenBearbeitungszeiten durch eine Anderung der Entlassungspraxisbeschleunigen konnten2 8 Bei den Einbürgerungszah!en für dasJahr 2000 ist zu berücksichtigen, dass sich hier auch kurzfristigeEffekte niedergeschlagen haben, d ıe in den folgenden Jahrennicht bzw. nicht dauerhaft in gleichem Umfang auftretenwerden, wie etwa dIe Anwendung der Übergangsvorschrift desŞ 4ob StAG oder das ,,Abarbeiten" problematischer AItfIIe, insbesonderebel den Elnbürgerungsantr5gen iranischer Staatsangehöriger.19 Letzteres dürfte auch ein wichtiger Grund dafür sein,dass es 1m Jahre 20001m Rahmen der Einbürgerung zu der relativhohen quote von 44,9% bel der Hinnahme von Mehrstaatigkeitgekommen ist (ebd.). Auch für das Jahr 2001 ist mit 178.098 einehohe Zahi von Einbürgerungen zu verzeichnen, dIe vermutlichaufgrund der genannten kurzfristigen Auswirkungen der Reformgegenüber dem Jahr 2000 leicht gesunken ist (- 4,6% 1m Bundes-' VgI. Statistisches Bundesamt, Presseniitteilung V. 5.7.2001.'VgI. Statistisches Bundesamt, a.a.0.16 Vgl. Statistisches Bundesamt, Pressemitteilung V. 23.11.1999.17VgI. Statistisches Bundesamt, Mitteilungv. 28.12.2000.18Vgi. den 5. Bericht der BundesausInderbeauftragten über die Lage derAus-Inder in der BR Deutschland, S. 51.19VgI. 1m Einzelnen dIe BundesausInderbeauftragte a.a.0., S. 52.12

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECIYE YABANCILAR HUKL İ K İİ NDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERdurchschnitt). Ein Rückgang der Einbürgerungszahlen warferner BEflRAGin den Jahren 2002 (154.547) und 2003 (140.731) zu beobachten. 20 KAYHAILBRONNER1m Jahr 2000 haben 41.257 in Deutschland geborene Kinderauslndischer Eltern die deutsche Staatsangehörigkeit nach iussol! erhalten. Auch 1m Jahre 2001 haben ca. 40.000 Kinder diedeutsche Staatsangehörigkeit durch Geburt 1m Inland erworben?Mit der Übergangsregelung des Ş 40b St.AG hat der Gesetzgebersichergestellt, dass auch yor dem 1. Januar 2000 geborene Kmdereines AusInders einen Anspruch auf Erwerb der deutschenStaatsangehörigkeit kraft Einbürgerung besitzen, wenn bei ihrerCeburt dIe Voraussetzungen der neuen Ius-soli-Erwerbsregelungvorlagen, das la. Lebensjahr noch nicht vollendet ist und derrechtmige gewöhnliche Aufenthalt im Bundesgebiet besteht.Die ZahI der nach Ş 4ob StAG anspruchsberechtigten ausIndischenKinder wurde auf ca. 300.000 bis 350.000 geschtzt. DIeÜbergangsregelur ıg hat jedoch nicht die erhoftte Resonanz gefunden.Bis zum Ablauf der Antragsfrist zum 31. Dezember 2000wurden 20.184 Kinder unter zehn Jahren nach Ş 40b StAG eingebürgert;im Jahre 2001 kamen weitere 23.306 Kinder hinzu, derenEltem bereits 1m Vorjahr einen entsprechenden Antrag gestellthatten. Als Lirsachen für diese Zurückhaltung werden die Höheder Einbürgerungsgebühr von DM 500,-, die Kompliziertheit desOptionsmodells, das Problem der unterschiedlichen Staatsangehörigkeitinnerhalb der Familie und die Unkenntnis der gesetzlichenLage vermutet 22 Die Bundesregierung hat daher einenGesetzentwurf vorgelegt, der eine Fristveringerung bis Ende2002 und eine Absenkung der Gebühr auf DM 100,- vorsah. 23 DerBundesrat hat am il. Mal 2001 beschlossen, dem am 6. April 2001vom Bundestag verabschiedeten Gesetz nicht zuzustimmen ş4 50dass eine FristverIngerung nicht erfolgt ist.20 Die Zahi der Einbürgerungen betrug 2004127.153,2005117.241,2006124.566und 2007113.030; Statistisches Bundesamt, httpjwww.destatis.de .21 VgI. Presseerklörung der BundesausInderbeauftragen v. 19.6.2002.VgI. hierzu auch Renner, ZAR 2002, S.265(266).VgI. BT-Drs. 1415654; BT-Drs. 14/4537.24 VgI. BR-Drs. 1416532.13

AIÇİİJEILE ENm1CKLUNGEN 1M STMrSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- ÜNÜ fLÜCHTIINGSRECHTBEITG: Die neuere Entwicklung der Einbürgerungsraten weist bisYHA İ BRONNER zum Jahr 2005 einen kontinuierlichen Rückgang der Einbürgerungszahlenauf. 1m Jahr 2005 wtirden in Deutschland insgesamt217.241 AusInder eingebürgert, was einem Rückgang zum Vorjahrum 7,8% entspricht. Ein Ieichter Anstieg wurde 1m Jahr 2006um 6,2% auf 124.566 registriert» Insgesamt wurden seit Inkrafttretendes neuen staatsangehörigkeitsrechts bis zum 1. Januar20071.029.024 Personen eingebürgert. Von den 1m Jahr 2006 eingebürgertenstammten 33.388 Personen (26,8%) aus der Türkei,12.601 Personen aus Serbien und Montenegro ( ı o, ı %) und 6.907aus Polen (, ş %). Damit ist auch dIe ZahI der Einbürgerung türkischerStaatsangehöriger seit dem Jahr 2000 von 44,4% auf 26,8%deutlich zurückgeganger ı. lnsgesamt ist d ıe Einbürgerungsquotetürkisclıer Staatsangehöriger damit von 1999 bis 2006 von 4,9 %auf 1,9% abgesunken2 6 Deutlich gestlegen ist allerdings dIe Quotevon Einbürgerungen unter Hinnahme von Mehrstaatigkeit. 1mJahr 2006 wurden 51,0 % aller Finbürgerungen unter Fortbestehender bisherigen Staatsangehörigkeit volizogen. Abgesehenvom Erfordemis der Aufgabe der bisherigen Staatsangehörigkeitwird insbesondere bel Staatsangehörigen aus dem Iran, Marokko,Afghanistan, Libanon und Syrien. Auch bel Personen aus denEU-Mitgliedstaaten, wie z.B. Polen, Itallen und Griechenland,wurden dIe Einbürgerungen unter genereller Hinnahme der früherenStaatsangehörigkeit vorgenommen ( yor Inkrafttreten dergesetzlichen Regelung, wonach bel Staatsangehörigen aus denEU-Mitgliedstaaten genereil Mehrstaatigkeit toleriert wird). Circa2/3 aller Eingebürgerten des Jahres 2006 erwarben dIe deutscheStaatsangehörigkeit auf der Grundiage des Ş lo Abs. 1 StAG.Einbürgerungsverfahren nach der Übergangsregelung des 4obsind mittlerweile weitgehend abgeschlossen.2'Migrationsbericht des Bundesamtes 2006,1. Aufl. Dezember 2007, S. 173.26 VgI. hierzu auch Thrönhardt, Einbürgerung, Rahmenbedingungen, Motiveund Perspektiven des Erwerbs der deutschen Staatsangehörigkeit, Gutachtenfür die Friedrich-Ebert-Stiftung, Mrz 2008, S. 12 mit eingehendemVergleich der Einbürgerungsraten in europischen Lndern, der deutschenBundeslnder und der Kommunen, sowie einer Anaiyse der administrativenDiskrepanzen, S. 21 t.27 Migrationsbericht, BAMF 2006, S. 177.14

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIUKIJKIJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERBEITRAG4. Neuere staatsangehörigkeitsrechtliche Entwicklungena. Das Zuwanderungsgesetz vom 30. .JuIi 2004Das Zuwanderungsgesetz beinhaltet 1m Einzelnen folgendeAnderungen 1m staatsangehörigkeitsrecht, d İeam 1. Januar 2005 in Kraft getreten sind:Für den Erwerb der deutschen staatsangehörigkeitdurch his soti reicht es künftig aus, dass ein Eltemteil,der sek acht Jahren rechtmi3ig se İnen gewöhnlichenAufenthalt 1m Inland hat, ,,frelzügigkeitsberechtigterUnionsbürger oder gleichgesteflter Staatsangehörigereines EWR-Staates ist oder eine Aufenthaltserlaubnis-EUoder eine Niederlassungseriaubnis besitzt", unabhngigdavon, wie lange der Elternteil bereits über den unbefristetenAufenthaltstitel verfügt.- Bel der Ermessenseinbürgerung kann aus Gründen desöffentlichen Interesses oder zur Vem ıeidung einer besonderenI-1rte von der E İnbürgeruflgSVOrausSetzuflgder unterhaItsfhigkeit abgesehen werden.- DIe EinbürgeruflgsVorSchriften der ŞŞ 85-91 AusIG werdenin das StAG überführt ffl 10-12 b StAG).- DIe Frist für d ıe AnspruchseinbürgerUng w İrd bel erfolgreicherTe İ lnahme an einem Integrationskurs von achtauf sieben Jahre verkürzt ( Ş 10 Abs. 3 StAG).- yor der Einbürgerung eines Antragstellers, der das 16. Lebensjahrvollendet hat, ist eine Regetanfrage an d ıe Verfassungsschutzbehörden zu richten ( Ş 37 Abs. 2 StAG).- Austndische Verurteilungen zu Strafen sind unter bestimmtenVoraussetzungen bel der Entscheidung überd ıe Einbürgerung ni berücksichtigen (vgl. 12 a Abs. 2und 4 StAG).MY HAILBRONNER15

AXTUELİE ENTWICKIUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSUNDER- UND FLÜCHTL İ NGSRECHT8EITRAG b. Das EU-RichtlinienumsetzungsgesetzYYHMI£RONNERDurch Art. 5 des Gesetzes zur Umsetzung aufenthalts- undasylrechtlicher Richtlinien der Europischen Union vom 19. August2007 ist das Staatsangehörigkeitsrecht in einer Reihe vonPunkten ge5ndert worden. Zur Begründung des Gesetzentwurfsführt dIe Bundesregierung in ihrem Gesetzentwurf aus, dass,,seit der Reform des Staatsangehörigkeitsgesetzes vom 15.Juli 1999 punktuelle Anderungen erforderlich geworden seien,denen durch eine Anderung des StaatsangehörigkeitsgesetzesRechnung getragen werden soli. D ıe Anderungen zum Staatsangehörigkeftsrechtumfassen insbesondere dIe Aufhebunggegenstandslos gewordener Regelungen sowie den weiterenpunktuellen Anderungsbedarf: neuer Erwerbsgrund durch langjhrigeBehandlung ais deutscher Staatsangehöriger, Ausgestaltungder Feststellung der deutschen Staatsangehörigkeit aisVerwaltungsakt mit rechtsgestaltender Wirkung und Schaffungbereichsspezifischer, datenschutzrechtlicher Regelungen". 19 Aisgegenstandslos aufgehoben wurde insbesondere Ş 2. DIe bedeutsamsteAnderung betrifft die Schaffung eines erneuten Erwerbsgrundesin Ş 3 um den Grund der jahrelangen Behandlungals deutsche Staatsangehörige. Damrt sol! dIe Rechtssicherheit,insbesondere in den Bereichen, in denen d ıe deutsche Staatsangehörigkeitvorausgesetzt wird (Wahlrecht, Beamtenrechtetc.) gesichert werden. Erfasst werden auch FIIe, in denen zumZeitpunkt des Inkrafttretens der Gesetzesnderung bereits seitmind. 12 Jahren eine Behandlung ais deutsche Staatsangehörigestattgefunden hat. 30 Ş 4 Abs. 3 S.1 Nr. 2 ist dahin neu gefasst worden,dass zum Zweck der ,,besseren Lesbarkeit der Vorschrift"auf ein bestehendes unbefristetes Aufenthaltsrecht abgestelltund, abgesehen von der vertragsrechtlichen Regelung für diefreizügigkeltsberechtigten Schweizer, auf die bisher vorgeseheneAufzhtung von Aufenthaltsstatus und —titel verzichtet wird.31BGBI. 2007 1, S. 1970.29 BT-Drs. 16/5065; BR-Drs. 22410730zu den Einzelhciten vgl. ErIuterungen zu 3.31 Vgl. BT-Drs. 16/5065, S. 227; zu den Einzelheiten vg!. ErIuterungen zu 4.16

VATANDAŞLIK GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELEREine Reihe weiterer Anderungen betrifft d ıe Einbürgerungs- BE İTRAG:vorschriften der ŞŞ 8-10. in Ş 8 ist einerAnregung der IMK vom Mal K4Y HA İ LBRONNER2006 folgend, hinsichtlich der Regelung der Rechtstreue des Einbürgerungsbewerbers,bel allen Einbürgerungsregelungen desStaatsangehörigkeitsrechts gieiche Voraussetzungen zu schaffen,in S. 1 Nr. 2 aufgenommen worden, dass der Einbürgerungentgegensteht, wenn jemand wegen einer rechtswidrigen Tat zueiner Strafe verurteilt oder gegen ihn auf Grund seiner Schuldunfhigkeiteine Ma(regel der Besserung und Sicherung angeordnetworden ist. Zu Ş 9 hat der Gesetzgeber eine überflüssiggewordene Regelung über den Ausschluss der Einbürgerung aussicherheitsrelevanten Gründer ı (d ıe nunmehr nach Ş ii für aileEinbürgerungsregelungen nach dem StAG giit) durch das neueErfordemis der ausreichenden Kenntnisse der deutschen Spracheersetzt. DIe Anforderungen an d ıe Kenntnisse der deutschenSprache sind dementsprechend auch bel der Regeleinbürgerungvon Ehegatten und Lebenspartnem Deutscher der Anspruchseinbürgerungnach Ş 10 Abs. 1 S. ı Nr. 6 n. F. angepasst worden.Bel lo ist durch eine Ergnzung in Satz 1, 1. Halbsatz klargestelitworden, dass der Einbürgerungsbewerber handiungsfhig odergesetzhch vertreten sein muss in Anlehnung an d ıe Einbürgerungnach Ş 8. in Satz 1 Nr. 2 ist der Katalog der Aufenthaitserlaubnissein Nr. 2, d ıe nicht für eine Einbürgerung ausreichen, um denneuen Abs. 4a des Ş 25 Aufenthc sowie die im Vermittlungsausschussbeschlosser ıe Regeiung des Ş 25 Abs. 5 auf Erteilung eirıerAufenthaltserlaubnis für grunds5tzlich ausreisepflichtige Ausinder,deren Ausreise aus rechtlichen oder tatschIichen Gründenunmöglich ist, ergnzt worden. Eine Reihe weiterer Anderungenzu Ş i Abs. 1 S. 1 Nr. 3, 5,6 und 7 hat Einschr5nkungen des Einbürgerungsanspruchsfür folgende Kategorien von Einbürgerungenneu eingeführt:Streichung der privilegierten Einbürgerung von Jugendlichenbis zum 23. Lebensjahr, d ıe sich nicht um Ausbildungoder Beschöftigung bemühen. Personen dieserAltersgruppe sollen jedoch weiterhin den Anspruchauf Einbürgerung erhalten, wenn sie wegen des Ausbildungs-oder Arbeitspiatzangebots oder schwieriger17

AKUELtE ENmIcKLuNG£N 1M STMTSArIGEIIÖRIGKEITS -, AUSL İNDER- UND FLJICHU1NGSREOIrberuflicher Situation den Bezug von staatlichen Leistungennicht zu vertreten haben und damit unter d ıe ailgememeAusnahmeregelung eines nicht zu vertretendenGrundes nach dieser Vorschrift failen;Personen, die trotz Begehens einer rechtswidrigen Tatwegen Schuldunföhigkeit nicht zu einer Strafe verurtelitwerden können, sondern gegen die das Gericht eineMaregeI der Besserung oder Sicherung (z.B. Ş 61 StGB,z.B. Einweisung in ein psychiatrisches Krankenhaus) angeordnethat, sind von der Einbürgerung ausgeschlossen;Voraussetzung der Einbürgerung ist genereil der Nachweisausreichender Kenntnisse der deutschen Sprache(bisherAusschlussgrund nach Ş ii S. ı Nr. ı);Neue Voraussetzung der Einbürgerung ist der Nachweisausreichender Kenntnisse der Rechts- und Gesellschaftsordnungund der Lebensverh ğltnisse in Deutschland(Aniehnung an Ş 9 Abs. 2 S. 1 Nr. 8 AufenthG, der für d ıeErteilung eines Aufenthaltstitels, der zum Daueraufenthaltberechtigt, derartige Grundkenntnisse verlangt).Für die Einbürgerung sind Kenntnisse erforderlich, 50dass d ıe ,,mntegrationspoiitische Stufigkeit" gewahrtwird.Weitere bedeutsame Anderungen hat der Gesetzgeber belden Regelungen über die ausnahmsweise Hinnahme von Mehrstaatigkeitbel der Einbürgerungvorgenommen ( Ş 12). Die schweizerischenStaatsangehörigen smnd in d ıe ailgemeine Ausnahmeregelungfür EU-Staatsangehörige aufgenommen worden, wobeidas bisherige Erfordemis der Gegenseitigkeit in Abs.2 für aileStaatsangehörigen der Mitgliedstaaten der EU und schweizerischeStaatsangehörige gestrichen worden ist. Nach Auffassungdes Gesetzgebers hat sich die Abhngigkeit von der Ausiegungund Anwendung des ausIndischen Staatsangehörigkeitsrechtsinsgesamt ais nicht vorteilhaft herausgestellt. Gestrichen wordenist dagegen die Ausnahmeregelung des Abs3 (wenn Entiassungaus der ausl ğndischen Staatsangehörigkeit von Leistungen18

VATANDA Ş LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKLIKIJNDAKI GÜNCEL GELiŞMELERdes Wehrdienstes abhngig gemacht wird), da d ıe Regelung Anwendungsproblemein der Praxis aufgeworfen hat. Nach Auffassungdes Gesetzgebers kann d ıe Verweigerung der Entlassungwegen unzumutbarer Bedingungen auch unter d ıe aligemeinenAusnahmeklauseln nach Abs. 1 S.2 Nr. 3 subsumiert werden. Eineinhalt!iche Anderung ergibt sich daraus nlcht. Eine deutliche Verschrfunghat der Gesetzgeber bel der Strafbarkeitsschwelle,ab der elne Einbürgerung ausgeschlossen Ist, vorgenommen ( Ş12a). D ıe bisherigen Grenzen für Bagatelistrafen, d ıe nicht einbürgerungshinderllchsind, sind um d ıe HIfte gesenkt worden (belGeldstrafen von 180 Tagesstzen auf 90 Tagess5tze und bel Frelheitsstrafenvon 6 Monaten auf 3 Monate). Da bel Jugendstrafend ıe Mindeststrafe erst bel 6 Monaten beginnt ( Ş 18 JGC), sind JugendstrafenImmer beachtlich. Darüber hinaus können nunmehrmehrere Strafen, d ıe für sich genommen d ıe Bagateligrenzenicht überschreiten, zusammengerechnet werden, soweit nichte ıne niedrigere Gesamtstrafe gebildet wird. DIe Regelung entsprichte ınem Vorschlag der Innenministerkonferenz vom Mal2006. Eine Ermessensregelung ist vorgesehen, wenn d ıe Grenzebel Bagatelistraftaten geringfügig überschritten wird. Der unbestimmteRechtsbegrift ,,geringfügig" solI durch d ıe Verwaltungsvorschriftprözisirt werden. Zu Ş 12a Abs. 1 S. 4 hat der Gesetzgebereine Przisierung der Regelung über d ıe Relevanz vonMaregeIn der Besserung und Sicherung vorgenommen. Danachkommt ais Maaregel der Besserung und Sicherung, dIe der Einbürgerungentgegenstehen kann, bel schuIdfhigen ak auch belschuIdunfhigen Ttern die Entziehung der Fahrerlaubnis oderdas Berufsverbot in Betracht. Soweit es sich bel den zu Grundel ıegenden Straftaten um sog. Bagatelistraftaten im Sinne desAbs. 1 S. i handeit, d ıe bel der Einbürgerung auer Betracht bielben,hat d ıe Staatsangehörigkeltsbehörde nunmehr 1m EinzeIfaIInach Ermessen zu entscheiden, ob die isolierte Anordnung einerMaRregel elner Einbürgerung entgegensteht. Eingeschr5nkt hatder Gesetzgeber auch d ıe Einbürgerung von Famillenangehörigenehemaliger Deutscher. Begrenzt wird die Privilegierung aufd ıe minderjhrigen Kinder des ehemaligen Deutschen anstattwie bisher auf Personen, d ıe von dem ehemaligen Deutschen ab-19

AKTUELIE ENTWIO(LUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBE İTRAG: stammen oder von ihm ais Kind angenommen worden sind. NachYYHAILBRONNER Auftassung des Gesetzgebers besteht kein öftentliches Interesse,erwachsene Abkömmlinge eines ehemaligen Deutschen auchüber Generationen hinweg im Ausland einzubürgern.c. Gesetz zur Anderung des StAG vom 5. Februar 2009Das BVerfG und das BVerwG haben in einer Reihe von Entscheidungenim iahr 2006 einen Regelungsbedarf in den F ğ IIender Rücknahme einer Einbürgerung wegen argiistiger Tuschungund des rückwirkenden Wegfalts der deutschen Staatsangehörigkeiteines Kindes in Folge erfolgreicher Anfechtung der Vaterschaftnach Ş 1599 sowie für die Frage der Rücknahme eines Aufenthaltstitelswegen argiistiger Tuschung mit Auswirkung derRücknahmeentscheidung auf den lus soti-Erwerb nach Ş 4 Abs. 3StAG angemahnt. 3' Der Burıdesrat hat am 15. September 2008hierzu Stellung genommen. 34 Der Bundestag hat am 5. Februar2009 das Gesetz beschlossen. 35 Das Gesetz ist am 6. Februar2009 in Kraft getreten.Die wesentlichen Anderungen des Gesetzes betreften Ş 17(Verlust der deutschen Staatsangehörigkeit) und die Einfügungeines neuen Ş 35 über die Rücknahme einer rechtswidrigen Einbürgerung.in Ş 17 wird ais neuer Verlustgrund in Nr. 7 dIe Rücknahmeeines rechtswidrigen Verwaitungsaktes aufgenommen.Ein neuer Abs. 2 sieht var, dass der Verlust nicht die Kraft Gesetzeserworbene deutsche Staatsangehörigkeit Dritter berührt,sofern diese das 5. Lebensjahr vollendet haben. Damit soli demUrteil des BVerfG vom 24. Mai 2006 Rechnung getragen werden,dass Auswirkungen des Verlustes der deutschen Staatsangehö-32 Vgi. Bverfc V. 24.5.2006 > 2 BvR 669104; BVerfG v. 24.10.2006,2 BvR 696104;Bverwc V. 5.9.2006,1 C 20.05; zum Gesetzentwurf der Bundesregierung vgl.BT-Drs. 16/10528.BR-Drs. 549/08.Zur GegenuIerung der Bundesregierung zur Stellungnahme des BR vgl.BT-Drs. 16110605 V. 22.10.2008; zur Beschlussempfehlung und Bericht desInnenausschusses vgl. auch BT-Drs. 16110913v. 12.11.2008.BGBI. 2009 1, S. 18.20

VATANDA Ş LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR H İJK İJKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERrigkeit durch Rücknahme der Einbürgerung auf den Bestand der BEITRAG:Staatsangehörigkeit Dritter einer gesetzlichen Regelung bedür- VYHAftBRONNERfen.Nach dem neuen Abs. 3 S. ı giit der Bestand der StaatsangehörigkeitDritter auch für andere Entscheidungen auerhaIbdes Staatsangehörigkeitsgesetzes, wenn diese zum rückführendenWegfall der deutschen Staatsangehörigkeit dieser Personenführen würden und diese Personen bereits das 5. Lebensjahrvollendet haben. Die AufzhIung der Fallkonstellation, d ıe denrückwirkenden Verlust der deutschen Staatsangehörigkeit Dritterzur Folge haben kann, ist Iediglich beispielhaft. Genannt sinddie Rücknahme der Niederlassungserlaubnis nach Ş 51 Abs. 1 Nr.3,die Rücknahme einer Bescheinigung nach Ş 15 BVFG und die Feststeilungdes Nichtbestehens der Vaterschaft nach erfolgreicherVaterschaftsanfechtung, wenn d ıe deutsche Staatsangehörigkeitdes Kindes nur vom Vater erworben werden konnte. EineAusnahme vom fortgeltenden Bestand der deutschen StaatsangehörigkeitDritter ab dem 5. Lebensjahr ist vorgesehen, wennd ıe Vaterschaft wegen einer missbruchIichen Vaterschaftsanerkennungerfolgreich nach Ş 1600 Abs. 1 Nr. 5 und Abs. 3 8GBangefochten worden ist. Damit wird dem Umstand Rechnunggetragen, dass Ş 1600 Abs. la S.3 BGB statt der Altersgrenze eineBefristung der Anfechtungsmöglichkeit auf 5 Jahre seit der Wirksamkeitder Anerkennung enthölt.Ş 35 regeit d ıe Rücknahme rechtswidriger Verwaltungsakteauf dem Gebiet des Staatsangehörigkeitsrechts neu. DIe spezialgesetzlicheRegelung trgt der Entscheidung des BVerfGRechnung, soweit durch die Rücknahme d ıe deutsche Staatsangehörigkeitverloren geht und grundrechtsspezifische Besonderheitenn ıcht mit Verweis auf die aligemeinen verwaltungsverfahrensregelungengelöst werden können. Erfasst ist nicht nur dieRücknahme von Einbürgerungen nach den ŞŞ 8t, sondem auchd ıe Rücknahme anderer staatsangehörigkeitsrechtlicher Entscheidungen,soweit sie zum Verlust der deutschen Staatsangehörigkeıt führten, wie z.B. dIe Rücknahme der Genehmigung zurBeibehaltung der deutschen Staatsangehörigkeit nach Ş 25 Abs.2.Beschrnkt wird d ıe Möglichkeit der Rücknahme auf d ıe von der21

A ı(TLJEU.E EN İWICKLIJNGEM 1M STAATSANGEHÖR İ GKE İ TS -I AUSLiNOER- UND FLÜUITUNGSRECHTBE İJRAG: betroffenen Person bewusst unredlich erwirkte Entscheidung,VAY HAIIBRONNER deren Fehlerhaftigkeit in ihre Sphre fIIt. Abs. 2 sieht ausdrück-Iich yor, dass der Rücknahnıe in der Regel nicht entgegensteht,dass der Betroffene dadurch staatenlos wird. Abs. 3 beschrğnktdie Rücknahme auf den Zeitraum bis zum Ablauf von 5 Jahrennach der Bekanntgabe der Einbürgerungs- oder Beibehaltungsgenehmigung.Abs. 4 sieht yor, dass dIe Rücknahme mit Wirkungfür die Vergangenheit erfolgt. Hat d ıe Rücknahme Auswirkungenauf dIe Rechtmigkeit von Verwaltungsakten gegenüber Dritten,50 ist nach Abs. 5 für jede betroftene Person eine seIbstndigeErmessensentscheidung zu treffen. Dabei ist insbesondereeine Beteiligung des Dritten an der argiistigen fluschung, Drohungoder Bestechung oder an den vorsMzlich unrichtigen oderunvoIIstndigen Angaben gegen seine schutzwürdigen Belange,insbesondere auch unter Beachtung des Kindeswoh!s, abzuwgen.Die neue Strafvorschrift des Ş 42 sieht eine Freiheitsstrafe biszu 5 Jahren oder Celdstrafe yor, wer unrichtige oder unvollst5ndigeAngaben zu wesentlichen Voraussetzungen der Einbürgerungmacht oder solche Angaben benutzt, um für sich oder einenanderen eine Einbürgerung zu erschleichen.Der Bundesrat hatte eine Reihe weiterer Anderungen desStaatsangehörigkeitsrechts angeregt, dIe vom Bundestag jedochnicht übemommen wurden. Vorgeschlagen hat der BundesratEinbürgerungskurse und Einbürgerungstests kraft Gesetzes indIe VerwaItungszustndigkeft des BAMF zu überführen. Demgegenüberhat die Bundesregierung darauf hingewiesen, dass diegeltenden Regelungen vorsehen, dass die L5nder für die Durchführungvon Einbürgerungskursen und —tests zustndig bleiben(Art. 83, 84 GG), und sich Iediglich bei der Durchführung des Einbürgerungstests1m Wege der Organleihe des BAMF und der vondiesem für die Integrationskurse vorgesehenen Infrastruktur bedienen.Auch der weitere Vorschlag des Bundesrats, Ş 12 Abs. ıS. 2 Nr. 6 StAG dahin einzuschr5nken, dass 1m FaUe der Einleitungeines Widerrufs- oder Rücknahmeverfahrens ein Anspruchauf Einbürgerung nicht geltend gemacht werden kann, ist nichtübernommen worden. Nach Auffassung der Bundesregierung22

VATANDAŞLIK. GÜÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUK İİ NDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERbesteht kein Regelungsbedürfnis, da mit Wegfall des Stat ııs ais DE İTRAG:Flüchtling z.B. durch Rücknahme oder Widerruf einer Asyianer- KAYHAII.BRONNERkennung der Reiseausweis hinfIIig wird und abzugeben ist.6Nicht zugestimmt hat der Bundestag auch dem Vorschlag desBundesrats auf Streichung des Ş 35 Abs. 2 und Ersetzung durcheine Ermessensentscheidung. Nach Auffassung der Bundesregierungkann atypischen FaUkonstellationen durch eine Verwaltungsvorschrifthinreichend Rechnung getragen werden.37Erheblich weitergehende Ander ııngen sah ein Cesetzentwurfder Fraktion Bündnis go/Die Grünen3l yor. Kernbestandteiledes Reforn ıvorschlags betrafen:- erweiterter Erwerb der Staatsangehörigkeit durch CeburtimInland und Verzicht auf das Optionsmodell;- kürzere Fristen für dIe Einbürgerung;- voIIstndige Aufgabe des Crundsatzes der Vermeidungvon Mehrstaatigkeit;- Beschrnkung der Rücknahmemöglichkeiten auf eineWirkung für die Zukunft;- Wirksamwerden eines Verlustgrundes erst kraft Feststellungdurch d ıe Behörde.Der Gesetzentwurf wurde mit den Stimmen der Fraktion derCDU/CSU, SPD und FDP gegen die Stimmen der Fraktionen DieLinke und Bündnis 90/Die Grünen abgelehnt.39VgI. BT-Drs. 16110695; vgl. hierzu auch Erl5uterungen zu Ş 12 Abs. 1 S. 2 Nr. 6StAG.BT-Drs. 1611095, 5.3.BT-Drs. 1612650.BT-Drs. 16110913, 5.4.23

YEN İ TÜRK VATANDAŞLIĞI KANUNU'NUNELEŞTİREL ANAL İZ İProf. Dr. Bilgin TİRYAKİOĞLUGirişB İ LGiNBu bildirinin sunuldu ğu 15-16 Mayıs 2009 tarihinde dü-TIRYAKIOĞLU'NUNzenlenen sempozyumun yap ıld ığı s ırada 22.5.1964 tarihTEBLİĞİ ve 403 say ıh Türk Vatandaşlığı Kanunu' henüz yürürlüktenkaikmam ıştı. Bildiri, 403 sayıl ı Kanun'un yerine geçmeküzere İçişleri Bakanlığı tarafından haz ırlanan ve 2006 Nisanayında TBMM'ye sunulan Tasar ı2 esas al ınarak hazırlanmıştı.Sempozyum'dan kısa bir süre sonra, Tasar ı, Türkiye BüyükMillet Meclisi'nde kabul edilerek 29 May ıs 2009 tarih ve 5901sayılı Türk Vatanda şlığı Kanunu olarak yasala şmış ve 12 Haziran2009 tarihinde Resmi Gazete'de yay ımlanarak yürürlüğegirmiş bulunın-ıaktadrn Bu nedenle, okuyucuya en son durumusunabilmek üzere, bildirinin sempozyum kitabında yaymlanacakmetniııi 5901 sayd ı Türk Vatanda şlığı Kanunu'nuesas alarak haz ırlamış bulunmaktayız.24Bilkent Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Uluslararas ı Özel Hukuk AnabilimDalı öğretim üyesi.Kanun'un metni için bkz. kG, 22.021964-11635.7 Nisan 2006 tarih ve 1/458 say ılı Türk Vatanda şl ığı Kanunu Tasarısı. Söz konusu Tasar ı 22. yasama dönemde meclise sunulmu ş olmaklaberaber bu yasama döneminde görüşülemediği için Içtüzüğün 77.maddesi uyarınca hükümsüz hale gelmi ştir. Bununla beraber, Tasar ı,Bakanlar Kurulu'nca yenilenerek 23. yasama döneminde tekrar Meclisingündenüe al ınmıştır. Bkz. Başbakanl ık Kanunlar ye Kararlar GenelMüdürlüğü'nün, TBMM Ba şkanlığı'na hitaben yazmış olduğu 8.11.2007tarihli yazı: http://www2.tbmm.gov.tr/d23/1/1.0458.pdf (eri şim tarihi:30.6.2009).

Bu bildiride, 5901 say ılı Türk Vatanda şlık Kanunu'nun BILGINgenel karakteristik özellikleri üzerinde durulurken, bu özel- J İ RYAK İOĞ[U'NUNlikler bak ımından 403 sayılı TVK ile kar şılaştırma da yap ıl- TEBLi Ğİmıştır. Türk Vatandaşliğı Kanunu Tasans ı'nın3 genel gerekçesinde,1 Mart 2000 tarihinde yürürlü ğe giren Avrupa VatandaşlıkSözleşmesi4 ile uyumun sağlanmas ı ihtiyac ı, yeni birvatanda şl ık kanunu haz ırlanmas ının temel sebeplerinden biriolarak say ılmaktad ır. Gerekçede, ayr ıca 1982 Anayasas ı'nın66. maddesinde 2001 y ıhnda yapılan değişiklik ile vatandaşliginkazanılmasında ana ile baba aras ındaki ay ırımın orta-.dan kald ır ılarak, Anayasa'nm temel ilkelerinden olan kanunönünde kad ın erkek eşitliğinin sağlannuş olduğu, ancak 403say ılı Türk Vatanda şli ğı Kanunu'nda bu tür ayr ımc ılık içerenhükünılerin halen varlığını sürdürdüğü ifade edilerek, bueşitliği sağlamak amac ıyla da yeni bir kanuna ihtiyaç duyulduğu vurgulanmaktad ır.1. 5901 Say ıl ı TVK'mn Genel Yakla şımımOrtaya Koyan Düzenlemeler5901 say ılı TVK'nın 3(1). maddesinin (b) bendinde diğertanımların yanı sıra "çok vatanda şl ık" kavraınının tanımınınyap ılmas ı özel bir anlam ta şımaktad ır. Söz konusu maddede,çok vatanda şlık tarıımına yer verilmi ş olması, sadecebir tanım yap ılmas ından ibaret olmay ıp, Türk vatandaşlıkhukukunda, çok vatanda şlığa karşı olumlu bir yakla şımizleneceğinin kanun düzeyinde kabul edildi ğinin de işareticlir.Türkiye'nin çifte veya çok vatanda şlığa karşı yaklaşımı,403 say ılı TVK'run yürürlü ğe girmesinden sonra, özellikleyurt d ışında yaşayan ve yaşadıkları ülkelerde yerle şnıiş olanBundan böyle k ısaca Tasan olarak anılacaktır. Hükümetin teklif ettiğiTasar ı metni ve Tasar ı'nın gerekçesi için bkz. http://www.basbakanhik.gov.tr/docs/kkgm/kanuntasarilari/l01-fl95.doc. (erişim tarihi:30.6.2009).Içişleri Komisyonu'nun kabul ettiği tasarı metni için bkz.TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 23, Yasama Y ılı 2, S.Say ısı:90.Sözleşme'nin İngilizce metni için bkz. http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Htinl/166.htm(erişim tarihi: 30.6.2009).25

AKTUELLE ENTW İ CKWNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEI İS -, AUSIİNDER- ÜNÜ FLÜCHTLINGSRECUTBILGIN Türk vatanda şlarının ihtiyaçlar ına cevap vermek üzere za-T İ RYAKiOĞIU'NUN man içinde değişmiştir. Bu değişiklikler, muhtelif tarihlerdeTEBlİĞİ yapılan kanun de ğişiklikleri ile 403 say ıh Kanun'a yans ıtılmışolmakla birlikte, çifte ve/veya çok vatandaşlık terimlerineKanun'da hiç bir zaman aç ıkça yer verilmemi5tir. 5 Buna karşılık, 5901 sayıl ı TVK, daha başlangıçta çok vatanda şl ık tanıminiyaparak (nt 3(1)(b)), daha sonra da "çok vatandaşlık" başlığımtaşıyan 44 (1). maddesinde çok vatanda şlığa sahip olanTürk vatandaşlarının nüfus aile kütüklerindeki kay ıtlara, bukişilerin çok vatanda şlığa sahip olduklarına dair aç ıklama yapılacağını belirtmek suretiyle, çok vatandaşhğa -özellikle yabancıbir devlet vatanda şlığını kazanan Türk vatandaşları bakımından-aç ıkça imkan tartımaktad ır. Böylelikle, 5901 say ı-l ı TVK, Türk vatandaşlarının, Türk vatanda şlığını muhafazaederek başka bir devlet vatanda şlığına geçmek için izin almalarıyükümlülüğünü de kald ırmış bulunmaktad ır. Bu hükümler,Türkiye'nin, Türk vatanda şlarının çifte/çok vatandaşl ıkta şımalan konusunda 80'li y ıllardan bu yana izlemekte olduğu,ancak 403 say ılı TVK'ya açıkça yans ıtılmamış olan politikayıdesteklemektedir. Avrupa Vatanda şlık Sözleşmesi'ninçok vatandaşlığa karşı olumlu yaklaşımının da, kanun koyucununçok vatandaşlığa kar şı olumlu yaklaşımında etkili olduğunu düşünüyoruz.Il. 5901 Sayıl ı TVK'mn Vatanda şlığm Kazanılmas ı veKaybedilmesi İlgili Sistematik Ayr ım ıA. Türk Vatanda şlığının Kazan ılmas ı Bak ımından5901 sayıh TVK'nın "İkinci Bölüm"ünde yer alan hükümler,403 say ıl ı TVK'nın vatandaşlığın kazanılması yolları ileilgili olarak yapm ış olduğu aynmın terk edildiğini göstermektedir.403 say ılı TVK'da bireyin iradesinin oynad ığı rol403 say ıl ı TVK'nın çifte/çok vatandaşlığa kar şı yaklaşımı hakk ında genelbir değerlendirme için bkz. Tiryakioğlu, Bilgin, "Multiple Citizenshipand its Consequences in Turkish üw", (Citizenship), Ankara LawReviem, Summer 2006, vol.3, no.1, s. 1-16.26

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECIYE YABANCILAR IIUKIJKLJNDAK İ GÜNCEL GELİŞ MELERgöz önüne al ınarak, Türk vatanda şlığının kazanılmas ı, kanun B İ LG İ Nyoluyla, yetkili makam karar ıyla ve seçme hakkı ile kazan- T İ RYAKIOĞW'NUNma olmak üzere üçlü bir ayrıma Mbi tutulmu ştu. 5901 say ılı TEBLİĞİTVK ise, vatandaşliğın kazanılması bakımından yap ılan gelenekselayr ıma uygun olarak, 5. maddesinde getirmi ş olduğu"Türk vatanda şlığı, doğumla veya sonradan kazan ılır" hükmüyle,vatanda şlığın kazanılmas ım, doğumla kazanma ve sonradankazanma ayrımı üzerine inşa etmiş bulunmaktad ır.B. Türk Vatandaşlığın ın Kayb ı Bak ımından5901 say ılı TVK, vatandaşlığın kaybı hallerirıi iki kategoriyeindirmi ştir. Söz konusu Kanun'un 23(1). maddesi uyarıncasöz konusu iki kategori, yetkili makam kararı ve seçmehakkının kullanılması yoluyla vatandaşlığm kayb ıdır. 5901sayılı TVK'nın yapmış olduğu bu ayr ımın isabetli oldu ğunudüşünüyoruz. 403 sayılı TVK'da bu iki kategorinin yanı s ıra,"kanun yoluyla kay ıp" başlığı da yer almaktayd ı. Ne var ki, 403sayılı TVK'nın 19. maddesinde, kanun yoluyla kay ıp başlığıaltında düzenlenen evlenme yoluyla vatanda şliğın kaybı, 19.maddede düzenlenen şartları ve sonuçları itibarıyla kanunyoluyla vatandaşlığın kaybında olduğu gibi otomatikmanTürk vatandaşhğımn kaybı sonucunu do ğurmadığmdan, evlenmeninkanun yoluyla kay ıp başliğı altında düzenlenmesidoğru değildi. 403 say ılı TVK'da kanun yoluyla kay ıp başlığıaltmda yer alan evlenme yoluyla vatanda şlığın kaybının, sadecekad ınlar bakımından münıkündü, esas itibarıyla seçmehakkının kullanılmas ı suretiyle Türk vatanda şlığmın kaybıkategorisinde yer almas ı gerekmekteydi. 5901 say ıl ı TVK'nın,vatanda şlığın kaybı hallerini, yetkili makam karar ı ve seçmehakkının kullanılmas ı yoluyla kay ıp olarak iki kategoriye indirgeyensistemi içinde, evlenme art ık kanun yoluyla kay ıpyolu olmaktan ç ıkmıştır. Esasen, 5901 say ılı TVK, evlenmeyiherhangi bir şekilde Türk vatanda şlığımn kayb ı yolu olarakda görmemektedir.5901 sayılı TVK'njn, vatanda şliğın kaybı bakımından getirdiği ikinci ve reform niteli ğindeki değişiklik ise yetkili ma-27

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAArSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UNU FLÜCHTLINGSRE(HTT İBILGIN kam karar ıyla kay ıp halleri konusundad ır. Yeni Kanun, yetki-RYAK İ OĞLUNUN li makam karar ı ile Türk vatandaşliğımn kaybını; çıkma, kay-TEBL İĞİ bettirme ve vatandaşlığın iptali olmak üzere üçe ay ırdıktansonra (m. 24(1)), 403 say ılı TVK'da yer alan kaybettirme sebeplerininçok büyük bir ço ğunluğuna yer vermemi ş ve çıkarmamüessesini de tamamen kald ırmış bulunmaktad ır. Dolayısıyla,5901 say ıh TVK ile birlikte, Türk vatanda şlığından ç ı-karma müessesesi de tarihe karışmış olmaktad ır.111. Türk Vatandaşlığının Doğumla Kazan ılmas ı5901 say ılı TVK, 6. maddesinin birinci f ıkras ında, 403 sayılı TVK'dan farkl ı olarak, doğumla kazanılan Türk vatandaşhğınınsoy bağı (kan) veya doğum yeri (toprak) esas ına görekendiliğinden kazanılacağını ve doğum anından itibaren hükümifade edeceğini özel olarak belirtmi ş bulunmakla, esasenbu tür kazanma bakımından kabul edilmiş genel esaslar ı teyitetmiş olmaktad ır.5901 sayd ı TVK'n ın doğum yoluyla Türk vatandaşlığrnınkazanılmasmı düzenleyen hükümlerine göz attığımızda, doğumyoluyla kazanma halleri bak ımından sadece farklı kavramlarkullandığını, esasa yönelik de ğişiklikler getirmedi ğinigörüyoruz. Kavramlardaki de ğişiklikler, örneğin "nesep"yerine "soy bağı " kavramının tercih edilmesi, 1 Ocak 2002 tarihindeyürürlüğe giren 4721 sayd ı Medeni Kanun'daki kavramlarile uyum sağlamak amacın taşımaktadır. Aynı şekilde,403 say ılı TVK'run 2. maddesinde "hal değişikliği" başlığıaltında yer alan hükümde Türk babadan olan ve yabanc ı anadandoğan çocuğun babaya nesep bağı ile bağlanaca ğı hallersayılarak, bu yollardan biri ile Türk babaya ba ğlanan çocuğunTürk vatandaşı olacağı belirtilmişti. Yeni Kanun'da (m. 7(3)),403 sayılı TVK'nn aksine, bu haller tek tek sayılmayıp, MedeniKanun'un nesep konusunda getirmi ş olduğu yeni düzenlemeile uyum sa ğlamak amac ıyla, Türk vatandaşı baba ve yabancı anadan evlilik birli ği dışı nda doğan çocuğun, soy bağıkurulmas ını sağlayan usul ve esaslarm yerine getirilmesi halindeTürk vatanda şlığını kazanaca ğı belirtilmiştir.28

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER5901 say ılı TVK'run doğumla kazanma ba şlığı altında yer BILGINalan ve 403 sayıl ı TVK'da bulunmayan yeni hükümleri de,esasa ilişkin her hangi bir değişiklik getirmemektedir. Örne- TEBL İĞİğin, yeni TVK'da, Türk vatanda şı ana ve yabanc ı babadan evilikbirliği d ışında doğmuş olan çocuğun Türk vatandaşı olacağınıöngören hüküm (m. 7(2)), 403 say ılı TVK'da bulunmamaktaydı.Bununla beraber, 403 say ılı TVK'nın 1. maddesindeyer alan "Türkiye içinde veya dışında Türk babadan olan ya daTürk anadan doğan çocuklar doğurnlarzndan ba şlayarak Türk yatandaşıdırlar" hükmü, Türk anadan, yabancı babadan evlilikbirliği dışında doğmuş olan çocuğu da kapsadığından, sözkonusu çocuklar ın Türk vatanda şı olacağı tereddüde yer vermeyecekkadar aç ıktı .T İ RYAK İ OĞLU'NUNIV. 5901 Say ılı TVK'ya GöreTürk Vatanda şlığın ın Sonradan Kazan ılmas ı1.403 say ılı TVK, sonradan kazan ılan vatandaşlığı, kanunyoluyla, yetkili makam karar ıyla ve seçme hakkı ile kazanmabaşliklar ı altında üçlü bir ayır ımı benimseyerek düzenlemi ş-ti. 5901 say ılı TVK, sonradan kazanılan vatandaşlık konusunda,403 say ılı TVK'dan farkl ı bir ayrımı tercih etmiştir. Herşeyden önce, yeni TVK, kanun yolu ile kazanma kategorisineyer vermemi ştir. Kanun yolu ile kazanma, vatanda şlığınkazanılmasmda kişinin ve yetkili makamın iradesinin rolününbulunmad ığını, kanundaki şartlar gerçekle şince Türk yatandaşlığınınkendiliğinden kazanılacağını ifade etmektedir.6403 sayıl ı TVK, kanun yolu ile (sonradan) kazanma ba şlığı altındaevlat edirne ve evlenme yoluyla Türk vatanda şlığımnkazanılmasmı hallerini düzenlemi şti. Bununla birlikte, evlenmeyoluyla vatanda şlığın kazaııılmas ını düzenleyen 403 sayıl ı TVK m. S'de, 4866 say ıl ı ve 4.6.2003 tarihli Kanun'la 7 değişiklikyap ılmadan önce evlenme ile vatanda şliğm kazanılması,istisnai olarak üç durumda, baz ı şartların gerçekle5me-6 Nomer, Ergin, Vatandaşlık Hukuku, B. 16, İstanbul 2007, s. 56.RG, 12.6.2003-25136.29

AKTUELLE ENIWI(KLJjNGEN 1M SrLATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECKTB İ tL İN si halinde ve sadece kad ınlar için söz konusuydu. Bu istisnaiURYAK İ OĞLU'NUN hallerden ikisinde (Türkle evlenen yabanc ı kad ının vatans ızTESLİĞİ olması veya bir Türkle evlenmesi nedeniyle kendi vatanda şl ı-ğını otomatikman kaybediyor olmas ı hallerinde) Türk vatandaşlığınınkazanılmas ı kendiliğinden gerçekle ştiğinden, sözkonusu durumlar için kanun yoluyla kazanma ba şlığı uygundü5mekteydi. 8 Buna karşılık, Türk ile evlenen yabanc ı kad ı-nın kendi talebi üzerine Türk vatanda şlığmı kazanmas ı, kanunyoluyla kazanma olmad ığı için bu ba şhk altında yer alması,doktrinde hakl ı olarak ele ştirilmiş, bu durumun seçmehakkı ile kazanma ba şhğı altında düzenlenmesi gerektiğisavunulmuştu.9 403 say ılı TVK'nın 5. maddesinde yap ılan değişiklik,bu s ıkıntıyı gidermediği gibi, durumu daha karmaşıkhale getirmişti.'°2. 5901 say ıl ı TVK'nın 9. maddesi, sonradan kazanılanTürk vatandaşlığmı, yetkili makam karar ı ile kazanma, evlatedinilme yoluyla kazanma ve seçme hakk ı ile kazanma şeklindeüç kategoriye ay ırmıştır. Evlat edinilme yoluyla Türk yatandaşlığmınkazanılması, 9. maddede, ayrı bir kategori olaraksay ılnıış olmalda beraber, yeni TVK'da evlat edinme ile ilgilihükümde "milli güvenlik ve kamu düzeni bak ımından engelteşkil edecek hali bulunmama" şartının arand ığı göz önüne almdığında,evlat edinilme yoluyla vatanda şliğm kazanılmas ınında yetkili makam kararıyla kazanma gibi dü şünülmü ş olduğugörülmektedir. Bu nedenle, 5901 say ıl ı TVK'nın sonradanAyn ı yönde bkz. Nomer, s. 57.Bkz. Aybay, Rona, Vatandaşlık Hukuku, B. 2, İstanbul 2006, s. 98,136,153;Sargin, Fügen, "Türk Vatanda şlığı Kanununda Değişiklik Yapan 2003Tarihli ve 4866 Say ıl ı Kanun Kapsam ında Bir De ğerlendirme", AÜHFD,2004, C. 53, S. 1, s. 30.10 Söz konusu Kanun deği şikliği hakkında ayr ıntı l ı bilgi için bkz. Güngör,Gülin, "The Acquisition of Turkish Nationality by Way of Marriage Followingthe June 2003 Amendment", Ankara Lou' Review, Summer 2004,vol. 1, s. 2949; Erdem, Babad ır, "4866 say ılı Kanunla Türk VatandaşlıkKanunu'nun 5. maddesinde Yap ılan Deği şikliğe Göre Türk Vatanda şlığının Evlilik Yoluyla Kazan ılmas ı", Milletleraras ı Özel Hukuk ve Milletlerarası Hukuk Bülteni, (Prof Dr. Gülören Tekinalp'e Armağan, Say ı 1-2, Y ıl2003, s. 354 vd.; Sargm, s. 29-34.30

VATANDAŞ LIK, GĞ Ç MÜLTEC İ VE YABANCILAR I1UKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERkazanılan vatanda şliğı esas itibanyla yetkili makam karar ı ile B İ LGiNkazanma ve seçme hakk ı ile kazanma seklinde iki kategoriye TIRYAKIOĞLU'NUNay ırdığım söylemek mümkündür. 5901 say ıl ı TVK'da, evlen- TEBLi Ğ ime yoluyla Türk vatanda şlığının kazanılmasının da, yetkilimakam karar ı ile kazanma olarak nitelendirildiği görülmektedir.5901 say ıl ı TVK'nın ikinci bölümünde yer alan Türk yatandaşlığını kazanma sebepleri d ışında, Kuzey Kıbrıs TürkCumhuriyeti vatanda şları için Türk vatandaşlığın kazanılması yeni Kanun'un "Çeşitli Hüküm/er" başlığını taşıyan beşincibölümünde (m. 42), ayr ıca düzenlenmi ş bulunmaktad ır.A. 5901 sayılı TVK'ya Göre Yetkili Makam Karar ıylaTürk Vatandaşlığın ın Kazamlmas ı1. Yetkili Makam Karar ı ile Kazanma KonusundaTasarının Genel Yaklaşımı5901 say ıh TVK'nın yetkili makam karanyla Türk vatandaşlığınınkazanılması konusunda 403 say ıl ı TVK'da kabuledilmiş bulunan sistemi değiştirdiği görülmektedir.403 say ılı TVK'da, yetkili makam karar ıyla kazanma, genelolarak vatandaşhğa almma (m. 6), istisnai vatandaşlığaal ınma (m. 7) ve yeniden vatanda şlığa al ınma (m. 8) olarak üçbaşlık altında ele alınmıştı.5901 sayılı TYK, bu konuda, evlenme yoluyla vatanda şhğınkazanılmas ı da dahil olmak üzere, beş ayn kategori olu ş-turmuş ve her biri için "vatandaşlığa al ınma" terimi yerine "viitandaşlığın kazamlmas ı " terimini tercih etmi ştir. 5901 sayd ıTVK'n ın, yetkili makam karar ı ile Türk vatanda şlığının kazanılmasmıdüzenleyen ve söz konusu be ş kategoriye ilişkinortak esaslar ı belirleyen 10. maddesi "Türk vatandaşlzğını kazanmakisteyen bir yabanc ı, bu Kanun'da belirtilen şartları taşıması halinde yetkili makam kararı ile Türk vatanda şlığın ı kazanabilir.Ancak, aranan şartları taşımak vatanda şlığın kazarnirnas ında kişiyemutlak bir hak sağlamaz" hükmü ile 403 say ılı TVK'da da kabuledilmiş olan iki esası teyit etmektedir: Türk vatandaşlığını kazanmakisteyen bir yabanc ı, her bir kategori için ilgili madde-31

AKTIJELLE ENTWICKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS - I AUSLİNDER- UND fIOCHTLINGSRECHTT İB İ LG İN de aranan şartları yerine getirecektir. Ancak, bu şartların ger-RYAK İ OĞW'NUN çekle şmesi ba şvuruda bulunan yabancının Türk vatandaşlı-TEBLi Ği ğım kazanacağı anlamına gelmemekte; yetkili makama takdiryetkisi tanınmaktad ır.5901 sayılı TVK'nın 11. maddesinde, "genel olarak vatandaşlığa alrnmarnn" şartlar ı, genel olarak vatandaşlığa almmaifadesine yer verilmeksizin "başvuru için aranan şartlar" başligialtında sayılmaktadır. Söz konusu maddenin, adi telsikinşartlar ını düzenlediğini ve 403 sayılı TVK' da genel olarak yatandaşlığaal ınmay ı düzenleyen 6. madde yerine tasarlanm ışolduğunu söylemek mümkündür.5901 sayıl ı TVK'nın 12. maddesi, "Türk vatandaşlığm ın kazanı lınas ında istisnai haller" başlığı altında kimlerin daha kolayşartlarda Türk vatanda şlığıııı kazanacağını belirtmektedir.Vatanda şlığa alrnmada ikinci kategoriyi olu şturan bu madde403 sayılı TVK'da istisnai olarak vatanda şlığa al ınmayı düzenleyen7. maddeyi kar şılamaktadır. 5901 sayd ı TVK'nın 13.ve 14. maddelerinde yer alan üçüncü ve dördüncü kategorilerise 403 say ıh TVK'nın 8. maddesinde düzenlenrni ş bulunanyeniden vatanda şlığa al ın-ma ile ilgili hükmü karşılamaktad ır.5901 sayılı TVK'nm 13. maddesi, Türk vatanda şlığının ikametşartı aranmaksızın; 14. maddesi ise Türk vatanda şlığmın ikametşartına bağlı olarak yeniden kazarulmasmı düzenlemektedir.5901 say ılı TVK'nın, 11. ila 14. maddeleri aras ında yeralan kategorilerin kar şılığı, 403 sayıli TVK'da yer almakla beraber,bu maddelerin içeri ği ve yakla şımı 403 say ılı TVK'nınilgili hükümlerinden farkl ıdır. 5901 sayılı TVK, Türk vatandaşlığmınevlenme yolu ile kazanılmasına yetkili makam kararıile kazanma yolları arasında beşinci kategori olarak 16.maddesinde yer vermiş ve evlenme yoluyla vatanda şlığın kazanılmasmıyetkili makam kararı ile kazanmanın diğer yollarıile birlikte aynı usul ve esaslara ba ğlamış bulunmaktad ır.32

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HLJKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELER2. Yetkili Makam Kararı Ile Kazanma Halleria. Vatanda şlığa Kazan ılmas ında Ilk Kategori(Adi Telsik)5901 sayıl ı TVK'da, genel olarak vatanda şlığa alınnıaile ilgili olarak baz ı değişiklikler getirilmiş olmakla beraber,403 sayılı TVK'nın kabul ettiği yaklaşımın esas itibanyla korunduğunusöylemek mümkündür: Türk vatandaşliğını kazanmakisteyen yabanc ının, 5901 say ılı TVK'nm 11. maddesininilk fıkras ında sayılan "genel şartları" taşıması gereklidir.Kanun'da "genel şartlar" ifadesine yer verilmemiş olmasmarağmen bizim böyle bir nitelenclirme yapmam ızın nedeni,11. maddenin ilk f ıkras ındaki şartlar ın, bu madde uyar ınca,Türk vatanda şlığmı kazanmak için yetkili makama ba şvuracakolan her yabancı için; 11. maddenin ikinci f ıkras ındakişartın ise, sadece baz ı yabanc ılar için aranacak olmasıdır.5901 say ılı TVK'nm 11. maddesinin ilk fıkras ının a-f bentleriarasında say ılan şartlar, esas itibar ıyla 403 sayılı TVK'mn6. maddesinde yer alan şartların tekrarından ibarettir. Bunakarşıl ık, 5901 say ıh TVK'nm 11(1). maddesinin (g) bendindeyer alan "milli güvenlik ve kamu düzeni bak ım ından engel teşkiledecek bir hali bulunmama" şartı yeni bir şarttır. Yeni Kanun'da,böyle bir şartın yer almas ı, milli güvenlik ve kamu düzenikavramlarının sınırlarının belirsizliği ve içeriklerinin zamanagöre değişmesi sebebiyle ele ştiriye aç ıktır. Bununla beraber,403 say ılı TVK'nın 6. maddesinde milli güvenlik ve kamudüzeni bak ımından engel te şkil etmeme şartının vatanda şlığaal ınnıa şartları arasında yer almamas ına rağmen, uygulamadaetkili olduğu gerçeği göz önüne alındığmda yeni TVK'nınbu şarta yer vermi ş olmas ı, en azından kanunilik ilkesi bakımındanisabetli bir yakla şım olarak da değerlendirilebiur.Gerçekten de, kanunda yer almayan, ancak ki şinin Türkvatanda şlığmı kazanmas ına ilişkin kararın verilmesi üzerindeetkili olan bir şartın idari makamlar tarafından aranmas ı,Anayasa'nın 66. maddesinin üçüncü fıkrasında ifadesini bulankanunilik ilkesi ile ba ğdaşmamaktad ır. Öte yandan, 5901BilG İ NJiRYAK İOLU'NUNrEBÜĞi33

LIAKTUELLE ENIWICKILJNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEIrS -, AUSLNDER- UND RÜCHrLINGSRECHTBILGIN say ılı TVK'nın 11. maddesinin gerekçesinde, milli güvenlikTİ RYAK İ O ĞUJ'NUN ve kamu düzeni kavramlan ile neyin kastedildi ği açıklana-TEBLİĞİ rak, yukarıda sözü edilen belirsizlik bir ölçüde giderilmiş bulunmaktadır.Madde gerekçesinde, milli güvenlik bak ımındantehlike teşkil eden ve milli menfaatler ve ülke bütünlüğüaleyhine faaliyet gösterenlerle bu faaliyetleri destekleyenlerin,bu gibi ki şi veya kuruluşlarla ili şki içerisinde bulunanlarınve herhangi bir isyan, sabotaj, casusluk, silah ve uyu şturucukaçakç ıli ğı, evrakta sahtecilik gibi kamu düzenini bozanfaaliyetlerde bul ıınanlann Türk vatandaşlığmı kazanmalarınınbu şart vas ıtasıyla engellenebileceğine değinilmektedir.5901 say ılı TVK'da vatanda şlığa al ınmamn genel şartlarıyanında, aynı maddenin ikinci fıkrasmda, 11. maddeyegöre Türk vatanda şhğını kazanmak isteyen yabanc ılar için,taşıdıkları devlet vatandaşliğmdan ç ıkma şartmın da aranabileceğive bu talcdirin kullanılmas ına ili şkin esaslar ın tespitininBakanlar Kurulu'nun yetkisinde oldu ğu belirtilmektedir.5901 say ıl ı TVK'nın, 11. maddesinin ikinci fırkasında yeralan, "Türk vatandaşlığın ı kazanmak isteyen yabanc ılarda, yukarıdasay ılan şartlarla birlikte, taşıdıkları devlet vatandaşlığından ç ıkmaşartı da aranabilir" hükmünü, 11. maddenin ilk fıkras ı ilebirlikte ele ald ığınuzda şu sonuca varmaktay ız: Türk vatandaşlığını11. madde uyarınca kazanmak isteyen bütün yabancılarınsöz konusu maddenin ilk f ıkrasındaki şartları taşımasıgerekir. Ancak, Türk vatanda şlığın kazanmak isteyen "baz ıyabanc ılar" için taşıdıkları devlet vatanda şlığından ç ıkma şartıda ek bir şart olarak aranabilir. 11. maddenin ikinci f ıkrasının,esas itibarıyla, çifte ve/veya çok vatanda şlığa izin vermeyendevletlerin vatandaşları için getirilmi ş olduğunu dü şünmekteyiz.Genel gerekçede yer alan baz ı ifadeler de, bu ek şartm,Türk vatandaşlığmdan ç ıkmayı, kendi vatandaşlığmın kazanılmasıiçin bir şart olarak ortaya koyan, yani çifte vatanda ş-lığı kabul etmeyen devletlerin vatanda şları için aranaca ğı sonucunavarmanuz ı haklı kılmaktad ır.34

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLrEc İ VE YABANCILAR HIJKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEliŞMELERb. istisnai Olarak Türk Vatanda şlığının Kazan ılması5901 say ılı TVK'nın Türk vatandaşlığının kazajulmas ındaistisnai haller ba şlığı altmda yer alan 12. maddesinin, vatandaşlığıkazanma şartlar ı ve bu yolla vatanda şlık kazanacakkişiler hakk ında 403 say ılı TVK'nın 7. maddesinden farklı biryakla şım izlediği görülmektedir. 403 sayılı TVK, istisnai olarakTürk vatanda şlığına alınacak kişilerin, genel olarak vatandaşlığaalınma için Kanun'un 6. maddesinde s ıralanan şartlarınikisi dışında kalan (ikamet ve yerle şme niyeti) tüm şartlarıgerçekleştirmesini aramaktaydı Yeni TVK ise bu konudatek şart aramaktad ır ki, bu da 403 say ıl ı Kanun'da genel olarakvatanda şhğa almma şartlar ı arasında bulunmayan "milligüvenlik ve kamu düzeni bak ım ından engel teşkil edecek bir hali bulunmamak"(m.11/1(g)) şartıdır.Yeni TVK, 403 say ılı TVK'nın 7. maddesinde istisnai yoldanTürk vatanda şlığına alınabilecek ki şiler olarak belirlediğialtı kategoriden dördüne (TVK'nın 7. maddesinin (a-ç) bentleri)yer vermemi5tir. 11 Yeni TVK, 403 say ılı TVK'nn 7. maddesinin(d) ve (e) bentlerinde yer alan diğer iki kategoriyi muhafazaetmi ş ve istisnai yoldan Türk vatanda şlığına al ınacakolanlar arasına bir üçüncü kategori olarak göçmenleri eklemiştir.Bu çerçevede 5901 sayılı TVK'nın 12. maddesi uyarıncaistisnai vatandaşlığa alınacak olanlar şunlard ır:i. Türkiye'ye sanayi tesisleri getiren veya bilimsel, , teknolojik,ekonomik, sosyal, sportif, kültürel, sanatsal alanlardaolağanüstü hizmeti geçen ya da geçece ği düşünülen ve ilgilibakanl ıklarca haklar ında gerekçeli teklifte bulunulan ki şiler(m. 12/1(a)).BiLGiNTiRYAKiOĞLIJ'NUNTEBli ği' 403 say ıl ı TVK'da yer alan, ancak 5901 say ılı TVK'da yer almayan kategorilerşunlard ır:"Türk vatandaşlığını herhangi bir şekilde kaybetmi ş olanlannsonradan doğmuş olan reşit çocuklan" (m. 71(a)), "bir Türk vatanda şı ileevli olanlarla bunlann re şit çocuktan" (m. 7(b)), "Türk soyundan olanlarla eşlerive reşit çocuklan" (nt 7(c)) ve "bir Türk vatanda şı ile evlenme karanylaTürkiye'de yerleşmiş olanlar" (m. 7(ç)).35

AKTIJELI.E ENIWICKI.UNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND F ı.ÜCHTL1NGsRECHrr İ RYAI İ OĞLU'NONB İ LG İ N ii. Vatanda şlığa alınması zaruri görülen ki şiler (m. 12(1)(b)).TEBL İĞİili. Göçmen olarak kabul edilen ki şiler (m. 12(1)(c)).5901 sayılı TVK'da, göçmen olarak kabul edilen ki şilerinistisnai yolla vatanda şlık kazanacak kişiler grubuna eklenmesininalt ında yatan neden, vatanda şlığm kazanılmas ı-nın tek bir kanunda düzenlenmesi olsayd ı, göçmenlerin ayrıbir grup olarak 12. maddede yer almas ının isabetli bir terciholduğu söylenebilirdi. Ne var ki, tek bir kanun ile düzenlemeamac ının gerçekle ştirebilmesi için, 5901 say ılı TVK'nın,iskan Kanunu'nun' 2 göçmenlerin Türk vatandaşlığma alınmalarmıdüzenleyen 8. maddesinin 4. fıkrasını yürürlüktenkaldırması gerekirdi." İskAn Kanunu'nun 8. maddesi yürürlüktenkaldırılmad ığı için, yeni Kanun'un 12(1)(c) hükmüylebirlikte halihaz ırda göçmenlerin vatanda şliğa alınmalarıiki ayr ı kanunda düzenlenniiş olmaktad ır. Bu durumda,Türk soyundan olan ve Türk kültürüne bağl ı olan göçmenlerinİskAn Kanunu'nun 8(4). maddesine göre, diğer göçmenlerinise 5901 say ıh TVK'nın 12 (1)(c) maddesine göre Türk yatandaşlığına alınacağı sonucuna varmak mümkündür.c.Yeniden Türk Vatandaşlığının Kazan ılmas ı2003 yılmda 4866 say ılı Kanun ile 403 sayılı TVK'da yap ı-lan değişiklikten sonra, an ılan Kanun'un 8. maddesi yenidenTürk vatanda şliğını kazanacak olan ki şileri, yabancı ile yaptığıevliliği sona erdiği halde Türk vatandaşl ığını seçmek içinkanunda öngörülen süreyi kaç ıran kad ınlar, çıkma izni alarakvatandaşlıktan ayrilanlar ve vatanda şliğı kaybettirilenler ilesınırlamıştı. 4866 say ılı Kanun ile getirilen değişiklikte, seçmehakkını kullanarak Türk vatandaşlığını kaybedenler zikredil-1219.09.2006 tarih ve 5543 sayıl ı iskan Kanunu (RG, 26.09.2006-26301).13Yeni iskan Kanunu ile ilgili ayr ıntılı bilgi için bkz. Öztürk, Necla, "5543Sayıl ı iskan Kanunu Hükümleri Uyannca Türk Vatanda şlığm ın KazarıılmasC',Türkiye Barolar Birliği Dergisi, 2007, S. 68, s. 241-264.36

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HIIKIJKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERmediği için, bu gibi kişilerin yeniden vatandaşliğa aimmalarıyolu kapatılmıştı.5901 sayılı TVK'da, yeniden vatanda şlık kazanacak kişilerinkimler olaca ğı hususunda iki temel de ğişiklik göze çarpmaktadır. Her şeyden önce, seçme hakk ın kullanarak Türkvatandaşlığrnı kaybedenler yeniden Türk vatanda şlığını kazanacaklararasma dahil edilmiştir. Bu çerçevede ister yetkilimakam kararıyla, ister seçme halckmın kullanılması suretiyleolsun Türk vatanda şlığını herhangi bir yolla kaybedenler,5901 sayıli TVK uyannca yeniden Türk vatanda şlığını kazanmaimkAnna sahip bulunmaktad ır. Bu imkandan mahrum b ı-rakılan tek grup, haklar ında vatanda şlığa al ınma kararı iptaledilmiş olanlar -5901 say ılı TVK'dalci ifadesiyle vatandaşlıklarıiptal edilenlerdir.5901 say ılı TVK, 403 sayıl ı TVK'nın 8. maddesinden farkl ıolarak, yeniden vatanda şlığın kazanılmasını, ikamet şartı aranıparanmayaca ğına göre iki ayrı ba şlık altında (m. 13 ve 14)düzenlemi ştir.B İ LGiNİİ RYAK İ O Ğ LU'NUNrEBEi Ğ iaa. Türk Vatanda şlığının İkamet Şartı Aranmaks ızınYeniden Kazan ılmas ı5901 sayıl ı TVK'da (m. 13), bu gruba giren ki şilerin Türkvatandaşliğını kazanmalar ı için, milli güvenlik ve kamu düzenibakımından engel teşkil edecek hali bulunmama şartı d ı-şında hiç bir şart aranıııaımştır. Bu gruba giren ki şiler, çıkmaizni almak suretiyle Türk vatandaşlığıru kaybedenler (m.13(1)(a) ile Türk vatanda şlığmdan ç ıkan ana veya babalarınabağl ı olarak14 Türk vatandaşlığını kaybedip, 21. maddede ön-14403 sayılı TVK'nm 8. maddesinde, Türk vatanda şl ığından ç ıkan analarına ve/veya babalarına bağlı olarak Türk vatanda şliğmı kaybedenleryeniden Türk vatanda şliğına ahnacaklar aras ında sayılmadığından, bugibi kişiler kendilerine tanınan seçme hakk ını öngörülen sürede kullanmadıkları takdirde yeniden Türk vatandaşlığına aknma i ınlön ına sahipbulunmamaktaydı. 5901 say ılı TVK, bu gibi ki şilere de, yeniden vatandaşliğı kazanma imkan ını tanımış bulunmakla bu s ıkmtıyı gidermiştir.37

1M STAATSANCEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND ROCHTLINGSRECHr8itGiN görülen süre içerisinde seçme hakk ını kullanmayan ki şilerdirT İ RYAKiOĞLU'NUN (m. 13(1)(b)).TEBUĞibb. Türk Vatandaşlığının ikamet ŞartınaBağl ı Olarak Yeniden Kazan ılmas ı5901 sayılı TVK'nın 14. maddesi, vatanda şlığı kaybettinlenler(m. 29) ile seçme hakk ım kullanmak suretiyle Türk vatandaşlığından ayr ılanlara (m. 34), Türk vatanda şlığını ikametşartma bağl ı olarak yeniden kazanma imkanı vermişbulunmaktad ır.`5901 say ılı TVK'n ın, ç ıkma izni alarak ayrılanlar ve bunlarınçocukları için Türkiye'de ikamet şartını araınay ıp (m.13), vatandaşlığı kaybettirilenler ile seçme hakk ım kullanarakTürk vatanda şlığından ayr ılanlar için üç y ıl ikamet şartıaramas ının (m. 14) ayr ımc ılığa yol açtığım dü şünüyoruz. 14.maddenin gerekçesinden bu ayr ımcılığın altında yatan nedenitespit etmek mümkündür. Gerekçede, "Vatandaşlık, karşılıklı hak ve yükümlülüklerin varlığı ile birlikte duygu bağlantısını datemel alan hukuki bir bağdı r" ifadesine yer verilmi ş olmas ı, kanunkoyucunun, hakk ında kaybettirme karar ı verilen ki şilerİle Türk vatanda şlığından seçme hakk ını kullanmak suretiyleayr ılan kişilerin Türkiye ile duygu bağlantısının zayıf olacağıvarsay ınlına dayamldığım göstermektedir. Hakk ında kaybettirmekararı verilenler, bizatihi bu karar ile cezai bir yapt ırımatabi olmu şlar ve bunun sonucunda iradeleri d ışında Türk yatandaşlıklarım kaybetmi şlerdir. Bu nedenle, söz konusu ki şilerinyeniden Türk vatanda şlığım kazanmak istemeleri halinde,onlara farkl ı muamele yapmay ı sürdürmek ve üç y ıl ikametşartını aramak mant ıkl ı görünmemektedir. Üç y ıl ikametşartının yeniden Türk vatandaşhğını kazanmak istemeleri haıs Söz konusu maddenin (1) f ıkras ına göre, "29 uncu madde uyar ınca Türkvatandaşlığı kaybetürilenler Bakanlar Kurulu kararıyla, 34 üncü madde uyarıncaTürk vatandaşl ığını kaybeden ler Içişleri Bakanlığın ın kararıyla, milli güvenlikve kamu düzeni bakımından engel teşkil edecek bir halinin bulunmamasıve Türkiye'de üç yıl ikamet etmek şartıyla Türk vatandaşlığın ı yeniden kazanabilirler".38

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HLJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERikide seçme hakkım kullanarak Türk vatanda şlığmdan ayrı- B İ LG İ Nlaıılar için aranmas ının da makul bir gerekçesi yoktur. Eğer, TiRYAK İOĞ UJ'NUNkanun koyucu, kişinin kendi iradesi ile Türk vatanda şlığın- TLBIJ ĞIdan aynlmasını, ilgili ki şinin ülke ile duygu bağlantıs ımn olmadığışeklinde değerlendirip üç yıl ikamet şartın arıyorsa,bu durumda ç ıkma izni almak suretiyle Türk vatanda şlığındanaynianlar için de aym şartı aramas ı gerekirdi.d. Türk Vatandaşlığının Evlenme Yoluyla Kazan ılmas ıEvlenme yoluyla vatanda şlığın kazanilmas ı konusunda5901 sayıl ı TVK, hem içeri ği, hem vatanda şlığın kazanilmas ı-mn niteliği bakımından 403 say ılı TVK'dan farkl ı bir yakla şımkabul etmi ştir. Gerçekten de, yeni TVK, evlenme yoluyla yatandaşhğınkazanılmas ının şartları ve yolları bakımından getirdiğibazı önemli değişikliklerin yan s ıra, bu tür kazanmayıyetkili makam karar ı ile kazanma olarak nitelendirmi ş bulunmaktadır.5901 sayıl ı TVK'nın 16. maddesi, 403 say ılı TVK'n ın 5.maddesinin ilk fıkras ında olduğu gibi, bir Türk vatanda şı ileevlenmenin doğrudan Türk vatanda şlığmı kazand ırmayacağıilkesini kabul etmektedir. Bununla beraber, yeni TVK, 403sayılı TVK'dan farklı olarak, istisnai durumlara yer vermeyip,evlenme yoluyla vatanda şlığın kazanılabilmesini, ancakve sadece ilgili yabanc ımn bu konuda ba şvuruda bulunmas ıhali ile s ımrland ırmıştır.5901 say ılı TVK'da evlenme nedeniyle Türk vatanda şlığınmkendiliğinden kazanılacağı istisnai durumlara yer verilnıemişolmas ı iki aç ıdan isabetlidir. Her şeyden önce, evlenmenin,ilgili ki şiye otomatikman Türk vatanda şlığmı kazandıracağmailişkin bir hükme yer vermek, evlenme yoluyla yatandaşlığmkazanilmasmı yetkili makam kararıyla kazanmaolarak kabul eden bir yasal düzenleme açısından çeli şkili birtutum olurdu. İkinci olarak, bir yabanc ıya s ırf kendi ülkesininvatandaşı ile evlenmesi nedeniyle kendi iradesi bu yönde olmasabile vatanda şlık vermek "kişiye zorla vatandaşlık yüklen-39

AKİİJELLE ENTWICKWNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND ELÜCHrLINGsREcTT İBILGIN memelidir" ilkesi ile çelişmektedir. 16 Eğer Türk vatanda şı ileRYAK İ OĞLU'NUN evlenen yabanc ılar bu evlilik nedeniyle Türk vatanda şlığımTEBLI ĞI kazanmak istiyorlarsa, onlara, bu imkfrm diğer yabanc ılaragöre daha kolay şartlarda tanımak yeterli olacaktır. Bu ise, sözkonusu kişilere kolayla ştırılmış (istisnai) telsik yoluyla vatandaşlığıkazanma imkanı verilmesi şeklinde olabilirdi; ancak5901 sayılı TVK, evlenme yoluyla vatanda şlığın kazanılmasınıgenel olarak vatanda şlığa al ınmadan daha kolay şartlarda,istisnai yoldan vatanda şlığı kazanmaya göre ise daha a ğırşartlarda olmak üzere "evlenme" ba şlığı altında özel olarakdüzenlemeyi tercih etmi ştir. Kanun'un gerekçesinde AvrupaVatandaşl ık Sözle5mesi 17 ile uyumlu bir Kan ım yapma amacmdanbahsedilmiş olmas ı, bir Türk vatanda şı ile evli olan yabancıeşe, mutlaka istisnai haller ba şlığında Türk vatanda ş-liğmı kazanma imkanı tanınmasını zorunlu kılmamaktadır.Nitekim 5901 say ıl ı TVK, evlenme yoluyla vatanda şlığın kazarulmasmıgenel olarak vatanda şlığa alınmaya göre daha kolayşartlara ba ğlamış olmakla, Avrupa Vatandaşl ık Sözleşmesiile uyumlu bir düzenleme getirmi ş bulunmaktad ır.3. ikamet ve ikamet Şartının Arandığı DurumlardaSürelerin Hesaplanmas ı5901 sayılı TVK'run 15(1). maddesinde yer alan "bir yabancı için ikamet, Türk kanunlanna uygun olarak Türkiye'de oturmaktır.Türk vatanda şlığı n ı kazanma talebinde bulunan bir yabancıbaşvuru için aranan ikamet süresi içinde toplam alt ı ayı geçmemek16Avrupa Vatanda şlık Sözle şmesi'nin kabul etti ği temel iikelerden biri de,bir devlet vatanda şının yabancı ile yapmış olduğu evliliğin, diğer eşinvatandaşliğını otomatikman etkilememesi illcesidir (m. 4(d)). 403 say ı-lı TVK'nın 5. maddesinde yap ılan değişikliğin, evlenme nedeniyle otomatikvatandaşlık bahşetmekten kaçınma ilkesi çerçevesinde değerlendirilmesihususunda aynca bkz. Güngör, Acquisition of Turkish NationaliIy,s. 33.17Avrupa Vatanda şlık Sözleşmesi, kolayla ştınlmış telsik yolundan istifadeedebilecekleri belirlerken, ilk s ırada eşleri saymıştır (m. 6(4)(a)). Buradakastedilen, bir devletin, kendi vatandaşlanrun yabanc ı eşlerineistisnai yoldan vatanda şlık kazanma imkanını tanımasıdır.40

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNaL GELi ŞMELERüzere Türkiye d ışında bulunabilir. Türkiye dışında geçirilen süre- BILGINler bu Kanun'da öngörülen ikamet süreleri içinde değerlendirilir" İİ RYAJÖO Ğ LU'NUHhükmü, Kanun'un ikamet şartını arad ığı maddeler bakmıın- rEBÜ Ğİdan önem ta şımaktadır. Bu çerçevede, ikamet şartının arandığıilk durum 5901 sayd ı TVK'nın 11(1) maddesinin (b) bendindedüzenlenmi ştir. Bu hükme göre, Türk vatanda şlığınıkazanmak isteyen yabancmın, diğer şartlar yanında "ba şvurutarihinden geriye doğru Türkiye'de kesintisiz be ş yıl ikamet etmek"şartını da gerçekleştirmesi gerekmektedir. İkamet şartınınarandığı ikinci durum ise, Kanun'un 14. maddesinde düzenlenmişolup, bu maddeye göre yeniden Türk vatanda şı olmakiçin başvuranların Türkiye'de üç y ıl ikamet etmesi şartıaranmaktad ır.İster 11. madde uyar ınca olsun, ister 14. madde uyarıncaolsun, başvuruda bulunan ki şinin yurt d ışında bulunduğusürenin altı ayı geçmemesi gerekir. Yurt d ışında geçirilen sürelerinaltı ayı aşmas ı halinde ikamet süresi kesilecek, bu sürealtı ay ı geçtiği andan itibaren ikamet süresi yeniden ba şlayacaktır.5901 sayıl ı TVK'nın 15. maddesinde öngörülen alt ı aylıksürenin, 14. maddedeki üç y ıllık ikamet süresi bakımındanmakul bir süre olduğunu dü şünüyoruz; her yıl için iki ayinyurt d ışında geçirilmiş olmas ı normal kabul edilebilir. 18 Bununlaberaber, altı ayl ık sürenin, 11. maddede yer alan beş yillıkikamet şartı için yetersiz olduğunu dü şünüyoruz. Çünkü11. maddeye göre başvuruda bulunmak isteyen bir yabanc ı,örneğin dokuz yıldan beri Türkiye'de Türk kanunlarına göreikamet ediyor olsa bile, e ğer yurt chşmda kaldığı süre toplamaltı ay ı aşmış ise, bu şartı yerine getirememi ş olacaktır. Günümüzünhayat ko şulları dikkate almd ığında 11. maddede öngörülenbe ş y ıll ık ikamet bakımından, her y ıl için iki ay yurtd ışında kalma süresinin kabul edilerek bu sürenin en az ındanon ay olarak tespit edilmesi daha gerçekçi bir çözüm olurdu.18Üstelik 5901 say ılı TVK'nın Geçici 1. maddesi uyarınca Türk soylu yabancılar için, tl. maddenin birinci fıkras ının (b) bendinde öngörülenikamet süresi 31.12.1010 tarihine kadar iki y ıl olarak uygulanmaktad ır.Bu durumda olan ki şiler bakımmdan da yurt dışında geçirilen sürelerintoplam altı ayı a şmamas ı aranmaktad ır.41

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANCEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBiL6 İ NTİ RYAK İ OĞIUNUNTEBLİĞİ4. Yetkili Makam Karar ı ile Türk VatandaşlığınınKazanılmas ının Geçerliliği ve Sonuçlarıa. Vatandaşlığın Kazarnlmas ı Anı5901 say ıl ı TVK'nm 20(1). maddesi, Türk vatarıdaşlığınınkazanılmasına ilişkin tüm kararların, karar tarihinden itibarenhüküm ifade edece ğini belirtmektedir.b. Eş ve Çocuklar Üzerideki Etkisi5901 sayılı TVK'mn 20(2). maddesi uyannca, yetkili makamkarar ı ile Türk vatanda şlığınırı kazanılmas ı e şin vatandaşlığınatesir etmez. 403 say ılı TVK'nın 15. maddesi de ayn ıilkeyi kabul etmiş ve vatanda şlığa alınmanm eşin vatanda ş-lığına tesir etmeyece ğini belirtmiş olmakla beraber, bu kurala,vatansız kadının kocasma ba ğlı olarak Türk vatarıdaşlığınıkazanacağını öngörmek suretiyle bir istisna getirmi şti. YeniTVK'da, böyle bir istisnaya yer verilmemi ştir ki, bu iki aç ıdanisabeflidir. Bir kere, sadece vatans ız kad ının kocas ına bağl ıolarak Türk vatanda şlığını kazanmas ı, erkekler için böyle birdüzenleme yap ılmamış olması nedeniyle kad ın-erkek eşitliğineayk ırıdır ve Avrupa Vatanda şlık Sözleşrnesi'nin m. 5(1).maddesi cinsiyet ayr ım ını yasalciamaktad ır. Ikinci olarak, yatansızliğıönlemek gerekçesiyle bile olsa, ba şka bir devletinvatandaşlığını kazanan eşe bağl ı olarak, diğer e şe otomatikmanvatandaşlık verilmesi, ilgili ki şinin iradesi d ışında vatandaşlıkkazanmas ı anlamına gelmektedir ve bu durum AvrupaVatanda şlık Sözleşmesi'nin 4(d) maddesinde ifadesini bulaneşe bağli olarak vatandaşlığın kendiliğinden kazanılmamas ıilkesi ile çelişmektedir.5901 saydı TVK'run, yetkili makam karanyla vatanda ş-ligin kazanılmasmın çocuklar üzerindeki etkisi ile ilgili getirdiğidüzenleme de 403 sayd ı TVK'nın taşıdığı sakıncalarıbertaraf etnıi5tir. 19 403 say ılı TVK'nın konuyu düzenleyen 16.19403 saydı TvIC'n ın çifte vatandaşlığı önlemek için getirdiği kurallarmiçerdiği tutarsızlıklar hakkmda bkz. Tiryalcioğlu, Citizenship, S. 10-11.42

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERmaddesi, babanın çocuklarının, vatanda şlığa alınan babaları- B İ LG İ Nna ba ğlı olarak Türk vatandaşı olması için "küçük" olmalarını İIRYAKİ O Ğ LU'NUNyeterli görürken, ananın çocuklarının anaya bağlı olarak Türk TEBLi Ğİvatanda şı olmas ı için "küçük" olmalar ının yanı sıra, çifte vatandaşlığı önleme amac ı ile ba şka bazı şartlar ın da gerçekleşmesiniaramaktaydı. Böyle bir düzenlemenin kadın ve erkekeşitliğine aykır ı düştüğü tartışmasızd ır. Eğer amaç, gerçektende çifte vatanda şlığı önlemek olsayd ı, o zaman Türk vatandaşlığınaal ınan erkeklerin küçük çocuklar ı bakımından da,aynen kad ının küçük çocuklar ının Türk vatanda şlığını kazanması için aranan şartlara benzer diğer baz ı şartları aramak gerekirdi.Yeni TVK'nın, 20(2). maddesi ile bu ayr ımcılik kaldırılmıştır. Söz konusu madde uyar ınca, "Ana veya baban ın Türkvatandaşl ığın ı kazandığı tarihte velayeti kendisinde bulunan çocukları,diğer eşin muvafakat etmesi halinde Türk vatanda şlığı n ı kazanır. Muvafakat verilmemesi halinde ana veya baban ın mutad meskenininbulunduğu ülkedeki hı7kim kararına göre işlem yap ılır". Buhüküm, vatanda şlığm kazanılmasının çocuklar üzerindeki etkisini,ana ve baba ayr ı m ı gözetmeksizin belirlemi ş olmas ı vebasitli ği nedeniyle isabetlidir.Yeni TVK'nın 20. maddesinin 3. fıkras ına göre, "Ana veyababan ın Türk vatanda şlığını kazandığı tarihte kendileri ile birlikteişlem görmeyen çocuklar ı, ergin olduktan sonra Türk vatandaşl ığını kazanmak üzere ba şvurdukları takdirde haklarında il inci maddehükümleri uygulan ır". Söz konusu maddede, böyle bir hükmeniçin yer verildi ği anlaşılmamaktadır. Eğer, kanun koyucu,bu durumda bulunan çocuklar ın Türk vatanda şlığını kazanmasıiçin daha elveri şli bir yol getirme amac ım gütmü ş olsaydı, o zaman bu çocuklar hakk ında, bu amaca yönelik olaraközel bir düzenlemeye gerek olabilirdi. Kanun koyucu, böylebir amaç gütmediğine ve bu çocuklar re şit olmalarından itibarenzaten di ğer yabanc ılar gibi 11. maddeye göre vatanda ş-lığı kazanmak için başvurma hakk ına sahip olduğuna göre20. maddenin (3) fıkras ında böyle bir düzenleme yapılmas ı-n ın gerekli olmadığını düşünüyoruz.43

AKTUFILE ENTWICKIJJNGEN 1M STAATSANGE HÖRIGKEJTS -, AUSIANDER- UNU FLÜCHTIJNGSRECHTB İ LGiNT İ RYAK İ O Ğ LWNUNrEBÜ ĞİB. Türk Vatandaşlığının Evlat Edinilme ile Kazanılmas ı5901 say ıli TVK, 9. maddesinde, evlat edinilme yoluylavatandaşlığın kazanılmas ını, yetkili makam karar ı ve seçmehakkının yanı s ıra vatandaşlığın sonradan kazanıldığı üçtemel kategoriden biri olarak belirlemi ştir. Bununla birlikte,yeni TVK'da evlat edinme yoluyla vatanda>şlığın kazanılmasınırı,17. maddedeki hüküm nazara al ındığında yetkili makamkararıyla kazanma türü olarak mı kabul edildiği, yoksakanun yoluyla kazanma türü olarak m ı düzenlendiği tartışmasımnyaşanacağını düşünüyoruz.Evlat edinme yoluyla vatanda şlığın kazaııılmasının, yeniTVK'nın 9. maddesinde sonradan vatandaşlik kazanma halleriaras ında yetkili makam karan ile kazanmadan ayr ı olaraksayılmasından hareketle bu tür kazanmanın kanun yolu ilekazanma türüne benzer bir şekilde düzenlenmi ş olduğu ilerisürülebilirse de, 17. maddede yer alan iki husus bu tür bir değerlendirmeyapmamıza olanak vermemektedir. Her şeydenönce, bu durumda 17. maddede yer alan "karar tarihi" ile yetkilimakamın karar ının mı, yoksa evlat edinme karar ının mıkastedildiğinin aç ıklığa kavuşturulmas ı gerekir; ne var ki, 17.maddede ve maddenin gerekçesinde bu konuda bir aç ıklamayoktur. Ikinci olarak, evlat edinmenin kanun yoluyla vatandaşhğmkazanılması olarak kabul edildiği durumlarda "milligüvenlik ve kamu düzeni bak ım ından engel te şkil edecek hali bulunmama"şartına yer yoktur; buna ra ğmen, 17. maddede bu şartlarayer verilmi ştir.Kanun'da, evlat edinme ile ilgili 17. maddenin sistematikaçıdan bulunduğu yer ve maddenin içeriği, kanun koyucununevlat edinilme yoluyla vatanda şlığm kazanılmas ını yetkilimakam karar ı ile kazanma hali olarak kabul ettiği görüşününileri sürülmesine de imMn tan ımaktad ır. Zira 17. maddedearanan, evlatliğm milli güvenlik ve kamu düzeni bak ımındanengel teşkil edecek hali bulunmamas ı şartı, Kanun'da sadeceyetkili makam karar ı ile Türk vatanda şlığının kazanıld ı-ğı hallerde aranmaktad ır.44

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERKartaatimizce, kanun koyucu, evlat edinn ıe yoluyla ya- BiLGiNtandaşlığın kazarulmasını, 9. maddesinde yapmış olduğu ay- Iİ RYAE İ OĞLU'NUNrıma rağmen, yetkili makam karar ı ile kazanma gibi görmek- TEBLİĞİtedir. Her şeyden önce, yukanda belirtildi ği gibi, milli güvenlikve kamu düzeni şartı, Kanun'un yetkili makam kararı ilekazanma türlerinde aradığı bir şarttır. Kanun'un sistematikyorumu da aynı sonuca varınamıza neden olmaktad ır. ZiraKanun'da, 17. maddeyi takip eden 19. madde yetkili makamkararı ile Türk vatanda şlığının kazanılmasında usul ve esasları;20. madde ise yetkili makam karar ı ile Türk vatandaşliğının kazanılmasmın geçerliğini ve sonuçlarını düzenlemişbulunmaktadır. Bu gerekçelerden hareketle, 17. maddede düzenlenenevlat edi ııilme yoluyla Türk vatanda şlığının kazanılmasıyolunun, kanun koyucu tarafından yetkili makam kararıylakazanma türü olarak kabul edildi ğini düşünüyoruz.Evlat edinilme yoluyla Türk vatanda şlığının kazanılmast,şartları bakımından da 403 say ılı TVK'ya göre esaslı farklıliklariçermektedir. 5901 say ılı TVK, bu yolla vatanda şlığınkazanılması baktmından iki şart aramaktad ır. Kanun'un, 17.maddesine göre, bir Türk vatanda şı tarafından evlat edinilenergin olmayan ki şi, milli güvenlik ve kamu düzeni bak ımındanengel teşkil edecek bir hali bulimmamak şartıyla karartarihinden itibaren Türk vatanda şlığını kazanabilir. 403 say ı-lı TVK'nın 3. maddesinde aranan şartlar, evlat edinilen ki şininküçük olmas ı ön şartı ile birlikte çocuğun vatansız olması veya vatans ız olmasına yol açan ihtimallerin varl ığı üzerinekurulmu ştu. Dolayıs ıyla, evlatlığın zaten bir vatanda şliğmınolması ihtimali varsa, TVK m. 3'deki şartlar gerçekle şmemişolacağından, evlatl ık da Türk vatandaşliğmı kazanamıyordu.5901 saydı TVK'nm çifte/çok vatandaşlığa olumlu yalda şımınedeniyle, 403 sayılı TVK'da evlat edinilenin Türk vatandaşlığmıkazanmas ı için aranan şartlara yer vermemi ş olması tutarlıbir çözüm yoludur.45

AKTURLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND FLÜCHTLINGSREUITB İ LG İ NIİ RYAK İ OĞLU'NUNTFBÜ ĞC. 5901 say ılı TVK'ya göre Türk Vatandaşl ığınınSeçme Hakkı ile Kazanılmas ı1. Seçme Hakkı Konusunda Kanun'unGenel Yalciaşımı5901 sayıl ı TVK'run seçme hakk ını düzenleyen 21. maddesişu hükmü içermektedir: "27 nci madde uyar ınca ana veyababalanna bağl ı olarak Türk vatanda şlığın ı kaybeden çocuklar erginolmalar ından itibaren üç y ıl içinde seçme hakk ın ı kullanmak suretiyleTürk vatanda şlığın ı kazanabilirler". Bu hükmün de aç ıkçaortaya koydu ğu gibi, 5901 sayılı TVK, Türk vatanda şlığınınseçme hakkı ile kazanılmas ını, bu hakk ı kullanacak ki şiler bakımından403 say ılı TVK'ya göre farkl ı düzenlemiştir.403 sayılı TVK, seçme hakkı ile Türk vatanda şhğın kazanacakki şileri, küçükler (m. 12) ile evlenme yoluyla Türkvatandaşlığını kaybeden kad ın (m.12) olmak üzere iki grubaay ırmıştı. Ana ve/veya babalar ına bağl ı olarak Türk vatandaşlığmı kaybeden küçükler re şit olmalarından başlayarakbir yıl içinde (TVK m. 12); evlenme yoluyla Türk vatanda şlığındanayrılan kad ın ise bu evliliğiıı sona ermesinden itibarenüç yıl içinde (TVK m. 13) seçme hakk ın kullanarak Türk yatandaşlığınıkazanabiliyordu.5901 sayılı TVK, evlenerek Türk vatanda şlığından ayrılankad ınlara seçme hakk ı tanıyarak Türk vatanda şlığına dönmeimkanı veren 403 say ılı TVK' ııın 13. maddesine benzer birhükme yer vermemi ştir. Çünkü 403 sayılı TVK m. 13'ün temeliniteşkil eden ve seçme hakk ının kullamirnasını gerektirensebep de 5901 say ılı TVK'da yer almamıştır. Diğer bir ifadeile, yeni Kanun, bir Türk vatanda şı kad ın ın yabancı erkekleevlenerek kocas ının vatandaşlığını seçmek suretiyle Türkvatanda şlığından ayr ılmas ına imkan tanımadığından, bu kişilerinseçme hakkım kullanarak Türk vatanda şlığım kazanmasına dayanak teşkil edecek durum da ortadan kalkmış olmaktadır.5901 say ılı TVK, bir taraftan seçme hakk ım kullanacakgrup olarak sadece küçükleri belirlerken, öte yandan bu hak-46

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi Ş MELERki kullanacak küçükleri de 403 sayıl ı TVK'ya göre daha sınır- BILGINlı olarak düzenlenmi ştir. Nitekim 403 say ılı TVK'nın 12. mad- TIRYAK İOĞLU'NUNdesinin (b) bendinde yer alan seçme hakk ına kar şılık gelen TEBLİĞİherhangi bir hükme yeni Kanun'da yer verilmemi ştir. 5901sayıh TVK, her ne şekilde olursa olsun evlenme veya evlenmeninsona ermesi ile ilgili sebeplere ba ğli seçme hakk ını kaldırılmışbulunduğundan, bu durumda olan ki şileri takip ederekvatanda şlığı değişen küçük çocuklar kategorisi de art ıkortaya ç ıkmayacaktır. Dolayısıyla, bu kategoriye giren çocuklarınseçme hakkını kullanarak Türk vatandaşlığını kazanmalannınhukuki dayana ğı ortadan kalknıı5tır.205901 say ılı TVK'nın 21. maddesine göre, seçme hakk ınıkullanacak ki şiler Kanun'un 27. maddesi uyarınca ana veyababalar ına bağlı olarak Türk vatanda şhğmı kaybeden küçükçocuklar olarak belirlenmiştir. 27. madde Türk vatanda şlığındanç ıkmamn geçerliliği ve sonuçların düzenlemektedir. Budurumda, 5901 say ılı TVK'nın, sadece Türk vatandaşhğmdanç ıkma izni almak suretiyle ayr ılan ana veya babalar ına bağliolarak Türk vatandaşlığını kaybeden küçük çocuklara seçmehakkım kullanarak Türk vatanda şlığına dönme hakk ım tanıdığıanla şılmaktadır. Bununla beraber, yeni Kanun'un seçmehakkı ile Türk vatanda şlığımn kayb ını düzenleyen 35. maddesininikinci f ıkrasını da göz önüne almak gerekir. Söz konusumaddede, "seçme hakk ım kullanarak Türk vatandaşlığındanayr ılan kişilerin eşleri ve çocuklar ı hakk ında 27 nci madde hükümleriuygulan ır" hükmüne yer verilmi ştir. Her iki hüküm birlikteele al ındığında, ç ıkma izni alarak Türk vatandaşlığmdanaynlan ki şilerin küçük çocuklar ı gibi, 35. maddenin 2. fıkrasında yap ılan atıf nedeniyle seçme hakk ım kullanarak Türk20 403 say ılı TVK'n ın 12 (b). maddesi uyarınca "30 ve 37 nci maddeler gereğinceanalanna bağl ı olarak Türk vatanda şbğjn ı kaybeden küçükler" seçmehakk ın ı kullanacak olan ilk grup olarak belirlenmi ştir. 30. ve 37. maddelerevlenme ile ilgili sonuçlar ı düzenlemektedir. 5901 say ılı 'FVK, yabancı ile evlenen kadının Türk vatanda şlığından ayr ılması hususunuve Türkle yaptığı evliliği sona eren kad ın ın seçme hakk ını düzenlemediğinden.403 say ıl ı TVK'da olduğu gibi bir sonuç (söz konusu kadınınçocukları için anneyi takip ederek Türk vatanda şliğmdan aynirna sonucu)hiç bir zaman ortaya ç ıkmayacaktır.47

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- ÜNÜ FLÜCHTLINGSREOITT İBILGIN vatandaşlığından ayr ılan ki şilerin küçük çocuklar ının da seç-RYAK İ ÜğIU'NUN me hakkını kullanarak Türk vatandaşlığım kazanabilecekle-TEBU Ğ i ü sonucuna varılabihr. 21 Gerçekten de, Türk vatanda şlığındanizin alarak ç ıkan ki şilerin çocuklar ına bu hak tanınıyorsa,aynı hakk ın Türk vatanda şlığından seçme hakkım kullanarakayrılan kişilerin çocuklar ına da tamnması gerekmektedir.Ne var ki, bu sonucun ortaya ç ıkması için 21. maddede,27. maddenin yan ı sıra 35. maddeye de aç ıkça atıf yap ılması gerekirdi. 5901 say ılı TVK'nın 21. maddesinde, Kanun'un35(2). maddesine göre seçme hakk ım kullanarak Türk vatandaşhğmdan ayr ılan ki şilerin çocuklar ın seçme hakkım kullanarakTürk vatanda şlığını kazanmalarını sağlayacak atıf yapılmamış olduğundan, söz konusu çocukların 21. maddeyegöre Türk vatanda şlığını kazanamayacaldarı sonucuna varmakgerekir. Aksine bir yorum, Anayasa'nm 66. maddesininüçüncü fıkras ındaki kanunilik ilkesi ile ba ğdaşmayacakt ır.Seçme hakk ının kullanılması için 403 say ılı TVK'da öngörülenbir y ıllık süre, 5901 say ılı TVK'da üç yıl olarak belirlenmiştir. Yeni Kanun'un 21. maddesinin seçme hakk ını kullanmaimkanı tanıdığı kişiler, reşit olmalarından itibaren üçy ıl içinde bu haklarını kullanarak Türk vatanda şlığını kazanabilirler.2. Türk Vatandaşlığımn Seçme Hakk ı ileKazanılmas ımn Geçerliliği ve Sonuçlarıa. Başvuru Makamlar ı ve ŞekliSeçme hakkı ile Türk vatanda şlığmın kazanılnıasına ilişkinbaşvurular için 5901 say ılı TVJ< ile getirilen esasl ı bir değişiklikyoktur. 403 sayılı TVK'nın 43. maddesi, hem Türk yatandaşlığının seçme hakkı ile kazanılmas ı, hem de kayb ım21403 sayılı TVK'run 12(c) maddesinde de, vatanda şl ıktan çıkan ana veyababalarına ba ğlı olarak Türk vatanda şl ığını kaybeden küçükler (TVKm. 32) ile seçme hakkını kullanarak Türk vatanda ş l ığından ayrılan anaveya babalarına bağlı olarak Türk vatanda şlığmı kaybeden küçükler(TVK m. 36), seçme hakkını kullanarak Türk vatandaşlığını kazanacakkişiler aras ında say ılmıştı .48

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR IIIJKIJKUNDAI< İ GÜNCR GEL İŞ MELERiçerecek şekilde şu hükme yer vermi şti: "... seçme hakk ı İçişle- BILGINri Bakanl ığına gönderilmek üzere mahallin en büyük mülkiye amir- Iİ RYAKİOĞ LU'NUNligine ve yabancı memleketlerde de Türkiye elçilik veya konsolosluk- IEBLI Ğİlarına yaz ılı bildirimde bulunmak suretiyle kullan ılır". 5901 sayılıTVK'nm 37. maddesinin birinci f ıkras ında ise, seçme hakk ı dadahil olmak üzere, Türk vatanda şliğının kazanılması ve kaybinailişkin tüm başvurular ı kapsayacak şekilde tek bir hükümgetirerek, ba şvuruların yurt içinde ikamet edilen yer yaliliğine,yurt d ışında ise dış temsilcililclere bizzat veya bu hakkmkullanılmasına ilişkin vekAletname ile yap ılacağı belirti!-miştir.b. Türk Vatanda şlığmı Kazanma Anı403 sayılı TVK'da bu konuda aç ık bir hükme yer verilmeniişti.Bununla beraber, ilgili Yönetmeli ğin 18. maddesinde,ba şvuru makamlarına bir dilekçe vermenin vatandaşhğmkazanılması için yeterli olduğu, ba şvuru makamlarının seçmehakkına ilişkin dileğin doğruluğunu tespit etmesi halindederhal tescil yaparak İçi şleri Bakanlığına bilgi verecekleiibelirtilmekteydi. Bu çerçevede, 403 say ılı TVK'ya göre seçmeiradesinin kullan ılması ile Türk vatanda şlığı kazanılımşolmaktayd ı. 5901 sayılı TVK'nın 22. maddesinin birinci f ırkasıise, seçme hakk ı ile vatanda şhğm kazamlması anını değiştirmiştir. Buna göre, seçme hakk ı ile Türk vatandaşlığmın kazarulması, bu hakkın kullanılmasına dair şartların tespitine ili ş-kin karar tarihinden itibaren hüküm ifade edecektir.c. Eş ve Çocuklar Üzerindeki Etkisi5901 sayılı TVK, 403 sayılı TVK'da olduğu gibi, seçmehakkının eş ve çocuklar üzerindeki etkisini, yetkili makamkararı ile vatandaşlığm kazarıılmasının sonuçlarını düzenleyenhükümlere at ıf yapmak suretiyle düzenlen-i ştir. 5901 sayılıTVK'nın 22(2). maddesi uyar ınca, seçme hakkını kullanarakTürk vatanda şlığını kazanan ki şilerin eşleri ve çocuklar ı49

AKTIJELLE EMIWICKLIJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS - I AUSLIiNDER- IJND FLÜCHTLINGSRECHTBILGIN hakkında 20. madde hükümleri uygulanır!2 Biz de bu nokta-TiRYAK İOGIU'NUN da, tekrardan kaç ınmak amac ıyla, 20. madde hakkmda yuka-TEBlİĞİ rıda yaptığımız açıklamalara atıfta bulunmakla yetiniyoruz.3. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti VatandaşlarınaTan ınan Seçme Hakk ı5901 say ılı Kanun'un "İkinci Bölüm"ünde düzenlenenTürk vatanda şlığının kazanılması yolları arasmda say ılmayan,ancak düzenleme tarz ı itibar ıyla seçme hakkırun kullanılmasısuretiyle Türk vatandaşliğın kazanılması olarak nitelendirilecekbir kazanma yolu Kanun'un "Çe şitli Hükümler"başliğmı taşıyan "Beşinci Bölüm "ünde (m. 42) yer almaktad ır.Söz konusu hüküm, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (KKTC)vatanda şlan için seçme hakk ını kullanarak Türk vatanda şlığınıkazanma imkanı getirmektedir!2 Bu hükümden yararlanmakiçin aranan tek şart, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetivatanda şlığının doğumla kazanilmış olmasıdır. Her ne kadar,Kanun'un 42. maddesinin ilk f ıkrasında doğumla kazanmaşartı aranmamış ise de, söz konusu maddenin ikinci f ıkrasmda,KKTC vatandaşlığmı sonradan kazananlar hakkında11. madde hükmünün uygulanacağmın belirtilmi ş olmas ıbizim bu sonuca varmam ıza neden olmaktad ır. Bu durumdaKKTC vatandaşlığını aslen kazanmış olanlar, 42. maddeninilk fıkrasındaki seçme hakkım kullanmak suretiyle, sonradankazanmış olanlar ise yetkili makam karar ıyla Türk vatandaşıolabileceklerdir. 42. maddeye göre Türk vatanda şlığmı seçenkişilerin e ş ve çocukları bakımından özel bir düzenleme getirilmemiştir. Bu durumda, 42. madde uyar ınca seçme hakk ımkullanan kişinin e şi ve çocuklar ı, Türk vatanda şı olmak isterlerse,11. madde uyar ınca başvuruda bulunacaklardır.505901 say ıl ı TVK'nın 20. maddesi yetkili makam kararıyla Türk vatandaşlığının kazanılmasm ın geçerliliği ve sonuçların ı düzenlemektedir.Kuzey Kıbns Türk Cumhuriyeti vatanda şları için benzer bir düzenleme,28.5.2003 tarih ve 4862 say ılı Kanun'un 1. maddesiyle 403 say ılı TVK'nınBeşinci Bölümüne eklenen Ek Madde l'de de yer almaktayd ı .

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERV. Türk Vatandaşlığın ın Kayb ı5901 sayıl ı TVK'nın "Üçüncü Bölüm"ünde yer alan yetkilimakam karanyla irade d ışı kayıp halleri ile ilgili düzenlemelerreform niteliğindeki değişiklikler olarak nitelendirilebiir.Kanun'un 24(1) maddesi uyar ınca, yetkili makam kararı ileTürk vatandaşlığınrn kaybı; çıkma, kaybettirme ve vatanda ş-ligin iptali olmak üzere üçe ayr ılmaktad ır. Vatandaşlığm yetkilimakam karanyla kayb ının tek iradt yolu olan "vatandaşlıktan çıkma" bakımından 5901 say ılı TVK'da, önemli bir de ğişiklikgetirilmemekle beraber, irade d ışı kayıp halleri ile ilgilidüzenlemeler çağdaş bir vatandaşl ık kanununun gereklerinikar şılayacak niteliktedir. 403 say ıh TVK'da yer alan kaybettirmesebeplerinin büyük bir ço ğunluğu yeni Kanun'da yeralmamaktad ır. 24 Çıkarma müessesesi ise yeni Kanun ile tamamenkald ınlmıştır.5901 say ılı TVK, vatandaşlığın kaybı ile ilgili olarak, sistematikyap ıyı etkileyen değişiklikler de getirmi ş bulunmaktadır. Yeni Kanun, kanun yoluyla kayıp kategorisine yer vermeyerek,vatanda şlığın kaybı hallerini sistematik açıdan ikikategoriye indirmiştir. Bunlar, Kanun'un 23(1). maddesi uyarınca,yetkili makam karar ı ve seçme hakkının kullanılmasıyoluyla vatanda şlığm kaybı halleridir. Kanun'un, bu yöndekitercihi isabeflidir. Gerçekten de, 403 sayd ı TVK'nın 19. maddesindekanun yoluyla kay ıp başlığı altmda düzenlense deevlenme, niteliği itibarıyla kanun yoluyla vatandaşlığın kaybıolmay ıp, seçme hakkının kullanılmas ı suretiyle kayıp haliolarak nitelendirilmekteydi!5 5901 sayıl ı TVK, kabul etti ği busistematik içinde evlenmeyi kanun yoluyla kay ıp yolu olmaktançıkardığı gibi, Türk vatanda şlığmın herhangi bir şekildekayb ı yolu olarak da görmemektedir.B İ LG İ NJiRYAX İ OĞ UJ'NUNTEBLİĞİ245901 sayıl ı TVK, 403 sayılı TVK'da sekiz ba şhk altında say ılan kaybettirmesebeplerini üçe indirmi ştir.Nitekim baz ı eserlerde evlenme yoluyla Türk vatanda şlığmın kayb ı,isabetli olarak, seçme hakkı ile kayıp başlığı altında yer almıştır. Örneğinbkz. Aybay, s. 184-185.51

AKTUEILE ENTWIO

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERkişilerden olmama şartını getirmi ştir. 403 sayılı TVK'da 2003 BiLG İ Nyıl ında değişiklik yapılmadan önce, ç ıkma şartlar ı arasındaIlmuvazzaf askerlik hizmetini yapm ış olmak veya yapm ış say ılmak" TEBLiĞİşartı aranmaktaydı. 5901 say ılı TVK'nın, askerlik nedeniylearanan kişilerden olmama şartına yer vermiş olması, 403saydı TVK'da 2003 değişikliğinden önce aranan şartın tekrargündeme getirmiş olduğu izlenimini uyand ırsa da, 5901 say ı-lı TVK, askerlik hizmetinin yap ılıp yap ılmamasıyla ilgilenmemekte,askerlik nedeniyle aranan ki şilerden olmama hususuüzerinde durmaktad ır. Zira askerlik hizmetini yapmayan yada yapmış sayılmayan kişiler de yeni TVK uyar ınca Türk yatandaşliğmdançıkma izni almak için başvurma imkAnına sahiptir.Yeni TVK'da aranan son şart ise, vatandaşlıktan çıkmakisteyen kişinin, hakkında herhangi bir mali ve cezai tandit bulunmamasıdır.403 saydı TVK'da da aynı hüküme yer verilmişti.5901 say ıh TVK'nm 25. maddesinin gerekçesinden deanla şılacağı gibi, bu şartın amacı, herhangi bir suç nedeniylearananlar ile mali ve cezai tandidi bulunanlara, devletin bukişiler üzerindeki tasarrufunun ortadan kaikmamas ı için çıkmaizni vermemektir.Tİ RYAR1DĞIU'NUN2. Türk Vatandaşlığından Ç ıkma Belgeleri5901 sayd ı TYK, 26. maddesinde, 403 say ıh TVK'nm konuyailişkin 22. maddesindeki "çıkma ve izin belgeleri" yerine"Türk vatanda şlığından ç ıkma belgeleri" başlığmı tercih etmiş olmaklaberaber, yeni Kanun'un söz konusu maddesinde hemçıkma, hem de izin belgesinden bahsedilmektedir.5901 saydı TVK'nın 26. maddesinin ilk fılcrası uyarıncayabancı bir devlet vatanda şliğmı kazanmak üzere Türk vatandaşlığı ndan ç ıkmak için izin isteyenlerden talepleri uygungörülenlere Bakanl ıkça, Türk vatandaşlığından çıkma izin belgesi;verilen izin sonucunda veya önceden yabanc ı bir devletvatandaşhğıru kazandığım belgeleyenlere ise Tifrk vatandaşhğındançıkma belgesi verilir. Bu hükümden de anlaş11aca-53

AKFUELIE ENTW İ CKIUNGEN 1M STAATSANGEKÖRIGKEITS -, AUSLINDER- UND FLIiCHTL İ NGSRECHTBiLG İN ğı üzere, çıkma belgesi, 403 say ılı TVK'da oldu ğu gibi, ya ya-TiRYAKiOGLU'NUN banc ı bir devlet vatanda şlığını kazand ığım belgeleyenlere, yaTEBL İĞİ da ç ıkma izin belgesi alıp, verilen bu izin sonucunda yabanc ıbir devlet vatanda şliğinı kazananlara verilmektedir.Çıkma izin belgesi ise henüz yabancı bir devlet vatandaşli ğını kazanmamış, ancak kazanmak ve Türk vata ııdaşl ı-ğmdan çıkmak isteyenlere verilen bir belgedir. Bu belge, karartarihinden itibaren iki y ıl geçerlidir. izin belgesini alanlarbu süre içerisinde yurt içinde ikamet edilen yer valili ğine,yurt dışmda ise d ış temsilciliklere yabanc ı devlet vatandaşlığrnıkazand ıklarına dair bilgi ve belgeleri vermek zorundad ır.Süresi içinde yabanc ı devlet vatanda şhğın ın kazarulamamas ıdurumunda ç ıkma izin belgesi geçersiz hale gelir (5901 say ı-lı TVK m. 26(2)).403 say ılı TVK'da ise, iki türlü izin belgesinden bahsedilmekteydi.İlk izin belgesi, 5901 say ılı TVK'nın da düzenlemi şolduğu henüz ba şka bir devlet vatanda şlığmı kazanmamış,ancak Türk vatandaşliğından ç ıkmak isteyenlere verilen belgedir.403.. say ıl ı TVK'da düzenlenen ikinci izin belgesine ise5901 say ıl ı TVK'da yer verilmemi ştir. Bu ikinci izin belgesi,403 sayılı TVK'run 22. maddesinin üçüncü f ıkras ında düzenlenen,başka bir devlet vatandaşlığım kazanmak isteyen, ancakTürk vatandaşlığını da muhafaza etmek isteyen kişilereverilmekteydi. 5901 sayıl ı TVK'da, bu ikinci tür izin belgesinindüzenlenmemiş olmas ının nedeni, bu Kanun ile birliktebir Türk vatanda şının, vatandaşlığın muhafaza ederek başkabir devlet vatanda şlığmı kazanmak istemesi halinde art ık izinalmas ına gerek kalmamış olmas ıdır.403 say ılı TVK'da gerek ç ıkma izin belgesinin, gerek ba ş-ka bir devlet vatandaşlığın kazanmak isteyenlere verilen izinbelgesinin süresi üç y ıl olarak tespit edilmi ş olup (m. 22/IV),bu belgeleri alan ki şilerin anılan süre içersinde yetkili makamlaragerekli bilgi ve belgeleri vermemi ş olmalar ı yaptınmabağlanmıştı. 403 say ılı TVK'nın 23. maddesinin İİ. fıkrasınagöre, bu gibi kişilerin Türk vatandaşlığım kaybedip etmediklerine,İçişleri Bakanlığı'nın teklifi üzerine Bakanlar Ku-1.11

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR H İJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERrulu'nca karar verilebilecekti; ancak s ırf gerekli bilgi ve belge- B İ lG İ Nlerin verilmemesi nedeniyle böylesine a ğır bir yaptırıniin ön- T İ RYAK İOĞIU'NUNgörülmü ş olması isabetli değildi. 5901 say ılı TVK, ç ıkma izin TEBLİĞİbelgesinin süresinin iki y ıl olduğunu ve süresi içinde vatandaşlıkkazanılamamas ı halinde çıkma izin belgesinin geçersizhale geleceğini öngörmekle daha makul bir yakla şımı tercihetmiştir (m. 26(2)).26 Dolayısıyla, verilen süre içinde yabanadevlet vatandaşlığını kazanıp da bilgi vermeyenler için ortayaç ıkacak muhtemel sonuç, bu gibilerin 44. madde uyar ıncanüfus aile kütüklerindeki kay ıtlarına çok vatandaşlığa sahipolduklar ına dair aç ıldama yap ılamayacak olmas ıdır. Verilensüre içinde yabanc ı bir devlet vatanda şlığını kazanamayanlarise, gerekli bilgi ve belgeleri yetkili makama vermemi şolsalar bile, onlar için her hangi bir yapt ırım söz konusu olmayacak,sadece izin belgesi geçersiz hale gelecektir. Bu ki şileryabancı bir devlet vatanda şlığmı kazanıp, Türk vatandaşlığındanç ıkmak konusunda hü isteklilerse, yeni bir izin belgesialacaklard ır.3. Türk Vatanda şlığından Ç ıkmamn Geçerliliği veSonuçları5901 say ılı TVK, Türk vatanda şlığından çıkmanın geçerliliğive sonuçlar ı başhğı altında vatandaşlığın kaybedildiği anve çıkmanın eş ile çocuklar üzerindeki etkisini düzenlemi ştir.a. Türk Vatanda şlığının Kayb ı Anı5901 sayd ı TVK, Türk vatanda şlığından çıkan ki şilerinhangi anda Türk vatandaşlığını kaybedecekleri konusunda,403. sayd ı TVK ile ayni yakla şımı benimsemiştir. YeniKanun'un 27. maddesinin ilk f ıkrasma göre, vatanda şlığmkaybı anı, çıkma belgesinin ilgiliye imza kar şıliğı teslim edil-26 5901 sayılı TVK'nın 26. maddesinin gerekçesinde, söz konusu belgeyialanların yabanc ı devlet vatanda şlığını kazand ıklarına dair bilgi ve belgelerivermek zorunda oBdukBan ifade edilerek verilen sürenin kullan ılmasınındisipline edilmesinin amaçlandığı belirtilmektedir.55

1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSL.ANDER- UND FLÜCHTUNGSRECHrBiLG İN diği andır ve bu anda Türk vatandaşlığı kaybedilir. Türk ya-Tİ RYAK İ OĞLUNIJN tandaşlığını kaybeden kişilerin nüfus aile kütüklerindeki katEBUGIy ıtlar ı kapatıl ır ve bu ki şiler kay ıp tarihinden itibaren yabancımuamelesine tAbi tutulur.b. Çıkmanın E ş ve Çocuklar Üzerindeki Etkileri5901 sayılı TVK'nın 27. maddesinin ikinci fıkras ı, aynen403 sayılı TVK'nın 31. maddesinde oldu ğu gibi, eşlerden birininçıkma izni almak suretiyle Türk vatanda şhğmı kaybetmesinindiğer eşin vatanda şlığına tesir etmeyeceği ilkesini kabuletmiştir. 5901 say ıl ı TVK'nın, çilcmanırı çocuklarm vatanda şlığıüzerindeki etkisi ile ilgili düzenlemesi, 403 say ıl ı TVK'danfarkl ıdır. 403 sayıl ı TVK'nın 32. maddesinde, ç ıkmanın çocuklarmvatanda şlığı üzerindeki etkisi, çocuklar ın küçük olmas ıön şartıyla, vatandaşliktan çıkan ki şinin ana veya baba olması halleri için ayr ı ayrı düzenlenmi ş; ancak her iki durumdada diğer eşin muvafalcat etmesi şartı ararımış ve muvafakaünverilmemesi halinde hakim kararına göre işlem yapılacağıöngörülmüştü. 5901 sayılı TVK, çıkan ki şinin ana veya babaolmas ına göre yap ılan ayrıma son vermiştir. Yeni Kanun'un27(2). maddesinde, Türk vatanda şlığmı kaybeden ana ya dababanın talebinin bulunmas ı ve diğer eşin de muvafakat etmesihalinde çocukların da kendileri ile birlikte Türk vatandaşliğını kaybedecekleri belirtilerek, muvafakatin verilmemesihalinde hAkim karar ına göre işlem yap ılacağı öngörülmüştür.Söz konusu maddede, küçük olma şartından bahsedilmemekte,sadece çocuklar ibaresine yer verilmektedir.5901 sayıh TVK'nın tanımlarla ilgili 3. maddesine çocuk ile nekastedildiği de belirtilmenıiştir. Her ne kadar çocuk ile kastedilenin,reşit olmayanlar yani küçükler oldu ğu sonucuna varmakmümkünse de, bu hususun Kanun'da aç ık olarak belirtilmesibu konuda ortaya ç ıkacak tartışmaları bertaraf edeceğindendaha uygun bir çözüm tarzı olurdu.5901 sayıl ı TVK'mn 27. maddesinin üçüncü f ıkrasında,vatandaşlığın kaybı, çocukları vatans ız kılacak ise çocuklarınTürk vatanda şı olarak kalacağı belirtilmektedir.56

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELER4. Ç ıkma izni Almak Suretiyle B İ LG İ NTürk Vatanda şlığım Kaybeden Ki şilere T İ RYAKİ O Ğ LtJ'NUNTanınan HaklarTEBUG İ403 sayılı TVK'nın 29. maddesinde "kayb ın sonu çlan" üstbaşlığı altında "yabanc ı muamelesi ve sakl ı tutulan haklar" altbaşlığı açılarak vatandaşlığın kaybı ile ilgili ortak sonuç ve yatandaşliktançıkma ile ilgili özel sonuçlar düzenlenmi ş, çıkarmave vatanda şlığa almmamn iptaline bağlanan ağırlaştırilmışsonuçlar saMi tutulmuştur. 5901 sayılı TVK'da ise, her birkayıp hali için ilgili maddelerde özel düzenleme getirilnıiştir.Çıkma ile ilgili özel sonuçlar ise, 5901 say ılı TVK'nm 28. maddesindeyer almaktad ır:" "Doğumla Türk vatanda şı olup da çıkmaizni almak suretiyle Türk vatanda şlığın ı kaybedenler ve kendileriile birlikte i şlem gören çocukları; milli güvenliğe ve kamu düzenineilişkin hükümler sakl ı kalmak kayd ıyla askerlik hizmetini yapmayükümlülüğü, seçme ve seçilme, kamu görevlerine ginne ve muafenaraç veya ev e şyasv ithal etme ha klan d ışında, sosyal güvenliğe ilişkinkazan ılm ış hakları saklı kalmak ve bu hakların kullan ımında ilgilikanunlardaki hükümlere tabi olmak şartıyla Türk vatanda şlarınatan ınan haklardan aynen yararlanmaya devam ederler".B. Türk Vatanda şlığını Kaybettirme5901 sayılı TVK'da, 403 sayılı TVK'da yer alan kaybettirmesebeplerinin büyük bir çoğunluğuna yer verilmeyerek buhususta çağdaş bir adım atılmıştır. Yeni Kanun'un 29. maddesinde,403 say ılı TVK'da yer alan sekiz kaybettirme sebebindenikisine yer verilmiş, ayrıca yeni bir kaybettirme sebebieklennıiştir?27Aynı hüküm baz ı kelime farkl ıl ıkları dışı nda 403 sayıl ı TVK'da da yeralmaktad ır.403 sayılı TVK'da yer alan, ancak yeni TVK'da kald ınimış bulunan kaybettirmesebepleri hakk ında değerlendirme için bkz. Ti ıyakioğlu, Bilgin,"Türk Vatanda şl ığı Kanunu Tasar ısının Türk Vatandaşliğının Kazanılmasıve Kaybedilmesi Konusunda Getirdi ği Yenilikler", (Tasarı),Prof Dr. Ali Naim Inan'a Armağan, Seçkin Yayınevi, Ankara 2009,5.689-691.57ü

AKTUELIE ENTWICKUJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSI İ NDER- UND FLÜCNTIJNGSRECHTT ı RYAK ı O6LU4UNB İ LG İ N 1. Kaybettirme SebepleriYukar ıda da belirtildiği gibi, 5901 say ıl ı TVK'da yer alanüç kaybettirme sebebinden ikisi 403 say ılı TVK'da da bulunmaktadır.Yeni Kanun'un 29. maddesinde üç bent halinde sayılaneylemlerde bulunduklar ı resmi makamlarca tespit edilenkişilerin Türk vatandaşlığı, Bakanlığın teklifi ve BakanlarKurulu karar ı ile kaybettirilebilir.5901 sayılı TVK'mn 29(1). maddesinin (a) bendinde say ı-lan kaybettirme sebebi 403 say ıl ı TVK'run 25/I(b). bendindedüzenlenmiş olan kaybettirme sebebine kar şıl ık gelmektedir.Yeni Kanun'un 29(1). maddesinin (a) bendi uyar ınca, yabancıbir devletin, Türkiye'nin menfaatlerine uymayan herhangibir hizmetinde bulunup da bu görevi b ırakmaları kendilerineyurt d ışında dış temsilcilikler, yurt içinde ise mülki idareamirleri tarafından bildirilmesine ra ğmen, üç aydan az olmamaküzere verilecek uygun bir süre içerisinde kendi istekleriile bu görevi b ırakmayanlar hakkında kaybettirme kararı verilebilecektir.Bu bent hükmünün uygıılanmasmda, hizmetinyurt içinde veya d ışında verilmesi arasmda herhangi bir farkgözetilmediği gibi, söz konusu hizmetin herhangi bir yabancıdevlet için yap ılan resmİ veya özel, askeri veya sivil hizmetolması da önemli değildir. Hizmetin Türkiye'nin menfaatlerineuyup uymad ığı yetkili makamın takdirine b ırakılmıştır.Benzer bir kay ıp sebebi, Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi'nin7(1) (d) maddesinde de yer almaktatd ır?Yeni TVK'nm 29(1)(b). maddesinde, TVK'n ın 25/1(c).maddesindeki "Türkiye ile sava ş halinde bulunan bir devletin hertürlü hizmetinde Bakanlar Kurulunun izni olmaks ızın kendi istekleriyleçalışmaya devam edenler" için getirilmiş olan kaybettirmeyaptırımı muhafaza edilmi ştir. Türkiye ile sava ş halinde olanbir devletin hizmetinde izinsiz ve gönüllü olarak çal ışmayadevam etmek vatandaşl ık görevi ile bağda şmad ığından, bu58Gerek Sözleşme'de, gerek 5901 say ıl ı Kanun'da kullan ılan menfaat kriteriile ilgili değerlendirmeler için bkz. Tiryakioğlu, Tasar ı, s. 692.

VArANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HIJKIJKUNDAK İ GÜNCEL GELi Ş MELERkaybettirme sebebinin 5901 sayılı TVK'da muhafaza edilmi şolmas ının isabetli bir yakla şım olduğunu dü şünüyoruz.Yeni TVK'mn 29(1). maddesinin (e) bendinde yer alanizin almaks ızın yabana bir devlet hizmetinde gönüllü olarakaskerlik yapanlar ile ilgili kaybettirme sebebi 403 say ılıTVK'da bulunınamaktayd ı. Bu hüküm ile, askerlik hizmetininyabanc ı bir ülkede gönüllü olarak yap ılıyor olması yaptırımabağlanmış olmaktad ır. Benzer bir sebep, Avrupa VatandaşlıkSözle şmesi'nin 7(1). maddesinin (c) bendinde de yer almaktadır.B İ LG İ NT İ RYAKiO Ğ LU'NUNTEBLi Ğİ2. Türk Vatanda şlığımn KaybettirilmesininGeçerliliği ve Sonuçları403 sayılı TVK'nın vatandaşhğm kayb ının genel sonuçlanrudüzenleyen 29. maddesinde, Türk vatanda şhğını kaybedenki şilerin kayıp tarihinden başlayarak yabanc ı muamelesinetabi tutulaca ğı belirtmiş, ancak vatanda şlığın hangianda kaybedilmi ş olacağı ile ilgili bir düzenlemeye yer almanuştı.5901 say ıli TVK' ııın 30(1). maddesinde Türk vatanda ş-lığının kaybettirilmesinin, Bakanlar Kurulu karar ının Resmi'Gazete'de yayınland ığı tarihten itibaren hüküm ifade edeceğiöngörülmü ş ve böylelikle bu konudaki tartışmalarda da sonverilmi ştir.5902 sayıl ı TVK, 403 say ıl ı TVK'da olduğu gibi kaybettirmekararının kişisel olduğunu ve ilgilinin e ş ve çocuklarınınvatanda şlığını etkilemeyeceğini kabul etmi ştir (m. 30(2)).C. Türk Vatandaşlığımn iptali5901 say ıl ı TVK'nın 31. maddesi, 403 say ılı TVK'da "vıztandaşlığaal ınmanrn iptali" olarak adlandırılan müesseseyI,baz ı değişiklikler getirerek yeniden düzenlemi ştir. YeniKanun'un "vatandaşlığa alrnmanrn iptali" yerine, "vatandaşlığıniptali" kavramını tercih etmesinin altında yatan temel neden,Kanun'un yetkili makam karar ı ile vatandaşlığm kaza-59

AKTU ELLE ENTWICKIUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECIITBILGIN nılmas ına ili şkin maddelerinde de (m. 11, 12, 13, 14, 16 ve hat-Tİ RYAK İ OĞLU'NUN ta 17) "vatandaşlığa aimma" terimine yer verilmemi ş olmas ıdır.TEBLİĞİ Bununla beraber, "Türk vatanda şlığımn iptali" kavramı, hangiyolla kazand ıklarına bakılmaksızın Türk vatandaşlannın yatandaşhğınmiptal edilebileceği şeklinde bir yoruma yol açabilir.Esasen 5901 say ılı TVK, iptal müessesesini Türk vatandaşliğınınkazarulmas ına ili şkin tüm kararlar ı içerecek şekildedüzenlemi ş bulunduğundarı, "Türk vatandaşlığın ın iptali"kavramı yerine "vatandaşlığın kazan ılmas ına ilişkin kararlarıniptali" teriminin kullanılmas ı gerekirdi.1. iptal Sebepleri5901 sayılı TVK'mn 31(1). maddesinde yer alan "Türk yatandaşlığını kazanma kararı; ilgilinin yalan beyan ı veya vatandaşlığı kazanmaya esas teşkil eden önemli hususlan gizlemesi sonucundavuku bulmu ş ise kararı veren makam tarafindan iptal edilir"hükmü ilk bakışta 403 sayılı TVK'nm 24. maddesinde yer alan"vatandaşlığa al ınma, ilgilinin yalan beyan ı ve önemli hususlarıgizlemesi sonucu vuku bulmu ş ise" hükmü ile aynı şartları içeriyorgibi görünmektedir. Bununla beraber, 5901 say ıl ı TVK'nınifade tarzındaki önemsiz görünen ban farkl ılıklar yanh ş anlaşılmalarasebep olacak niteliktedir. 403 say ılı TVK'nın 24.maddesindeki hüküm, esasen hem yalan beyan ın, hem baz ıhususların gizlenmesinin vatandaşlığa ahnma kararı üzerindeetkili olmas ı gereğinden bahsetmektedir. 3° Buna kar şıl ık,yeni Kanun'un 31(1). maddesinin ifade tarz ı, "vatanda şlığrnkazan ılmas ına ilişkin kararın verilmesine esas teşkil etme" kıstasınınyalan beyanı kapsamad ığı; sadece gizlenen önemli hususlarıkapsadığı şeklinde yorum yap ılmasma elverişlidir. Oysavatandaşlığm kazamlmas ına ili şkin kararlar, ister yalan beyannedeniyle, ister bazı hususlann gizlenmesi nedeniyle iptaledilsin, burada önemli olan, bunlar ın Türk vatandaşliğınınkazanlmas ı kararı üzerinde etkili olup olmad ığıdır. Nitekim3°İlgili ki şi yalan beyanda bulunrnasaydı veya önemli hususlan gizlemeseydihakkmda vatanda şliğa aimma karan verilmeyecek idiyse, bu durumdaiptal için sebepler oluşmu ş demektir.60

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKIINDAK İ GÜNCEL GELİŞMELER5901 sayılı TVK'nırı 31. maddesinin gerekçesinde, "vatanda şii- BILGINen kazan ılmas ına ilişkin karar, başvuru sahibinin gerçek dışı beyanya da önemli hususian gizlemesi sonucu verilmi ş ise karanniptal edilmesi öngörülmü ştür" açıklaması getirilmek suretiyle,esasen söz konusu kıstasın yalan beyan bakımından da geçerliolacağı ifade edilmi ş olmaktadir.Tİ RYAKIOĞLU'NUNTEBLi ĞİZ Süre403 sayıli TVK'da, vatandaşlığa alınma kararının iptaledilebilmesi için be ş yıl süre öngörtilmüş iken, 5901 sayılı TVK'da herhangi bir süre yer almamaktad ır. Esasen YeniKanun'a ili şkin hazırlanan Tasarı'nın metninde bu süre onyıl olarak belirlenmişti. Tasarı'nın İçişleri Komisyonunda kabuledilen metninden, "işlemin baştan itibaren yok hükmündeolduğu" gerekçesiyle on y ıllik süreyi öngören ikinci fıkraçıkanlimştır. 3' Kanaatimizce, vatanda şliğm kazanılmasınailişkin kararlar ın iptali, ilgili kişinin vatandaşlık statüsü ile ilgiliolmas ı sebebiyle, 403 sayıli TVK'da olduğu gibi bir sürekabul edilmesi ve bunun be ş yıl olarak belirlenmesi isabetlibir tercih olurdu.3. Yetkili Makamiptal konusunda, 5901 say ılı TVK'nın 403 say ıli TVK'dandiğer bir farkı da, iptal karar ını vermeye yetkili kılman makamlarile ilgilidir. 403 say ılı TVK'run 24. maddesinde, BakanlarKurulu vatandaşlığa almma kararlar ım iptal etmekleyetkili makam olarak tespit edilmi şti. Böyle bir düzenleme,TVK'nm 8. maddesinin 2003 y ılında değiştirilmesinden öncekiorijinal hali göz önüne alındığı nda, yetkide paralellik ilkesiile uyum içinde bulunuyordu. 403 say ılı TVK'da 2003 y ıl ındayapılan değişikten önce, vatanda şhğa alınma kararlar ı içinyetkili olan tek makam Bakanlar Kurulu oldu ğundan (TVKm. 6,7 ve 8), bu kararların iptali yetkisi de Bakanlar Kurulu'naBkz. TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 23, Yasama Y ılı 2,5. Say ısı: 90.61

AKIUEIL( ENTWICKLUNGEN 1M STAArSANGEHÖRIGKUrS -, AUSL£NDER- UND FIÜCHTLINGSRECHTB İ LG İN verilmi şti. 2003 y ılında 8. maddede yap ılan değişiklik sonucuTIRYAKIOĞLU'NIJN bazı hallerde vatandaşlığa al ınma karar ı için İçişleri Bakanlı-TEBLi Ğİ ğı yetkili kılinmıştı. İçişleri Bakanl ığı'nın karar ı ile vatanda ş-ligin kazaruld ığı bu durumlarda iptal karar ının da anılan Bakanliktarafından verilmesi gerekirdi. Ancak, 8. madde de ğiştirilirken,ona paralel olarak 24. maddede her hangi bir de ğişiklikyap ılmad ığından, vatandaşlığa alınma karar ı hangi makamtarafından verilirse verilsin, bu kararlarm iptal edilmesiyetkisi Bakanlar Kurulunda kalmıştı .5901 say ıl ı TVK'nın 31(1). maddesinde "...kararı veren makamtaraJindan iptal edilir" hükmü yer almaktad ır. Bu düzenleme,Kanun'un kendi sistemi içinde uyumlu olup yine yetkideparalellik esasına dayanmaktad ır.4. iptal Kararının Geçerliliği ve Sonuçları5901 say ıl ı TVK'nın 32(1). maddesinde iptal karar ının karartarihinden itibaren hüküm ifade edeceği ve iptal karar ınınilgili kişiye bağl ı olarak Türk vatanda şhğmı kazanan e ş ve çocuklarhakkında da uygulanacağı öngörülmüştür.5901 say ılı TVK'nın 33(1). maddesinde, 403 say ıli TVK'daolduğu gibi, ilgili kişinin yabancı statüsüne girmesinin yanısıra, iptal karar ına bağl ı olarak ortaya ç ıkabilecek ek sonuçlarhalckmda da düzenleme yapmış ve vatanda şhğı iptal edilenlerinmallarının tasfiyesi ile ilgili özel bir hükme yer vermi ştir:"Vatanda şlığı iptal edilenler hakk ında 15.7.1 950 tarih ve 5683 say ı-l ı Yabanc ılann Türkiye'de ikamet ve Seyahatleri Hakk ında Kanunhükümleri uygulan ır. Bunlardan mallann ın tasfiyesi gerekli görülenhallerde, bu husus iptal kararında belirtilir. Bu ki şiler en geç biryıl içinde Türkiye'deki malların ı tasfiye etmek zorundadır. Aksi halde,malları Hazinece satılarak bedelleri nam ve hesaplanna kamuhaznedarlığ-ı sistemine dahil bir kamu bankas ına yatınl ır".Malların tasfiyesi, iptal karar ının kanundan doğan bir sonucuolmay ıp, yetkili makam ın gerekli görmesi halinde verilebilecektir.Tasfiye yaptınmım içeren bir iptal karar ı üzerine,ilgili ki şiye tasfiyeyi yapması için bir yıllık süre tanınmıştır.62

üVATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERBir y ıll ık süre, hak dü şürücü süre olarak öngörülmüş olup, BILGINanılan süre içinde tasfiye yap ılmadığı takdirde, malları tasfiye Iİ RYAKIOĞ LU'NUNyetkisi hazineye geçmektedir. Yeni Kanun'un 33(2). maddesi TEBLi Ğİuyarınca, "bu kişiler iptal karan aleyhine yargı yoluna başvurduklantakdirde mallar ın tasflyesi dava sonuna b ırakılır".D. Seçme Haldunın Kullanılmas ı ileTürk Vatandaşlığının Kaybedilmesi5901 say ıh TVK'da seçme hakkının kullanılması, Türk yatandaşlığınınkaybedilmesinin ikinci yolu olarak düzenlenmiştir.403 sayılı TVK'da seçme hakkı ile vatandaşlığın kaybıTürk vatandaşlığını kazanan çocuklar (m. 27) ile evlenme yoluylaTürk vatanda şlığını kazanan kadına tanınmış iken, 5901sayılı TVK, seçme hakk ını kullanacak ki şiler arasında evlenmeyoluyla Türk vatandaşlığını kazanan kadına yer vermemiştir.Bunun nedeni, 5901 sayılı TVK'da evlenme yoluyla yatandaşlığınkazanılmasının, yetkili makam kararı ile kazanmaolarak düzenlenmesi ve yetkili makam karar ıyla vatandaşlıkkazanma halinde ise, vatanda şlığı kazanan ki şiye daha sonraseçme hakkını kullanmak suretiyle Türk vatanda şliğındanayrılma imkan tanınmasıdır. 5901 sayılı TVK'da evlenme yoluylavatandaşlığı kazananlara seçme hakkı ile vatandaşlığmkaybı imkanı verilmemiş oldu ğundan, seçme hakkın kullanacakgrup olarak, sadece Türk vatanda şlığını kazanmış olançocuklar kalmıştır.1. Seçme Haldun Kullanabilecek Olanlar5901 say ılı TVK'nın 34(1). maddesinde, Türk vatandaşlığmıkazanmış olan çocuklardan hangilerinin bu hakk ı kullanacağıdüzenlenmiştir. Düzenleme, süre ve seçme halcicınkullanacak kişiler bakımından 403 sayıl ı TVK'dan aynlmıştır.403 sayılı TVK'da seçme hakkının kullanılmas ı için öngörülensüre reşit olma tarihinden başlayarak iki yıl (TVK m.27/1) olarak belirlenmiş iken, Yeni Kanun'da süre yine re şitolma tarihinden itibaren başlamak üzere üç y ıl olarak öngö-63

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANOER- 19W FıÜcHr ıı NosREoırB I LG IN rülmü ştür. Yeni Kanun, 403 say ılı TVK'nın 27. maddesindeT İ RYAKIOğLU'NUN ilk kategori olarak düzenlenen grubun kapsam ına girenleriTEBli Ğİ genişletirken, seçme hakkını kullanacak ki şiler aras ına yenibir kategori daha eklemi ştir. Geriye kalan üç grup hem yeniKanun'da, hem 403 say ılı TVK'da aynıdır.403 say ıh TVK'nın 27. maddesinin birinci fıkras ının (a)bendi uyarınca, seçme hakkını kullanacak ilk grup "analar ınabağl ı olarak doğumla Türk vatanda şı oldukları halde doğumla veyasonradan yabanc ı babalann ın vatandaşl ığım kazananlar"d ır. 5901sayıh TVK'nın 34(1). maddesinin (a) bendi, bu ayr ımcıhğı ortadankald ırarak "ana ya da babadan dolay ı soy bağı nedeniyle doğumlaTürk vatanda şı olanlardan yabancı ana veya baban ın vatandaşlığını doğumla veya sonradan kazananlar" hükmüne yer vermiştir.5901 sayılı TVK'nm 34 (1). maddesinin (b) bendinde yeralan kategori ise 403 say ılı TVK'da yer almamaktad ır. 32 5901sayıl ı TVK, soy bağı nedeniyle ana veya babadan Türk vatandaşlığınıkazanan çocuklar ın, doğum yeri esasına göre yabancıbir devlet vatandaşlığıru da kazanmaları halinde onlara seçmehakkı tanımak suretiyle, re şit olana kadar geçen dönemdeTürk vatanda şlığı yanında her hangi bir şekilde yabanc ıbir vatandaşlığı da kazanan bütün küçük çocuklar ı kapsam ı-na alarak, onlara, re şit olmalarından sonra, istekleri halinde,Türk vatanda şlığından aynima imk.nı tanınuş olmaktadır.5901 say ılı TVK'da seçme hakkını kullanacak olan diğerkategoriler, 403 say ılı TVK'da düzenlenenler ile aynıdır. Bunlarevlat edinilme yoluyla Türk vatandaşhğmı kazananlar (m.34(1)/c)), doğum yeri esasına göre Türk vatanda şı olduklanhalde, sonradan yabanc ı ana veya babas ının vatandaşlığmıkazananlar (m. 34(1)(ç)) ve herhangi bir şekilde Türk vatandaşlığırukazanmış ana veya babaya ba ğh olarak Türk vatan-32403 sayıli TVIC, doğum yeri esas ına göre Türk vatanda şı olduktan sonra,yabancı ana veya babas ının vatandaş! ığını kazanan küçüklere buimkAnı tanırken (TVK m. 27/I(c)), soy ba ğı nedeniyle ana veya babas ındanTürk vatanda şlığmı kazanıp, doğum yeri esası nedeniyle de yabancı bır devlet vatanda şlığını kazananlara bu imkAn ı tanımamıştı .64

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HLIKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERda şlığını kazananlard ır (m. 34(1)(d)). 5901 say ılı TVK'da, ya- B İ LG İ Ntarısızlığı önlemek amacıyla, seçme hakk ım kullanarak vatan- Tİ RYAK İ OĞLU'NUNdaşlığın kaybının ilgiliyi vatans ız kılacak olmas ı halinde seç- TfBUĞime hakkmm kullanılmayacağı belirtilmektedir. Aynı hüküm403 sayd ı TVK'run 27. maddesinin ikinci fıkrasrnda da yer almaktaydı.2. Seçme hakkı ile Türk Vatandaşlığını KaybetmeninGeçerliliği ve SonuçlarıSeçme hakkı ile Türk vatandaşlığırun kayb ının hangiandan itibaren hüküm ifade edeceği konusunda 5901 sayd ıTVK, 403 sayıl ı TVK'dan farklı bir yakla şım kabul etmiştir»Yeni Kanun'un 35(1). maddesi, seçme hakk ı ile Türk vatatıdaşlığınınkaybmın bu hakkın kullanılmas ına dair şartlarınvarh ğınm tespitine ili şkin karar tarihinden itibaren hükümifade edeceğini öngörmektedir.5901 sayılı TVK'nın 35(2). maddesi, seçme hakkım kullanarakTürk vatanda şlığından ayrılan ki şilerin e şleri ve çocuklarıhakkında, Türk vatandaşlığından çıkmanın geçerliğini vesonuçların düzenleyen 27. maddeye at ıfta bulunmaktadır.Bu çerçevede, e şlerden birinin seçme hakkını kullanmak suretiyleTürk vatanda şlığım kaybetmesi, diğer eşin vatandaşlığımetkilemeyecektir. Çocuklar ise, Türk vatanda şliğını seçmehakkım kullanarak kaybeden ana ya da babanın talebininbulunması ve diğer eşin de muvafakat etmesi halinde onlarlabirlikte Türk vatandaşlığmı kaybedeceklerdir. Muvafakatinverilmemesi halinde hMdm karanna göre i şlem yap ılacaktır.Bununla beraber seçme halckm ı kullanan ana veya baba-403 sayılı TVK'nın 43. maddesinde, seçme hakkmın, anılan maddedeöngörülen makamlara yanlı bildirimde bulunulmak suretiyle kullanılacağıbelirtihnekle beraber, seçme hakkmm kullan ılmas ırun hangi andanitibaren hüküm doğuracağına ili şkin aç ık bir hükme yer verilmemi ştir.Yönetmeliğin 38. maddesinde, hiç bir makamın tasarrufuna gerek kalmaksızın, seçme hakkının kullanılınasırım, ilgili ki şinin bu yönde iradesiniaçıklamas ıyla birlikte hüküm ifade edeceği belirtilmiştir.Mi

AKTUEIIE ENTWICK WNGEM 1M STAArSANGEHÖR İ GKEITS -I AUSLANDER- UND FLÜCFITLINGSRECHTBILGIN ya bağlı olarak vatandaşlığın kayb ı, çocuklar ı vatans ız kılacakTIRY4KiOĞLUNUN ise çocuklar Türk vatandaşı olarak kalacaklard ır.TEBEi ĞİSonuç403 sayılı Türk Vatanda şlığı Kanunu'nu yürürlükten kaldıran5901 sayıl ı TVK, 403 say ılı TVK'nın günümüz ihtiyaçlarınauymayan birçok hükme ve çeli şkili durunılara son vermiştir.Yeni Kanun, vatandaşlık hukuku alamnda de ğişen anlayışlarıda yansıtmaktad ır. Bu çerçevede, çifte/çok vatanda ş-l ık için izin sisteminin kaldır ılnu ş olması, Türk vatanda şlığınınkaybettirilmesine ili şkin eski Kanun'da yer alan sebeplerinbüyük bir çoğunluğunun bertaraf edilmesi ve özellikleçıkarma müessesesini tümüyle kald ırılması çok önemli gelişmelerdir.Yeni Kanun'un, Avrupa Vatanda şlık Sözleşmesiile uyumun sağlanması amac ını da büyük ölçüde ba şarıldığıgözlenmektedir.Olumlu yanlar ının ağır basmas ına rağmen, 5901 say ılıTVK'nın bazı hükümleri eleştirilere aç ıktır.Yeni Kanun'da, Türk vatanda şlığım yeniden kazanacakkişilerin bir kısmı için ikamet şartmın aramas ı, bir kısnıı içinaramamas ı ayrımcıl ık teşkil etmektedir.Seçme hakkı ile Türk vatandaşlığını kazanacak ki şiler bakımından5901 sayılı TVK'nın 21. maddesinde 35. maddeyeaç ıkça atıf yap ılmadığından kanunilik ilkesi ile bağdaşmayanuygulamaların ortaya çıkması ihtimali vardır.5901 say ılı TVK'nın vatanda şlığın kazarıılmas ı için Türkiye'debeş yıl kesintisiz ikamet şart ın öngörülüğü 11. maddebakımından, yurt d ışında geçirilecek olan sürelerin toplamaltı ay ı geçmemesi koşulunu (m. 15) araması ise günümüzünhayat koşullan ile bağdaşmamaktad ır.66

ERWERB UND VERLUST DER STAATSANGEHÖR İ GKE İT NACHDEM DEIJTSCHEN STAATSANGEHÖR İGKE İTSGESETZ IN DERTHEOR İ E UND PRAX İ SWolfgang SCHULZ *BEITRAGSehr geehrter Herr Rektor, WOIFGANGSCHULİSehr geehrter Prof. Hailbronner,Sehrgeehrter Herr Dekan,Sehrgeehrte Damen und Herren,Ich möchte mich herzlich für dIe freundliche Einladung zu İ h-nen nach Eski şehir bedanken. lch arbeite seit etwa drei Jahrenam deutschen Generalkonsulat in Istanbul in der Rechtsabteilungals Leiter der Passstelle.A İs die Einladung zu dieser Tagung bel uns einging, fle İ meinBlick erst einmal in mein Bücherregal direkt neben mir. Dortsteht natürlich an prominenter Ste İ le der Kommentar von Prof.Hailbronner zum deutschen Staatsangehörigkeitsrecht, einesder Werkzeuge, derer ich mich h5ufig im Gebiet des Staatsangehörigkeitsrechtsbediene. Umso mehr freue ich mich, heute mitIhnen zusammen diese Fragen besprechen zu düden.İ ch möchte Ibnen gern einen Einblick in die Praxis unsererArbeit an unsemem Generalkonsulat geben.Deutschland hat neben İ stanbul auch in Ankara, Izmir und AntalyaAuslandsvertretungen, diefürdie zahlreichen in der Türkeisesshaften Deutschen und für die Touristen mit Rat und Tat zurDer Verfasser ist Leiter der Passstelle am deutschen Generalkonsulat inIstanbul.

AKTOELIE ENTWICKLUNGEN 1M STALATSANGEHÖRIGKEITS -I AUSLNDER- UND r ıÜcHruNcsREcHrBE İTRAG: Seite stehen. Nicht zuletzt auch wegen der groen Visastelle istWOUGANG S(HUR Istanbul das gröRte deutsche Ceneralkonsulat weitweit mit über120 BeschMtigten. Allein in Istanbul leben rund 10000 Deutschedauerhaft und wir haben es jhrIich mit rund 1300 Passantrgenzu tun, d.h. mit über 1300 Prüfungen der Staatsangehörigkeft.1m tinterschied zu vielen anderen Lndem ist diese Prüfungin der Türkei oftmais kompiizlert. Die wicht[gste Fragestellung istregeImig, ob der Antragsteiler auch heute noch die deutscheStaatsangehörigkeit besitzt. in 50 FIIen pro Jahr müssen wir Ieiderfeststelien, dass d ıe deutsche Staatsangehörigkeit verlorengegangen ist und müssen die Psse einziehen. 1m Amtsbezirk derBotschaft Ankara Iiegt diese Zahi deutlich höher.Ein kieiner Teii dieses Personenkreises besteht aus gebürtigenDeutschen, d ıe nach vielen Jahren Türkeiaufenthalt die türk!-sche Staatsangehörigkeit annehmen, ohne vorher eine Beibehaltungsgenehmigungbei uns zu beantragen. Diese FUe werdenaber immer seitener, da sich das instrument der Beibehaitungsgenehmigungbei den Deutschen herumgesprochen hat und wirauch aktiv dafür werben. Das zustndige Bundesverwaitungsamterteiit die Cenehmigungen in der Türkei recht groGzügig, daAusinder im türk!schen Alitag nachweishch zahireiche Nachteiiehinnehmen müssen.Hufiger betreffen die Probleme ursprünglich türkische Bürger,die in Deutschland eingebürgert wurden und d!e nach dem1. Januar 2000 wieder d ıe türkische Staatsangehörigkeit angenommenhaben. Da es seit dem Jahr 2000 unerhebiich ist, wodie Personen wohnen, führt dieser Wiedererwerb automatischzum Verlust der deutschen Staatsangehörigkeit und giit ab demDatum des Wiedererwerbs.Hufig kommen die Antragsteiier erst Jahre spMer zu uns,wenn der Pass abgelaufen oder verloren ist und erfahren dannvon uns, dass sie die deutsche Staatsangehörigkeit seit Jahrennicht mehr besitzen. Die Reaktionen der Antragsteller sind fastimmer Unverstndnis, über die genauen Zusammenhnge undrechtlichen Folgen kennt sich fast niemand aus. Für diese Menschenbricht dann sprichwörtlich eine Welt zusammen, 50 dassr1l

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ ü YABANCILAR IILIKIJKIJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERwir dann im Beratungsgesprch auf dIe Rückkehrnıöglichkeit BEITRAG:nach 38 Aufenthc und auch d ıe Wahrung der sozialen Rechte, WOLFGANGSCHULİyor ailem der Rentenansprüche hinweisen.Nicht zu untersch5tzen ist aber d ıe Problematik für die Personen,d ıe nur zu Besuch in der Türkel sind und ihren deutschenPass verloren haben, dann aber keinen neuen erhalten können.Um rechtzeitig zur Schule oder zur Arbeitsstelle zurückzukommen,müssen sie sich zunchst einen türkischen Reisepass ausstelienlassen, anschlieEend elnen Termin zurvlsumbeantragungerhalten und dann müssen auch das Generalkonsulat und die lokaleAusInderbehörde schneli entscheiden, dass die Wiedereinreisemöglich ist. in wenigen Tagen gelingt das nur sehr selten.Festzustelien ist, dass es im Bereich von Staatsangehörigkeitsfragennur sehr wenige Fischungen gibt, sa dass uns d ıeTatsachenfeststellung ,,deutsch - oder nicht deutsch" nichtkünsthch schwer gemacht wird.Wir machen bel diesen Staatsangehörigkeitsfragen von denMöglichkeiten, die das türkische Recht vorsieht, um d ıe Staatsangehörigkeitnachzuweisen, regelmig Gebrauch. Dadurch habenwir gegenüber den innerdeutschen Behörden auch immereinen Wissensvorteii, da man sich in Deutschland auch in Zweifelsüllenüblicherweise nicht d ıe einschlögigen Unterlagen ausder Türkei vorlegen isst.Ich möchte an dieser Stelle d ıe schlechteste aller Variantenim deutsch-türkischen Verh5itnis erw5hnen. Dieser Fali betrifFtPersonen, die sich in Deutschland haben elnbürgern lassen. Nachdem Jahr 2000 erwerben sie auch wieder die türkische Staatsangehörigkeitund sind der irrigen Meinung, belde Staatsangehörigkeitenzu besitzen. Spter erfhrt man dann, dass der Erwerbder türkischen Staatsangehörigkeit zum Verlust der deutschenführt und wili die Situation dadurch kiren, dass man sich in derTürkel schnell w ıeder ausbürgern isst, bevor die Deutschen etwasdavon mitbekommen. Die türkischen Behörden gehen davonaus, dass der Betroffene Doppelstaater ist und entiassen ilinaus der türkischen Staatsangehörigkeit. Da der Betroffene aberschon 1m Zeitpunkt des Wiedererwerbs der türkischen Staatsan-69

AKİİJEUI EMJWICKLUNGEM 1M STAATSANGEHÖR!GKE İ JS -, AUSLİNDER- UND FLÜCIITL İ NGSRECHT8[ İTRAG gehörigkeit d ıe deutsche verloren hat, steht er am Ende dieserWOiIGANGSOIULİ Kette ohne Staatsangehörigkeit da und muss nunmehr mühseligversuchen, wieder eine der beiden verlorenen Staatsangehörigkeitenwiederzuerlangen.DIe meisten Fragen, dIe an das Generalkonsulat herangetragenwerden, betreffen zwei Bereiche:1. DIe Möglichkeften einer Einbürgerung im Ausland, d ıemittlerweile an sehr hohe Hürden geknüpft ist, sa dasses praktisch keine FIIe mehr gibt.2. DIe Staatsangehörigkeit von neugeborenen Kindernbel gemischtnationa!en Ehen. Hier können wir d ıe jungenEltern immer wieder positiv überraschen, dass d ıeKinder sowohl von deutschen ais auch vom türkischenElternteil d ıe Staatsangehörigkeit automatisch erhaltenund diese auch dauerhaft behalten können. Eingeschrnktwird diese gute Nachricht nur bel Jungen,wenn wir kurz auf d ıe Frage des Wehrdienstes für Doppeistaateraufmerksam machen.Ich hoffe, ich konnte Ihnen einen kleinen Einblick in d ıe praktischeArbeit unseres Generalkonsulates geben. Bel Fragen steheich seIbstverstnd İich gem zur Verfügung.Herzlichen Dank für ibre Aufmerksamkeit.70

TÜRK VATANDAŞLIĞININ YİTİRİLMES İNE İLİŞKİNİDARİ KARARLARA KARŞIYARGI YOLUNUN KAPATILMASIProf. Dr. Nuray EK Şİ*GirişTürk vatandaşlık hukukunda, 22.4.1964 tarihinde yurur- NURAY EKŞİ'N İ Nlüğe giren 403 sayd ı Türk Vatanda şlığı Kanunu'nun 40. mad- JFBÜĞidesi (TVK) ile vatandaşhlda ilgili idari i şlemlere kar şı yargıyolu ilk defa düzenlenmiştir. 1869 Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesi'ile 1929 y ılında yürürlü ğe giren ve 1964 y ılında403 say ılı Kanun ile yürürlükten kald ırılan 1312 sayılı TürkVatandaşhğı Kanunu'nda, 2 sadece Türk vatandaşliğının kazanılmasıve yitirilmesine ili şkin hükümler yer al ıyordu. Heriki mülga kanunda vatandaşlıkla ilgili kararlara kar şı yargıyolu düzenlenmemi şti.Türk vatandaşliğı ile ilgili yeni bir tasarı hazırlanmıştır.3Tasarı'da, 403 sayılı Kanun'un 40: maddesi ile aynı veya bunabenzer bir hüküm bulunmamaktad ır. Anayasa'nın 125/1.maddesi kar şısında böyle bir hükme ihtiyaç olmadığı düşünülebilir.Bununla beraber Anayasan ın 66/V. maddesindekivatandaşLılctan çıkarına ile ilgili karar ve işlemlere kar şı yar-* İstanbul Kültür Üniversitesi Hukuk Fakültesi Devletler Özel HukukuAnabilim Dal ı Başkanı.Düstur: I. Tertip, C. 1, s. 16.1869 Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesihakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mahmud Fuad, Tabiiyet, (franskripsiyonuyapan Cihan Osmanağaoğlu), Istanbul 2006; Cihan Osmana ğaoğlu,Tmzi1t Dönemi itibariyle Osmanl ı Tabiiyetinin (Vatandaşlığın ın) Gelişimi,Istanbul 2004.21W, 4.6.1928/904.içisleri Komisyonu'nun Kabul Ettiği Metin: http://www.tbmm.gOv.tr/sirasayi/ donern23/yi101/ss9om.htm (15.5.2009).71

AI(UELLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STMISANGEHÖR!GKEITS -, AUSL£NDER- UND FL İiCHTLINGSRECHTNURAY FK Şİ 'N İN gı yolunun kapatılamayacağına ilişkin hüküm, yargı yolunaTEBÜ Ğİ başvurma konusunda 125. maddeden farkl ı sonuçlara götürebilir.Çünkü Anayasanın 125/1. maddesinde her türlü eylemve işlemden söz edilmişken 661V. maddesinde sadece vatandaşliktançıkarma ile ilgili işlemden söz edilmekte ve ç ıkarmadışmda kalan işlemlere yarg ı yolunu kapatm ış izlenimi vermektedir.Bu sebeple TVK Tasans ı'na, ya 40. madde paralelindebir hüküm koymak ya da 66/V. maddedeki bu ifadeyidüzeltmek gerekir.403 say ıl ı TVK'da vatanda şlıkla ilgili i şlemler konusundaİçişleri Bakanl ığı ve Bakanlar Kurulu'na yetki verilnıiştir.Vatanda şlıkla ilgili işlemlerin, belirli bir siyasi görüşe sahipİçişleri Bakanlığı ve Bakanlar Kurulu tarafından gerçekle ştirilmesiidari yargı yoluyla yap ılacak denetimin önemini dahada artırmaktad ır. Ancak idari yargı yolu ile yap ılacak denetimi,idarenin takdir hakkım ortadan kald ıracak şekilde kullamlmaması gerekir. Çünkü devletin egemenlik haklar ını ilgilendirenvatandaşlığa alma ve vatanda şl ıktan atma konusundaidareye takdir yetkisinin verilmesi bir ihtiyaç de ğil, zorunluluktur.Bununla beraber idarenin, vatanda şlığa alma veyavatandaşlıktan atma i şlemlerini değerlendiip sonuçland ırırkenkullandığı takdir yetkisinin s ınırlarımn iyi çizilmesi gerekir.Bu yetkinin geni ş tutulmas ı, vatanda şlığın verilmesindeve alınmas ında keyfi muamelelere sebebiyet verebilir. Diğeryandan idarenin elinin kolunun bağlanmas ı ve takdir yetkisininortadan kaldırılması sakıncalı sonuçlar do ğurabilir.Çünkü Türk vatanda şlığına alma veya Türk vatanda şlığındanatma, TVK'rmı aradığı şartların yan s ıra genel güvenlikve kamu menfaatleri aç ısından yap ılacak bir değerlendirmeyide gerekli kılmaktad ır.1. Türk Vatandaşlığı Kanunu'nun 40. MaddesiTVK'da, vatanda şlılcla ilgili olarak alınan kararlara kar şıyargı yolu ayrı bir hükümle düzenlenmi ştir. TVK'run 40. maddesinegöre, Türk vatanda şliğı hakkında idari makamlarca herne şekilde olursa olsun verilen kararlar aleyhine Dam ştay'a72

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAKi GÜNCEL GELi ŞMELERba şvurulabilir. TVK, 22.5.1964 tarihinde yani 1961 Anayasa- NURAY EKŞİ'N İ Ns ı döneminde yürürlü ğe girmi ştir. 1961 Anayasas ı'nın 114/1. TEStJ Ğİmaddesine göre, idarenin hiçbir eylem ve işlemi hiçbir halde,yargı mercilerinin denetimi dışı nda bırakılamaz. TVK'nm40. maddesi, hem 1961 Anayasası'nın 114/1. maddesine hemde 1982 Anayasas ı'nın 125/1. maddesine paralel bir düzenlemeiçermektedir. TVK'rıın 40. maddesinin yan ı sıra TVK'nın39. ve 41. maddelerinde, bir ki şinin Türk vatanda şı olup olmadığıkonusunda Içi şleri Bakanlığı tarafından verilen kararlarakarşı Danıştay'a başvurulabileceği belirtilıniştir. TVK'davatandaşlıkla ilgili i şlem ve kararlara kar şı dava açma süresi,yetkili mahkeme ve yargılama usulüne ili şkin hükümlerin olmamasısebebiyle idari Yargılama Usulü Kanunu'nda (İYUK)yer alan hükümler uygulanacakt ır.TVK'nın, 22.4.1964 tarihinde yürürlü ğe girmesinden sonrayapılan muhtelif değişildiklerle İçişleri Bakanlığı'nın yatandaşlıkla ilgili yetkileri artınlnıış ve ayrıca Bakanlığa yeniyetkiler tanınmı5trn 4 Örneğin, TVK'nın 8. maddesinde belirtilenüç durumda, İçişleri Bakanlığı, Türk vatandaşlığını yenidenkazanma karar ı vermektedir. TVK'n ın 12. ve 13. maddeleriile ek 1. maddesinde say ılan kişilerin valilik veya konsolosluklarayaptıkları seçme yoluyla Türk vatanda şliğmı kazanmatalebi bu makamlar tarafından İçişleri Bakanlığı'na intikalettirilmektedir. Kanun'da belirtilen şartların varlığı halinde,TVK'nın 21. maddesi uyar ınca, İçişleri Bakanl ığı tarafındanTürk vatandaşlığından ç ıkma izni verilmektedir. TVK'n ın 22.maddesinin 111. fıkrasma göre, yabanc ı bir devlet vatandaşliğınıkazanıp da bu vatandaşlığm yanı sıra Türk vatandaşlığınıda muhafaza etmek isteyenlere İçişleri Bakanlığı tarafındanizin verijebilir. TVK'n ın 27-28. maddelerinde düzenlenenseçme yoluyla Türk vatanda şliğından ayr ılmak için valilik vekonsolosluklara yap ılan başvurulara ili şkin dosyalar, bu makamlartarafından İçişleri Bakanl ığı'na gönderilirler. TVK'da,İçi şleri Bakanl ığı'nın vatanda şl ıkla ilgili işlemleri hakkında ayr ıntılıbilgi için bkz. Nuray Ekşi, Dan ıştay Kararları Işığında Türk VatandaşlığıKanununa ilişkin idari Dava lar, Istanbul 2008,5. 9 vd..73

AKTIJELLE EN İWICKLW

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERnin 1(c) bendinde, Danıştay'ın ilk derece mahkemesi olarak NURAY EKŞİ 'N İ Nbakanlıkların düzenleyici işlemlerine karşı açılacak iptal ve TEBLİĞİtam yargı davalarmı da karara bağlayaca ğı öngörülmü ştür.Ancak dikkat edilirse burada bakanliklar ın işlemelerine karşıilk derece mahkemesi olarak Dan ıştay'da dava açılabilmesiiçin işlemin, "düzenleyici" nitelikte olmas ı gerekir. 403 sayılıKanun'da İçişleri Bakanliğı tarafından alman kararlara karşıDanıştay'a gidilemeyecektir. Bu kararlara kar şı idare malikemelerindedava aç ılacaktır.6Aybay, TVK'nın 40. maddesinin, 2575 say ılı Danıştay Kanunuile 2576 sayılı Kanun hükümleri çerçevesinde yenidendeğerlendirilmesi gerektiğini ifade etmektedir. 7 Danıştay'ınilk derece mahkemesi olarak bakaca ğı davalar, DanıştayKanunu'nun 24. maddesinde belirlendi ğine göre, bunlar dışındakalan davalar idare mahkemelerinde görülecektir. Bununlabirlikte, Bakanlar Kurulu tarafından verilen vatanda ş-lığa alınma istemlerinin reddi (TVK m. 6-8), Türk vatanda şhğınaalinma kararının iptali (TVK m. 24), kaybettirme (TVKm. 25) ve çıkarma (TVK m. 26) kararlarına kar şı aç ılan davalarayine Danıştay ilk derece mahkemesi olarak bakacakt ır.Buna karşın TVK'nın 5, 11, 39 ve 41. maddelerinde oldu ğugibi bazı maddelerde İçi şleri Bakanlığı tarafından yapılacakişlemlerle ilgili olarak aç ılacak davalar idare mahkemelerindegörülecePtirYNomer 4e Doğan, idari yargılama alanındaki mevcut düzenlemelerkar şısında TVK'nın 40. maddesindeki "Dan ıştay"kavramının "idari yarg ı yolu" olarak anlaşılması gerektiğini;vatanda şhk hukuku alanında Bakanlar Kurulu taraf ından yapılani şlemelere kar şı Danıştay' da; İçişleri Bakanlığı tarafın-6 Nuray Ekşi, "Türk Vatanda şlığı Kanununda Yap ılmas ı GerekliDeğişiklikler", 11(2005)1 YÜHED, s. 15.Rona Aybay, Vatandaşlık Hukuku, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay ınları,İstanbul 2004, s. 290.8 Aybay, 290-291.75

AKTIJELLE ENTW İ (KUJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜ(HTLINGSRECHTNURAY EKŞİ N İN dan yap ılan işlemlere karşı ise idare mahkemelerinde davaTEBLi Ğİ aç ılmas ı gerektiğini ifade etmi5tir.9Doğan/Odabaşı'na göre, TVK'mn 40. maddesinde yeralan "Dan ıştay" kelimesinin "idari yargı" olarak düzeltilmesidaha isabetli olacakt ır.10 Çünkü mevcut yasal düzenlemelerkarşıs ında "vatandaşlık hukuku alan ında, Bakanlar Kurulu tara-Jindan alınacak kararlara karşı aç ılacak davalarda Dan ıştay ilk derecemahkemesi olarak görev yapacakt ır. Ancak, İçişleri Bakanl ığıncaalınacak kararlara karşı aç ılacak da.valarda Dan ıştay ilk derece mahkemesiolarak görev yapamayacak, idare mahkemeleri bu davalarabakacaktır". 11 Danıştay da muhtelif tarihlerde verdi ği kararlarmdaaynı sonuca varnuşt1r.12Özden, 2576 sayıli Kanun'un 5. maddesinde, özel kanunlarda,Danıştay'ın görevli olduğu belirtilen davalarda idaremahkemelerinin görevli k ılmdığını; 2576 sayılı Kanun ileDanıştay' ın idari yargılamada tek mahkeme olmaktan çıkanldığmı;2576 sayıl ı Kanun'un 5. maddesindeki "özel kanun"ifadesiyle 2576 sayılı Kanun'dan önce yürürlükte bulunan kanunlarınkastedildi ğini; bu kanunlar arasında TVK'rıın da yeraldığım; bu sebeple 1964 yılında yürürlüğe giren TVK'da yeralan ve Danıştay' ı görevli kılan maddelerin yeniden de ğerlendirilmesigerekti ğini belirtmektedir. 13 Özden'e göre, İçi şleriBakanlığı tarafından verilen kararlara karşı açılan davalarDanıştay Kanunu'nun 24. maddesinin kapsamı dışmda kald ı-ğından TVK'nın 40. ve 41. maddelerindeki "Dan ıştay"ı "idaremahkemeleri" olarak algılamak gerekir.14Ergin Nomer, Vatandaşlık Hukuku, 16. bası, İstanbul 2007, s. 165; VahitDoğan, Türk Vatandaşlık Hukuku, 8. bas ı, Ankara 2008, s. 180-183.° Vahit Doğan/Hasan Odaba şı, Yargı Karar/an Işığında Vatandaşlık veYabancılar Hukuku, Ankara 2004, s. 220.Doğan, 182-183; Doğan/Odabaşı, 220.12 Kararlar için bkz. Doğan/Odabaşı, 220-225.13Bülent Özden, "Vatanda şlık Hakkmda Verilen Kararlar ın Yarg ısal Denetimive 2576 Say ıl ı Yasanın 403 Say ılı Türk Vatandaşl ığı Kanununun40. ve 41. Maddelerine Etkisi", 69(1995)4-6 IBD, s. 308-310.14 Özden, 308-310. Özden tarafından önerilen TVK'n ın 40. ve 41. maddelerineilişkin metinler için bkz. Özden, 311.vii

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTE d VE YABANCILAR HUKUKUNDAl İ GÜNCEL GEU ŞMELERDanıştay'm uygulamas ı da vatandaşl ıkla ilgili davalardaTVK'nın 40. maddesine ili şkin olarak doktrinde ileri sürü- JEBUĞİlen görüşler paralelindedir. Danıştay 10. Dairesi, 7.10.1998 tarihlikararındaıs içişleri Bakanliğı Nüfus ve Vatandaşl ık İşleriGenel Müdürlü ğü'nün işlemine kar şı Danıştay'da değil idaremahkemesinde dava aç ılması gerektiğine karar vermi ştir."Dava, kısıtl ı Polikseni Pistikas adl ı kişiyi temsilen Hasan BaydarÇimilli tarajindıın söz konusu kişinin Türk vatandaşlığına al ınması isteminin İçişleri Bakanl ığı Nüfus ve Vatandaşlık İşleri GenelMüdürlüğü'nün 17.8.1998 tarih ve 040053 say ılı kararıyla reddineilişkin işlemin iptali istemiyle aç ılm ıştır. 2576 sayılı Kanun'un 1.maddesinde, idare mahkemelerinin genel görevli mahkemeler olduğuhükme bağlanm ış; 2575 say ılı Dan ıştay Kanunu'nun 24. maddesindede ilk derece mahkemesi olarak Dan ıştay'da görülecek davalartek tek sayılm ıştır. Davac ının sübjektifhukukf durumuna ilişkinbulunan ve uygulama i şlemi olan işlemin iptali istemiyle açtığı davanın görünüm ve çözümü idare mahkemesinin görev alan ı içindebulundu ğundan davan ın görev yönünden reddine oybirliğiyle kararverildi ".Danıştay 10. Dairesi 20.2.2001 tarihinde verdi ği kararmda'6 Içi şleri Bakanlığı'nın kararına karşı idare mahkemesindedava aç ılması gerektiği sonucuna varmıştır."Dosyan ın incelenmesinden İran vatanda şı davacıların, doğduklantarihten itibaren Türkiye'de ikamet ettiklerinden bahisleTürk vatandaşlığına geçme isteğiyle başvuruda bulundukları, başvurulannın İçişleri Bakanl ığınca reddi üzerine işlemin iptali istemiyledava açt ıkları anlaşılmaktadır. Bu durum karşısında açılandava 2575 sayılı Dan ıştay Kanunu'nun 24. maddesinde say ılan davalardanhiçbirine girmediğinden davan ın genel görevli idare mahkemesinceçözümlenmesi gerekmektedir. Davan ın görev yönündenreddine, dosyan ın Ankara idare mahkemesine gönderilmesine oybirliğiylekarar verildi".NURAY EKŞI'NINDanıştay 10. Daire, E. 1998/5881, K. 1998/4753, T. 7.10.1998: Do ğan!Odaba şı, 223-224.16Danıştay 10. Daire, E. 2001/280, K. 2001/646, T. 20.2.2001: Do ğan!Odabaşı, 276.77

AKTUELLE ENIWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND FL.QCHTLINGSRECHTNUPY EKŞİ'N İ N Danıştay 10. Dairesi, 4.7.2002 tarihinde verdiği diğer birTEBLiĞİ karar ında' da aynı sonuca varmıştıı. Karara konu olan olaydaErmenistan uyruğunda olan davac ının Türk vatanda şlığınaalınmak için yaptığı başvuru, Içi şleri Bakanlığı Nüfus veVatandaşlık İşleri Genel Müdürlü ğü'nün 20.5.2002 tarih ve037978 sayılı kararıyla reddedilmi şti. Ret işleminin iptali içinDaıııştay'da dava açılmıştı. Danıştay 10. Dairesi, uyuşmazl ı-ğın Danıştay Kanunu'nun 24. maddesinde say ılan ilk derecemahkemesi olan Danıştay'da görülecek dava türlerinden olmadığmıbelirterek davanın görev yönünden reddine ve dosyanmAnkara İdare Mahkemesi'ne gönderilmesine karar vermiştir.Il. Türk Vatandaşl ığımn Yitirilmesi I şlemine Kar şıYargı Yolunun Kapat ılmas ına Yol Açan SebeplerTürk vatanda şlık hukukunun tarihi geli şimi incelendiğindevatandaşlığm yitirilmesinin, idari yarg ı denetimi d ışındakalmas ına yol açan sebepleri ikiye ay ırmak mümkündür.Bunlardan birincisi idari yarg ı yolunun mevcut olmamas ı vebunun yanı sıra yasal düzenlemeleri yarg ı denetimine tabi kılanbir sistemin henüz te şekkül etmemiş olmas ıdır. Vatanda ş-ligin yitirilmesinin yargı denetimine tabi tutulamamas ına yolaçan bu sebep, 1924 y ıl ında Osmanl ı Hanedanı ile ilgili olarakgerçekleşmiştir. 1924 y ılında Osmanlı Handanı bir kanunlaTürk vatanda şlığından ç ıkarılmıştı. Osmanl ı Hanedaııı'nınvatandaşlıktan çıkanlması, yasal bir düzenleme ile gerçekle ş-miş; söz konusu yasal düzenlemenin icras ı için herhangi biridari karar alinmamıştı. 1924 yılında idari yargı henüz faaliyetegeçmemi şti. Üstelik 1924 y ılinda yasalar ın yargısal denetimineili şkin bir sistem de mevcut değildi. Dolay ısıyla 1924yıl ında idari yarg ı kurulmuş ve faaliyete geçmi ş olsayd ı dahivatandaşlıktan ç ıkarmaya ilişkin idari bir karara mevcut olmadığındansonuç değişmeyecekti.17Danıştay 10. Daire, E. 2002/3815, K. 2002/2671, T. 4.7.2002: Do ğan!Odabaşı, 224.78

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAJ( İ GÜNCEL GELİŞMELERTürk vatanda şlık hukukunun tarihçesinde vatanda şlık- NURAY EKŞİ'N İ Nla ilgili i şlemlerin idari yargı denetiminin dışında kalmasına ITBU Ğİyol açan ikinci sebep, yasal bir düzenleme ile yarg ı yolununkapatılmasıdır. 12 Eylül 1980-6 Aralık 1983 tarihleri aras ındayürürlükte bulunan Anayasa Düzeni Hakk ında Kanun ile BakanlarKurulu kararlarına karşı idari yargı yolu kapatılmıştı.Türk vatandaşliğının yitirilmesi işlemlerini idari yargı denetimidışı nda b ırakan her iki sebep aşağıda ayrıntıl ı olarak incelenecektir.A. Yasaların Yargısal Denetimine ilişkin SisteminYokluğu veya idari YargımnHenüz Faaliyete Geçmemi ş Olmas ıDevletin izlediği ulusal ve uluslararas ı politikaların yanısıra yaşanan siyasi geli şmeler de vatandaşlik kanunlar ınayansımaktadır. Bu yans ımanın sonucunda bir dönem ki şininvatandaşlığmı yitirmesine sebep olan bir olay daha sonra vatandaşlıkkanunlarından çıkarılabilmekte; hatta söz konususebeple Türk vatanda şlığını yitiren ki şiye tekrar Türk vatandaşlığınıkazanmas ı için özel hükümler konulmaktad ır. Siyasigeli şmelerin vatanda şhk kanunlar ına yansımasının tipik örneklerindenbirini 1924 y ılında yürürlü ğe giren 431 sayılı Kanunoluşturmaktadır.Hilafetin İlgasına ve Hanedan-1 Osmaninin TürkiyeCumhuriyeti Memaliki Haricine Ç ıkarılmasına Dair 431 sayılıKanun'un" 1. maddesinde halifeli ğin kald ırıldığı ifadeedilmiştir. Bu Kanun'un 2. maddesinde ise, halife ve OsmanlıHanedanı'nın erkek, kadın bilcümle azas ı ve damatlarTürkiye Cunıhuriyeti içinde ikamet etme hakkından ebediyenmahrum bırakılmıştır. Aynı zamanda bunların Türk vatandaşlık sıfatı dakald ırılmıştır (431 sayılı Kanun m. 4). 1952yılında Hilafetin ilgasma ve Hanedan-1 Osmaninin TürkiyeCumhuriyeti Memaliki Haricine Ç ıkarılmas ına Dair Olan 431sayıl ı Kanunun 2. maddesinin Değiştirilmesi ve Ayn ı Kanu-RG, 6.3.1924/63; Düstur: m. Tertip, C. V., 2. bas ı, s. 668.79

AKTUEIIE ENrWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANOER- UND FLÜ(HrLINGSRECHTNURAY [KŞ i'N İN na Bazı Maddeler Eklenmesi Hakk ında 5958 sayd ı Kanun19TEBLi Ğİ yürürlüğe girmiştir. 5958 sayd ı Kanun' la yap ılan değişikliğegöre, Padişah sülbunden olan erkekler ve bunlar ın füruu d ı-şmda kalan kişiler Türkiye'ye gelebilir veya Türkiye'de ikametedebilirler. Ayr ıca müracaatlar ı halinde, Türkiye'ye gelmekve Türkiye'de ikamet etmek şartları aranmaks ızın vatandaşliğaal ınnıalarına Bakanlar Kurulu karar verebilir. 1974 tarihindeyürürlüğe giren Cumhuriyetin 50. Y ılı Nedeniyle Baz ıSuç ve Cezalar ın Affı Hakkında 1803 say ılı Kanun2° ile 431 sayılıKanun'un 2-5. maddeleri yürürlükten kald ırılmıştır. 1803sayılı Kanun ile yap ılan değişiklik sonucunda, Halife ve Osmanlı Hanedanı'nın erkek, kad ın bilcümle azas ı ve bunlardandoğanlar, Türkiye'ye gelebilirler. Aynca Türk vatanda şlığınageçmek için ba5vurabilirler.2'Osmanlı hanedanı kadın ve erkekler, 431 sayıl ı Kanun' layani bir yasama işlemi ile vatanda şlıklarını yitirmişlerdir. 431sayılı Kanun uyarmca herhangi bir idari i şlemin yapılmasınagerek kalmaks ız ın kendiliğinden vatandaşlık haklar ı ellerindenal ınmıştır. ilginç olan yeni kurulan bir Cumhuriyet olmasnarağmen vatandaşlıktan çıkarmanın bir idari kararla değil,Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde tartışılarak hazırlananbir kanunla gerçekleştirilmesidir. Acaba kanunla vatanda şlıktanç ıkarılan Osmanl ı Hanedanı için o dönemde yarg ı denetimivar mıydı?Danıştay, " Şüray ı Devlet" ad ıyla 1868 yılında kurulmuştur.imparatorluk döneminde 54 y ıl süreyle görev yapanŞürayı Devlet'in faaliyeti, 4.11.1922 tarihinde Istanbul'dakibütün merkez kurulu şlannın TBMM Hükümeti'nin idaresinegeçtiği s ırada sona ermi5ti. 22 30.10.1338 (1922) tarih ve 307say ıh, Osmanlı İmparatorluğu'nun İnkıraz Bulup TBMM Hü-RG, 23.6.1952/8148.RG, 18.5.1974/14890 Mükerrer.21 Nuray Ekşi, Yabancılann Türkiye'deki Ta şrnmaz Mallar Üzerindeki Haklan,Istanbul 2006, s. 82-84; Nuray Ek şi, Yabanc ılar Hukukuna ilişkin Temel Konular,1 bası, Istanbul 2007, s. 139-140.n t ıttp://www.danistay.gov.tr/kurulus.htm (10.5.2009).80

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCELGELİŞMELERkümeti Te şekkül Ettiğine Dair Heyeti Umumiye Kararı" ile NURAY EKŞi'N İ Nimparatorluk tüm kurumlar ıyla sona erdirilmiştir. 1924 Teş- iteti ğikilatı Esasiye Kanunu'nun, 51. maddesinde Şüray ı Devletdüzenlenmi5tir.241924 Anayasas ı'nın 51. maddesine istinaden 1925 y ılmdaŞüray ı Devlet Kanunu kabul edilmi ş; 1927 yılında üye seçimigerçekle ştirilmiş ve Şüra-yı Devlet aynı y ıl göreve başlamı5tır!51924 Te şkilatı Esasiye Kanunu, ilk defa, Şürayı Devlet'i, üyelerininseçimi ve görevleriyle birlikte düzenlemi ştir. BöyleceŞüray ı Devlet anayasal bir kurum niteli ği kazanmıştır. Üstelikidari dava kavram ı Türk hukuk sistemine ilk defa 1924Anayasas ı'nın 51. maddesi ile girmi ştir. 26 "1924 Anayasas ı 'n ındüinin, 10.1.1945 tarih ve 4695 say ılı Kanun ile sadeleştirilnıesi ile51. maddede düzenlenen 5 ı2ray ı Devlet teriminin yerini "Dan ıştay"terimi alm ıştır. Bu tarihten sonra 1946 y ılında 5 ı2ray ı Devlet Kanunundadeğişiklik yapan 4904 sayılı Kanun'da da Dan ıştay ad ı kullanılm ıştır. 1952 y ılında 5997 say ılı Kanun ile Anayasan ın eski dilinedönülmü ştür. Buna uygun olarak da 1954'teki Kanun değişikliğindeDevlet 5 ı2ras ı, 1959 y ılındaki Kanun değişikliğinde ise tekrarŞüray ı Devlet terimleri kullan ılm ı5tır". 27 1924 Anayasas ı'nın 51.maddesinden, 1924-1927 döneminde idarenin yarg ısal denetimininteorik olarak kabul edildi ği anla şılmakla beraber, ŞurayıDevletin 1927 yılmda göreve ba şlaması nedeniyle bu aradönemde idari yarg ının fiilen işlemediği söylenebilir. ÜstelikOsmanlı hanedanının erkek ve kad ın azası, 431 say ılı Kanunile vatandaşl ıktan çıkanlmış; 431 sayılı Kanun'da yer alan buhükmü icra etmek üzere ayr ı bir idari işlem yapılmanıışhr.Düstur, 3. Tertip, C. 3, s. 149.24 1924 Anayasas ı'nın 51. maddesine göre, "idarf dAva ve ihtilüfiarı rüyet vehal, Hükümetçe ihzar ve tevdi olunacak kanun lüyihaları ve imtiyaz mukaveleve şartnameleri üzerine beyan ı mütalda, gerek kendi kanunu mahsusu ve gerekkavanini saire ile muayyen vezaifi iflı etmek üzere bir Şüraıji Devlet teşkil edilecektir.Şürayi Devletin rüesa ve üzas ı vazafi mühimmede bulunmu ş ilim, ihtisasve tecrübe-leri ile mütemeyyiz zevat meyan ından Büyük Millet Meclisin-ceintihab olunur".Onur Karahanoğullan, Türkiye'de idari Yarg ı Tarihi, Ankara 2005, s. 233.26 Karahanoğullan, 234.27 Karaharioğullan, 252-253 dn. 569.81

AKTIJELLE ENIWICK WNGEN 1M STMrSANGEHÜRIGKE İ TS -, AUSLANDER- UND FLÜCIITL İ NGSRECHTNURAY EKŞi'N İN Bu dönemde kanunların yargısal denetimine ili şkin bir sistemTEDU Ği mevcut değildi?S Sonuç olarak, 431 say ıl ı Kanun ile Türk vatandaşlığındanç ıkar ılan Osmanlı hanedanı, gerek kanunlarınyargısal denetimine ilişkin sistemin yokluğu ve gerekse idariyargının henüz faaliyete geçmemiş olmas ı sebebiyle ba şvurabilecekleribir yargısal koruma mekanizmas ına sahip değildi.1.1.1928-22.5.1964 tarihleri aras ında yürürlükte bulunan1312 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu'nun' 15. maddesi ile,23.5.1927 tarihli ve 1041 sayd ı Kanun3° saklı tutulmuştur. Ancak1312 sayılı Kanun'unda, 431 say ılı Kanuna ilişkin herhangibir hükme yer verilmemi ştir. 22.5.1964 tarihinde yürürlüğegiren 403 sayılı Türk Vatandaşlığı Kanunu ise 431 sayılıKanun'unun vatanda şl ıkla ilgili hükümlerini saldı tutmu ştur.403 say ılı Kanun'un uygulanmasma ili şkin Yönetmeliğin 59.maddesinde, 431 say ıl ı Kanun ile bu Kanunu değiştiren kanunlarsakl ı tutulmuş; 1041 sayılı Kanun ise yürürlükten kaldırılıruştır. 0 halde 431 say ılı Kanun halen yürürlüktedir.Daha önce de ifade etti ğimiz üzere Türk vatandaşlık hukukununtarihi geli şiminde, vatandaşhkla ilgili idari kararlarınyargısal denetimi ilk defa yürürlükteki 403 sayılı TVK'nın40. maddesi ile düzenlenmi ştir. Bununla beraber 1.1.1929-22.5.1964 tarihleri arasında yürürlükte kalan 1312 say ıl ı TVKdöneminde de idari makamlarca verilen vatanda şlıkla ilgilikaraılann idari yargının kontrolü alt ında olduğunda tereddütedilmemekteydi. 33 Hatta 1927 yılında yürürlüğe giren ve 403sayıli TVK ile, 1964 yılında yürürlükten kaldırılan 1041 say ı-Makalenin, 431 say ıl ı Kanun'a istinaden vatanda şl ıktan çıkarılanOsmanl ı Hanedan ı'nm kadın ve erkek azalarının bu kararlara kar şıidari yargı yoluna başvurup başvuramayacaklarma ili şkin k ısımı, Prof.Dr. Tayfun Akgüner ve Doç. Dr. Onur Karahanoğlullan tarafından verilenbilgiler ışığında yazılmıştır. Katk ılarından dolay ı Prof. Dr. TayfunAkgüner'e ve Doç. Dr. Onur Karahanoğlulları'na teşekkür ederim.29 RG, 4.6.1928/904.3°Şeraiti Muayyeney-i Haiz Olmayan Osmanl ı Tebaas ının TürkVatanda şlığından Iskatı Hakkında 23.5.1927 Tarihli ve 1041 Say ılıKanun: Resmf Ceride, 31.5.1927/598.Nomer, 162.My

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEd VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERlı Kanun'a istinaden Bakanlar Kurulu tarafından verilen Türk NURAY EKŞİ N İ Nvatanda şlığmdan ç ıkarma kararlarının Devlet Şurası'nın de- TEBLİĞ inetiniine tabi idari tasarruf oldu ğu içtihad ı birleştirme kararıile kabul edilmi ştir. Devlet Şurası 1927 yılında fiilen faaliyetebaşlamış olduğu için bu tarihten itibaren idari yarg ı denetimiaç ıktı. Ancak buna rağmen uygulamada, 1041 say ılı Kanunuyar ınca siyasi sebeplerle Bakanlar Kurulu'nca verilen vatandaşlıktan çıkarma kararlar ının Devlet Şurası'nın denetiminetabi olup olmadığında tereddüt ediliyordu. Çünkü bu Kanunuyar ınca verilen vatanda şlıktan ç ıkarma kararlarmın siyasitasarruf mu, yoksa idari tasarruf mu olduğu konusundaDevlet Şüras ı'nm kararları arasında farklıl ık vard ı. Bu farklılık, 1943 yılında verilen içtihad ı birleştirme kararı ile giderilmiştir.Devlet Şuras ı Dava Daireleri Umumi Heyeti taraf ından1943 yılında verilen içtihadı birle ştirme kararına32 göre:"Müddei Umumf Birinci S ınıf Muavin Şevket Ozenap' ın26.6.1940 tarihli müzekkeresinde: 1041 say ılı Kanuna tevflkan siyasisebepten dolay ı Hükümetçe vatanda şlıktan iskat edilen kimselertaraJindan bu babtaki tasarruflar aleyhine aç ılan davalar, DavaDaireleri LJmumt Heyetinin 381243 say ılı ve 6.12.1 938 tarihli kararıyla Hükümet tasarrufu mahiyetinde görülerek kazat mürakabedenazade tutulduğu halde ayn ı mahiyetteki tasarrufiar hakk ında beşincidairenin 39/1424 say ılı ve 6.11.1939 tarihli karar ı ile vazife dahilindegörüldüğünden 3546 sayı l ı Devlet Şuras ı Kanununun 29. maddesimücibince bu mübeyyin içtihatların tevhidi istenilmektedir.Müddet Llmumfnin Mütalas ı: 1041 nolu Kanunun vazettiğiesaslara vaziyetleri tevaflık edenlerin Vekiller Heyeti karanyla Türktabiyetinden iskat edileceği mezkur kanun hükmü icab ından olmaklabu gibi muamelelerin mahiyeti itibariyle siyasi veçhesi olmad ığındanidari tasarruf olan bu gibi muameleler Devlet Şüras ı'n ın murakabesinetabi olacağından içtihad ın bu yolda tevhidi mütalaa edilmektedir.32Devlet Şuras ı D5va Daireleri Umumi Heyeti, E. 40/209, K. 43/83, T.21.5.1943, (1943)22 Kararlar Mec ınuas ı, s. 45-46.83

AKTUELI.E ENTW İ (KLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSL İNDER- UND FLÜ(HTLINGSRECHTNURAY EKŞİ N İ N Türk Ulusu ad ına hüküm veren Devlet Şuras ı Dava Dairele-TEBLi Ğİ şi Umumf Heyeti tarafindan işin gereği dü şünüldü: 1041 nolu Kanunun,Vekiller Heyetine vermiş olduğu tabiyeti iskat selahiyetininmahiyeti itibariyle siyasi bir tasarruf olmay ıp Devlet Şuras ının murakabesinetabi bir idari tasarruf bulunduğu hususunda içtihat istikrarbulmu ş olduğundan içtihadın bu veçhile tevhidine 21.5.1943tarihinde ekseriyetle karar verildi".B. Vatanda şlıkla ilgili Işlemlere KarşıYargı Yolunun Yasal Düzenleme ile Kapatılmas ı1. Anayasa Düzeni Hakk ındaki Kanun Uyar ıncaVatandaşlığın Yitirilmesine ili şkinBakanlar Kurulu Kararlar ına Kar şıDava Aç ılmas ının Yasaklanmas ıSiyasi gelişmelerin vatanda şl ık kanunlar ına yans ımasınınikinci tipik örneğini TVK'nın 25. maddesinin mülga (g) bendioluşturmaktad ır. Mülga (g) bendi, TVK'ya 1981 y ılmda 2383say ılı Kanun'unB 6. maddesi ile elclenmi şti. Türk Vatanda şl ıkKanunu'nda baz ı değişiklikler yapan 2383 say ılı Kanun, MilliGüvenlik Konseyi tarafından 13.2.1981 tarihinde kabul edilmiştir.Bu bend, 1992 y ılına kadar yürülükte kalmış; 1992 y ı-lında TVK'da değişiklik getiren 3808 say ıl ı Kanun'laM yururlüktenkald ırılmıştır.1981-1992 y ıllan arasında yürürlükte bulunan TVK'nın25. maddesinin (g) bendi, 12 Eylül döneminde s ıkça uygulanmıştır.TVK'nın 25. maddesinin mülga (g) bendine göre, yurtd ışında bulunup da Türkiye Cumhuriyeti'nin iç ve d ış güvenliğiile kanunun suç sayd ığı şekilde iktisadi ve mali güvenli-8411 Şubat 1964 Tarih ve 403 Say ıl ı Türk Vatandaşlığı Kanunun BanMaddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Iki Ek Geçici Madde EldenmesiHakkında Kanun, Kanun No: 2383, Kabul Tarihi: 13.2.1981, RG,17.21981/17254.403 say ılı Türk Vatanda şlığı Kanununun 25. Maddesinin (g) Bendi ileBu Maddenin İkinci F ıkrasının Yürürlükten Kald ırılmas ı ve Bu Kanunaİki Geçici Madde Eklenmesine Dair Kanun, Kanun No: 3808, Kabul Tarihi:27.5.1992, kG, 4.6.1992/21248-

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERği aleyhinde faaliyette bulunan veya yurt içinde bu faaliyet- NURAY EKŞI'N!Nlerde bulunup da her ne suretle olursa olsun yurt dışına çı- TEBLi Ğİkan ve hakkında Türkiye'de bu nedenle kamu davas ı açılmasınaveya ceza kovuşturmasma veya hükmün infazma olanakbulunmayan ve gelmesi için yap ılan duyuruya rağmen üç ayiçinde, sıkıyönetim ve olağanüstü hallerde bir ay içinde yurdadönmeyenlerin Türk vatanda şlığını kaybettiklerine BakanlarKurulu karar verebilir.TVK'nın 25. maddesinin mülga (g) bendi uyar ınca BakanlarKurulu tarafından Türk vatanda şlığının kaybettirilmesikarar ımn verilebilmesi için:1. Kişinin Türk vatanda şlığını doğumla kazanmas ı,2. Yurt dışında bulunmas ı,3.Yurt dışı nda Türkiye Cumhuriyeti'nin iç ve d ış güvenliğiile kanunun suç sayd ığı şekilde iktisadi ve mali güvenli ğialeyhinde faaliyette bulunmas ı veya yurt içinde bu faaliyetlerdebulunup da her ne suretle olursa olsun yurt d ışına çıkması,4. Yurt dışı nda bulunması sebebiyle hakkında Türkiye'dekamu davas ı aç ılmasına veya ceza kovu şturmas ına veya hükmüninfazına olanak bulunmamas ı,5. Yurda dönmesi için duyuru yap ılması,6. Duyuruya rağmen üç ay içinde, sıkıyönetim ve olağanüstühallerde bir ay içinde, yurda dönmemesi,gerekir. Ayr ıca s ıkıyönetim ve olağanüstü hallerde (g) bendiuyarınca Türk vatandaşlığını kaybedenler hakkında, 35. maddenin1. fıkrasmın uygulanmas ına karar verilebileceği öngörülmüştü. TVK'nın 35. maddesinin 1. fıkrası malların tasfiyeedilmesine ili şkindir. Bu hükmün uygulanmasmda BakanlarKurulu takdir yetkisine sahipti. 1992 y ılında 3808 say ılı Kanunile TVK'ya eklene geçici 4. maddede, 25(g) uyar ınca haklarındaTürk vatandaşlığını kaybettirme işlemi yapılması sonucundaTürkiye'de bulunan ve Hazinece tasfiye edilen mallarınveya bu malların milli bankada adlarına açılan hesaba85

AICrURLE ENTWI(KLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEIIS -, AUSL4NDER- UND FLÜCKTLINGSRECHrNURAY El(Şi'N İN yatırılmış olan bedellerinin hak sahiplerine iade edilece ği ifa-TEBLi Ğİ de edilmi ştir.TVK'nın 25. maddesinin mülga (g) bendi uyarınca Türkvatandaşlığını kaydenlerden biri de Türkiye i şçi Partisi Ba ş-kanı Behice Boran'dır. 1910 (1326) yılmda Sinop'ta doğanBehice Boran, 1987 y ıhnda Brüksel'de vefat etmiştir. CenazesiTurgut Özal tarafından Türkiye'ye getirilerek "Devlet Töreni"ile gömülmü ştür. 12 Eylül 1980 ihtilAlinin ard ından kısabir süre ev hapsinde tutulan Behice Boran daha sonra Kas ımayında yurt dışı na çıkm ıştır. 16.2.1981 tarihinde sosyal bir s ı-nıf in diğer sosyal smıflar üzerinde tahakkümünü tesis etmekveya sosyal bir s ınıfı ortadan kaldırmayı amaçlamak için komünizmpropagandas ı yaptığı iddias ıyla S ıkıyönetim 1 NumaralıMahkemesince yargılanan ve 8 y ıl 9 ay hapse mahkumedilen Behice Boran aynı yıl Bakanlar Kurulu karar ı ile Türkvatanda şlığın,ı yitirmi şti.36 Behice Boran' ın Türk vatandaşl ı-ğınm kaybettirilmesine ili şkin Bakanlar Kurulu kararı Resmi'Gazete'de yayınlanmı5tır.37 Karar, Devlet Ba şkan Kenan Evren,Başbakan Bülent Ulusu ve di ğer bakanlar tarafından imzalanmıştır.8/ 8018 say ılı Bakanlar Kurulu karan şöyledir:"Ekli listede kimlikleri yaz ılı 2 (iki) ki5inin 38 Türk vatanda şlığınrnkaybettirilmesi ve bu ki şilerin Türkiye'de bulunan malların ınHazinece tasfiye edilmesi; İçi şleri Bakanl ığı 'n ın 18.5.1981 tarihli ve631.116-5199-520018897 say ılı yaz ısı üzerine, 403 say ılı Türk VatandaşlığıKanunu'nun 25 inci maddesine 13.2 .1 981 tarihli ve 2383sayılı Kanunun 6 nci maddesiyle eklenen (g) bendi ve 3 üncü Jikraile 403 sayılı Kanunun 35 inci maddesinin birinci Jikras ı hüküm-86Behice Boran' ın Türk vatanda şlığının kaybettirimesine ili şkin 8/8018sayılı Bakanlar Kurulu Karar ının ekinde nüfus kimlik bilgileri deyer almaktad ır. Behice Boran' ın nüfus kimlik bilgileri için bkz RG,5.6.1981/17361.http://www.byegm.gov.tr/yayinlarimiz/ AyinTarihi/1981/subat1981.htm(9.5.2009).RG, 5.6.1981/17361.Behice Boran ile birlikte Türk Vatanda şl ığı Kanunu'nun 25. maddesinin(g) bendi uyarınca Bakanlar Kumlu karanyla vatanda şlığın ı yitiren ikincikişi, Gültekin Gazioğlu'dur.

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKIJK İJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERlerine göre, Bakanlar Kurulunca 25.5.1981 tarihinde kararla ş tırılmıştır".1981 y ılmda Bakanlar Kumlu taraf ından verilen BehiceBoran Hatko'nun Türk vatanda şlığmın kaybettirilmesine ilişkinkararın iptali için dava aç ılmıştı. Danıştay Dava DaireleriKurulu, 25.9.1981 tarihinde davanın esas ına girmeden reddedilmesinekarar vermi5ti. 39 Danıştay Dava Daireleri Kurulu,karar ı oy çokluğuyla almıştır. Ancak karara ili şkin muhalefetşerhi, davanın özüne değil harç kısmına ilişkindir. DanıştayDava Daireleri Kurulu'nun 25.9.1981 tarihli karar ı aynenşöyledir:"28 Ekim 1980 gün ve 17145 say ılı Resmt Gazete'de yay ımlaniniş bulunan 27.10.1980 gün ve 2324 say ılı Anayasa Düzeni HakkındaKanun'un 4. maddesinde, Milli' Güvenlik Konseyi'nin bildiiive kararlar ında yer alan ve yer alacak olan hükümlerle 12 Eylül1980 tarihinden sonra çıkarılan ve ç ıkanlacak olan Bakanlar Kurulukararnamelerinin ve üçlü kararnamelerin yürütülmesinin durdurulması ve iptali isteminin ileri sürülemeyeceğinin ön görülmesikarşısı nda, an ılan Kanun kapsam ında bulunan Bakanlar Kurulukararına karşı aç ılm ış bulunan davan ın incelenmeksizin reddine oyçokluğuylakarar verildi".Danıştay Dava Daireleri Kurulu karar ım verdiği tarihte2324 sayd ı Anayasa Düzeni Hakkında Kanun' yürürlükteydi.1980 yılında yürürlüğe giren 2324 say ılı Kanun,12 Eylül askerî müdahalesi döneminde yap ılan ilk yasaldüzenlemedir. 41 2324 sayılı Kanun'un 4. maddesinde, MilliGüvenlik Konseyi'nin bildiri ve kararlar ında yer alan ve yeralacak olan hükümlerle 12 Eylül 1980 tarihinden sonra ç ıkan-NIJkAYEKŞİ 'N İ NTEBti ĞiDanıştay Dava Daireleri Kurulu, E. 1981/102, K. 1981/852, T.25.9.1981:(1982)46-47 Dan ıştay Dergisi, s. 156; Nuray Ekşi, Milletleraras ı NitelikliDavalara ilişkin Mahkeme Kararlan, Istanbul 2007, s. 656-657; NurayEkşi, Pratik Çalışma Kitabı: Kanunlar İhtil4fi Kurallarına Milletleraras ı UsulHukukuna Vatandaşlık ve Yabancılar Hukukuna İlişkin Seçilmiş MahklemeKararları, 2. bas ı, Istanbul 2007, s. 150-151.4° RG, 28.10.1980/17145.41 Turgut Tan, 1982 Anayasas ı'nın Geçici 15. Maddesi Üzerine, İlhan ÖztirakAn ıs ına Annağan, Ankara 1994, s. 376.87

AKTUELLE ENTWI(KLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLNDER- UND RÜGITUNGSRECIITNURAY EKŞ i'N İN lan ve ç ıkarılacak olan Bakanlar Kurulu kararnamelerinin veTEBL İ üçlü kararnamelerin yürütülmesinin durdurulması ve iptaliisteminin ileri sürülemeyece ği öngörülmü ştür. Dolay ıs ıyla2324 say ılı Kanun'un yürürlükte oldu ğu dönemde Türk vatandaşlığıile ilgili olarak alınan Bakanlar Kurulu kararlar ı-na karşı iptal davas ı açilamami5tir.1 Diğer bir anlatın-da, yatandaşlıkla ilgili kararlara kar şı yargı yolu kapatılmıştır. Ancakdikkat edilecek olursa yarg ı yolu sadece Bakanlar Kurulukararları için kapatılmış; İçişleri Bakanlığı kararlanndan sözedilmemiştir.2. Anayasa Düzeni Hakkındaki Kanun'unYürürlükten Kald ırılmas ı SonucundaBu Dönemde Verilen Vatanda şlığın YitirilmesiKararlanmn idari Yarg ıda Dava KonusuYap ıl ıp Yap ılamayacağı Meselesi1982 Anayasas ı'nın geçici 3. maddesinin (a) bendinde,2324 sayıl ı Anayasa Düzeni Hakk ında Kanun'un, Anayasa'yagöre yapılacak ilk milletvekili genel seçimi sonucu TürkiyeBüyük Millet Meclisi toplanıp Başkanl ık Divanı'nın oluşturulmasıile yürürlükten kalkaca ğı öngörülmü ştür. 2324 say ıl ıKanun, 1982 Anayasas ı'nın halkoyu ile kabulünden sonra yapılanilk seçimler sonucu Türkiye Büyük Millet Meclisi Ba ş-kanlık Divanı'nın 6.12.1983'de olu şturulmas ı ile birlikte bu tarihtenitibaren yürürlükten kalkm ı5tır.4368idarenin yarg ı denetimi dışında b ırakılan i şlemleri için bkz, KemalGözler, idare Hukuku Dersleri, 6. bası, Bursa 2007, s. 808; Celal Erkut,iptal Davas ınrn Konusunu Olu şturma Bakımından idari işlemin Kimliği,Danıştay Yaymian No: 51, Ankara 1990, s. 161-163; idarenin baz ı eylemve işlemlerinin yargı denetimi d ışmda tutulmas ının AH-JS'nin 6(1).maddesinin ihlili olarak de ğerlendirilebileceği haller için bkz. SibelInceoğlu, Insan Hakları Avrupa Mahkenıesi Kararlannda Adil Yarg ılanmaHakkı -Kamu ve Özel Hukuk Alanlannda Ortak Yarg ısal Hak ve ilkeler, 2.bas ı, Istanbul 2005, s. 142-144.Anayasa Mahkemesi, E. 2001/216, K. 2004/120, T. 2.12.2004. TAN ise,Başkanlık Divanı'nın 7.12.1983 tarihinde olu şturulduğunu ve 2324 say ıl ıKanun'un yururliilcten kaldırıldi ğın ı belirtınektedir (Tan, 377).

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCIlAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERAnayasa'nın geçici 15. maddesinin son fıkras ında, 12 NURAY EKŞİ 'NINEylül 1980 tarihinden ilk genel seçimler sonucu toplanacak TEBL İĞİTBMM Başkanlık Divanı oluşturuluncaya kadar geçecek süreiçinde ç ıkarılan kanunların Anayasa'ya aykırılığının iddiaedilemeyeceği belirtilmiştir. Daha sonra geçici 15. maddeninson fıkras ı 2001 y ılında Anayasa'da yap ılan değişiklikle yürürlüktenkald ırılmıştır.TM1991 yılında verilen Danıştay içtihadı Birleştirme kararına45göre, 2324 say ılı Kanun'un yürürlükte bulundu ğu12.9.1980 ile 6.12.1983 tarihleri aras ında verilen Bakanlar Kurulukararlarına karşı idari yargı yolu kapatılmış olmakla beraber2324 say ıl ı Kanun'un yürürlükten kalkt ığı 6.12.1983 tarihindenitibaren 60 gün içinde doğrudan veya tYUK'un 11.maddesindeki süreç i şletilerek dava açılması mümkündür.içtihad ı Birleştirme Karar ı'ndan sonra verilen Danıştaykararları da aynı yöndedir. Danıştay idari Dava DaireleriKurulu (DIDDK), merkez valisi iken 29.1.1982 tarihli ve8/4226 say ılı Bakanlar Kurulu Karar ı ile re'sen emekliye sevkedilen ki şinin re'sen emeklilik i şleminin iptali ve emekli olarakgeçirilen sürenin fiili hizmet süresine eklenmesine ilişkintalebin reddine karşı açılan davada verdiği 19.4.2007 tarihlikarar ında," Anayasa'nın geçici 15. maddesinin son flkras ı-nın yürürlükten kald ır ılma gerekçesinin, 12 Eylül 1980-6 Aralik1983 döneminde ç ıkar ılan kanunlar, kanun hükmünde kararnamelerve 2324 sayılı Anayasa Düzeni Hakk ında Kanunuyarınca alınan karar ve tasarruflar ın Anayasa'ya aykınlığınınileri sürülmesinin sa ğlanması olduğunu ifade etmi ştir."Dolayıs ıyla, bu tarihten itibaren herhangi bir yarg ı kısıntısıolmadan idari işlemin yargısal denetiminin tam olarak yap ılabilmesi,diğer bir ifadeyle işlemin dayanağı yasa kural ın ın iptali için iti-" Türkiye Cumhuriyetinin Anayasas ının Bazı Maddelerinin DeğiştirilmesiHakkında 4709 Say ıl ı Kanun: RG, 17.10.2001/24556 Mükerrer.Dan ıştay içtihad ı Birleştirme Karar ı, E. 1990/1, K. 1991/1, T. 28.2.1991:RG, 18.6.1991/20905.46Danıştay idari Dava Daireleri Kurulu, E. 2005/2988, K. 2007/555, T.19.4.2007: (2007)116 Dan ıştay Dergisi, s. 55-58.89

AKTUELI.E ENTWI(KLIJNGEN 1M STAATSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSLİNDER- UND FLÜ(HTLINGSRE(HTNURAY EKŞİ 'N İN raz yoluyla Anayasa Mahkemesi'ne başvurulabilmesi mümkün haleTEBL İğİ geldiğinden, bu yeni hukukf durumun 2577 say ılı IYLIK'da belirtilenusule uygun olmak kayd ıyla yeni bir dava açma hakk ı tan ıdığının kabulü gereklidir".o halde Bakanlar Kurulu'nun vatanda şl ıkla ilgili olup2324 say ıl ı Kanun'a istinaden yargı yolunun kapatıldığı kararlarmakarşı dava açmak, 6.12.1983 tarihinden itibaren mümkünhale gelmi ştir. Böyle bir davanın açılma olas ılığı yok denecekkadar az olmakla beraber her ihtimale kar şı konunundava süresi açıs ından da incelenmesi gereklidir. Çünkü idaiiişlemlere karşı iptal davas ı açma süresi olan 60 gün geçmi şolacaktır. Bu durumda davan ın süresinde aç ılmamas ı sebebiylereddine mi karar verilecektir? D İDDK'ya göre, bu yenihukuki durumun ilgililere İYUK'da belirtilen usule uygun olmakkayd ıyla yeni bir dava açma hakk ı tanıdığımn kabulügereklidir. Diğer bir anlatımla, 6.12.1983 tarihinden itibaren2577 sayd ı IYUK'nm 11. maddesi uyarmca ba şvuru yap ılacak;bu başvurunun reddedilmesi üzerine İYUK'nın 7. veli. maddelerindeöngörülen süreler içinde dava aç ılacaktır.2383 sayıli Kanun ile 1981 yılında TVK'run 25. maddesineeklenen (g) bendinin 3808 sayıl ı Kanun ile yürürlükten kald ı-rıldığmı daha önce ifade etmi ştik. 3808 sayılı Kanun, TVK'nın25. maddesinin (g) bendini yürürlükten kald ırmakla kalmainiş;siyasi düşünceleri sebebiyle Türk vatanda şli ğını BakanlarKurulu kararıyla kaybeden ki şilerin yeniden Türk vatandaşıolmalar ının yolunu açmıştır. Üstelik bunun için ilgili kişilerinbaşvuru yapmasına gerek de görülmemi ştir. 3808 sayılıKanun'un 2. maddesi ile TVK'ya geçici 2. madde eklenmiştir. Geçici 2. maddeye göre, 1981-1992 y ıllan aras ında 25.maddenin mülga (g) bendi uyar ınca haklarında Bakanlar KuruluncaTürk vatanda şlığıru kaybettirme karar ı alınmış olanlarınnüfus kütüklerindeki kayıtları, müracaatlar ına ve herhangibir i şleme gerek kalmaks ızm İçişleri Bakanlığı Nüfus veVatanda şlık İşleri Genel Müdürlüğü tarafından canland ınlır.Nitekim TVK'nın 25. maddesine 2383 say ılı Kanunla eklenen(g) bendine istinaden Bakanlar Kurulu'nun 6.12.1982 gün ve82/5762 say ılı karan ile Türk vatanda şlığı kaybettirilen Yıl-90

VATANDAŞ LIK, GĞ Ç, MÜLTECI VE YABANCILAR HLJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEU ŞMELERmaz Güney (Pütür ı), (g) bendi, 3808 Kanunla kald ırıld ıktan NURAY EKŞ i'N İ Nsonra geçici 2. maddeye istinaden Türk vatanda şlığını kanun TEBU Ğ Igereği kendiliğinden tekrar kazanmış; 13.4.1993 tarihinde nüfuskütüğündeki Türk vatanda şliğının kaybı kararı silinereknüfus kayd ı canland ırılmı5tır.47ili. Vatanda şlığın Yitirilmesi İşlemlerine KarşıYargı Yolunun Kapatılmas ı veAvrupa İnsan Hakları Sözle şmesiİnsan haklar ı, kural olarak, evrensel ve şartsız herkese tanınmıştır. Ancak bu kural ın baz ı haldardan faydalanmaktanmahrumiyet veya belirli grupta bulunan kişilere daha fazlahaklar ın verilmesi gibi istisnalar ı bulunmaktad ır. Örneğin, sınırdışı ve suçlular ın iadesinin sadece yabancılara uygulananyapt ırımlar olmas ı; ülkeye giriş, kamu hizmetlerine kat ılma,seçme ve seçiime hakkı gibi baz ı haklarm sadece vatanda şlaratanınmas ı, insan haklarının evrensel niteliğine getirilen istisnalarıteşkil etmektedirler."İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'nde ( İHAS) temelhaklarla ilgili genel ve soyut hükümler öngörülmü ş; korumaaltına al ınan hakların somut olayda ihiM edilip edilmediğinindeğerlendirilmesinde komisyona ve mahkemeye geni ş takdiryetkisi verilmiştir.51 Ayrıca, taraf devletler ulusal hukulclar ı-nı IHAS ile uyımılu hale getirme yükümlülü ğü altındadır. Buyükümlülük vatanda şl ık kanunları için de geçerlidir.51İHAS'da vatandaşlığa ilişkin açık bir hüküm bulunmamaktadır.Bununla beraber, vatanda şlık ba şvurularınm key-Milliyet Gazetesi, 8 Ocak 2009.48Renk Provost, international Hurnan Rights and Humanitarian Lan>, Cambridge2002, s. 25-26.RG, 19.3.1954/8662.5°Matti Pel1onp, Ezpulsion in international Law A Study in internationalLav; and Human Rights with Special Rejirence ta Finland, Helsinki 1984, s.124.51Ali Heyrani Nobari, An Eıamination of the Can cept of Nationality in Europe,Lausanne 2005, s. 81-82.91

AKİİJELLE ENTWI(KLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER . UND FLİJCHTLINGSRECHTNURAY EKŞİ 'N İN fi veya hukuka aykın olarak reddi veya keyfi veya hukukaTEBL İĞİ aykır ı olarak vatanda şlıktan atma kararlarının İHAS'a aykınolabileceği ve bunun üye devletlerin İHAS'dan kaynaklananyükümlülüklerinin ihlAli anlam ına gelebileceği kabul edilmektedir.Aç ık bir hüküm olmamas ına rağmen, vatandaşlıklailgili işlemlerin İHAS' ın bazı maddeleri ile bağlant ısı kurulmaktadır.İHAS ve Ek Protokolleri, vatanda şlık hakkını teminat altınaalmamaktadır. 52 Ancak taraf devletlerin vatanda şlıkla ilgili52Kajkasliv. Turkey davasında, İnsan Haklar ı Avrupa Komisyonu, İHAS' ınvatandaşl ığın kazanılmasm ı teminat altma almadığma karar vermiştir.Kaflcash, 1939 yılında göçmen olarak Gürcistan'dan Türkiye'ye gelmi şti.28.9.1940 tarihinde Bakanlar Kurulu karanyla Türk vatanda şlığınıkazanmıştı. Türkiye'de i ş bulamamas ı ve yoksulluk sebebiyle Gürcistan'adönmeye çalışırken SSCB-Türkiye s ınırında durdurulmuş veajanhk yaptığı gerekçesiyle onbeş yıl hapse mahküm edilmi şti. Aftanyararlanarak hapisten ç ıkan Kaficasli, 1955 y ılında devlet güvenliğialeyhine faaliyette bulunmas ı sebebiyle Türk vatandaşlığındançıkarılmış ve ülkeyi terk etmeye davet edilmi şti. Türkiye'yi terk etmeyireddeden ve vatans ız olduğu için idarece re'sen s ınırd ışı edilemeyenKaflcash bir Türk bayanla evlenmi ş ve Türk vatanda şl ığın ı kazanmakiçin başvurmuştu. 1983 yılında başvurusu reddedilen Kaflcasl ı 1991yılında ba şvurusunu yenilemi ş ancak bu da reddedilmi şti. 1992yılında üçüncü defa Türk vatanda şl ığını elde etmek için yaptığıbaşvuru, vatanda şl ık verilmesi için önceki ba şvurulara nazaran yenisebeplerin ortaya ç ıkmadığı gerekçesiyle İçişleri Bakanlığı tarafındanreddedilmi şti. Avrupa Insan Hakim Komisyonu'na ba şvuran KaJkasl ı,Türkiye'nin IHAS'in 8. maddesinin ihlM etti ğini iddia etmişti. Kaficasl ı,Türk vatanda şlığından çıkar ılmas ı ve yeniden Türk vatanda şl ığınıkazanmak için yapt ığı bütün başvuruların reddedilmesi sebebiylekırk yılı aşkın bir süreden beri vatans ız bir ki şi olarak Konya'daoturduğunu; üç çocuğunun ve onüç torununun oldu ğunu; vatans ızolmas ı sebebiyle her üç ayda bir yabanc ılar şubesine giderek oturmaiznini uzatmak zorunda kald ığım; Konya dışına çıkıp aile üyelerinive yakınlarını ziyaret etmek istediğinde polisten izin almak zorundaolduğunu belirterek Türkiye'nin kendisine vatanda şl ık vermemesisebebiyle vatans ız kalmas ı sonucunda bir yabanc ı olarak maruz kald ığımuanıelenin IHAS' ın 8. maddesine ayk ırı olduğunu ifade etmi ştir. TürkHükümeti savunmasında, vatandaşl ık vermenin IHAS' ın kapsamınagirmediğini; ükit devletlerin vatanda şlık vermeye zorlanamayaca ğını;KaJkas! ı'nın ikamet ve seyahat etme hakk ından mahrum edilmedi ğini;vatans ız olmas ı sebebiyle Kajkasl ı'ya uygıılanan baz ı formalitelerin özelve aile hayatına müdahale teşkil etmedi ğini belirtmi ştir. Komisyon,KajkasWnm seyahat hakkının elinden alınmadığını; bulunduğu yeri92

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERişlemleri ile İHAS' ın baz ı maddeleri aras ında bağlantı kurmakve bu i şlemleri İHAS kapsamında değerlendirmek mümkün- JEBUĞIdür. Nitekim 111AM da aynı sonuca varmıştır. !HAM, Karassevv. Finland davas ında, bir devletin keyfi olarak vatanda şlıkbaşvurusunu reddetmesinin İHAS'in 8. maddesinin ihlalineyol açabileceğini ifade etmiştir.53Kanaatimizce, vatanda şlikla ilgili i şlemlerde dikkate ahnabilecekdiğer bir madde IHAS'in 13. maddesidir. İHAS' ın13. maddesinde, i şbu Sözle şme' de tanınmış hak ve hürriyetleriihiM edilen her şahs ın, ihlM fiili, resmi vazifelerini ifa edenkimseler tarafından bu vazifelerin ifas ı sırasında yap ılmış olsadahi, milli bir makama fiilen müracaat hakkına sahip olduğuifade edilmiştir. Dolay ısıyla, vatanda şlık ba şvurusu reddedilenveya vatanda şl ıktan atılan ki şiye, İHAS kapsam ındakihaklar ıyla ilgili olarak, tarafs ız ve bağımsız ulusal mercilerebaşvurma olana ğının tanınması ve ba şvurunun uygun biçimdeincelenip de ğerlendirilmesinin sa ğlanması gerekir.Ayrıca adil yargılanma hakkını düzenleyen 6(1). maddeile de vatandaşl ıkla ilgili işlemler arasında bağlantı kurmakmümkündür. İHAS'in 6(1). maddesine göre, her şalııs gerekmedeni hak ve yükümlülükleriyle ilgili uyu şmazlıklarda gerekseherhangi bir suç isnad ı halinde makul bir süre içindebağımsız ve tarafs ız mahkemelerde adil ve kamuya aç ık birşekilde yargılanma hakkına sahiptir. Bu maddede medenihukuk ve ceza hukuku alanlar ından söz edilmesi sebebiyleNURAY EKŞ i'N İ Nterk etmesi için polisten izin almas ının özel ve aile hayatına müdahaleteşkil etmediğini; milletleraras ı hukuka göre yabanc ılar ın ülkeye giriş,ikamet ve seyahatlerinin devlet tarafından kontrol edilebileceğini;Kajkasl ı'ya uygulanan tedbirler ile İHAS kapsamında sahip olduğuhaklar arasında adil bir dengenin oldu ğunu; uygulanan tedbirlerin fahi şolmadığın ı belirtmi ştir. Komisyon, yetkili makam karanyla vatanda şlıkvermeye âkit devletlerin zorlanamayaca ğına; Türkiye'nin vatanda şlikvermemesi ve vatans ız olan Kaflcash'ya uygulad ığı usulün IHAS' ın 8.maddesini ihMI etrnedi ğine karar vermiştir [Kaflcasli v. Turkey, EuropeanCommission of the Numan Rights (Reguest No. 21106/92) Comn ıissionReport adopted on july 1,19971.Andrei Karassev and Fan ıily t>. Finland (Apptication No. 31414/96), ECHRıv, 12 january 1999.93

AKTUELLE ENTWICKIUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECIITNUR2 EKŞİ N İN idari yargı alanında uygulanıp uygulanmayacağında tered-TEBLİĞİ düd edilebilir. Her şeyden önce, 6(1). maddedeki kavramlarulusal hukuklardan ba ğımsız olarak yorumlanmal ıdır. Dolayısıyla ulusal mahkemelerce bir konunun disiplin hukukuveya idare hukuku kapsamına dahil olduğu kabul edilerek6(1). maddenin öngördü ğü kontrol mekanizmas ının işlemesiengellennıemelidir. M Böylece idare hukuku alanındaki uyu ş-mazlıkların önemli bir kısmı da 6(1). maddenin kapsam ınadahil edilmeli ve bu maddenin getirdiği güvencelerden yararlandırılmalıdır. IHAM'm, medeni hak ve yükümlülük kavranıııuesnek ve liberal bir yakla şımda yorumlamak1a berabervatanda şliğa ilişkin uyuşmazl ıklan genellikle kamu hukukunadahil görülüp 6. maddenin kapsam ı dışı nda tuttuğuifade edilmi ştir. Doktrinde IHAM' ın kararlarının aksine görüşlerde vardrnSonuçVatandaşlık hukuku tarihçesinde, olağanüstü durumlarda,vatanda şlıkla ilgili i şlemlerin yasal düzenleme ile yargıdenetiminin kapsam ı d ışında tutuldu ğu veya Osmanl ıHanedarıı'nda olduğu gibi yasal düzenleme ile Türk vatandaşlığındantoplu olarak çıkarmanın gerçekleştiği istisnai hallermevcuttur. Türkiye'de yaşanan siyasi gelişmelerin vatandaşlıkkanunlaıma nasıl yansıdığmı göz önüne seren söz konusuyasal düzenlemeler yürürlükten kald ır ılsalar bile tarihiaç ıdan önemlerini korumaktad ırlar.Ciare üvey/Robin C.A. White, Jacobs 6' White Luropean Convention onHuman Rights, 3rd edition Oxford 2002, s. 140-145.Ş Ovey/ White, 146.Ovey/White, yabancilann ülkeye girişine, mülteci veya s ığınmac ıbaşvurularına ve sıııırdışı edilmelerine ili şkin hükümlerin sadeceulusal hukuklarda yer almad ığını, milletleraras ı antlaşmalarda dahükümler olduğunu; ülkeye sokmama veya sm ırd ışı etme kararmmki şinin ekonomik ve ki şisel refah ı üzerinde çok önen ıii etkileriolduğunu belirterek bu konularla ilgili kararların 6. madde kapsam ındadeğerlendirilebileceğini ifade etmektedirler (Ovey/ White 148).94

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTK İ VE YABANCILAR HOKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi Ş MELERTürk hukukunda, vatanda şlığın yitirilmesi kararlar ına NURAY EKŞİ'NiNkarşı idari yargı denetimini engelleyçn ilk ve son yasal düzen- İLBUG İleme 12 Eylül 1980 ile 6 Aralik 1983 tarihleri aras ında yurur -lükte bulunan Anayasa Düzeni Hakk ında Kanun'dur. AnayasaDüzeni Hakkında Kanun, istisnai bir durum öngörmü ş-tü. Belirtmek gerekir ki, 6 Aral ık 1983 tarihinden beri vatandaşlıkla ilgili idari i şlemelere karşı yargı yoluna başvurulmasmıyasaklayan bir düzenleme bulunmamaktad ır. Vatanda ş-lıkla ilgili olarak İçi şleri Bakanlığı ve Bakanlar Kurulu tarafındanyap ılan gerek kurucu gerekse aç ıklay ıcı işlemlere karşıidari yargı yoluna başvurulabilir. Elbette vatanda şlikla ilgilibir idari i şlemin dava konusu yap ılabilmesi için idari yargılamamevzuatında aranılan şartların gerçekleşmesi gerekir.Gelecekte Anayasa Düzeni Hakkında Kanun gibi yargı yolunabaşvurmay ı yasaklayan hükümler getiren ba şka yasal düzenlemelerinyap ılmamas ını ve özellikle siyasi görü şleri sebebiyleki şilerin vatanda şlık haklarından mahrum b ırakılmamasınıtemenni ederiz.95

AVRUPA VATANDAŞLIK SÖZLEŞMES İ VE TÜRKVATANDAŞLIĞI KANUNU TASARISI'Doç. Dr. Feriha Bilge TANRIB İLİRTebliğ Planı ve KapsamıFER İ HA BILGE Tebliğin konusu, Türk Vatandaşlığı Kanunu Tasarısı' ileTANR İ BIIJR'IN Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi2 hükümlerinin kar şılaştırıl-TEBLİĞİ masıdır.Sözleşme ve Tasarı, vatandaşliğm kazanilması ve kayb ınailişkin hükümlerin yan s ıra başka konular ı da düzenlemektedirler.Avrupa Vatandaşl ık Sözleşmesi'nde (AVSöz.) vatan-96Türk Vatanda şlığı Kanunu Tasarıs ı, 28.5.2009 günü akşamı Türkiye BilyükMillet Meclisi Genel Kurulu'nda görüşülmü ş, ancak hiçbir ele ştiridikkate ahnmadan 29.5.2009 gününün ilk saatinde kabul edilmi ştir(5901 say ılı Türk Vatandaşlığı Kanunu için bkz. RG, 12.6.2009-27256).Bununla beraber, sunum ve yay ın tarihindeki farkl ılik çalışma konusundaherhangi bir de ği şikliğe neden olmayaca ğı için, tebliğ metnindebu tebli ğin sunulduğu sempozyum tarihi esas almm ış ve "Türk Vatandaşlığı Kanunu" yerine "Türk Vatanda şlığı Kanunu Tasar ısı" ifadesikullanılmıştır.Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Devletler Ozel Hukuku Bilim Dal ıöğretim üyesi.Metin için bkz. http://www2.tbrnntgov.tr/d23/1/1-0458.pdf . Tasar ı,22. Dönemde TBMM'ye sevk edilmi ş ve bu dönem içerisinde kanunlaşamadığı için 23. Dönem çal ışmalarına eklenmiştir. Bu dönemde Tasar ıyine komisyonlara gönderilmi ş ve raporlar ı alınmıştır. Ancak an ılan dönemdede 22. Dönem Içi şleri Komisyonu raporu aynen benimsenmi ştir.TBMM 22. Dönem (S. Say ıs ı: 1232) Türk Vatanda şlığı Kanunu Tasans ıve Avrupa Birliği Uyum ile Içi şleri Kornisyonlan raporlar ı (1/1192) içinbkz. http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donen ı22/yilol/ ss1232m.htm. TBMM 23. Dönem (5. Say ısı: 90) Türk Vatanda şl ığı Kanunu Tasarısı ve Içi şleri Komisyonu raporu (1/458) için bkz. http://www.tbmn ı .gov.tr/sirasayi/donem23/yilol/ss9ûm.htm.Furopean Treaty Series, No.166. İngilizce metin için bkz. international LegalMaterials, Vol. 37(1998), S. 1-3, 47-55.

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERdaşlıkla ilgili i şlemlerde takip edilecek usulü, çok vatanda ş- FER İ HA B1LGEl ık, devletin halefiyeti (state succession), çok vatanda şlik halin- TANRIB İIiR' İ Nde askerlik yükümlülü ğü meselelerine ili şkin hükümler geti- TEBU Ğİrilmiştir. Türk Vatanda şlığı Kanunu Tasar ısı (Tasarı) ise yatandaşlığmispatı, usul ve çok vatandaşl ık gibi hususlara ili ş-kin muhtelif hükümler içermektedir. Ancak tebli ğ konusuvatanda şlığm kazanılması ve sona ermesini düzenleyen hükümlerles ınırlandırılnuştır. Aynı şekilde Tasar ı'nın sistematiği,hükümlerinin isabeti ve birbiriyle uyumu ile Tasar ı'nındiğer kanunlarla uyumu da bu tebli ğin inceleme konusu d ı-şmda tutulmu5tar.3Konu esas itibariyle dört ana ba şlik altında ele ahnacakt ır.İlk önce her iki metnin kısaca hazırlanma nedenleri belirtilecektir.Daha sonra vatanda şlık hukukunda kabul edilen ilkelerinSözleşme ve Tasan'da ne ölçüde dikkate al ındığı hususunadeğinilecektir. Üçüncü ve dördüncü ba şhklar ise Sözleşmeile Tasar ı'nm vatandaşlığın kazanılmas ı ve kaybma ili şkinhükümlerine ayr ılmıştır.I. Avrupa Vatanda şlık Sözle şmesi veTasarı Hakk ında Genel BilgiTürk hukukunda gerçek ki şilerin vatandaşlığı 1964 yılındayürürlüğe giren 403 say ıl ı Türk Vatandaşlığı Kanunu'ndaTasan'nm gerekçesi, vatanda şl ığırı kazan ılması ve kayb ına ilişkin hükünıleriüç ayrı makalede ele al ınm ıştır. Bu çal ışma, an ılan makalelerdekibaz ı hususlar ile Komisyon raporlarını içerecek şekilde haz ırlanm ıştır.Makaleler için bkz. Tannbilir, F.B., Türk vatanda şlığı Kanunu Tasansının Haz ırlanmas ı Nedenleri Uzerine, (Nedenler), TBBD, S. 72, EylülEkim 2007, s. 37 vd.; Tanrıbilir, F.B., Türk Vatanda şlığı Kanunu TasansınmVatanda şlığm Kazan ılmasına ili şkin Hükümleri, (Kazanma),TBBD, S. 75, Mart Nisan 2008, s. 27 vd.; Tannbilir, EL., Türk Vatanda ş-l ığı Kanunu Tasar ısın ın vatanda şlığın Kayb ına ili şkin Hükümleri, (Kayıp),TBBD, S. 76, Mayıs Haziran 2008, s. 27 vd.Tasan'n ın bütünü üzerinde metin içi bütünlü ğü ve diğer kanunlarlauyumu sağlayacak önerileri içeren çal ışma için bkz. Tannbilir, F.B.,Türk Vatanda şlığı Kanunu Tasarısı İçin Bazı Öneriler, (Oneriler), TBBD,S.81, Mart Nisan 2009, s. 75 vd.97

AKTUELI.E ENTWIcKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND FUCHTLINGSRECHTFER İHA BILGE (TVK)4 düzenlenmi ştir. Ancak 2006 yıl ında yeni bir Türk Va-L İ R' İN tanda şlığı Kanunu Tasans ı'mn haz ırlanıp Türkiye BüyükTEBLi Ğİ Millet Mecisi'ne sevk edildiği kamuoyuna açıklanmıştır. Vatandaşlıklailgili yeni bir kanun tasarısının hazırlanmas ı nedenlerigerekçede şu şekilde ifade edilmiştir:5TANRIB İ1. 403 sayıl ı TVK'da yapılan değişiklikler nedeniyle buKanun'un yapıs ının esasl ı bir şekilde bozulmuş olması,2. Anayasa'nın vatanda şlığı düzenleyen 66. maddesindedeğişiklik yap ılmış olmas ı,3. Yeni bir Türk Medeni Kanunu'nun haz ırlanmış olmas ıve bu Kanun'un TVK ile uyumunun sağlanması,4. AVSöz.'e kat ılmanın, Avrupa Birliği üyeliği sürecindegündeme gelme ihtimalinin bulunmas ı,5. Vatandaşlığa al ınma usulünü kolayla ştırma.Tasarının gerekçesinde sözü edilen AVS Ğz., Avrupa Konseyitarafından 1997 y ılında kabul edilmi ş ve 2000 y ılinda yürürlüğegirrni ştir. AVSöz.'ü toplam 18 devlet onaylay ıp tarafolmu5tur. 6 Bu milletlerarası sözleşme, taraf devletlerin vatandaşlıkkartunlarını yaparken uyacakları ilke ve kurallar hususundayol gösterme amac ıyla hazırlanmıştır. AVSöz. hükümlerinintaraf devletlerde doğrudan uygulanmas ı söz konusudeğildir. AVSöz.'de yer alan ilke ve kuralların devletler tarafındankendi özel şartlar ı dikkate alınarak iç hukuklar ına aktarılması gerekmektedir. AVSÖz.'de aç ıkça devletlerin kendivatandaşlarını kendi kanuniarıyla belirleme yetkilerinin bu-RG, 22.2.196441638.Bu Kanun 5901 sayılı Türk Vatanda şl ığı Kanunu ile yürürlükten kaldınimıştır.Ayrıntılı bilgi için bkz. Tanr ıbilir, Nedenler, s. 39 vd.6 Bkz. http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/ChercheSig.CL=ENG (10.5.2009). AVSÖz.'neAlmanya, Arnavutluk, Avusturya, Bosna-Hersek, Bulgaristan, ÇekCumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Hollanda, Isveç, Izlanda, Macaristan,Malta, Makedonya, Moldova, Portekiz, Romanya, Slovakya, Ukraynataraf olan devletlerdir.98

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÙLTECI VE YABANCILAR HUKUK İJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERlunduğu hükme bağlannııştır (m. 3).7 Türkiye AVSÖz.'e taraf FERiHA Bi İGEolmamakla beraber, Tasar ı'nırı gerekçesinde kullan ılan ifade- TANR İ B İ LiR' İ Nlerden bu milletleraras ı sözleşme hükümlerinin göz önünde TEBLİĞİbulundunılduğu anla5ılmaktad ır. 8 Bu nedenle çal ışmada heriki metin birlikte ele al ınarak benzerlik ve farklıl ıklara i şaretedilecektir.Il. İlkelerVatanda şlık hukukunda devletlerin vatandaşlık kanunlarınıhaz ırlarken göz önünde bulundurduklar ı baz ı direktif ilkelervardır.9 AVSöz., milletlerarası hukuk ve milletleraras ıtoplumdaki değişmeleri ve gelişmeleri dikkate alarak bu ilkeleriyeniden tespit etmi ştir (AVSÖz. m. 4_5).b0 Esasen bu il-Bir devletin kendi vatandaşını belirleme konusunda sahip olduğu münhasıryetki ve mürıhas ır yetki esas ı hakkında bkz. Güngör, G., AvrupaVatandaşlık Sözleşmesi, MHB, Y ıl 17-18(1997-98), s. 231-234.8 Türk hukuk uygulamas ında birçok kanunun haz ırlanmas ında tarafolunmayan milletleraras ı sözleşmelerin veya bölgesel organizasyonlarınkurallar ının dikkate alind ığı gözlenmektedir. Örneğin 5718 say ı-l ı Milletleraras ı Ozel Hukuk ve Usul Hukuku Hakk ında Kanun'un hazırlanmasında Avrupa Birliği kurallar ı göz önünde bulundurulmuştur.Bkz. Milletleraras ı Ozel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun Tasarısı ve Adalet Komisyonu Raporu (1/337), 23. Dönem, 2. Yasama Y ılı,TBMM S. Sayısı: 47, http://www2tbmm.gov.tr/d23/1/1-0337.pdf.Milletleraras ı hukukta genel kabul gören kuralların başında "Vatanda ş-lık hukukunun direktif ilkeleri" veya "Vatanda şlık hukukuna hakimolan ilkeler" olarak adland ırılan üç ilke bulunmaktad ır:1. Herkes mutlaka bir vatanda şlığa sahip olmal ıdır (vatans ızlığı önleme),2. Herkesin sadece bir vatandaşlığı olmal ıdır (çok vatanda şlığı önleme),3. Herkes vatanda şl ığıru deği ştirmekte serbest olmal ıdır (ilgilininiradesinin rolü).° AVSöz.'de tespit edilen ilkeler şunlard ır:1. Herkes vatandaşlık hakkına sahiptir (m. 4/a),2.Vatansızlık önlenmelidir (m. 4/b),3. Hiç kimse keyfi olarak vatanda şlığından yoksun b ırak ılamaz (m.4/c),4. Bir Mcit devlet vatanda şı ile yabanc ı aras ındaki evliliğin veya evliliğinsona ermesinin yahut evlenmenin devamı sıras ında eşlerden birininvatanda şlığını değiştirmesinin, diğer eşin vatandaşlığmı otomatik99

AKTİJELLE ENIWICKLİJNGEN 1M STMTSANGEKÖRIGKEITS -, AUSIİNOER- UND FLÜCHTLINGSRECHTFER İ HA B İLGE keleri üç ana başlıkta toplamak mümkündür: Vatans ızl ık ön-TANR İ 8 İ LiR' İN lenmelidir, evlilik vatanda şlığı etkilememelidir ve ay ınm ya-TEBli Ğİ saktır.A. Vatansızlığın Önlenmesi ilkesiAVSöz.'nin vatans ızlığın önlenmesi hususuna özel birönem verdiği görülmektedir. Buna göre devletler bir yandanvatansızlara vatandaşlık kazandıracak düzenlemeler yaparken,diğer yandan vatansızhğa yol açacak düzenleme veuygulamalardan kaçmmalıdırlar. 403 say ıh TVK, vatans ızlığıönleme gayesine yönelik birçok hüküm ihtiva etmektedir.Tasarı'da ise, yürürlükteki kanundan farkl ı bir ifade tarz ı benimsenmiş;"vatans ız çocuk" veya "vatans ız eş" türünden ifadelereyer verilmemiştir. Bununla beraber, Tasar ı'nın vatandaşlığmkazanılmas ı ve kaybma ilişkin hükümleri bir bütünolarak incelendiğinde vatans ızlığı önleme gayesi hemen dikkatiçekmektedir. Bu konuda tek istisna, vatanda şhğm iraded ışı kaybı halleri için söz konusu olmaktad ır. Ancak bu haldede keyfi olarak vatanda şlığın sona erdirilmesine yol açacakherhangi bir hüküm bulunmamaktad ır. Bu hususa ileridetekrar değinilecektir.B. Evlenmenin Kendiliğinden VatandaşlığıEtkilememesi ilkesiAVSöz. prensip olarak, evlenmenin kendili ğinden vatandaşliğıetkilememesini kabul etmi ştir (AVSöz. m. 4/d). 403say ılı TVK evlenmenin vatandaşlığa etkisinin benzer şekildedüzenlemiştir. Tasan'da evlenmenin kendili ğinden vatandaşlığıetkilememesini kabul etmi ştir. Tasan'da evlenme sadecevatandaşlığın kazanılması açısından ele alınmıştır. Tasarı'yagöre bir Türk vatandaşıyla evlenme doğrudan yabancıeşe Türk vatanda şliğmı kazandırmaz. Ancak yabanc ı100olarak etkilememelidir (m. 4/d),5. vatandaşliga ili şkin düzenlemeler ayrımcıl ığa neden olabilecekherhangi bir hüküm içermemelidir (ay ırım yasa ğı) (m. 5).

VArANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECIYE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELEReş, Tasan'da belirtilen şartlarla talepte bulundu ğunda yetki- FER İ HA BiLGEh makam karar ıyla Türk vatanda şlığını kazanabilir (Tasan m. JANRIB İ UR' İ N16). Tasarı'da yabanc ı ile evlenme nedeniyle Türk vatanda ş- TEBLi Ğİlığının etkilnmesi isabetli olarak düzenlenmemiştir. 1' Sonuçolarak, evlenmenin vatandaşlığı kendiliğinden etkilememesihususunda AVSÖz. ile Tasar ı hükümleri uyumludur.C. Ayırım Yasağı ilkesi"Ay ırım yasağı" veya "ayırım yapmama ilkesi", insan haklarıile ilgili olarak haz ırlanan bütün milletlerararas ı belgelerdeözellikle yer verilen bir ilkedir. 12 AVSöz.'e göre taraf devletlerinvatanda şlık düzenlemeleri cinsiyet, ırk, renk veya etnikköken itibariyle ayr ımcılığa neden olacak herhangi birhüküm içermemelidir (AVSÖz. m. 5/1). Ayr ıca taraf devletlervatandaşları arasında vatandaşlığın doğumla veya sonradankazanılrmş olmas ı açısından da ay ırım yapmamal ıdırlar(AVSöz. m. 5/2). Bununla beraber, devletler vatanda şlığaalınma şartlarını belirlerken, bazı kişilere diğerlerine nazarandaha kolay şartlarla vatanda şl ık verebilir. Örne ğin yetkilimakam kararıyla vatandaşlık kazanrnada o devlette konuşulandili bilme, o ülkede dünyaya gelme veya o devlet vatandaşlarımn soyundan gelme gibi hallerde daha k ısa ikamet süresiöngörülebilir.13Türk vatanda şl ık hukukunda (ve genel olarak Türk hukukunda)cinsiyet, ırk, din, renk veya etnik köken bakımındanherhangi bir ayır ım yapılması reddedilnıiştir. En baştaBkz. Güngör, s. 235; Tannbilir, Kayıp, 5. 33.12 Bu konuda Birleşmiş Milletler taraf ından haz ırlanan milletleraras ı sözleşmelerdenörnekler verilebilir. Orne ğin, "Ekonomik, Sosyal ve KültürelHaklar Hakk ında Milletleraras ı Sözleşme" (m. 2), "Medeni ve SiyasiHaklar Hakkında Milletlerarası Sözleşme" (nt 2), "Irk AyrımırunHer türlü Şeklinin Önlenmesi Hakk ında Milletlraras ı Sözleşme" (m. ı),"Kadınlara Kar şı Her türlü Ayr ımcılığın ördenınesine Dair Milletlerarası Sözleşme" (nı. 1), "Çocuk Haklar ı Sözleşmesi" (in. 2) ve "MültecilerinHukuki Durumuna Ili şkin Sözleşme" (m. 3) ay ırım yasa ğı hükümleriihtiva etmektedir.13 Bkz. European Convention on Nationahty, Explonatory report, 6.101

AKIUELI.E ENTWICKLUNGEN 1M STAL4TSANGEHÖRIGKEITS -, AUSL6NDER- UND FLÜCHTLFNGSRECHTFER İ HA B İLGE TC Anayasası'nın14 10. maddesinde bu husus aç ıkça belirti!-B İ LJR'iN rniştir: "Herkes dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi dü şünce, felsefi inanç,TEBlİĞİ din, mezhep ve benzeri sebeplerle ay ır ım gözetilmeksizin kanunönünde eşittir". Yine Anayasa'r ı.ın 66. maddesinde "Türk Devletinevatanda şlık bağı ile bağlı olan herkes Türktür" hükmü ile objektifanlamda vatanda şlığa işaret edilmiş ve ki şilerin özellikleriyönünden hiçbir ayr ıma gidilmeksizin vatanda şlık ba ğıesas alınmıştır. Tasarı'da da cinsiyet, ırk, din, renk veya etnikköken bakımından ayr ıma yol açabilecek herhangi bir hükümbulunmamaktad ır.15 403 sayılı TVK'run kad ını korumaya yönelikcinsiyet ayr ım ı Tasar ı'da, isabetli olarak, terk edilmi ş-tir. Öte yandan Tasar ı'da vatanda şlığın doğumla kazananlarile sonradan kazananlar aras ında ay ırım yapıldığım gösterenherhangi bir hüküm bulunmamaktad ır.TANR İIIJ. Vatandaşlığın Kazanılmas ıAVSöz.'nin vatanda şlığın kazanılmasına ili şkin hükümlerialt ıncı maddede yer almaktad ır. Anılan hüküm, sözleşmenindördüncü ve be şinci maddelerinde belirtilen ilkelerikarşılayacak şekilde düzenlenmi ştir.Sözleşme'de vatandaşlığm kanun yoluyla, doğum yeriesas ıyla ve yetkili makam karar ıyla kazanılması yollar ına ilişkinesaslar ele ahnnıMctad ır (m. 6/1-3). Daha sonra da tarafdevletlerin maddede sayılan bazı kişilerin vatandaşlığını ka-14RG, 9.11.1982-17863-mükerrer.ı s Ayırım yapmama ilkesi açısmdan, Türk vatanda şl ığım istisnai yoldankazanacak kişiler aras ında sayılan "göçmen olarak kabul edilen ki şiler"dikkat çekebilir. Türk hukukunda iskan Kanunu'na (RG, 26.9.2006-26301) göre Türk soylu ve Türk kültürüne bağlı olan kişiler göçmen olarakkabul edilmektedir. Ancak AVSÖz.'ün gerekçesinde de ifade edildiğiüzere, soy nedeniyle vatandaşliğın kazanılmasında daha kolay şartlaratabi tubılma, ayırım olarak görülmemektedir. Tasar ıda buna benzeriki hüküm daha bulunmaktad ır. Bunlardan ilki, Türk soylu yabanc ı-lar için ikamet süresi, 31.12.2010'a kadar iki yıl olarak uygulanmas ı öngörülmesidir(geçici madde t). Di ğer hüküm ise doğumda Kuzey KıbrısTürk Cumhuriyeti vatanda şl ığım kazanrm ş olar-damla ilgilidir (m. 42).102

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERzanmasını kolaylaştırıc ı düzenlemeler yapmas ı hususuna değinilmiştir.A. Vatanda şlığın Kanun Yoluyla (ex lege) KazanılmasıSözleşme'de vatandaşlığın kanun yoluyla kazanılmas ı-nın düzenlenmesinde taraf devletlerin iç hukuldannda özellikledikkat etmeleri gereken hususlar tespit edilmiştir. Tespitedilen hususlar Tasar ı (ve TVK'da) ile kar şılaştırıldığındaTasan'nın meseleyi daha geniş olarak düzenledi ği görülmektedir.FER İ HA B İ LGETANRIB İÜRINTEBLİĞİ1. Vatanda şlığın Soybağı (Kan Esas ı) ileKazanılmas ında Doğum Yeri Etkili Olmamal ıd ır.Vatandaşlığın doğum anında çocuk ile anas ı veya çocukile babas ı arasında kurulan soybağının sonucu olarak kazanilmasıkan (soyba ğı) esasıdır (jus sanguinis). Taraf devletlervatandaşl ık kanunlar ında kendi ülkesi dışında, kendi vatandaşlığınasahip ana ve/veya babadan dünyaya gelen çocuklarınsoyba ğı esas ına göre vatandaşlık kazanmalar ını sağlayacakdüzenlemeler yapmal ıdırlar (AVSÖz. m. 6/1, a). Ba şkabir ifadeyle taraf devletler kendi vatanda şı olan ana ve! veyababadan olan çocukların, nerede dünyaya gelirlerse gelsinlerkendiliğinden, kan esas ıyla vatandaşlık kazanmalar ını kabuletmelidirler.Tasarı'da vatandaşhğm soybağıyla kazanılması bakımındandoğum yerinin bir önemi yoktur. Çocuk Türkiye içindeveya dışında dünyaya gelse de doğum anında soybağı kurulanTürk vatandaşı ana ve/veya babas ının vatandaşlığmı kazanır(Tasarı m. 7/1-2) 1616Ayrıntılı bilgi için bkz. Tanr ıbilir, Kazanma, s. 31 vd.; Güven, 1'., Türkvatarıdaşlığının Do ğuınla Kazanılmas ı-Karşıtaştırmal ı Hukuk Aç ısındanKonunun Değerlendirilmesi, Türk Vatandaşlığı Kanunu Sempozyumu(29 Şubat 2008) Bildiriler, Ankara 2008, s. 119 vd.103

AKTUELI.E ENIWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -I ALJSIANDER- UND FLÜCIITLINGSRECHTFERiHA B İ LGE 2. Vatanda şl ık, Doğum D ışında Bir SebepleIANR İ B İIiR'iN Soybağının Kurulmas ı Halinde deTEBLiĞİ Kazanılabilmelidir.Çocuk ile ana ve babası arasındaki soyba ğı tanıma, mahkemekarar ı veya benzer bir yolla kuruluyor olabilir. AVSÖz.,soyba ğının, doğum sonras ında, doğum dışında ba şka bir sebeplekurulmas ı halinde de taraf devlet vatanda şlığının kazarulmasıru sağlayacak düzenlemelerin yap ılmas ını öngörmektedir(AVSöz. m. 6/1, a).Tasarı'ya göre Türk vatanda şı baba ve yabanc ı anadan evlilikbirliği dışmda doğan çocuk soyba ğının kurulmas ını sağlayanusul ve esasla±ın yerine getirilmesi halinde Türk vatandaşlığmıkazanacaktır. (Tasarı m. 7/3). Tasarı'ya göre bu şartlardavatandaşlık doğumda kazanılmaktad ır ve doğum anındanitibaren hüküm ifade eder (Tasar ı m. 6).3. Bulunan, Terk Edilmi ş ÇocuklarınVatans ız Kalmaları Önlenmelidir.AVSöz.'de taraf devletlere ülkelerinde bulunmu ş çocuklarınvatarıs ız kalmalarını önleyecek düzenlemeler yapma yükümlülüğügetirilmektedir (AVSöz. m. 6/1, b). Tasarı'ya göre,Türkiye'de bulunan çocuklar aksi sabit olmad ıkça Türkiye'dedoğmuş sayıhriar ve toprak esas ıyla doğrudan Türk vatandaşlığırukazanırlar (Tasarı nı. 8/2).B. Vatandaşl ığın Doğum Yeri Esas ınaGöre Kazan ılmas ıAVSöz.'ne göre taraf devletler kendi ülkelerinde dünyayagelen ve do ğumla başka bir devlet vatandaşliğmı kazanamayançocuklara kendi vatanda şhğmı verecek iç hukuk düzenlemesiniyapmand ırlar. AVSöz. taraf devletlere toprakesasını düzenleme konusunda iki yoldan birini seçme olanağıvermektedir:104

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECi YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER1. Doğum anında kanun yoluyla, kendiliğinden vatandaşlıkkazandırma (AVSöz. m. 6/2, a) veya2. Doğumdan sonra çocuk tarafından veya onun adınayapılan bir ba şvuru üzerine vatanda şlık kazandırma (AVSÖz.m. 6/2, b).Taraf devletler ikinci seçeneği tercih ederlerse baz ı ekşartlar ileri sürmeleri mümkündür: Çocu ğun doğum anındabaşka bir devlet vatandaşlığını kazanamamas ı veya daha sonravatans ız kalmas ı haUerini kapsayan bir düzenleme yapabmrler.Taraf devletler başvurunun yap ıldığı tarihten geriyedoğru beş yıl ı aşmayan bir süreyle o ülkede hukuka uygunolarak mutaden oturmuş olma şartı getirebilirler.TVK'nda olduğu gibi, Tasarı da doğum yeri esas ıyla yatandaşliğın kazarulmas ırıı doğum anında kazanılan vatandaşlıkolarak düzenlen-iştir. Başka bir ifadeyle Türk vatanda şhkhukukunda, Sözle şme'deki birinci seçenek y ıllardan beri kullanılmaktadır.Tasar ı'ya göre Türkiye'de do ğan ve ana babasınınvatandaşlığmı doğumla kazanamayan çocuklar doğumamndan itibaren Türk vatanda şıdır (Tasarı m. 8).FER İ HA BILGElA N R 18 İUR İ NrEBÜ ĞİC. Yetkili Makam Kararıyla Vatandaşlığı KazanmaAVSÖz., yetkili makam kararıyla vatanda şlik kazanmayolu için taraf devletlerin vatanda şlık kanunlanm düzenlerkenuymalar ı gereken kurallar ı sınırlı bir kapsamda hükmebağlamıştır. Yetkili makam karar ıyla vatanda şlık kazanmayailişkin altıncı maddenin üçüncü paragrafı bu yolun şartlarınıdüzenleme hususunda devletleri serbest bırakmıştır. Ancaktaraf devletler herhalde ülkelerinde hukuka uygun olarakmutaden oturan ki şilerin vatandaşlığa alınmas ını sağlayacakdüzenlemeler yapmal ıdırlar. Sözleşme'ye göre taraf devletleryetkili makam karar ıyla vatanda şlık kazanmada aranan ikametsüresine "on y ı l ı " aşmayacak bir şekilde kanunlarmda yervermelidirler.Tasar ı'nın yetkili makam kararıyla vatanda şlık kazanmayıdüzenleyen hükümleri incelendiğinde aranan şartların ilgi-105

AKTUELLE ENTW İ CKLUNGEN tM STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRE(HTFER İ HA B İİf E ii ile devlet ve toplum arasındaki yakınlığı tespite yönelik ol-TAHRIB İ L İRIH du ğu görülmektedir. Bu şartlar ın büyük bir bölümü diğer ya-TEBLİĞİ tandaşlık kanunlarında da genel olarak vatandaşlığa almmakiçin aranan şartlardır.Türk hukukunda yetkili makam karar ıyla vatandaşlık kazanmaiçin aranan ikamet süresi, ba şvuru tarihinden geriyedoğru beş yıl olarak belirlenmi ştir (m. 6/2, b) •17 Bir yabanc ıiçin ikamet, Türk kanunlarma uygun olarak Türkiye'de oturmaktır(m. 15). Dolay ıs ıyla Sözleşme ile Tasar ı arasında bunoktada da uyum mevcuttur.D. Vatandaşlığı KazanmadaKolaylık Gösterilecek Ki şilerAVSÖz., baz ı kişilerin vatandaşhğı kazanmalarının kolaylaştırılmasınıöngörmektedir. Taraf devletlerin alt ınc ı maddedesay ılan kişilerin vatandaşlığı yetkili makam karanyla kazanmaolarak düzenlemeleri şart değildir. Vatanda şlığı kazanmayollanndan herhangi birisiyle bu ki şilerin vatandaşlığıkazanmalar ının düzenlenmesi yeterlidir.Sözleşme' ııin amacı sadece bu ki şilerin, diğer yabanc ılaranazaran daha kolay şartlarla vatanda şl ık kazanmalar ının teminedilmesidir. Tasar ı'da, Sözleşme'de say ılan ki şilerin birçoğunakarşılık gelebilecek hükümler bulunmaktad ır:Bkz. Tiryakioğlu, B., Türk Vatanda şlığı Kanunu Tasarıs ına Göre VatandaşlığmYetkili Makam Karar ı ile Kazan ılmas ı, Türk Vatandaşlığı KanunuSempozyumu (29 Şubat 2008) Bildiriler, Ankara 2008, s. 79 vd.; Tannbilir,Kazanma, s. 36 vd.106

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERAVRUPA VATANDA ŞLIK SÖZLEŞMES İ TVK TASARISITürk vatanda şı ile evli olan yabanc ılann baz ı şart-Yabanc ı eşler (m. 6/4, a) larla Tütk vatanda şl ığı n ı kazanmalar ı kabul edil-_________________________________________ mi ştir (m. 16)Taraf devletler, vatanda şlar ın ın çocuğu soybağıesas ıyla vatandaşl ık kazanamam ış - Bu konuda hüküm bulunmamaktad ıCsa (m. 6/1, a) onlara vatandaş l ık vermelidir(m._6/4,_b)Türk vatandaş l ığı n ı sonradan kazananTaraf devletin vatanda şl ığı n ı kazanm ış veyakişilerin velayetikendilerine ait olan çoaiklar ı kendileriyle bekazanacakki şilerin çocuklan (m. 6/4, c),raber Tütk vatandaş l ığı n ı kazan ırlar (m. 20/2).Bir Türk vatanda şı taraf ından eviM edinilen erginTaral devletin vatanda şı taraf ı ndan eviM edi- olmayan kişi, milli güvenlik ve kamu düzeni bakinilenler(nt 6/4, d). m ından engel teşkil edecek hali bulunmamak şartıyla Türk vatandaş l ığı n ı kazan ır (m. 17).-FER İ HA B İ [GEJANRIB İ IJR' İ NJEIU ĞİKendi ülkesinde doğ an ve burada yasal ola- Bu konuda hüküm bulunmamaktad ı r.rak mutaden oturanlar (m. 614, e).Taraf devlette do ğnıamakla beraber buradayasal ve muladen oturanlar (m. 6/4, 1ÇÜlkesinde yasal ve muladen oturan vatansızlar ile mülteciler (m. 614, g).• Yeniden valandaş l ığa al ınma (m. 13 ve 14).• 403 say ı l ı Kanuna göre (m. 251a. ç, d, e)Türk ya-tandaşl ığı n ı kaybedenler (m. 43)Eski vatandaşlar (m. 9). Taral devletler ülkelerindeyasal ve mutaden oturan eski vatandaşları n ı yeniden vatanda ş l ığa atmada koaylık göstermelidirler.Bu konuda hüküm bulunmamaktad ı r.Bu konuda hüküm bulunmamaktad ı r.Bu halde, taraf devlet, vatanda şlar ının Sözle şme'nin altınc ı maddesinin(a) alt bendine giren çocuklar ı hakkında düzenleme yapmak durumundadır. Ba şka bir ifadeyle taraf devletler kendi vatanda şından yurt d ışındadoğan çocuklar hakkında, onların vatandaşlık kazanmalarını sağlayacakdüzenlemeler yapmal ıdırlar.Türk vatanda şl ık hukuku sistemi içerisinde Türk vatanda şı anadan doğanveya Türk vatanda şı babadan olan çocu ğun Türk vatandaşlığını kazanamarnası söz konusu de ğildir. Soyba ğın ın tesisiyle çocuk Türk vatandaşı ana veya babas ın ın vatandaşl ığını kazanır.Ancak ana veya babas ının Türk vatanda şlığın ı kazand ığı tarihte kendileriile birlikte i şlem görmeyen çocuklar ı ergin olduktan sonra Türk yatandaşlığm ı kazanmak üzere ba şvurduklar ı takdirde diğer yabancılarlaaynı şartlarla (m. Il) ve yetkili makam karar ıyla vatanda şl ık kazanmaları mümkündür (m. 20/3). Türk hukukunda sadece Türk vatanda şl ı-ğmın kazan ıldığı anda çocuklar ın Türk vatanda şliğmı kazanmaları düzenlenmiştir.AVSöz.'ün 6. maddesi 4. paragrafının (e) ve (Obentlerinde sayılan çocuklartaraf devlette bulunan ikinci ve üçüncü nesil göçmenlerdir ve bukişilerin ya şad ıkları devletle yakın ili şkili olduklar ı varsay ılmaktad ır.107

AKTUELLE ENIWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSL£NDER- UND FLÜCIITLINGSRECHTFER İ HA BILGE Sözleşme hükümlerine göre vatandaşlığa al ınmalar ı ko-İANRIB İ UR' İN laylaştırılacak kişilerden bazıları hakkmda bunlara Tasar ı'datEBLi Ğİ kar şılık gelecek hüküm bulunmad ığı görülmektedir. Mevcutkoşullar itibariyle Türkiye'nin yabanc ılara ili şkin düzenlemelerirıi(özellikle ikamet, çal ışma bakımından) gözden geçirmesiihtiyac ı ortadadır. D ışa göç veren devletten içe göç alan birdevlet konumuna geçmeye ba şladığınııza göre bu ko şullarauygun ve Türkiye'ye yerle şmiş olan kişilerin toplumla bütünleşmesinekatk ıda bulunacak Sözleşme'rıin m. 6/4, e, f ve gbenzeri hükünılerin Tasarı'ya eklenmesi yerinde olacaktır.Tasarı'da yeniden vatandaşlığın kazanılmas ı AVSöz.'denfarklı düzenlenmiştir. Tasarı yeniden vatandaşlığa alınmayıikamet şartınm aran ıp aranmamasma göre iki ayr ı maddedehükme ba ğlamaktadır. 18 Tasarı'ya göre yeniden vatanda şliğaal ınma için aranan ikametin süresi üç yıldır. Bu süre genelolarak yetkili makam karar ıyla vatandaşlık kazanmada arananikamet süresinden daha kısadır. Her iki halde de yenidenvatanda şliğa alınma yolundan yararlanmak isteyenlerinvatandaşlığı kazanmalarında milli güvenlik bakımından engelte şkil edecek bir hali bulunmamas ı gerekmektedir. Görüldüğüüzere yeniden vatanda şliğa almnıa bakımından Tasar ıhükümleri Sözle şme'ye nazaran eski vatanda şlara daha kolayvatandaşlığa dönme olana ğı sağlamaktadır.W. Vatandaşl ığın Kayb ıBilindiği üzere kişinin vatandaşlığı iki şekilde sona erebilir.Vatandaşl ık, ya ilgilinin talebi ile ya da ilgilinin talebiolmaks ızın (kanun gereği veya ilgili devletin bir i şlemi ile)kaydedilebilir. AVSöz.'de vatanda şlığın sona ermesinin bu18Türk vatanda şlığından ç ıkanlar ile ana babalarma bağlı olarak Türk yatandaşlığınıkaybeden ve süresi içerisinde seçme hakk ını kullanmamışolan kişilerin ikamet şartı aranmaks ızın yeniden vatanda şliğa almmayolundan yararlanabilirler. Buna kar şılık Türk vatanda şlığı kaybettinlenlerile seçme hakk ını kullanarak Türk vatanda şl ığından ayrılan ki şilerikamet şartını yerine getirerek yeniden vatanda şl ığa al ınma yolundanyarartanabiirler.108

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR Iİ OKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERiki şekline ilişkin esaslar ı tespit etmiş ve taraf devletlerin bukonudaki yetkilerini s ınırland ırmıştır (AVSÖz. m. 7). AVSÖz.özellikle vatanda şlığm kanun gereği veya yetkili makam karanylakayb ı noktasında vatandaşliğın sona erdirilmesi sebeplerinisaymış ve sayılanlar dışmda bir sebeple vatanda şlığınirade dışı sona erdirilmesini kabul etmemi ştir.Ayrıca AVSöz., kural olarak, vatanda şlığın sona erdirilmesininhangi şekli olursa olsun, ilgilinin vatans ız kalmamas ışartını aramaktad ır. 19 Eğer kişi vatans ız kalacaksa ilgilinin talebiyleveya ilgilinin iradesi d ışı nda vatandaşlığın sona erdirilemeyeceğihükme bağlanmıştır.FER İ HA B İ LGETANRIB İ Lİ R' İ NTEBli ĞİA. Vatandaşlığın irade D ışı Kayb ıHalleri BakımındanAVSÖz.'ün yedinci maddesinde yedi alt başlıkta vatandaşlığmilgilinin iradesi d ışında sona erdirilebileceği hallersayılmıştır. Sözleşme'ye taraf olan devletler vatandaşlık kanunlarındabu sebeplerin hepsine veya baz ılar ına yer verebilirler.Ancak yukar ıda da belirtildiği üzere, bu sebepler tandidiolup, taraf devletler ba şka sona erme sebeplerine kanunlarındayer veremezler.Taraf devletler, Sözle şme'de sayılan irade dışı kayıp sebeplerini,vatanda şlık kanunlarında kanun yoluyla (ex lege)veya yetkili makam kararıyla vatandaşlığm kayb ı olarak düzenleyebiirler.19Bu kurala AVSÖz.'de (m. 7/1, b'de belirtilen hale ilişkin olarak) istisnagetirilmi ştir.109

AKTUELIi (N1WICKLUNGEN 1M srAATSANGEHÖRIGKEITs -, AUSL£NDER- UND FLÜCKTUNGSRECHTFER İ HA 8116 ETANRIB İ IjRINTEBLİĞ iAVRUPA VATANDAŞUK SÖZLEŞMES İ TVK TASARISIKendi isteği le yabanc ı devlet vatandaşl ığı n ı ka- -Bu konuda hükum bulunmamaktad ı r.zanma (m. 7/1, a).Valandaşl ığın ilgilinin hileli davran ışlan, yanl ış bilgivermesi ya da olgular ı gizlemesi yoluyla kaza- Valandaşl ığı rı iptali (m. 31)n ılmas ıizin almaks ı z ın yabanc ı bir devlet hizmebntabulunmakYabanc ı silahl ı kuwetlerde gönüllü olarak hizmet-de gönüllü olarak asked ık yapanlar hakk ındakaybettirme karar ı venleb ı l ır (m. 291c)Taraf devletin hayati ç ıka ılanna ciddi olarak zararveren davran ış larda bulunma -Taraf devlet Ile muladen yurt d ışı nda oturan vatan-daşı aras ı nda gerçek bir ba ğın bulunmamas ıBu konuda hüküm bulunmamaktad ı r.Çocuğun kanun yoluyla vatandaşlığı kazanmas ı -na yol açan nedenlerin mevcut olmad ığın ın tespitiBu konuda hüküm bulunmamaktad ı r.EvlAtl ık, evlAt edinen kar ı kocadan birisinin veyaher ikisinin valandaşl ığına sahip olmas ı veya ka- Bu konuda hüküm bulunmamaktad ı r.zanmas ıGörüldüğü üzere AVSÖz/de tandidi olarak say ılan yatandaşlığınirade dışı sona erdirilmesi sebepleri ile Tasar ı'nınirade d ışı vatanda şlığın sona erdirilmesi sebepleri karşılaştınidığında ciddi farkhlıldar dikkati çekmektedir.Tasan'nın 29. maddesinin (a) ve (b) bentlerinin AVSÖz,'ün bu hükmününkapsamn'ıa dAhil edilmesi hususu tartışılabilir. Bu hususa a şağıdadeğirıilecektir.Tasan'ya göre (m. 34/c) evlAtl ık ergin olduktan sonra üç y ıl içinde seçmehakk ını kullanarak Türk vatanda şlığından ayniabilir.110

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKLJKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER1. AVSÖz., vatanda şlığm kanun yoluyla (do ğrudan) sonaermesini kabul ederken Tasar ı'da (TVK'nda da olduğu üzere) TANR İTürk vatanda şlığulın kendiliğinden sona ermesine ili şkin herhangibir düzenleme mevcut değildir. Bu durum, Türk vatandaşlık hukukunun vatans ızlığı önlenme ilkesine verdi ği öneminönemli kan.ıtlanndan birisidir.2. AVSÖz., milletleraras ı bir sözleşme olması nedeniylevatandaşlığı sona erdiren halleri daha ayrmtılı olarak tespitetmiş ve taraf devletleri bu sebepleri kabul konusunda serbestb ırakmıştır. Taraf devletler dilerlerse bu yedi sebebin tamamınavatandaşl ık kanunlannda yer verebilecekleri gibi dilerlersebazılarını vatandaşlık kanunlar ında kabul edebiliıler.Tasarı'da vatandaşlığın irade d ışı kaybı halleri iki ana ba ş-hkta toplanmıştır: Kaybettirme (Tasar ı m. 29) ve vatandaşlığıniptali (Tasar ı m. 31) .20 Yukandaki tabloda da görüldüğüüzere, Tasarı'da vatanda şlığın irade d ışı kaybı sebepleri,AVSÖz.'e nazaran, oldukça s ınırl ıdır. Tasarı'da sayılan vatandaşlığınirade d ışı kayb ı sebeplerinden sadece ikisinin aç ıkçaSözle şme'de kar şiliğı bulunmaktad ır (Tasar ı m. 29/c ve 31).Tasar ı'nın 29. maddesinin (a) ve (b) bentlerinde belirtilen yabancı bir devletin, Türkiye'nin menfaatlerine uymayan herhangibir hizmetinde kendi iste ği ile çal ışmaya ilişkin iki sebebinSözleşme'de açıkça karşılığı tespit edilememektedir.Bununla beraber her iki meme ba şka bir aç ıdan da yaklaşılması ve bu aç ıdan sona erme sebeplerinin karşılaştırılmasımümkündür. Tasar ı'da kaybettirme sebebi olarak düzenlenen"yabanc ı bir devletin, Türkiye'nin menfaatlerine uymayanherhangi bir hizmetinde kendi isteği ile (savaş hali ve sava ş hali d ı-şına) çal ışma" hali, bir anlamda Sözleşme'nin 8. maddesindesayılan " Taraf devletin hayati ç ıkarlanna ciddi olarak zarar verendavran ışlarda bulunma" sebebi içerisinde dü şünülebilir. Sözleşmededüzenlenen kay ıp sebebi daha genel ve daha genişkapsamlid ır. Tasarı'nın 29. maddesinin ilk iki bendinde say ı-lan sona erme sebepleri de Türkiye'nin hayati ç ıkarlarıyla ilgilidir.Ancak Tasar ı, Türkiye'nin hayati ç ıkarlarına zarar ve-20Bkz. Tanrıbilir, Kaybetme, s. 41 vd.111FER İ HA B İ LGEIEBÜ ĞİB İ IiR' İ N

AKTUELIE ENTWICKLIJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FI.ÜCIITUNGSRECHTFERiHA BILGE ren davranışları yabancı bir devletin hizmetinde bulunmaTANRIB İIJR'iN durumuyla s ınırlandırmıştır. Bu tarz düzenleme, AVSÖz. ileIIBEi Ğİ uyumludur.3. AVSöz.'ün vatandaşlığm sona ermesini düzenleyen yedincimaddesinde çocuklar ın vatandaşliğma ilişkin bir hükümbulunmaktad ır. Anılan maddenin ikinci paragrafındadüzenlenen husus, taraf devletlerin, kural olarak, vatanda ş-lığı kaybeden ana babaya ba ğli olarak çocukların da vatandaşlığırukaybetmesini hükme ba ğlayabilrneleridir. AncakSözleşme, "yabana bir devletin silahl ı kuvvetlerine kendi isteğiylekatılma" ve "taraf devletin hayati ç ıkarlar ına zarar verecek davranışlarda bulunma" sebepleriyle vatanda şhk sona erdirildiğindeçocukların bu işlemden etkilenmesini istememi ştir. Dolayısıylataraf devletler, bu iki halin d ışında, çocukların ana babalannaba ğlı olarak vatanda şlıklannı kaybedip kaybetmeyeceğinidüzenlemekonusunda takdir yetkisine sahiptirler.Tasarı vatandaşliğın irade dışı kay ıp hallerinde kural olarak,çocuklar ın vatandaşlığının etkilenmemesini kabul etmi ş-Ur (Tasarı m. 30/2). Sadece vatanda şliğı iptal edilen ki şiyebağlı olarak Türk vatandaşlığı kazanan çocukların iptal karanndanetkilenmeleri ve vatanda şlıklarını kaybetmeleri hükmebağlanntıştır (Tasar ı m. 32). Çocukların vatandaşlığınındüzenlenmesi konusunda Sözle şme ile Tasarı hükümlerininuyumlu olduğu görülmektedir.4. AVSöz., taraf devletlerden vatanda şlığm sona ermesineilişkin düzenlemeleriyle vatans ızlığa yol açmamalar ırıı istemektedir(AVSÖz. m. 7/3). Bu kurala yedinci maddenin ilkparagrafında sayılan ilgiliııin hileli işlemleriyle vatandaşl ıkkazanmış olması hali (AVSöz. m. 7/1, b) bakımından istisnagetirilmiştir. Tasan'da vatandaşlığın irade d ışı kayıp hallerindeilgilinin vatans ız kalinas ıru engelleyen herhangi bir ifadeyerastlanmamaktad ır. Bu noktada AVSöz. ile Tasar ı arasındafarklılık bulunmaktadır. Türk hukukunda ilgilinin vatansizkalacak olmas ı, hakkında vatandaşlığı kay ıp karannın verilmesineengel olmaz.112

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKIJK(JNDAKI GÜNCEL GEL İŞMELERB. Vatanda şl ığın İradi Kayb ı Halleri Bak ımındanVatandaşlık hukukunda herkesin vatanda şlığını değiştirmeserbestisinin bulundu ğu kabul edilmektedir. Vatandaşlıkkanunlannda hangi hallerde ilgilinin talepte bulunarak,kendi isteğiyle vatandaşlığrnı kaybedece ği düzenlenmektedir.AVSöz.'de taraf devletlere vatans ız kalmamak kayd ıylavatandaşlarına ç ıkma izni verme yükümlülüğü getirilmiştir.Ancak taraf devletler bu hakk ı sadece yurt d ışında oturan yatandaşlannatanimalar ı da mümkündür (AVSöz. m. 8).TVK'da olduğu gibi Tasan da ki şilere kendi istekleriyleve vatansız kalmamak kayd ıyla Türk vatandaşlığından aynlmaolanağmı tanımıştır. Tasar ı'ya göre 25. maddede say ı-lan kişiler talepte bulunarak yetkili makam karar ıyla (çıkmaizni alarak) Türk vatandaşlığından ayniabilirler. Tasan ayncaTürk vatandaşlığmı doğumla veya sonradan kazanan bazı kişilereseçme hakkım kullanarak Türk vatandaşlığından ayr ılmahakkı tarumıştır (Tasarı m. 34). Görüldüğü üzere iradi kayıphali bakımdan Sözleşme ile Tasar ı aras ında herhangi birfarkl ıl ık bulunmamaktad ır.FER İ HA B İİ GEJAN R İ BiIJR' İ NTEBUG İSonuçVatanda şlık hukukunun önemli milletleraras ı hukukkaynaklarından birisi olan AVSÖz. ile TVK Tasarısı arasındakabul edilen ilke ve kurallar bak ımından büyük ölçüde uyumunmevcut olduğu görülmektedir. Her iki metin arasındakitemel farklil ıklar daha ziyade vatanda şliğırı irade dışı kaybıhallerinde karşımıza çıkmaktad ır. Tasar ı'nm bu bölümün yenidengözden geçirilerek, vatandaşlık hukukundaki eğilinilereuygun düzenleme yap ılması yerinde olacaktır."21Tebliğ konusunun s ınırland ınimasında da belirtildiği üzere, Tasan'nınsistematiği, hükümlerinin isabeti ve hükümlerinin birbiriyle uyumu konusundakiele ştirilerimiz sakl ıdır,113

DAS DEUTSCHE STAATSANGEHÖRIGKEITSGESETZUND DAS EUROPAISCHE ÜBERE İNKOMMEN ÜBER DIESTAATSANGEHÖRIGKEITAss. jur. Katja SCHNEIDER*1. Das Europöische Übereinkommen über dIeMBA SCHNEID(R Staatsangehörigkeit1. InkrafttretenDas Europische Übereinkommen über d ıe Staatsangehörigkeitvom 6. November 19971 ist ini instjtutjonellen Rahmen desEuroparats vorbereitet und ausgehandelt worden. 2 Es handeitsich mithin um einen regionalen völkerrechtlichen Vertrag i.S.d.Art. 2 Ift. a des WtenerVertragsrechtsübereinkommens.3D ıe Verfasserin ist seit Juli 2007 wissenschaftljche Mitarbefterjn am Lehrstuhifür Öftentliches Recht, Europarecht und Völkerrecht von Prof. Dr. Dr.hc. Kay Hailbronner sowie am Exzellenzc!uster ,,Kulturel!e Grundiagen vonIntegration" an der Universitat Konstanz. Der Beitrag ist dIe erweiterte Fassungdes Vortrages, der auf der Tagung in Eski şehir im Mai 2009 gehaltenwurde. Der Vortr-agsstit wurde im Wesentlichen beibehalten.ETS Nr. 166; Volltext in Deutsch siehe Gesetz zu dem EuropischenÜbereinkommen vom 6.11.1997 über die Staatsangehörigkeit,BGBI. 2004 Il, S. 578 oder http://conventions.coe.int/rreaty/gerç ı-reaties/HtmI/ ı66.htm (15.6.2009); Volltext in Englisch siehe http://conventions.coe.int/rreaty/en/Treat ıes/word/ı660 (15.6.2009).2 Zur Entstehungsgesch ı chte des Abkommens siehe Knocke, Das EuropischeÜbereinkommen über dIe Staatsangehörigkeft ais Schranke fOr dIe Regelungdes nationalen Staatsangehörigkeitsrechts. Stand der Vereinbarkeitdes Staatsangehörigkeitsrechts der Schweiz, der Bundesrepubli k Deutschland,des Vereinigten Königreichs und Frankreichs mit den Vorgaben desÜbereinkommens, 2005, S.40 ft.Wiener Übereinkomnıen über das Recht der Verttige vom 23.5.1969, BGBI.1985 i İ, S.926.114

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERNachdem d ıe ersten drel Staaten Österreich, Moldawien und BE İTRAG:dIe Slowakische Republik das Übereinkommen über dIe Staats- KATJASCHNEIDERangehörigkeit ratifiziert haben, ist es am ı. Mrz 2000 in Kraftgetreten.2. DIe Bedeutung des AbkommensD ıe wesentliche Bedeutung des Abkommens besteht darin,dass zum ersten Mal mehrere grundiegende staatsangehörigkeitsrechthcheFragen wie die Vermeidung von Staatenlosigkeitund d ıe Regelung mehrfacher Wehrpflicht in einer völkerrechtlichenKodifikation zusammen behandeit werden. 4 Aufgrundder Ereignisse in Zentral- und Osteuropa nach 1989 erfasst dasAbkommen sogar Fragen des Wechsels der Staatsangehörigkeitbel Staatensukzession (Art. 18 fE.). Neben diesen schwierigenThemen geht das Übereinkommen auch auf aile anderen wesentlichenAspekte der Staatsangehörigkeit wie Erwerb, Beibehaltung,Verlust sowie Wiedererwerb der Staatsangehörigkeitein und entHlt überdies Verfahrensrechte. So fordert es zumBeispiel erieichterte, faire und nicht-willküriiche oder diskriminierendeEinbürgerungsverfahren sowie d ıe Einrichtung der Mög-Iichkeit, gegen Einbürgerungsentscheide Beschwerde erhebenzu können (Art. 12). Femer verbietet es automatische Auswirkungenbel Staatsangehörigkeitsnderung des einen Ehepartnersauf den anderen (Art. 4d). Zudem zielt das Übereinkommendarauf ab, dIe Möglichkeiten des Verlustes der Staatsangehörigkeitzu begrenzen und den willkürlichen Entzug der Staatsangehörigkeitzu verhindem.M ıth ın versucht dieses umfassende Vertragswerk, das in 10Kapitel mit insgesamt 32 Artikeln ıınterghedert ist, die elementarennationalen Bestimmungen auf einem Rechtsgebiet zu harmonisleren,weiches noch nahezu ausschlieRlich aufgrund derSa auch Kreuzer, StAZ 511997, S. 125 sowie Hallbronrıer, Staatsangehörigkeitsgesetz,4. Aufl. 2005, 5.55.115

AKTIJELLE EMTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGK(ITS -, AUSLiNDR- UND FLÜCHTUNGSRE(KTBE İTRAG: Staatssouveröniüt 5 und Personaihoheit in den RegelungsbereichKABA S(HNEIOER der Nationaistaaten fIlt.6Schlie glich verfolgt das Abkommen das Ziel der Zusammenarbeitder MitgIiedsInder des Europarates auf dem Gebiet desStaatsangehörigkeitsrechts. Dies soli durch folgende Verpflichtungender Vertragsstaaten erreicht werden: 7 Zunchst sind d ıeVertragsstaaten verpflichtet, dem GeneraIsekretr des EuroparatsAngaben über ihr innerstaatliches Staatsangehörigkeitsrechtzu übermittein (Art. 23 Abs. 1 Itt. a). Daneben sollen die Vertragsstaaterı einander auf Ersuchen Angaben über ihr innerstaatlichesStaatsangehörigkeitsrecht und über dIe Entwicklungenhinsichtlich der Anwendung des Übereinkommens zukommenlassen (Art. 23 Abs. 1 lIt. b).Durch diese Zusammenarbeit zwischen den Vertragsstaatenwird ebenfalis dIe europaweite Angleichung staatsangehörigkeitsrechtlicherPrinziplen und Regelungen gefördert. Auchindem das Abkommen d ıe Rechtsprechung des InternationalenGerichtshofs (10-1), des Europ5ischen Gerichtshofs (EuCH) unddes Europischen Gerichtshofs für Menschenrechte (EGMR) miteinbezieht, trgt es zurWeiterentwicklung des Staatsangehörigkeitsrechtsauf europischer Ebene bel.Das Übereinkommen ersetzt bisherige Vertrge des Europarateswie das Übereinkommen über d ıe Verringerung der Mehrstaatigkeitund über d ıe MiIitrdienstpfIicht von Mehrstaatem aus demJahre 1963 nicht, sondem erg5nzt diese vielmehr (Art. 26 Abs.2 lit.a). Ebenso Isst es andere internationale Vertrge und innerstaatlicheVorschriften, dIe 1m Einklang mit der Konvention stehen bzw.dem Einzelnen 1m Bereich der Staatsangehörigkeit günstigereRechte gewhren, unberührt (Art. 26 Abs. 1 und 2 lit. b).Diese aus der Souveröniüt der Staaten flie gende grundsMzliche Kompetenzzur Regelung ihrer Staatsangehörigkeit ist in Rechtsprechung und Literaturaligemein anerkannt und kann ais aligen ıcin anerkannter Crundsatzbezeichnet werden, vgl. Knocke, S. 70 f. (ü. Fn. 2).6 Zum Ziel der Rechtshamıonisierung bel den elementaren Staatsangehörigkeitsfragenvgl. Praarnbel u. Art. 23 sowie Knocke, 5.37(0. Fn. 2).VgI. Prambel, Satz 10 und Art. 23.116

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR H İJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERNeben alI den genanntĞn Vorzügen besteht ein Mangel des 8EITRAG:Abkommens jedoch darin, dass es keine Lösungen bel Gesetzes- Wİ ASIHME İ DERkollisionen aufgrund yön Mehrstaatigkeit bzw. zum diplomatischenSchutz von Mehrstaatern 8 enthIt. Andererseits htte dieAufnahme solcher Bestimmungen möglicherweise den Rahmendes Abkommens gesprengt.3 .DIe Vertragsstaaten sowie der aktuelle Stand derRatiflzierungen ünd tinterzeichnungenNach Art. 27 Abs. ı S.. ı des Abkommenskönnen Vertragspartnerzum einen d ıe Mitgliedstaaten des Europarates 9 undzum andeten diejenigen Staaten sein, die an der AusarbeltungdesVertragswerkes mitgewirkt haben. Zu den Ietzteren gehörenArnienien, Aserbaidschan, Weifrussland, Bosnien-Herzegowina,Kanada, Georgien, der Heilige Stuhi, Kirgisien und die USA,'° welcheeinen Beobachterstatus im Europarat" haben bzw. hatten.8Zwar verweist das Abkommen in Art. 17 Abs. 2 und in Nr. 102 des Erüuterungsberichtsdes Europarates (explanatory report) zu diesem Abkomnıenauf völkerrecht!iche Vorschriften wie die 1-laager Konvention von 1930, gibtaber selbst keine Antworten auf d ıe zu diesem Themengebiet 1m Völkerrechtbestehenden Streitfragen, vgl. hierzu Hoitbronner, Staatsangehörigkeitsgesetz,4. AutI. 2005,5. 123 ff.Zurzeit (Stand Mai 2009) gibt es 47 Mitgliedstaaten des Europarates.10VgI. explanato ıy report, Nr. 141; http://conventions.coe.int/Treaty/en/Re -ports/Html/166.htm.Der Beobachterstatus emıöglicht es nichteuropischen Staaten, die bereitsind, mit dem Europarat zusammenzuarbeiten und die Grundsatze der Demokratieund des Vorrangs des Rechts sowie den Crundsatz, wonach fOrjede Person unter seiner Rechtsprechung die Menschenrechte und dieGrundfreiheiten gelten, zu respektieren, Beobachter in d ıe Fachausschüsse,zu den Konferenzen der Fachminister oder in dIe Parlan ıentarischeversammrung zu entsenden. Der Beobachterstatus verleiht jedoch keinenAnspruch atıf Vertretung im Ministerkomitee oder in der ParlamentarischenVersammlung, wenn nicht cin besonderer Beschluss dieser Organevorliegt. VgI. Statutarische Resolution (93) 26 des Ministerkomitees desEuroparates Ober den Beobachterstatus, angenommen vom Ministerkomiteeam 14.5.1993 in seiner 92. Sitzung. Beobachterstatus 1m Ministerkomiteehaben gegenwrtig Kanada (29.5.1996), der Heilige Stuhl (7.3.1970),Japan (20.11.1996), Mexiko (1.12.1999) sowie d ıe Vereinigten Staaten vonAmerika (10.1.1996). Beobachter aus nationalen Parlamenten bel der Par-117

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLNDER- ÜNÜ FLÜ(HTLINGSRE(HTBEIIRAG: Auerdem enthlt das Abkommen eine sog. Öffnungsklausel inKATIASCHNEIDER Art. 28 Abs. 1, wonach auch Nichtmitgliedstaaten des Europarates,d ıe nicht an der Ausarbeitung des Vertragstextes mitgewirkthaben, auf Einladung des Ministerkomitees dem Abkommen beltretenkönnen.Bis heute haben 18 Staaten das Abkommen ratifiziert" undes wurde von 10 weiteren Staaten unterzeichnet.' Bel allen Staatenhandeit es sich um Mitgliedstaaten des Europarates. Es istfolglich bis heute weder von der Öffnungsklausel Gebrauch gemachtworden, noch ist ein Nichtmitgliedstaat aufgrund seinerMitwirkung an der Vertragsausarbeitung gemB Art. 27 Abs. 15.1,2. Alt. der Konvention beigetreten.14Bei der Unterzeichnung oder Ratifikation des Abkommenskann der Beitrittsstaat grunds5tzlich einen oder mehrere Vorbehaltels erklren, also die Rechtswirkung einzelner Vertragsbe-Iamentarischen Versammlung haben: Kanada (28.5.1997) > Israel (2.12.1957)und Mexiko (4.11.1999), vgl. http://www.coe.int/T/D/Com/Europaratkurz/Mitgliedslaender/default.asp. (15.6.2009) yor ihrem Beitritt zum Europanthatten Bosnien-Herzegowina (1994 bis 2000), Aserbaidschan (1996 bis2001), Armenien (1997 bis 2001) und Serölen-Montenegro (2001 bis 2002)einen Sondergaststatus in der Parlamentarischen Versarnmlung. DenselbenStatus hatte auch Wei8r ııssland ab 1992 inne, bis er aufgrund gravierenderVerstö ge des Staates gegen die Menschenrechte und gegen die Demokratie-und Rechtsstaatsgrundstze im Januar 1997 ausgesetzt wurde.12Bis Mai 2009 haben folgende Staaten das Abkommen ratifiziert: Albanien,Bosnien-Herzegowina, Bulgarlen, Dnemark, Deutschland, Finnland, island,Mazedonien, Moldau, Niederlande, Östen-eich, Portugal, Rumnien, Schweden,Siowakel, Tschechische Republik, Ukraine und Ungam. Hiervon sind ilStaaten Mitglied der Europischen Union. VgI. http://conventions.coe.intTreaty/Commun/cherchesig.as p?NT= ı 668cCM =88tD F=4/5/20098cCL=G ER(15.6.2009).13Das Abkommen unterzejchnet haben: Frankreich, Griechenland, Italien,Kroatien, Lettland, LuxembuRc, Malta, Norwegen, Polen und Russland. VgI.hftp://conventions.coe.intÇrreaty/commun ıcherchesig.asp?NT= ı 66

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERstimmungen ausschlie gen oder ğndern (Art. 29 Abs. 1 S. 2), 50- BE İ rRAG:lange sie mit dem Gegenstand und dem Zweck des Übereinkom- WJASCHNE İmens vereinbar sind.GemR Art. 29 Abs. 1 S. ı des Europischen Übereinkommensüber dIe Staatsangehörigkeit sind allerdings Vorbehalte zu denBestimmungen über aligemeirte Angelegenheiten, aligemeineGrundsötze sowie zur Staatennachfolge und Staatsangehörigkeit,sprich zu den Kapitein 1, Il und VE, nicht möglich.DER4. Der Vertragsstaat DeutschlandDIe Bundesrepublik Deutschland hat das Abkommen am4 . Februar 2003 unterzeichnet und am il. Mal 2005 ratifiziert.16 Esist 1m Bundesgebiet zum 1. September 2005 in Kraft getreten.Da d ıe Bestimmungen des Europaratsübereinkommens von1997 mit dem deutschen Staatsangehörigkeitsrecht nicht völligkompatibel sind, hat Deutschland vierVorbehalte und zwei Erklörungenabgegeben.17Il. Die vier Vorbehalte Deutschlands gegenüber demAbkommenDrei Vorbehalte Deutschlands betreflen Art. 718 des Abkommens,also den Verlust der Staatsangehörigkeit kraft Gesetzeseines Vertrags oder bei dem Beitritt zu einem Vertrag abgegebene einseitigeErkIrung, durch die der Staat bezweckt, d ıe Rechtswirkung einzelnerVertragsbestimmungen in der Anwendung auf diesen Staat auszuschliegenoder zu ândern.16 Bekanntmachung über das Inkrafttreten zum 1.9.2005 vom 8.12.2006, BCB İ .2006 Il, S.1351.17 VgI. BGBI. 2006 Il, 5.1352; Inwieweit die deutsche Einbürgerungspraxls denVorgaben des Abkommens genügt, vird bei der vorliegenden Betrachtungder deutschen und europischen Staatsangehörigkeitsregelungen ausgeklammert,da eine diesbezügliche Untersuchung den Rahmen dieses Beltragesübersteigen würde. Hierzu wird auf dIe Antwort der Bundesregierungauf die Kleine Anfrage der Fraktion DIE LINKE. vom 20.5.2009, BT-Drs.16113090, verwiesen; vgl. BT-Drs. 16113321.18 Artikel j - Verlust der Staatsangehörigkeit kraft Gesetzes oder aufVeranlas-119

AKJUEU.E ENMICNwNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FÜCH1 İINGSREOITBE İTRAG: oder auf Veranlassung eines Vertragsstaates. Ein weiterer Vor-KATJASCHNEIDER bebatt betrifft Art. 22, d.h. d ıe Befreiung von der MiIitrdienstpflicht.Zunchst werden d ıe Vorbehalte bezüglich Art. 7 des AbkommenserIutert.Die drei Vorbehalte bezüglich Art. 7 des Abkommensa. DIe Optionsregelung des Ş 29 StAG und derVorbehait zu Art 7Der erste seitens Deutschlands zu dieser Vorschrift abgegebeneVorbehait betrifft nach dem 31. Dezember 1999 in Deutschlandgeborene Kinder ausIndischer Staatsangehöriger, dIe120sung eines Vertragsstaats:t. ün Vertragsstaat darf in seinem innerstaathchen Recht nicht den Verlustder Staatscıngehörigkeit kraft Gesetzes oder auf seine Veranlassung vorsehen,au$er in folgenden Fdllen:ü. freiwiffiger Erwerb einer anderen Staotsangehörigkeit;b. Erwerb der Staatsangehörigkeit des Vertragsstaats durch argfistiges Verhaken, falsche Anga ben oder dIe Verschleierung einer erhebhchen Tatsache,d ıe dem Antragsteller zuzurechnen sind;c. freiwilliger Dienst in auslündischen Streitkröften;d. Verhalten, dos den wesentlicfıen Interesserı des Vertrogsstaats in schwerwiegenderWeise abtröglich ist;e. Fehlen einer echten Birıdung zwischen dem Vertragsstaat und einem Stoatsangehörigenmit gewöhn!ichem Aufenthalt im Ausiond;f. Feststellung wöhrend der Minderjöhrigkeit eines Kindes, dofi dIe durch innerstaatlichesRecht bestimmten Voraussetzungen, dIe zum Erwerb derStaatsangehörigkeit des Vertrogsstoats kraft Cesetzes geffihrt haberi,nicht mehr erfOlIt sind;g. Adoption eines Kindes, wenn dieses die auslöndische Staatsangehörigkeiteines oder beider adoptierenden Elternteile erwirbt oder besitzt.2. Ein Vertragsstaat kann - auj3er in den Föflen des Absatzes 1 Bud ıstaben cund d - den Verfust seiner Staatsangehörigkeit fOr Minder vorsehen, derenEltern diese Staatsangehörigkeit vertieren. Minder verlieren fedoch dieseStaatsongehörigkeit nicht, wenn einer ihrer Elternteite sie beibehült.3. Ein Vertragsstaat dal - au$er in den in Absotz t Buchstabe b genanrı tenFöflen - in seinem innerstaatJichen Recht den Verlust der Staatsangehörigkeitrıach deri Absötzen t und 2 nicht vorseherı, wenn der Betrefiende dadurchstaatenlos würde.

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MOLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNaL GEU ŞMELERnach Ş 4 Abs. 3 StAG' 9 durch Geburt ini Bundesgebiet (lus so1120) BE İTRAG:die deutsche Staatsbürgerschaft neben einer ausIndischenStaatsangehörigkeit erworben haben oder gem Ş 4ob StAGprivilegiert eingebürgert worden sind. Diese Personen müssennach Ş 29 StAG bei Erreichen der VolIjhrigkeit, also mit Vollendungdes 18. Lebensjahres erkIren, ob sie d ıe deutsche oder dIeausIndische Staatsangehörigkeit behalten wolien» Wird biszur Voltendung des 23. Lebensjahres keine Erkirung abgegeben,tritt automatisch der Verlust der deutschen Staatsangehörigkeitein2 3 Gleiches giit für den Fali, dass sich diese Personennach Erreichen.der VoItjhrigkeit für die ausIndische Staatsangehörigkeitentscheiden und dies gegenüber der zustndigenBehörde erkIren. 24 Entscheiden sich diese Personen für das Beibehattender deutschen Staatsangehörigkeit, müssen sie gemöE29 Abs. 3 S. 1 StAG die Aufgabe oder den Verlust der ausIn-KABA SOINEIDER19Gem Ş 4 Abs. 3 StAG erwirbt ein Kind auslöndischer Eltem durch dIe Geburt1m Inland die deutsche Staatsangehörigkeit, wenn ein Elternteilt. seit acht Jahren rechtmö$ig seinen gewöhnfichen Aufenthalt 1m lnland hatund2. ein unbefri st et es Aufentha!tsrecht oder als Staatsangehöriger der Schweizoder dessen Familienangehöriger eine Aufenthaltserlaubnis a4 Grunddes Abkommens vom 21. Juni 1999 zwischen der Europöischen Gemeinschaftund ihren Mitgliedstaaten einerseits und der Schweizerischen Eidgenossenschaftandererseits über dIe Freizügigkeit (8GB!. 2001 ii, S. 8w) besitzt.20his safi: Erwerb der Staatsangehörigkeit durch Geburt im Inland. 1m Gegensatzhierzu his sanguinis: Erwerb der Staatsangehörigkeit der Eltem durchAbstammung.21Nach Ş 40b StAG ist ein Ausklnder, der am 1. ianuar 2000 rechtmd$ig seinengewöhnlichen Aufent halt 1m Inland und das zehnte Lebensjahr noch nicht yol-Iendet hat, auf Antrag einzubürgern, wenn bel seiner Geburt dIe Voraussetzungendes Abs. 3 Satz t vorgelegen ha ben und weiter vorliegen. Der Antragkonnte bis zum 31.12.2000 gestellt werden. -DIe ersten FIIe in der Praxis gibt es seit dem 1.1.2008. 1m iahr 2008 mussten3.316 Personen optieren. in den Folgejahren bis 2017 werden voraussichtlichjhrIich weitere 3.800 bis ni 7.000 Personen von der Regelung betroflensein. Ab 2018 wird mit einer Steigerung der ZahI der Betroflenen auf ca.40000 jhrIich gerechnet, vgl. http:/)www.wider-den-optionszwang.de ./hintergrund.html (15.6.2009).VgI. Ş 29Abs.2S.2StAG.24vgl. Ş 29 Abs. 2 S. 1 StAG.121

AKTU ELLE EN İWICKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSLkNDER- ÜNÜ FLÜCH İİINGSREOiTBE İTRAG: dischen Staatsangehörigkeit nachweisen. Wird dieser NachweisKATJASCUNEIDER nicht bis zurvollendung des 23. Lebensjahres erbracht und Iiegtkeine vorherige Genehmigung für die Beibehaltung der deutschenneben der ausIndischen Staatsangehörigkeit' 5 yor, gehtdie deutsche Staatsangehörigkeit verloren ( Ş 29 Abs. 35.2 5MG).Mithin enthalt Ş 29 5MG drei Konstellationen des Verlustes derdeutschen Staatsangehörigkeit.Nach Art.7 des Abkommens darf ein Vertragsstaat in seir ıeminnerstaatlichen Recht nur in den dort bestimmten FlIen denVerlust der Staatsangehörigkeit kraft Gesetzes oder auf Veranlassungeines Vertragsstaates vorsehen. Da kemer der in Art. 7 abschlie6endaufgeführten FIIe für den Verlust der Staatsangehörigkeitmit den Verlustregelungen des Ş 29 5MG übereinstimmt,hielt die Bundesregierung diesen Vorbehait für erforderlich.'6Sowohl die Optionspflicht ais auch der diesbezügliche yorbehaitwerden in der juristischen wie soziologischen Literaturund politischen Öffentlichkeit stark kritisiert. 27 Insbesonderedie verfassungsrechtlichen Fragen smnd in der Literatur 28 und imDie Beibehaltungsgenehmigung ist nach Ş 29 Abs. 4 StAG zu erteilen, wennd ıe Aufgabe oder der Verlust der ausIndischen Staatsangehörigkeit nichtrnöglich oder nicht zumutbar ist oder bel einer Einbürgerung nach MalIgabedes iz Mehrstaatigkeit hinzunehmen wre oder hingenommen werdenkönnte.26 Für nicht erforderlich hIt Knocke diesen Vorbebalt, da es sich bel der Verlustregelungdes Ş 29 StAG urn dIe Folge eines ,,Mehr 4' handele, was vomSchutzumfang der Konvention nicht erfasst sel. VgI. Knocke, 5.432(0. Fn. 2).27 Statt vieler siehe z.B. de Groot, Staatsangehörigkeitsrechtliche Behandlungder Zweiten Generation in Europa, Prsentation auf den I-lohenheimerTagen zum AusInderrecht 2009, http://www.akademie-rs.de/fileadmin/user_upload/pdf_archive/barwig/Decroot_Staatsangehoerigkeitsrechtliche_Behandlung.pdf(15.6.2009); Waflrabenstein, Integration und Staatsangehörigkeit:Das Optionsmodell 1m deutschen Staatsangehörigkeitsrecht,in: Sahlfeid u.a. (Hrsg.), Integration und Recht, 2003, S. 243 tL; einen Überblicküber die wesentlichen, aus soziologischer Sicht geuGerten Kritikpunktegibt Dornis, ZRP 2001, S. 547 (548); siehe zudem dIe Internetseiteeines Bündnisses aus Wissenschaft, Politik, Gewerkschaften und Kirchenzur Abschaftung der Optionspflicht: www.wider-den-optionszwang.de(15.6.2009).Vgl. statt vieler Haflbronner, NVwZ 1999, S. 1273 ff.; ders., in: Renner)Hailbronner, Das Staatsangehörigkeitsrecht, 4. Aufl. 2005, Tell 1. F. Rn. 74122

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR MUKUK İJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERRahmen einer öffentlichen Anhörung des Innenausschusses des BEITRAG:Deutschen Bundestages am la. Dezember 2007 bereits einge- MTJASCHNEIDERhend erörtert worden und sollen daher in diesem Beitrag nichterneut diskutiert werden. 30 Stattdessen salI der Fokus auf derVereinbarkeit der Optionsregel inklusive Vorbehalt mit der Konventionliegen.Da der Optionszwang nicht für Doppelstaatler, di d ıe deutscheStaatsangehörigkeit kraft lus sanguinis erhalten haben,3'gIk, bestehen Bedenken hinsichtlich derVereinbarkeit dieser Regelungmit dem sich aus Art. 5 Abs. 2 des Abkommens ergebendenNichtdiskriminierungsgebot, wonach eine Diskriminierungzwischen den Staatsangehörigen eines Staates, insbesonderezwischen denen, d ıe ibre Staatsangehörigkeit originr durchGeburt erhalten haben, und solchen, d ıe sie sp5ter erwarbenİT.; Niesfer, ZAR 2007, S. 275 (276 fü; v. Mangoldt, ZAR 1999, S. 243 (250 f.);Masing, Recht in Europa 2003, S. 171(179 İT.).29 Siehe Stellungnahmen der Sachversündigen unter http://www.bundestag .de/Aussch uesse/a 04/an hoe ru ngen/Anhoe ru ng ı o/SteI 1 u ngn ahm en/i nde x.html (15.6.2009).301m Wesentlichen ging es hierbel tim die Frage, ob der in 29 Abs. 3 StAGauch gegen den erkIrten Willen des Betroffenen vorgesehene Verlust derdeutschen Staatsangehörigkeit einen unzulssigen Staatsangehörigkeitsentzugi.S.d. Art. 16 Abs. 1 S. ı GG oder einen zulssigen Verlust LS.d. Art.16Abs. 1 S. 2 GG darstellt, wobei d ıe wohl heutige h.M. - z.T. im Wege einerverfassungskonfom ıen Auslegung und Anwendung der Norm - eine Vereinbarkeitder Bestimn ı ung mit Art. 16 Abs. 1 GG annimmt. Ferner st nachwie yor streitig, ob dIe Optionsregelung mit der deutschen Verfassung imHinblick auf den allgemeinen Gleichheitsgrundsatz in Art. 3 Abs. 1 GG sowiedas Diskriminierungsverbot nach Art. 3 Abs. 3 S. ı GG vereinbar ist; siehehierzu den Beitrag von Marx in diesem Tagungsband.311-Ijerzu zhlen Kinder aus einer bi-nationalen Ehe, die aufgrund der doppeltenAnwendung des ius sanguinis-Prinzips oder bei Geburt von einem deutschenEltemteii 1m Ausland aufgrund des dort geltenden ius soli-Prinzips 50-wohi dIe deutsche als auch eine oder mehrere andere Staatsangehörigkeitenerworben haben, z.B. das Kind einer Deutschen und eines Amerikaners,das aufgrund des in Amerika geltenden ius sofi-Prinzips und des nach deutschemRecht zugleich Anwendung findenden ius sangufnis-Prinzips sowohldie deutsche als auch die amerikanische Staatsangehörigkeit erworben hat.Ebenso wenig gilt die Optionspflicht für Kinder, die nach ihrer Geburt auseinem anderen Grund deutsche Mehrstaatergeworden sind.'in

AKTUELLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSIANDER- UND FLÜCHTUNGSR(CHTBEIIRAG: haben, unterbleiben soli? Zwar handeit es sich hierbel wohiYTJASCHNEIDER nicht um cin striktes Diskriminierungsverbot, sondem vielmehrum ein Leitprinzip. 33 Dennoch muss jede nationale BestimmunggrundstzIich eine gewisse Konfornıiüt mit dieser Maxime aufweisen,zumal auch dIe Konventionsverfasser ak gerechtfertigteAusnahme hiervon nur schwerwiegende Gründe wie dIe in Art. 7Abs. 1 lit. b) angegebenen 34 voc Augen hatten und d ıe Nichtdiskriminierungmit der Autnahme in der PrambeI zum ailgemeinenLeitmotiv tür staatliches Handein auf dem Geblet des StaatsangehörigkeitsrechtserkIrt worden iSt.35 Daher bedarf grundsötz-Iich jede unterschiedliche Behandlung der Staatsangehörigen elnesStaates einer sachlichen Rechtfertigung. Eine solche ist auchnicht etwa entbehrlich, weil es sich bel dem Abstammungserwerbnach 4 Abs. 1 StAG (lus sanguinis) und dem nach Ş 4 Abs.3(lus soIi) um an sich unterschiedliche und unvergleichbare Tatbestndehandelt. 36 Denn Art. 5 Abs. 2 des Abkommens knüpft lediglichan die Eigenschaft ais Staatsangehöriger und nicht an dieErwerbsgründe und -formen an. Aus diesem Grunde ist es auchgleichgültig, ob hier eine Differenzierung nach unterschiedlichenErwerbstatbestönden, nmIich infolge des TerritoriaIittsprinzipseinerseits und aufgrund des Abstammungsprinzips andererseits,erfolgt.37Ein Rechtfertigungsgrund für dIe Iingleichbehandlung wirdin dem Festhalten Deutschlands an dem Grundsatz der Vermei-32Der Wortlaut von Art. 5 Abs. 2: Jeder Vertragsstaat Iösst sich vom Crundsatzder tlfchtdiskrimfnierung unter seinen Staatsangehörigen leiten, gleichviel obes sich bel diesen unı Staatsangehörige durch Ceburt handeit oder ob sie dieStootsangehörigkeft spöter erworben haben.So auch expfanatory report, Nr. 45; Knocke, S. 279 (0. Fr. 2); de Groot, TheEuropean Convention on Nationality: a step towards a lus commune in thefleld of nationality Iaw, Maastricht journal of European and comparativeIaw, 2000,5. 117 ff. (128).Siehe Fn. 18.VgI. explanatory report, Nr. 46.VgI. Antwort der Bundesregierung auf d ıe Kleine Anfrage der Fraktion DIELINKE. vom 20.5.2009, BT-Drs. 16113321, S.3.So aber hinsichtlich der Frage der Vereinbarkeit mit Art. 3 Abs. 3 S. i GCHailbronner, NVwZ 2001, S. 132 9 (1331).124

VATANDAŞLIK, Göç, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERdung von Mehrstaatigkeit 8 gesehen, obwohl Deutschland z.B. BE İTRAG:insbesondere 1m Verhöltnis zu tJnionsbürgern und Staatsangehörigender Schweiz vermehrt von diesem Grundsatz abrücktund Her d ıe Mehrstaatigkeit tolerlert (vgl. u Abs. 2 StAG). Auchin zahlreichen anderen Fllen wird dIe Mehrstaatigkeit hingenommen,etwa bel der EinbÜrgerung von Aussiedlern ( ŞŞ 7, 40StAG), bel der Wiedereinbürgerung nach Art. 116 Abs. 2 S. 1 GGoder bel Kindem aus bi-nationalen Ehen ( Ş 4 Abs. 1 S. ı StAG).Auerdem war d ıe Bundesrepublik zwar zum Zeitpunkt derEinführung der Optionsregelung 1m Jahr 1999 noch Vertragsstaatdes Europischen Übereinkommens über dIe Verringerung derMehrstaatigkeit, sie hat dieses jedoch 1m Dezember 2001 gekündigt,so dass das Abkommen für Deutschland seit dem 22. Dezember2002 auer Kraft ist39 und mithin im Zeitpunkt der Ratiflzierungdes Europöischen Übereinkommens über die Staatsangehörigkeitim Jahr 2005 Ingst keine Bindungswirkung mehrfürDeutschland entfaltete. Das Europische Übereinkommen überdie Staatsangehörigkeit hingegen enthIt keinen ailgemeinenGrundsatz bzgl. der Vermeidung der Mehrstaatigkeit. Es l5sstvielmehr dIe Frage der Erwünschtheit oder UnerwÜnschtheitmehrfacher Staatsangehörigkeit offen und überIsst es den Mitgliedstaatenzu entscheiden, welche Politik sie diesbezüglich verfolgenmöchten, vgl. Art. 14 und 15 des Abkommens. Es verhltsich somit in der Frage der Vermeidbarkeit der MehrstaatigkeitK.ArJA SON E İ DERSiebe Gesetzesbegründung, BT-Drs. 141744, S. 4 und BT-Drs. 141533, S. 16und zuletzt bekraftigt in der Antwort der Bundesregierung auf dIe KleineAnfrage der Fraktion DIE LINKE. vom 20.5.2009, BT-Drs. 16/13321, S.2.vgt. http://conventions.coe.int[rreatylCommun/CherCheSig.aSP?NT=0438cCM=88DF=91111048cCLGER (15.6.2009); DIe Kündigung erfolgte aufgrundder Reform des deutschen Staatsangehörigkeitsrechtes 1m iahr 1999, damitd ıe neu eingeführte Regelung zurgenerellen Hinnahme der Mehrstaatigkeitbel der Einbürgerung von Iinionsbürgem, wenn Gegenseitigkeit besteht,wirksam werden konnte; vgl. PresserkIrung der Bundesregierung vom20.9.2001, http://archiv.bundesregierung.de/bpaexport/artikel/70/56370/multi.htm (15.6.2009); bzgl. dem früheren Erfordemis der Gegenseitigkeit1m Verhltnis zu den einzelnen Staaten siehe Wiedemonn, Die Neuregelungdes deutschen Staatsangehörigkeitsrechts unter besonderer Berücksichtigungvon Rechtsfragen mehrfacher Staatsangehörigkeit, 2005,5. 188.125

AKTUE ILE ENTWIO(LIJNG£N fM STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND fLÜCHTUN(;SREO1TBHrRG: zwar grundsstzlich neutraI,° verpfiichtet aber die Vertragsstaa-KATJAS(HNEIDER ten in Art. 14 Abs. 1 lit. a), bel Kindern d ıe durch Geburt ,,ohneweiteres" entstandene Mehrstaatigkeit zu akzeptierer ı. Diesgiit vorbehaltlich der in Art. 7 aufgeführten VerIusttatbestnde(Art. 14 Abs. 2). AllenfalIs wenn man deri Erwerbstatbestandin Ş 4 Abs. 3 StAG nicht ais automatischen Erwerb 1m Sinne derKonvention einstuft, sondern ais eine Form des erleichtertenStaatsangehörigkeitserwerb5, 41 kann eine Vereinbarkeit mit derKonvention angenommen werden. Zu dieser EinschStzung könnteman gelangen, da 4 Abs. 3 StAG neben der Geburt im Bundesgebietfür den Erwerb der deutschen Staatsangehörigkeit nochdie Erfüllung weiterer Voraussetzungen in der Person eines E!-ternteils ver!angt. Letzteres ist zwar richtig, dennoch spricht gegendiese Auffassung, dass Art. 14 Abs. 1 der Konvention die Verpflichtungder Mitgliedstaaten an die entscheidende Tatsacheknüpft, dass der Staatsangehörigkeitserwerb per Geburt ohnejegliches Zutun und damit unabhöngig vom Willen des Kindesoder der Eltern stattfindet, also automatisch kraft Gesetzes. Diesist jedoch in den F5IIen des 4 Abs. 3 StAG der Fail, da die Prüf ııngder Voraussetzungen von Amts wegen erfolgt und bel der Feststellungder Erfüllung dieser Voraussetzungen kraft Gesetzes einStaatsangehörigkeitserwerb eintritt, ohne dass die Eltern denautomatischen Erwerb der deutschen Staatsangehörigkeit fürihr Kind ausschiagen können. 4' Überdies ist der Auffassung derBundesregierung zu widersprechen, dass es trotz der Verpflichtungaus Art. 14 des Ahkommens den Vertragsstaaten, die denGrundsatz derVermeidung von Mehrstaatigkeit anwenden, offensteht, bel den Betroenen naci, Erreichen der VolIjI ırigkeit denVerlust einer Staatsangehörigkeit herbeizuführen. 43 Denn fo!gteman dieserAuffassung, kSme das einer Umgehung der Verpflich-40 So auch de Groot, The European Convention on Nationality: a step towardsa his commune in the field of nationality Iaw, Maastricht iournal of Europeanand comparative Iaw, 2000, S. 117 it. (120).41 So knocke, S. 513 (o. Fn. 2).42 VgI. Haflbronner, NVwZ 2001, S. 1329 (1330).Siehe Kleine Anfrage der Abgeordneten Ulla Jelpke und der Fraktion derPDS vom 8.3.2000, BT-Drs. 1412784 und Antwort der Bundesregierung, BT-Drs. 1412871.126

VATANDAŞLIK, Göç, MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIUKLJKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERtung und damit einem Zuwiderlaufen des Sinn und Zwecks der BEITRAGRegelung gleich. Zwar spricht für diese Auassung der Wortlaut WJASCHNEIDER,,Kinder" und auch d ıe Verfasser der Konvention gestehen denMitgiiedstaaten das Recht auf Einführung einer entsprechendenVerlustregelung für von Art. 14 Abs. 1 der Konvention betroffene,erwachsen gewordene Personen zu, verweisen bezüglichder Verlustregelung jedoch ausdrücklich auf Art. 7, insbes. Abs. ılit. e), des Abkommens. Folglich woltten d ıe Verfasser der Konventiondiese Personen privilegieren und eine Aufhebung derPriviiegierung nur bei aul3ergewöhnlichen, sprich den in Art. 7genannten Umstnden gestatten, z.B. wenn es an e ıner echtenBindung zwischen dem Vertragsstaat und se ınem Staatsangehörigenetwa wegen gewöhnl ıchen Aufenthaltes im Ausland fehlt.44Von Ietzterem kann jedoch gerade bei den von Ş 29 Abs. 3 StAGbetroffenen Personen nicht genereli ausgegangen werden. Vielmehrbetrifit diese Bestimmung wohi vornehmlich Menschen,d ıe sich seit ihrer Geburt in Deutschland aufhalten und Teil dieserGesellschaft sind. Mithin w ğre an sich, um einen KonventionsverstoRzu vermeiden, ein Vorbehait zu Art. 14 der Konvention erforderlichgewesen. 45 Da Art. 14 Abs. 2 des Abkommens allerdingsauf Art. 7 verweist, ist es möglich, dIe Verpflichtung aus Art. 14Abs. ı der Konvention ais von dem zu Art. 7 erkIrten VorbehaitDeutschlands umfasst anzusehen. Wenn aber schon der Rechtfertigungsgrund,sprich das Festhalten am Prinzip der Vermeidungder Mehrstaatigkeit, mit einem Vorbehait betastet ist, kanndieserallein wohi kaum eine ungleichbehandlung tragen. AuEerdemmüsste der Vorbehalt selbst konventionskonform sein. Bedenkendiesbezüglich bestehen, weil gemR Art. 29 Abs. 1 desAbkommens Vorbehalte mit dem Ziel und Zweck der Konventionvereinbar sein müssen, dIe Nichtdiskriminierung aber zu den aligemeinenGrundstzen des Übereinkommens zöhit sowie einenVgI. explanatory report, Nr. 95.Gleicher Ansicht war dIe Bundesregierung noch 1m iahr 2000, vgl. Antwortder Bundesregierung auf dIe Kleine Anfrage der Abgeordneten UIIa Jelpkeund der Fraktion der PDS vom 8.3.2000, BT-Drs. 1412871.127

AKUELLE ENm1ckUJNGEN 1M srAA ı'SANGEHÜRIGKE ı TS - I AUSLANDER- UNU FLÜCRTUNGSRECHTBE İTRAG: Platz in der PrambeI 6 gefunden hat und damft ak eines der Leit-KATJASLENE İDER motive der Konvention eingeordnet werden kann.Gerechtfertigt wird dIe Ungleichbehandlung zum Tell auchmit der Annahme, das herkömmliche Abstammungsprinzip unddas 1999 ins deutsche Recht eingeführte iussoli-Prinzip beruhtenauf einer unterschiedlichen lntegrationsausgangslage: Whrendbel einem E ıwerb der Staatsangehörigkeit kraft Abstammungvon einem deutschen Eltemteil d ıe Verbundenheit mit Deutschlandin der Regel quasi in die Wiege gelegt sel und aufgrund derfamili ğren Bindung auch lebenslang fortbestünde, existiere einesolche Bindung hingegen bel Kindern ausl5ndischer Eltern nichtoder nicht 1m gleichen Mae alkIn durch die Geburt im lnland.47Dieser Annahme kann zwar intuitiv grundstzlich nicht widersprochenwerden und auerdem sieht auch dIe Konvention gemğRArt. 7 Abs. ı lit. e) in der fehlenden Bindung zwischen demVertragsstaat und einem Staatsangehörigen efnen zul5ssigenVerlustgrund. Dennoch ist gegen diese Ansicht einzuwenden,dass dIe Optionsregelung in bestimmten Konstellationen auchdann zu einem Staatsangehörigkeitsverlust führt, obwohl einetats ğchliche Verbindung zwischen dem Betroffenem und derBundesrepublik existiert. 8 Auerdem ist dieser Optionszwangwohi kaum einer guten Integration bzw. dem Aufbau einer Bindungzu Deutschland zutrgIich, wenn den Betroftenen von Geburtan das Gefühl vern ıittelt wird, nicht gleichwertige Mitglieder46 VgI. PranıbeI, Satz 5.' I-iaübronner, NVwZ 2001,5.1329(1331); Knocke, S. 276 f. (o. Fn. 2).Ein Verlust trotz existierender Bindung zur Bundesrepublik ist zum Beispielmöglich, wenn der Betroftene sich zwar für die deutsche Staatsangehörigkeitentscheidet, aber obgleich (nachgewiesenen) Verlustes der anderenStaatsangehörigkeit die Erklrung der Beibehaltung zu spt bel der zust5ndigenBehörde eingeht. Cleiches giit, wenn die Unterlagen, die dem Nachweisder Aufgabe der zweiten Staatsangehörigkeit dienen, verloren gegangensind. Nicht zu vergessen sind dIe Falle, in denen sich der Betroffenedurchaus Deutschland verbunden fühit, er sich aber aufgrund nachteiligerrechtlicher Konsequenzen, d ıe sich bel einem Vşzicht auf dIe andere aus-Indische Staatsangehörlgkeit im Heimatland der Eltern ergeben würden,für den Beibehalt der ausIndischen und niithin den Verlust der deutschenStaatsangehörigkeit entscheidet.128

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERder Gesellschaft zu sein. 49 Vielmehr wird diese in Europa einma- BE İTRAG:lige 50 Bestimmung zu Recht als ,,integratior ıspolitisch kontrapro- K4TJASOİ NEIDERduktiv" kritisiert.51Folglich ist zu konstatieren, dass sich d ıe aus der in Ş 29 Abs.3StAG geregelten Optionspflicht ergebende Ungleichbehandlungdeutscher Staatsangehöriger nur schwerlich mit dem Verweis aufden Grundsatz der Vermeidung der Mehrstaatigkeit und dIe unterschiedlicheintegrationsausgangsiage sachlich rechtfertigenlsst. Eine KonformitSt der Bestimmung mit dem EuropischenÜbereinkommen für Staatsangehörigkeit entbehrt einer starkenGrundiage und wird momentan im Wesentlichen von dem zuArt-7 der Konvention erkt5rten Vorbehait getragen.52Aus diesen Gründen hat dIe Fraktion Bündnis 90/DIE CR0-NEN 1m Mal 2009 zu Recht einen Gesetzentwurf zur Streichungdieses Optionszwangs im Staatsangehörigkeitsrecht zur Beratung1m Bundestag vorgelegt.53fl,b. Der Vorbehait zu Art. 7 Abs. ı 1k. f)Der zweite Vorbehait Deutschlands zu Art. 7 des Abkommensbetrifft dessen Abs. 1 lit. f).Sa auch Marx, Stellungnahme 1m Rahmen der Anhörung des Innenausschussesdes Deutschen Bundestages zu ,,Einbürgerung/StaatSaflgehörigkeit",A-Drs. 16(4)311 A, S.25.5° Siehe dIe tJntersuchung von de Croot, Staatsangehörigkeitsrechtliche Behandlungder Zweiten Generation in Europa, Prsentation auf den HohenheimerTagen zum AusInderrecht 2009, http://www.akademie-rS.de/fiIe-arnIn/user_upIoad/pdf_archive/barWig/DeGr00t_5taat5angeh0Sgt5-rechtliche_Behandlung.pdf ( ı 5.6.2009).51Statt vieler siehe Fraktion Bündnis 90/DIE GRÜNEN in BT-Drs. 16112849.52Für eine völkerrechtliche ZuIssigkeit der Regelung Waflrabenstein, Stel-Iungnahme ini Rahmen der AnhönJng des Innenausschusses des DeutschenBundestages zu ,,Einbürgerung/Staatsangehörigkeit", A-Drs. 16(4)311 B,5.6.Siehe BT-Drs. 16112849, http://dip2l.bundestag.de!dip2l/btd/161128/1612849.pdf (15.6.2009); siehe auch den früheren, mit gleicher Zielsetzung in dasGesetzgebungsverfahren eingebrachten Gesetzentwurf von der FraktionBündnis 90/DIE GRÜNEN vom 20.09.2006, BT-Drs. 16/2650 sowie den Antragder Fraktion DIE LINKE. vom 31.05.2006, BT-Drs. 1611770.129

AKTLJELLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLİNDER- UND FLÜ(HTLINGSRECHJEntgegen dieser Bestimmung sieht das deutsche StAG denMJiASCHNEIDER Verlust der deutschen Staatsangehörigkeit nicht nur bel MinderjShrigen,sondern auch bel Erwachsenen yor, wenn die Voraussetzungen,dIe zum Erwerb der deutschen Staatsangehörigkeitgeführt haben, nicht mehr erfülit sind. DIe Verfasser des europaischenAbkommens woliten zum BeispieI Fölle, in denen ein Kindaufgrund seiner Abstammung die Staatsangehörigkeit eines Landeserworben hat, sich spter jedoch herausstellt, das es sichnicht um das Ieibliche Kind des Vaters oder der Mutter handeit,unter Art. 7 Abs. 1 lIt. f) gefasst wissen. 5-c. Der Vorbehait zu Art. 7 lit. g)Der dritte Vorbehait Deutschiands zu Art. 7 bezieht sich auflit. g), also den Verlust der Staatsangehörigket bel der Adoptioneines Kindes.Entgegen dieser Vorschrift tritt gemI3 Ş 27 StAG der Verlustder deutschen Staatsangehörigkeit auch bel Adoption einer erwachsenenPerson ein, wenn die adoptierte Ferson dadurch dIeStaatsangehörigkeit des Annehmenden erwirbt und nicht mit elnemdeutschen Elternteil verwandt bleibt. 27 StAG erfasst mithinauch vollj5hrige deutsche Staatsangehörige, weil diese beider Adoption selbst mitwirken und damit selbst über ihre Staatsangehörigkeitentscheiden können. Der deutsche Gesetzgeberwolite hierdurch eine Besserstellung Volij5hriger gegenüber Kmdem,die vertreten werden, vermeiden. AuRerdem wolite er etneUngleichbehandlung der VoIIjhrigen, dIe kraft Cesetzes infolgeeinerAdoption eine ausindische Staatsangehörigkeit erwerben,und den VoItjhrigen, dIe eine ausl5ndische Staatsangehörigkeitfreiwillig 1m Zusammenhang mit einer Adoption erwerben, vermeiden.55Da es sich bel den von den ietzten beiden Vorbehalten erfasstenFlIen um wenige EinzeIfIIe in der Praxis handeln dürfte,130VgI. expfcnatory report; Nr. 73.VgI. BT-Drs. 7/3061,5.67.

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HIIKUKIJNDAKI GÜNCEL GEL İŞMELERerscheint eine eingehende Anaiyse dieser Vorbehalte an dieser BEITRAG:Stelle ais entbehrUch. DIe geringe Praxisrelevanz solite jedoch WJASOINEIDERAnlass für eine Überprüfung der deutschen Rechtslage und gegebenenfalisfür eine Gesetzesnderung ıind anschliegendeRücknahme dieserVorbehalte geben.2. Der Vorbehait bezüglich Art. 22SchIiefIich hat dIe Bundesrepublik Deutschiand bel der Ratifikationdes Abkommens einen Vorbehait zu Art. 22 erkIrt, derzum Ziel hat, Wehrpflichtige mit mehrfacher Staatsangehörigkeityor einer Doppei- bzw. Mehrfachheranziehung zu bewahren.1m Wesentlichen besagt Art. 22 folgendes:1. Hat e[n Mehrstaater ersatzweise Zivildienst geleistetoder ist er von der Wehrpflicht befreit, so giit seine Mi-Iit5rdienstpflicht auch gegenüber dem Vertragsstaat aiser-fülit, dessen Staatsangehörigkeit er ebenfalls besitzt(Art. 22 lit. a) i.V.m. Art. 21 Abs. 3 Kit. c).2. Ist eine Person Staatsangehöriger eines Vertragsstaats,der keine Wehrpfiicht vorsieht, so gIk ihre Wehrpflichtak erfülit, wenn sie ihren gewöhnlichen Aufenthalt 1mHoheitsgebiet dieses Vertragsstaats hat. Dennoch giltibre Wehrpfiicht gegenüber einem Vertragsstaat oderVertragsstaaten, deren Staatsangehörigkeit sie ebenfalisbesftzt und in denen Wehrpflicht vorgesehen ist,nicht ais erfülit, sofern nicht der gewöhnliche Aufenthaltbis zu einem bestimmten Alter aufrechterhalten wurde,das jeder betroffene Vertragsstaat bel der Unterzeichnungoder bel der Hinterlegung seiner Ratifikations-, Annahme-oder Beitrittsurkunde notifizlert.3. Ebenso giit bel einer Person, die Staatsangehöriger einesVertragsstaats ist, der keine Wehrpflicht vorsieht,dIe Wehrpflicht ais erfülit, wenn die Person freiwiliig inden StreitkrMten des betreffenden Staates einen Wehrdienstvon mindestens dee gleichen tats5chlichen Gesamtdauerabgeleistet hat, wie sie für den aktiven Wehr-131

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSIANDER- UND FLÜ(HTLINGSREcHrTJASCHNE İBEIIRAG: dienst des oder der Vertragsstaaten vorgesehen ist, de-DFRren Staatsangehörigkeit sie ebenfalis besitzt, gleich wosie ihren gewöhnlichen Aufenthalt hat.Gernâ g dem von Deutsch!and erkIrten Vorbehait wirdArt.22 des Abkommens grundstzIich in Deutschland nicht angewandt.Lediglich Art. 22 lit. a) findet 1m I-Iinblick at ıf Personen, dIeanstelle des MiIitrdienstes Zivildienst geleistet haben oder beldenen dIe Befreiung von der Wehrpflicht auf der Leistung einesdem Wehr- oder Zivildienst gleichwertigen Dienstes beruht, Anwendung.Dies hat zur Konsequenz, dass die MiIitrdienstpf1ichteines Mehrstaaters, der seinen MiIitrdienst, Zivildienst oderdiesen gleichwertigen Dienst gegenüber einem Vertragsstaat imEinklarıg mit dessen Rechtsvorschriften geleistet hat, auch gegenüberdem Vertragsstaat ais erfüut giit, dessen Staatsangehörigkeiter ebenfalis besitzt.DIe Einbeziehung des Zivildienstes und mithin der Vorbehaitwurde aus Gründen der Cleichbehandiung für zwingend erachtet.DIe Einbeziehung gleichwertiger Dienste wie Zivil- oder Katastrophenschutzund Entwicklungsdienst erfolgte gernâ g derErkIrung der Bundesrepublik Deutschland bel Hinteriegung derRatifikationsurkunde aus Gründen der Sachgerechtigkeit.Des Weiteren führt der Vorbehait Deutschlands hinslchtlichArt. 22 des Abkommens dazu, dass dIe anderen in dieserVorschriftaufgeführten Wehrdienstbefrei ııngsgründe bel in Deutschlandwohnhaften Mehrstaatem keine Anwendung finden.Hierdurch wolite die Bundesregierung dIe durch d ıe Übereinkommenüber dIe Verringerung der Mehrstaatigkeit und überdie Wehrpfilcht von Mehrstaatern vom 6. Mai 1963 bestehendeRechtslage festschreiben, obwohl sie jenes Abkommen am 20.Dezember 2001 gekündigt hat. Sie wolite verhindern, dass durchdie Anwendung von Art. 22 des Abkommens sich in Deutschlandlebende Doppelstaater auf Wehrdienstausnahmen berufen können,die das deutsche Recht nicht vorsieht. Eine dadurch entstehendePrivilegierung der Mehrstaater gegenüber Wehrpflichtigenohne weitere Staatsangehörigkeit solite verrnieden werden.132

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YASANCILAR IILJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERGleiches giltfürdie F ğ lle, in denen auf einer der beiden Seiten d ı e BE İTRAG:Wehrpflicht nicht existtert.KATJASUINEIDERili. DIe Erklörungen Deutschlands bezügiichdes AbkommensNeben den bereits eri ğuterten Vorbehaiten hat dIe BundesrepublikDeutschlnd zwei Erklörungen bel der Ratifikation desAbkommens abgegeben.Diese ErkIrungen haben das Ziel, Missverstndnissen überdie Anwendung des deutschen Rechts vorzubeugen. Es handeitsich alsa tim keine Vorbehalte 1m eigentlichen Sinne.1. DIe Erklürung zu Art. 8 des AbkommensDie erste Erklörung betrifrt den in Art. 8 des Abkommens geregeltenVerlust der Staatsangehörigkeit auf Verantassung derPerson. 56 Nach dieser Bestimmung muss jederVertragsstaat dieAufgabe seiner Staatsangehörigkeit gestatten, sofern die Betreffendendadurch nicht staatenlos werden.Allerdings kann gernâ g Art. 8 Abs. 2 des Abkommens ein Vertragsstaatin seinem innerstaatlichen Recht vorsehen, dass dIeAufgabe nur von Staatsangehörigen bewirkt werden kann, d ıeihren gewöhnlichen Aufenthalt 1m Ausland haben. Weitere Versagungsgründesind nicht zuIssig.Entgegen dieser Vorschrift bestimmt 22 StAG, dass Wehrpflichtige57 und alie Personen, die in Deutschland in einem öFent-Der Wortlaut des Artikel 8 - Verlust der Staatsangehörigkeit at ıf Veranlassungder Person:ı. Jeder Vertragsstaat gestattet dIe Aufgabe seirıer Staatsangehörigkeit, 50-fern ilie Betreftenden dadurch nicht staatenlos werden.2. Eh Vertragsstaat kann iri seinem innerstaatlichen Recht jedoch vorsehen,dass ilie Aufgabe nur von Staatsarıgehörigen bewirkt werden kann, dIe ihrengewöhnfichen Auferıthat fm Ausfand haberi.Der Personenkreis der Wehrpflichtigen ergibt sich aus 1,3,49 WPfİG. Hier-IJ

AKTURLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -I AUSLİ NDER- UND FLÜCHTUNGSRECIITBEITRAG: Iich-rechtlichen Dienst- oder AmtsverhItnis zum Staat stehen,58KATJASCHNEIDER nicht aus der deutschen Staatsangehörigkeit entlassen werden,es sel denn es handeit sich um ehrenamtlich ttige Personenoder Mehrstaater. 59 Mithin können folgende Personen nicht ausder deutschen Staatsangehörigkeft entlassen werden: Beamte,Richter, Soldaten der Bundeswehr, sonstige Personen, die in elnemöffentlich-rechtlichen Dienst- oder AmtsverhItnis stehen,solange ihr Dienst- oder AmtsverhItnis nicht beendet ist, sowieWehrpfiichtige, solange nicht das Bundesverteidigungsministeriumoder die von ibm bezeichnete Stelle erkIrt hat, dass gegendie Entlassung keine Bedenken bestehen.60Da die Versag ııng der Entlassung aus der deutschen Staatsangehörigkeitfür diese Personen von den Bestimmungen desEuropischen Übereinkommens über die Staatsangehörigkeitabweicht, war zumindest eine ErkIrung seitens Deutschlands zuArt. 8 erforderlich.zu zhIen aile der Wehrpflicht unterliegenden Mnner mit deutscher Staatsangehörigkeit.58 Zum Beispiel Gebietskörperschaften, andere Körperschaften des öentlichenRechts, ölfentlich-rechtliche Anstaiten oder Stiftungen.Mehrstaater können bel Erfüllung der in Ş 26 StAG aufgeführten Voraussetzungenausnahmsweise durch eine schriftliche Erklrung auf ihre deutscheStaatsangehörigkeit verzichten. Danach ist erforderlich, dass d ıe Personseit mindestens 10 Jahren ihren dauemden Aufenthalt im Ausland hat( 26 Abs. 2 S.2 Nr. ı ). Wehrpfiichtige können zudem dann auf die deutscheStaatsangehörigkeit verzichten, wenn sie ihren Wehrdienst in einem derStaaten, dessen Staatsangehörigkeit sie besftzen, geleistet haberi oder eineUnbedenkIichkeitserklrung des Bundesverteidigungsministeriums bzw.der von ihm bezeichneten Stelle voriegen ( Ş 26 Abs. 25.2 Nr. 2).60 Bel der Entscheidung der Wehrverwa İtung, ob die Unbedenklichkeitsbescheinigungnach 22 Nr. 2 StAG erteilt wird, ist neben dem öffentlichenInteresse an der Erhaitung der Wehrfhigkeit und Wehrgerechtigkeit auchdas private Interesse an der Aufgabe der deutschen Staatsangehörigkeit zuberücksichtigen, wobei d ıe Gr-undrechte des Betroftenen ebenso zu beachtensind wie d ıe Grundğtze des Vertrauensschutzes und der Verhltnism-Rigkeit; siehe hierzu OVG Hamburg v. 14.3.2006,3 Bf 425/01 und VC AnsbachV. 27.3.2002, AN 15 1

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELER2. DIe Erklörung zu Art. 10 des Ahkommens BEITRAG:Die zweite ErkIrung Deutschlands betrifft Art. 10,nach die Antragsbearbeitung in angemessener Zeit 6' stattzuflndenhat, sowie die sog. Spötaussiedler und deren Aufnahme inDeutschland. SptaussiedIer62 sind deutsche Volkszugehörigemit vomialigem Wohnsitz in den ehemaligen Ostblockstaaten,d ıe im Rahmen eines speziellen Aufnahmeverfahrens 63 nachDeutschland übergesiedelt sind. E ş handelt sich mithin um sog.Statusdeutsche i.S.d. Art. 116 Abs. i GG. Sie genieen aile Rechteund Pflichten eines deutschen Staatsangehörigen, besitzen jedochnicht die deutsche Staatsangehörigkeit. Diese .erwerben siegemâR der H 3 Nr. 4, 7 StAC am Ende des AufnahmeverfahreflSmit der Ausstellung der Bescheinigung zum Nachweis ihrer Spötaussiedlereigenschaftnach Ş 15 Abs. 1 oderAbs. 2 des Bundesvertriebenengesetzes(BVFC).Mit dieser Erklrung wolite die Bundesregierung klarstellen,dass das Aufnahmeverfahren für sog. Sptaussiedlerbewerbersowie deren Ehegatten und Abkömmlinge rechtlich selbstndiggegenüber dem Erwerb der deutschen Staatsangehörigkeit ist,und dass die zum Teil bestehende mehrjhrige Wartezeit aufgrundder Kontingentierung der aufzunehmendenSpMaussiedlerkeinen VerstoB gegen Art. 10 des Abkommens darstellt.KATJASCHNEIDER61Der Wortlaut des Artiket 10- Bearbeitung der Antrge:Jeder Vertragsstoat stelft sicher, dos Antröge ouf Erwerb, Beibehattung,Veriust, Wiedererwerb oder 8esttigung der staatsangehörigkeit in angemessenerZeit bearbeitet werden.62Eine Legaldeflnition für Spötaussiedler findet sich in Ş 4 Bundesvertriebenengesetz(BVFC).Um in dIe Bundesrepubiik Deutschland einreisen und als Spötaussiedler anerkanntwerden zu können, benötigt man einen Aufnohmebescheid. DiesenerhIt man, wenn man in einem formalen schrift!ichen Aufnahmeverfahrefl,das 1m BVFG geregelt ist, seine deutsche Volkszugehörigkeit nachweist(z.B. durch ausreichende deutsche Sprachkenntnisse, d ıe nicht in einemSprachkurs erworben sein dürfen). Nach der Einreise mit einem Aufnahmebescheiderhalten diese anerkannten SptaussiedIer und dIe in den At ıfnahmebescheideinbezogenen nichtdeutschen Famillenangehörigen eineBescheinigung zum Nachweis ihrer Spütoussfedlereigenschoft nach 15 Abs. 1oder Abs. 2 des BVFC.135

AKTIJELLE ENTWICKLLJNGEN 1M STMrSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLQCHTIJNOSREC İIT6EITRAG: Denn obwohl gemJ4 der ŞŞ 3 Nr. 4,7 StAG am Ende des Ver-WJASUiNEIDER fahrens dIe deutsche Staatsangehörigkeit erworben wird, istdas Aufnahmever-fahrerı nicht auf den Erwerb der deutschenStaatsangehörigkeit gerichtet oder Bestandteil eines solchenVerfahrens. Wesentliches Ziel dieses Verfahrens ist vieimehr, inDeutschland Aufnahme zu finden, also einreisen und sich 1m Bundesgebietniederlassen zu dürfen.Aufgrund des automatischen Erwerbs der deutschen Staatsangehörigkeitkraft Gesetzes 1m Zeitpunkt der Ausstellung derSptaussiedierbescheinigung handeit es sich hierbel zwar umeine Sonderbehandlung deutscher Volkszugehöriger und derenEhegatten oder Abkömmiinge. Diese ist jedoch ais eine Formder Kompensation für das von dieser Bevölkerungsgruppe inder Vergangenheit erlittene Unrecht anzusehen und stelit mithinkeine ungerechtfertigte Bevorzugung 1m Sinne des Art. 5 Abs. 1des Abkommens aufgrund der nationalen Herkunft oder Volkszugehörigkeitdar. 64 Zudem kann dIe bevorzugte Behandiung derStatusdeutschen bel der Gewhrung der deutschen Staatsangehörigkeitmit deren besonderen Bindung an dIe BundesrepublikDeutschland durch dIe Sprache und Abstammung gerechtfertigtwerden.65IV. ResümeeDie Verabschiedung des Europischen Übereinkommensüber dIe Staatsangehörigkeit ist ein wichtiger Schritt für dre Harmonisterungder nationalen Gesetze auf dem Geblet des Staatsangehörigkeitsrechts.Das Abkommen stelit zwar keine wesent-Iich neuen Grunds5tze auf, bündeit jedoch erstmalig aile grundlegendenstaatsangehörigkeitsrechtlichen Aspekte in einer völkerrechtlichenKodifikation und systemattsiert dIe Erwerbs- undVeriusttatbest5nde. Somit werden dIe grötenteiIs zwar schonbestehenden Prinzipien auch für dIe Staaten verbindlich; dIe an-64 So auch Knocke, 5.265 (o. Fn. 2).Siche zu diesem Rechtfertigungsgrund explanatory report, Nr. 40.136

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLrEC İ VE YABANCILAR HUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERdere internationale Abkommen bezüglich der Staatsangehörig- BE İTRAG:keit nicht ratifiziert haben. KArJAS(HNEIDERBemerkenswert sind zudem der Bezug auf d ıe Menschenrechte66sowie dIe Aufnahme eines aligemeinen Diskriminierungsverbotesin Art. 5 des Abkommens, so dass zum ersten Malauf völkerrechtlicher Ebene ungerechtfertigte Ungleichbehandlungenin Staatsangehörigkeitsangelegenheiten nicht allein aufgrunddes Geschlechts, sondern auch aus Gründen der Rasse, derHautfarbe, der nationalen Rerkunft oder der Volkszugehörigkeitverboten sind.6DIe europische Kodifikation ist nicht nur als ,,Schranke1m Sinne einer verbindlichen Vorgabe für das nationaleStaatsangehörigkeitsrecht t Ğ£ zu betrachten, sondern bietet auchfür dIe Gesetzgeber von (Noch-) Nichtmitgliedstaaten einen Anreizzur Ânderung der nationalen Staatsangehörigkeitsnormenund dient hierbel sowie bel der Rechtsanwendung ais Orientierungshilfe.19 Ihm kommt folglich eine Vorbildwirkung zu. Heutewird das Abkommen zudem als zustzliche Argumentationshilfebei der Kritik an nationalen Normen, wie zum Beispiel an der Optionspflichtin Ş 29 des deutschen StAG, und ais Anlass bzw. zurBegründung von Gesetzes5nderungsinitiativen herangezogen70,so dass es auch eine unterstützende Wirkung auf innerstaatlicheReformbestrebungen hat. Indem es in Art. 6 Abs. 471 das Ziel derVgI. Prambel, Satz 6.67Sc auch Knocke, 5.270 (o. Fr. 2).Sc Knocke, S. 552 (o. Fn. 2).Sc hat z.B. der türkische Gesetzgeber das türkische staatsangehörigkeitsrechtu.a. 1m Hinblick auf eine in Betracht gezogene Unterzeichnung des Abkommensgendert, vgl. d ıe Gesetzesbegründung zum AnderungsgesetzNr. 4866 zum türkischen Staatsangehörigkeitsgesetz: ,,403 say ıl ı Kanun, ülkemizinde imzalamayı dü şündüğü Avrupa Vatandaşl ık Sözleşmesi göz önüneal ınarak değerlendirmeye tabi tutulmuş ve söz konusu değişikliklerin yap ılması gerekli görülmüştür.", http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donerrI221yiIOl/ss ı 15m.htm (15.6.2009).70 VgI. Gesetzentwurf der Fraktion Bündnis 90/DIe GRÜNEN vom 5.5.2009, BT-Drs. 16112849.' Art. 6 Abs. 4: iederVertragsstaat erleichtert in seinem innerstaatiidıen Rechtfolgenden Personen den Erwerb seiner Staatsangehörigkeit:137

AKTİJELLE ENTWI(KLUNGEN 1M STAATSANGERÖRIGKEITS -, AUSLINDER- ÜNÜ FLÜCIITLINGSRECHTBE İTRAG: erleichterten Einbürgerung bestimmter Personen verfolgt, kannKATJASUINEIDER man es schlie glich auch für d ıe Integration ais förderlich erachten,sofern man der These beipflichtet, die Einbürgerung sei Voraussetzungbzw. der Schlüssel für eine gute Integration in die Gesellschaftdes Aufnahmestaates, da erst die Gewhrung staatsbürgerlicherund politischer Teilhaberechte ein Engagement inund für dIe Gemeinschaft fördere.72138ü. Ehegatten von Staatsangehörigen;b. Kindern eines Stootsangehörigen, dIe unter dıe Ausnahmerı des Absatzes tBuchstabe ü foflen;c. Kindern, wenn cin Elternteil seine Staatsongehörigkeit erwirbt oder erworbenhat;d. Kindern, d ıe von einerrı seiner Staatsangehörigen adoptiert wurder ı;e. Personen, dIe in seinern Hoheitsgebiet geboren sinü und sich dortrechtrnö$ig ur ıd gewöhnlich auftıalten;f. Personen, dIe sich sek einern durch dos innerstaotliche Recht des betroftenenVertragsstaots festgel egten Zeitpunkt yor Voflendung des 18. Lebensjahrsrechtmö$ig und gewöhnlich in seinem Hoheitsgebiet aufhaiten;g. Staatenlosen und anerkannten Flüchtlingen, die sich rechtmö$ig und gewöhnlichin seinem Hot ıeitsgebiet ouft ıolten.Zu diesem Thema siehe den Beitrag von Heckmonn im vorliegenden Tagungsband.

TÜRK VATANDAŞLIĞI KANUNU TASARISI -AVRUPA TOPLULUĞU HUKUKU AÇISINDANB İR DEĞERLENDİRME- TÜRKİYE'NİN AVRUPATOPLULUĞUNA KATILIM SÜRECIProf. Dr. Vahit DOĞAN*1. Giriş1964 tarih ve 403 say ıh Türk Vatanda şlığı Kanunu! 1980'liVAH İTyıllardan başlayarak önemli değişiklikler geçirmi5tir. 2 Yapılan DOĞAN'INdeğişiklikler, kanunun sistematiğini bozmu ş, renk uyumu ol- ILBUĞ Imayan yamal ı bohça haline getirmi ştir. Bu konudaki son girişim,403 say ıh Kanun'un yerine geçmek üzere İçişleri Bakanl ı-ğı tarafından hazırlanmış ve 2006 y ılı Nisan ay ında TBMM'yesunıılmuş ve alt komisyonlarda görü şmeler tamamlanarakTBMM gündemine alirımış olan TVK Tasar ısı'dır. İçişleri Komisyonundagörü şmeler esnasında hükümet teklifinde yeralan baz ı hükümler değiştirilerek İçtüzüğün 91. maddesinegöre temel kanun olarak görü şülmek üzere TBMM gündeminealınmı5tır.3Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Devletler Özel Hukuku AnabilimDal ı öğretim üyesi.RG, 22.02.1964-11638.Ilk deği şiklik, 1981 y ılmda 13.12.1981 tarih ve 2383 say ılı Kanun ile yapılmış (RG, 17.2.1981-17254) vebu de ğişikliği 1989 yıl ında, 20.4.1989 tarihve 3540 'say ıl ı Kanunla (RG, 29.4.1989-20153) yap ılan değişiklik izlemiştir.TVK'da, 1992, 1995, 2003 ve 2004 y ıllar ında olmak üzere dört kezdaha değişiklik yap ılmıştır. Bkz. 27.5.1992 tarih ve 3808 sayıl ı Kanun(RG, 4.4.1992-21248), 7.6.1995 tarih ve 4112 say ıl ı Kanun (RG, 12.6.1995-22311), 4.6.2003 tarih ve 4866 sayılı Kanun (RG, 12.6.2003-25136),29.6.2004 tarih ve 5203 say ılı Kanun (RG, 6.7.2004-25514).Tasarı 22. yasama dönemde meclise sunulmu ş olmakla beraber bu yasamadöneminde görü şülemediği için Içtüzüğün 77. maddesi uyanncahükümsüz hMe gelmi ştir. Ancak, Tasar ı, Bakanlar Kurulu'nca yeni-139

AKTUELLE (NTWICKIUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSIANDER- UND FIÜCHTUNGSRECIITVAH İT 7 Nisan 2006 tarih ve 1/458 say ılı Türk Vatanda şlığı Ka-D0 ĞAWIN nunu Tasarısı'nın4 genel gerekçesinde, 403 sayılı I'VK'nın yü-TEBli Ğİ rürlüğe girmesinden bu yana ortaya ç ıkan geli şmelerden bahsedilerek,vatandaşlıkla ilgili yasal düzenlemelerin gözdengeçirilmesinin ve yeni bir düzenleme yap ılmasının zorunluhale geldiği ifade edilmiş, ayni zamanda, Avrupa VatandaşlıkSözle şmesi (AVS) ve Avrupa Birli ği ile uyum konusuna davurgu yap ılmışt1r.5Il. Vatandaşlık Hukuku Üzerine Yap ılanDüzenlemelerin Temel FelsefesiXD(. yüzyılda ya şanan iki büyük sava ş esnasında ve dahaziyade savaş sonunda özellikle Avrupa'da yoğun göç dalgasıyaşannıı5t1r. 6 İnsanlar, vatanda şlık bağı ile bağlı olduklarıdevleti terk etmiş ve başka bir devlete göç etmi şlerdir.Göç eden ki şilerin sahip olacakları haldar ile ilgili olarak1. Dünya Savaşı'ndan sonra Milletler Cemiyeti, İİ. DünyaSava şı'ndan sonra ise Birle şmi ş Milletler bünyesinde çal ışmalaryürütülmüştür. Uluslararas ı örgütlerce yap ılan çal ışmalar,konunun uluslararas ı boyutunu ele almakta ve göç eden kişilereuluslararas ı hukukun koruması sağlanınaya çalişılmaktadır. Milletler Cemiyeti döneminde bir k ısım çalışmalar yapılmasınarağmen arzu edilen sonuçlar elde edilememi ştir. 11.Dünya Sava şı sonunda kurulan Birle şmiş Milletler de mültecilerve göç sorununa el atmış ve 1951 yılmda Mültecilerinlenerek 23. yasama döneminde tekrar meclisin gündemine al ınmıştır.Bkz. Ba şbakanl ık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlü ğü'nün, TBMMBa şkanlığı'na hitaben yazm ış olduğu 8.11.2007 tarihli yaz ı: http://www2.tbmm.gov.tr/d23/1/1-0458.pdf (erişim tarihi: 07.05.2009).Hükümetin teklif metni ile İçişleri Komisyonu'nun kabul etti ği metin vegerekçe için bkz. http://www.tbmntgov.tr/sirasayi/donem23/yi101/ss9O.pdf. (eri şim tarihi: 07.05.2009).TBMM gündeminde bulunan Tasar ı, 29.05.2009 tarihinde 5901 say ılıKanun olarak kabul edilmi ştir. (RG, 12.5.2009-27256)Dünya sava şı sonunda 5 milyondan fazla ki şi devletini terk ederekbaşka bir devlete göç etmi ştir. Bkz. Çiçekli, B., Uluslararas ı Hukukta Mültecilerve S ığınmacılar, Ankara 2009, s. 20.140

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MLTEd VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERHukuki Durumuna ili şkin Cenevre Sözleşmesi imzalanmış- VAH İTtır. Ancak, uluslararas ı alanda yap ılan düzenlemeler, göç olgusunuazaltmad ığı gibi, göçmenlerin ve göçmen kabul eden TEBLİĞİdevletlerin ya şad ıklan problemlere de yeterince çözüm olu ş-turama ıwştır.Savaş döneminde ve sava şm hemen sonunda güvenlikgerekçesi ile ya şanılan göç hareketleri, zamanla nitelik de ğiştirmişve daha ziyade ekonomik gerekçeler ön plana çıkmıştır.Ekonomik gerekçelerin, günümüzde etkinliğini devam ettirdiğinisöylemek yanl ış olmayacaktır.Dünyada göç hareketlerinin yoğunlaştığı dönem, insanhakları alanında da yoğun çalışmaların yap ılmasını zorunlukılmaktad ır. Insan haklar ı ile ilgili yap ılan çalışmalarda, vatandaşlık hukuku ya da vatanda şl ık hakları ile göç ve göçmenlerindurumları da nazara al ınmaktadır. 194£ tarihli İnsanHaklar ı Evrensel Beyannamesi'nde yaşanan göç dalgas ı-nın etkilerini azaltmaya yönelik hükümlere yer verildi ği gibi,vatanda şlık hukuku ya da vatanda şlık hakları ile ilgili temelilkelere de yer verilmiştir.İnsan haklar ı ya da vatandaşl ık hukuku ile ilgili ulusalveya uluslararas ı metinler hazırlanırken, göç olgusunun gözard ı edilmesi mümkün değildir. Büyük sava şlar veya dünyayıetkileyen siyasi gelişmelerden sonra, uluslararas ı alandayaşanan göç dalgalar ı, vatanda şlık kavramının ulus-devlet s ı-nırları içindeki anlamını tekrar sorgulama zorunlulu ğunu ortayaç ıkarmıştır. -Sava şm hemen sonrasında, yüzy ıllardan beri Avrupahbirçok aydının rüyası olan Avrupa'nın birleştirilmesi fikrininilk somut ad ımları atılmıştır. Birlik fikri; ki şilerin, mallann,hizmetlerin ve sermayenin serbest dola şımı temelleri üzerineoturtulmu ştur. Birlik fikrinin hayata geçmesinden sonraortaya çıkan ekonomik gelişme, yeni işgücü ihtiyacını doğurmuş,bunun sonucunda da hem üye devletler arasında, hemde üçüncü devletlerden Birlik üyesi devletlere göç hareketleriniartırmıştır.DO ĞAN ı N141

AKTUELLE ENTWIcKWNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHrVAH İT Başlangıçta ekonomik gerekçelerle gerçekle şen göç hare-DO ĞAN'IN ketlerinin geçici oldu ğu yönünde yaygın bir kanaat hakim-TEBLi Ğİ di. Örneğin, Almanlar ekonomik gerekçelerle göç eden kişileri"Gastarbeiter'Ç "misafir işçi" olarak adland ırılmaktayd ı. Ancak,aradan geçen zaman ekonomik gerekçelerle yap ılan göçhareketlerinin geçici olmadığını, Almanlar ın ifadesi ile "misafir"olmad ıldar ıru, kal ıc ı olduklarmı göstermiştir. Bunun üzerine,uluslararas ı sözleşmelerde ve Topluluk baz ında, çifte vatandaşlık,vatandaşlığa al ınmanın kolaylaştırılması, imtiyazlı yabanc ı, Topluluk vatandaşlığı gibi çözüm önerileri gündemegelmeye ba şlamıştır.Birlik bünyesinde, Avrupa Toplulukları Adalet Divanı'nın1960'lı yılların sonundan itibaren geli ştirmeye başladığı içtihathukuku ile üye devlet vatanda şlarının birbirlerinin devletlerindesahip olmas ı gereken asgari haklar tan ınmaya ba ş-lamwştır. 1970'li yılların ba şlar ından itibaren Avrupa vatandaşlığıfikri de Avrupa Topluluklar ının gündemini meşgul etmeyebaşlamıştır. Bu konuya ili şkin ilk fikirler 10 Aral ık 1974Paris zirvesi sonucu yay ımlanan deklarasyonda görülmektedir.Bu zirvenin ard ından üye devlet vatanda şlarına birtak ımhaklar verilmesi konusunda çalışma yapmak üzere bir çalışmagrubu oluşturuimuşsa da somut bir netice al ınamamıştır.75 Nisan 1977 tarihinde Avrupa Parlamentosu, Konsey veKomisyon'un kabul ettikleri ortak bir bildiri ile temel haklarTopluluğun siyasi kurumlar ı düzeyinde de tan ınmıştır.Maastricht Antla şması arifesinde 1990 y ılında Dublin'detoplanan Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi'nde İspanyoldelegasyonunun teklifi üzerine Birlik yurttaşlığı ile ilgili hükünılerarıtlaşma metnine dAhil edilmi ştir. Ortak yurtta şlığın,Birliğin temellerinin, özellikle kuruluşta kabul edilen dört temelserbestinin gelişmesinin teminatı olaca ğı gibi, Birliğin demokratikmeşruiyetinin de temelini oluşturacağı kabul edilmiştir.Aynca antlaşmanın başlangıc ında "bir Birlik yurtta şlığıBirlik Yurtta şl ığı için bkz. Tezcan, E., Avrupa Birli ği Yurtta şhğı: Geli şimve Perspektifler, 8 jrjkjm, Say ı:157, (2002), s.54; Ulutaş, A., Avrupa BirliğiYurtta şlığı, Ankara 2005, s.25 vd. (Yaymianmam ış Yüksek lisans Tezi)142

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERoluşturmak suretiyle üye devlet vatanda şlanmn hak ve menfaatleri- VMI İTnin korunmas ın ı arttırmak" ifadesine de yer verilmi ştir.' DOĞAN'IN.•• . TEBLIG İ1990 , ii yıllarda meydana gelen diğer bır onenılı gelişmede, Doğu Bloku'nun y ıkılmasıdır. Doğu Bloku'nun y ıkılmasıözellikle, Avrupa'da yeni ve daha önce ya şananlardan farklıbir göç dalgas ını ortaya ç ıkarmıştır. Ekonomik, sosyal ve siyasalboyutlar ı olan halen devam eden bu göç dalgas ı, birçok ülkeninvatanda şlık mevzuat ında acil değişiklik yap ılması sonucunudoğurmuştur. Özelikle, evlenme yolu ile vatanda şlıkkazanmaya ili şkin pozitif düzenlemeler, son yaşanan göç dalgasınınetkisi ile önemli değişime uğramıştır.Kısa aç ıldamadan da görüldü ğü gibi, göç hareketleri vatandaşlık hukuku ile ilgili yap ılacak düzenlemelere do ğrudanetki etmektedir.Türk Vatandaşlığı Kanun Tasansı'nın gerekçesinde, 403sayılı TVK'nın günün ihtiyaçlar ına cevap vermediğinden,Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi ve AB müktesebat ı ile uyumsağlanmasından bahsedilmektedir. AVS ve AB müktesebat ıile uyum aşağıda kapsaml ı olarak ele alınacaktır. Haz ırlananTasar ı, özellikle Türkiye'nin göç politikalar ı nazara alınarakgünün ihtiyaçlar ını karşılayacak şekilde mi haz ırlanmıştır sorusunukısaca ele almakta fayda vard ır.Tasarının genel yapısına bakıldığında, Türkiye'nin göçpolitikaları ile uyumlu olduğunu söyleyebilmek oldukça zor.Özellikle, d ışa göç politikalar ı ile uyumsuzluk bariz bir şekildegöze çarpmaktad ır. Şöyle ki, resmi rakamlara göre yurt d ı-şında bulunan Türk vatanda şlarının sayısı üç buçuk milyonuaşm ıştır. Bunların önemli bir k ısmı Almanya, Avusturya,Hollanda, Isveç, Danimarka gibi AB'ye üye ülkelerde ya şamaktadırlar. AB üyesi ülkelerin önemli bir k ısmında (örneğin,Almanya, Avusturya, İsveç, Norveç, Danimarka) vatandaşlığınkazanılabilmesi, önceki vatanda şl ıktan ayrılma şartınabağlanmaktad ır. Tasarı vatandaşliktan çıkma ile ilgili TVKm. 20 hükmünü kısmen ağırlaştırarak kabul etmi ştir. Buna8 Tezcan, s.55.143

AKTUELLE ENTWICKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRE(HTVAHiT karşıl ık, yetkili makamlardan izin almadan yabanc ı ülke ya-DOtAN' İN tanda şlığmı kazanan kişilere vatanda şlık hukuku bakımm-ItBU Ğİ dan uygulanan kaybettirme müeyyidesine Tasar ı'da yer verilmemiştir.Diğer taraftan, yetkili makamlardan izin alarakTürk vatandaşlığından çıkanlar ile onlara bağl ı olarak Türkvatandaşlığından ç ıkanlann Türkiye'de yararlanabileceklerihakları düzenleyen madde, haklardan yararlanacak ki şilerdesınırlama yapmaktadır. Tasarı'da yer alan bu hükümlere bakıldığında,Tasarı' ııın d ışa göç politikas ı bağlamında herhangibir yenilik getirmediğini söyleyebiliriz.TVK Tasarısı'nın Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi ve ABhukuku ile uyumu aşağıda kapsamlı olarak ele al ınacaktır.Her iki metinde de, vatanda şlık hukuku alanında düzenlemeyapma yetkisinin münlias ıran devletlere ait olmas ı ilkesine riayetedildiği görülmektedir.111. Kavramsal Değerlendirmeİnsan hakları ile ilgili uluslararas ı metinlere bakıldığm-.da ilk ilkenin eşitlik olduğunu söyleyebiliriz. İnsan HaldanEvrensel Beyannamesi'nde (m. 2), Avrupa İnsan Haklar ıSözleşmesi'nde (m.14), Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı'nda(m. 20 vd) ve buna paralel olarak Avrupa İçin Bir AnayasaOluşturan Anlaşma'da eşitlik ilkesi kabul edilmi ştir. InsanHakları Evrensel Beyanr ıamesi'nde yer alan hükme göre,"Herkes, ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal veya başka bir görü ş,ulusal veya sosyal köken, mülkiyet, doğuş veya herhangi başka biraynm gözetmeksizin bu Beyanname ile ilan olunan bütün haklardanve bütün özgürlüklerden yararlanabilir." (m. 2). Beyannamedetemel hak ve özgürlüklerden yararlanma balunundan insanlarmeşit olduğu kabul edildikten sonra, "Herkesin bir yatandaşlığahakkı" olduğu da hükme ba ğlanmıştır (nt 15/1).Uluslararas ı Adalet Divanı'nın Nottebohm kararında yaptığıtanımlamaya göre tbiiyet, "Temelinde bir toplumsal bağl ı-l ık vak ıas ı, karşılıkl ı hak ve görevlerle birlikte gerçek bir varl ık, men-144

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECİ VE YABANCILAR H İJKIIKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERfaat, ilgi ve duygu dayan ışmas ı yaratan bir hukuki' bağdır".9 Iç hu- yAHuTkuklar bağlanıında yap ılan tanımlamalarda vatanda şlık, dev- DOĞAN'INlet ile birey arasındaki hukuki ve siyasi bağ olarak nitelendi- TEBLI Ğ Irilmektedir. Avrupa Vatanda şlık Sözleşmesi'nde ise, kişi iledevlet aras ında kurulan ve ki şinin etnik kökenine i şaret etmeyenbir bağ olarak kabul edilmektedir (m. 2-a). Sözle şmede,vatandaşlığın siyasi yönü nazara ahnmarmştır. Bunun nedeni,sözleşmenin ulusal hukuklar ba ğlamında değil, uluslararasıhukuk bağlamında vatandaşliğı ele almış olmas ıdır.Avrupa Vatanda şlık Sözleşmesi'nde benimsenen, vatandaşlığınkişinin etnik kökenine i şaret etmeyen bir ba ğ olduğuanlayışı, uluslararası metinler için yeni olmas ına rağmen,Türk hukuku (1982 AY m. 66/1; 1961 AY m. 54/1) gibi birçokdevlet hukukunda uzun zamandan beri kabul edilmektedir(StAG. m.1).Türk hukukunda Anayasa'nın 66. maddesinde, "Türkdevletine vatandaşlık bağı ile bağl ı olan herkes Türk" olarak kabuledilmi ştir. Yine Anayasa'mn 10. maddesinde e şitlik ilkesineyer verilmi ştir. Dolay ısıyla, vatandaşlar arasında ayrım yap ılmamasıTürk hukukunun genel ilkelerinden birisidir. Vatandaşlığınkişinin etnik kökenine i şaret etmeyeceği ve vatandaşlık hukuku bağlamında eşitlik ilkesinin kabul edilmi ş olmasıhasebiyle, AVS ve AB müktesebah ile Türk hukuku aras ındauyum sağlanmaktadır.Avrupa Birliği hukukunda, Maastrich Anlaşması'nda" Üyedevletlerden herhangi birinin yurtta şı olan kişi Birlik yurttaşıdır."hükmü yer almaktad ır (m. 17). Bu hükme göre, üye devletlerdenbirisinin yurttaşı olmak birlik yurtta şı olmanın şartımteşkil etmektedir. Üye devlet vatandaşlığının nasıl kazanılacağıise, ulusal mevzuata bırakılmıştır. Bu sebeple, her üyedevlet kendi karar verecektir. Başka bir ifade ile vatanda şlıkhukuku alanında bir kısım temel esaslar kabul edilmi ş, ancakuyumlaştırma yap ılmamıştır. Görüldüğü gibi Birlik yurtta ş-Unat, 1., Nottebohm Kararı ve Tdbüyetin Gerçekliği ilkesi, Ankara, 1966, s.21.145

AKUELLE ENTWICKLUNCEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜ(HIIJNGSR(CKTVAH İT hğı, klasik vatanda şl ık kazanma yöntemlerinden nesep veyaDOĞAN'IN toprak esasmdan farkl ı bir esasa göre kazanılmaktadır. BirlikTEBli Ğİ yurttaşliğı bir üye devlet vatanda şı olma şartına bağlanarak,vatandaşlığrn kazanılmas ı ve kaybedilmesi gibi hususlar üyedevletlerin ulusal düzenlemelerine b ırakılmıştır. Bu sebeple,Birlik yurtta şlığının kazanılması, AB kurumlar ının değil, üyedevletlerin münhas ır yetkisindedir denilebilir. Bu sonuç, AByurtta şlığının üye devlet vatanda şlığının yerine geçmek gibibir hedefinin bulunmad ığını da göstermektedir. Ancak, üyedevletlerde oluşabilecek tereddütleri bertaraf etmek amac ı ileAmsterdam Antlaşmas ı'nın 8. maddesine (yeni numaralamada17. madde) ikinci bir cümle eklenmi ş ve Birlik yurtta şhğrnrnüye devlet vatanda şlığınrn yerine geçmediği yaln ızca o'nu tamamladığıifade edilmiştir.Avrupa Birliği yurttaşliğı ile ifade edilmek istenen ileulus devletler söz konusu olduğunda vatandaşlık ile ifadeedilmek istenilenler arasında temel farkl ılıklar oldu ğundanşüphe yoktur. Her şeyden önce vatanda şlıktan bahsedebilmekiçin, uluslararas ı hukukun kabul etti ği bağımsız bir devletinvarliğı gereklidir. Oysa günümüzde henüz Avrupa Birliğibağımsız bir devlet statüsünde değildir. Bu sebeple diğerunsurlara bakmaya gerek olmadan, Avrupa Birli ği bağlamındabahsedilen yurttaşlık kavramı ile ulus devletler için vatandaşhkkavramının ve tabii ki bu kavramlar ın içeriğinin farkliolduğunu kabul etmek gereklidir. Tarihi sürece bak ıldığında,Avrupa Birliği'nde yurttaşlık anlayışının elitler Avrupasından yurtta ş-halk Avrupa's ına gidişte kabul edilen bir ç ı-kış yolu olarak görüldü ğünü söylemek yanl ış olmayacaktır.Özellikle, serbest dola şımın ve yerleşme hakkının kabul edilmesiyle,vatandaşlık bağı ile bağlı olduğu devleti terk edipdiğer bir üye devlete yerle şmek amacı ile giden ki şilerin konumlarınınüçüncü devlet kökenli di ğer yabanc ılardan ayr ılmasıgerekti ği kabul edilmi ş ve ç ıkış yolu aranırken, muhtelifkavramlar önerilmesine rağmen nihayet, Avrupa yurtta şlığıkavrarnında mutabakat sa ğlanmıştır. Yoksa AB yurttaşlığı ileklasik anlamdaki vatandaşlığın kast edildiğini söylemek dogruolmasa gerek. Kald ı ki, AB yurttaşhğının kişiye sağladığı146

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERhaklar nazara al ındığında da, ayni sonuca ula şılacaktır. Ulus VAHiTdevletlerde vatanda şlar, kanunlarda yasaklama veya kısıtla- DOĞAN'INma yap ılmadığı müddetçe her tür hakka sahiptirler. Oysa AS TEBLi Ğİyurttaşlan, anla şmalarda say ılan haklarla s ınırlı bir hak kullanımınasahiptirler.'° Bunun yan ında, ulus devlet vatanda şlığısöz konusu oldu ğunda, vatandaşların devlete kar şı bir kıs ımyükümlülüklerinin oldu ğu da kabul edilmektedir. Oysa ASyurttaşlannın AB'ye kar şı herhangi bir yükümlülükleri öngörülmemektedir.Uluslararas ı metinJerde yer alan hükümlere bak ıldığında,vatandaşlık kavramının, e şitlik ilkesinin yanında, iki temelözelliğinirı daha kabul edildiğini söylemek yanlış olmayacaktır.Bunlar;- Devlet ile birey aras ındaki hukuki-siyasi ili şki,- Etnisiteyi göstermeyip hukuki bağı gösteren bir ili şki.AS yurttaşlığı söz konusu olduğunda, birey ile siyasi bağınvarlığından, en azından şimdilik, bahsedebilmek mümkündeğildir.Görüldüğü gibi kavramsal boyutta, AS hukuku ile AVSve Türk hukukunun uyu şmas ı da söz konusu olamaz.IV. Vatandaşlık Hukuku Alanında Münhasır YetkiBilindiği gibi, devletin maddi unsurlan insan topluluğu,toprak parças ı (ülke) ve egemenliktir. Devletler kendilerinioluşturan insan topluluğunun kimlerden olu şacağını, say ı-sıru, niteliklerinıi vb. bilmek isteyeceklerdir. Bu sebeple, dev-° Anlaşmalarda AB yurttaşlanna sağlanan haklar şunlardır:Üye devletlerin topraklan üzerinde serbest dola şım ve ikamet etmehakkı,ikamet edilen üye devletin yerel seçimleri ile Avrupa Parlamentosuseçimlerinde oy kullanma ve seçilme hakkı,Uyruğunda olduğu devletin temsil edilmediği üçüncü ülkelerintopraklannda, herhangi bir üye devlet yetkililerinin diplomatik ve konsoloslukkorunmasından yararlanma hakkı,Avrupa Uzla ştırıcıs ı (Ombudsman) nezdinde şikayet hakkı .147

AKTUELLE ENTWIO

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUK İİ NDAKİ GÜNCEL GELİŞMELERinsan say ısımn giderek art ış göstermesidir. Ba şlangıçta geçi- YAHuci göçmen olarak kabul edilen bu ki şilerin, zamanla geçici ol- LiOGAWINmadıkları anlaşılmış, özellikle ikinci ve sonraki ku şaklarm ya- tEBliğitandaşı olmad ıklan bu devletlerde yaşamaya devam ettiklerigörülmüştür. Bu sebeple, önceki dönemlerde kabul görençifte veya çok vatanda şlığın önlenmesi ilkesi, art ık terk edilmeyebaşlannııştır. AVS'de yer alan hükümler bir bütün olarakdeğerlendirildiğinde, çifte veya çok vatandaşhğın bir yahaolarak kabul edildi ğini söyleyebiliriz.İnsan hakları ile ilgili metinlerde vatanda şlık hukuku ba-,kımından iki temel prensibin kabul edildi ği görülmektedir:Her şahsın bir tabiiyeti olmas ı ile vatandaşlıktan ç ıkarma işlemlerininkeyfi olmayaca ğı ve kişilerin vatanda şlık değiştirmelerinekeyfi olarak engel olunamayaca ğı kabul edilmektedir.Bu iki prensip Avrupa Vatanda şl ık Sözle şmesi'nde de kabulgörmektedir.A. Her Şahs ın Bir Tabiiyeti Olmal ıd ır• Uluslararas ı alanda herkesin bir vatanda şlığı olmas ı ilkesidoğrultusunda, 28 Ağustos 1961 tarihli" Vatans ızhk HdllerininOrtadan I

AKTİJELLE ENIWICKLIJNGEN 1M STMJSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECNTVAHIT da doğum yeri esas ından hareketle Türk vatanda şlığmı ka-DOĞAN'IN zanabilecekleri kabul edilmektedir. Buna ra ğmen, baz ı Sis-TEBLi Ğİ nai durumlarda ki şinin iradesi d ışında yetkili makam karanile vatandaşlığını kaybedebileceği de kabul edilmektedir."Meclis gündeminde bulunan Tasar ı, yürürlükte olan 403 sayılı TVK'ya göre, ki şinin iradesi dışında vatansızlıkla sonuçlanabilecekkay ıp hallerini oldukça azaltmıştır. Tasar ı'da, yatandaşlığıniptali (m. 31) ve vatanda şliğın kaybettirilmesi (m.29) ki şinin iradesi d ışında Türk vatanda şlığını kaybetmesinesebep olabilecek haller olarak kabul edilmi ştir. Bu iki halde,kişinin vatans ız kalıp kalmayacağı nazara al ınmamıştır.B. Vatandaşlık Hukukunda Keyfiliğin Önlenmesiİnsan Haklar ı Evrensel Beyannamesi'nde "Hiç kimse keyfiolarak vatanda şlığından veya vatanda şliğın ı değiştirme hakk ındanmahrum edilemez." (m. 15/2) hükmü yer almaktad ır. Bu ilkeyiiki başlık halinde ele almakta fayda vard ır. İlk olarak kişininiradesi dışı nda vatanda şlığm kayıp hMlerinin keyfi nitelikteolmamas ı ve kişinin iradesi ile vatanda şlık değiştirmesininkeyfi olarak engellenmemesi. Ba şka bir ifade ile kişininvataııdaşlığım değiştirmede serbest olması ve irade d ışı kayıphMlerinin keyfi olmamas ı ilkesi olarak ay ırmakta faydavardır.1. Hiç Kimse Keyfi Olarak Vatanda şlığımDeğiştirme Hakkmdan Mahrum Edilemez(Kişi Vatanda şlığım Değiştirmede SerbestOlmalıdır)Bu ilke günümüzde insan haklar ı kavramı içinde mütalaaedilmekte ve denilmektedir ki, ki şiye doğumla iradesi dışındakazanmış olduğu vatandaşlığı dilediği zaman kendi iradesidoğrultusunda değiştirebilme imkan ı tanınmalıdır. Günümüzdebu ilke feodal rejimler ve komünist rejimler d ışm-Tvıc M. 24-25-26.150

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEli ŞMELERda kalan hemen hemen bütün devletlerce kabul edilmektedir. VAH İTAncak, ki şinin vatandaşlık değiştirebilmesi baz ı şartlara bağ- DOĞAWINlanmaktadır. Kanunlarda önceden objektif olarak tespit edil- TEBLİĞİmiş olan bu şartları yerine getiren ki şi, dilediği zaman vatandaşliğını değiştirebilmektedir. Devletlerin, ki şinin vatanda ş-lığını değiştirme serbestisine engel olmamalar ı gerektiği kabuledilmektedir. Ki şi, doğumu anında iradesi d ışında kazanmışolduğu vatandaşliğını, daha sonradan değiştirebilmeimknına sahip olmalıd ır. Başka bir ifade ile ki şiye sevmediği,vatandaşliğmda bulunmak istemedi ği bir devletin vatandaşlığınızorla yüklemenin, hem ki şi hem de devlet aç ısındanbir faydasının olmayacağı kabul edilmektedir. Bu sebeple dekişiye, kanunlarda öngörülen şartları taşıdığı takdirde, yatandaşlığımdeğiştirebilme imkanı tanınmas ı gerektiği kabuledilmektedir. Tabii ki, ki şi kendisine tanınan bu hakkı kötüyekullanmamalıdır. Aynı şekilde, ki şi kendisine tanınan buhakkı kullanarak, vatansız kalmayı tercih edemez. Çünkü kişiyevatansız kalma hakkı tanınmamalctadır. Dolayısıyla, ki şininvatandaşlık değiştirmede serbest olmas ı gerektiği esas ınagetirilen genel sınır, kişinin vatans ız kalmamas ıdır.Bu ilke yürürlükteki Türk Vatanda şlığı Kanunu'nda kabul(TVK m. 20) edildi ği gibi, Tasarı'da da muhafaza edilmi ş-tir. Ancak, hem kanunda hem de Tasarıda kişinin vatandaşlıkdeğiştirmede serbest olmas ı ilkesini ihIM eden bir düzenlemeyeyer verildiğini söylemek yanlış olmayacaktır. Şöyleki, Tasar ı'da vatandaşlıktan ç ıkmanın şartlarını düzenleyenmaddede,a. Ergin ve ay ırt etme gücüne sahip olmak,b. Yabanc ı bir devlet vatandaşlığmı kazanmış olmak veyakazanaca ğına ilişkin inand ırıcı belirtiler bulunmak,c. Herhangi bir suç veya askerlik hizmeti nedeniyle aranankişilerden olmamak,ç. Hakkında herhangi bir mali ve cezai tandit bulunmamalç151

AKTIJELLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS -, AIJS İANDER- UND FLÜCHTLINGSRE(HTVAJI İT şartlar ı aranmaktad ır. Kanun'da ve Tasar ı'da aranan bu şart-DO ĞAN'IN lara bakıldığında ilk şart objektif nitelikli olmas ına rağmen,TEBLI ĞI diğer şartların objektif olarak tespit edilebilir oldu ğunu söyleyebilmekzor. Bir defa, ki şiye Türk vatanda şlığından çıkmaizninin verilebilmesi için yabanc ı devlet vatanda şlığını kazanacağınailişkin inand ırıcı emarelerin varl ığının aranması, kişininvatandaşlık değiştirme iradesine s ırurlama getirilmesiolarak kabul edilebilir. Ki şi Türk vatandaşlığından ayr ılmakistiyor ise, ki şiye çıkma izni verilmektedir. Ç ıkma izni verilmesi,kişinin Türk vatandaşlığından çıkmas ı demek olmay ıp,kişiye Türk vatanda şlığından ç ıkma izni verildiğini göstermektedir.Dolay ısiyla, talepte bulunan herkese objektif şartlarınvarlığı lülinde bu iznin verilmesi, uluslararas ı hukuktagenel kabul gören ilke ile uyumlu olacakt ır. Ç ıkma iznininverilmesinden sonra, kişi izin süresi içinde yabancı bir devletvatandaşlığını kazanamıyor ise, ki şinin Türk vatanda şlığı devamedecektir. HM böyle iken, izin verilmesi için yabanc ı birdevlet vatandaşlığının kazanılacağma ilişkin inandırıcı emarelerinaranmas ı, ki şiye uluslararas ı hukukta verilmi ş bir hakkınsırurland ırılmas ı olarak değerlendirilmelidir.Bunun yanında, hem Kanun'da hem da Tasar ı'da yeralan, herhangi bir suçtan aranan ki şilerden olmamak ve hakkındamali ve cezai tandit bulunmamak şartlar ı da içerik olarakbelirsizdir. içerik olarak belirsiz kavramlara dayanan birizin sisteminin kabul edilmesi, bir anlamda vatanda şlık değiştirmeyekeyfi engel olunmas ı olarak değerlendirilebilir.Vatandaşl ıktan ç ıkmak için aranan şartlardaki belirsizliklereilave olarak, kanun koyucu İçişleri Bakanlığı'na da takdir yetkisivermiştir. İçişleri Bakanlığı, Kanun'un verdi ği takdir yetkisinikullanırken yargı denetimine tabidir. Ancak, izin belgesininverilmesi kişinin vatanda şlığı kaybetmesi sonucunu doğurmayacağıiçin, bakanl ığın takdir yetkisine de gerek olmadığıkanaatindeyim.152

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELER2. Hiç Kimse Keyfi Olarak Vatandaşlığından YAHUMahrum EdilemezDO ĞAN'INİrade d ışı vatandaşlığın kaybının kabul edilmesinde- TEBUGIki temel dü şünce, devletin siyasi, sosyal ya da ekonomik nedenlerleki şiyi artık vatanda şlığında istememesidir. Devletintek yanl ı tasarrufu ile ki şinin vatandaşlığına son verebileceği,uluslararas ı hukukta da kabul edilmektedir. Uluslararasıhukukta ki şinin iradesi d ışında vatanda şl ığına son verilmesindetek bir şart aranmaktadır; keyfi olmamak. 1948 tarihliInsan Haklan Evrensel Beyannamesi'nin 15. maddesindeşahısların keyfi olarak vatandaşlıktan çıkar ılamayacaklarıkabul edilmi ştir. Dolay ıs ıyla, uluslararası hukukta, "keyfi"olmamak şartıyla devletin tek yanl ı olarak ki şinin iradesi d ı-şında vatanda şlığına son verebileceği kabul edilmektedir. Kişininiradesi dışında vatandaşliğına son verilmesinin "keyfi"olmamas ı için, bir kısım objektif şartlar ın varlığı aranmaktadır.Bu şartlar;-Kişinin iradesi dışında vatandaşlığına son vermeyi gerektirecekeylem veya i şlemler önceden objektif olarak belirlenmişolmalıdır. Hangi tür eylem veya i şlemler sebebi ilekişinin vatanda şlığma son verilebileceği önceden, içeriği objektifolarak anla şılabilecek kavramlarla tespit edilmi ş olmal ı-d ır. İğeriği objektif olarak anla şılamayan kavramlara dayan ı-larak kişinin vatandaşliğına son vermek uluslararas ı hukukaaykır ı olacakt ır.-Verilen kararlar yarg ı denetimine tabi olmalıd ır. Verilenkararlar yargı denetimine tabi olmaz ise, idareye keyfidavranma imkAnı tanınmış olacaktır ki, bu da kabul edilmemektedir.Ba şka bir anlatımla, ki şinin iradesi dışında vatandaşlığınason verilebilmesinin uluslararas ı hukuka uygun kabuledilebilmesi, idarenin vermiş olduğu kararların bağımsızyargının denetimine tAbi olmas ı şartına bağlaıımaktad ır.Anayasa'da "Hiçbir Türk, vatana bağlil ıkla bağdaşmayanbir eylemde bulunmad ıkça vatanda şlıktan çıkar ılamaz." (m.66/4)hükmüne yer verilmi ştir. 403 say ılı TVK'da ve Tasar ı'da hangitür eylemler sebebi ile ki şinin vatandaşliğına iradesi d ı-153

AKTIJEU.E ENTWIO(WNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -I ALISLANDER- UND FLÜCIITLINGSRECHTVAHiT şında yetkili makam karar ı ile son verileceği önceden objek-DOĞAN'IN lif olarak tespit edilmiştir. Aynca, vatana ba ğlılıkla bağdaş-TEBLi Ğİ mayan eylemler sebebi ile verilen kararlar aleyhine yarg ı yolunabaşvurulabileceği de kabul edilmi ştir. idarenin her türlüeylem ve i şlemine kar şı yargı yolunun aç ık olduğunu kabuleden Anayasa'daki genel ilkenin yan ında (m. 125), vatandaşliktanç ıkarma işlemleri bakımından özel düzenlemeyeyer verilme gereği duyulmu ştur. Buna göre, "Vatandaşlıktançıkarma ile ilgili karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz."(m. 66/5). Aynı şekilde Vatanda şlık Kanunu'nda da, idarimakamlarca vatanda şlıkla ilgili olarak verilen her tür kararaleyhine yargı yoluna müracaat edilebileceği aç ık olarak ifadeedilmiştir (m. 40). Vatandaşl ık Kanun Tasarısı'nda, TVKm. 40'1 kar şılayacak herhangi bir maddeye yer verilmemi ştir.Ancak, bu bir eksiklik te şkil etmeyecektir. Çünkü Anayasa'daidarenin her türlü eylem ve işlemleri için yargı yolunun aç ıkoldu ğu ifade edildikten sonra, vatandaşlıktan ç ıkarma işlemleriözel olarak düzenlenmi ştir. Tabii ki, Vatanda şlık KanunTasarısı'nda ç ıkarma i şlemlerine yer verilmedi ği için, 66/5 biranlam ifade etmeyecektir.C. Evlilik Vatanda şlığa Etki EtmeyecektirEvlenme gibi kolay yoldan vatanda şlık kazanma, Türkhukukunda olduğu gibi bir kısım ülke hukuklar ında da kötüyekullanılmıştır. Kanun koyucular, bu durumu nazara alarakevlenmenin doğrudan vatanda şlığa etki etmeyece ği yönündeözel düzenlemelere yer vernii şlerdir. Başka bir deyişle,yabanc ı eşin vatanda ş ile evlenmesi tek ba şına vatanda şlığmkazanılabilmesi bakımından yeterli görülmemekte, ek birkısım şartların gerçekle şmesi aranmaktad ır.Evlenme yolu ile vatanda şlık kazanma hakk ının kötüyekullanılmasının engellenmesi dü şüncesi Avrupa VatandaşlıkSözleşmesi'nde de nazara alinnu ştır. Sözleşme'ye göre, âkitdevletlerden birinin vatanda şı ile bir yabanc ı arasındaki evlilik,evliliğin sona ermesi, eşlerden birinin evlilik s ırasında ya-154

VATANDAŞLIK, Göç, MÜLTEC İ VE YABANCIlAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERtandaşlığınm değişmesi diğer eşin vatandaşliğma kendiliğindenetki etmeyecektir (m. 4-d).Evlerunenin vatanda şliğa etki etmeyece ği hem yururlükteki403 say ıh TVK'da hem de Tasar ı'da kabul edilmiştir. Ba ş-ka bir deyi şle, evlenmenin vatandaşlığa etki etmeyeceği ilkesibakımından Türk hukuku AVS ile uyumludur.VAH İTDOĞAN'INTEBLİĞİVI. SonuçTBMM'de gündeminde bulunan Türk Vatandaşlığı KanunTasarıs ı, birçok yönden AVS ve AB müktesebatı ileuyumludur. Hatta irade d ışı kayıp halleri nazara aimdığında,Tasarı'nın AVS'den daha ileri olduğunu söyleyebiliriz.155

TÜRK HUKUKUNDA"Ç İFTE VATANDAŞLIK" B İR HAK MIDIR?Prof. Dr. Rona AYBAYRONA Sunuşun amac ı, başlıktaki soruya yanıt aramaktır: TürkAYBAY' İN hukukunda "çifte vatanda şlık" bir hakkın konusu mudur; yok-TEBLİĞİ sa belli durumlarda ho ş görülen ya da' görmezden gelinen birstatü müdür?Önce konumuzla ilgili temel birkaç olguya k ısaca değinmekisterim:I. Uluslararas ı Düzeydeki Geli şmeler1. Uyrukluk hukukunun geleneksel ilkelerine göre, bir insanınbirden çok uyruklu ğu olması kültürel, psikolojik, siyasatve hukuksal aç ılardan sakıncalı bir durumdur. Dolayısıylada, bu durumun, gerek ulusal gerek uluslararas ı düzeyde yasaldüzenlemelerle önlenmesi gerekir.ii. Ancak gelişmeler karşıs ında, "herkesin yaln ız bir uyrukluğuolmal ıdır" ilkesinde biraz yumuşama görülmeye başlamıştır.Ekonomik ve toplumsal yaşamın gerçekleri ve artanuluslararas ı ilişkiler ve temaslar sonucunda; çifte uyruklukkonusundaki hukuk kurallarmda de ğişiklik yap ılmas ı zorunluhale gelmi ştir. Nitekim 2000 yıl ında yürürlüğe giren UyruklukKonusunda Avrupa Sözle şmesi, taraf devletlerin bukonuda daha "anlayışlı" bir tutum benimsemelerini öngörmektedir.Sözleşme, çocukların doğumla birden çok uyruk-* Türkiye Barolar Birli ği İnsan 1-Jaldan Araştırma ve Uygulama MerkeziBaşkanı .1"veya" karşılığı kullan ılmıştır.156

VATANDAŞlIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ G İİ NCEL GELİŞ MELERluk kazanmalar ı ve evlenme sonucunda kendili ğinden yeni RONAbir uyrukluk kazan ılmas ı hallerinde, taraf devletler için çif- AYBAYINte uyrukluğu kabul etme yükümlülüğü getirmektedir. Ancak, TEBL İĞİhemen belirtmem gerekir ki, "uyrukluğun yitirilmesi" konusunailişkin 7. maddede "bir yabanc ı devlet vatandaşlığını kendi isteğiylekazanmanm uyrukluğu yitirme nedeni" olabileceği kabuledilmiştir.İİ. Türkiye'nin Yak ın Tarihi Aç ıs ından Durumi. Osmanlı Devleti'nin çökü ş döneminde; sürekli yenilgiler,toprak kayıpları ve yabanc ı ordular karşısında zorunlugöçler Türk halkında yabanc ılara karşı derin olumsuz duygularuyand ırmıştı. Geleneksel Türk toplumsal ve siyasal kültüründe,kişinin yabanc ı bir uyrukluğu olması, sakıncalı vetehlikeli bir durum say ılmaktaydı. Bunun sd'nucu olarak, Il.Dünya Sava şı'nın sonlanna kadar uzanan dönemde, her yabancminpotansiyel "casus" sayıldığı, yabanc ılarla temasmtehlikeli kabul edildiği bir gerçektir.ii. 1876 Osmanl ı Anayasas ı'nda ve Cumhuriyetin ilkAnayasas ı olan 1924 Anayasas ı'nda da "yabana devlet vatandaşlığıiddias ında bulunmu ş olman ın" milletvekili seçilmeye engelbir neden sayılmas ı bu bak ımdan ilginçtir.ili. 1960'larda Almanya'ya "konuk-işçi"lerin gönderilmesiylebaşlayan sürecin sonucunda, bugün Avustralya'danIsveç'e kadar uzanan birçok ülkede, önemli say ıda Türk yaşamaktadır.Bugün Türkiye Cumhuriyeti nüfusunun en az ındanyirmide biri yaşamım yurt dışında sürdürmektedir demekyanlış olmaz.iv. Bu yeni geli şme karşısında, yabanc ılarla temas etmek,iş ilişkilerine girmek ve evlenmek gibi durumlar normal karşılarur;giderek istenir olgular haline gelmi ştir. Bunun sonunıolarak, toplumsal de ğer yarg ılarında bir Türk'ün ayn ı zamandayabanc ı devlet vatanda şı olmas ı da, eskiden oldu ğugibi sakmcal ı bir şey olmaktan ç ıknuş; giderek devlet yetkililerinceteşvik edilir bir durum haline gelmiştir.157

AKTİJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖR İ GKE İ TS -, AIJSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTROMA llI.Çifte Vatanda şlık KonusundaAYBAY'IN TVK'daki Düzenlemeler ve UygulamaTEBEi ĞİA. TVK m. 29 Aç ısındanÖzellikle, Almanya'da 1991 y ılında yururlüğe giren YabancılarYasas ı'nın, belli bir süre Almanya'da çalışıp, geçiminisağlamış olanlara göre kolay yollardan Alman vatanda şlığıkazanma olanağı sağlamas ı karşısında, "çifte vatanda şlık" sorunugüncellik kazanmıştı. Ancak, Türk vatandaşlarının buyasadan yararlanarak Alman vatanda şlığını kazanmaları içinönemli bir ko şul vard ı: Türk vatanda şlığıyla ilişkinin kesilmesigerekiyordu. Alman yasas ının "reform" ve yenilik olarakgetirdiği, "çifte uyrukluk" durumuna erginlik ya şma kadar"tahammül etmek" ten ibaretti. Bu yaşa ulaşan çocuk, "öteki"uyrukluğunu muhafaza etmek istiyorsa, Alman vatanda ş-lığından vazgeçmek zorundayd ı .Bu ise, Türklerin istekleriyle çeli şiyordu; çünkü Türkler,Alman vatandaşlığmı kazanırken, Türkiye'de yabanc ı durumunadü şmek ve Türkiye'deki haklar ından yoksun kalmakistemiyorlar, bu nedenle de Türk vatandaşlığını da muhafazaetmek istiyorlardı.Bu aşılamaz bir durum gibi görünüyordu. Almanya'dakiTürk Göçmenler Birliği'nin, bu soruna bir çözüm bulabilmekiçin benden görüş istemesi üzerine, 1991 y ılında haz ırladığımtaslak, Aybay Hukuk Ara ştırmaları Vakfı'nda değerli hocalarımizınkatılımıyla yaptığımız toplant ıda da tart1 şılm15tır.2Sonuç olarak, haz ırladığım "ön-tasan" ya da "öneri ", o zamanıniktidar ve muhalefet partilerine mensup bazı milletvekillerincebenimsenerek, TBBM'ye kanun teklifi olarak sunulmuşWr. Bu önerinin ana fikri: Türk vatanda şlığından izinleç ıkmış olanlara, öteki yabanc ılardan farkl ı "ayncal ıklı " bir statütanıyarak Türkiye'de ikamet, ta şınmaz mal edinme ve fe-2 Prof. Dr. İlhan Unat, Prof. Dr. Nihai Uluocak ve Prof. Dr. Ergin Nomer,önerimizi aynen beninısemiş olmasalar da, değerli eleştirileriyle konununolguniaşmas ına katkıda bulunmu şlardır. Bkz. Aybay, Rona, VatandaşhkHukuku, 3. bas ı, Istanbul Bilgi Univ. yay. 2008, s. 87 vd.158

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HUKIIKIJNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERrağ etme, çal ışma gibi haklardan Türk vatanda şı imişçesine RONAyararlanmalar ını sağlamaktı.AYBAY İ NSonuç olarak, TVK'da 1995 y ılında yap ılan bir değişiklik, TEBUGIbizim 1991 yılında yaptığımız önerinin ana fikirlerinin yasamaorganınca da benimsenmiş olduğunu göstermiştir.TVK m. 29'un özgün biçimi, Türk vatandaşlığım kaybedenkişilere, eski vatandaşlar olarak ayrıcal ıklı bir statü tanımıyor,onlara da yabanc ı muamelesi yap ılmasın öngörüyordu.Oysa TVK nt 29'un değişik biçimi ile vatandaşlıktan "izinle"çıkmış olan eski vatandaşlara, Türkiye'de seçme-seçilmehakkı dışı nda hemen bütün haldardan e şit biçimde yararlanmaolanağı getiriyordu. Böylece, bu insanlar ın, Alman vatandaşlığınıkazanmalar ı halinde, Türkiye'deki haklar bak ımındandurumlar ı güvence alt ına alınmış oluyordu.Almanya'da bazı meslektaşlarm bu kanundan Lex Aybaydiye söz ettikleri söyleniyor. Bu doğru ise, övünç duyarım.Ama duydu ğuma göre, bazı Alman meslektaşlar bu kanunapek de olumlu bakrn ıyorlar, ele ştiriyorlarmış. Anlad ığımagöre, ele ştiriler eski vatanda şlara böyle "ayncaliklar" tanımanınhukuka aykın olduğu savma dayamyormu ş .Doğrusu bu eleştirileri anlamakta güçlük çekiyorum: Birdevletin, kendi iç hukununun kurallar ı uyarınca ya da tarafolduğu ikili ya da çok-tarafl ı uluslararası antlaşmalar uyarınca,belli kategorilerdeki yabanc ılara bazı "ayncal ıklar" tanıması bizim icaduruz değil, dünyada yaygın ve alışılmış biruygulamadır? Bir devletin, kendince haklı nedenlerle baz ı yabancılaraötekilerden farkl ı bazı haklar ve olanaklar tanımasınıengelleyecek bir uluslararas ı hukuk ilkesi mi vard ır? Böylebir uluslararası hukuk ilkesi varsa Avrupa Birli ği üyesi devletlerinöteki üye devlet uyruklar ına tamd ıldan ayncalikl ı statüve çe şitli olanaklar nasıl açıldanacaktır.Çeşitli örnekler için bkz. Aybay, Rona, Yabancılar Hukuku, 2. bası, İstanbulBilgi Univ. yay., 2007, s.25 vd. Alman meslekta şlar, benzer örneklerikendi hukuklannda da bulmakta hiç zorluk çekmeyeceklerdir.159

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M SrAATSANGEHÜRIGKEITS -, AUSIANDER- UND FLÜCFITIJNGSRE(HTRONA Kaldı ki, eğer Alman hukuku y ıllard ır Almanya'da ya-AYBAY İN şayıp, geçimini sağlayan Türklere vatanda şlık vermekte buTEBli Ği denli engelleyici bir tutum sergilemiş olmasa ve "çifte uyrukluk"konusunda bu denli kat ı bir tutum benimsemi ş olmasaidi, bizim TVK m. 29'da böyle bir değişiklik yapmamız gereksizolacaktı.TVK m. 29'da yap ılan değişiklikle baz ı "eski" vatandaşlarımızaayr ıcaliklı bir statü tanımanıızı ele ştiren yabanc ı meslektaşlar,bu değişikliğin hangi durumun yaratt ığı sorunlaraçözüm için yap ılmış olduğunu araştrnrlarsa, konuyu anlamalarıkolayla şmış olacakt ır.B. TVK m. 25/a Açısından1. Ç ıkma izni alarak çifte vatanda şl ıkTVK'run "Kaybettirrne" başhklı 25/a bendiriin, 1964 y ı-l ında kabul edflnıiş özgün biçimi, vatanda şl ıktan ç ıkma izninin,Türk vatandaşlığını muhafaza etmek üzere verilemeyeceğianlayışıyla kaleme aimmıştı. Yani çifte vatandaşlık içinkullanılmaya elverişli değildi. Oysa 1981 y ılında 2383 say ılıKanun'la yap ılan değişiklikten sonra; kişi sadece Türk vatandaşlığıylailişkisini kesmek (vatandaşliktan ç ıkmak) için değil,Türk vatanda şlığını muhafaza ederek ek bir vatanda şl ıkkazanmak için de izin alabilmektedir. Bu durum ilgili Yönetmeliğinhükümleriyle de aç ıklığa kavuşturulmu ştur. Yönetmeliğin31. maddesinin ba şlığı "Vatandaşlıktan Çıkma ve BaşkaBir Devlet Vatanda şlığın ı Kazanma İzni"dir.2. izin Almaksrz ın Yabanc ı Devlet VatandaşlığıKazanmanın RiskiTVK m. 25/a'nın değiştiriln-ıiş biçimine göre "Izin almaksızın kendi istekleriyle yabanc ı bir Devlet vatanda şlığını160Bu konuda ayrıntıl ı bilgi için bkz. Aybay, Rona, 2 say ılı dipnotta a. S. y.,s.225 vd.

VATANDAŞLIK, 6Ç, MÜLTEC İ YE YABANCILAR IIUKLIKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERkazananlar" ın Türk vatandaşlığmı kaybettiklerine Bakanlar ROMAKurulu'nca karar verilebilir. AYBAYİ NBurada belirtilmesi gereken ilk nokta şudur: yabanc ı devletvatandaşlığım "kendi isteği dışında" örneğin yabanc ı babanedeniyle kazanmış olanlar bu hükmün kapsam ı d ışındadır.Bu konuda Danıştay içtihatları hiçbir duraksamaya yer bırakmayanbir aç ıkl ıktad ır.Belirtilmesi gereken ikinci önemli olan nokta da şudur:Türk vatandaşlığırun yitirilmesi (kaybedilmesi) kendiliğindenortaya ç ıkan bir sonuç de ğildir; bu ancak bir Bakanlar Kurulukararıyla olu şmaktad ır.TVK m. 25/a'mn düzenlemesi, "çifte vatandaşl ık" durumlarında,Bakanlar Kurulu'nca "kaybettirme" kararı alırımadıkça,durumun olduğu gibi sürmesi sonucu vermekte; kaybettirmeancak yönetimin (idarenin) i şlem başlatıp, BakanlarKurulu'nca kaybettirme karar ı alınmas ını sağlamasıyla gerçekleşmektedir.Bakanlar Kurulu'nca böyle bir karar al ınmadığısürece, kişinin "çifte vatanda şlık" durumu devam etmektedir.Giderek, Yönetmeliğin 32. maddesi, bu ki şilerden "durumlarının tespitinden önce başvurarak Türk vatanda şlığım da korumaizni isteyen"lerin de "çifte vatanda şl ık" olanağından yararlanabilmelerineolanak vermektedir.Bdnunla birlikte, izin almaks ızın yabancı bir devlet yatandaşlığını kendi isteğiyle kazanmanın, vatandaşlığı kaybetmesonucu vermesi olas ılığı da yok de ğildir.Bu konuda, Meme Kavakç ı olayı önemli bir örnek-olayd ır.Kavakç ı'nın, TVK'da öngörülen izni almaks ızın ABD vatandaşlığınıkendi isteğiyle kazand ığı anlaşılinıştır. 1999 yılındamilletvekili seçimlerine kat ılarak milletvekili seçildiğineilişkin mazbatay ı al ıp TBMM'nin açıhşına gelen Kavakç ı'run,milletvekili andm ı içmesi, öteki milletvekillerince engellenmiştir.Türk anayasal geleneklerine göre, milletvekilli ğine seçilmişolma işlemi, ancak TBMM kürsüsünde ant içme ile tamamlanmışsayılmaktad ır.TEBU ĞI161

AKTUELLE ENIWIO(LIJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGK(ITS -, AUSLANDER- UND FLÜO1TLINGSRECIITRONA Hemen ard ından, Kavakç ı'rıın "izin a!makszzrn kendi iste-AYBAY' İN ğiyle" yabanc ı bir devlet vatanda şlığını kazanmış olmas ı dola-TEBLİĞİ yıs ıyla Türk vatandaşliğının kayb ına Bakanlar Kurulu'nca kararverilmişti. 5 Böylece, Kavakç ı milletvekilliği için ön ko şulolan vatandaşlıktan yoksun hale gelmiş oluyordu.6Yönetimin (Bakanlar Kurulu'nun) bu konudaki uygulamada"seçici" davrand ığı; TVK m. 25/a kapsamına giren ki şilerinancak çok küçük bir azınlığı için "kaybettirme" işlemi yapıldığısöylenebilir. TVK m. 25/a kapsamına giren pek çok"çifte vatandaş " ın olduğu, bunların büyük çoğunluğu hakkında"kaybettinne" yoluna gidilmediği bilinen bir gerçektir.Vatandaşlikla ilgili bütün konularda oldu ğu gibi, kaybettirmekonusunda da, ilgililerin yarg ı yoluna başvurabilecekleride, Türk hukuku bakmundan belirtilmesi gereken önemlibir özelliktir.162Bkz. Aybay, Rona, "Dual Nationality under Turkish Law - Permitted orTolarated?", Digesta Turcica, 1(2005) p. 48 - 56.Kavakç ı'nın üyesi olduğu siyasal partinin (Fazilet Partisi), laikli ğe aykırıeylemlerin oda ğı olduğu gerekçesi ile kapat ılması üzerine AnayasaMahkemesi'nce kapatılmasınm sonucunda, Kavakç ı'ya (ve 4 partiüyesine) 5 yıl süreyle başka siyasal partilere kurucu ya da üye olmayasa ğı uygulanmıştır. Kavakç ı'nın bu yaptırımın Avrupa Insan HaklarıSözleşmesi'ne aykırı olduğu gerekçesiyle yaptığı ba şvuru sonucunda,Avrupa Insan Haklar ı Mahkemesi, uygulanan geçici yapt ınmı,Sözleşme'ye Ek 1. Protokol'ün 3. maddesi aç ısından değerlendirmiştir.Mahkeme, Türkiye'de demokrasinin korunmas ı aç ısından laiklik ilkesininönemini belirtmi ş ve söz konusu yapt ırımm "meşru bir amaç", "düzensizliğiönleme", "ba şkalarının haklar ının ve özgürlüklerinin korunması"açılarmdan yerinde bulmakla birlikte, bu yaptırımın uygulanmasmmölçülülük ilkesi bakımından gereğinden fazla geniş kapsamlı olması bak ımından Sözleşme'ye aykırı olduğuna karar vermiştir Kavakçı-Turkey (No 7190/01) Judgement 5.4.2007 (Section 111).Ancak, bu kararın Merve Kavakçı'nın "vatanda şlıktan yoksun b ı-rakılmas ı" yaptırımıyla ilgisi olmad ığı dilckatlerden kaç ınlınamal ıdır.Avrupa Insan Haldan Sözle şmesi kapsamına giren haklar arasında "Uyrukluk"konusu bulunmamaktad ır.

AUSGEWAHLTE FRAGEN ZIJM PROBLEM DER DOPPELTENSTAATSANGEHÖRIGKEIT FOR TÜRKISCHE E İ NWANDERER UNDDEREN ANGEHÖRIGE IN DEIJTSCHLANDDr. Reinhard MARX*1. ProblemskizzeDas Staatsangehörigke ıtsrecht der Bundesrepublik Deutsch- BEITRAG1and wird traditione İl von dem Grundsatz geprgt, dass mehrfa- RE İ NHAROAWXche Staatsangehörigkeit unerwünscht ist. Folglich muss, wer inDeutschland d ıe Einbürgerung beantragt, grundstzIich seinebisherige Staatsangehörigkeit aufgeben. Zwar wurden aufgrundder Reform des am t Januar 2000 in Kraft getretenen Staatsangehörigkeitsrechtesweitere behutsame Lockerungen von d ıesemPrinzip zugelassen sowie das Geburtsortprinzip (fus soI İ) für1m Bundesgeb ıet geborene Kinder von auslöndischen Eltern mitverfestigten Aufenthaltsrecht eingeführt. DIe beschr5nkte Einführungdes Ceburtsortprinzips wurde jedoch zug İeich mit einerOptionslösung verknüpft, wonach die Kinder, d ıe auf diese Weised ıe deutsche Staatsangehörigkeit erworben hatten, sich nachErreichung der Vo İIjhrigkeit zwischen der deutschen und derStaatsangehörigkeit ihrer E İtem entscheiden müssen. Darüberhinaus wurde d ıe sog. Inlandsklause İ des Ş 25 Abs. 1 Satz 1 StAGaufgehoben. Zuvor ver İoren deutsche Staatsangehörige, die inDeutschland ihren gewöhnlichen Aufenthalt und durch Antrageine auslğndische Staatsangehörigkeft erworben hatten, nichtdie deutsche Staatsangehörigkeit. Nur wer im Ausland Iebte unddort freiw ıllig eine andere Staatsangehörigkeit erwarb, verlorseine deutsche Staatsangehörigkeit.Der Verfasser ist Rechtsanwalt in Frankfurt am Main. Schwerpunkt seineranwaltlichen, publizistischen und Dozententatigkeit ist das AusInder-,Asyi- und Flüchtlingsrecht sowie das Staatsangehörigkeitsrecht.163

AKTUEUI ENTWKKWNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND FLÜCHRINGSRECHTRE İBEITRA Die Aufhebung der Inlandsklausel wird auch als Iex turka be-NH4RDURX zeichnet, weil sie auf d ıe deutsch4ürkische Wohnbevölkerungzielte. Der deutsche Cesetzgeber reagierte damit auf eine stndigePraxis der türkischen Konsularvertretungen im Bundesgebiet,wonach den um dIe Entlassung nachsuchenden türkischenStaatsangehörigen, d ıe in Deutschland eingebürgert werdenwoliten, das Entiassungsformubr und zugleich ein Formular zurWiedereinbürgerung zur Unterschrift vorgelegt wurde. NachEntlassung aus der türkischen Staatsangehörigkeit wurden d ıeBetroenen in Deutschland eingebürgert. Wurde ihnen anschlie-Bend durch Ministerratsbeschluss d ıe türkische Staatsangehörigkeiterneut verliehen, btieben sie im Besitz der deutschenStaatsangehörigkeit, weil sie ja nicht 1m Ausland Iebten. Dadurch,dass das Inlandspriviteg mit Wirkung zum 1. Januar 2000 aufgehobenwurde, verloren türkischstmmige Deutsche, die nachdiesem Zeitpunkt die beantragte türkische Staatsangehörigkeitwieder erlangten, ipso iure ibre deutsche Staatsangehörigkeit.Der nachtrgIiche Verzicht auf d ıe erneut erworbene türkischeStaatsangehörigkeit kann den einmal eingetretenen Verlust derdeutschen Staatsangehörigkeit nicht wieder beseitigen.1m Sommer 2005 erlebte dIe türkisch-deutsche Wohnbevölkerungeine böse Überraschung: Zunchst war ihr d ıe an dieAufhebung des Inlandsprivilegs geknüpfte Erlöschenswirkungfür ihre deutsche Staatsangehörigkeit zumeist wohi gar nicht bewusstgeworden. Woh! dIe Mehrzahl dertürkischen Konsulate inDeutschland setzte ihre traditionelle Praxis bis etwa 2003/2004fort und net weiterhin zur doppelten Antragstellung, nmIichEntlassung und nachfolgende Wiedereinbürgerung. Erst ais imSommer 2005 d ıe türkische Presse über die damais bereits yorfünf Jahren erfolgte Rechtsnderung informierte, wurde diesePraxis abgestellt und war das Erstaunen gro. Doch da war eszu spat. Der Verlust der deutschen Staatsangehörigkeit trat automatischmit dem Wiedererwerb der türkischen Staatsangehörigkeitnach dem 1. Januar 2000 ein, unabhangig davon, ob der Antragauf Wiedereinbürgerung yor oder nach dem 1. Januar 2000gestelit worden war.164

VATANDAŞLIK, GÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HIJKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERDIe Aufhebung des Inlandsprivilegs wie auch dIe Einfüh- BEITRAGrung des Optionsmodells sind besondere Auspr5gungen des REINHARD?MRXdeutschen Prinzips der Vermeidung von Mehrstaatigkeit. BeldeRechtsnderungen verfolgen das Ziel, nach Möglichkeit Mehrstaatigkeitzu vem ıeiden, obwohl dieses Prinzip auch 1m deutschenRecht schon seit langem nicht mehr strikt eingehaltenwerden kann und auch nicht wird. Belde Anderungen habenzwar abstrakt-generellen Charakter, d.h. sie betreffen alle, aufdIe dIe entsprechenden gesetzlichen Anderungen zutreften. inder soziologischen WirkIchkeit treften belde Ander ııngen abernsbesondere dIe deutsch-türkische Wohnbevölkerung: DIe Aufhebungder Inlandsprivileg ıerung zielte bewusst auf diese Gruppeund das Optionsmodel betrifit d İe deutsch-türkische Wohnbevölkerungdeshalb im besonderen Ma ge, weil diese rein quantitativd ıe gröte Migrationsgruppe in Deutsch!and darstelit.Il. Das Prinzip der vermeidung von Mehrstaatigke İtals Integrationshindernis?Der Gesetzgeber hat mit den Anderungen 1m Jahre 2000 eineparadoxe Situation hervorgerufen. Ziet der Reform war es, Anreizefür d ıe Einbürgerung zu schaffen und dem entgegenstehendeHindernissenach Möglichkeitzuerleichtern.VerfaSSuflgsPOIitiSChsteht der einfache Gesetzgeber insoweit unter Handlungsdruck:Nach der Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichtes hatder Gesetzgeber wegen der erheblichen Zunahme des Antelisder AusInder an der Gesamtbevöikerung d ıe Möglichkeit, aufeine derartige Lage mit entsprechenden staatsangehörigkeitsrechtlichenRegelungen zu reagieren, um die KIuft zwischen derdauerhaft hier ansssigen ausindischen Wohnbevölkerung undder deutschen Bevölkerung zu verringern, etwa dadurch, dassdenjenigen AusIndem, die sich auf Dauer in der Bundesrepubl İkDeutschland niedergelassen haben, sich hier rechtens aufhaltenund deutscher Staatsgewalt m ıthin in einer den Deutschen vergleichbarenWeise unterworfen sind, der Erwerb der deutschen165

AKTIJELLE ENTWKKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND aÜcHruNGsRmrrBE İTRAG: Staatsangehörigkeft erleichtert wird.' Seit 1990 hat der Gesetz-REINHARD MARX geber diesem vom Bundesverfassungsgericht vorgegebenenAuftrag schrittweise Rechnung tragen wollen. Alierdings habendte bisherigen gesetzgeberischen Angebote - wie eingangs aufgezeigt- nicht nur keinen wirksamen Erfolg gezeitigt, vielmehrhat sich aufgrund der objektiven Auswirkungen der ReformendIe gute Absicht des Gesetzgebers in ihr Gegenteil verkehrt.DIe Zahi der Einbürgerungen ist seit 1999 signifikant zurückgegangen.Zwar hatte sich dIe ZahI der Einbürgerungen nachdem ı . Januar 2000 zunchst Ieicht erhöht. lnzwischen ist sie jedochwelt unter das Niveau des Jahres 1999 abgesunken. Nachdem Höchststand der Einbürgerungen 1m Jahre 2000 mit 186.688und 178.098 1m Jahre 2001 wurden 2002 insgesamt 154.547 und2003 Iediglich noch 140.731 Einbürgerungen registriert. D ıe Zahider Einbürgerungen lag damit sogar noch unter der Zahi der Einbürgerungenfür das .Jahr 1999, in dem 143.267 Einbürgerungenfestgestellt wurden. 2 Dieser negative Trend hat sich in den Folgejahrenweiter versch ğrft: 2004 wurden 127153,2005117.241, 2006124.566 und 2007 113.030 Personen eingebürgert. 3 2008 wurdennach Presseberichten sogar nur noch ca. 94.500 Personen unddamit 18.600 (16%) weniger ais 2007 efngebürgert.4Nach einer Studle des Instituts für Demoskopie in Allensbachvon Anfang 2009 leben von den 1581 befragten Eingewanderten69 Prozent gerne in Deutschland, 58 Prozent fühlen sich ais Tellder deutschen Gesellschaft, nur fünf Prozent empfinden sich aisnicht zugehörig zu ihr. Von den befragten türkischen Migrantenhatten jedoch nur 29 Prozent Deutschland als ihr I-Ieimatlandbezeichnet. Von den hier geborenen befragten türkischen Migrantenhaben immerlıin 50 Prozent angegeben, zur deutschenGesellschaft zu gehören. DIe Studle hat insoweit unter den tür-1 BVerfCE 83,37(52).2 Bericht der Beauftr-agten der Bundesregierung für Migration, Flüchtlingeund Integration, August 2005, S. 337.BMI, www.bmi.bund.de/cln104jsharedljocsjstandarda ı-tike ı/DE/rhemenfMigrationi.Süddeutsche Zeitung, 13. Juni 2009.166

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR ULIKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERkischstömmig Befragten ein ,,ausgeprgtes Minderwertigkeitsgefühi"festgestellt. 61 Prozent hötten erkIrt, dass sie sich weni-REINHARD MARXBE İT PG:ger anerkannt fühiten ais jemand, der aus Deutschland stamme.24 Prozent htten sich volikommen fremd in Deutschland gefühIt.Zugleich weisen d İe Statistiken aus, dass d ıe Bereitschaftder türkischstmmigen Wohnbevölkerung, in Deutschland d ı eEinbürgerung zu beantragen, drastisch zurückgegangen ist.Wurden 2001 noclı 76.573 und 2002 sogar 82.861 türkische Personennach Entlassung aus der türkischen Staatsangehörigkeitin Deutschland eingebürgert, 6 waren es 1m Jahre 2008 nur nochetwa 25.200 türkische Einbürgerungsbewerber. 1,69 MiHlionentürkische Migranten Iebten 2008 ohrıe deutschen Pass 1m Bundesgebiet7Gesicherte empirische Analysen darüber, ob d ıe im Jahre2000 beschlossenen Anderungen des deutschen StaatsangehörigkeitsrechtesurschIich für den Rückgang der Einbürgerungensind, gibt es nicht. Es gibt jedoch Evidenzen, wetche dieseSchlussfolgerung zumindest für die türkische Wohnbevölkerungin Deutschland aufdrngen. Bereits in den 1990er Jahren wurdein der zustndigen Ministerialbürokratie beklagt, dass der Grundsatzder Vermeidung von Mehrstaatigkeit sich ais das zentraieEinbürgerungshindernis entwickelt habe. 8 Hierauf woHte der Gesetzgeberdes Jahres 1999 reagieren, jedoch mit einem paradoxenBefund. Es ist die Handhabung des Prinzips der Vermeidungmehrfacher Staatsangehörigkeit, welches eines der gröEtenStolpersteine auf dem Weg zu einer gelungenen Integration dereingewanderten Minderheiten darstellt. Hiervon ist die türkischeWohnbevölkerung aIIein aufgrund ihrer zahIenmigen Grögeam störksten betroen.Nachfolgend soII deshalb zun5chst aufgezeigt werden, dassdas Prinzip der Vermeidung mehrfacher Staatsangehörigke İtnicht mehr dIe Bedeutung hat w İe früher. Anschliel3end werdenFrankfurter Aligemeine Zeitung, 15. Juni 2009.6 BT-Drs. 1419815,5.3.Statistisches Bundesamt, Pressemitteilung vom 24. Mrz 2009.6 Meireis, StAZ 1994, 241 (246).167

AKTUELIE ENTWIO(LIJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEIJS -, ALJSL İNDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBf İJkAG: dIe beiden zentralen Hindernisse gegen eine optimale Integrati-REINHAROMARX on vorgestellt, die insbesondere d ıe türkischstmmige Wohnbevölkerungbetrifft, nmIich de Aufhebung der Inlandsprivilegierungund das Optionsmodell.ili. Das Prinzip der Vermeidung von Mehrstaatigkeit1m deutschen StaatsangehörigkeitsrechtNach aligemeinem Völkerrecht wird Mehrstaatigkeit nichtais unzuIssig angesehen.° DIe Staatenpraxis ist in diesem Gesichtspunktsehr uneinheitlich. Eine Reihe von europischenStaaten wiil in Übereinstimmung mit der deutschen Praxis MehrstaatigkettregeIm5rig nicht hinnehmen, in anderen ist dIe Beibehaltungder bisherigen Staatsangehörigkeit grunds5tzlich kem1-1 indernis gegen dIe Einbürgerung.bo Fine überwiegende, gegendie Hinnahme von Mehrstaatigkeit gerichtete Staatenpraxishlkann daher kaum festgestellt werden. Weder ini 19. Jahrhundertwurde noch jetzt wird Mehrstaatigkeit systematisch bekmpft.Zwar hat es auch im 19. Jahrhundert Versuche gegeben, Mehrstaatigkeiteinzuschr5nken. Prominentes BeispeI hierfür sind diesogenannten Bancroft-Vertrüge zwischen den Vereinigten Staatenvon Amerika und einigen europischen Staaten, inter diesenauch der Norddeutsche Bund, welche die Vereinbarung enthielten,dass nach fünfihrigem Aufenthalt in den Vereinigten Staatendie Einbürgerung gegenseitig anerkannt und an die bisherigeStaatsangehörigkeit nicht mehr angeknüpft wurde21Darüber hinaus unterblieben jedoch ernsthafte Anstrengungenzur Reduzierung der Mehrstaatigkeit. Gerade die Entwicklungdes Vertragsrechts verdeutlicht den dramatischen Wandel,den die Staatenpraxis in dieser Frage in den Ietzten JahrzehntenS. hierzu Marx, in: GK-StAR, IV —2, Einführung zu 1 StAG Rdn. 389 bis 400.10De Croot, Staatsangehörigkeitsrecht ini Wandel, 1989, S. 261.So aber Ziemske, Die deutsche Staatsangehörigkeit nach dem Grundgesetz,1995, 5. 19912 Breun!g, DVBI. 1975, 758 (762 FN 36); de Croot, Staatsangehörigkeitsrechtini Wandel, 1989, S. 320; s. hierzu auch Marx, in: GK-StAR, IV - 2, 17 StACRdn. 16 t.168

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERvolizogen hat. Diese Entwicklung verdeutlicht, dass wegen der BE İTRAG:unterschiedlichen Konzeptionen der Staatsangehörigkeit in der REINHfiDtXStaatenpraxis in Verbindung mit der zunehmenden Mobilit5t derMenschen aufgrund giobater ökonomischer und sozialer Ursachensowie der Anknüpfung des Abstammungserwerbs an beideElternteile aufgrund derfortschreitenden Durchsetzung des Prinzipsder Gleichberechtigung Mehrstaatigkeit seit dem 19. iahrhundertwohi eher zugenommen haben dürfte. DIe Entwicklungzur vermehrten Akzeptanz der Mehrstaatigkeit ist 1m Gegensatzzur früheren ailgemein ablehnenden Staatenpraxis heute ebensouneinheftlich wie d ıe zugrundeliegenden Rechtssysteme und dIehierbei eingesetzten Instrumente. Unverkennbar ist freilich d ıegenerelle Tendenz, wonach teilweise Elemente des ius soli Eingangin das Staatsangehörigkeitsrecht einiger Staaten gefundenhaben und damit der Mehrstaatigkeit Vorschub geleistet wird,ohne dass administrative Korrekturinstrumente verfügbar sind.13En seiner grundiegenden Entscheidung zum Staatsangehörigkeitsrechtvom 21. Mai 1974 hat das Bundesverfassungsgerichtzwar festgestellt, dass innerstaatlich wie international doppelteoder mehrfache Staatsangehörigkeit als Übel betrachtet werde,das sowohl 1m Interesse der Staaten wie 1m Interesse der betroffenenBürger nach Möglichkeit vermieden oder beseitigt werdensollte. Von Seiten der Staaten werde Ausschlie gllchkeit derjeweiligen Staatsangehörigkeit erstrebt, um ihre Persona!hoheitklar abzugrenzen. Sie wollten der - notfalis bis zum Einsatz desLebens gehenden - Treuepfiicht ihrer Bürger sicher sein und d ıesenicht durch mögliche Konfiikte mit einer fremden Staaten geschuldetenLoyaIitt gefhrdet sehen. Demgemâ g bilde geradedIe Wehrpflicht des Staatsangehörigen den Hauptgrund dafür,doppelte Staatsangehörigkeit zu vermeiden.4Auf der anderen Seite könne doppelte Staatsangehörigkeitfürden Bürgerauch Vorteile haben. Erbese in jedem der beidenHeimatstaaten die gleichen Rechte wie aile übrigen Staatsbürger13Renner, Wozu noch Staatsangehörigkeit?, Der Aus İ nderbeauftragte Thüringen(Hrsg.), 1995, S. 13 f.14BVerfGE 37,217 (254 f.) = NJW 1974,1609 = DÖV 1974, 774.169

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLNDER- UND FLÜCHTLINGSRECIITBE lIRA6: einschlie(3tich der sozialen Förderung und wirtschaftlichen Bewe-REINHARD MARX gungsfreiheit und habe d ıe Möglichkeit, sich für das Land zu entscheiden,dem er sich strker verbunden fühle. Bezogen auf d ı ePrüfungsfrage, ob das eheliche Kind einer deutschen Mutter undeines ausIndischen Vaters durch Geburt dIe deutsche Staatsangehörigkeiterwerben soli, kommt das Bundesverfassuflgsgerichtzu dem Schluss, dass vom Standpunkt des betroffenen Kindesinsgesamt die Nachteile der doppelten Staatsangehörigkeit nichtSO erheblich seien, dass sie das Kindesinteresse am Erwerb derStaatsangehörigkeit der deutschen Mutter überwögen. 15 Danachhat das Bundesverfassungsgericht dem Prinzip der vermeidungvon Mehrstaatigkeit keinen verfassungsrechtlichen Rang eingerumt,der den einfachen Gesetzgeber binden würde. 16 Vielmehrreferlert das Gericht den damais herrschenden Diskurs in dieserFrage, ohne daraus zwingende, aus der Verfassung folgende Verpflichtungenabzuleiten. Dem einfachen Gesetzgeber verbleibtvielmehr ein weiter Gestaltungsspielraum, wobel er allerdingsaus der Wehrpflicht folgende LoyaIittskonfiikte der Bürger berücksichtigenmuss. Rein ordnungspolitische Gesichtspunkte habendanach aber nicht ein derartiges Gewicht, dass sie der gutbegründeten und nachvollziehbaren Ausweitung der AusnahmebestimmungenvomPrinzip der Vermeidung von Mehrstaatigkeitim Wege stehen würden.Gleichwohl hatte der Gesetzgeber bereits erstmals 1969 fürden Sollanspruch ausIndischer Ehegatten deutscher Staatsangehörigerdas Prinzip der Vermeidung von Mehrstaatigkeitgesetzlich festgeschrieben und hatten 1977 die Einbürgerungsrichtliniendieses Prinzip verallgemeinert. 1990 hat der Gesetzgeberdiese administrativen Vorgaben ebenfalis für das gesamtestaatsangehörigkeitsrecht verailgemeinert.Der Gesetzgeber steht in dieser Frage yor der Aufgabe, dIeordnungspoiitische Komponente der einfachen Staatsangehörigkeitmit den anderen möglicherweise übergeordneten verfassungsrechtlichenoder verjassungspoiitischen Zielsetzungen15BVerfCE 37, 217 (256 f.) = NJW 1974,1609 = DÖV 1974, 774.16So auch Coes, Mehrstaatigkeit in Deutschland, 1997, S.86 ft.170

VATANDA Ş LIK, GÖÇ, MÜIJECi VE YABANCILAR HLJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERabzuwgen . h 7Entscheidend fIIt bei dieser Abwgung das staatlicheInteresse an einer Finbürgerung der Arbeitsmigranten insGewicht. DIe Bundesrepublik kann es sich nicht leisten, einerMillionen zhIenden Minderheit den Zugang zum politischenund gesellschaftlichen Willensbildungsprozess dauerhaft zu versperren. 18 Daher ist das Interesse an einer weitgehenden übereinstimmungvon Wohnbevölkerung und Staatsvolk abzuwgengegen das Prinzip der Vermeidung von Mehrstaatigkeit. Da derGrundsatz der Vermeidung von Mehrstaatigkeit ais das zentraleEinbürgerungshindenıis angesehen wird, 19 kommt diesem angesichtsder überragenden Bedeutung des staatlichen interessesan einer vollwertigen Integration der Arbeitsmigranten einenachrangige Bedeutung zu.Der zentrale Einwand gegen Mehrstaatigkeit beruht auf demin der Staatsangehörigkeit verkörperten LoyaIittsaspekt. Danachkönnten e[n wegen mehrfacher Staatsangehörigkeit geminder-terPfiichtenstatus und die etwa korrelierende Verkürzungder Schutzfunktion des Heimatstaates eine geminderte LoyaIittdes Betroffenen gegenüber jedem seiner Heimatstaaten bewirken.Dadurch würden wesentliche Entscheidungen, an denen derDoppelstaater ais Bürger mitzuwirken berufen sei, aus strkererLoyaIitt zu einem anderen Heimatstaat unter Gesichtspunktengetroften, die den Interessen des betroffenen Staates abtrglich,ja sch5dlich seien. 21 Diese aus dem »Herr-Knecht-Verhültnisc

AKTIJELLE ENTWICKILJNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTUNGSRECHTBE İTRAG: entsprang dem mögiichst weitreichenden ı-lerrschaftsansprucbRE İ NHARD MARX des absolutistischer ı Staates.Entkleidet man dIe Argumente der Layalibtstheorie ihres intensivengefühlsbetonten Überschusses und führt sie auf einensachlichen Kern zurück, 50 bleibt ak ordnungspolitische Notwendigkeit,wegen der personalen Komponente der staatlichenHoheitsgewalt der einfachen Staatsangehörigkeft Prioritt einzur5umen.Dies entspricht dem prinzipiellen völkerrechtlichenVerstndnis vom Verhöltnis der Staaten zueinander. DIe at ıf zunehmendeverflechtung gerichtete Entwicklung der Staatengemeinschaftlegt aber umgekehrt kein Verbot der mehrfachenStaatsangehörigkeit nahe. DIe Ordnungsfunktion der einfachenStaatsangehörigkeit ist ein dogmatisches Argument, das auf dasInteresse an Klarheit und Übersichtlichkeit der zwischenstaatlichenBeziehungen zielt. Doch soliten die ethnischen und religiösenKonfiikte, die aus doppeiter Loyalitöt entstehen können,nicht überschtzt werden» in der öftentlichen Anhörung des innenausschussesdes Deutschen Bundestages vom 10. Dezember2007 betonten deshalb auch alie angehörten Sachverstandigen,dass in der Staatenpraxis und vöikerrechtiichen Entwicklung dIefrüher übliche negative Bewertung n,ehrfacher Staatsangehörigkeitweitgehend ihre Bedeutung verioren habe.23IV. Wegfall der »Iniandskiauselcc mit Wirkungzum 1. Januar 20001. Zweck der NeuregeiungBis zum 31. Dezember 1999 konnte der Verlust der deutschenStaatsangehörigkeit ais Folge des antragsgemSen undfreiwilligen Erwerbs einer ausIndischen Staatsangehörigkeitnur dann eintreten, wenn der Betrefende >4m Inland weder selnenWohnsitz noch seinen dauernden Aufenthaltoc gehabt hatte.Dieser als »lnlandsklausel« bezeichnete Verlusttatbestand des172Hailbronner, ZAR 1999, 51 (55).Deutscher Bundestag, 16. WP, Protokoli des Innenausschusses, 54. Sitzung,Nr. 16(54.

VATANDA Ş LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR }IIJKUKLJNOAK İ GÜNCEL GELİŞMELERŞ 25AbS. 1 RuStAG 1913 ist mit Wirkung zum 1. Jarıuar 2000 durch BE İTPAG:das Staatsangehörigkeitsreformgesetz (StARG) aufgehobenworden. Der Gesetzgeber begründet d ıe Aufhebung damit, dassdie »Inlandsklauselcc höufig dazu benutzt worden sel, den Grundsotzder Vermeidung von Mehrstaatigkeit bel der Einbürgerungdadurch zu unterlau fen, dass dIe yor der Einbürgerung aufgegebeneausIndische Staatsangehörigkeit nach der Einbürgerungwieder erworben werde. Durch d ıe Beseitigung der »Inlandsklausel«werde diese MissbrauchsmögliChkeit aufgehoben (BT-Drs.141533, S. 15). DIe streichung der » İ nlandsklausel« beruht auf derneu eingetührten staatsangehörigkeitsrechtlichen Grundkonzeption,dass dIe deutsche Staatsangehörigkeit nicht 1m Wegeder Generationenfolge unbegrenzt weitergegeben werden soli,wenn keine Verknüpfung mit Deutschland mehrbesteht. Eine unbegrenzteWeitergabe der deutschen staatsangehörigkeit kraftAbstammung erscheint damit yor dem Hintergrund der Einführungdes Geburtsortprinzips und der erleichteten Einbürgerungnicht mehr vertretbar.24Dementsprechend Hndet dIe Aufhebung der »Inlandsklausel

AKTUELL[ ENTWI(KLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBEITRAG: Genehmigung muss jedoch yor dem Erwerb einer ausndischenRE İNHARORX Staatsangehörigkeit, kann also n[cht nachtrgIich eingeholt werden.2. Auswirkungen der Neuregetung auftürkischstömmige DeutscheDurch den Wegfall der »Inlandsklauselcc wird insbesondereder früher hufigen Praxis, dass türkische Staatsangehörige nachder Entlassung aus der türkischen Staatsangehörigkeit und derEinbürgerung im Inland unverzüglich d ıe türkische Staatsangehörigkeitohne nachteilige Folgen für ihre deutsche Staatsangehörigkeitwieder erlangen konnten, der Boden entzogen. 25 DasSundesverfassungsgericht hat dIe gesetzgeberische Absicht,durch Aufhebung dieser Klausel eine derartige "Missbrauchsmöglichkeit"zu beseitigen, ausdrücklich für legitim angesehen.'6DIe Einschtzung, dass sich durch dIe frühere Praxis türkischerEinbürgerungsbewerber dIe Entstehung von Mehrstaatigkeit umeine fünfstellige Zahi erhöht habe, 27 erscheint alierdings bel weltemüberzogen und wird auch nicht belegt.Mit der Aufhebung der Inlandsklausel hat der Gesetzgeberinsbesondere jene türkische Einbürgerungsbewerber besondershart getroffen, dIe mehrere Jahre yor dem Inkraftreten desStARC nach der deutschen Einbürgerung ihre türkische Staatsangehörigkeitwieder beantragt hatten und zu diesem Zeitpunktgar nicht damit rechnen mussten, dass Jahre nach ihrem nichtbeschiedenen Wiedereinbürgerungsantrag der deutsche GesetzgeberdIe Inlandsklausel streichen werde. Der Verlusttatbestandtritt jedoch auch dann ein, wenn der Betroftene sich über denZeitpunkt des Erwerbs der ausIndischen Staatsangehörigkeitİrrt.8Renner, LAR 1999, 154 (16o); Weber, DVBI. 2000, 369 (371); von Mongoldt,LAR 1999, 243 (251); Uslucan, InfAus İ R 2005, 207 (208).BVerfG (Kanı mer), NVwZ 2007, 441 (442).27 Renner, ZAR 1999,154(160).BVerfG (Kanı mer), NVwZ 2001,1393.174

VATANDA Ş LIK, GÖÇ MÜLTEd VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERDas BundesverfassungsgeriCht hat sich mit dieser Frage aus- BEI İ RAG:führlich auseinander gesetzt und den betroftenen türkischstöm- RE İ NHARDAMRXmigen Eingebürgerten vorgeworfen, dass sie besanderen Anlassgehabt htten, sich über die Rechtsfolgen ihres Antrags auf Wiedereinbürgerungauf dem Laufenden zu halten. DIe Aufhebungdes Inlandprivilegs sei seit tangem 1m Gesprch gewesen. Einerbeonderen, gezlelten Aufkl5rung über d ıe Folgen eines Wiedererwerbsder türkischen Staatsangehörigkeit habe es deshalb vonVerfassungs wegen nicht bedurft. 29 Das Bundesverfassungsgerichtbesttigt damit d ıe zuvor in der Rechtsprechung entwickelteAnsicht, dass der Verlust der deutschen staatsangehörigkeitauch dann eintritt, wenn der Antrag auf Wiedererwerb der türkischenStaatsangehörigkeit yor dem 1. Januar 2000 gestellt wordenwar.3°Diese Argumentation ist nicht überzeugend, weil ein insbesondered ıe türkische Wohnbevölkerung einbeziehender Diskursvar und auch nicht nach der Gesetzesreform stattgefundenhat. Der Hinweis auf dIe verpflichtung, sich auf dem Laufendenüber die Entwicklung der deutschen Gesetze zu halten, mag dasGewissen der MehrheitsgeseltSchaft beruhigen, wird jedochder tatschIichen Situation der türkischen Wohnbevölkerung inDeutschtand kaum gerecht, verfestigt vielmehr d ıe varherrschenden,gegeneinander gerichteten Verstndnisbarheren sowievaneinander abgeschottenen Diskursebenen. Denn die türkischeWohnbevölker ııng informiert sich über d ıe Situation in Deutschlandüberwiegend eben nicht aus der deutschen, sondern ausder in Deutschland ausgelieferten türkischen Presse, welche kemInteresse daran zeigte, über diese Frage zu informieren. Verfassungsrechtlichmag der Verzicht auf eine Übergangsregelungnicht angreifbar sein. Verfassungspolitisch w ğre diese jedoch inAnsehung der den deutschen Behörden bekannten, seit Jahrensystematisch betriebenen türkischen Politik der Wiedereinbürgerungangezeigt gewesen. DIe türkischen Behörden haben jedoch29BVerfC (Kammer), NVwZ 2007, 441 (442, 444).3°BVerfC (Kanırner), NvwZ 2007,441(444); BayvCH, NVwZ-RR 2006,732; C'VCRheinland-Pfalz, MAS 2007, 66 (67); VG Bremen, InfAusIR 2005, 474 (476);VG Ansbach, InfAusIR 2005, 326.175

AKUJELLE ENTWICKUJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS ., AUSLANDER- tmo FIÜCRTLINGSRECHTBE İTRAG: hufig mehrere Jahre für d ıe Bearbeitung der Wiedereinbürge-REINHARDtMRX rungsantrge benötigt. Der türkischstmmigen Wohnbevöikerungist überwiegend erst nach über fünf Jahren nach Aufhebungder lnlandsklausel aufgrund der Berichterstattung in dertürkischen Presse bewusst geworden, dass durch Rückerwerbder türkischen Staatsangehörigkeit d ıe deutsche Staatsangehörlgkeiterloschen ist. Seit dem Zeitpunkt des Eintritts des Verlustgrundshaben dIe hiervon Betroffenen hufig ohne Kenntnis vomEintritt des Verlustgrundes Wehrdienst in der Bundesrepublikgeleistet und andere mit dem Erwerb der deutschen Staatsangehörigkeitverbundene Verpflichtungen erfüllt.Es ist vielleicht nicht zufIIig, dass ein derartiges Problem sichgerade 1m Verhitnts zwischen zwei Staaten, d ıe traditioneu eininklusives Modeli des Nationaistaates pflegen und sich nur mühsamaus traditionellen Strukturer ı zu lösen vernögen, mit dieserSchrfe entwickelt hat. -Her prallen zwei Systeme mit grundstzlichemAusschlieElichkeitsanspruch aufeinander und schaffen fürd ıe davon Betroftenen einen rechtlosen Zustand. Diese Feststellungbedarf der Begründung: Anders ais nach deutschem Recht,nach dem d ıe Einbürgerung erst mit Aushndigung der Einbürgerungsurkundewirksam wird (vgl. Ş 16 Abs. 1 Satz 1 StAG), wirddie Wiedereinbürgerung (Art. 8 TStAG Nr. 403) nach türkischemRecht bereits mit Erlass des entsprechenden Beschlusses des Ministerratesrechtlich wirksam (Art. ı o Abs. 1 TStAG Nr. 403) undder Einbürgerungsbewerber wird höufig über diesen Beschiussnicht unverzügiich, sondem erst bei Gelegenheit der Vorsprachebei der zustndigen türkischen Auslandsvertretung aus anderemAnlass informiert. Hufig war für den Wiedereinbürgerungsantragkeine vorwerfbare "Missbrauchsabsicht" urs5chlich, sondemdIe generelle Praxis türkischer Auslandsvertretungen, dentürkischen Einbürgerungsbewerbern aus Anlass ihrerVorsprachezur Beantragung der Entlassung aus der türkischen Staatsangehörigkeitzugleich kommentarlos den Vordruck zur Beantragungder Wiedereinbürgerung nach Art. 8 TStAG Nr. 403 zur Unterzeichnungvorzulegen. Die türkischen Auslandsvertretungen inDeutschland hatten diese Praxis in Kenntnis der Aufhebung derinlandsklausel wohi überwiegend noch bis 200312004 geübt. Es176

VATANDA Ş LIK, GÜÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR İILJKUKUNDAKi GÜNCEL GELi ŞMELERkann auch nicht festgestellt werden, dass d ıe zustndigen deut- BEIIRAG:schen Behörden wirksam und nachhaltig gegen diese treuwid- REJNHARDMARXrige Behandlung tÜrkischstmmiger Deutscher gegenüber dentürkischen Behörden vorgegangen wren.Die Rechtsfolge des 25 Abs. 1 Satz 1 StAG [st eindeutig.Mit dem antragsgemen Erwerb der türkischen Staatsangehörigkeithaben d ıe türkischstmm[gen Deutschen ihre deutscheStaatsangehörigkeit unabhngig davon verloren, in welchemZeitpunkt s ıe den Wiedereinbürgerungsantrag gestelit hatten.Der erhobene Zeigefinger ist jedoch huflg unangebracht, weilüberwiegend durch eine nationalkonservativ geprgte türkischePolitik türkischstmmige Deutsche treuwidrig behandeit wurden.Die Folgen treffen nach offiziellen türkischen Schtzungenetwa 50.000 Personen. Vermutlich dürfte die Zahi der betroffenenPersonen signigflkant gröEer sein. D ıe Bundesregierung hatteAnfang Dezember 2005 mitgeteilt, 31 von den deutschen Behördenseien etwa 21.500 Personen ermitteit worden, dIe seit dem1. Januar 2000 ihre deutsche Staatsangehörigkeit durch Rückerwerbder türkischen Staatsaangehörigkeit verloren h5tten.Diese Zahi ist viel zu niedrig. Nach ofhzieilen Angaben sind2001 76.573 und 2002 82.861 türkische Personen nach Entlassungaus der türkischen Staatsangehörigkeit in Deutschland eingebürgertwordenY Ceht man davon aus, dass d ıe Praxis der türkischenAuslandsvertretungen, den um Entlassung nachsuchendentürkischen Antragsteilem zum gleichzeitigen Antrag aufWiedereinbürgerung zu raten, bis etwa 2004 fortgesetzt wurde,geht man weiterhin davon aus, dass diese Praxis wie auch zuvornahezu ausnahmstos in dieser Weise praktizlert wurde, geht manschtie6lich davon aus, dass wegen der langen türkischen Bearbeitungszeitenvon mehreren Jahren seit 1997 gesteilte Antrgeauf Wiedererwerb [n dIe Berechnung einzustellen sind, wöre beieinem Zeitraum von acht Jahren und einer Einbürgerung vondurchschnittlich 75.000 türkischen Antragstellern jno Jahr einePersonengruppe von potenziell 600.000 Personen betroffen.31BT-Drs. 161139.32BT-Drs. 14/9815,5.3.177

AKTUELLE ENTWICKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKE İ TS -, AIJSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBE İTRAG: Auch wenn man wegen diverser Unsicherheitsfaktoren inREINHARDX dieser Berechnung nUr etwa die HIfte, also 300.000 Personenoder auch weniger, ais betroffen von der Aufhebung der Inlandsprivilegierungansehen mag, wird deutlich, dass Her eine bislangin Deutschland nicht zur Kenntnis genommene soziale Zeitbombetickt, die nur der Cesetzgeber zu entschörfen vermag: Etwa300.000 Personen leben in Deutschland, die tatschlich nichtmehr deutsche Staatsangehörige sind, dies aber aus Furcht yorden Konsequenzen nicht mehr zu oftenbaren wagen. Denn diemal3gebhche Prist von sechs Monaten für d ıe Umwandlung derfrüheren Staatsangehörigkeit in ein gesichertes Aufenthaltsrechtnach Ş 38 Abs. 1 Satz 2 Aufenthc ist seit Jahren abgelaufen. AufUnkenntnis über dIe Folgen des Wiedererwerbs der türkischenfür die deutsche Staatsangehörigkeit werden sich die Betroffenenangesichts der öftentlichen Aufregung 1m Sommer 2005kaum noch berufen können. Diese Personengruppe lebt damitillegal in Deutsch!and. Der deutsche Pass schützt sie yor Entdeckung,dokumentlert aber nicht mehr den tatschlichen Besitzder deutschen Staatsangehörigkeit. Die Offenlegung des Wiedererwerbsder türkischen Staatsangehörigkeit durch die türkischeRegierung, wie von der Bundesregierung vehement gefordert,würde das fragile Schutzschild zerstören. DIe nach Wiedererwerbder türkischen Staatsangehörigkeit geborenen Kinder habennicht dIe deutsche Staatsangehörigkeit erworben und leberıwie ihre Eltern illegal in Deutschland. DIe deutsche Staatsangehörigkeitkonnten sie deshalb nicht erwerben, weil dIe Eltern 1mZeitpunkt der Geburt nicht mehr 1m Besitz der deutschen Staatsangehörigkeitwaren. Ein Aufenthaltsrecht konnten sie deshalbnicht erlangen, weil ihre Eltem weder formal noch materiell einAufenthaltsrecht haben.V. lntegrationsfeindliche Wirkung des OptionsmodellsDas Optionsmodell nach Ş 29 StAG, welches als Kompromissauf Vorschlag der FDP-Fraktion durch das StARG 1999 eingeführtwurde, war von Anfang an verfassungsrechtlich umstritten.Zweck des Optionsmodells ist es, die Entscheidung zwischen der178

VATANDAŞLIK, GĞ Ç MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERkraft ius-soIi erworbenen deutschen Staatsangehörigkeit und BEITRAG:der fortbestehenden ausIndischen Staatsangehörigkeit der Et- REINHARD MARXtern auf den Zeitpunkt der VoIIjhrigkeit zu verschieben.ı. Vereinbarkeit mit Art. 16 Abs. ı Satz 2 GGBesonderes Gewicht 1m Gesetzgebungsverfahren 1999 hatted ıe Frage, ob Ş 29 StAG mit dem Entziehungsverbot des Art. 16Abs. 1 Satz ı GG vereinbar ist. Diese kontrovers geführte Diskussionzielte auf dIe Erage, ob d ıe Optionsklausel einen unzuIssigenEntziehungstatbestand 1m Sinne des Art. 16 Abs. 1 Satz 1 GG odereinen zuIssigen Verlusttatbestand nach Art. 16 Abs. 1 Satz 2 GGdarstellt.Nach der Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichtesstelit der auf einem seibstverantworteten und freien Willensentschlussberuhende Akt des Verlustes der deutschen Staatsangehörigkeitkeine Entziehung der deutschen Staatsangehörigkeitdar. Daraus ist zu folgern, dass nur dann von einer Entziehungausgegangen werden kann, wenn der Betroffene den WegfaUder Staatsangehörigkeit nicht beeinflussen kann. 33 Diese Schlussfolgerungwird vorn Bundesverwaltungsgericht aus der Rechtsprechungdes Bundesverfassungsgerichtes gezogen. Danacbsetzt eine Entziehung der deutschen Staatsangehörigkeit varaus,dass deren Verlust von dem Betroffenen nicht beeinflusstwerden kann. 34 Da d ıe Optionsregelung einen unvermeidlkhenAbwahlzwang für den Einzelnen beinhaltet, kann hierin schwerticheine Freiwilligkeit gesehen werden. Gteichwohl geht dIe überwiegendeMeinung davon aus, dass Ş 29 St.AG nur den Verlustder deutschen Staatsangehörigkeit, der von den Betroftenen wil-Iensgesteuert beeinflusst werden könnte, regele. DIe Regetungsel so ausgestaltet, dass der Verlust nur eintrete, wenn er demerkIrten Willen des Betroffenen entspreche oder er dIe Handlungunterlasse, obwohl diese ihm zumutbar und möglich wöre.35BVerfC (Kammer), EZAR 150 Nr. 10 = NJW 1990, 2193 = NVwZ 1990,1163.VerwGE 100,139(145) = NJW 1996, 2111 = NVwZ 1996,1027(1.5),Renner, İn: Renner/Hai!bronner Kommentar zum StAR, Tell 1 F Rn. 79ff., Tell Il179

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAAJSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UNU FÜCHTI.INGSRECHTBE İTRAG: DIe Ansicht der Fraktion der FDP des Landtags von Schles-REINHARD MR.X wig-Holstein, aufgrund der Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichteszum Europischen Haftbefehl sel eine Neubewertungdes Optionsmodells erforderlich, weil dieses danach aisEntziehung der deutschen Staatsangehörigkeit zu qualiflzierensel, dürfte die Mehrheitsmeinung kaum in Frage stellen. Nachder Rechtsprechung des BundesverfassungsgerichteS bilden d ıestaatsbürgerlichen Rechte und Pflichten, dIe für jeden Einzelnenmit dem Besitz der Staatsangehörigkeit verbunden sind, zugleichkonstituierende Grundiagen des gesamten Gemeinwesens. DerBeziehung des Bürgers zu einem freiheitlichen demokratischenGemeinwesen entspreche es daher, dass der Bürger von diesergrundsötzlich nicht ausgeschlossen werden könne. 6 Damit wirdjedoch nicht in Frage gestelit, dass ein Verlust der deutschenStaatsangehörigkeit durch einen selbstverantworteten und freiwilligenEntschluss herbeigeführt werden kann.DIe Frage stelit sich jedoch, ob dIe Sanktion, einen in Deutschandgeborenen deutschen Staatsangehörigen nach Ablauf von18 Jahren Aufenthalt die deutsche Staatsangehörigkeit wegzunehmen,wenn er sich Iediglich passiv verhölt, mit dem Grundgesetzvereinbar ist. Denn erk!rt er sich nicht, verliert er dIedeutsche Staatsangehörigkeit (vgl. Ş 29 Abs. 2 Satz 2 StAG). Eineirgendwie geartete selbstverantwortete und freiwillige Entscheidungwird damit tür den Verlust der deutschen Staatsangehörigkeitnicht vorausgesetzt, vielmehr reicht hier-für bIoe Passivittaus. Demgegenüber setzen dIe VerIusttatbestnde des deutschenStaatssangehörigkeitsrechtes bis auf den Verlustgrund derAdoption eines Minderj5hrigen durch einen AusInder (vgl. Ş 27StAG) stets ein aktives, auf Abwendung von Deutschland gerichtetesVerhalten voraus, bio(es Nichtstun kann bel fortbestehenderBindung zu Deutschland also nicht den Verlust der deutschenStaatsangehörigkeit herbeiführen. Whrend darüber hinaus belEinbürgerungen aktive Bemühungen um Entlassung aus der bis-Art. 16, Rn 26 ff, Ş 29 Rn. 6; Haitbronner NvwZ 1999, 1273 f.; Bülow, in: StARKonı mentar, Teil 512,5. 1; Dre!er, Kommentar zum CG Art. 16 Rn 37ff.; Niester,ZAR 2007, 275 (276).' BverfcE 113, 273 (294).180

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERherigen Staatsangehörigkeit noch damit gerechtfertigt werden Bt I1G;können, dass d ıe Betroftenen ja erst dIe deutsche Staatsangehö- REINHAROMARXrigkeit erwerben wollen, wird hier von deutschen Staatsangehörigenverlangt, dass sie aktive Bemühungen um Entlassung ausder Staatsangehörigkeit der Eltern untemehmen müssen, wollensie 1m Besitz der deutschen Staatsangehörigkeit bleiben. Angesichtsder mit dem Verzicht auf die deutsche Staatsangehörigkeitverbundenen drastischen, integrationsfeindlichen Folgen kannhier kaum noch von einer zumutbaren Entscheidung gesprochenwerden. Wer 50 argumentiert, zw5ngt d ıe soziale Realit5t in eirı erechtiiche Fiktion.2. Vereinbarkeit mit Art. 3 Abs. 1 GGKaum diskutlert whrend des Gesetzgebungsverfahrens1999 wurde, ob die Optionsregelung mit Art 3 Abs. 1 (Abs. 3) GGvereinbar ist. Kinder aus gemischt- nationalen Ehen erwerbenihre Staatsangehörigkeit auf Dauer durch Ceburt, w5hrend deutscheStaatsangehörige, d ıe durch Geburt 1m Inland nach Ş 4 Abs.3 Satz 1 StAG dIe deutsche Staatsangehörigkeit erworben habenbzw. nach der Übergangsregelung des 4ob StAG eingebürgertwurden, der Optionsregeiung nach Ş 29 StAG unterliegen undsich deshalb bel Eintritt der Vo İijhrigkeit für eine der beidenStaatsangehörigkeiten entscheiden müssen.In der Literatur wird in diesem Zusammenhang auf den fürbedeutsam erachteten Unterschied hingewiesen, dass eine Einbürgerung1m Regeifall schon deshaib nicht den Gleichbehand-Iungsgrundsatz verletzen könne, weil dIe Einbürgerung nur aufder Grundiage der 1m Gesetz vorgegebenen Kriterlen und nurnach konkreter Prüfung der für d ıe Einbürgerung sprechendenGründe vorgenommen werde. Demgegenüber stelle sich d ıeFrage der Gleichheit yor dem Gesetz schon eher bel einer ,,Federstrich-Einbürgerung",d.h. wenn eine neue gesetzliche Regelungdazu führe, dass eine Gruppe von Personen automatisch dIedeutsche Staatsangehörigkeit erhalte, ohne die bisherige fremdeStaatsangehörigkeit aufgeben zu müssen, also Mehrstaater werden,w5hrend alie anderen Staatsangehörigen nur eine einzige181

AKTUFILE ENIWICKLUNGEN 1M STAATSANCEHÖRIGKEITS -, AUSIINDER- UND FIOCHTL İ NGSRECHTBE İTRAG: Staatsangehörigkeit innehtten. iller sel nach Wiilkür oder einemREINKARDMAPUX rechtfertigenden Grund für eine so!che Ungleichbehandlungfragen. Ausgangspunkt für dIe Beantwortung dieser Frage müssesein, dass dIe AusIndereigenschaft allein kein sachlich rechtfertigenderGrund für dIe Privilegierung sel, dIe mit dem Erwerbeiner mehrfachen Staatsangehörigkeit verbunden sel. Sofem derGesetzgeber sich allerdings für das Model! einer Regelung entscheide,dIe eine Mehrstaatigkeit nur für einen begrenzten Zeitraumzulasse, in dem der Mehrstaater sich für dIe eine oder andereStaatsangehörigkeit entscheiden müsse, dürfte dies kaumschwerwiegenden Bedenken begegnen.37Damit ist die Frage der Gieichbehandlung jedoch noch nichterschöpfend behandeit. in dem Umstand, dass nur eine einzigeGruppe von Mehrstaatem mit deutscher Staatsangehörigkeit,nmIich diejenigen, die kraft ius 5011 die deutsche Staatsangehörigkeiterworben haben, der Optionspfiicht unterliegt, wird einVersto g gegen das Gleichbehandlungsgebot nach Art. 3 Abs. tGG oder das Diskriminierungsverbot nach Art. 3 Abs. 3 S. 1 GGgesehen. Begründet wird dies damit, dass eine derartige gesetzlicheUnterscheidung unzulssigerweise ais Differenzierungskriterluman dIe Abstammung anknüpfe und deshaib gegen Art. 3GG verstoBe. 38 Dem wird entgegen gehalten, dass sich eh sachlichesUnterscheidungsmerkmal daraus ableiten lasse, dass dasherkömmliche Abstammungsprinzip und das dem bisherigendeutschen Staatsangehörigkeitsrecht fremde lus soli-Prinzip aufunterschiedlichen Integrationsannahmen beruhten und dahergerechtfertigt seien. 39 Für den Erwerb kraft Abstammung von elnemdeutschen Elternteii sel dIe Verbundenheit zum Staat bereitsaus der famiiiren Gememnschaft begründet. Bel Geburt im Inlandbestünde hingegen nicht in gieichem MaCe eine sich bereits ausder famiiiren Verbundenheit dokumentlerte Nhe zum Staatsvolk,whrend bel mehrstaatigen Kmndern deutscher Elternteiie182Von Münch, Oie deutşche Staatsangehörigkeit, 2007,5. ı S ı .Mortenczuk, KritV 2000, 194, 209 if.Ffaitbronner, in: Renrıer/Haif brorıner Kommentar zum StAR Teil 1. F. Rn. 83 t,29 StAG Rdn. 12; Halibronner NVwZ 1999,1273; Bülow, in: StAR Kommentar,Teil 512, 5.2.

VATANDA Ş LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKIJKIJNDAKI GÜNCEL GEL İŞMELfRidealtypisch von einer kraft Abstammung gegebenen lebenslan- BEITRAG:gen Hinwend ııng zu Deutschland ausgegangen werden dürfe.° RE İ NHARDARXEine ,,deutscl ıe Famille" ist danacl- ı etwas anderes ais eine,,Familie in Deutschlandi' Entscheidend ist jedoch, dass inDeutschland geborene Kinder, dIe der Optionspf)icht nach 29StAG unterliegen, regeImig nicht weniger integriert sein dürftenak Kinder, dIe von einem deutschen Elternteil abstammen.Belde Personengruppen unterliegen der ailgemeinen Schulpflichtund wachsen in dIe hiesigen gesellschaftlichen VerhItnisse vonGeburt an hinein. Durch den Erwerb der deutschen Staatsangehörigkeitkraft lus soli werden der bereits eingeleitete Integrationsprozessund die damit einhergehenden Rechte und Pflichtengefördert. Eine weitgehende Assimilation des AusInders mitdem Deutschen ais Voraussetzung für den Erwerb der deutschenStaatsangehörigkeit geht am Ziel der Integration vorbei. Kindernmuss von Anfang an dIe Chance eröfinet und damit das Bewusstseingefördert werden, vollwertige Mitglieder der Gesellschaftzu sein. Das Fehlen der deutschen Staatsangehörigkeit grenztd ıe Kinder eher aus der Gesellschaft aus und schwcht mithin d ı eIntegration.Problematisch erscheint yor diesem Hintergrund, dass durchdie sptere Aufgabe der deutschen Staatsbürgerschaft dIe Integrationnicht nur erschwert wird, sondern die Betroffenen ausgegrenztwerden. Bis dahin entstandene Rechte und Pflichten entfallen.Der frühere deutsche Staatsangehörige kann nicht mehran der politischen Gestaltung der Bundesrepublik mitwirken. Dasaktive Wahlrecht entf5llt und etwaige politische Amter müssenwieder aufgegeben werden. Die mit der Einführung des ius soli-Prinzip angestrebte Kongruenz zwischen dauerhafter Wohnbevölkerungund Stimmbürgerschaft wird teilweise wieder aufgehoben.Dem verfassungspolitisch vorgegebenen Ziel, d ıe KIuftzwischen der hier faktisch integrierten Wohnbevölkerung undder deutschen Bevölkerung nach Möglichkeit zu verringern, wirdentgegen gewirkt. Die vorübergehende Zugehörigkeit zur inIn-HiIbronner, in: Renner/Haiibronner Kommentar z ıim StAR Tell 1. F. M. 84.183

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M SrAATSANGEHÖRIGKEn5 -, A(JSL£NÜER- UND FIGCHTI.INGSRECHTBEITRA6: dischen Mehrheitsbevölkerung und d ıe erbrachten LeistungenREINKARDMARX erweisen sich im Nachhinein weitestgehend ak nutzlos.4'Der verfassungsrechtliche GteichbehandlungsgrufldSatZspricht danach zwar nicht zwingend gegen das Optionsmodelldes 29 StAC. Andererseits spricht das Kindesinteresse eherdafür, sich nicht gegen dIe Staatsangehörigkeit eines Elternteiisoder beider Stern entscheiden zu müssen. Diese Entscheidungwird nur einer Cruppe von Mehrstaatem abverlangt, nmIich denDeutschen, dIe kraft Cesetzes nach 4 Abs. 3 Satz 1 St.AG oderdurch Einbürgerung nach Ş 4ob StAC die deutsche Staatsangehörigkeiterworben haben, whrend ailen anderen Mehrstaaternein derartiger Zwang nicht auferlegt wird. Mit dem verfassungsrechtlichvorgegebenen Schutz von Ehe und FamiIie nach Art. 6GG ist der - nur dem Optionsmodell unterliegenden Mehrstaaternauferlegte - Zwang zur Aufgabe einer Staatsangehörigkeitkaum vereinbar. 42 Dementsprechende Bedenken gegen d ıe VerfassungsmIgkeltdes Ş 29 StAG mit dem Gleichheitsgrundsatzwerden nunmehr auch von der Initiatorin des Optionsmodells,der FDP, geltend gemacht.43Der Abwahlzwang entfaltet bereits praktische Wirksamkeit,nmIich für die durch Einbürgerung nach 4ob StAG eingebürgertenDeutschen. Hierbel handeit es sich um Kinder, die am 1.Januar 2000 noch nicht das zehnte Lebensjahr voflendet, aber1m Zeitpunkt ihrer Geburt die Voraussetzungen für den Erwerbder deutschen Staatsangehörigkeit kraft Geburt im Inland erfülithatten. Seit dem t. Januar 2008 besteht aiso dIe Notwendigkeit,sich zwischen der deutschen und der Staatsangehörigkeit derEltern entscheiden zu müssen. DIe ZaM der Betroftenen wirdin naher Zukunft zunehmend steigen. Inzwischen scheint sichaber ein Konsens herauszubilden, dass das Optionsmodell integrationsfeindlichist. Auch bel der öftentiichen Anhörung des innenausschussesdes Deutschen Bundestages am 10. Dezember41 Renner, in: Neue Regierung - neue Auslanderpolitik? 5.147.42 Vgi. auch FrankenbeRc, in D ıe Zeit: Eine Rolle rückwrts" 811999.vgl. Presseinfo der FDP-Landtagsfraktion Schleswig- Holstein v. 10. Oktober2007.184

VATANDAŞLIK, Gİ5Ç, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELER2007 sprach sich d ıe Mehrheit der angehörten Sachverstndigen BE İTRAG:für dIe Abschaflung des Optionsmodetls aus. 44 Wann aus dieser RE İ NHARDMARXEntwicklung die politischen Konsequenzen gezogen werden, istderzeit off en, wird jedenfalls 1m Wahljahr 2009 wohl kaum beantwortetwerden.DeutscFıer Bundestag, 16. WP, Protokoll des Innenausschusses, 54. Sitzting,Nr. 16/54.185

(35 EXPERIENCE WITH DOUBLE CITIZENSHIPProf. Philip MARTIN*1. HighlightsAR İİ C[EBY The US had 38 million foreign-born residents in 2007, 12.6PHIUPRTIN percent of the population. About 16 million of these foreign-bornresidents were naturalized US citizens, 42 percent, and 12 millionwere unauthorized, 32 percent. in FYo8, 1.1 million immigrantswere admitted; almost 60 percent were already in the US andadjusted their status, and a million immigrants became naturalizedUS citizens.Legal immigrants in the US at ieastfive years and 18 may naturalizeafter they pass a test of English language and US history.The naturalization oath requires immigrants to renounce loyaltiesto other countries. The US does not inform other govemmentswhen their citizens naturalize in the US.There 15 no estimate of the number of dual nationais in theUS, but there is agreement that dual nationality among foreignbornUS residents is increasing for several reasons, includingencouragement by the US government and the governments ofimmigrant countries of origin, a US government requirement toreplace immigrant ID cards ata cost similarto naturalization, andmid- ı 99os restrictions on the access of immigrants to many federalweifare benefits.186The author is Professor and Chair of the LJC Conıparative Imrnigration 8c integr-ationProgram at the University of California, Davis.

VATANDAŞLIK, Göç, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERIl. Immigration and Naturalization Data ARrI(ft 6VThe American Community Survey (www.census.gov/acs/ PHIUPARTINwww) estimated there were 38.1 million foreign-born US residentsin 2007, including 11.7 million people bom in Mexico; 1.9million born in China; 1.7 rnillion born in the Philippines; 1.5 millionborn in India; 1.1 mi İlion each barn in El Salvador and Vietnam; anda mitlion born in Korea. The next leading countries of birth areCuba, Canada and the Dominican Republic.Foreign-born US residents have a higher median age (40)than US-bom residents (36). About 28 percent of the foreignbornentered the US between 2000 and 2007, 20 percent inthe 19905, and 43 percent before 1990. Some 52 percent of thefareign-born reported speaking English less than "very welt;" bycomparison, two percent af the US-born speak English Iess than"very we İl."The harder it is ta enter the US from a particular country,the higher the level of educatian of the fareign-bom from thatcountry in the US. US residents born in African countries s ııch asNigeria, Kenya and Egypt are most likeiy to be high-school graduates,while thase barn in Mexico and Central America are leastIike İ y ta be high-schaal graduates. About 88 percent of US-bornadults graduated fram high school, compared with 68 percent offoreign-born US residents.Families with US-born heads had a median annual income of$62,904 in 2007, mare than the $50,633 af families with foreignbornheads. About 14 percent of alI foreign-born families had incomesbelow federal poverty thresholds, campared to nine percentfor native-born families.The number of unauthorized foreigners appears ta be fa İ l-ing with recession and more enfarcement. The US is an track toapprehend abaut 550,000 foreigners in 2009, the İ owest levelsince 1975, when about 600,000 foreigners were apprehended.Apprehensions peaked at 1.8 million in 2000. The US naw spends$2 billian a year on border enforcement.187

AKTIJELLE ENJWICKLUNGEPI 1M STAATSANGEHÖRIGKE İ TS -I AUSLANDER- UND FLÜUITL İ NGSRECHTARIf BY ili. NaturalizationPHIUPMARTINOver a million immigrants became naturalized US citizens inFYo8, including 23 percent from Mexico, almost seven percentfrom India, six percent from the Philippines, and four percenteach from China and Cuba (about 120,000 naturalization petitionswere denied in FYo8, or over 10 percent of those who appliedwere not naturalized). The backlog of irnrnigrants waitingto naturalize feil sharply, from 1.1 million at the end of 2007 to500,000 at the end of 2008.Legal irnrnigrants in the US at least five years and age 18 orolder may naturalize after they pass a test of English languageand US history. Most immigrants are in the US more than fiveyears before naturalizing; in FYo8, those who naturalized spenta median nine years as irnmigrants. lmmigrants wishing to naturalizepay a $675 fee and complete an application form, providefingerprints and personal data, and are called for an interviewthat includes an English test (www.uscisgov/naturalization). Ifapproved for naturalization, they are sworn in as US citizens, oftenin mass ceremonies on holidays such as July 4. A judge hasthern repeat an oath of allegiance that begins, "1 hereby deciare,on oath, that 1 abso!utely and entireiy renounce and abjure alIallegiance and fidelity to any foreign prince, potentate, state, orsovereignty of whom or which 1 have heretofore been a subjector citizen."However, the US government does not check to determineif a new citizen has "renounced" her citizenship in another country,and does not inforrn other governrnents when their citizensbecorne naturalized US citizens. Thus, neitherthe US northe othercountry necessarily know that an individual isa dual national.Once naturalized, it is hard for a person to lose US citizenship.Polish immigrant Beys Afroyirn naturalized in 1926, movedto Israel in 1950, voted in Israeli elections in 1951, and could notget his US passport renewed in ı g6o. He sued, and a 5-4 US SuprerneCourt decision concluded that Afroyirn could not lose hisUS citizenship without his consent, and that voting in a foreign188

VATANDAŞLIK GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERelection did not indicate Afroyim was giving up his US citizenship(Afroyim v. Rusk, 1967).ARrIUE BYrH ıurRr ı NIV. Double CitizenshipNaturalization in the US often means double citizenship, andis increasing for 5 major reasons:ı. The Us government encourages naturalization, seekingcommitments from eligible immigrants to become UScitizens. Civic groups and political parties alsa encouragenaturalization - partles often have stands outsidemass naturalization ceremonies ta register new US citizensas Democrats or Republicans.2. Governments in the major migrant-origin countries encouragetheir citizens to naturalize in the US. Mexicohas since March 1998 allowed Mexicans who becorneUS citizens to retain or re-acquire Mexican nationality,which grants many privileges in Mexico but not the rightta vote or hold political oflice there. Children born toMexican citizens in the US, who are automatically UScitizens, can also acquire Mexican nationality. Governmentsof the Philippines, DR, India and other migrantorigincountries have taken similar steps to encouragetheir citizens ta becorne naturalized US citizens.3. The US governrnent began to replace "lifetime" immigrant"green cards" with more secure IDs, and chargedirnmigrants for the more secure cards. The notice sentta immigrants advising thern that their green cardswould have ta be replaced emphasized that, for abautthe same cost, the immigrant could naturalize.4. In 1996, welfare reforrns made non-US citizens ineligiblefor many federal cash, food, and health benefitsunless the applicant tived and worked in the US at teast10 years. Many immigrants who were receiving thesebeneflts naturalized in order ta remain eligible for theseincome-dependent beneflts.189

AKJUELLE ENTWICKIIJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLİNDER- UND FIÜCHTLINGSRECIITARTICIL BY 5. There isa quota of about 114,000 visas a year for spousesPHILIP?MRTIN and children of immigrants, making the usual wait betweenan application for a family unification visa and itsavailability about five years. There 15 no wait for US citizensto obtain irnmigrant visas for spouses and children,encouraging naturalization to speed up famiiy unification.Other reasons cited for the recent spike in naturalizations includeexcitement over the 2008 election and fear of encounterswith police due to stepped up interior enforcement.Perspectives on the rise of double citizenship can be frarnedby two extremes. Those who believe transnational communitlesare the emerging norm beheve that double citizenship conferswidespread beneflts, ranging from encouraging more immigrantsto naturalize in the VS to enhancing their individual opportunities.Those who oppose dauble citizenship emphasizethat it may retard integration into the US, may increase weifarecosts, and may compiicate US interests in times of confiict.Opponents of double citizenship seized on polis conductedin the US after the 9/11 ten-orist attacks that found a rnajority ofyoung Muslim VS citizens wouid favor a Muslim country over theUS in a conflict.Schoiars agree that double citizenship is increasing with thesupport of both the US and foreign governments and new patternsof circular migration. Most af the scholarly debate is overthe meaning of US citizenship in the 21't century. Is naturalizationmore like joining a club hat an individual can later leave if he/she finds a better offer, or is naturalization a farmal commitmentmore ak ın ta marriage that can not be abandoned lightly?V. Dual Nationality and immigrant IntegrationUS immigrant integratian policy is largeiy a non-policy, thatis, immigrants are adrnitted, but there are few government programsta "integrate" thern. The exception is refugees, who areeligible for assistance upon an-ival. NGOs, often church-related,receive federal funds ta help refugees firıd housing and jobs.190

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKIJKUMDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERSome researchers believe this US "non-integration po İ icy" ARTICIL BYis the key to successful integration. There are success storles PHIIJP!MRTINof newcomers beginning their American joumeys with very ittieand succeeding in business, politics, and sports. Such storieshave convinced most Americans and most immigrants that hardwork (and luck) can bring the economic success immigrants seekin the US.There are three other reasons why there are fewer US worriesabout integrating immigrants in the US than in many Europeancountries - smaller government, fiexibility, and stronganti-discrimination policies:1. Government plays a smailer role in the US economy andlabor market, so fewer decisions are required aboutwhich jobs are restricted to citizens. Government employs116 of US workers (23 million of 137 million in 2008),but only the (non-postal) federal government, whichhas 2 million employees, generally requires US citizenship.State and local governments employing 3 and 15million workers, respectively, usualiy require legal immigrantstatus, but not US citizenship.Legal immigrants may join the Armed Forces, and about8,000 a year do. They may apply for naturalization ontheir first day of active service, and become US citizensafter six months of service, with the military coveringfees. in a bid to attract recruits with more education andforeign language skilis, the US Army in 2009 announcedthat it would allow up to 1,000 foreigners in the US ontemporary student visas to enlist under the Military AccessionsVital to the National Interest program, the firsttime since the Vietnam War that non-immigrant visitorsin the US at least two years have been allowed to enlist.About 82 percent of the 80,000 Army recruits in 2008had high school dipiomas; the Army hopes to attract foreignstudents enrolled in US universities.2. The US labor market and society are flexible, celebratingimmigrants and Americans who start at the bottom191

AKTUELU ENTWICKIUNGEN 1M STAATSANGEKÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FÜCHTLINGSRECHTARTIUL BY and work their way to the top. The US education systemPHlUPRİIN off ers students r, 3rd, and 4th opportunities to succeedin schooi. School and university quality varies wideiy,but government agencies generaliy treat diplomas anddegrees equally. Some children of immigrants becomelawyers and practice public interest Iaw, often suinggovernment agencies and large ernployers on behaif ofminorities. Law and activism 15 a common route to upwardmobility for minorities in the US, including now-President Obama.3. There is discrimination in the US, and afhrmative actionto remedy past government discrimination as weil aslaws that allow those who suffer economic losses becauseof discrimination to recover their losses and punitivedamages. Aflirmative action programs cover immigrantswho did not sufter discrimination in the US, andare very controversial. The US Supreme Court, in a 5-4decision (Grutter v. Bollinger) in 2003, said that publicuniversities may consider race as one factor in decidfngwho to admit, but race cannot be the dominant or overridingfactor. By extension, employers may considerrace in hiring, but it cannot be the major factor in hiringdecisions.The EEOC (www.eeoc.gov) enforces federal anti-discriminationlaws in the US, and Title 7 of the Civil RightsAct aliows punitive damages if employers discriminatebecause of race, sex, national origin, religion to punishpast wrongdoing and deter future wrongdoing. Thecoriibination of ciass action suits and punitive damagesmeans that almost ali employers have written policiesand procedures to avoid discrimination in hiring, layoffs,promotion etc.There is considerable uncertainty about how dual nationality,affirmattve action, and anti-discrimination laws wiili interact toaffect the integration of especialiy children of iow-skill Hispanicimmigrants (Mexican immigrants have an average eight years192

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR NIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMEI.ERschooling). As immigration changes the composition of the VS ARTIIİEBYpopulation and dual nationality spread, American voters are re- PHIUPMRTINducing protections and preferences for minorities.The VS population of 305 million includes four major racial/ethnic groups; 68% whites, 15% I-lispanics, 13% Blacks, and 4%Asians. The economic success ladder has whites and (immigrant)Asians on top foilowed by (immigrant- and US-born) Hispanics;mostiy US-bom Blacks are at the bottom. For example, theHispanic unemployment rate (11%) is usually 1.5 times the white-Aslan rate (7%); the Black rate (14%) is twice the white-Aslan rate.California has 37 miillion residents and they are 43% white,36% Hispanic, 7% Black, and 14% Asian. California voters, who approvedProposition 187 in 2004 denying state-funded services tounauthorized foreigners, approved propositions ending minoritypreferences, Proposition 209 in 1996, and encouraging Englishlanguageteaching, Proposition 227 in 1998.Market-oriented integration means getting immigrants intojobs - 63% of foreign born US residents 16 and older were employedin 2007, versus 60% of the US born. Work has several advantagesfor immigrant integration, including:• Giving migrants what most want, jobs at higher wages• Enlisting employers as advocates for migrants and reducinganti-immigrant feelings that arise from weifaredependence (politicians often say —we welcome thoseseeking a hand up the economic ladder, nota hand outfor social benefits)• AlIowing children to see the importance of work, perhapsinspiring them to get the education needed to findbetter jobs than their parentsIn short, the number one US integration instrument is employment,not necessariiy naturalization.193

AKTUELLE ENTWICKLUNCEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSL4NDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTARTI(LE BY Bibliography:PH İLJPMARIN Legomsky, Stephen. 2003. Dual Nationality and Military Service:Strategy Number Two, in David A. Martin and Kay Hailbronner.Eds. Rights and Duties of Dual Nationais: Evolution and Prospects.Kluwer Law international. Pp 79-126.Schuck, Peter. 1998. Plural C!tizenships, in Noah Pickus. Ed.Immigration and Citizenship in the Twenty-flrst Century. Rowmanand Littlefleld. Lanham, MD. Pp 149-192.194

DIE BEDEUTUNG DER STAATSANGEHÖRIGKEIT FOR DIEINTEGRATIONProf. Dr. Friedrich HECKMANNı.EinführungMessut Özil [st ein guter FubaIlspleIer; er spielt für Werder Bre- BEITRAGmen und dIe deutsche Nationalmannschaft. Nicht wenige Deutsche FRIEDRICHsagen, er sel ein ,,Türke mit deutschem Pass". Von türkischer Seite HECVJAANNwird Özil kritislert, weil er jetzt nicht mehr, wie z. B. die ebenfalisin Deutschland aufgewachsenen Brüder Altintop, in der türkischenNationalmannschaft spielen kann.Hinter Formullerungen wie ,,ein Türke mit deutschem Pass"steht eine Vorsteilung vom Zusammenbang zwischen Staatsangehörlgkeitund Integration, mein Thema.Ich wili bel meinem Thema auf zwei Fragen eingehen:ı. Welche objektiven Wirkungen ergeben siclı mit der Einbürgerungfür Integration?2. Da Einbürgerung ein soziales Handein ist und Integrationdamit ak subjektiver Prozess zu verstehen ist, stelit sich dieFrage nach dem subjektiven Sinn der Einbürgerung für dieEingebürgerten: was motiviert sie, wie wird Einbürgerungerfahren, welche Wirkungen werden wahrgenommen?Die Beantwortung dieser Pragen wirft auch Licht auf das vieldiskutierteund in Deutschland politisch umstrittene Thema der Funktionder Einbürgerung Fm lntegrationsprozess: Abschluss oder Instrumentder Integration?Der Verfasser ist Prof essor tür Soziologie und Leiter des europischen forun ı sfür migrationsstudien (efms) an der Otto-Friedrich-univer-sitM Barnberg.195

AI(TUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAArSANGEHÖRIGKEITS -, ALJSI İNDER- UND FLOCHTUNGSRECHTBE İTRAG: Eingehen rnöchte ich auch auf neuere Entwicklungen 1m Einbür-FR İ EDR İ CH gerungsverfahren, dIe in Deutschland, aber auch ais internationalerHEOQAANN Trend beobachtet werden können: Sprachprüfungen, Einbürgerungstestsund EFnbürgerungsfeiem. lch möchte das insgesamt aisBemühungen um eine Verinnerlichung der neuen Staatsangehörigkeitbezeichnen. Welche Wirkungen für Integration gehen von solchenBemühungen aus?Es hat sich in der soziologischen Forschung bewhrt, İ ntegrationais Prozess zunehmender Mitgliedschaft und Partizipation in denInstitutionen der Aufnahmegesellschaft sowie als Angleichung derLebenslagen von Migranten und Einheimischen zu begreifen. Dabeiunterscheiden wir vier Dimensionen dieses Prozesses: strukturelle,kulturelle, soziale und identifikatorische Integration (Heckmann2003, 46-47). Strukturelle Integration bezieht sich auf dIe MitgIiedschaftin den gesellschaftlichen Kerninstitutionen; kulturelle Integrationmeint bel Migranten und Einheimischen den Erwerb vonKompetenzen und Einstellungen, dIe für Kommunikation und Interaktionmit den neuen Gruppen notwendig sind, soziale Integrationbezeichnet dIe wechselseitige Akzeptanz 1m primrgruppenhaftenBereich von Freundschaften, EheschIieungen und sozialen Verkehrskreisen;identifikatorische İ ntegration bezieht sich auf dIe Bereitschaft,sich mit der neuen Gesellschaft und dem neuen Staat zuidentifizleren.2. Objektive und subjektive Aspekteder Einbürgerung für IntegrationFür dIe Dimension der strukturellen Integration Isst sich eindeutigund ,,objektiv" feststellen, dass Einbürgerung Integrationverstrkt: der Erwerb zustzIicher Rechte, der 1m Prinzip gleichberechtigteZugang zu İnstitutionen, Organisatiorten, Positionen undRessourcen bedeuten eine Verstrkung der gesellschaftlichen Mitgliedschaft.1m Vordergrund steht dIe volle Mitgliedschaft in derrechtlichen und politischen Gemeinschaft. Mehr Rechte bedeutenmehrstrukturelle Integration.196

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERDIe unschöne WirklicF ıkeit gesellschaftlicher Diskriminierung BEFFRAG:ais ungerechtfertigter Ungleichbehandlungwird mit dieser Feststel- FR İ EDR İ CHlung keineswegs negiert, sie schrnkt die Wirkungen der Einbürge- HECIUNNrungfür İ ntegration allerdings in bestimmten Föllen ein.Bezügilch der subjektiven Seite der Einbürgerung und ihrer Beziehungenzur İ ntegration möchte ich kurz auf ein Projekt eingehen,das am efms mit Förderung der Deutschen ForschungsgemeiflSChaftunter meiner Leitung durchgeführt wurde'. Wirfragter ı in einem empirischenForschungsproiekt:Wie erfahren d ıe Eingebürgerten selbst den Prozess desStaatsangehörigkeitserwerbs?• Welchen subjektiven Sinn verbinden sie damit?• Was sind ihre Motive für die Einbürgerung? Und• Welche Wirkungen bel den Eingebürgerten lassen sichfeststellen?Staatsangehörigkeitswechsel und -erwerb beinhalten zum elnengewissermaen âuGerliche rechtliche und verwaItungsm5igeVorgnge, zum anderen komplexe subjektive Prozesse und Handlungen.Unsere Recherchen in der Literatur führten zu dem Ergebnis,dass die wesentlichen Dimensionen dieses Prozesses noch nichtbekanntwaren und durch eine qualitative Methodologie erst zu erulerenseien.Mit Kiife der durch einen Leitfaden gestützten Technik des narrativenInterviews gelang es 1m Projekt, eingebürgerte Personenüber ca. zwei Stunden ausführlich über ihre Einbürgerung berichtenzu lassen und zugleich bestimmte Themenkomplexe anzusprechen.Die nach der Methode des ,,theoretical sampiing" ausgewhIten 26İ nterviews wurden transkribiert. Mit HiIfe des SoftwareprogrammsAtlas Ti wurden bestimmte sa genannte Codefamilien als inhaltlichzusammengehörige Aussagenkomplexe identiflziert, die dann zu elnerTypenbildung weitergeführt wurden.1 Für die Veröftentlichung des Projektberichts vg İ. Wunderlich 2005.197

AKTUEIİE ENTWICKUJNGEN IM STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSL4NDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBEIIRAG: DIe ermitteiten Aussagenkomplexe bezehen sich auf folgende,FRIEDRKH unterschiedlicl- ıe Dimensionen des Einbürgerungsprozesses:HK4ANHMotive• Entscheidungsprozess für dIe Antragstellung• Verwa!tungsverfahren(subjektiv empfundene) Wirkungen.Aufgrund der Anlage als qualitative Forschung und der gewShltenSampiing Methode kann das Projekt zwar keine reprsentativenAussagen machen, aber es kann bedeutsame Dimensionen einessubjektiven Sinns identifizleren und bel einigen vorl5ufige Urteileüber ihr relatives Gewicht 1m Einbürgerungsprozess machen.MotiveDer Wunsch zur Einbürgerung entsteht nicht aus einem einzeinenMotiv, sondern aus mehreren Motivgruppen. Deutlich 1m Vordergrundsteht eine Motivgruppe, dIe wir als instrumentelle Motive zusammengefassthaben und dIe bel allen Befragten vorbanden sind.Diese Motive zielen auf eine Erleichterung des aUtöglichen Lebens.Darunter fallen ais verwandte, aber empirisch unterscheidbare derWunsch nach Gleichbehandlung mit den Deutschen; nach Erleichterungbeim Reisen und nach Erlelchterungen beim Umgang mit Behörden.Auch die Hoffnung, mit der Einbürgerung berufliche Chancenzu verbessern, spielt eine Rolle.1m Kontext von Gleichbehandlungswünschen wird auch derWunschnach politischer Partizipation genannt, steht aber eher am Rande.Als motivatianaler Anreiz 1m Bereich instrumenteller Motive wirdauch die QuaIitt und Verlsslichkeit der Institutionen in Deutschandgenannt. DIe Bedeutung instrumenteller Motive Isst sfch auchan der rıiedrigen Einbürgerungsquote von EU-Auslndern ablesen(vgl. Abbildung t).198

VATANDAŞLIK, GIÇ, MÜLTFCI VE YABAN CILAR HUKUKUNDAKI GÜNCEL GEL İŞMELERAbbildung ı: Einbürgerungsquoten nach HerkunftsIndern100%10%00%10%00%50%40%30%5nbürrunş uoten6nj0rşte kumuIlt 1971-2007- Zıaşadaw 2007BEL İ RAG:FRIEDRKHHEOMANN20%10%BnbWgflTw£Neben der Gruppe der instrumentellen Motive lassen sich aisweiterer Komplex bel einer Reihe von Befragten famillenbezogeneMotive feststellen. DIe Zukunft der Kinder steht hier 1m Vordergrund,für dIe man klare Verhltnisse schaffen wili.Ein dritter Motivkomplex wird von uns ais zugehörigkeitsbezogeneMotive bezeichnet. Hier öu gert man, dass Deutschland der Lebensmittelpunktsel, man hier geboren wurde und aufwuchs, die Zukunftin Deutschland liege und man skh zugehörigfühle. Das Gefühider Zugehörigkeit solle in Übereinstimmung mit dem rechtlichenStatus gebracht werden.Entscheidung für dIe Antragstellung1m politiscl-ıen Diskurs und Streit spielt dIe Frage der Aufgabeder bisherigen Staatsangehörigkeit ais Einbürgerungserfordemiseine zentrale Rolle. in Surveys wird von vielen Befragten get£ert,dass dIe Aufgabe der bisherigen Staatsangehörigkeit ein Motiv sel,sich gegen eine mögliche Einbürgerung zu entscheiden.199

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STALATSAMGEHÖRIGKEITS -, AUSIINDER- UND FLDCIITLINGSRECHT8E İTRAG: Unsere Befragten İıatten sich wie dargestelit für die deutscheFR İ EDR İ CH Staatsangehörigkeit entschieden, eine Reihe berichtete aber, dassHflMANN d ıe Aufgabe der bisherigen Staatsangehörigkeit ais starke Belastungempfunden wurde. Auf der anderen Seite stehen Personen, d ıe ihreIdentitt ais vom Pass unabhngig begreifen und aus dieser Sichtkeine Bedenken haben, ihren bisherigen Pass einzutauschen.Ein zweiter wichtiger Einfluss 1m Entscheidungsprozess ist dIeEinste!Iung der Herkunftsfamilie, Herkunftsgruppe und des Freundes-und Bekanntenkreises. In der Literatur werden sowohl hemmendeais auch fördemde Einflüsse aus diesen Feldern berichtet.DIe Stigmatisierung des sich Einbürgemden ais ,,Verrter" an derelgenen Herkunftsgruppe marklert einen Extrempunkt des negativeriEinflusses. in unserer Ltntersuchung findet sich dieser Einfluss,es stehen al İerdings beschleunigende Einf İüsse eindeutig 1m Vordergrund.Erfahrungen und Empfindungen 1m VerwaitungsverfahrenDie Bedeutung des Verwaltungshandelns 1m Einbürgerungsverfahrenzeigt sich -in Deutschland in stark unterschiediichen ünbürgerungsratenzwischen den Bundes İ ndern. Personen, d ıe einenAntrag geste İ lt haben, haben es mit zwei Verwaltungen zu tun: derdes jeweiiigen Bundeslandes bzw. der Stadt, und der des Herkunftslandes.Der Kontakt mit der deutschen Behörde (in Bamberg) ist für dIeBefragten grötenteiis positiv verlaufen, 1m Falle der Behörden desHerkunftslandes wurden hingegen besonders von türkischstmmigenBefragten des öfteren negative Erfahrungen geschiidert.Für viele Befragte war das Verwaltungsverfahren von starkenEmotionen begieltet: einerseits gab es Angste und Befürchtungen,dIe Einbürgerungsvora ııssetzungen nicht zu erfüllen, andererseitsgab es z. T. Wut und Enttuschung über dIe iinge des Verfahrens.Bel der Mehrheit der Befragten verlief der Akt der Einbürgerung1m Rahmen eines nüchtemen Verwa İtungshandelns in der Einbür-200

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERgerungsbehörde ohne besondere feierliche Mornente, was einige BE İTRAG:Befragte bedauerten. Diejenigen, dIe in Bamberg an den seit 2001 FR İ EDR İ CHeingeführten kommunalen Einbürgerungsfeiem teilgenommen hat- HECVJMNNten, empfanden dies Überwiegend als positiv. FÜr d ıe Mehrheit derBefragten war der schlieRliche Volizug der Einbürgerung mit positiyenEmotionen verbunden.Wahrgenommene WirkungenBel der Auswahl der Befragten war der Zeitpunkt der Einbürgerungbewusst varilert worden: einige waren bereits 20 Jahreeingebürgert, andere nur wenige Monate. DIe von den Befragtengenannten instrumentellen Einbürgerungsmotive wurden ganzüberwiegend auch als erreichte Wirkungen wahrgenommen unda İs relevanteste Vernderung bezeicbnet. In einem umfassendenSinne wurden der A İltag und das Reisen einfacher. Eine gröere Zahider Eingebürgerten berichteten auch von gesteigertem po İitischenİ nteresse, wenige von einerVerbesserung der berufiichen Chancen.Eine gröltere Zah İ betont auch das beruhigende Gefühi der Aufenthaİtssicherheit, aber nur einzetne sprechen von einem verstrktenZugehörigkeitsgefüh İ zu Deutsch İand.Resümierend lsst sich auf der Basis der Projektergebnisse feststeİ len, dass Vorstellungen eines k İaren ,,vorher-nachher3 , alsa Wirkungenbel den Eingebürgerten eindeutig nur 1m Bereich strukturelterİ ntegration angebracht sind. Es scheint so zu sein, dass Prozessesoz[aler, kulture İler und identifikatorischer İ ntegration nur retativwenig vom Akt des Staatsangehörigkeitserwerbs beeinflusst werden.Man ândert seinen Freundeskreis nicht, weil man eingebürgertist, auch nicht seine ku İturet İen oder kulinarischen PrMerenzen. Vieesspricht dafür, dass bedeutsame Jntegrationsprozesse schon yorder Einbürgerung stattgefunden haben. Mit den Mög İichkeiten desneuen Mikrozensus hat man in NRW z.B. schon 2006 Dimensionenvon İ ntegration zwischen Aus İ ndern und Eingebürgerten untersucht,in der folgenden Grafik das lntegrationsmerkma İ des Haushaltseinkommens(vg İ. Abbi İ durıg 2).201

AKTUELLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKE İTS -, AUSIINDER- UND FLÜCKTL İ NGSRECHTBF İTPG: Abbildung 2: Haushaltseinkommensunterschiede in NRW 2006FR İ EDR İ CH nach MigrationsstatusHEC4ANNHafltSnkonu1,maJfltWtS9 in NR Ş 2006in €MItti M Kapı Nstoğq ıiLvSnzM*Oi,aJÖ Onkmmıw,Bnlwmn ıMrjtflKoquoteOuğie Miniğajum for GşıaS*a.Faı,iIi Fnaja unaSchon zuvor hatten Salentin und Wilkening gezeigt, ,,dass eingebürgerteZuwanderer eine wesentlich gür ıstigere sozioökonomischePlatzierung aufweisen ais AusInder der gleichen Herkunft"(Salentlen und Wilkening 2003, 278).3. Maflnahmen zur ,,Verinnerlichung"von Staatsangehörigkeit und IntegrationIn Deutschiand wie in anderen EinwanderungsIndern, z. B.1m Vereinigten Königreich und den USM, sind in der ietzten ZeitMai3nahmen festzusteilen, die ich ais Bemühungen zur ,,Verinner!ichung"von Staatsangehörigkeit bezeichnen möchte. Einbürgerungsoli mehr sein ais ein bioer Wechsel der Staatsangehörigkeit (,,Tür.ke mit deutschem Pass"), sondern İ ntegration unterstützen undeine Rolle ais Staatsbürger heifen spielen zu können.Solche Manahmen sind:202

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELER• d ıe Überprüfung eines bestimmten standardisierten BE İ rRAG:Sprachnivea ıı s FR İ EDR İ CH• d ıe Organisierung von Einbürgerungskursen bzw. d ıe HRKİMNNSchaffung eines über Medien verfügbaren standardisiertenLehrprogramms und die Prüfung eines festgelegtenstaatsbürgerlichen Wissens• die Praktizierung einer bestimmten Einbürgerungskulturmit bestimmter ı Riten und einer Feier.Diese Manahmen sind in Deutschland jetzt in Kraft getreten.Auch in den USA, die schon Inger eine entwickeite Einbürgerungskulturkennen, ist man offensichthch mit bisherigen Praktiken unzufriedenund hat ini Jahre 2008 den Bericht einer Task Force an denPrsidenten mit dem Titel ,,Building an Americanization Movementfor the Twenty-first Century" mit vielen Manahmevorschlgen veröentJicht.Wie sind solche Manahmen unter dem Aspekt ihrer Wirkungauf Integration zu beurteilen? Die folgenden Thesen sind ais Hypothesenzu begreifen, d ıe einer empirischen Überprüfung bedürfen:• strukturefle Integration wird durch im Einbürgerungsverfahrenverbesserte Sprachkenntnisse und durchstaatsbürger İiches Wissen gefördert, indem Partizipationin Institutionen erleichtert wird;• verbessertes Sprachlernen gehört auch zum Kernkuttııreiler Integration und eröffnet weiter den Zugangzur Kultur des Einwanderungsiandes; kulturelle integrationwird also ebenfalis prinzipiell durch die neuenManahmen gefördert;• Sprache eröffnet auch dIe Möglichkeit, seine engen sozialenBeziehungen und Verkehrskreise zu erweitern undfördert damit prinzipieil d ıe Dimension der sozialen İ n-tegration;• Feiern und Riten sprechen yor ailem das Gefühi an.Gefühle sind eine wichtige dynamische Kraft für dieAnderung von Einstellungen und d ıe Schaftung von203

AKTİJELLE ENTW İ (KLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -. AIJSLiNDER- UND FLÜCHTLINGSRE(HTBE İTRAG: Identifizierungen • Wenn es mit der EinbürgerungskulturFR İ EDR İ CH gelingt, positive Gefühle für das neue Land anzusprecidentifikatorischeIntegration fördern.HE(KJMNN ben, dürfte dasDIe Bamberger Studie stützt das.Die angesprochenen Wirkungen der neuen Verinnerlichungsmanahmenkönnen selbstverstndlich nur ais ein eher kleineresTeilmoment ini gesamten Integrationsprozess gesehen werden. Eswre empirisch zu prüfen, ob dIe neuen Manahmen der Wirklichkeit,d ıe hinter Formulierungen wie ,,ein Türke mit deutschem Pass"steht, Iangsam den Boden entziehen.Für d ıe Frage ,,Einbürgerung ais Abschluss oder Instrurnent derIntegration?" lassen sich unsere Ergebnisse dahingehend zusammenfassen,dass dIe Frage so falsch gestelit ist. Es zeigt sich nmIich,dass die Personen, die sich einbürgern lassen, in der Tat besser integriertsind ais vergleichbare Gruppen (,,Abschluss der Integration");wir zeigten d ıe Statistik der Haushaltseinkommen. FürTürken belegtdas eindrucksvol İ d ıe Studie des Berlin- İnstituts von 2008 (Berlin-Institut 2008,37).Auf der anderen Seite soliten unsere Ausführungen auch zeigen,dass der Einbürgerungsprozess Momente enttült, dIe Integrationweiter verstrken (,,lnstrumente der İntegration").Literatur:Berlin-lnstitut für Bevölkerung und Entwicklung 2008:Ungenutzte Potenziale. Zur Lage der Integration in Deutschland.Berlin.Heckmann, Friedrich 2003:From Ethnic Nation to Universalistic lmmigrant Integration: Cermany,in: Heckmann, Friedrich and Schnapper, Dominique (eds),The Integration of lmmigrants in European Societies - NationalDifferences and Trends of Convergence. Stuttgart: Lucius und Lu-CiUs, 45-78.204

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERSalentin, Kurt und Wilkening, Frank 2003:Auslnder, Eingebürgerte und das Problem eine realistischen Zuwanderer-Integrations-Bilanz,in: KöIner Zeitschrift für Soziologieund Sozialpsychologie, 55, 2, 2003, 278-298.BEITRAG:Task Force on New Americans 2008:Buliding an Anıericanization Movement for the Twenty-first Century.A Report ta the President of the tinited States. Washington: US GovernmentPrinting Ofilce.Wunderlich, Tanja 2005:Die neuen Deutschen. Subjektive Dimensionen des Einbürgerungsprozesses.Stuttgart: Lucius und Lucius.205

TÜRK VATANDAŞLIĞINDAN AYRILAN VEYURTDI ŞINDA YAŞAYANLARINÖZEL HUKUK İ STATÜSÜYrd. Doç. Dr. Zeynep Derya TARMAN"?EYNEP DERYAGirişIARJMAN' İ NTürk vatandaşhğmın kayıp hallerinden bir tanesi "her-TEBL İĞİkes vatanda şlığın ı değiş tirmede serbest olmal ıdır" ilkesine dayananizin alarak Türk vatanda şlığından çıkma durumudur. Bukay ıp hali kişinin kendi iradesine dayal ı bir vatandaşl ık kaybiolarak Türk Vatandaşlık Kanunu (TVIÇ)'nda "yetkili makamkararı ile kay ıp" ana başlığı altında 20-23 maddeleri arasındadüzenlenmi5tir. 1 izin alarak ç ıkmanın sonuçları TVK m.29'da; eş ve çocuklara olan etkisi ise m. 31 ve 32'de ele al ınmıştır.TVK m. 29 ilk cümlesinde, Türk vatanda şlığını kaybedenki şilerin kayıp tarihinden itibaren yabanc ı muamelesinetabi tutulacaklarmı belirttikten sonra 2. cümlesinde bir istisnahükmüne yer vermi ştir. TVK m. 29'un getirdiği bu istisnahükmü aynntıl ı olarak incelenmeden önce izin alarak Türkvatanda şlığından ç ıkma ve çifte vatanda şl ık konular ı üzerindedurulacaktır.* Tebliğ sunulduğu tarihte 5901 say ıl ı 12.6.2009 tarihli Türk Vatanda şl ığıKanunu henüz yasala şmad ığı için bu tebliğ 5901 say ıl ı Kanunla yürürlüktenkald ınlan 403 say ıl ı 11.2.1964 tarihli Türk Vatanda şlığı Kanunuesas al ınarak haz ırlanm ıştır.Koç üniversitesi Hukuk Fakültesi Devletler Özel Hukuku AnabilimDal ı Oğretim Üyesi.Ki ş inin iradesini esas alan izinle vatanda şlıktan ç ıkma konusunun ki şininiradesinin rol oynamad ığı iptal, kaybettirme ve çıkarma halleri ilebirlikte ayn ı başl ık altında düzenlenmesi hatal ı bulunmu ştur. Bkz. E.Nomer, Vatandaşl ık Hukuku, 2007, s. 100; Aydanur Gürzumar, Türk Vatandaşlığınm Kaybmda Şahıs iradesinin Onemi, Prof Dr. Niiıa! İi! uocak'aArmağan, 1999, s. 137, dn.12,206

vArANoAşıı k, GÖÇ, MÜLT£Ci YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELER1. Türk Vatandaşlığından Ç ıkma ve Çifte Vatandaşl ıkYabanc ı bir devlet vatanda şlığına geçmek isteyen birTürk vatanda şı ya Türk vatandaşlığından çıkma izni talepedecektir, ya da Türk vatanda şliğmı muhafaza etmek kaydıylayabanc ı devlet vatanda şlığmı (çifte vatandaşhlc) kazanmakiçin izin isteyecektir. Bu iki yoldan birini takip etmeyerekba şka bir devlet vatanda şlığını kendi iradeleriyle kazananTürk vatanda şları Türk vatanda şhğını kaybettirme i şleminetabi tutulabilirler (m. 25a). Ancak izin aimaks ızın başkabir devlet vatanda şliğını kendi iste ğiyle kazanan Türk vatandaşı idare kendisi hakk ında kaybettirme karar ı vermedenönce ç ıkma dileğinde bulunduğu takdirde kendisi hakkındaart ık Türk vatanda şlığını kaybettirme karar ı verilemeyecektir(Yönetmelik m. 36 (a) ve m. 31). Di ğer bir ifadeyle, ç ıkmadileğinde bulunmak kaybettirme müeyyidesinin uygulanmasımdurdurucu bir etkiye sahip olmaktad ır. Çıkma talebininkaybettirme i şlemine engel olabilmesi için gerekli şart, vatandaşlıktançıkma talebinin yetkili makamlar ın izinsiz yabanc ıvatandaşlığa geçme olay ın ı tespit edip kaybettirme i şleminebaşlamalar ından önce yap ılmas ıdır.2ZEYNEP DERYAIARA%AN'INJE8Ü ĞİA. Vatanda şl ıktan Ç ıkmaBir Türk vatandaşının kendi iradesine ba ğl ı olarak yetkilimakam ın da bu konudaki izni ile Türk vatanda şlığı ile ilişkisininkesilmesi Türk Vatanda şl ık Kanunu'nda "vatandaşl ıktanç ıkma" olarak ad1and ırı1mıştır.3 Kişinin kendi ba şvurusuüzerine Türk vatanda şlığından çıkmas ı bu konudaki iradesiniTürk makamlar ına bildiren bir başvuruda bulunmas ına veyetkili makam ın da bu konuda olumlu karar vermesine bağlıdır.Vatanda şlıktan çıkma talebinin kabul edilip edilmeyeceğikonusunda İçişleri Bakanl ığı'nın takdir yetkisi söz konu-2 Nomer, s. 132.Çıkma konusunda ayr ıntıl ı bilgi için bkz. Nomer, s.113 vd.; Rona Aybay,Vatandaşlık Hukuku, Istanbul Bilgi Üniversitesi Yay ınlan 2004, s.193 vd.; Vahit Do ğan/Hasan Odaba şı, Yarg ı Kararları Işığında Vatandaşlık ve Yabanc ılar Hukuku, Seçkin Yaymiar ı 2004, s. 126 vd.207

AIcruaLE ENİWICKIUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -I AUSLANDER- UND FLÜCKTLINGSRECHTLEYIEP DERYA sudur. İçişleri Bakanlığı'nın bu konuda takdir yetkisi olmas ıTARMAN İN TVK m. 20'dekı ... .çikma izni a şağıdaki şartların varl ığı halindeTEBLİĞİ verilebilir. . . .' ifadesinin gereğidir. Ki şi, TVK m. 20'de belirtilençıkma şartlarının tümünü gerçekleştirmiş olsa dahi, IçişleriBakanl ığı çıkma izni vermek zorunda değildir, 4 bu husustagünün siyasi ko şulları ve Türkiye Cumhuriyeti'nin milli güvenliğive kamu düzenini de göz önünde bulundurmak suretiyletakdir yetkisini kullanarak ç ıkma izni verip vermeme konusundaserbesttir. Bu yönüyle vatanda şlıktan çıkma seçmehakkının kullanılması yoluyla Türk vatanda şlığının kaybındanaynl ır. 5 Ancak Bakanlığın bu konuda karar verirken keyfibir uygulamada bulunmamas ı ve ki şinin vatanda şlık değiştirmehakkından keyfi olarak yoksun b ırakılmamas ı gerektiğide kabul edilmelidir. Keyfi bir uygulama ile kar şılaşıldığmdaidari makamlarca verilen kararlar aleyhine yarg ı yoluna başvunılabileceğihususu hem Anayasa rn.125 hem de TVK m. 40tarafından hüküm alt ına almnııştır.1. Çıkma ŞartlarıÇıkma izninin verilmesinde TVK m. 20'de yer alan ç ıkmaşartlarının tümünün yerine gelmi ş olmas ı aranacaktır. Çıkmaşartları,a. Mümeyyiz ve re şit olmak,6208Nomer, s. 114; Do ğan/Odaba şı, s. 127; Gürzumar, s. 156. Vatanda ş l ığıterk etmek isteyen bir kişinin zorla Türk vatanda şlığında tutulmas ınmtoplum menfaatlerine uygunlu ğunun tartışılması gereken bir konu oladuğuhakkında bkz. Gürzumar, s. 163.Gürzumar, s. 139.MK nt Il'e göre, erginlik (rü şt) 18 ya şın tamamlanmas ıyla elde edilmekleberaber, ki şi daha küçük ya şta da evlenme (M1< m. Il/Il) veyayarg ı yoluyla (MK m. 12) erginlik kazanm ış olabilir. Bu yoldan kazanılmış erginlik de vatanda şl ıktan çıkma isteminde bulunabilmek içingeçerlidir. Kanun metni kısıtl ılar bak ımından açıklay ıc ı değildir. Sezgink ıs ıtlıların dam. 20 çerçevesinde yetkili makam izni ile vatanda şl ıktançıkma hakk ından yararlanabileceğini kabul etmek yerinde olacakt ır.Bkz. Nomer, s. 115.

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAKi GÜNcELGEL İŞMELERb. Herhangi bir nedenle yabanc ı bir devlet vatandaşliğmı ZEYNEF' DERYAkazanmış olmak veya başka bir devlet vatanda şlığıru kazana- TARMAN' İ Ncağma ili şkin inand ına belirtiler' bulunmak, TEBLİĞİc. Herhangi bir suç nedeniyle aranmakta olan ki şilerdenolmamak,d. Hakkında herhangi bir mali ve cezai tandit bulunmamakşeklinde sıralanabilir.' Çıkma müessesinin vatanda şlık hukukundaki"kişi vatandaşlığm ı belirlemede serbest olmal ıdır" ilkesigereği düzenlenmiş olduğunu belirtmiştik. Kanun koyucu,bu konuda geçerli olan "ilgilinin vatanda şlıktan ç ıkmak suretiylevatans ız kalmamas ı" ilkesini de dikkate almış ve bu iki ilkeyibağda ştıncı bir çözüm yolu öngörmü şt-ür. Her ne şekildeolursa olsun bit- yabanc ı devletin vatandaşlığmı kazanmışolmak ya da kazanacağına dair inandırıcı belirtiler gösterebilmekvatanda şliktan çıkma başvurusunda bulunman ın enönemli ko şuludur. Diğer bir ifadeyle, vatanda şlıktan çıkmahakkının kullanılmas ı sonucunda ki şinin vatansız kalmas ı kabuledilmemektedir. Vatanda şlıktan çıkma başvurusunda bu-' Ba şvuran kişinin başka bir devlet vatandaşl ığını kazanacağı hakkındainand ırıcı belgelerin neler olaca ğı konusunda Yönetınelik m. 31 (d) bendindeaçıklayıcı bir hüküm vard ır. İnandırıcı belirti olarak, ilgilinin vatandaşlığına geçmek istediği devlet makamlarından verilmiş, o devlet vatandaşlığına kabul edileceğine ilişkin belge veya ilgi/mi Türk vatanda şı olarak o ülkedeuzun zamandan beri otunnas ına ve orada mesleki, ticari veya s ınaifaaliyetlerdebulunmas ına izin verildiğini gösteren belge veya o devlet vatanda şıile evli olmas ı ve bu durumun vatandaşlığa al ınmas ında kolayl ıklar sağlayacağının anlaşılmış olmas ı kabul edilebilir." denmektedir. Yönetmelikte say ı-lan haller birer örnek olup yabanc ı devlet vatanda şlığının kazanılacağınailişkin inand ırıcı emarelerin bulunup bulunmad ığı her somut olaydaayrıca değerlendirilmelidir. Doktrinde yabancı devlet vatanda şlığının kazanilacağma ilişkin inand ırıcı belirtilerin aranmas ının gereksiz olduğuhakkında bkz. Nomer, s. 117.8 7.6.1995 tarih ve 4112 say ılı Kanun'la yap ılan değişiklikten önce bu koşullarmaras ında muvazzaf askerlik hizmetini yapm ış olmak veya yapmışsayilmak da vard ı. Niteliği gereği sadece erkek vatandaşları ilgilendirenbu hüküm, 4112 sayıl ı Kanun'la yürürlükten kald ınimıştır. Böylecehenüz muvazz.af askerlik hizmetini yapmamış erkek Türk vatanda ş-larının da yetkili makam ın izni ile Türk vatanda şlığından çıkabilmelerimümkün olmuştur. Bkz. Gürzunıar, s. 154-155.209

AKTUELLE (NTWICKWNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSL İ NDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTZr

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECIYE YABANCILAR HUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERTürk Vatanda şlık Kanunu gereğince Türk vatandaşlığınıkaybeden kişiler, kay ıp tarihinden başlayarak yabanc ı muamelesinetabi tutulur. Türk vatanda şlığının ç ıkma yoluylakaybı anını, Türk vatanda şlığından ç ıkma ba şvurusunda bulunanki şinin aynı zamanda ba şka bir devletin vatanda şı olupolmamasına göre ele almak gerekir. TVIC m. 22/f.l'e göre, vatandaşlıktan çıkmak isteyen ki şi aynı zamanda ba şka bir devletvatanda şı ise, ç ıkma belgesi kendisine derhal verilir. Ç ıkmabelgesi ad ı verilen belge, ilgilinin Türk vatanda şlığındançıktığını gösteren ve verilmesi ile Türk vatandaşlığının kaybedilmesisonucunu doğuran belgedir. Kişinin yabancı devletvatandaşlığını kendi iradesi ile veya yabanc ı kanun hükmüicabı kazanmasının çıkma izni talep etmesi bak ımındanherhangi bir önemi yoktur. Ancak ki şinin izinsiz olarak kendiiradesi ile yabanc ı devlet vatandaşlığını kazandığının yetkilimakamlarca öğrenilmesi vatana bağlilıkla bağda şmayan bireylem say ıl ıp TVK m. 25(a) hükmü gereğince vatandaşlığınkaybettirilmesine neden olabilir. Türk vatanda şlığından ç ıkmakisteyen ki şinin aynı zamanda başka bir devlet vatanda şıolmay ıp sadece başka bir devlet vatanda şlığını kazanacağınailişkin inandırıcı belirtileri varsa kendisine ç ıkma belgesi değilizin belgesi verilir (m. 22/f.2). Söz konusu izin belgesi, verildiğitarihten ba şlayarak üç y ıl süreyle geçerlidir (m. 22/ f.4).Kendisine izin belgesi verilen Türk vatanda şının belgenin geçerliliksüresi bilmeden vatanda şlığıru istediği yabanc ı devletinvatandaşlığını kazanması ve o devletin yetkili makamlarındanalaca ğı belgeyi yetkili Türk makamlarına vermesi gerekmektedir.Bunun üzerine kendisine ç ıkma belgesi verilecektir.istenilen yabanc ı vatanda şlığmın kazanılmaması durumundaizin belgesinin Türk makamlar ına geri verilmesi gerekmektedir.Burada dikkat çeken husus, TVK m. 23/f.2'yegöre ilgili belge ve bilgileri Türk makamlar ına vermemiş olanlarınTürk vatanda şlığmı kaybettirilmelerine karar verilebileceğidir.ilgili süreler içinde yetkili Türk makamlar ına gereklibilgi ve belgelerin sunulmamas ının yaptırımı olarak kaybettirmekararının uygulanabilmesi ölçülülük ilkesine uygun de-ZEYNEP DERYAJARMAN'INIIBUĞİ211

AKİİJELI.E ENTWICKLUNG£N 1M STAATSANGEKÜRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCUTLINGSRECHTZEYNEP DERYA ğildir ve ilgili aç ısından ağır sonuçlar doğurabilecektir. 13 Bu-TAN'IN nun yerine bu konuda ihmali bulunan ilgililer hakk ında idariTEBLi Ğİ para cezası uyulanmas ı amaca daha uygun dü şecektir.B. Çifte Vatandaşlık"Her ferdin tek vatanda şlığı olmal ıdır" şeklinde ifade edilenvatandaşl ık hukuku prensibi çifte vatanda şl ık durumlarınınkabul edilmesini ya da kolaylaştırılmasını değil, çok yatandaşlığmmeydana gelmesini önlemeyi, mevcut çok vatandaşlikdurumlar ın azaltmayı veya ortadan kaldırmay ı hedeflemektedir.Kişinin hiçbir vatanda şlığı olmamas ı gibi, birdençok vatandaşlığa sahip olmas ı da karışıklığa ve sorunlara yolaçabilecektir. 14 Vatans ızlığı önlemek için olduğu gibi çok vatandaşlığıönlemek için de uluslararas ı düzeyde çalışmalaryapılmıştır. 1963 tarihli Çifte Vatanda şlığın Önlenmesine ilişkinAvrupa Sözleşmesi bu amaca yönelik hükümler ihtiva etmektedir."Her ferdin tek vatanda şlığı olmal ıdır" prensibinin altındayatan dü şünce, vatanda şm ancak tek bir ülkeye sadakat gösterebileceğidir.Ancak küreselleşme, uluslararas ı ula şım veiletişim alanındaki gelişmeler kar şısında bu ilkenin biraz yumuşatılması gerektiği ifade edilmi5tir) 5 Nitekim 1.3.2000 tarihindeyürürlüğe giren Avrupa Vatandaşlık Sözleşmesi de devletlerinçok vatandaşlık durumlannda daha anlayışlı davranmalarını öngörmektedir.16Türk hukukunun çifte vatandaşlığa karşı yaklaşımıTürk Vatandaşlığı Kanunu'nun kabul edildiği 1964 y ılındanbu yana, Türkiye'den diğer ülkelere, diğer ülkelerden deTürkiye'ye yönelik nüfus hareketlerinin etkisiyle değişikliklergöstermektedir. Türkiye, 1980'li y ıllara kadar, Türk vatandaş-13Nomer, s. 118; Cürzuniar, s. 158.14Aybay, s. 59.Aybay, s. 78; Bilgin Tiryakio ğlu, Multiple Citizenship and its Consequencesin Turkish Law, Ankara üw Review, 2006, s. 4-7.16 Avrupa Vatanda şlik Sözle şmesi m.14-17 (Sözleşme metni için bkz. Aybay,s.439 vd.); Nomer, s. 119.212

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERlığını kazanacak olan yabanc ılardan önceki vatanda şl ıklarını İEYNEP DERYAbırakması şartını aramamış, buna kar şılık, yabanc ı bir devle- TAVMN'INtin vatandaşli ğıru kazanan ya da kazanacak olan Türk vatan- TEBli Ğİdaşları bakımından daha kah politikalar izlemi5tir. 17 1980'liyıllardan itibaren, yurt d ışında yaşayan Türklerin ya şadıkları ülkelerin vatanda şlığmı kazanmak ve Türk vatandaşlığınımuhafaza etme isteklerine cevap vermek ihtiyac ı ortaya çıkmışve TVK'da yap ılan değişikliklerle, çifte vatandaşlık açıkçateşvik edilmi ştir. TVK m. 22/f.3'e göre, "Başka bir Devlet yatandaşlığın ı kazanmak isteyen kişiye de Bakanlar Kurulunca tespitedilen esaslara uygun olarak İçişleri Bakanh ığınca izin belgesiverilebilir" denilerek Türk hukukunda çifte vatandaşlık kabuledilmi5tir. 18 Türk vatandaşlığını muhafaza ederek yabancı devlet vatanda şlığma geçmek isteyen ki şilerin başvuru zamanındayabanc ı devlet vatanda şlığına geçip geçmedikleri veeğer geçmişler ise bunun zamanı pek önem taşımamaktad ır.'9Bununla birlikte yabanc ı devlet vatanda şlığına izin almadangeçmek TVK m. 25(a)'da öngörülen kaybettirme müeyyidesininuygulanmas ını gerektirebilir. Ancak yabancı devlet yatandaşlığınıkazandıktan sonra iyi niyetli olarak ba şvuru yapıp durumu bildirerek Türk vatanda şlığını muhafaza etmekistediğini bildiren Türk vatanda şlarına kaybeftirme müeyyidesiuygulanınamaktad ır.7°198-2000 y ıllar ı arasında, Türk vatandaşlarmın yaşadığıbaz ı ülkelerde, çifte vatanda şlık karşıtı yaklaşımlar etkili olmayabaşlamış ve o devletlerin vatanda şlığını kazanmak isteyenTürkler için Türk vatandaşhğmı bırakma şartı getirilmiştir.Bu ülkelerin yakla şımına tepki olarak TVK'da baz ıdeğişiklikler yap ılmış ve yetkili makam karar ı ile Türk ya-17Tiryakioğlu, s. 5; Aybay, s. 79.18Nomer, s. 32.19 Çifte vatanda şlığa sahip kişiler, Türk vatanda şhklar ında herhangi birdeği şiklik olmad ığı takdirde Türkiye'de Türk vatanda şlarının yararlandıklan haklardan ayn ı şekilde yararlanmaya devam edecektir. NitekimMOHUK m. 4/b hükmü bu ilkeyi tekrar etmektedir.20Dan ıştay' ın ayn ı yöndeki karar ı için bkz. 1O.D., E.1987/106, K.1988/397(DD. 72-73, 1989, s. 677 vd.).213

AKJLJELLE ENTWICKIUNGEM 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -I AUSIANDER- UND ELÜCHJLINGSRE(HTZEYNEF DERYA tanda şlığım kazanacak bazı yabancıların şartl ı olarak ya-TARMAN'IN tandaşlığa alınmas ının yolu aç ılmıştır. 2000'!i y ıllardan son-TEBU Ğİ ra TVK'nın Türkiye'nin vatandaşlık politikalar ım ve vatandaşhkhukukundaki yeni geli şmeleri yans ıtmamas ı nedeniyleyeni bir Türk Vatanda şlığı Kanunu için tasar ı hazırlanmışve TBMM'ye sunulmu ştur. Tasar ı, tercihini çok vatandaşl ıkyönünde yapmak suretiyle," Türk hukukunun bugüne kadarçok vatandaşlığı hem teşvik eden hem önlemeye çal ışan tutarsızyaklaşımını terk etmi ştir?Il. Türk Vatandaşlığından Ç ıkmanın Sonuçlar ıA. Eş ve Çocuklar Bak ım ındanTVK in. 31 uyarmca vatanda şlıktan çıkma e şin vatandaş:lığma etki etmeyecek, vatanda şl ıktan ç ıkan kişinin eşi Türkvatanda şı ise Türk vatanda şlığı devam edecektir. Vatanda ş-lıktan ç ıknwun çocuklar bak ınmıdan sonuçlar ını düzenleyen32. maddede ise, vatanda şlıktan ç ıkan ana veya babanınçocukiarmm küçük olmas ı, çocuklann kay ıptan etkilenmesininön şartı olarak belirtilmi ştir. Çocuklar, ana veya baban ınvatandaşl ıktan ç ıktığı anda Türk vatanda şı oldukları için küçükolup olmadıkları Medeni Kanuna göre tespit edilecektir.Vatanda şlıktan çıkanın ana veya baba olmasına göre, anamnveya babanın ölmü ş bulunmas ı, ananın veya babanın yabancıolması, babanın belli olmamas ı ve velayetin ana veya babadanbirinde bulunup di ğer tarafın muvafakat vermesi alternatifşartlar olarak say ılmıştır. Muvafakat olmamas ı halindeise mahkemeden al ınacak karara göre i şlem yapılacaktır.Madde 32, Türk vatanda şlığından ç ıkan ana ve babalarınabağli olarak Türk vatanda şlığını yitirmeleri bakımındançocuklar ı koruyucu iki önemli kural daha getirmi ştir. Bunagöre, baba veya anaya bağlı olarak vatanda şlığm kayb ındaçocuk on beş yaşından büyük ise, çocu ğun yaz ıl ı muvafakati-21Ekz. Türk Vatandaşlık Kanunu Tasarısı Esas No: 1/458. TvK'n ın aksineTVK Tasarısı m. 45 çok vatanda şlık konusunu aç ıkça düzenlemi ştir.Tiryakioğlu, s. 16.214

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GE[İŞMELERni aramıştır. Ana veya babanın çıkmadan sonra vatanda şı ol- ZEYNEP DERYAduğu ülke hukukunun çocuklan vatanda şlığa kabul etmeme- TARMAN'INsi halinde kaybm uygulanmayacağı yolunda düzenlemelere rEBU Ğİde yer vermi5tir!3B. Ki şi BalumındanTVK gereğince Türk vatanda şlığıru kaybeden kişiler, kayıp tarihinden ba şlayarak yabana muamelesine tabi h ıtulur(m. 29). Türk vatandaşlığından ayr ılan kişi, vatansız da kalsa,başka bir devlet vatanda şlığına sahip de olsa art ık Türkhukukuna göre yabanc ı statüsündedir. 24 Türk vatandaşlığıkaybedildiği için nüfus kay ıtları kapanır, kişisel durumlardameydana gelen olaylar nedeniyle nüfus kayd ının üzerinde i ş-lem yap ılamaz!5 TVK'nm 29. maddesinin 2. cümlesi, ayr ıcahklıbir yabanc ı kategorisi yaratm ış ve yetkili merciden izinalmak suretiyle Türk vatanda şlığından ç ıkanların bir tak ımstatü ve haklarını sakl ı tutmuştur. Bu ki şilerin normal yabancıstatüsüne tabi olmay ıp, maddede say ılan haklar konusundaTürk vatandaşları ile aynı haklara sahip olaca ğı hüküm altmaal ınmıştır. Özel stat-ülü yabancılar yaratılması yabancılarhukukunun genel esaslar ına aykırı olmayıp belli bir siyasitercihin ifadesidir. Nas ıl bir devlet yapaca ğı yasalarla ba ş-ka bir devletin vatanda şlık hukukunu düzenleyemez, ki şilereo ülkenin vatanda şlığıru kazand ıramazsa; aynı şekilde ba ş-ka bir devletin eski vatandaşlarına bazı ayrıcalıklar ve olanak-Nomer, s. 118.24Nomer, s. IOL Kural olarak, eski Türk vatanda şlarının yararlanacağıhaklar herhangi bir yabanc ıdan daha az değildir. Ancak baz ı hallerdeyabanc ı statüsüne giren ki şilere genel olarak yabanc ılara tanınan haklardandaha az ının tanındığı da görülmektedir. Örneğin, vatandaşlığaalınnıanin iptali veya vatandaşlıktan çıkarma halinde, hakkında bu i ş-lenılere başvurulan kişinin Türk hukuku karşısındaki durumu herhangibir yabancıdan daha kötüdür. Vatanda şhğa aimma karar ı iptal edilenveya vatandaşl ıktan çıkarılan ki şinin malları tastiye edilebilir (Bkz. m.33,35).Bu sebeple örneğin ya ş tashihine ilişkin bir dava da açılamaz. Bkz. Yar.18. HD., 21.06.2007, E. 5157/K. 5093.215

1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSLİNOER- UND FLÜ(HTLINGSRECHTZEYNEP DERYA lar sağiamas ında hukuki bir engel yoktur. Bir devletin ülke-TARAWI'IN sinde bulunan yabanc ılara hangi hak ve esaslardan hareketleTEBL İĞİ hangi haklardaıı yararlanaca ğını belirlemesi tamam ıyla bir içhukuk meselesidir. 26 TVI( m. 29'un istisna hükmü, maddenin1995 değişikliğinden önceki ve sonraki şekline ilişkin aç ıklamalarlaberaber ele al ınacaktır.1. TVK m. 29 (7.6.1995 Tarih ve 4112 Say ılı Kanun)1995 değişikliğinden önce, TVK m. 29 uyarmca Türk yatandaşlığını kaybeden ki şiler, kay ıp tarihinden ba şlayarak yabanc ımuamelesine tabi tutulur. İkamet, gayrimenkul edinme ve ferağı,miras ve çal ışma gibi konularda ancak Türk kanunlar ının yabancılaratan ıdığı haklardanfaydalanabilirlerdi. TVK'mn 29. maddesinineski halinin temel özelli ği, vatanda şlığm kayb ı yolları vekayıp nedenleri aras ında hiçbir fark gözetmeksizin TVK'yagöre Türk vatandaşlığını kaybetmiş olan herkesi kayıp tarihindenitibaren yabanc ı muamelesine tabi k ılmas ı olmu ştur.TVK m. 29'da yer alan düzenlemeyi ki şilerin menfaatlerineve Türkiye'nin vatanda şl ık hukuku politikas ına aykır ı görenkanun koyucu, 7.6.1995 tarih ve 4112 say ıl ı Türk Vatandaşlığı Kanununda Değişiklik Yap ılmas ına İlişkin Kanun'un 27 2.maddesi ile önemli bir yenilik getirmi ştir. Buna göre, "Bu kanungereğince Türk vatandaşlığın ı kaybeden kişiler, kay ıp tarihindenbaşlayarak yabanc ı muamelesine tabi tutulur. Ancak, doğumlaTürk Vatanda şlığın ı kazanm ış olup da sonradan Bakanlar Kurulundançıkma izni almak suretiyle yabanc ı bir devlet vatanda şlığını kazanan kişiler ve bunların kanuni miras ç ılar ı, Türkiye Cumhuriyetininmilli güvenliği ve kamu düzenine ili şkin hükümler sak-1: kalmak kaydıyla ülkede ikamet, seyahat, çal ışma, miras, ta şınır vetaşınmaz mal iktisab ı ile ferağı gibi konularda Türk Vatanda şlannaAysel Çelıkel/Günseli Öztekin Gelgel, Yabana/ur Hukuku, 2008, s. 8 ve14.27Türk Vatandaşl ığı Icanununda Deği şiklik Yap ılmasma ili şkin Kanun,No. 4112, Kabul Tarihi 7 Haziran 1995, RG, 12 Haziran 1995; 22311.216

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKLJNDAKi GÜNCEL GELİŞMELERtan ınan haklardan aynen yararlanmaya devam ederler. 33 ve 35 incimaddeler hükümleri sakl ıdır".29. maddede yapılan değişikliğin amac ı, yurt dışı nda veözellikle de Avrupa'da ya şayan vatandaşlarımızın bulunduklanülke vatandaşlıklarına idari ve yasal engeller olmaks ızınve aynı zamanda Türkiye'deki haklar ı ile tasarruflan konusundaherhangi bir endi şeye kap ılmaks ızın geçiş yapmalar ı-nı sağlamaktır? Özellikle Almanya, 19 Avusturya, Danimarka,Norveç ve İsveç gibi devletlerin vatandaşlık kanunlar ı-nın, bu devletlerin vatandaşlığının kazamimas ım Türk vatandaşlığındanç ıkma şart ına bağlarruş olmaları vatandaşlanmızıgüç durumda b ırakmıştır. Yaşadıkları ve çal ıştıkları ülkelerdedaha iyi yaşam şartlarına kavu şmak, ekonomik, sosyal ve siyasalhaklardan yararlanmak amac ı ile başka bir devlet vatandaşlığınageçmek isteyen vatanda şlarımız, Türk VatandaşlığıKanunu'nun 20. maddesi uyar ınca Türk vatandaşliğındanç ıknuşlard ır. 1995 yılından önce, Türk vatanda şlığından çıkmaizni alan kişilerin nüfus kütüklerindeki kay ıtları kapatılmaktave yabanc ı muamelesine tabi tutulmakta, dolay ısı ileancak Türk kanunlar ının yabanc ılara tanıdığı haklardan yararlanabilmekteve Türk vatanda şlarına tanınan haklar bakmındanise sınırlamalara konu olmaktayd ılar. İşte, 7.6.1995tarih ve 4112 sayılı Kanun ile yurt d ışında yaşayan vatandaşlarımızdan TVK'nın 29. maddesi gereğince ülkede ikamet, seyahat,çal ışma, miras, taşınır ve ta şınmaz mal iktisab ı ile ferağı gibikonularda Türk Vatanda ş/anma tan ınan haklardan aynen yararlanmayadevam edecekleri belirtilmi ştir. Bu haklardan yararlanabilmeyikolayla ştırmak için ilgililere verilmek üzere İçişleriZEYNEP DERYATAVAAN'INTEBLi ĞİBkz Türk Vatanda şlığı Kanununun Bir Maddesinde De ği şiklik YaptImasına Ili şkin Kanun Tasarısı ve Içişleri Komisyonu Raporu [1/846]:TBMM Tutanak Dergisi, C.LXXXVIII, S. Sayısı 842.29Alman vatanda şl ık hukukundaki düzenlemelere göre, kural olarak çiftevatanda şl ık kabul edilmemekle beraber bulundu ğu devletle vatandaşl ık ili şkisini kesmesine hukuksal olanaks ızl ık bulunan ya da yetkilimakamlann ç ıkma izni vermemesi nedeniyle bu ilişkiyi kesemeyen kişiyeistisnai olarak çifte vatanda şlık hakkı tanınmıştır. Bkz. Ayfer.UyanıkÇavuşoğlu, Türk Vatandaşlığı Kanununda 5203 sayılı Kanun ile Yap ılanDeğişiklik Sonras ında Türk Vatanda şl ığında Çıkma, Yasa 260/2005, s. 21-22.217

AKTUELLE ENTWI(KLLJNGEN 1M STMrSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLİNDER- UND FIÜCHTLINGSRECHTZEYNEP DERYA Bakanlığı Nüfus ve Vatanda şlık İşleri Genel Müdürlü ğü'nceTARMAN'IN bir kimlik belgesi düzenlenmi ştir. Halk aras ında "pembe kart"TEBli Ği diye anılan bu belgenin resmi ad ı "4112 sayı lı Kanunla Sakl ıTutulan Haklar ın Kullan ılmas ına İlişkin Belge"dir.4112 sayılı Kanun'la getirilen düzenleme gerek ki şi gerekkonu bakımından uygulamada tereddütlere ve belirsizliklereneden oldu ğundan doktrinde ele5tirilmi5tir. 31 Bu eleştirilersonucu, Kanun 29.4.2004 tarihinde de ğiştirilerek bugünküşeklini almıştır. Konunun daha iyi anlaşılmas ı düşüncesiylebugünkü metne geçmeden önce, 4112 say ılı Kanunla getirilendüzenlemenin eleştirilen noktalar ı üzerinde durulacakt ır.TVK m. 29'un tanıdığı haklardan doğ'umla Türk vatandaşıolup izinle vatandaşl ıktan ç ıkanların yanı sıra bu kişilerinkanuni mirasç ılarının da yararlanabilecek olmas ı yerindebulunmamı5tır. 31 Kanuni mirasç ı olup da Türkiye ve Türk vatandaşlığıile hiçbir ilgisi olmayabilecek bir yabanc ının diğeryabanc ılardan farklı olarak pek çok konuda Türk vatandaşıylaeşit haklardan yararlanmas ı ele5tirilmi5tir. 32 Bunun yanısıra, TVK'nın 29. maddesindeki "Doğumla Türk Vatanda şlığınıkazannn ş olup da sonradan Bakanlar Kurulundan 33 ç ıkma izni almaksuretiyle yabanc ı bir devlet vatandaşlığını kazanan kişiler..."° Bkz. Turgut Turhan, Türk Vatanda şl ığından Çıkanlar ın Haklar ı, AnkaraÜniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1997, Cilt 46, s. 41 vd.; Bülent Çiçekli,Türk Vatanda şl ığından izin alarak Çıkma, Ankara Barosu Dergisi,2000,5. 63 vd.31Turhan, s. 54 ve 57-58.32Gürzumar, s. 161.Maddenin ilk biçimindeki Bakanlar Kurulu ifadesi yerine, 4.6.2003 tarihlive 4866 say ılı Kanunla "Içişleri Bakanl ığından" sözcükleri konulmuştur. Türk Vatandaşl ığı Kanunu'nda, ç ıkma izni verme ve yenidenvatandaşlığa alma yetkisinin Bakanlar Kurulu'na verilmi ş olmas ı sorunyaratmaktayd ı. Bu yetki Bakanlar Kuruluna gereksiz bir yük yüklemekteayr ıca da Bakanlar Kurulu'nun yo ğunluğu nedeniyle taleplere geç cevapvermesi yurt d ışında bulunan vatanda şları mağdur etmekteydi. Zatenbütün araştırmalar ı Içişleri Bakanl ığı yapmakta olup, Bakanlar Kuruluile yaz ışma halinde olmalar ı sebebiyle, bu konudaki yetkinin doğrudanIçişleri Bakanh ğı'na verilmesi gereksiz yere yazışmalar yap ılmasırtı engelleyip, zaman, enerji ve kaynak tasarrufu sa ğlamıştır. Bkz. Çavuşoğlu, s. 28, dn 37.218

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERifadesi, Türk vatanda şlığından çıkma dileğinde bulunan kişinin29. maddede saklı tutulan haklardan yararlartabilmesiiçin çıkma iznini aldığı tarih itibariyle yabanc ı bir devlet yatandaşlığınıkazanmanu ş olması gerekir şeklinde anlaşılmayamüsaittir.M Diğer bir ifadeyle, Türkiye'de ikamet, seyahat,çalışma, miras, taşınır ve ta şınmaz mal iktisab ı ve fera ğı gibikonulardan Türk vatanda şı gibi yararlanabilmek için, vatandaşlıktan çıkma izninin alındığı tarihten sonra yabanc ı devletvatandaşlığı kazanılmış olmal ıdır. Bu hüküm kar şısındaizin almaksiz ın başka bir devlet vatanda şlığını kazanmış amabu durumun tespitinden önce kendiliklerinden izin için ba ş-vuranların durumunun ne olacağı sorunu tartışmalara nedenolmuştur. TVK m. 29'un dar yorumu yerine amaca uygun biryorumla izin almaks ınn yabancı devlet vatandaşlığmı kazanmışama durumları idarece saptarımadan önce başvurarakizin almış olanların da TVK m. 29'un olanaklar ından yararlandırılmasınm yerinde olacağı ifade edilmi ştir.35 Buna karşılık, bu durumda olanların TVK m. 29'un kapsamına girmemesi;dolay ısıyla da bu maddeyle sağlanan olanaklardan yararlandırılmaması gerektiği görü şü de savunulmu5tur. 36 4112say ıh Kanuna getirilen di ğer bir ele ştiri, TVK m.29'un kapsadığıhakların ikamet, seyahat, çal ışma, miras, taşınmaz maledinme v.b. s ıraland ıktan sonra "gibi konularda" ibaresinin eklenmişolmasıdır. Buradaki 'gibi' kavramıni içeren düzenlemeninyeterli ölçüde açık olmadığı, hakların örnekler verereksayma yolu ile tespit edilmesinin uygulamada ki şilerin yarar-ZEYNEP DERYATA P1M N ' İ NTEBLİĞİÇiçekli, s. 72.Aybay, s. 204; Çiçek!;, s. 73; Doğan/Odabaşı, s. 138. Bakanlar Kurulu'ndanç ıkma izni alan kişinin ister ç ıkma iznini almadan önce isterçıkma iznini ald ıktan sonra yabancı devlet vatanda şlığını kazanmış olsunkanunda getirilen istisnai haklardan yararlanaca ğı hakkmda bkz.Danıştay, E.2000/3814; K.2002/1250.Turhan, s. 52; Fügen Sargin, Yabana Gerçek Ki şilerin Türkiye'de TaşınmazMal ve S ın ır!, Ayni Hajdardan Yararlanmaları, Ankara 1997, s. 187. Içi şleriBakanl ığı Nüfus ve Vatanda şlık Işleri Genel Müdürlüğü de Türk vatandaşlığından ç ıkma izni almak üzere müraccat ettiklerinde herhangibir şekilde yabanc ı devlet vatanda şliğını kazanmış kişilerin bu hükmündışı nda kaldığını ve belirtilen haklardan yararlanma!arm ın kanunenmümkün olmadığı şeklinde yorum yapm ıştır. Bkz. Çiçekli, s. 72.219

AKTIJEU.E ENTWICXUJNGEN 1M STL4rSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜUITLINGSRECHTİEYNEP DERYA lanabilecekleri haklar ın kapsamının tespitinde kar ışıkl ıklılaraWJMN'IN yol açabilecek nitelikte olduğu be1irti1miştir. 37 Bu hükmün is-TEBLİĞİ tisnai nitelikte bir hüküm olmas ı nedeniyle dar yorumlanmasıgerektiği düşünülse de Yönetmeliğin madde metninde zikredilmeyenyat ırım, ticari faaliyet, kiralama gibi baz ı konularıhükme dahil etmi ş olmas ı (m. 42 Il) Kanunda say ılmış konularınsınırlı olmad ığı sonucuna yol açrm ştır28 Sayılan hak türlerininsadece örnek olarak say ıldığı, madde hükmünün kapsamınagiren haklann maddede say ılanlarla sınırlı olmad ığıve İçişleri Bakanl ığından çıkma izni almak suretiyle yabanc ıbir devlet vatanda şlığmı kazanan ki şilerin kural olarak Türkvatandaşlarının yararlandığı bütün haklardan aynen yararlanacağıbelirtilmi5tir.39 Uygulamadan kaynklanan problemlerive belirsizlikleri ortadan kald ırmak amac ıyla 2004 yılındayapılan deği5iklikle40 TVK m.29'a yeni bir biçim veriLmiş, tartışmayaratan durum k ısmen düzeltilmi ştir.2. TYK m. 29 (29.6.2004 Tarih ve 5203 Say ıl ı Kanun)'Yabanc ı Muamelesi Ve SakIz Tutulan Haklar' başlıkl ı TVKm. 29, ilk cümlesinde bu kanun gereğince Türk vatanda şl ı-ğmı kaybeden kişilerin kayıp tarihinden başlayarak yabancımuamelesine tabi tutulacaklar ını belirttilcten sonra ikincicümlesinde belirli nitelikteki eski Türk vatandaşlarına istisnaiolarak belirli ayr ıcal ılcların tanmdığıru belirtmiştir. DİKm. 29'un sağladığı haklardan sadece Türk vatandaşlığmı İçi ş-leri Bakanl ığı'ndan izin almak suretiyle kaybedenlerin yararlanacağı,vatandaşlığı iptal edilenler ile vatanda şlıktan çıkarılanların bu haklardan yararlanamayacaklar ı DİK m. 29'unson cümlesinde ayr ıca belirtilmiştir.41Turhan, s. 56-57; Aybay, s. 204.Nomer, s. 102.Turhan, t40Türk Vatandaşlığı Kanununda Değişiklik Yap ılmas ına ili şkin Kanun,No. 5203, Kabul Tarihi 29 Haziran 2004, RG, 6 Temmuz 2004, 25514.' Kanunun 33 ve 35. madde hükümlerinin sakl ı tutulduğunu belirtilmesiningereksiz oldu ğu hakkmda bkz. Aybay, s. 206; Çavu şoğlu, s. 36.220

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLT!C İ VE YABANCILAR HLJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERa. Ayr ıcal ıkl ı Statüden Yararlanabilecek OlanlarTVK m. 29'da ayr ıcalikl ı statüden kimlerin yararlanacağıkonusunda önceki metinden kaynaklanan baz ı tartışmalarason vermek amac ıyla bazı düzeltmeler yap ılmıştır. Ayr ıcalıkl ı yabanc ı statüsünün uygulama şartlar ından kişiye yönelikolan iki şartın birlikte gerçekle şmesi gerekir. Ki şinin Türkvatandaşliğını doğumda kazanmış olmas ı ve bu kişinin Içi şleriBakanlığı'ndan vatandaşlıktan çıkma izni almas ı veya böylebir ki şinin vatandaşl ıktan çıkma belgesinde kay ıtlı reşit olmayançocuklar ından olması gerekir.7 EY N E P DERYATARmN'INTEBLi Ğİaa. Türk Vatanda şlığındanÇıkma izni Almak Suretiyle Ayr ılanlarTVK m. 29'da düzenlenmi ş olan ayr ıcalıklı yabancı statüsündenyaraılanabilmek için Türk vatandaşliğım TVK m.1,2 veya 4 hükümlerinden biri gere ğince kan esas ı veya toprakesasma42 dayanarak doğumla -aslen- kazanmış olmak gerekmektedir.Türk vatanda şlığını doğumla kazanamay ıp sonradankazananlar ile Türk vatanda şlığını ilticacı statüsünde kazananki şiler bu statüden yararlanamayacaklard ır. TVK m.29'un eski metninde do ğumla Türk vatanda şlığını kazanm ışolup da sonradan İçişleri Bakanlığından ç ıkma izni almak suretiyleyabanc ı devlet vatandaşlığıru kazanan kişilerin ayncalıklistatüden yararlanabilecekleri belirtilmi şti. Bu durumda,TVK m. 22/f.3 ile sa ğlanan olanaktan yararlanarak ba ş-ka bir devlet vatandaşhğrnı Türk vatandaşlığırn da muhafazaederek kazanan, ancak daha sonra ç ıkma izni almak suretiyleTürk vatanda şlığından ayr ılanların TVK m. 29 kapsamındasayil ıp say ılmayacakları hususu tartışmal ıyd ı. Bunun yanısıra, izin almaks ızın yabancı devlet vatanda şliğını kazanmışolan ama durumlar ı yetkili mercilerce anla şılıp kaybettirmeişlemi yap ılmadan önce çıkma yoluyla Türk vatanda şlığını42Vatanda şl ık hukuku sistemimizde kan esas ı yanında toprak esas ı daTVK m. 4 uyarmca do ğum yoluyla Türk vatanda şl ığının kazanılmas ıyoludur.221

AKIİJELLE ENTWI(KLUMGEN 1M STAATSANGEHÖR İ GKE İ TS -, AIJSL4NDER- UND FLÜCH İIJNGSRECHTZEYNEP DERYAkaybedenlerin durumu da duraksama yaratmaktayd ı. Yap ı-TARMANIN lan değişiklikle, ç ıkma izni almadan yabanc ı bir devletin yarEsuĞı tandaşlığım kazarın-uş olanlar da sonradan ç ıkma izni almakkoşuluğuyla maddede say ılan haklardan yararlanabilecektir.Diğer bir ifadeyle, ayr ıcal ıkl ı yabanc ı statüsünden yararlanmaolanağı aç ısından iznin yabanc ı devlet vatanda şlığının kazanılmasındanönce veya sonra al ınmış olmas ı açıs ından birfark gözetilmemektedir.TVK m.29'un eleştirilecek yönü, ayr ıcal ıkl ı statüden yararlanacaklarmkapsam ına belirtirken kulland ığı çıkma izninialanlar ifadesidir. Bu haliyle m. 29'un olanaklar ından faydalanmakiçin ç ıkma izninin yeterli oldu ğu izlenimi verilmektedir.Halbuki Türk vatanda şlığının kayb ı anı çıkma izninin değilçıkma belgesinin verildi ği and ır (m.23/f.1). Ayn ı maddede" ... bunlann vatanda şlıktan çıkma belgesinde kay ıtl ı reşit olmayançocuklan... ifadesine de yer verilmi ş olmas ı ç ıkma belgesial ınacağına işaret etmiş olsa da madde metninin özensiz birbiçimde kaleme alınmış olduğu söylenebilir»bb. Türk Vatanda şlığındanÇ ıkma izni Almak Suretiyle AyrılanlannÇ ocuklanTVK m. 29'un sağlad ığı haklardan Türk vatanda şlığındanç ıkma izni almak suretiyle ayr ılanlann yanı sıra bu kişilerinçıkma belgelerinde kay ıtl ı reşit olmayan çocukları dayararlanacakt ır. Önceki metinde yer alan ve tart ışmalara yolaçan "kanuni mirasç ılar"" ifadesinin kald ırılmış olup "çıkmabelgesinde kay ı tlı reşit olmayan çocuklar" ifadesine yer verilmi şolmas ı yerindedir. Bu hükme göre, ç ıkma belgesinde yer al-Aybay, s. 207, da 26.« TVK m. 29'a dahil edilen kanuni mirasç ılar kavramının Türk yabanc ılarhukukunda mevcut olan baz ı yasaklar ın delinebilmesine veya en anndanuygulamada ban tereddütlere neden olaca ğı hakkında bkz. Turhan,s. 54.222

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR IILJKUKLJNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERmayan veya sonradan doğan çocuklar Türk vatanda şlar ına ZEYNEP DERYAtanınan haklardan yararlaıımaya devam edemeyeceklerdir. 45 TARJMN' İ Nb. Yararlanılacak Haklar ın KapsamıTVK m. 29 kapsamındaki kişiler " ... askerlik hizmetini yapınayükümlülüğü ve seçme-seçilme, kamu görevlerine girme ve muafenaraç veya ev eşyas ı ithal etme hakları d ışında, sosyal güvenliğeilişkin kazan ılm ış ha klan sakl ı kalmak ve bu hakların kullan ımındailgili kanunlardaki hükümlere tabi olmak şart ıyla Türk vatandaşlarınatan ınan haklardan aynen yararlanmaya devam edeceklerdir.Türk vatanda şlarına tanınan haklardan aynen yararlan ılmasıtemel kural olarak kabul edilmekte olup yararlanılmayacakolan haklar ise madde metninde tek tek say ılmaktad ır. Bunagöre, askerlik yapma yükümlülü ğü, seçme-seçilme, kamu görevinegirme46 ve muafen araç veya ev e şyas ı ithal etme" konularındaTürk vatandaşlarına tanınan haklardan aynen yararlanmasöz konusu de ğildir. Önceki metinde yararlan ılacakhaklar ın örnekleme mahiyetinde say ılmas ı farklı bakış aç ılarısebebi ile uygulamada karışıklıklara sebep olduğundan bumetinde yararlanılamayacak hakları sayma yöntemi tercihTEBLİĞİNomer, s. 103.46Kamu görevine girme hakk ından ne anlaşılmas ı gerektiği hususu tartışmalıdır. Doktrinde belirleyici kıstasın görülecek hizmetin kamu hizmetiniteliğinde olmas ı ileri sunildüğü gibi (bkz. Nomer, s. 105); maddedeyer alan kamu görevine girme istisnasm ın dar yorumlanarak bundansadece devlet mernurlu ğunun anla şılması gerektiği de ileri sürülmektedir(Bkz. Çavu şoğlu, s. 34). Özellikle Türk soylu yabanc ıların Türk SoyluYabanc ılara ilişkin 2527 say ıl ı Yönetmelik m. fl uyannca Türk vatandaşlarınahasredilen i şleri yapabilmelerine izin verildiği dikkate almacakolursa eski asli Türk vatanda şlarına kamu hizmetlerine girmelerininyasaklanması yerinde değildir. Dolay ısıyla kamu görevine girme yasağınmdar yorumlanmas ı gerekmektedir.Burada muaf kavram ı ile kastedilen belirli şartların varlığı durumundayurtdışı nda bulunan vatandaşlanmızın ikametlerini Türkiye'ye nakletmelendurumunda ev eşyalarını gumruk vergisi ödemeden Türkiye'yeithal hakkına sahip olmalar ıdır.223

AKrUEI.LE ENTWIO(LUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANCER- UND FLÜOITLINGSRE(HTZEYNEP DERYATARIM NINTEBLİĞİedilmiştir. Böylece söz konusu haklar ın kapsam ının da geni ş-letilmi ş olduğu belirtilmi5tir.48Türk vatandaşlığmı doğumda kazanıp da ç ıkma izni almaksuretiyle kaybeden ki şilerin ve onların reşit olmayan çocuklarınınyabanc ı muamelesine tabi tutulmalar ına m. 29/2.cümle bir istisna getirmekle beraber bu istisnan ın uygulanmasıbak ımından da bir s ınır getirmi ştir. TVK m. 29 kapsarnmagiren ki şilerin "milli güvenlik ve kamu düzenine ili şkin hükümlersakl ı kalmak kayd ıyla" Türk vatandaşlarına tanınan haklardanaynen yararlanabilecekleri kabul edilmi ştir. Ancakmilli güvenlik ve kamu düzeni ad ı altında açık hüküm bulunmadığından bu düzenlemeler her bir hak kategorisi için de ğişecektir.Bu nedenle, ki şiler milli güvenlik veya kamu düzeninedeniyle kendilerine ne gibi k ısıtlamalar uygulanabilece ğiniönceden öngöremeyeceklerdir. 49 Türk hukuku aç ısından içitam anlamıyla doldurulmam ış kavramlara yer verilmesi uygulamadasınırlamalar ın kapsan-un ın geni şletilmesi suretiyleKanunun amacına aykırı bir biçimde kullan ılmas ı tehlikesiniberaberinde getirmektedir. Bu sakh hükmün nas ıl uygulanacağı,Bayındırlık ve iskan Bakanl ığı Tapu ve Kadastro GenelMüdürlüğü Yabanc ı işler Dairesi Başkanl ığı'nın Türk VatandaşiikKanunu'nun 5203 sayd ı Kanunla değişik 29. maddesineilişkin 2004/22-1593 nolu genelgesinde 3° belirtiimi ştir. Söz48 İçi şleri Komisyonu Raporu, Esas No: 1/815, Karar No. 68; Nomer,102.Nomer, s.104-105; Çavu şoğlu, s. 35.° Bkz. TC Baymd ırl ık ve iskan Bakanl ığı Tapu ve Kadastro Genel MüdürlüğüYabanc ı işler Dairesi Ba şkanlığı, BO9ITKGOI6000I /1365-0/1126Say ıl ı 2004/22-1593 Genelge: Türk vatandaşlığın ı doğumla kazanm ışolup da, sonradan izin almak suretiyle (Asya ve Afrika'daki tüm devletler ileAvrupa'daki Polonya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Arnavutluk,Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve Yugoslavya'n ın dağılmas ıyla ortayaçıkan Bosna-Hersek, H ırvatistan, Slovenya, Makedonya, Yugoslavya FederalCumhuriyeti (Sirbistan) vatanda şlığına geçenler hariç) yabana bir devletvatan daşlığına geçen veya önceden yabana bir devlet vatanda şlığı na geçip desonradan çıkma izni alan kişiler ile bunların vatandaşl ıktan çıkma belgesindekayı tlı reşit olmayan çocuklarının taşınmaz mal iktisab ı,ferağı, miras ve malkiyettenayrı ayni haklara ilişkin her türlü talepleri, yabana/ara uygulanan kanunikısıtlay ıa hükümler uygulanmaks ız ı n aynen Türk vatandaşları gibi mer-224

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEl. GELiŞ MELERkonusu Genelgede baz ı ülkeler say ılmış ve çıkma izni al ıp da ZEYNEP DERYAbu ülkelerin vatanda şı olanların 29. madde kapsam ında ön- TARAN'INgörülen baz ı haklardan yararlanamayacalciarı ifade edilmiş- JEÜGtir. Genel Müdürlük, sald ı hükmü somut olay içinde değerlendirmeyipgenel olarak baz ı ülke vatandaşlanna uygulanması yönünde yorumlamıştır. 51 Bu durum, idareye "TürkiyeCumhuriyetinin milli güvenliğine ve kamu düzenine ili şkin hükümlersaklı kalmak kayd ıyla.. . ifadesinden yola ç ıkarak sağlanantakdir hakkının ne denli geni ş olarak kullanılabileceğininbir göstergesidir. Halbuki bu sınırlamanm her somut olaydaTürkiye Cumhuriyeti'nin milli güvenli ğinin ve kamu düzenininzarar görmesi söz konusu oldu ğunda devreye girmesive bu durumda ilgilinin m. 29'daki genel kural uyannca yabancımuamelesine tabi tutulmas ı gerekmektedir. Bunun yanıs ıra, TVK m.29'da belirtilen olanaktan yararlanmak için hangidevletin vatanda şlığma geçildiğine ilişkin herhangi bir sınırlamaKanun'da bulunmamaktad ır. Normlar hiyerarşisinegöre kanunda mevcut olmayan s ınırlanianın bir genelge ilegetirilmesi mümkün değildir.32 Bu sebeple doğumla Türk vatandaşı olup Türk vatandaşlığından çıkma izni alarak ayrılanlarmhangi devletin vatandaşlığına sahip olduklar ı önemtaşımamaktad ır.c. Haklardan Yararlanma UsulüTVK'run 29. maddesinin 2. cümlesi kapsamında değerlendirilenyabanc ıların haklardan Türk vatanda şları gibi yararlanacaklaııruispat etmek üzere uygulamada ilgili ki şilereistekleri üzerine yurt d ışında Türk temsilcilikleri, yurt içinkemsorulmadan ilgili tapu sicil müdürlüklerinde sonu çland ınlacaktır. 5203Sayılı Kanuna tabi kişilerden olup da, yukarıdaki maddede paran tez içinde gösterilendevletlerin vatanda şlığına geçenler ise, yaln ızca miras haklarından TürkiyeCumhuriyeti vatandaş: gibi yararlanacağından bunların miras haklarınailişkin talepleri merkeze sorulmadan ilgili tapu sicü müdürlüklerince kar şılanacak,miras d ışındaki taşınmaz mala ili şkin talepleri ise eskiden olduğu gibi merkezesorularak al ınacak cevaba göre sonu çland ınlacakhr.51Çelikel/Öztekin GeIgel, s. 243-244 ve 255.52Nuray Ekşi, Yabancılar Hukukuna İlişkin Temel Konular, 2006, s. 131-132.225

AKİİJE İLE ENJWICKLIINGEN 1M STLATSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSIİNDER. UND FLÜCHTL1NGSRECHrZEYNEP DERYA de ise Nüfus ve Vatanda şl ık İşleri Genel Müdürlüğü ile ilTAR!MNİN Nüfus ve Vatanda şlık Müdürlüklerince "5203 Say ıl ı Kanun-TEBL İĞİ la Tan ınan Hakların Kullan ılmas ına İlişkin Belge (uygulamadakiadı önce: Pembe Kart şimdi Mavi Kart)" adı verilen bir belgedüzenlenmektedir .S Söz konusu belge ki şilerin bizzat kendilerinintalebi halinde verilmektedir.M Ebeveynlerinin müracaatlarıhalinde Türk vatanda şlığından ç ıkma belgesinde kay ıtlıreşit olmayan çocuklar adma da müstakil bir belge düzenlennıektedir. Mavi kart hamilleri belgenin sa ğladığı haklardanfaydalanmak istediklerinde belgeyi ibraz etmek zorundadırlar(Yönetmelilc m. 42/ 111). Bu kartları ibraz eden yabancılar, Türkiye'de ikamet, seyahat, çal ışma, yatırım, ticari faaliyetmiras, ta şınır ve taşınmaz mal satın alma, fera ğı ve kiralamagibi konularda Türk vatandaşlarına tanınan haklardan yararlanmayadevam edeceklerdir (Yönetmelik m. 42/11). Bunakarşıl ık, uygulamada Mavi Kart harnillerinin tapu dairelerinde,bankalarda ve noterlerde mavi kartlar ının tanınmamasınedeniyle birtakımzorluklarla karşılaşmaları söz konusudur.On dört senedir yürürlükte bulunan bir maddenin zamanzaman uygulanmamas ı düşündürücüdür. Ba şbakanlık,kamu kurum ve kurulu şlarmın TVK m. 29'u amac ı doğrultusundauygulamalar ı için gereken önlemleri almalan konusundabir Genelgel yay ınlamıştır. Genelgeye göre, kamu ku-226Vatandaşlıktan çıkmak isteyen ki şi ayn ı zamanda ba şka bir devlet vatandaşı ise çilcına belgesi kendisine derhal verilir. Bu belge ile birliktekendisine '5203 sayıl ı Kanunla Tan ınan Hakların Kullan ılmas ına ilişkin Belge'de verilir. Vatandaşl ıktan çıkmak isteyen ki şi, başka bir devlet vatandaşıdeğil ise, Içişleri Bakanl ığı tarafından kendisine izin belgesi, ilgiliyabanc ı devlet vatanda şl ığını kazandığım belirten belgeyi getirdi ğindeçıkma belgesi verilir (TVK m. 22/f.2).Söz konusu kanunun tan ıdığı haklardan yararlanmak isteğe bağli olduğundan,mavi kart hamili olmas ına rağmen bir tak ım gerekçelerle yabancı muamelesine tabi tutulmak isteyenler, talepleri halinde yabanc ıişleme (ikamet tezkeresi ve çal ışma izni verilmesi gibi) tabi tutulabilirler.2005/6 nolu Genelge. Bkz. RG, 25 Mart 2005-25766. ilgili genelgeyegöre, "Türk Vatandaşlığından çıkan kişilerin kamu kurum ve kurulu şlar ı-na müracaatlannda, kurum ve kurulu şların kendi kanunlanndaki yabancılariçin getirilmiş olan kısı tlayıcı hükümleri dikkate ald ıklan ve bu nedenle mezkürKanun'un uygulanmas ında çeşitli aksamalar olduğu, yapılan değişikliklerin

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKLIKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERrum ve kurulu şlannın kendi görev alanına giren konularda ZEYNEP DERYA29. madde kapsamındaki ki şilerle ilgili i ş ve işlemlerde ken- IARAAN'INdi özel kanunlarında mevcut yabancılar için getirilmiş kısıtla- rEBÜ Ğİyıcı hükürnler dikkate al ınmayacaktır. Örneğin, yabancılarınçal ışma izinleriyle ilgili olarak Çal ışma Bakanh ğı'nın yapacağıuygulamada İçişleri Bakanlığı Vatandaşlık Genel Müdürlüğütarafından verilen belgeleri esas almas ı gerekmektedir.TVK m. 29 kapsamındaki bir yabanc ı, yabanc ılarm çalışmasınadair getirilen s ınırlamalara tabi olmaks ızın Türkiye'de rahatçaçal ışabilecektir. Bunlardan belirli meslekler bak ımındanTürk vatandaşı olma koşulu, çalişma izni, çalışma vizesi, çalışmaamaçli ikamet izni ve bunun gibi belgeler talep edilmeyecektir.SonuçGöç veren ülkelerden olan Türkiye, yurt d ışı nda yaşayanvatandaşlar ının özellikle Alman vatanda şlığına geçişleriniteşvik etmek için pembe (mavi) kart uygulamasm ı yaratmıştır.1995 ve 2004 y ıllannda yap ılan değişikliklerin ard ındanşekillenen TVK m. 29, yabanc ı bir devlet vatandaşlığınmkazanılmasını teşvik etmek amac ıyla özel statülü yabanc ılarkategorisi yaratnııştır. Söz konusu madde, gerek çifte vatandaşliğıreddeden Almanya'daki düzenlemeyi iç hukuk kurallarıile dolanarak "de facto" olarak etkisiz hale getirdiği gerekseyabancılar arasında ayrım yapmamış bulunan Türk VatandaşliğıKanununun sistemini yabancilar arasmda imtiyazlıbir yabanc ılar grubu meydana getirmek suretiyle bozmu ş olanıacınauygun şekilde uygulama/ara yans ıtılmadığı anlaşılmaktadır. DoğumlaTürk Vatandaşı olup da, Içişleri Bakanl ığından vatandaşlıktan çıkma izni almaksuretiyle Türk Vatandaşlığın ı kaybeden ler ve bunların vatandaşlıktan çıknıabelgesinde kayı tl ı reşit olmayan çocukların ın, 403 say ıl ı Kanunun 29'uncumaddesi ile kendilerine tan ınan haklardan yararlanmaları anıacıyla Içişleri Bakanlığıtarajindan bir belge verilmektedir. Kurum ve kurulu şlar kendilerine yapılan müracaatlarda 403 sayılı Kanunun 29'uncu maddesinin uygulanmas ıiçin söz konusu belge ile birlikte müracaat sahibinin vatanda şı olduğu ülke mukamlarıncaverilen kimlik belgesi d ışında başka bir ispat belgesi talep etmeyeceklerdir."227

AKTUELLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STMTSANGE}IÖRIGKEITS -, AUSLİNDER- UND fLÜ(HTLINGSRECHrZEYNEP DERYA duğı.ı ileri sürülerek ele ştirilebilir. Bununla beraber, özel starAPN'INtülü yabancılar kategorisi yarat ılması yabanc ılar hukukununTEBli Ğİ genel esaslarına aykırı değildir. Devletler, temel hak ve özgürlükleralanında eşitlik esasrnı benimsemekle beraber, yabancıların hangi haklardan, hangi şartlarla faydalanabileceklerinikendi milli menfaatlerini dikkate alarak kendileri belirlerler.Türkiye de bu madde kapsamındaki ki şilerin hangişartlarda hangi haklardan yararlanaca ğmı özel hülcümle düzenlemiştir.Bu uygulaman ın söz konusu ülkelerde vatanda ş-lık kazanma yolunu seçerek daha fazla haktan yararlanabilecekTürk vatanda şlar ı aç ısından faydal ı yönleri göz önündetutulmalıdır. Getirilen düzenlemeyle, ülkede bulunan di ğeryabanc ılar ancak Türk yabanc ılar hukukunun getirdi ği şartlarve sın ırlamalar doğrultusunda Türk vatanda şlarına tanınanhaklardan yararlanabilecek iken; ç ıkma izni almak suretiyleyabanc ı bir devlet vatandaşlığını kazanmış olan bu ki şiler,kural olarak Türk vatanda şlarına tanınan bütün haklardanaynen yararlanmaya devam edeceklerdir. Mavi Kart ileayrıcalıkl ı yabanc ı statüsünü belgeleyen ki şilerin askerlik bizmetiniyapma yükümlülü ğü, seçme-seçilme, kamu görevlerinegirme, muafen araç veya ev e şyası ithal etme haklan dışındaTürk vatandaşliğmdan kaynaklanan haklar ı saklı tutulurve güvence altına al ınır. 1995 değişikliği ile kabul edilenbu uygulamaya devlet bürolgasisi gerekli bilgilendirme vehazırlık yapmadan ba şlad ığından vatandaşlar bir takım zorluklarlakarşıla şmışlardır. 2005 y ılında kanunda yap ılan değişiklikile vatandaşlara tanınan bu hak daha aç ık bir şekildetanımlanmıştır. Fakat bu noktada devlet kurumlar ına önemlibir görev düşmektedir. Kanunda yer almayan, normlar biyerarşisineaykırı kısıtlamalar getirilmenıeli ve yurtd ışındaya şayan Türk vatanda şları bu maddenin kapsamı konusundabilinçlendirilmelidir. Uygulamanın genelge ve talimatlarlayönlendirilmesi ve bu genelgelere erişimin zaman zamanzor olmas ı hukukçuları zor durumda bıraknıaktad ır. Bu nedenle,idarenin düzenleyici işlemlerinin sistematik ve eri şilebilirhale getirilmesi önem ta şımaktadır. Böylelikle yurtd ı-şında yaşayan Türk vatandaşlarının ya şadıkları devlet vatan-228

YArANDA5L1K, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKLJK(JNDAK j GÜNCEL GEL İŞMELERdaşlığma geçmeleri ile sosyal ve siyasal haklara kavu şmalanve yaşadıkları ülkelere daha kolay uyum sağlamaları sağlanacaktır.TVK m. 29 ile kabul edilen imtiyazl ı yabana statüsününkamu çal ışanlarına çok açık ve seçik anlat ılmas ı, uygulamadakitereddütlerin de kald ırılmas ı gerekir. Aksi takdirdebu madde ile amaçlanan Türk vatanda şlarının yaşadıkları vebulunduklar ı yabanc ı devlet vatanda şlığım te şvik etme amacmaula şılamaz. Bu konu üzerinde önemle durulmas ı ve gerekeski Türk vatanda şlarımızın gerekse uygulamac ılann m.29 konusunda bilinçlendirilmesi gerekmektedir.?EYNEP DERYATA'lNTEBLi ĞİKaynaklarAydanur Gürzumar, Türk Vatanda şlığının Kayb ırıda Şahısiradesinin Önemi, Prof Dr. Nihai Uiuocak'a Armağan, 1999,s. 135-163.Ayfer Uyanık Çavu şoğlu, Türk Vatandaşl ığı Kanununda 5203sayılı Kanun ile Yap ılan Değişiklik Sonras ında Türk Vatanda ş-l ığında Ç ıkma, Yasa 260/2005, s. 21-39.Aysel Çelikel/Günseli Öztekin Gelgel, Yabanc ılar Hukuku,Beta, İstanbul 2008.Bilgin Tiryakio ğlu, Multiple Citizenship and its Conseçuencesin Turkish Law, Ankara Law Review, 2006, s. 1-16.Bülent Çiçekli, Türk Vatanda şlığından izin alarak Çıkma, AnkaraBarosu Dergisi, 2000, s. 63-75.Ergin Nomer, Vatandaşlık Hukuku, Filiz Kitabevi, İstanbul2007.Fügen Sargin, Yabancı Gerçek Kişilerin Türkiye'de Taşınmaz Malve S ınırlı Ayni Haklardan Yararlanmalar ı, Ankara 1997.Nuray Ekşi, Yabanc ılar Hukukuna İlişkin Temel Konular, Bela,Istanbul 2006.Rona Aybay, Vatandaşlık Hukuku, İstanbul Bilgi ÜniversitesiYaymları 2004.229

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRfCHTZEYNEP DERYA Turgut Turhan, Türk Vatandaşlığından Çıkanların Haklar ı,TAPN'IN Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1997, Cilt 46,IFBLİĞİ s. 41-66.Vahit Doğan/Hasan Odabaşı, Yargı Kararları Işığında Vatandaşlıkve Yabanc ılar Hukuku, Seçkin Yaymlan, Ankara 2004.230

ASKERLIK H İZMETİNİN TÜRK VATANDA ŞLIĞIAÇJSINDAN DEĞERLEND İRİLMES İYrd. Doç. Dr. Mesut AYGÜNGirişTürk hukukunda askerlik, bir vatanda şlık görevi olarak MESUTkabul edilmi ştir. Keza, Anayasa'run "vatan hizmeti" başlığı- AYGÜN'ÜNnı ta şıyan 72. maddesinde, askerlik, hem hak, hem de görev rr ıi Ğ Iolarak kabul edilmi ştir. Bu maddeye göre, 'vatan hizmeti herTürk'ün hakk ı ve ödevidir. Bu hizmetin Silahlı Kuvvetlerde veyakamu kesiminde ne şekilde yerine getirileceği veya getirilmiş say ı-lacağı kanunla düzenlenir'. TC Anayasas ı, Askerlik Kanunu veAskeralma Yönergesi ba şta olmak üzere mevzuatta askerlikyükümlülüğü ayrıntılı olarak kabul edilmi ştir. Aynı zamandabu konuya ilişkin olarak pek çok yarg ı kararı da bulunmaktadır.Siyasi hak ve ödevler arasmda de ğerlendirilen askerlikhizmeti, tabiiyet ba ğının gerektirdi ği sadakat yükümlülüğününbir sonucu olarak genellikle vatanda şlar için öngörülenbir hak ve mükellefiyet alam te şkil etmekte, yabanc ılar kapsamdışmda tutulmaktad ır. Ayıu zamanda çoğu ülkede askerlik,erkek vatandaşları bağlayan bir yükümliilük olarakkar şımıza çıkmaktadır.Bu tebliğ, önemli ölçüde, 'MSY 70-IC Milli Savunma Bakanl ığı AskeralmaYönergesi' hükümlerinin tespiti ve de ğerlendirilmesinden hareketlehaz ırlanmıştır. Tebliğin sunumunun yap ıld ığı 15.05.2009 tarihindeTürk Vatanda şlığı Kanunu Tasar ısı, TBMM'nin gündeminde olup, henüzyasala şmamıştır. Ancak, askerlik yükümlülü ğünün Türk vatandaşlığınaetkisi bakımından önemli deği şiklikler getiren Tasar ı'nın ilgili hükümlerineçalışmada yer verilmiştir.Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Devletler Özel Hukuku Ana BilimDalı öğretim üyesi.231

AkTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLİNDER- UND FLÜCIITLINGSREUITMESUT Askerlik yükümlülüğü, ülkeden ülkeye farklılıklar ta şı-AYGÜN'ÜN makla birlikte çe şitli şekillerde düzenlenmi5tir. 1 AralanndaTEBL İĞi Türkiye, İsrail ve İran' ın bulunduğu ülkelerde sadece silahlıkuvvetlerde değerlendirilmek üzere zorunlu askerlik sistemikabul edilmi ştir. Buna kar şılık, İngiltere, Amerika BirleşikDevletleri, Hollanda gibi ülkelerde zorunlu askerlik sözkonusu değildir, askerlik gönüllülük esas ına bağlanmıştır. Buiki kategori d ışmda kalan ülkelerde ise, askerli ğin kamu hizmetiolarak sivil kurumlarda ve/veya silahs ız olarak ordudayap ılmas ı gibi karma sistemler benimsemi ştir. Dünya üzerindeaskerlik sistemlerinin bu kadar farkl ılık arz etmesi, en çok,birden fazla tabiiyete sahip vatanda şlar açıs ından zorluk doğurmaktadır. Bu durumda birden fazla devletin vatanda şlığınıta şıyan ki şinin askerliğini hangi devlette yapaca ğı veya yapılinışaskerliğin diğerlerinde geçerli olup olmayaca ğı önemlibir sorun olarak durmaktad ır.Askerlik yükümlülüğünün Türk vatanda şlığı üzerine etkisiüç şekilde kar şımıza ç ıkmaktadır. İlk olarak, askerlik yükümlülüğü, Türk vatanda şlığma geçmek isteyen yabanc ı,göçmen ve mülteciler ile Türk vatandaşlığmı kaybetme durumundaolanlar üzerinde etki doğurur. Özellikle, Türk vatandaşhğmınkayb ı türlerinden olan "kaybettirme", askerlik hizmetininyerine getirilmesi ile yak ından ilgilidir. İkincisi, aynizamanda vatanda şliklar ından biri Türk vatanda şlığı olan çifteveya çok tbiiyetlilerin durumu ile ilgilidir. Son olarak da,yabana ülkede yaşayan Türk vatandaşlarının askerlik yükümlülükleriningerek ertelenmesi, gerek dövizle yerine getirilmesineilişkin ortaya çıkan özel durumlard ır. Çalışmamızda,askerlik yükümlülü ğünün vatandaşlık müessesesi üzerindekietkilerine ilişkin yukar ıda sözünü etti ğimiz her üç durumda genel hatlarıyla incelenmiş ve çeşitli vargılara ula şılrruştır.232Çeşitli ülkelerdeki askerlik sistemleri üzerine haz ırlanmış raporiçin bkz. Conscription and Armies in The World: , (21.04.2009).

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCIL4R N İJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER1. Türk Vatanda şlığını Kazanma MESUT1111 sayılı Askerlik Kanunu'nun ıkinci maddesine gore, AYGUN'ÜNTEBLİĞİaskerlik yükümlüğü, Türk vatandaşlığmı kazanarılar üzerinde,Türk vatanda şlığına geçen yabana, vatans ız (haymatlos),mülteciler için farkl ı; göçmenler için farkl ı şekilde etki eder.A. Yabanc ı, Vatansız (Haymatlos) veMülteciler Aç ısındanBurada incelenecek olanlar, 403 sayih Türk Vatanda şlığıKanunu'nun 3, 5, 6, 7, 8 ve 12, maddelerine göre Türk vatandaşlığınısonradan kazanan yabana, vatans ız veya mültecilerdir.Türk vatanda şlığına geçmek isteyen yabancı, vatans ızveya mülteciler, Türk vatanda şlığmı kazand ıkları tarihte hangiyaşta iseler, o ya ştaki yerli yükümlüler (emsalleri) gibi askerlikleriniyaparlar. Bu ki şiler vatandaşlığı kaza ıulıklan tarihte,ilk celp döneminde silah altına al ınan emsalleri terhis olmu ş iseler,askerlik hizmetini yapmazlar, yedeğe alctarıl ırlar. Eğer, emsallerihenüz terhis olmam ış iseler, bu kişiler tAbi olduklar ıstatüde askerlik hizmetlerini tam olarak yerine getirirler. Budurumu bir örnekle aç ıklayal ım:Örnek 1:21.09.2006 tarihinde Türk vatandaşl ığı n ı kazanan kişi, 1985 doğumludur.Do ğum Tarihi :01.01.1985Vatandaşl ığı Kazand ığı Tarih :21.092006Vatandaşl ığı Kazanmadan Önce : Yabanc ı / Vatans ız / Müfteci -ilk Ceip Döneminde Askere Al ınanEmsallerinin Terhis Tahhi 21.05.2006(21.02.2005 + 15 Ay)Sonuç: ASKERL İK YÜKÜMLÜLÜ ĞÜ YOKYükümdünün emsallerinin ilk celp grubu, 21.02.2005 tarihindesilahaltına alınmış olup, 21.05.2006 tarihinde terhisetAbidir. Vatandaşlığı kazandığı tarihte emsallerinin ilk ceipgrubu terhis oldu ğundan, yükün-dünün askerlik hizmeti sözkonusu değildir. Öğrenim durumuna bak ılmaks ız ın yedeğeaktarilacalct ır.233

AKTUELI.E ENTWIO(WNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSIINDER- UND FLÜCHTLINGSRECKTMESUT Örnek 2: 1985 doğumlu yükümlü, 20.05.2006 veya bu tarihten daha önce Türk vatan-AYGÜN'ÜNdaşl ığı n ı kazanm ışt ı r.ıu ıiGi Doğum Tarihi :01.01.1985Vatandaşl ığı Kazand ığı Tarih :20.05.2006 (Veya Bu Tarihten Önce)Vatandaşl ığa Kazanmadan Önce : Yabanc ı / Vatans ız / Mülteciİlk Celp Döneminde Askere Al ınanEmsallerinin Terhis Tarihi :21.05.2006(21.02.2005 + 15 Ay)Sonuç: ASKERL İK YÜKÜMLÜLÜĞÜ VAREğer, bu yükümlü, 20.05.2006 tarihinde veya bu tarihtenönce vatandaşlığı kazanmış olsa idi, vatanda şlığı kazandığı tarihteki emsallerinin ilk celp grubu silah alt ında olduklarındanveya silah altına al ınmad ıklar ından askerlik hizmetiniyerine getirmesi söz konusu olacakt ı. Yükümlü, öğrenimgörmekte ise, talebi üzerine, Askerlik Kanunu'nun ilgili hükümlerigereğince askerlik hizmeti ertelenecek; öğreniminitamamlad ıktan sonra yedek subay veya erba ş/er statüsündeaskerlik hizmetini yapacaktır.B. Göçmenler Aç ısındanBurada sözü edilen, 5543 say ıl ı İskAn Kanunu hükümlerinegöre Türk vatanda şlığına al ınan göçmerderdir. İskAn Kanunuhükümlerine göre Türk vatandaşlığına al ınan göçmenlerinaskerlik hizmetini yap ıp yapmayacaklar ının tespitinde,Türkiye'ye ilk kez geldikleri tarih ile kaç yaşında olduklar ıdikkate ahnır. Vatanda şlığa al ındıkları tarihin bir önemi yoktur.Bu ki şiler, Türkiye'ye geldikleri tarihte yirmi iki ya şını doldurmuş2 veya geldikleri memlekette askerlik yükümlülü ğünü yerinegetirmişseter asker edilmezler. Aksi durumda askerlik Hzmetiniyerine getirmeleri gerekmektedir. 3 Bu durumu bir örnekleaç ıklayal ım:2 Yurda giriş tarihini sadece yil olarak bildirebilenterin, yirmi iki ya şın ıtamamlayıp tamamlayamadıklarının tespitinde geldikleri y ılın 1 Ocaktarihi esas alınır.Ayrıca, askerlik hizmetini yaparken, terhis olmadan göç edenlerin askerlikhizmetleri dikkate alinmaz, askerlik yapmam ış gibi değerlendiri-234

VATANDA Ş LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEIJ ŞMELERÖrnek 1:MESUTDoğum Tarihi :02.03.1978 AYGÜN'ÜNYurda Geldi ği Tat :02.032000 TEBLi ĞİVatandaş l ığı Kazanmadan Önce : GöçmenVatandaş l ığı Kazand ığı Tarih :06.07.2000 (Önemi Yok)Sonuç: ASKERL İK YÜKÜMLÜLÜĞÜ YOKBu yükümlü yurda geldiği tarihte yirmi iki ya şını doldurmuşolduğundan, askerlik hizmetini yapmas ına gerek yoktur,doğrudan yedeğe aktarılacaktır.Örnek 2:Doğum Tarihi :02.03.1978Yurda Geldiği Tarih :01.03.2000Vatandaşl ığı Kazanmadan Önce : GöçmenVatandaş l ığı Kazand ığı Tarih :06.07.2000 (Önemi Yok)Sonuç: ASKERL İK YÜKÜMLÜLÜĞ Ü VARBu yükümlü yurda geldiği tarihte yirmi iki yaşın tamamlamarıuştır.Bu durumda geldi ği ülkede askerlik hizmetini yapıpyapmad ığının tespit edilmesi gerekir. E ğer yükümlü geldiğiülkede askerlik hizmetini yapt ığım beyan ediyor ve bunaait belge sur ıabiiyorsa yedeğe geçirilecektir. Eğer geldiği ülkedeaskerlik hizmetini yapmamış ya da askerlik hizmeti karşılığı bedel ödeyerek terhis edilmemi şse emsalleri gibi askerlikhizmetine tAbi tutulacaktır.İİ. Türk Vatandaşlığımn Kayb ıBazı ülkelerin vatandaşlık kanunlannda (örneğin, İtalyanVatanda şlık Kanunu'nda) askerli ğin vatandaşlığın kaybınayol açmas ı ile ilgi herhangi bir hüküm bulunmamaktad ır.'lirler.Tannbilir, Feriha Bilge, "Vatanda şlığm irade Dışı Kayıp Halleri", TürkVatandaşlığı Kanunu Tasarısı Sempozyumu, Bildiriler: 29 Şubat 2008, SeçkinYay ıncılık, Ankara 2008, s. 151.235

AKTIJELLE ENIWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTMESUT Çoğu ülkenin mevzuatında ise (Türkiye, Almanya, ABD,AYGÜWÜN Avusturya, Hollanda gibi ülkelerin vatanda şl ık kanunlar ın-TEBL İĞİ da) askerliğirı vatanda şlığırı kaybına yol açmasına ili şkin hükünılerbulunmakta ve bu konuda da genelde iki farkl ı kayıpnedeninin tercih edildiği görülmektedir.İlk ihtimalde, yükümlünün yurt d ışı nda bulunup askerlikiçin kendisine yapılan çağrıya uymamas ı ya da askerlikhizmetini yerine getirmemek için yurt dışına kaçması durumundavatanda şlığı kaybetmesi söz konusu olmaktad ır. Bunedenlere ba ğlı olarak vatanda şl ık bağma son verilen ki şiyurt dışında bulunmaktad ır.İkinci ihtimalde ise, yükümlünün izinsiz olarak yabanc ıbir devletin hizmetinde gönüllü olarak askerlik yapmas ı, yatandaşlığmınkaybına yol açan bir neden olarak görülmektedir.Askerlik, sadakat yükünılülüğünün bir sonucu olarak vatandaşlariçin öngörülen bir hak ve yükümlülük oldu ğundan,yabanc ı devlette gönüllü askerlik hizmeti yapmanın, bu sadakatyükümlülüğü ile uyu şmad ığı sonucuna var ılmaktad ır.Nitekim Avrupa Vatanda şlık Sözleşmesi m. Tde askerliğin,sadece, yabanc ı askeri kuvvetlerin gönüllü olarak hizmetindebulunulmas ı durumunda vatanda şlığın kaybına neden olacağıhükme bağlanniiştır. Avrupa Vatanda şlık Sözleşmesi'ndeyer alan bu kayıp nedeni, Türk hukuku aç ısından her ne kadarşu anda yürürlükte bulunan 403 say ıl ı TVK'da açıkça birkaybettirme nedeni olarak düzenlenmese de, yürürlü ğü bulunmayanTAbiiyet-i Osmaniye'ye Dair Nizamname ile 1312say ılı TVK'da daha a ğır bir kay ıp türü olan vatandaşlıktan ıskat(ç ıkarma) nedeni olarak düzenlenmekte idi.Türk hukukunda askerlik ile ilgili olarak vatanda şlığmkaybı pek çok ülkeye nazaran daha geni ş düzenleme alanıbulmu ştur. Bu konuda izlenen sistem, ilk ihtimalde de ğerlendirdiğimiz,yükünilünün askerlik hizmetini yapmamak üzerebir şekilde yurt d ışmda bulunmas ı hallerine ili şkindir. Askerlikile ilgili olarak Türk vatanda şlığının kayb ı, TVK m. 25'edenk gelen "kaybettirme" müessesesi içerisinde üç fıkra olarak236

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERdüzenlenmiştir. Askerlikle ilgili kaybettirme karar ı verilmesi- MESUTne yol açan nedenler şunlardır:AYGÜN'ÜN- Yurt d ışında bulunup da muvazzaf askerlik görevini yapmak TEBEIGIveya Türkiye'de sava ş ilan ı üzerine, yurt d ışında bulunup da, yurtsavunmas ına katılmak için yetkili k ılınm ış makamlar tarafindanusulen yap ılacak çağrıya mazeretsiz olarak üç ay içinde icabet etmeyenler(TVK m. 25/ç).- Sevk s ıras ında veya k ı talarına kat ıldıktan sonra yurt d ışınakaç ıp da kanuni süresi içinde dönmeyenler (TVK m. 25/d).- Silahl ı kuvvetler mensupları ile askerlik görevini yapmaktaolanlardan görev, izin, hava değişimi veya tedavi için yurt d ışındabulunup da süresi bittiği halde mazeretsiz olarak üç ay içinde geridönmeyenler (TVK m. 25/e).Bunlar içinde en yaygm uygulama alan ı bulan, TVKm. 25/çdeki askerlik hizmetini yapmamak için yurt d ışındabulunan yoklama kaçaklar ı ve bakayalar ile ilgili olandüzenlemedir.5Ancak, TVK m. 25'de yer alan askerlikle ilgili bu kaybettirmenedenleri yakın zamanda tarihe kanşacakt ır. Çünkümevcut TVK'y ı değiştirecek olan Türk Vatanda şlığı KanunuTasar ısı'nda "kaybettirme" kapsam ında askerlik ile ilgiliTVK'da yer alan kaybettirme nedenlerine yer verilmemi ş-tir. Kaybettirmeyi düzenleyen Tasar ı'nın 29. maddesinde askerlikile ilgili vatanda şlığın kaybı hali olarak, sadece, "izin almaksızın yabanc ı bir devlet hizmetinde gönüllü olarak askerlik yapanlar"hükmü yer almaktad ır. Tasar ı, bu düzenleme ile yukarıdaifade ettiğimiz ihtimallerden ikincisini tercih etmiş olmaktadır.Tasar ı'da yer alan bu düzenleme ile pek çok Avrupa ülkesinintaraf olduğu, ancak Türkiye'nin taraf ı olmad ığı AvrupaAskerliğe bağl ı sebeplerden dolay ı Türk vatandaşli ğırun kayb ı hakk ındadetayh bilgi için bkz. Ek şi, Nuray, Askerliğin Vatandaş/ak ÜzerindekiEtkisi ve Özellikle Çifte Vatanda şlığa Sahip Kişilerin Askerlik Yükümlülü ğü,Ikinci Bas ı, Beta Bas ım Yay ım Dağıtım A.Ş. Istanbul 2005, s. 5 vd (AskerlikYükümlülü ğü).237

AKTUEI.1E ENTWICKIIJNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSIANDER- UND FIiiCHTLINGSREOITMESUT Vatandaşlık Sözleşmesi ile uyum sağlama amac ının bulundu-AYGÜN'ÜN ğu dü şünülmektedir.TEBLİĞİ .Öte yandan, Tasar ı ıle getirilen askerlik yukumlulu ğunüilgilendiren di ğer bir değişiklik de, vatanda şlığın iradi olarakkayb ına yol açan "ç ıkma "nın şartlar ına ilişkin düzenlemedeyer almaktad ır. TVK'run m. 20/c bendinde yer alan "herhangibir suç nedeniyle aranmakta olan ki şilerden olmamak" şartına,Tasarı'nın 25/c bendinde "askerlik hizmeti nedeniyle aranankişilerden olmamak" ibaresi ilave edilmi ştir.Bu hükmün vatanda şlıktan ç ıkma yolunun askerliktenkaçma yönünde istismar edilmesini önlemesi bak ımındancaydırıcı bir rolünün olduğu dü şünülebilir. 6 Ancak, Tasarı'n ınyeni şekline göre ç ıkma izninin verilmesinde zaten yetkili makanuntakdir yetkisinin bulunmas ı ve mevzuatta yer alan diğerönleyici hükümler bak ımından bu düzenlemenin isabetliolmadığı düşüncesindeyim. Çünkü askerlik statüsü bak ımındanyoklama kaça ğı, bakaya, izin tecavüzü, hava de ğişimi tecavüzüveya firari konumunda olan vatanda şlann yurt d ışınaçıkmalar ına izin verilmezken, askerlik yükümlülü ğünü yerinegetirmeye ıılerin vatandaşl ıktan ç ıkma taleplerinin kabulgörmeyeceği aşikArd ır. Bu yönde bir şartın ko şul hüküm olarakTasar ı'da yer almas ına kan ımca gerek yoktur.5 Şubat 2009 tarihinde kabul edilen 5837 say ıl ı Kanun'un1. maddesi ile Askerlik Kanunu'nun 2. maddesine eklenen XI.f., "Çeşitli nedenlerle Türk vatanda şlığın ı kaybettikten sonra yenidenTürk vatanda şlığın ı kazananların askerlik işlemlerine, Türk yatandaşlığınıkaybettikleri tarihteki durumlarına göre devam edilir"hükmüne amirdir. Bu hüküm ile askerlik yükümlülü ğünü yerinegetirmeden herhangi bir yolla Türk vatanda şlığmı kaybedenlerinsonradan Türk vatandaşliğmı kazanmalar ı halindeaskerlik yükümlülü ğünü yapmak zorunda olduklar ı ifadeediimektedir.6 Kaplan, Yavuz, "Türk Vatanda şl ığı Kanunu Tasar ıs ı Aç ısmdan VatandaşlıktanÇıkma", Türk Vatandaşlığı Kanunu Tasarısı Sempozyumu, Bildiriler:29 Şubat 2008, Seçkin Yay ınc ılık, Ankara 2008, s. 180.238

YATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELER111. Birden Fazla übiiyetli Türk Vatanda şlarıDevletlerin askerlik sistemleri aras ında farklar olduğugerçeğinden hareket edildiğinde, birden fazla devletin vatandaşlığınıtaşıyan ki şilerin askerliklerirıi hangi devlette yapacakları veya yap ılm ış askerli ğin diğerlerinde geçerli olup olmayacağı önemli bir sorun olarak kar şımıza ç ıkmaktadır. 7 Askerlikyükümlülüğü, bir devlette zorunlu iken, di ğerinde gönüllülükesas ına bağlanmışsa, bu sorun daha bariz şekilde ortayaçıkmakta, çözümü de zorla şmaktadır. Öte yandan, heriki devlette askerlik zorunlu olmas ına rağmen; bir devlette siviltoplum kurulu şlarında yap ılan kamu hizmeti askerlik olarakkabul edilirken, diğerinde fiilen askeri birliklere katılmaşeklinde yerine getiriliyorsa, bu gibi meselelerin çözümü nispetenöncekine göre daha kolay olacakt ır.MESUTAYGÜN'ÜNTEBL İA. Genel EsaslarTürkiye, geleneksel askeri stratejisi ile tan ınmas ına rağmenTürk vatanda şhğının yani s ıra yabanc ı devlet veya devletlerinvatanda şlığına sahip ki şilerin askerlik yükümlülü ğüaçısından radikal adımlar atmıştır. 8 Çifte vatanda şlığın, 1981yılında Vatanda şl ık Kanunu'na yap ılan değişiklikle kabuledilmesinin ardından, 1992 yılında Askerlik Kanunu'nda değişiklikyapılmış, Kanunun ikinci maddesine eklenen bir f ıkraile yabanc ı ülkede yapılan askerliğin Türkiye'de hangi şartlarlakabul edileceği düzenlenmi ştir. Bu değişikliği 1993 y ılındayürürlüğe giren "Birden Fazla Tdbiiyetli Vatanda şların AskerlikYükümlülüklerini Yerine Getirmi ş Say ılmalan Dair Esaslar"başhklı Bakanlar Kurulu Karar ı takip etmi ş, söz konusu meseleayr ıntılı olarak düzenlenmi ştir.Birden fazla tabiiyetli Türk vatandaşlarımn askerlik yükümlüklerineilişkin kanuni düzenleme Askerlik Kanunu'nunikinci maddesinde yer almaktadır. Bu düzenlemeye göre:/ Ekşi, Askerlik Yükünilülüğü, s. 48.Ekşi, Askerlik Yükümlülü ğü, s. 73.239

AKTUELIE ENİWICKL[JNGEN 1M STAATSANGEUÖRIGKEITS -, AUSL4NDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTMESUT "Bakanlar Kurulu karar ıyla belirlenecek esaslara göre, yurt d ı-AYGÜN'ÜN şında doğan ve ikamet edenler ile kanuni rü şt ya şına kadar yaban-JEB İi Ğİ cı bir ülkeye gitmiş olanlardan, bulunduğu ülke vatandaşl ığın ı dakazanan Türk vatandaşları, talepleri halinde, durumlar ına uyan veKanunun öngördüğü askerlik statülerinden biri içerisinde askerlikmükellefiyetlerini 38 yaşını tamamlad ıkları yılın sonuna kadar yerinegetirebilirler veya tdbiiyetinde bulundukları diğer ülkede askerlikyapm ış olduklar ın ı belgeleinek kayd ıyla mükellefiyetlerini yerinegetirmiş say ılırlar. Bunların 38 yaş sonuna kadar askerlikleri ertelenmişkabul edilir".Bu maddenin öngördüğü imkAndan yararlanabilmekiçin:• Yurt dışında doğmak ve ikamet etmek veya kanuni rü şt yaşınakadar yabancı bir ülkeye gitmiş olmak, ve• Bulunduğu ülkenin vatanda şlığın ı kazanmak, şartlarınınbirlikte yerine gelmi ş olmas ı gerekir.Maddede öngörülen şartlar ı taşıyan Türk vatanda şları ikitürlü hareket edebilirler: Ya durumlar ına uyan ve Kanununöngördüğü askerlik statülerinden biri içerisinde askerlik yükümlülüklerini38 ya şını tamamlad ıkları yılın sonuna kadaryerine getirmeyi talep edebilirler. Ya da tabiiyetir ıde bulunduklarıdiğer ülkede askerlik yapm ış olduklar ını belgeleyerekyüküınlülülderini yerine getirmi ş sayılırlar. Her iki durumdada bunlar ın, 38 yaş sonuna kadar askerlikleri ertelenmişkabul edilir.B. Yabanc ı Ülkelerin Belirlenmesi1993 tarihli "Birden Fazla Tibiiyetli Vatanda şların AskerlikYükümlülüklerini Yerine Getirmi ş Say ılmalan Dair Esaslar" başlıklı Bakanlar Kurulu Karar ı'nın 6. maddesinde, birden fazlavatanda şlığa sahip yükümlülerin hangi ülkelerde yapt ıklanaskerliğin muvazzafl ık hizmetinden say ılacağı, Içişleriile D ışişleri Bakanlığı'mıı görü şü alınarak Milli SavunmaBakanlığı'nca belirlenir hükmü yer almaktad ır. Aşağıdaki ül-240

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECIYE YABANCILAR KLIKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERkelerde yap ılan askerlik hizmeti ve alınan "askerliğe elverişli MESUT -değildir" raporlan değerlendirmeye almmaktad ır. AYGÜN'UN- Almanya- Avusturya- Danimarka- Finlandiya- İsrail- İsveç- İsviçre- Norveç- Yunanistan- Tunus- Fransa (1979 ve daha genç do ğumlular hariç) 9Bu ülkelerde yap ılan askerlik hizmeti ile tanzim edilenaskerliğe elveri şli değildir raporlar ırurı kabul edilmesi hususundasadece Türkiye ile Tunus aras ında karşılıldılık bulunmaktadır.Türkiye ile Tunus aras ında "Çifte Vatandaşlık DurumundaVatan Hizmeti Yükümlülüğüne İlişki Anla şma" imzalanmıştır.Listede yer alan di ğer ülkeler açısından bir mütekabiliyetsöz konusu değildir. Ancak bu ülkelerin tercih edilmesinde,zorunlu askerlik hizmetinin bulunmas ı ve aynı zamandavatanda şlarımızın yoğun olarak yaşadığı ülkeler olmas ı gibinedenler rol oynamaktad ır.1°Bu ülkelerin dışında kalan di ğer ülkelerde ise (örneğin,Italya," Hollanda ve Belçika'da) yap ılan askerlik hizmeti geçerlisayılmamaktad ır.TEB[i Ğ iFransa'da 01 Ocak 1999 tarihinden itibaren, 31 Aralık 1978 tarihindensonra doğmuş olanlar ın askerlik yükümlülükleri ask ıya ahndığından,bu tarihten sonra doğmuş olan yükümlülerin müracaatlan kabul edilmemektedir.1979'dan daha önceki do ğumlulara ait usulüne uygun olaraktanzim edilmi ş belgeler kabul edilmektedir.10 Ekşi, Askerlik Yükümlülüğü, s. 53.11 İtalya'da 1985 doğumlulardan itibaren zorunlu askerlik hizmeti kaldırıldığu-ıdan,01 Ocak 2005 yılında yukarıdaki listeden ç ıkartılmıştır.1986 ve daha genç do ğumlu olanların müracaatlan kabul edilmemekte;daha önceki doğumlulara ait usulüne uygun olarak tanzim edilmi ş belgelerkabul edilmektedir.241

AKTU ELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSIANDER- UND FLÜCIITLINGSRECHTMESUT Askerlik hizmeti ile "askerliğe elverişli değildir" kararli ra-AYGÜN'ÜN porların kabul edileceği ülkeler, ihtiyaç duyuldu ğunda herTEBLI ĞI yılm Aralık ay ı içersinde, Milli Savunma Bakanl ığı'mn koordinatörlüğündeD ışişleri ve İçişleri Bakanl ıklarınca yenidenbelirlenir.C. Kapsam D ışı B ırak ılan YükümlülerBakanlar Kurulu Kararının beşinci maddesinin üçüncüfıkrasına göre, aşağıda belirtilen yükümlülerin di ğer ülkedeyaptıkları askerlik hizmeti Türkiye'de say ılmaz ve bu gibilerinba şvurular ına işlem yapılmaz:- Vatanda şlığını kazandığı ülkeye kanuni rü şt yaşındansonra gitmiş olanlar,- Yurt içinde askerlik hizmetine başladıktan sonra herhangibir nedenle yurt dışına çıkıp da tabiiyetinde bulunduğudiğer yabanc ı ülkede askerlik hizmetine ba şlayanlar,- Türkiye ile sava ş halinde bulunan bir devletin veya budevlet ile aralar ında savaş için ittifak veya iştirak olan bir devletinsilahl ı kuvvetlerinde hizmet kabul edenlerden, askerlikgörevini yapmak için yetkili kıl ınmış makamlar tarafındanusulen yap ılacak çağrıya mazeretsiz olarak, bir ay içinde icabetetmeyenler,- Yabancı ülkede, askerlik hizmetlerini yapt ıkları sıradaTürkiye Cumhuriyeti'nin iç ve d ış güvenliği ile Kanunun suçsaydığı şekilde iktisadi ve/veya mali güvenli ği aleyhine faaliyettebulunanlar,- Askerlik yükümlülü ğü bulunmayan ülkelerde askerlikhizmeti yapanlar,- TAbiiyetinde bulunduğu ülkede o ülke silahl ı kuvvetleriiçin ihtiyaç fazlas ı olduklarından veya siyasi, dini, felsefive ahlaki inançlar ı nedeniyle askerlik hizmeti yapmak istemeyenlerden,askerlik hizmeti kar şılığı hükümetlere bağl ı (resmi)olmayan vakıf, demek, cemaat ve benzeri diğer sivil orga-242

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUK(JNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERnizasyonlar ile bunlara ba ğlı veya bunların yan kuruluşu ni- MESUTteliğindeki kurum ve kurulu şlarda hizmet yapanlar, AYGÜN'ÜN- übiiyetinde bulunduğu ülkede, fiili askerlik hizmetin- TEBUĞIden muaf olanlar ile askerlik hizmeti yerine resmi sivil kurumve kurulu şlarda da hizmet yapmadan doğrudan ihtiyataalmanlar.IV. Yurt Dışı Askerlik Erteleme1111 sayıl ı Askerlik Kanunu'nun 35/G maddesine göre,yabancı ülkede yaşayan vatandaşlarımızın askerlik yükümlülükleribelli bir yaşa kadar ertelenebilir. Askerlik Kanunu'nun35/G maddesi "Oturma veya çal ışma iznine sahip olarak işçi, işverenveya bir meslek ya da sanat mensubu s ıfatı ile yabancı ülkelerdebulunan yükümlüler, durumlar ını ispata yarayan belgelerile bağlı bulundukları Türk konsolosluklanna ba şvurmaları halindebunların son yoklama, celp ve sevk gibi her türlü askerlik i şlemleri;iki yılda bir yenilenmek kayd ıyla 38 ya şlann ı tamamladıkları yılınsonuna kadar Milli Savunma Bakanl ığı 'nca ertelenebilir.Erteleme şartlar ına haiz olmad ıkları anlaşılanlar veya ertelemesebebi ortadan kalkanlarla kendi istekleriyle erteleme hakk ından yazgeçenlerinertelemeleri iptal edilerek, askere sevkleri sa ğlan ır" hükmünüamirdir.A. Yap ılacak i şlemlerYabanc ı ülkelerde ya şamakta olan vatanda şlarımız, askerlikişlemlerini erteletmek üzere, aşağıdaki belgelerle bölgesindeikamet ettikleri ve ba ğli oldukları Türk konsolosluklannadilekçe ile bizzat başvururlar.1. işçiler İçin Gerekli Belgelera. Bulunduğu yabancı ülkenin resmi makamlar ındanalınm ış oturma veya çal ışma izin belgesi,243

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEFIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCFITLINGSRECHTMESUT b. Çali ştığı işyerinin işvereni taraf ından düzenlenmi ş, fii-AYGÜN'ÜN len çal ıştığını gösteren belge,TEBUGIc. Herhangi bir i şyerinde çah şmayarak i şsizlik sigortasıveya maluliyet yard ımı alanlann, ilgili makamlardan bu yardımıaldıklarını kanıtlayan belge,d. işsiz veya malul oldu ğu halde, eşinin çal ışmas ı nedeniylebu yardmılan da alamayanların, durumlarını gösterenilgili resmi makamlardan alman belge,e. Umuma mahsus pasaport.İşçi statüsündekiler, (a), (b) ve (e) f ıkralarında belirtilenbelgeleri mutlaka ibraz etmek zorundad ırlar. Ancak, diğerbelgelerden ba şvuru esnasında durumuna uyan hangisi ise,o belge de ibraz edilir.2. işveren İçin Gerekli Belgelera. Bulunduğu yabancı ülkenin resmi makamlarmdanal ınmış oturma veya çal ışma izin belgesi,b. Bulunduğu yabanc ı ülkede i şveren olduğunu kanıtlayanbelge,c. Bulunduğu yabancı ülke kanunlarma göre işyerinin niteliğinibelirten belge,d. Umuma mahsus pasaport.3. Bir Meslek ya da Sanatı icra Edenler İçinGerekli Belgelera. Bulunduğu yabanc ı ülkenin resmi makamlarmdanalınmış oturma veya çal ışma izin belgesi,b. Bulunduğu yabanc ı ülkede bir meslek veya sanatı icraettiğini gösterir belge,c. Umuma mahsus pasaport.244

YArANDA5L1K, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEIJŞMELER4. Gemi Adam ı İçin Gerekli Belgeler MESUTa. Donatan veya vekili tarafmdan düzenlenen, mahalli AYGÜN'ÜNmakamlarca onaylanan fiilen gemi adam ı olarak çaliştığına TEBUG İdair hizmet akit belgesi,b. Yabanc ı ülke kay ıtlarma göre denizci kütüğü kayıt sureti,c. Gemi adamı yeterlilik belgesi sureti,d. Gemi adamı cüzdanı sureti,e. Umuma mahsus pasaport.Gemi adamı vatanda şlanmız erteleme için geminin bandırasındabulunduğu, bağlanıa limanırun bulunduğu, donatanveya vekilinin bulundu ğu ya da geminin velĞletini yürütengemi acentesinin bulundu ğu yabanc ı ülkedeki Türk konsolosluklannabaşvurabiirler.Türk band ıralı gemilerde veya Türkiye'de Kurulu bulunanya da donatan veya vekilinin sahip olduğu şirket idaremerkezi Türkiye'de bulunan şirketlere ait gemilerde çal ışangemi adan-darmın askerlikleri ertelenmez.111< erteleme için yukarıda belirtilen belgelerle bizzat konsolosluklarıınzabaşvuran ve başvuruları kabul edilen vatandaşlarımız,statüleri devam ediyorsa, her iki y ılda bir (ertelemeninbittiği yılın herhangi bir aymda veya erteleme bitim tarihindenen az bir ay önce) aynı belgelerle birlikte bizzat veyabelgelerini posta vas ıtasıyla göndererek ertelemelerir ıi 38 yaşımtamamiad ıldarı yılın sonuna kadar uzatabilirler.B. Ülkelere Göre Erteleme Süreleri1. İki (2) Y ıll ık Ertelemeye Tabi ÜlkelerAltı ay veya bir yıl gibi erteleme süresi kabul edilen ülkelerdışı nda kalan ülkelerde erteleme süresi iki y ıldır. Fiilen çalışmaktaolan işçiler ile işverenler veya bir meslek ya da sanaüfiilen icra edenlerin askerlik i şlemleri, iki (2) yıl süre ile baş-245

AKTIJELI.E ENT%VICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSUINDER- UNU FLÜCIITLINGSRECHTMESUT vuruya iki y ıl eklenmesiyle bulunan y ılın 31 Ekim tarihine ka-AYGÜN'ÜN dar ertelenir.TEBL İĞİÖrnek 1:MüracaatTarihi :01.07.2004Erteleme Bftim Tarihi :31.10.2006Bu yöntemle bulunulan y ılda eğer 31 Ekim tarihi geçilmişse,bir sonraki y ılın 31 Ekim tarihine kadar erteleme i şlemiyapıl ır.Örnek 2:Müracaat Tarihi : 0112.2004Erteleme Bitim Tarihi :01.12.2006(2006 y ı l ı 31 Ekim tarihi geçilmiş )Erteleme Bim Tarihi :31.10.2007Müteakip ertelemelerde iki y ıldan daha az süreli oturmaveya çal ışma belgesi ibraz edenlerin, oturma veya çahşmaizninden hangisi daha uzun süreli ise, onu takip eden ilk 31Ekim tarihine kadar ertelenir.Örnek 3:Müracaat Tarihi :01.10.2007Çal ışma izni Biti ş Tarihi :09.05.2007Oturma izni Bitiş Tarihi : 06.08.2008 (Çal ışma izni biti ş tarihine göre daha uzun)Erteleme BiUm Tarihi :31.102005Oturma veya çal ışma izni problemi olmasayd ı, erteleme bitim tarihi 31.102009 olacaktı .Yükümlülerden takvim y ılmın yar ısından (6 aydan) fazlasmıfiilen ayni yabanc ı ülkede geçirmeyenlerin müteakip ertelemetalepleri kabul edilmez.246

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLFEC İ YE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER2. Altı Aylık veya Bir Yıl Ertelemeye Tabi Ülkeler MESUTAşağıda yer alan ülkelerde bulunan ve Askerlik Kanunu AYGÜN'ÜNm. 35/G'deki şartları taşıyan yükümlülerin askerlik i şlemleriise, altı ay veya bir yıl süre ile erteleriir.a. Altı (6) ayl ık ertelemeye tabi ülkeler:- Azerbaycan- Beyaz Rusya- Bosna-Hersek- Ermenistan- Estonya- Güney Afrika Cumhuriyeti- Gürcistan-hak- Makedonya- Moldova- Özbekistan- Tacikistan- Türkmenistanb. Bir (1) y ıll ık ertelemeye tabi ülkeler:- Arnavutluk- Bulgaristan- Çek Cumhuriyeti- Çin Halk Cumhuriyeti- Hırvatistan- Kazakistan- Kırgızistan- Kosova- KKTC- Kuveyt- Letonya- Litvanya- Mısır- Polonya247

AKYUEI.LE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTtINGSRECHrMESUT - RomanyaAYGÜNÜN - RusyaTEBLİĞİ - Slovakya- Slovenya- Suriye- Ukrayna- YemenBu ülkede bulunan yükümlülerin erteleme i şlenılerinde31 Ekim tarihi dikkate aimmaz, doğrudan ba şvuru tarihine altıay veya bir y ıl süre ilave edilir ve bulunulan tarihe kadar ertelemeişlemi yapıhr.Örnek 4:Müracaat Tarihi :10.04.2005Erteleme Süresi : 6 AyErteleme Bilim Tarihi :10.10.2005Örnek 5:Müracaat Tarihi :10.04.2005Erteleme Süresi : 1 Y ı lErteleme Bitim Tarihi :10.04.2006Altı ay veya bir y ıl ertelemeye tabi ülkelerde müteakiperteleme talebinde bulunanlardan alt ı ay/bir yıldan daha azsüreli oturma veya çalışma belgesi ibraz edenler de ise, izinbitimini müteakip oturma veya çal ışma izinlerinin yenileneceğianla şılanlarm, kalan izin sürelerine bak ılmaks ızın askerlilderialt ı ay/bir yıllık sürelerle ertelenir. Oturma veya çal ı-şıma izinlerinin yenilenmesi hususunda tereddüt edilenlerinise, oturma veya çal ışma izni sürelerinden hangisi uzunsa osüre kadar ertelenfr.Altı ay veya bir y ıl ertelemeye tAbi ülkelerde bulunanlardanerteleme süresinin yar ısından (3 ay/6 aydan) fazlas ınıaynı yabancı ülkede geçirmeyenlerin müteakip erteleme taleplerikabul edilmez.248

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERİster iki y ıllik, ister altı ay! bir y ıll ık ertelemeye tabi fil- MESUTkelerde bulunan ve şartları taşıyan yükümlülerin askerlik i ş- AYGÜR'ÜNlemleri, her halükarda 38 yaşını tamamlad ıkları yılın sonuna ka- TEBLİĞİdar ertelenebilir.V. Dövizle Askerlik İşlemleriMilli Savunma Bakanl ığı 70/ 1-C Askeraima Yönergesi'ninaltmc ı bölüm birinci kısmında yurt d ışında yaşayan vatanda ş-lanınızın hangi usul ve esaslar çerçevesinde dövizle askerlikhizmetinden faydalanacaklar ı aynntıl ı olarak düzenlenmiştir.A. Genel EsaslarOturma veya çalışma iznine sahip olarak işçi, işveren s ıfatıylaveya bir meslek ya da sanatı icra ederek, en az 3 y ıl (1095gün) süre ile fiilen yabancı ülkelerde bulunan vatandaşlarırmz,durumlar ını ispata yarayan belgelerle birlikte ba ğlı bulundukları Türk konsolosluklar ı aracılığıyla askerlik şubelerinebaşvurmaları, 5.112 Euro veya kar şılığı yabancı ülke parasını,başvuru tarihinden itibaren 38 ya şını tamamlad ıkları yı-1m sonuna kadar ödemeleri ve bir ayl ık temel askerlik eğitiminetabi tutulmaları kaydıyla dövizle askerlik hizmetindenyararlamrlar.Buna göre, dövizle askerlik bizmetinden yararlanacakyükümlülerde aranacak şartlar şunlard ır:• Oturma veya çalışma iznine sahip olarak en az üç y ıl (1095gün) süre ile yabanc ı ülkede işçi, işveren sıfatıyla ya da herhangibir meslek veya sanatı icra ederek veya bir hizmet akdinedayanarak yabanc ı band ıralı gemilerde en az üç y ıl süre ilefiilen gemi adamı olarak bulunmak ve bu statülerini yükümlülüklerinitamamlay ıncaya kadar kaybetmemi ş olmak,• Dövizle askerlik hizmeti dışı nda, diğer askerlik hizmetstatülerinden biri ile yurt içinde silah altına alinmanıış olmak,• Dövizle askerlik hizmeti yükünılülüğünün devamı süresinceyurda kesin dönü ş yapmamış olmak. Her takvim y ılıiçerisinde 6 aydan fazla süre ile yurt içinde bulunmamak,249

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -,AUSLANDER- UNO FLÜCKTLINGSRECHTMESUT • Dövizle askerlik hizmeti yükümlülü ğünden yarar-AYGÜNÜN lanmak için 38 yaşını tamamladıkları y ıl ın 31 Aralık tarihi-TEBÜĞİ ne kadar TC konsolosluklar ına ba şvurmak ve belirlenen döviziYönerge'de gösterilen cins, miktar, süre ve şartlara uygunolarak ödemek (38 yaşından daha genç yükümlüler 5.112Euro veya karşıhğı dövizi ba şvuruda peşin veya 1/4'ü peşin,kalan en çok üç e şit taksitte olacak şekilde ödeyebilirler. Ancak,38 ya şında başvuran yükümlüler öngörülen dövizin tamamınıpeşin ödemek zorundad ırlar),1 ayl ık temel askerlik eğitimini en geç 38 ya şı tamanılad ıklarıy ılı takip eden y ıl içinde ba şlamak ve bitirmek.Otuz sekiz yaşını geçtikleri halde dövizle askerlik hizmetindenfaydalanınak için daha önce başvurmayarılar ile 38 yaşınıtamamlamadan önce ba şvurup da ödemelerinde veya temelaskerlik eğitiminde eksiklikleri nedeniyle kapsamdan ç ı-kartılanlar dövizle askerlik hizmeti yapmak istediklerindeödeyecekleri döviz miktar ı farkl ı olacaktır.Bu gibiler, yukarıdaki şartları yerine getirmeleri ve 7668 €veya karşılığı dövizi başvuruda peşin olarak ödemeleri gerekmektedir.Aym zamanda, temel (1 ayl ık) askerlik eğitimleriniise ba şvuruyu takip eden ilk celpte veya müteakip celpte yerinegetirmeleri zorunludur.B. Kapsam D ışı B ırakılan YükümlülerAşağıda belirtilen duruma uyan ki şiler dövizle askerlikhizmetinden faydalanamazlar. Bunlar, dövizle askerlik hizmetikapsamından ç ıkart ılarak tabi olduklar ı statüde silah altınaalınırlar. Bu ki şiler şunlardır:• Dövizle askerlik hizmeti için gereken yükümlülüklerinitamamlamadan taleplerinden vazgeçenler,• Yabanc ı ülkelerde resmi görevle (kamu kurum ve kuruluşlar ı ile hissesinin çoğunluğu kamuya ait olan kurulu şlartarafından yabanc ı ülkelerde yap ılan görevlendirme ile) bulunanlar,250

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELER• Ücret, maa ş veya yolluklar ının kar şılığı dövizleri yurti- MESU!çinden transfer edilenler,AVGÜN'ÜN• Yükümlülüklerini tamamlamadan yurda kesin dönü ş TEBLiGIyapanlar ve sınır dışı edilenler ile yükümlülüklerini tamanılamadanher takvim y ılı içerisinde toplam alt ı aydan fazla süreile yurtiçinde bulunanlar.SonuçTürk vatarıdaşh ğım kazanan yabanc ı, göçmen veyamülteciler emsallerinin durumuna göre askerlik hizmetineMbidirler. Daha önce vatanda şı oldukları ülkede askerlikyapmışlarsa, bu husus göz önünde bulundurulur. Türkiye,birden fazla tAbiiyete sahip Türk vatanda şlarının askerlikyükümlülüğü konusunda kar şılaşacaklar ı zorluklan enaza indirmek için çaba harcamaktad ır. Bu konuda tek yanl ıdüzenlemeler yapmakla birlikte, Tunus'la olduğu gibi diğerülkelerle de ikili anlaşmalar yaparak sorunu çözüme kavu ş-turmak istemektedir. Henüz yasala şmayan Türk VatandaşlığıKanunu Tasarısı'nda yer alan hükümler ile Türk vatanda şl ı-ğımn kaybı bakımından da, askerliğin etkisi s ınırlandırılmayaçal ışılm ıştır. tzinsiz olarak yabanc ı silahlı kuvvetlerde hizmetyapma dışmda askerlikle ilgili herhangi bir nedenin Türk yatandaşlığmınkaybına yol açmamas ı yönünde bir eğilim sözkonusudur.Almanya, Fransa gibi ülkelerde yoğun olmak üzere, yurtd ışında çalışan vatandaşlarımızın askerlik yükümlülükleriniyerine getirmeleri bakımından da önemli düzenlemeler kabuledilmiştir. Askerlik yükümlülüğünün mümkün olduğunca,onların yurt d ışındaki çalışmalar ına veya öğrenim görmelerineengel olmamas ı amaçlanmakta, bunun için askerli ğin ertelenmesiveya dövizle askerlik hizmetinin yap ılmas ı gibi baz ıimkanlar getirilmektedir.251

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VEYABANCILAR HUKUKUNDAK İGÜNCEL GELİŞMELERUluslararas ı Sempozyum BildirileriAKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1MSTAATSANGEHÖRIGKEITS -,AUSLANDER- UND FLOCHTLINGSRECHTTagungsband eines internationaen SymposiumsCURRENT DEVELOPMENTS INC İTİ ZENSH İ P, İ MM İ GRAT İ ON,REFUGEE LAW AND LAW OF FORE İ GN ERSinternational Symposium ProceedingsIKINCI BÖLÜMGöç ve Mülteci HukukuZWEUTES KAPITELEinwanderungs- und FlüchtlingsrechtSECOND CHAPTERImmigration and Refugee Law

BEGROSSUNG UND EINFÜHRUNG IN DAS DEUTSCHEE İ NWANDERUNGSRECHTProf. Dr. Dr. h.c. Kay HAILBRONNERVieten Dank Frau Vorsitzende. Ich darf Sie an diesem Morgen BEITRAGbegrüen. Ich möchte heute ganz kurz eine Einführung in einige KAY HMIBRONNERGrundprinzipien des neuen deutschen Austnderrechts geben.Für diejertigen von Ihnen, dIe aus Deutschland kommen, ist dasnatürtich nichts Neues, welt es sich nur um einige sehr grobeStrukturen handeit, dIe ich in der kurzen Zeit erIutem kann. Ichmöchte mich konzentrieren auf einige Punkte, die vielleicht auchfür d ıe türkische Seite interessant sind. Das betrifft einmal dIeAnderungen, die 1m Zuwanderungsgesetz von 2004 eingetretensind. Die zweite, wesenttiche Anderung des deutschen AusInderrechtsist im Zuge des sogenannten RichttinienumsetzungSgesetzeserfolgt. Das bedeutet eine Umwandlung oder Umsetzungdes EG-Rechts, sprich des europischen Gemeinschaftsrechts indeutsches Recht. Ich darf vielleicht mit diesem Punkt beginnen.Es ist mittterweile ein erhebticher Einfluss des europischenGemeinschaftsrechts auf das deutsche AusInderrecht festzustelten.Sie aile kennen das von unserer gestrigen Diskussionüber das Assoziationsrecht, aber über das Assoziationsrecht hinausgibt es mittterweile auch eine Reihe wichtiger Richtlinien,dIe das deutsche Ausl5nderrecht ganz erheblich beeinflussen. DaDer Verfasser ist Inhaber des LeFırstuh İs fOr öflentliches Recht, Völkerrechtund Europarecht sowie Direktor des Forschungszentrums fOr internationalesund europisdıes AusInder- und Asylrecht an der universitt Konstanz.Der Vortragsstil wurde beibehalten.255

AIGUELLf ENTWICKLLJNGEN 1M ST4ATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSI İNDER- UND FLÜCHTLJNGSRECHTKAYHA İ6EITG: sind auch einige ganz wichtige Richtlinien dabei, auf d ıe ich auchLBRDNN(R d ıe türkische Seite aufmerksam machen wiII, weil sie auch ganzinteressante Perspektiven für d ıe Gestaltung etwa des Einwanderungsrechtsbetreffen. Darunter gehört z ıım BeispieI, dass wir1m Moment dabei sind, eine sogenannte BIue-Card-Richtlinie zuverabschjeden. Diese soli im Juni vom Rat verabschiedet werdenund soli ein Aufenthaltsrecht für hochqualiflzierte Drittstaatsangehörigeermöglichen. Wir haben bere ıts eine Richtlinie überdIe Rechtsstellung von Iangfristig aufenthaltsberechtigten Drittstaatsangehörigen.Diese ist allerdings für d ıe türkische Seiteweniger interessant, weil das Aufenthaltsrecht von türkiscl- ıenStaatsarıgehörigen, dIe sich bereits in einem Mitg!iedstaat aufhalten,weitgehend durch das Assoziationsrecht geregeit wirdund d ıe Richtlinie darüber hinaus eigentlich keine besonderenAttraktionen mehr bietet, weil das Assoziationsrecht bereitsweitgehend gesicherte Aufenthaitsrechte ermöglicht. Was viel-Ieicht auch noch ganz interessant und wenig bekannt ist, dasswir mittierwejle eine Richtlinie über Forscher und eine Richtlinieüber Studenten haben. Ich möchte ein paar ganz kurze Bemerkungenüber d ıe Forscher-Richtlinie machen, dIe erst yor relativkurzer Zeit in Kraft getreten ist und dIe auch für Interessentenaus der Türkel durchaus erwgenswert ist ais Möglichkeit, eineAufenthaltserjaubnis in Deutschland zu bekommen. Diese Richtinlesieht yor, wenn man die Möglichkeit hat, ais Forscher an elnerForschungseinrichtung in Deutschland oder in einem anderenEU-Mitgliedstaat zu arbeiten, dass man dann eine spezifischeForscheraufenthaltserlaubnis bekommt. Voraussetzung dafürist, dass es sich um eine Einrichtung in einem EU-Mitgliedstaathandeit, die akkreditiert ist, also ein gewisses Verfahren durch-Iaufen hat. Das muss keine Universitt, sondern kann auch eineprivate Forschungseinricht ııng sein. Der Vorteil dieser Aufenthaltserlaubnisais Forscher ist, dass, wenn man eine solche Aufenthaltserlaubniserhalten hat, damit auch eine gewisse MobiIitMin der Europischen Union verknüpft ist. Denn man hat einen Anspruchauf Erteilung einer Aufenthalterlaubnis auch in anderenEU-Mitgliedstaaten, um dort das Projekt oder die Forschungsarbeitenfortzusetzen, für deren Durchführung man ursprünglich256

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTEC İ YE YABANCILAR IIUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERdie Aufenthaltserlaubnis bekommen hat. Ahnlich ist auch das BEftRAG:in der EU-Richt!inie über Studenten vorgesehene System. Denn MYHAIURONNERauch dort ist eine gewisse Mobi!itt für die FIIe gewhrIeistet,in denen eine EU-Aufenthaltserlaubnis für Studenten ertelit wurdeund anschlie(3end d ıe Fortsetzung des Studiums in einem anderenMitgliedstaat geplant ist. Das ist insofern von Interesse, akdass man zwar mit dem Schengen-Visum bis zu drei Monate imgesamten EU-Gebiet reisen kann, aber mit den nach den oben genanntenRichtlinien erteilten Aufenthaltseriaubnissen kann mansich über diesen Zeitraum hinaus in jedem anderen EU-Mitgliedstaataufhalten.Ich möchte noch auf einige Punkte des Zuwanderungsgesetzeseingehen und damit zum deutschen Recht zurückkehren.Das Zuwanderungsgesetz 2004 war - wie Sie vielleicht wissen -heftig umstritten. Es hat nicht das geleistet, was manche erhoffthatten, nmIich eine weitgehende ÖInung des deutschen Auferıthaltsrechtsfür Personen, die eine Erwerbsttigkeit ausübenwollen. Der sogenannte Anwerbestopp ist im Prinzip beibehaltenworden. Auf der anderen Seite sieht auch das deutsche Aus-Inderrecht eine öFnung für bestimmte Arten von qualiflzierterErwerbst5tigkeit in einer ganzen Reihe von Bereichen yor. Diesberuht 1m Prinzip auf einer Verordnung, dIe vom Arbeits- undSozialministerlum erlassen wird, dIe aber doch eine gewisse FIexibilit5teröffnet. Das Grundprinzip ist, dass yor Erteilung einerAufenthaltserlaubnis eine Prüfung dahingehend erforderlich ist,ob für eine bestimmte fltigkeit vorrangig deutsche oder gleichgesteilteEU-Arbeitnehmer zur Verfügung stehen. Diese Verordnungsieht aber doch eine Reihe von Bestimmungen bzw. vonKategorien yor, nach denen unter erleichterten Voraussetzungeneine Aufenthaltserlaubnis zum Zweck der Aufnahme einerErwerbstötigkeit ertelit werden kann. Gerade im letzten Jahrsind zahlreiche Erleichterungen für qualiflzierte FachkrMte indiese Verordnung aufgenommen und damit das System relativfiexibel gestaltet worden. Denn man kann somit relativ kurzfristigauf dIe Ver5nderungen des Arbeitsmarktes und dIe Bedartslagereagieren. Es gibt im Zuwanderungsgesetz zwei weitere neueVorschriften, die dIe Studenten betreffen. In diesem Zusammen-251

AKTUFILE ENIWI(KLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSIINOER- UND FLÜCHTL İ NGSRECHTBE İTRAG: hang möchte ich kurı erwhnen, dass sich hier ein wesentlicherKAY HAILBRONNER Unterschied 1m Vergleich zur vorherigen Rechtslage volizogenhat. Bis zum Jahr 2004 gait ais Prinzip des AusInderechts, dassjemand, der in Deutschiand studiert oder eine Ausbildung abgeschlossenhat, nach Abschluss der Ausbildung wieder in seinenHeimatstaat zurückkehren muss. Das hat das Zuwanderungsgesetzvolikommen umgedreht und hat eine Möglichkeit geschaffen,dass man nach Abschiuss der Ausbildung eine gewisseZeit hat, in Deutschland einen Arbeitsplatz zu suchen. Wenn eseinem gehngt, einen Arbeitsplatz au finden, hat man die Mögiichkeit,ohne dass man wieder in seinen Heimatstaat zurückkehrenmuss, von Deutschland aus eine Aufenthaltseriaubnis zumZweck einer Erwerbsttigkeit au bekommen. Das war ein fundamentalerWechsei. Es ist off enkundig, dass diese Anderung sinnvoliund notwendig war, denn Sie erinnem sich vielleicht an dieDiskussion über die Anwerbung von lndern. Es macht wohi kaumeinen Sinn, wenn sich in Deutschiand ein qualifizierter Ingenieuraus der Türkei befindet und dieserdann zurückkehren muss, undDeutschland anschliegend eine Anwerbeaktion durchführt, umjemanden aus dem Ausland anzuheuern. Da ist es sicherlich sinnvoller,eine Möglichkeit zu geben, sich in Deutschland um einensolchen Arbeitsplatz zu bewerben. Diese Möglichkeit [st jetzt mitdem Zuwanderungsgesetz geschaffen worden. Wir haben nochweitere Vorschriften, die aber in der Praxis nicht gana 50 wichtigsind, aber immerhin doch für die Philosophie des Gesetzes nichtganz unwichtig sind. Wir haben dIe Möglichkeit, ein volikommenunbefristetes, also ein gesichertes Aufenthaltsrecht für sogenannteHochqualifizierte au geben. Das ist im Aufenthaitsgesetzausdrückiich niedergelegt, wobei das Gesetz Wissenschaftlermit besonderen fachiichen Kenntnissen oder Lehrpersonen inherausgehobener Position ais hochquaiiflziert definiert. Aiso Siesind aile qualifiziert und können aile eine Aufenthalteriaubnisnach Ş 19 für Hochqualiflzierte bekommen. Das ist aiso eine Mög-Iichkeit. Nunmehr besteht auch zum ersten Mal für selbstndigütige die Mögiichkeit, eine Aufenthaltseriaubnis zu erhaiten.Diesbezüglich hat es in Deutschiand groe Diskussionen gegeben.Nach dem Aufenthaltsgesetz kann eine Aufenthaltserlaub-258

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKLINDAKi GÜNCEL GEL İŞMELERnis für Selbstndige ertelit werden, wenn bestimmte flnanzielle BE İTRAG:Erfordernisse ertülit sind. Ursprüngiich verlangte das Cesetz eine KAY HA İ LBRONNERM il] ion Euro Investition und d ıe Schaftung von 10 ArbeitspItzen.Das ist dann schrittweise reduziert worden. DIe neueste Fassungdes Gesetzes seit Anfang dieses Jahres sieht eine Investition von250.000 Euro und d ıe Schaung von 5 ArbeitspItzen yor. DieseVoraussetzung ist aflerdings auch in Deutschland immer falschverstanden worden. Hierbei handeit es sich um keine unabdingbareVoraussetzung für dIe Cewhrung eines Aufenthaltsrechtsnach dieser Bestimmung für seIbstndige Erwerbstötige, sondernes ist ein Beispiel für die Voraussetzungen, unter denen genereildie Bedingungen dieser Bestimmung erfülit sind. Das istaber nicht abschliel3end. Es ist also nicht ausgeschlossen, dassjemand, der nicht diese Voraussetzungen erfülit, dennoch einesolche Aufenthaltserlaubnjs nach Ş 21 bekommt.259

DIe Schweiz hat in Europa gemeinhin den Ruf, gerne eigeneWege zu gehen. Sie ist weder MitgUed der Europischen Union,noch ist sie MitgIied der NATO. Sie hat ihre eigene Whrung undverfolgt auBenpolitisch das Konzept der NeutraIitt. Es würdedaher niemanden verwundern, wenn sie auch 1m Bereich der Migrationspolitikeinen anderen Weg gehen würde ais ihre Nachbarstaaten.Um dieser Frage auf dert Grund zu gehen, vergleichtdieser Beitrag dIe schweizerische Migrationspolitik und dasschweizerische Migrationsrecht mit den in Deutschland geltendertKonzepten und Regelungen.In vielen Dingen scheinen die beiden Lander grundverschieden.Nicht nurweii Deutschland gut zehnmai sa viete Einwohnerhat wie dIe Schweiz und beinahe neunmai 50 grog Ist und nichtnurweil Deutschland Mitglied in den genannten intemationalenOrganisationen ist. Sondern var ailem, weil belde Lnder einesehr unterschiedliche Geschichte haben und ihre politischen Systemestark voneinander abweichen. Ein Vergieich der Zuwanderungssystemebeider Lnder verspricht daher spannend zu sein.Der folgende Beitrag gliedert sich in drei Teite: 1m ersten Teligeht es um dIe Zuwanderung von Personen mit der Staatsangehörigkeiteines EU-Mitgliedstaats. Der zweite Teil widmet sichausführiich der Zuwanderung von Drittstaatsangehörigen undder dritte und Ietzte Tell wagt ein Fazit.

VATANDAŞ UK, GÜÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HI İ KIJKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERIl. Zuwanderung aus der EliDie Regein für d ıe Zuwanderung von Erwerbstt İgen ausStaaten der Europischen Union unterscheiden sich einigen Jahrennur noch ini Detail. Zwar ist die Schweiz kein Mitgliedstaatder EU, jedoch ist sie über völkerrechtliche Abkommen eng mitdieser verknüptt. 1m Migrat İonsbereich ist das Abkommen vom21. Juni 1999 zwischen der Schweizerischen Eidgenossenschafteinerseits und der Europ5ischen Gemeinschaft und ihren Mitgİiedstaaten andererseits über die Fre İzüg İgkeitl das wichtigstevölkerrechtliche Instrument zur Steuerung der Migration zwischenden Vertragsparteien. Aufgrund der monistischen Völkerrechtstraditionist das Abkommen in der Schweiz unmittelbaranwendbar' und gew5hrt Staatsangehörigen der EU-Mitgiiedstaaten3 unter bestimmten Voraussetzungen ein Recht auf Aufenthaltsowie den Zugang zum schweizerischen Arbeitsmarkt.Das Abkommen ist am 1. Juni 2002 in Kraft getreten und gewöhrtmnsbesondere Arbeitnehmerinnen und Arbeitnehmem,4d İe einen Arbeitsvertrag in der Schweiz vorweisen können, dasRecht auf Aufenthalt und die Gleichbehandlung mit SchweizerStaatsangehörigen. In vollem Umfang gIk die Personenfreizügigkeitallerdings erst seit dem 1. Juni 2007 und bislang auch nurBEITEAG:PLEK.SR 0.142.112.681. Veröffentljcht in AB İ. L 114/6 vom 3b.4.2002 bzw. BB İ . 1999,7027 oder abrufbar unter http://www.admin.ch/ch/d/sr/co_ ı42_ıı z_681 .html.2 Grossen/Döpp, Sonderrege İungen für Staatsangehörige der EU/EFTA-Mitgliedstaaten,in: Uebersax/Rudin u.a. (Hrsg.), Auslanderrecht, 2. Auflage2009, S. 139.Sowie den Staaten der EFTA (Norwegen, island und Uechtenstein), vgl.Abkommen zur Anderung des übereinkommens zur Errichtung der EuropischenFreihandelsassoziation vom 21.6.2001 (Vaduzer Abkornmen), insbesondereAnhang K, AS 2003, 2685; SR 0.632.31.1m Folgenden wird aus Griinden der besseren Lesbarkeit jeweils nur diemnniiche Form verwendet. D ıe weibliche Person ist seIbstverstndIich jewelismitgemeint.Der Verfasser ist W ıssenschaft İ icher Mitarbeiter des Bundesamts für Migration,Bern. Der Artikel gibt aussch İie İ Iich dIe persönliche Meinung des Autorswieder und nicht d ıe des Bundesamts für Migration.261

AICFUFIE ENTWICKUJNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLiNDER- UND FLÜCHrLINGSRECHTBEIIRAG: gegenüber 17 der insgesamt 27 EU-Mitgiiedstaaten, nmhch für(MRKUS PEEK Staatsangehörige der 15 ,,alten" Mitgliedstaaten 5 sowie von Maltaund Zypern. Nach Erweiterung des Freizügigkeitsabkommensauf die neu der EU beigetretenen mittel- und osteuropischenStaaten 6 wurden zunchst Übergangsfristen vereinbart, die yorailem für Erwerbsttige Einschrnkungen vorsehen! Diese Übergangsphasehat dIe Schweiz erst kürzlich bis Ende Mal 2011 verl5ngert.Danach giit auch für Staatsangehörige dieser Lnder dieFreizügigkeit uneingeschrnkt. Die vorerst letzte Erweiterungdes Freizügigkeitsabkommens ist am ı . Juni 2009 in Kraft getreten.8 Damit wurden auch Bulgarien und RumSnien in das Abkommenmiteinbezogen, wenn auch ebenfalis mit der Vereinbarungvon übergangsregelungen, dIe 1m Falle dieser Staaten bis EndeMai 2016 verl5ngert werden können.9DIe Übergangsregelungen beinhalten insbesondere eine Beschr5nkungdes Zugangs zum Arbeitsmarkt. Wöhrend d ıe volleFreizügigkeit einen gleichberechtigten Zugang zum schweizerischenArbeitsmarkt bedeutet, beinhalten dIe Übergangsregelungeneine Art Einlasskontrolle. Danach werden Arbeitnehmer ausden betroffenen Staaten nur dann zum Arbeitsmarkt zugelassen,wenn die freie Stelle nicht mit einem Arbeitnehmer besetzt werdenkann, der bereits auf dem schweizerischen Arbeitsmarktverfügbar ist2 0 Zudem wird kontrolliert, ob dIe branchenüblichenLohn- und Arbeitsbedingungen eingehaiten sind. Letztlich gibtFinnland, Schweden, Dnemark, Vereinigtes Königreich, Irland, Niederlande,Deutschland, Belgien, LuxembuRc, Frankreich, Österreich, Portugal,Spanien, Italien und Griechen İ and.6Durch Protokoll 1 zum Freizügigkeitsabkommen, AB İ. L 89/30 von, 28.3.2006,wurde das Freizügigkeitsabkomrnen auf Estland, Lettland, Litauen, Polen,Tschechien, Slowakei, Ungarn und Siowenien, sowie auf Malta und Zypernerweitert. FOr dEe beiden zuletzt genannten Staaten gelten allerdings keineÜbergangsrege İ ungen.Vgl. Art. ıo Abs. la, 2a, 3a und 4a des Freizügigkeitsabkommens.8Durch ProtokolE Il zum Freizügigkeitsabkommen, ABI. L 124153 vom20.5.2009; SR 0.142.112.681.1.VgI. Art. 10 Abs. ı b, 2b, 3b und 4c des Freizügigkeitsabkommens.10Schweizer Staatsangehörige und Aus İ nder, d ıe bereits zur Erwerbsttigkeitin der Schweiz berechtigt sind.VCA

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERes eine j5hrliche Höchstzahl von zu erteilenden Aufenthaltsbe- BE İTRAG:willigungen, dIe nicht übersc.hritten werden kann. Ist dieses Kon- MRKUS PEEKt İngent ausgeschöpft, können in diesem Zeitraum keine Aufenthaltsbewilligungenmehr an Staatsangehörige der betroffenenL5nder ausgestellt werden.1m Gegensatz zu Arbeitnehmern geniel4en Selbstöndige ausallen EU-Mitgl İedstaaten bereits jetzt dIe volle Personenfreizügigkeit,sofern sie eine tragfhige selbstndige Erwerbsttigkeitin der Schwe İz ausüben. Lediglich tür Staatsangehörige von Rumnienund Bulgarlen gelten noch bis Ende Ma İ 2011 geringfügigeE İnschrönkungen im Rahmen der Übergangsbestimmungen.11in Deutschland bestehen gegenüber Arbeitnehmem ausden mittel- und osteuropischen Beitrittsstaaten 5hn!iche Übergangsregelungen,die erst kürzlich bis 2011 veringert wurden.121m Vergleich zu den innerhalb der EU und damit auch inDeutschiand für EU-Staatsangehörge geltenden Regelungengilt tür d ıe Schweiz die Besonderheit, dass das Freizügigkeitsabkommeneinen grundstzlich statischen Charakter aufweistund damit im Wesentlichen den Stand des einscFı lögigen acquiscommunautaire zum Zeitpunkt der Unterzeichnung 13 abbtldet.nsbesondere dIe Richtlinie 2004138/EG über d ıe Freizügigkeitder Unionsbürger14 entfaltet gegenüber dem Schweizer Gesetzgeberkeine Bindungswirkung, wohingegen sie in Deutschland inGemà g Art. 10 Abs. ı b des Freizügigkeitsabkommens in Verbindung mitArt.31 Anhang ı des Freizügigkeitsabkornmens wird eine Aufenthaltsbewilligungzunchst nur für sechs Monate ausgestellt (Einrichtungszeit). Weistder betroftene SeIbstndige bis dahin nach, seIbstndig erwerbstötig zusein, erhIt er eine Aufenthaltsbewilligung mit einer Cültigkeitsdauer vonfünf Jahren. Aufenthaltsbewilligungen für SeIbststndige werden ebenfalisnur im Rahmen der bestehenden Kontingente gewöhrt.Neben Deutschland bestehen derartige übergangsregelungen sonst nurnoch in Österreich. Gegenüber Rumnien und Bulgarien wenden hingegennoch zehn der übrigen 25 Mitgliedstaaten Übergangsregelungen an.1321.6.1999.14 Richtlinie 2004138/EC des Europischen Parlaments und des Rates vom29.4.2004 über das Recht der Unionsbürger und ihrer Familienangehörigen,sich im I-loheitsgebiet der Mitgliedstaaten frei zu bewegen und aufzuhalten,ABI. L 158177 vorn 30.4.2004.263

AKTIJELLE ENTWICKILJNGEN 1M STA.ATSANGEHÖR İ GKEITS -, AIJSLİNDER- UND FLÜ(HIİINGSRECHTBEFIRAG: nationales Recht umgesetzt wurde. Whrend d ıe GrundstrukturMARKUS PEEK des deutschen Freizügigkeitsgesetzes/EU 15 also den Regelungendes Freizügigkeitsabkommens und den dazu ergangenen Ausführungsbestimmungenweitgehend entspricht, gibt es deshalbim Detail durchaus Unterschiede, dIe auf den Bestimmungen derFreizügigkeitsrichtlinie beruhen. Diese Abweichungen betreffeninsbesondere den Familiennachzug sowie d ıe Rechte nichterwerbstötigerPersonen. Diese Divergenz wird in der Praxisdadurch noch verstrkt, dass die Schweiz aufgrund von Art. 16Abs. 2 des Freizügigkeitsabkommens Iediglich verpflichtet ist, dIeRechtsprechung des EuGH bis zum Zeitpunkt der Unterzeichnungdes Abkommens zu berücksichtigen. So habenbeispielsweise dIeUrteile in den Rechtssachen Metock' 6 oder Chen 17 bislang nicht zueiner Anderung der entgegenstehenden Verwaltungspraxis undRechtsprechung geführ-t.Demgegenüber gibt es für den Bereich der eigentlichenArbeitnehmerfreizügigkeit keine materlellen Unterschiede zwischenden deutschen und den schweizerischen Bestimmungen,da beide auf der VO (EC) 1612168 fu(en, die von der Freizügigkeitsrichtlinienur im Bereich des Familiennachzugs modiflziertwurde.ili. Zuwanderung aus DrittstaatenGrö gere Divergenzen zeigen skh hingegen bei der Regelungder Arbeitsmigration von Drittstaatsangehörigen. Drittstaatsangehörigesind Personen, dIe weder Unionsbürger im Sinne vonArt. 17 EG noch Staatsangehörige der Schweiz oder eines EWR-StaateslS sind. Hinsichtlich dieser Personen besteht - vorbehaitkbvölkerrechtlicherAbkommen - grunds5tzlich keine Pflicht zur15 Gesetz über die allgemeine Freizügigkeit von Unionsbürgern vonı 30.7.2004,BGBI. (2004) S.1970, zuletzt gendert durch Gesetz vorn 26.2.2008, BGBI. 1(2008)S. 215.16 EuCI-1 vom 25.7.2008, Rs. C-127/08.17 EuGH vonı 19.10.2004, Rs. c-200102.18 Norwegen, island, Liechtenstein.264

VATANDAŞLIK GÇ MÜLTECI YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEliŞMELERlnIndergIeichbehandIung wie sie gernâ g Art. 39,43 EG bzw. Art. BEITRAG9, 15 Freizügigkeitsabkommen gegenüber Arbeitnehmern und MARKUS PEEKSeIbstndigen aus den EU- und EWR-Staaten sowe der Schweizbesteht. Die Schwejz ist darüber hinaus ais NicIıt-EU-Staat auchnicht an d ıe Rechtsakte der EU 1m Bereich des Titeis IV EG 19 gebunden,die d ıe Einwanderungspolitik gegenüber Drittstaatsangehörigeninnerhalb der EU harmonisieren sollen. Weiterhin istdie Schweiz nicht Vertragspartei des Ankara-Abkommens von1963,20 so dass d ıe Privitegierung, die türkische Arbeitnehmerin der EU (und EU-Arbeitnehmer in der Türkei) genieen, in derSchweiz nicht besteht.Trotz dieser unterschiedlichen Ausgangssituation beruhtdas AusInderrecht beider Staaten zunchst auf der Grundkonzeption,dass Drfttstaatsangehörigen - anders ais FU- und EFTA-Staatsangehörigen - grundstzIich di e Aufnahme einer Erwerbsttigkeitverboten ist und Iediglich im Sinne einer systematischenAusnahme gestattet werden kann. Diese übereinstimmendeGrundkonzeption kommt in zwei systematisch sehr öhnlichenBestimmungen zum Ausdruck:Art. ı l Abs. ı Auslündergesetz-CHf' Auslünderinnen undAuslönder, dIe in der Schwelz eine Erwerbstütigkeit ausübenwollen, benötigen unabhüngig von der Aufenthaltsdauereine Bewiiligung.4 Abs. 3 AufenthaItsgesetzD: 22 Auslönder dürfen eineErwerbstütigkeit nur ausüben, wenn der Aufenthaltstitel siedazu berechtigt.19Visa, Asyi, Einwanderung und andere Politiken betreffend den freien Personenverkehr.Eine gewisse Bindung besteht allerdings in den BereichenSchengen und Dublin, wo die Schweiz Assoziierungsabkommen unterzeichnethat.20Abkommen zur Gründung einer Assoziation zwischen der EuropischenWirtschaftsge ı-neinschaft und der Türkei vom 12.9.1963, ABI. 21713687 vOm26 .12 .1 964.21Bundesgesetz über die AusInderinnen und Auslnder (AuG) vom16.12.2005, zuletzt gendert durch Verordnung vom 12.12.2008, AS 2007,5437, SR 142.20Gesetz über den Aufenthalt, die Erwerbsttigkeit und die Integration von265

AKTUEI.LE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEKÖRIGKEITS -I ALJSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBE İTRAG: Damit ein Drittstaatsangehöriger einen Aufenthaltstitel er-RKUS PEEK halten kann, der ihn zurAufnahme einer Erwerbsttigkeit berechtigt,müssen sowohl in der Schweiz ais auch in Deutschland zumeinen verschiedene ailgemeine Voraussetzungen erfülit sein, dIegrunds5tzlich für d ıe Erteilung aller Aufenthaltstitel gelten. Zumanderen bestehen je nach Art der angestrebten Ttigkeit undpersönlichen Eigenschaften des AusInders noch weitere besondereVoraussetzungen. Die zusbndigen Behörden verfügen belder Zulassung von Drittstaatsangehörigefl zum Arbeitsmarkt regeImigüber einen weiten Ermessensspielraum3 3 1m Text dereinschIgigen Nomien kommt dies dadurch zum Ausdruck, dassdiese davon sprechen, dass die zustndige Behörde die zur Aufnahmeeiner Erwerbsttigkeit erforderliche Erlaubnis erteilen1. Allgemeine Voraussetzungen für ein AufenthaltsrechtDIe ailgemeinen Voraussetzungen, dIe regeImig erfülit seinmüssen, damit ein Ausl ğ nder sich in der Schweiz bzw. in Deutschandaufhalten darf, sind in beiden Lndern beinahe identisch.15Verlangt werden ein gültiges Ausweispapier - regeImaig derReisepass - ein Visum (scfern keine Befreiung besteht) und dIefür den Aufenthatt erforderlichen finanziellen Mittel. Weiterhinwerden dIe Interessen der öftentlichen Sicherheit und Ordnungberücksichtigt. in Deutschland darf der einreisewillige Austndernicht den Tatbestand eines Ausweisungsgrunds nach ŞŞ 53 - 55AufenthG verwirklicht haben, whrend in der Schweiz eine aligemeinePrüfung 1m Hinbiick auf eine mögliche Gefhrdung deröftentlichen Sicherheit und Ordnung stattfindet. Zudem darf derAusIndern ini Bundesgebiet (AufenthG) in der Fassung der Bekanntmachungvom 25.2.2008, BCBI. 1(2008) S. 162, zuletzt gendert durch Gesetzvom 22.12.2008, BGBI. 1(2008) S. 2965.r vgI. beispielsweise für d ıe Schweiz: Klaus, AusIndische Personen ais Arbeitnehrnende,in: Uebersax/Rudin u.a. (I-Irsg.), AusInderrecht, 2. ALrflage2009, S. 836 f., für Deutschland: Holibronner, Asyi- und AusInderrecht, 2.Auflage 2008, S. 97.24 vgl. Art. 18 und 19 AuG bzw. Ş 18 Abs. 2 AufenthG.266VgI. Art. 5 AuC bzw. 5 AufenthG.

VATANDA Ş LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERAusl5nder nicht von einer FernhaltemaRnahme gemE Art. 64 - BEITRAG68 AuG betroffen sein. ARKUS PEEX2. Aufentl ıait zur unselbstsündigen ErwerbstMigkeitDIe Steuerung der Einwanderung in d ıe Schweiz und nachDeutschland basiert auf einem nachfrageorientierten Ansatz.1m Unterschied zu Lndern wie beispielsweise Kanada oder eingeschrnktauch Australien, dIe AusInder bereits dann zum Arbeitsmarktzulassen, wenn diese gewisse Qualifikationen (z.B.Bildungsabschlüsse, Berufserfahrung, Sprachkenntnisse) undandere persönliche Eigenschaften (z.B. Alter, Beziehungen zumAufnahmestaat) besitzen, dIe sie ein bestimmtes Punkteniveau ineinem Einstufungssystem erreichen lassen, setzt eine Zulassungzum schweizerischen und deutschen Arbeitsmarkt zwingend einkonkretes Stellenangebot voraus.16Wefteres gemeinsames Merkmal ist der so genannte InIndervorrang,wonach ein Stellenbewerber aus dem Ausland nurdann für einen bestimmten Arbeitsplatz zugelassen wird, wennder Arbeitgeber auf dem einheimischen Arbeitsmarkt keinengeeigneten Bewerber gefunden hat. 2' Dies setzt voraus, dassder Arbeitgeber ausreichende Suchbemül- ı ungen nachweist.8Zudem darf ein AusInder jeweils nicht zu ungünstigeren Bedingungen(Lohn, Arbeitszeiten etc.) besch5ftigt werden ais einvergleichbarer inIndischer Arbeftnehmer. SchIieIich wird inbeiden Lndern abgewogen, inwieweit dIe Zulassung des aus-Indischen Arbeitnehmers 1m gesamtwirtschaftlichen Interessedes jeweiligen Aufnahmelandes liegt. Für die Zulassung zum26 vgi. zu den verschiedenen konzeptionellen Anstzen in der EinwanderungspolitikHailbronner/Kos!owski, Models for Immigration Management Schemes,GMF Immigration Paper Series, Dezember 2008, http://www.gmfus.org//doc/GMF6657- ı mmigrationPaper 1210 Final.pdf (10.7.2009).27 Der Vorrang umfasst also aile Personen, d ıe bereits berechtigt sind, auf demnationalen Arbeitsmarkt eine Beschftigung aufzunehmen, und somit auchPersonen aus anderen EU/EFTA-Staaten, vgl. Art. 21 AuG bzw. 39 Abs. 2AufenthG.Klaus, Ausiandische Personen als Arbeitnehn ıende, in: Uebersax/Rudin u.a.(Hrsg.), Auslr ıderrecht, 2. Aufiage 2009, S. 838 f.267

AKTLJELLE ENTWICkLIJNGEN 1M STMTSANGrHÖR İ GKEIrS -, AUS İANDER- ÜNÜ F1Ü(HTLINGSRECHJBE İTRAG: scl-ıweizerischen Arbeitsmarkt bestehen darüber hinaus nochiMRKUSPEEK weitere Hürden, von denen d ıe wichtigste die Kontingentierungder jhrlich maximal zu erteilenden Bewiilligungen darstellt. Danachkönnen im Jahr 2009 maximal 4.000 Aufenthaltsbewilliguflgenan Ausl ğ nder ausgestelit werden, hinzu kommen maximal7.000 Kurzaufenthaitsbewilliguflgefl mit einer Gültigkeitsdauervon maximal einem iahr» Diese Kontingente biiden für aileBewilligungen insgesamt d ıe jhrIiche Obergrenze, unabhngigvom Aufenthaltszweck. Die Erteilung einer Bewilligung für dieAufnahme einer Erwerbsttigkeit in der Schweiz setzt weiterhinvoraus, dass der betroffene AusInder über eine angemesseneWobnung verfügt 3° und dass die zustndige Behörde eine positivetntegrationsprognoSe steIIt.'a. Zulassung von Personen ohne gualifizierteBerufsausbildungEine qualifizierte Berufsausbiidung dauert nach der Delinitionder deutschen Beschftigungsverordnung mindestensdrei Jahre. AusIndische Arbeitnehmer, denen eine solche qua-Iifizierte Berufsausbildung fehit, können grundstzIich weder inder Schweiz noch in Deutschland zum Arbeitsmarkt zugelassenwerden. Diese restriktive Regelung basiert auf der Annahme,dass die Zuwanderung von niedrig- und unqualifizierten ArbeitskrMtenin der Regel nicht im gesamtwirtschaftlichen InteresseIiegt. Dies deshalb, weil die Arbeitslosenquote von niedrig- undunqualifizierten Arbeitskrften höher Iiegt ais d ıe qualifizierterArbeitskrfte, weil die Austauschbarkeit von Arbeitskrften um50 höher liegt, je geringer die Qualifikationsanforderungen aneine Ttigkeit sind und weil eine bedeutende Zuwanderung denLohndruck auf Ttigkeiten erhöhen würde, d ıe sich gemessen am29VgI. Art. 20 Abs. 2 AuC ıVm. Art. 19, 20 verordriung über Zulassung, Aufenthaltund Erwerbsttigkeit (VZAE), AS 2007, 5497, SR 142.201.30Art. 24AuG.31Art. 23 Abs. 2 AuG. Diese Voraussetzung giit nicht, wenn lediglich eine Kurzaufenthaltsbewilligungbegehrt wird.268

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERgezah!ten Lohn durch eine verH5Itnismig niedrige Wertschöp- BElTRAGfung auszeichnen.32MRKUS PEEKInsbesondere in Deutschland existieren allerdings zahlreicheAusnahmen von diesem Grundsatz. Die quantitativ bedeutsamstebetrifft Saisonarbeiter für dIe Land- und Forstwirtschaft sawiedas Gastgewerbe. Deutschland hat mit verschiedenen osteuropischenEU-Mitgliedstaaten sowie mit Kroatien vermittlungsabkommengeschlossen, die es Arbeitskrften aus diesen Lândernermögticht, für einen Zeitraum von maximal sechs Monatenim Kalenderiahr in den genannten Branchen in Deutschland n ıarbeiten. 33 1m iahr 2007 kamen auf diesem Weg rund 300.000Personen vorübergehend nach Deutschland, die meisten von ihnenaus Polen und Rumnien. 34 Daneben bestehen Ausnahmenfür Staatsangehörige verschiedener Industriestaaten, mit denenenge wirtschaftliche Beziehungen bestehen, wie beispielsweiseden USA, Australien, Japan und Kanada> 5 Schlieglich können Aus-Inder auch für künstlerische und artistische Beschftigungenzugelassen werden, Schüler und Studerıten können unter bestimmtenBedingungen FerienbeschMtigungen ausüben und diBeschftigung von Au-pair-Kröften wird ermöglicht.In der Schweiz sind die Ausnahmemöglichkeiten enger gefasst,wobel der Ermessensspielraum der Behörden im Einzelfailtendenzieil weiter ist. So können ,,anerkannte Personen ausWissenschaft, Kultur und Sport" sowie ,,Personerı mit besonderenberuflichen kenntnissen oder Föhigkeiten, sofern für deren Zulossungcin Bedarf ausgewiesen ist" auch dann zur Aufnahme einerBeschftigung zugelassen werden, wenn sie im Einzelfali nicht32 VgI. dazu Stefnhardt, Arbeitsmarkt und Migration - eine empirische Analyseder Lchn- und Beschftigungseffekte der Zuwanderung für Deutschland,HWWI Research Paper, 2006 m.w.N.VgI. Ş 18 Beschöftigungsverordnung (BeschV). Explizit in diesem Sinne auchdIe Weisungen des Bundesamts fOr Migration der Schweiz zum AusIndergesetzunter 4.3.1.Bundesarnt fOr Migration und Flüchthnge, Migrationsberkht 2007, S. 38.Daneben Andorra, Israel, Monaco, Neuseeiand und San Marino, vgl. 34BeschV.269

AKTUELLE ENTWI(KLUNGEN 1M STAMSANGEHÖRIGKEITS -, AUSUNDER- UND FLÜCH İ LINGSRECHTBEIİ RAG: über eine formale Berufsqualifikation verfügen soIIten. 6 AhnlichMARKUS '(EK wie in Deutschland bestehen zudem gewisse Erleichterungen fOrAu-pair-Krfte, Praktikanten etc.b. Zulassung von Personen mit qualifizierterBerufsausbildungDer gröl3te systematische Unterschied in den ZulassungsregeinDeutschlands und der Schweiz besteht fm Bereich qualifizierterMigranten. Nach dem schweizerischen AusIndergesetzist die Zulassung von qualifizierten aus İ ndischen ArbeitskrftengrundsStzlich möglich, wenn dIe oben genannten aligemeinenVoraussetzungen wie beispielsweise der Inlöndervorrang erfüutsind und dte Kontingente noch nicht ausgeschöpft wurden.Dabel gibt es keine formelle Beschrönkung auf bestimmte Berufsgruppen,allerdings eine klare Bevorzugung von besondershoch qualifizierten ıınd/oder spezialisierten Personen. 37 DIe Beurteilung,inwieweit dIe Zulassung einer bestimmten Person 1mgesamtwirtschaftlichen Interesse liegt, ist dabei weitgehend denzustöndigen Behörden überlassen, d ıe insofern einen betrğ chtlichenErmessensspielraum haben.Nach dem deutschen Aufenthaltsgesetz ist hingegen auchdie Zulassung von qualifizierten Arbeitskr5ften nur dann mög-Iich, wenn dies für bestimmte Berufe oder Qualiflkationen durchRechtsverordnung explizit ermöglicht wurde oder wenn 1m begründetenEinzelfaII ein öfientliches Interesse an der Beschöftigungeines bestimmten Auslönders besteht. 3' DIe Nichtzulassungbildet nach diesem System dIe Regel, wöhrend dIe Zulassung diesystematische Ausnahme darstellt.36Art. 23 Abs. 3 AuG.VgF. Art. 23 Abs. 1 AuG. Ak Beispiele für Q ııalifikationen, d ıe eine zuzulassendePerson regeImig besitzen solite, nennen die Weisungen des Bundesamtsfür Migration unter Punkt 4.3.4: ,,Universitütsabsch)uss, Fachhochschuldiplom,besondere faclıliche Ausbildung mit mehrjöhriger Berufserfahrung,Beruf mit Zusatzausbifdung, ausserordentiiche, unerföss!icP ıe Spezia!kenntnissein spezifischen Bereichen".18 Abs. 4 Aufenthc.270

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GEU Ş MELERDIe Zutassung zum deutschen Arbeitsmarkt ist nach der BE İTRAG:Beschftigungsverordnung unter anderem vorgesehen für IT- PMRKUSPEEKFachkrfte, Absolventen deutscher Hochsch ıılen, leitende Angesteliteund Speziatisten, SpeziaIittenköche, Sozialarbeiter,Pfiegekrfte im Rahmen von Vern ıittlungsabkommen sowie fürStaatsangehörige der oben genannten İ ndustriestaaten. Zudemsieht das Aufenthaltsgesetz eine bevorzugte Zulassung von sogenannten Hochquatifizierten von 39 Dabei handeit es sich gemSder Regelbeispiele in Ş 19 Abs. 2 Aufenthc neben Wissenschaftleminsbesondere um Spezialisten und İeitende Angestelite mitbesonderer Berufserfahrung, dIe ein Gehait von zurzeit mmdestens64.800,- Euro 1m Jahr beziehen.c. Ausnahmen vom İnIndervorrangWie oben beschrieben ist d ıe Erteilung eines Aufenthaltstiteisan einen austndischen Arbeitnehmer regeImIg nur dannmöglich, wenn tür die freie Ste İle kein in İ ndischer Arbeitnehmerzur Verfügung steht, was vom Arbeitgeber durch entsprechendeSuchanstrengungen nachgewiesen werden muss. in einigenAusnahmefölten, d ıe meistens eng definiert sind, kann jedochauf diese Prüfung des tnlöndervorrangs verzichtet werden. inder Schweiz besteht beispielsweise für Führungskrfte, Korrespondentenund Absolventen schweizerischer Hochschulen fürTötigkeiten von hohem wissenschaftiichen Interesse eine solcheAusnahme, weiterhmn im Rahmen von Programmen zur Förderungdes mnternationalen wirtschaftlichen, wissenschafttichenund kulturellen Austausches, von Hilfs- und Entwicktungsprojektensowie von Stagiaireprogrammen, in deren Rahmen jungeErwachsene ein mehrmonatiges Berutspraktikum in der Schweizabsotveren können.41in Deutschland bestehen âhnliche Ausnahmen, d ıe insbesonderefür Hochqualifizierte und Absolventen deutscher HochschuıAufenthG.40 VgI. Art. 37ff. VZAE.271

AKTUELLE ENIWICK[UNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANÜER- UND FLÜCHTIINGSRECHTBE İTRAG: len weiter gehen ais die schweizerischen RegeIungen.' Das Auf-MARKUS PEEK enthaltsgesetz sieht darüber hinaus dIe Möglichkeit var, dass d ıeBundesagentur für Arbeit für einzelne Berufsgruppen oder Wirtschaftszweige1m Voraus feststellt, dass oftene Stellen auch mitausIndischen Bewerbern besetzt werden können, ohne dass esnoch erner Prüfung des InIndervorrangs 1m Einzelfall bedürfte.'Bislang hat dIe Bundesagentur von dieser Global prüfungsmög-Iichkeft allerdings noch keinen Gebrauch gemacht.3. Aufenthalt zur seIbststndigen Erwerbst5tigkeitDIe seIbststndige Erwerbsttigkeit ist in der Schweiz durchArt. 2 VZAE ais ,,Ausübung einer Tütigkelt 1m Rahmen einereigenen,frel gewöh!ten Organisütion, d ıe atıf Einkommenserzie!ung üusgerichtetist, unter eigerıer Weisungsgewa!t steht und das unternehmerischeRisiko se!bst trügt", definiert. Für Deutschland fehit eineentsprechende Legaldefinition, inhaltlich sind d ıe Begriffe derselbststöndigen Erwerbsttigkeit jedoch deckungsgleiclt43Für d ıe Schweiz kann eine Aufenthaltsbewifligung zur Aufnahmeeiner seIbststndigen Erwerbsttigkeit erteilt werden,wenn dies 1m gesamtwir-tschaftlichen Interesse Iiegt und derAusInder d ıe dafür nötigen finanzieflen und betrieblichen Voraussetzungennachweisen kann. 44 Weiterhin gelten wie auch belunseIbststndigen Erwerbsttigkeiten die Anforderungen an diepersönliche QuaI[fikation, das Erfordernis der bedarfsgerechtenWohnung sowie einer positiven Integrationsprognose. Schlie g-Iich können auclıfür dIe seIbststndige ErwerbstMigkeit nur imRahmen der aligemein geltenden Kontingente Bewililgungen ertelitwerden.In Deutschland sind die Anforderungen fOr eine Zulassungeines seIbststndig erwerbsttigen AusInders wiederum de-4127 Nr. 3 Beschv.42 ş 39 Abs. 2 Nr. 2 AufenthG.VgI. etwa Bundesministerfun, des Innem, VorIufige Anwendungshinveise,Punkt 2.2.3.« Art. l9AuC.272

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HLJKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERtaillierter ausgestaltet, mit der Folge, dass der exekutive SpieI- BEITRAG:raum kleiner ist. So muss ein AusInder, der sich ais SeIbststn- MRKUSPEEKdiger niederlassen wiil, rege!mfg mindestens 500.000,- Euroinvestieren und mindestens fünf neue ArbeitspItze schaften.Daneben werden auch d ıe aflgemeine Finanzierung des Projektssowie dIe sonstigen Voraussetzungen für einen erfolgreichenGeschöftsbetrieb vorab geprüft. AusInder, d ıe âlter ais 45 Jahresind, müssen darüber hinaus über eine angemessene Altersversorgungverfügen.4. Grundzüge des VerwaltungsverfahrensAuch das Verwaltungsverfahren unterscheidet sich in bedenL5ndererheblich. Dervermutlich signiflkanteste Unterschied Iiegtdarin, dass in der Schweiz der Arbeitgeber den Antrag auf eineAufenthaltsbewilligung für den ausIndischen StellenbewerbersteIIt. 6 Es folgt ein zweistufiges Ver-fahren, dessen Ausgang derAusInder in der Regel 1m Ausland abwarten muss. 4' Zunğchstprüft dIe zustndige kantonale Behörde, ob d ıe Voraussetzungenfür die Ausübung der angestrebten ErwerbstMigkeit erfüUt sind.In einem zweiten Schritt wird dieser so genannte arbeitsmarktlicheVorentscheid vom Bundesamt für Migration geprüft. Stimmtdas Bundesamt zu, stellt es dem AusInder eine Einreiseeriaubnisaus. Der Kanton kann daraufhin den Aufenthaltstitel erteilen.Hingegen wird der Antrag auf Erteilung eines Aufenthaltstiteisnach deutschem Recht durch den AusInder selbst gesteut.4DIe Antragstellung erfolgt 1m Regelfall in einer deutschen Aus-Iandsvertretung. Angehörige bestimmter Industriestaaten sowieAusInder, dIe 1m Besitz eines Aufenthaltstitels eines anderen EU-Staates sind, können den Antrag auch nach visumfreier Einreisein Deutschland steilen. 49 Seit Inkrafttreten des Zuwanderungsge-Ş 21 Aufenthc.Art. ii Abs. 3 AuG.Art. 17 AuG.81 Aufenthc.41 Aufenthaltsverordnung (AufenthV). Privilegiert sind danach Staatsan-273

AKTİJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -I AUSLANDER- UND FLÜCHTUNGSREC İITOL İTRAG: setzes fm Jahr 2005 0 giit ein one-stop shop-Verfahren. Danach istMARKUSPEEK nur noch ein Antrag auf einen Aufenthaltstitel zurAusübung elnerErwerbsttigkeit erforderl!ch, whrend früher Arbeitserlaubnisund Aufenthaltstitel durch getrennte Verwaltungsakte ertelitwurden. DIe Auslnderbehörde ist danach grundstzItch für dIeErteilungderAuferıthaltstitelzustöndig; erlaubtderAufenthaltstitetallerdings die Aufnahme der Erwerbsttigkeit, so muss dieBehörde intern dIe Zustimmung der Bundesagentur für Arbeiteinholen, dIe die arbeitsmarktlichen Gesichtspunkte prüft.51 Gegenüberdem Antragsteller tritt di e Bundesagentur hingegennicht in Erscheinung.5. Rechte 1m AufenthaltEine wichtige Frage für ausIndische Arbeitnehmer, di e zurAufnahme einer Erwerbsttigkeit 1m Aufnahmestaat zugelassenwurden, ist auch der Umfang der Rechte, die mit dem erteiltenAufenthaltstitel verbunden sind. 1m Rahmen dieser Darstellungkann und sol] nicht umfassend auf diesen Komplex eingegangenwerden. Es handeit sich jedoch um eine Frage, dIe in der Zuwanderungspolitikeine erhebliche Bedeutung hat, wie sich erst jüngst1m Zusammenbang mit der Verabschiedung der so genanntenBIue-Card-Richtlinfe gezeigt hat. 52 Auf der einen Seite setzt einerfolgversprechendes Werben um hochqualifizierte Migranten1m giobalen Wettbewerb voraus, dass diesen eine löngerfristigePerspektive mft entsprechend attraktiven Rahmenbedingungenfm Aufnahmeland geboten wird, andererseits ist gerade die Zuwanderungin den Arbeitsmarkt ein politisch sensibles Themagehörige von Australien, Israel, Japan, Kanada, Südkorea, Neuseeland undder USA.50Gesetz zur Steuerung und Begrenzung der Zuwanderung und zur Regelungdes Aufenthalts und der Integration von Unionsbürgem und Auslndemvom 30.7.2004, BGBI. 1(2004)1950.Hinsichtlich einiger Personengruppen ist die interne Beteiligung der Bundesagenturentbehrlich, so etwa bel der Zulassung von Hochqualifizierten.52Richtlinie 2009150/Ec des Rates vom 25.5.2009 über dIe Bedingungen fürdIe Einreise und den Aufenthalt von Drittstaatsangehörigen zur Ausübungeiner hochqualiflzierten Beschftigung, ABI. L 155/17 VOm 18.6.2009.274

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MüLrEC1 VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞ MELERund d ıe Einrumung weitgehender Rechte for ausIndische Ar- BE[1RAbe[tnehmer dementsprechend umstrftten. ?MRKVSPE[KDIe Schweiz erteIt ausIndischen Arbeitnehmern je nachDauer des vorgesehenen Aufenthalts entweder eine Kurzaufenthaltsbewilligungmit einer Geltungsdauer von maximal einemJahr oder eine Aufenthaltsbewilligung für Ingere Aufenthalte.DIe Aufenthaltsbewilligung wird in der Regel für ein Jahr ausgestelltund kann danach jhrIich verIngert werden. Verbunden mitder Aufenthaltsbewilligung ist das Recht atıf volle geografischeund weitgehende berufliche MobiIitt. Lediglich der Wechsel indIe SeIbststndigkeft ist beschrnkt. 3 Hingegen ist d ıe berufhcheund geograflsche MobiIitt für Inhaber einer Kurzaufenthaltsbewilligungbeschrânkt. 54 Frühestens nach fünf und regelm5l3ignach zehn Jahren kann einem Ausl5nder dIe Niederlassungsbewilligungerteilt werden, dIe unbefristet giit und uneingeschr5nkteberufliche und geografische MobiIitt verleiht.55In Deutschland erhIt ein ausIndischer Erwerbsttiger regeImigzunöchst eine befristete Aufenthaltserlaubnis. Die Geltungsdauerdieses Tite İs richtet sich nach dem Zweck des Aufenthalts,insbesondere nach der Laufzeit eines befristeten Arbeitsvertrags.Sofern die Ertei!ungsvoraussetzungen weiterhin gegebensind, wird die Aufenthaltsbewilligung verl5ngert. Die Aufenthaltserlaubnisist grunds5tzlich für das gesamte Bundesgebietgültig, allerdings gewhrt sie keine berufiiche Mobilit5t. Darüberhinaus sind weitere Nebenbestimmungen möglich, d ıe Vernderungender Erwerbsttigkeit einschrnken, sa beispielsweiseAufiagen hinsichtlich der Arbeitszeit und dem Arbeitsort. 56 NachregeImRig fünf Jahren kann einem AuslSnder eine unbefristeteNiederlassungserlaubnis erteilt werden, dIe d ıe volle beruflicheund geografische MobiI[tt gewhrt. Sofern die gesetzlichenVoraussetzungen für d ıe Erteil ııng der Niederlassungserlaubniserfüllt sind, hat der Auslnder einen Rechtsanspruch atıf Ertel-Art. 37 Abs. 2 und 38 Abs. 2 und 3 AuG.Art. 37 Abs. 1 und 38 Abs. 1 AuG.5'Art. 34,37 Abs. 3 und 38 Abs. 4 AuG.Ş 13 8eschftigungsverfahrensverordnung.275

AKI UELI.E ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKE İ TS -. AUSLANDER- UND FLÜC İITL İ NGSRECİITBE İTRAG: Iung. 5' Der Niederlassungserlaubnis weitgehend gleichgestellt?MRKUSPEEK ist d ıe Erlaubnis zum Daueraufenthalt-EG auf Grundlage der RL200311 09/EG?Hochqualifizierten Zuwanderern 1m Sinne von Ş 19 AufenthGkann vom ersten Tag ihres Aufenthalts eine Niederlassungser-Iaubnis ausgestellt werden, erfolgreiche Selbststöndige könnensie bereits nach drel Jahren erwerben. Privilegiert sind auch Arbeitnehmermit türkischer Staatsangehörigkeit, die auf Grundiagevon Art. 6 Abs. 1 des Assoziationsratsbeschlusses 1/80 einenRechtsanspruch auf ein höheres MaR an beruflicher MobilitMnach drel bzw. vier Jahren ordnungsgemer Beschftigung geniegen.IV. Zusammenfassung und FazitDer Vergleich hat gezeigt, dass dIe Migrationsregelungender Schweiz und Deutschlands welt weniger unterschiedlich sindak d ıe Verschiedenheit der beiden Staaten auf anderen Gebietendies eventuell htte erwarten lassen. Hinsichtlich der Migrationzwischen der Schweiz bzw. Deutschland und den (anderen)EU-Mitgliedstaaten war dies noch zu erwarten gewesen, da das2004 in Kraft getretene Freizügigkeitsabkommen für etne weltgehendeRechtsharmonisierung in diesem Bereich gesorgt hat.Aber auch hinsichtlich der Zuwanderungsregelungen, d ıe gegenüberDrittstaatsangehörigen getten, haben sich bemerkenswerteParallelen gezeigt. Beide ünder setzen auf eine nachfrageorientierteZulassungspolitik, die ein konkretes Arbeitspiatzangebotais Voraussetzung für eine Zulassung als Arbeitnehmer vorsieht.DIe Hürden für den Zugang zum Arbeitsmarkt Ilegen dabei in beldenLndern hoch.Ş 9 Aufenthc.58Richthnie 20031 ı o9/Ec des Rates vom 25.11.2003 betreftend d ıe Rechtsstellungder Iangfristig aufenthaltsberechtigten Drittstaatsangehörigen, AB İ . L16/44 vom 23.1.2004. 1m Aufenthc ist dIe Erlaubnis zurn Daueraufenthalt-EGin 9a geregeit.276

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELER1m Detail zeigen sich aber dennoch Untersd ıiede. 50 orien- BE İTItAG:tieren sich dIe deutschen Regelungen st5rker an Branchener- (.RKUSPEEKfordernissen, die Niederschlag in zahlreichen Einzeivorschriftenauf Verordnungsebene gefunden haben, whrend die schweizerischenRegetungen gröeres Cewicht auf dIe indivFduelle Qualifikationlegen. Nur in der Schweiz besteht ein zahIenmI4igesKontingent, das die Zahi der pro Jahr erteilten Aufenthaltstitelbegrenzt. Umgekehrt zeichnet sich die schweizerische Zulassungspolitikim Rahmen der Kontingente durch eine höhere FIexibilit5taus.Nach erstmaiiger Zulassung zum Arbeitsmarkt ist die aufenthaltsrechtlicheund yor ailem d ıe arbeitsmarktiiche Steuung desausindischen Arbeitnehmers in Deutschiand zunchst schw ğ-cher. W5hrend er in der Schweiz ais inhaber einer Aufenthaltsbewiliigungeine weitgehende Freiheit zum Steilen- und Ortswechselgeniet, ist seine Rechtsposition in Deutschiand deutlich starkereingeschrnkt. Allerdings zeigt sich auch hier in den ietztenJahren ein Umdenken. Um die Arbeitsaufnahme in Deutschiandfür Fiochqualifizierte attraktiver zu machen, werden dieser Auslndergruppebereits vom ersten Tag an sehr viei weitgehendereRechte eingerumt. Besonders erfoigreich waren diese Versuchebislang alierdings scheinbar nicht: 1m Jahr 2007 wurden insgesamt151 Niederlassungserlaubnisse an neu eingereiste Hochqua-Iiflzierte vergeben.59Ein Biick über die Grenze kann tür beide Seiten Iohnend sein.Die Ziele der schweizerischen und der deutschen Migrationspolitikentsprechensich in vielen Punkten, insbesondere wenn es umdie Gewinnung quaiiflzierter Arbeitskrfte für dIe einheimischeWirtschaft geht. Die eingeschlagenen Wege unterscheiden sichjedoch in vielen Punkten, wenn auch nicht so grunds5tzlich, dassse nicht mehr vergieichbar wren. in den unterschiediichen Anstzenbeider Staaten kann daher auch dIe Chance hegen, vonden Erfahrungen des Nachbam zu prolitieren.Bundesamt fOr Migration und FfüchtJ!nge, Migrationsbericht 2007,5. 90.277

ENTWICKLUNGSTENDENZEN UND PRIORITATENWEC İ-iSELDER AUSLANDERPOLIT İK IN DEIJTSCHLAND SE İTDEN S İ EBZICERJAHRENPriv.-Doz. Dr. Mehmet OKYAYUZ*BE İTRAG: İ. VorbemerkungMEHMETOYAYU? ı. DIe fo İgende Abhandlung stetit keine detail İierte po İ itischrechtlicheAna İyse gegenwörtiger Entwick İ ungstendenzen undPr5ferenzen deutscher Ausl5nder- oder (wie gegenwrtig immermehr sa benannt) Einwanderungspo İitik dar. Es salI vielmehr -beginnend mit den siebziger Jahren des vorigen Jahrhunderts- der historisch-sozia İe Kontext (beispielsweise 1m Sinne von Einsteİ lungen offizieller po İ itischer Akteure zur "Auslnderfrage")beleuchtet werden, in dessen Rahmen Debatten über Migrationund Migranten vonstatten gingen bzw. gehen. Von İ nteressesollen dabei die diesen Debatten zugrundellegenden und siezugleich steuernden politisch-sozia İen Ordnungsvorste İİ ungensein. In ideologiekritischem Sinne formu İ iert, sol] "zwischen" denZeilen von gesprochenen und geschriebenen Verlautbarungengelesen werden, um so Tendenzen 1m Prozess der Bezfehung(en)zwischen Aus İ ndern und der Sphre des Politischen (ausgedrückt1m Verantwortungs- und Aktionsspie İ raum des bürger İ l-chen Staates) einerselts, und der Sphre des Gesel İschaft İ ichen(ausgedrückt fm TtigkeitsfeId sozialer Akteure) andererseitsdeutlich machen zu können. DIe strukturelle Dmension von Auslönderpolitik- beispielsweise im Kontext ihrer Funktionalisierungals !nstrument zur Lösung sozialer Probleme - ist hierbeihervorzuheben.2. DIe das Thema dieser Abhandlung darste İ lenden Entwick-Iungstendenzen und Praferenzen sind keineswegs aPs Deutsch-Iand-spezifisch zu interpretieren. Denn ein Aspekt der oben er-278

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKLIKUNDAKi GÜNCEL GEL İŞMELERwhnten strukturellen D İmension ist die immer mehr vorange- BEFIRAG:triebene giobale Vernetzung von Politik. Auslnderpolitik, beson- MEHMET OKAYU1ders in ihrer Darstellung ais Flüchtlingspoiitik, wird derzeit - beiEinbeziehung von ündern an der europischen Peripherie - ineuropawelter Koordinat İon betrieben. [in konkretes Beispiel istder gegenwrtig im Rahmen von Manahmen zur EU-lntegrationvorangetriebene Aufbau von mindestens sieben Flüchtlingsaufnahme-und —abschiebecentern in der Türkei.Trotz dieser globalen Dimension von Auslnderpolitik in engeremund Migrationsbewegungen in weiterem Sinne sprecheneinige wichtige historisch-soziale und theoretische Gründe fürdie Besch5ftigung mit dem bundesdeutschen ,,FaIl".Erstens war die Erfahrung der ab Mitte der fünfziger Jahredes zwanzigsten Jahrhunderts einsetzenden organisierten Massen-Arbeitsmigrationin d ıe industrialislerten westeuropischenLnder vornehmlich eine türkisch-deutsche Angelegenheit. So İstdie Anzahl der in Deutschland lebenden türkischen Staatsbürgerund/oder der Menschen mit türkischem Hintergrund höher ais inallen anderen westeuropischen AufnahmeIndem zusammen.Neben dieser quantitativen Dimension werden Debatten überIntegrat İon, Identiht, Multikulturalismus, Freiheit und Sicherheitnirgendwo intensivergeführt ais in Deutschland. Sptestens seitder deutschen Wiedervere İnigung 1991 sahen viele politischeAkteure die Notwendigkeit, eine verloren geglaubte neue (oderneue alte) deutsche ldentitt zu (re)konstruieren. Für viele dieserAkteure steliten und stellen Migranten das Gegenbild einersolchen identiüt dar (PENITSCH 2003:17).Zweitens war d ıe Massenrekrutierung von ausIndischen Arbeitskrftenauf der Basis bi-nationaler Vereinbarungen eine relativneue Erfahrung für Deutschland. Diese M İgrationsbewegungresultierte in sozialen Dynamiken wie Familienzusammenführung,die mit politisch-rechtlichen Mittein ,,gesteuert" werdenDer Verfasser ist Privatdozent am Institut für Politikwissenschaft undöffentlicheVerwaltung der Technischen Universitt des Mittleren Ostens(Middle East Technical University) in Ankara.279

AKTUELLE ENJWICKLUNCEN 1M SIMTSANGEHÖRIGKE İ TS -I AUSIJINDER- UND FLÜCIITL İ NGSRECHTBE İTRAG: soliten. Die Tradition deutschen Staatsrechts (JANN 1989: 39)MEHMETOYAYUZ ermöglichte in diesem Zusammenhang eine zügige, auerhaIbölfentlicher gesellschaftlicher Debatten get5tigte Etablierungpolitiscb-rechtlicher Rahmenbedingungen, dIe Mitte der sechzigerJahre zum ersten systematisch formulierten und in sich geschlossenenAuslndergesetz der Bundesrepublik führten. Vordem Hintergrund dieser historisch-sozialen Erfahrung und dererw5hnten Staatsrechtstradition scheint es nicht übertrieben zusein, Deutschland ak einen, wenn nicht gar den Hauptakteur einereuropawelt koordinierten AusInderpolitik zu erachten (NIB-LETT 2005: 43).Il. DIe Betonung der gesellschaftlichen Dimensionin den siebziger JahrenDie siebzigerJahre des vorigen Jahrl ı underts markieren einePeriode, in welcher zum ersten Mal nach dem Zweiten Weltkriegdie gesellschaftliche Dimension der(Arbeits-)Migration öftentlichdebattiert wurde. Dies geschah trotz der seit dem Anwerbestopvon 1973 parallel dazu erstarkten Stimmen, die ein sukzessivesZurück zur Rotationspolitik der sechziger Jahre forderten, wasfaktisch auch ein Zurück zu einer ,,Ausl5nderpolitik ak Arbeitsmarktpolitik"darstellte (OKYAYUZ 1993:119 fL). Beispielhaft selan dieser Stelle dIe Denkschrift der baden-württembergischenLandesregierung von Anfang 1975 erwhnt, d ıe unter anderemeine Rückkehrförderung durch gezielte materielle, rechtlicheund ideelle Ma gnahmen, sowie eine Begrenzung der Aufenthaltsdauerkünftig anzuwerbender Ausl5nder auf höchstens fünfJahre einforderte. Das lange Zeit in der auslönderpolitischen Debattegebrauchte Schlagwort vom ,,Gastarbeiter" erfuhr einepolitische Rückendeckung. Erst ab Anfang der neunziger Jahreist eine Abwendung von diesem Begriff zu verzeichnen; an seineStelle ist im Allgmeinen d ıe Bezeichnung ,,Personen mit Migrationshintergrund"getreten.DIe Lebens- und Arbeitsbedingungen der (Arbeits-)Migrantenwurden - vielleicht zum ersten Mal in dieser Intensitt - öffentlichdebattiert. Das Wichtige und Einmalige hierbei war die280

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR ULIKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELEREinbeziehung der Zukunftsvorstellungen der Migranten selbst. BE İ JRAG:Der Diskurs "über" den AusInder wurde Schritt für Schritt er- MEHMETOK?AYIJLsetzt durch den Diskurs "mit" ibm (BARTH 2007). DIe weitergreifendeund spötestens seit dem Nachholen von Familienmitgliedernais nicht mehr n ı verhindernde soziale Oynamik in Erscheinungtretende Integrationsproblematik wurde in dieser Zeit nunmehrven-nehrt 1m Rahmen der gesamten Cesellschaft bewertet,und nicht mehr nur in beschrnkter Sichtweise als ,,Problem"speziiischer gesellschaftlicher Gruppen.Der relative hohe Organisationsgrad derAusInder in den Gewerkschaftenist ein Ausdruck der angesprochenen gesellschaftlichenDimension jener Jahre. 1974 waren 25% ailer ausIndischenArbeiter in den Gewerkschaften organislert, wobei dieser Anteilbis 1981 auf 33,6% anstieg. Der Anteil am gewerkschaftlichen Gesamtorganisationsgradbetrug dabel 8,1% (FREY 1982:393). DieseDaten können hierbei ak der "materielle" Ausdruck dieses Vergesellschaftungsprozesses1m Rahmen der Integrationsproblematikgedeutet werden.Ein weiteres wichtiges Indiz tür dIe gesellschaftliche Dimensionist der ab Mitte der siebziger Jahre verrnehrt zu beobachtende"Eingriff" der "zweiten Generation" in Debatten über ibreeigenen Zukunftsperspektiven. Diese Generation entwickelte einGespür für ihre elgene Umwelt, wozu die Generation ihrer Mütterund Vter aus strukturellen Gründen noch nicht in der Lagewar. Auch diese Entwicklung,.parallel zu der Situation in denGewerkschaften, war Ausdruck einer sozialen Dynamik, auf dieauch die politischen Akteure gezwungen waren zu reagieren. Einerder ,,Verdienste" dieser Entwicklungen ist der vielschichtigeGebrauch des Begrifts ,,Integration", der gegenwrtig allzuoftnur in seiner kulturell-ethnischen Dimension gebraucht und interpretiertwird. DIe in der Vorbemerkung angesprochene IdentittsprobIematikist dabei Tell dieser einseitig mano-faktorlellenDeutungsweise von Integration.Nicht zuletzt sel auf Debatten über Möglichkeiten geseilschaftlicherund politischer Partizipation der auslndischen Bevölkerungauf lokaler und regionaler Ebene verwiesen. Auch281

AKTUELLE ENİWICKIUNGEN 1M SJMTSANGEHÖRIGKEITS -, A1$SIANDER- UND FLÜCHTL İ NGSRECHTBEITRAG: wenn diese Partizipation bis heute nur in einigen wenigen ün-MFHMErok4Yu ı dem, und auch dort nur begrenzt, ak verwirklicht angesehenwerden kann, Iieferten d ıe Debatten in den siebziger Jahren Anstösse,d ıe zur Etabilerung von politisch-rechtlichen Instrumentenwie den Auslnderbeirten ab Antang der achtziger Jahreführten.Der letzte Punkt verweist auf die lnteraktivitt von geseilschaftlichemEngagement und Politik. Ein weiteres Beispiel hiertürist das Memorandum des damaligen AuslnderbeauftragtenHeinz Kühn von September 1979, in dem versucht wurde, dergeseilschafthchen Dimension in ali ihren oben dargesteiltenFormen und insbesondere dem Thema integration, auf oflülellerEbene Rechnung zu tragen. Dies spiegeite sich in Forderungenwie der nach Anerkennung der faktischen Einwanderung,nach einem Recht auf Einbürgerung und nach Einrumung deskommunalen (aktiven) Wahlrechts tür Ausinder wieder (KÜH N1979). Der Crundgehalt dieser Forderungen bestand darin, d ıe(aus dem Auslnderrecht resultierende) staatliche Dispositionsbefugnisüber d ıe Auslnder abzubauen, und sie ak aktiv amdeutschen geselischaftiichen Leben teilnehmende Minderheitanzuerkennen. Auch wurde zum ersten Mal in der deutschenNachkriegsgeschichte d ıe bis heute nicht verwirkiichte doppeiteStaatsangehörigkeit ais wichtiger ıntegrativer Bestandteil vonAusInderpolitik in die rechtspolitische Debatte eingeführt (OKY-AYUZ 1993: 200ft.). Auf diese Problematik wird spöter noch einmalund deta ıliierter eingegangen werden, biidet sie doch einender wichtigsten Eck- und Stre ıtpunkte gegenwrtiger auslnderpolitischerEntwicklungen.Trotz ali dieser aut lange Sicht ais positiv tür d ıe Integrationder Ausinder zu bewertenden Entwickiungen in den siebzigerJahren des vorigen Jahrhunderts blieb doch auch in dieser Periodedas der Auslnderpolitik zugrundel ıegende Ausi5nderrechtak ,,Ausnahmerecht" witerhin bestehen. Denn misst man seineKriterien am Ma[stab (klassisch-iiberaler) bürgeriicher Rechtsnormen,50 ist aut dem Gebiet der Beziehung zw ıschen Auslnderund bürgeriichem Staat von ,,positiver" Verrechtiichung türd ıe Aus15nder nicht zu sprechen. Die drei zentralen Kategorien282

VATANDA ŞLIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERvon Recht und Rechtssprechung - Legitimitt, Normenbindung BE İTRAG:und Rechtssicherheit - sind hier nicht gegeben (OKYAYUZ 1993: MEHMET OKYAYU?90 f.). In keinem der ausInderrechtIichen Bestimmungen seit inkrafttretendes ,,ersten" Nachkriegs-AusIndergesetzes von 1965wurden in diesem Punkt qualitative Verbesserungen gemacht. Allenfalisquantitativ wurde von Zeit zu Zeit nachgebessert (OKYAY-UZ 1993:150 t), beispielsweise was dIe Erweiterung der Rechtssicherheitfür AusInder oder - anders herum formuliert - d ıe Einengungder weiten Dispositionsbefugnis der AusInderbehördenüber d ıe Ausl5nder betrifit. Dies wird im Fortgang dieses Textesneben ailer Kritik durchaus ais positiv zu vermerken sein.111. DIe Wende in den achtziger Jal ıren:Zuzugsbegrenzung und Rückkehrförderungstatt integration?Mit Beginn der achtziger Jahre wurde die 1m Ietzten Kapitelangesprochene gesellschaftliche Dimension von Migration, d.h.Migration ak Ausdruck von sozialer Dynamik, immer mehr in denRahmen einer Diskussion über das ,,AusInderprobIem" eingefasst.in d ıe Debatte geworfene auslönderpolitische Vorstellungenumfassten nunmehr steuerungspolitische Instrumente wiebeispielsweise das Verbot des Nachzuges von ausIndischen Kindernzu einem alleine in Deutschland lebenden E İternteil sowied ıe Emnführung der Aufenthaltseriaubnispflicht auch für Kinderunter 16 Jahren (STAATSMINISTERIUM BADEN-WÜRTTEMBERG1981).Grundlegende Position solcher Vorstellungen war dabeidie ,,wirksame" Begrenzung der weiteren Zuwanderung vonAuslöndern in d ıe Bundesrepublik sowie die Förderung derRückkehrbereitschaft; 1 ali dies gteichwohl bel gleichzeitiger Verbesserungder wirtschaftlichen und sozialen Integration der seitMit dem Programm für finanzieHe Rückkehrhi İfen vorn 1.12.1983, das im "Cesetzzur Förderung der Rückkehrbereitschaft von AusIndem" Ausdruckfand, wurde d ıe Rückkehrbereitschaft institutione İl sanktioniert (BT-Drs.10/3 51).283

AKTİJELLE ENJWICKLUNGEN 1M STAATSANGERÖRIGKEITS -, AUSLNDER- UND FLGCHTLINGSRECHTBEIWAG: vielen Jahren in der Bundesrepublik lebenden Ausl5nder (BUN-MEHMETOKYAYU İ DESMINISTER İ UM DES INNERN 1982:73).Schon vorher, ab Mitte der siebziger bis Anfang der achtzigerJahre, war das steuerungspolitische lnstrument der Zuzugssperrenfür AusInder in bestimmten Regionen bzw. Stdten beschtossenund durchgeführt worden. Der dieser Politik zugrundeliegendeArgumentationsstrang (des Bundesministeriums fürArbeit und Sozialordnung von 1976) ging von einer Belastung,,der sozialen Infrastruktur" (zitiert nach R İ ST 1980: 83) aus. Offensichtlichwurde schon in diesen Jahren von mancher Seite davonausgegangen, dass die Integration gescheitert sei. Lösungenwurden in diesem Zusammenhang auf administrativ-politischerEbene gesucht. In den neunziger Jahren werden wir erneut aufdiese Einstellung stossen und sie im Verlauf dieses Textes bewerten.Die erwhnten Entwicklungen sowie der immer hufigereGebrauch von Begriften wie "Auslndersteuerung" und "Zuwanderungssteuerung"(BOJADZIJEV et al. 2007) in der öffentlichenMigrationsdebatte zeigen PrMerenzverschiebungen auf demGebiet der geseilschaftlichen und politischen Wahrnehmung vonMigration bzw. Migranten und dem Volizug von Auslnderpohtik.DIe wie oben dargestellt seit Anfang der siebzigeriahre in gesellschafts-und auslnderpolitischen Planungsstrategien immermehr aktiv teilnehmenden und/oder den Willen zu einer aktivenTeilnahme zeigenden Auslnder wurden gleicherma(3en zu ,,Poitikobjekten"degradiert. Parallel hierzu ist die Entwickiung voninstitutionalisierter Migrations-/Migrantenforschung europaweitzu verzeichnen. Eine ,,Verwissenschaftlichung" der ,,AuslSnderfrage"fand statt. Forschung auf objektiv-wi(enschaftIicherBasis ist ja nun durchaus zu begrüssen. Die seit den Achtzigernentstandenen Migrationszentren arbeiten gegenwrtig auf Gebietenwie Auslndedagogik oder mehrsprachiger Erziehungund tragen damit der Diversifizierung von Migration und derMigrantenpopulation, und damit auch der oben erwhnten geseflschaftlichenDimension Rechnung. Dennoch solite beachtetwerden, dass diese gegenwr-tig aus Sicht der Auslnder positiveEntwicklung unter den Prmissen der oben geschilderten aus-284

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAKI GÜNCEL GEL İŞ MELERlnderpolitischen Sichtweise der achtziger Jahre ihren Anfang BEITRAGnahm. Das Auslnderrecht unterliegt zwar formai durchaus und MEHMFIOLAYU?selbstverst5ndlich auch dem Prinzip der Rechtsstaatlichkeit. Daseine Rechtspraxis jedoch - wie ober ı schon ausgeführt wordenist -, zumindest, was dEe drei zentralen Kategorien von Recht undRechtssprechung: Legitimitt, Nomıenbindung und Rechtssicherheitbetrifft, an ,,normale" rechtsstaatliche Normen nur tellweisegebunden ist, stelit die Lebens- und Arbeitssituation derAuslönder in gewlsser Weise stets den ,,Ausnahmefall" dar. Sokann eine, sich für d ıe einheimische Bevölkerung fm Normalfaupositiv auswirkende verrechtlichung, für dIe AusInder durchausdas Gegenteil bedeuten. in diesem zusammenhang kann sichalso auch eine ,,Verwissenschaftlichung" auf dem Geblet der Migrantenforschungdurchaus negativ für dIe Auslnder auswirken.Der Begriff ,,Verwissenschaftlichung" (1m Unterschied zu wisser ı-schaftlicher Forschung ak solcher) soli hier auf dIe sinnbildendeMögiichkelt von Wissenschaft verweisen. Dies kann sa weltgehen, dass Wissenschaftsproduktion in gewissen gesellschaftlichenPerioden ,,unangreifbare" Resuftate prösentieren kann,deren kritische Hinterfragung spter nicht mehr möglich ist. Daskann dann 1m Sinne einer legitimierenden Funktion von Politikmissbraucht werden. Diese Bemerkungen soliten ais Beispiel fürdas oben angesprochene Lesen ,,zwischen" den Zeilen gedeutetwerden.Die ausInderpoIitischen Prferenzverschiebungen in denachtziger Jahren fanden auch ihren Ausdruck auf der Ebene vonpolitischen Verlautbarungen. 50 heR Richard v. Weizs5cker in elnerRede von Juni 1981 in seiner Eigenschaft ais damaliger Ministerprsidentvon Berlin folgende Stellungnahme verlautbaren:"Entweder Rückkehrin dIe alte Heimat... oder Verbleib in Berlin;dies schlieRt dIe Entscheidung ein, auf dIe Dauer Deutscher zuwerden. [ ... ] Berlin muR d ıe Mauer ertragen. Unsere Stadt kannnicht auch noch Zune ertragen, die wir selbst errichten." (zitlertnach GESEMANN 2009: 315). Diese Worte stellen ein Wegdriftenvom Recht auf Einbürgerung (und demzufolge auf Doppelstaatsangehörigkeit)dar, wie es noch im Kühn-Memorandum 1979formullert wurde. Sie setzen die PrMerenz für ein Integrations-285

AKTIJE İLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLiNDER- UND FLÜIHrLINGSREHTBEITRAG modeli, in dem die Ausinder nur unter Ausschluss ihrer eigenenMEHMET DKYAYUİ identit5t ais Bausteine geseilschaftlicher Strukturbiidung und-entwicklung akzeptiert werden.Veriautbarungen, d ıe dem Sinngehalt nach der von v. Weizsckerentsprechen, iassen sich in jenem Jahrzehnt einige auffinden.So sagte Kanzler Helmut Schmidt in einer Presseerkirungvom 11. November 1981, dass Einigkeit bestehe, "da[ d ıe BundesrepubhkDeutschiand kein Einwanderungsland ist und auch nichtwerden soii" (BUNDESMINISTERIUM DES İ NNERN 1998: ı o).Daran anknüpfend beschloss d ıe Bundesregierung in ihren ausl5nderpolitischenGrundpositionen von Februar 1982, dass ,,nurdurch eine konsequente und wirksame Politik der Begrenzungdes Zuzugs ... [ ... ]... die unverzichtbare Zustimmung der deutschenBevölkerung zurAusl5nder-Integration" gesichert werdenkann. Und weiter: ,,Dies ist zur Sicherung des sozialen Friedensunerisslich" (BUNDESREGIERUNG 1982: 7) . Das Leitmotiv vomNichteinwanderungsiand hatte sich soicherart ,,mit dem Endeder Kanzlerschaft von Helmut Schmidt [ ... ] bereits etabiiert undlsst sich bis in die sp5ten goer ais Grundprinzip bundesdeutscherAuslnderpoIitik identifizieren" (HELL 2005: 81). Zusammenmit der Doppeistaatsangehörigkeitsproblematik stelit d ı eFrage nach Einwanderung bis heute das zentraie, kontrovers geführteThema bundesdeutscherAusInderpolitik dar.Bei der noch folgenden Bestandsaufnahme der Entwicklungenab den neunziger Jahren ist der Fakt zu berücksichtigen,dass mtttierweise eine in Deutschland geborene dritte und vierteAus15ndergeneration aufwchst, die ibre Ursprungslnderkaum noch kennt sowie zu grossen Teilen in Besitz der deutschenStaatsangehörigket ist. Auch wenn die Bundesrepublikaiso faktisch ein Einwanderungsland geworden ist, bestimmt derGrundsatz von Deutschland ais einem Nichteinwanderungslandbis heute die Leitlinien derAuslnderpoiitik. Erste Anstze - nachdem Kühn-Memorandum -, dies zu ândem, kann man im erstenEntwurf von 2002 zum aktueiien Zuwanderungsgesetz von 2005sehen. Die unter der Leitung von Rita Süssmuth (Süssmut-Kommission)formulierten Grundstze sahen eine Anerkennung derThese von Deutschiand ais einem Einwanderungstand sowie die286

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUK İJNDAK İ GÜNCEL GELi Ş MELERDoppelstaatsangehörigkeit yor. 2 Kurz nach verabschiedung des BEITRAG:Cesetzes Anfang 2003 erklrte das BundesverfassungsgeriCht MEHMEt OKYAYUL1m Dezember des gleichen Jahres seine Nichtigkeit. Am 1. Januar2005 trat das aktuell gültige Zuwanderungsgesetz in Kraft,in dem d ıe integrat İonspolitischen VorschIge der Süssmuth-Kommission grösstenteils nicht mehr auffindbar sind. Auf seineHauptinhalte sol] weiter unten eingegangen werden.Die Rede von "AusInder-" und "Zuwanderungssteuerung"markiert Begrifflichkeiten, d ıe auf den Prozess weg von der sozialenhin zu einer politisch-administrativen Ebene verweist. DIeReduzierung des Zuzugsalters von 18 auf 16 Jahre für Jugendliche,d ıe zu ihren Eltern zfehen wollen, ist ein Beispiel für solcheine Verlagerung. Seit den Auseinandersetzungen um das aktuellgültige Zuwanderungsgesetz von 2005 gab und gibt es immerwieder Stimmen, d ıe eine weitere Reduzierung von 16 auf 10 Jahrefordern (WELT online vom 9.2.2003). Einer der massgeblichenGründe, warum der Familienzuzug von wiederholt grosser Bedeutungin allen auslönderpolitischen Debatten seit Beginn derAusInderrekrutierung Mitte der fünfziger Jahre ist, ist d ıe Tatsache,dass er einer der sozialen Oynam ıken im Migrat ıonsprozessdarstellt, dIe von Anfang an nur schwer administrativ zu steuernwaren. Umso mehr wird sptestens seit Ende der siebz ıger/Anfangder achtziger Jahre versucht, mit entsprechenden Instrumentendieser Dynamik entgegenzusteuern.Auch ais Resultat, aber nicht nur, von europa- bzw. weltwelteinsetzenden ökonomischen Krisensymptomen, deren "Vor-2 Die 1m Entwurf der Süssmuth-Kommission enthaltene Forderung nach Anerkennungder These von Deutschland ais einem Einwanderungsland und elnerrnöglichen Doppelstaatsangehörgkeit ist der bislang weitestgehendeVersuch, bis heute gültige ordnungspolitische, ausInderpoIitische Vorstellungeneiner )Snderung zu unterziehen. Sia stelit den bislang letzten Versuchin einer Reihe von âhnlichen Forderungen dar. Zuletzt beispielsweiseerhob Comella Schmalz-Jacobsen ak damalige Auslanderbeauftragte derBundesregierung 1m Mrz 1992 die Forderung, "wonach hier geborene Kmdervon Arbeitsmigranten automatisch d ıe deutsche Staatsangehörigkeitbekommen soflten, ohne dadurch die elgene aufgeben zu müssen" (0KV-AYUZ 1993: ı ). Für den Inhalt der Forderung siehe: Süddeutsche Zeitungvom 24.03.1992: 2.287

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGUIÖRIOKEITS -, AUSUNDER- ÜNÜ FLÜCIITLINGSREO İTBEIIRAG: schein" schon in der sogenannten Erdölkrise von 1973 n ı kons-MEHMEJOKAYU İ tatieren war, und dessen vorIufiger damaliger KulminationspunktAnfang der Achtziger erreicht wurde, kann man âhnlicheEntwicklungen auch in den meisten anderen westeuropischenEmpfngerIndern wie Österreich, Belgien oder der Schweizfeststellen.Die in den achtzigerJahren volizogene Entwicklung zu einerrestriktiveren Handhabung von ausInderrecht İicHen Bestimmungenbasierte auf drei auch heute noch üerwiegend gültigenPrmis sen:- Die erste dieser Prmissen ging davon aus (und dies ist seitBeginn der neunziger Jal ıre bis heute noch verstrkt der Fali),dass die Integration der ,,auslndischen Mitbürger" grö(kenteilsgescheitert sei. 3 Die weiter oben erwhnte vielschichtige Vorgehensweisein den siebziger Jahren an das, was Integration seinmöge, wurde ersetzt durch eine einseitig kulturell-ethnisch definierteIntegrationsdebatte. Vergessen wurde und wird dabei,dass Integration immer auch Des-Integration bedeutet in demSinne, dass nur in eine bestimmte Gesellschaft ,,integrierte"Menschen diese Gesellschaft 50 welt kennen, dass sie sich wiederumde-integrieren können. DIe erste Migrantengeneration inDeutsch!and war in diesem Sinne weder integriert noch desintegriert.Sie Iebte arbeitete ,,nur".- Die zweite Pr5misse basiert auf der mehr oder weniger offenausgesprochenen Deutung, dass dIe Gesellschaften der Aufnahmeindernoch nicht "bereit" seien, mit sozialen Spannungenund Konfiikten umzugehen, die aus dem Zuzug neuer Migrantenresultierten.- Die dritte Prğ misse basiert auf einem Diskurs über d ıe Identittund d ıe Kultur ais Faktoren von Differenz und nicht von Einheit.Ais Ergebnis dieser Prmisse, zusammen mit Vernderungenin der giobalen Agenda seit Ende der achtziger Jahre, wie288Erinnert sel in diesem zusan ı menhang an den rei gerischen SPIEGEL-TfteIvon Heft 16/1997 "Cefhrlich fremd. Das Scheitem der multikulturellen Cesellschaft".

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELEReiner Renaissance neuer Konservatismen, von Nationalismus, BEIJRAadem Niedergang der Sowjetunion, sowie einem Wegdriften von MEHMEİ OYAYU1egaIitrer Sozlaipolitik hin zu neoliberalen Vorstellungen, wurdendIe AusInder in zunehmendem Masse ais Mittel, dIe eigeneIdentitt, konkret dIe Identitt dessen, was europische Kultursel und zu sein habe, funktionalisiert. Das Gegenmodeli solch einereuropischen Identitt sah man insbesondere in Gestait dermoslemischen Migranten manifestiert, unabhngig davon, wiewelt diese sich se!bst 50 definierten.IV. DIe neunziger Jahre bis heute: politisch-administrativeAnsMze, das "Auslinderproblem" zu ,,managen"Seit Beginn der neunziger Jahre wird versucht, das ,,AusInderproblem"zunehmend auf potitisch-adminstrativer Ebene zu,,Iösen". Rechtsdebatten über dIe Staatsangehörigkeit, die gesellschaftspolitischePartizipation der AusInder sowie über aufenthalts-und arbeitsrechtliche Bestimmungen werden geführt,um dIe Probleme von ais nicht integrationsföhig oder -willig eingestuftenMenschen zu lösen. Ob mit ihnen oder gegen sie spieltdabel in der gegenwrtigen Debatte kaum eine Rolle (BARBIERI1998).Was Deutschland betrifft, Iiegt das Hauptaugenmerk dabelauf der türkischen Migrantenbevölkerung, die sptestens seitdem Anschlag auf dIe beiden Gebude des Welthandelszentrumsin New York und deren Zerstörung am ıl. September 2001 aisnicht-europisch "geführt" wird. Dies zeigt sich insbesondere 1mProzess der Verhandlungen zum EU-Beitritt der Türkel und derdabel immer wieder ins Feid geführten europ5ischen Crundwerte/Grundpfeiler,mit denen die Türkel und demzufolge auch dIetürkischstmmige Bevölkerung in Deutschland nichts gemeinhabe.Solcherart beschrieb das SPD-Parlamentsmitglied MartinNeufter dIe türkischstmmige Bevölkerung 1986 ais eine Gruppevon Leuten, d ıe nicht integriert werden könnten. Mit ,,DasBoot ist voli" antwortete er auf dIe Frage, ob Deutschland ein289

AKrUEaE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGE İIÖRIGKEITS -, AUSLİNDER- MW FLÜCHİİJNGSRECHTBE İ rRAG: Einwanderungsland sei oder nicht. 4 ScI ıon vorher, seit Ende derMEHMETOKYAYU? siebziger Jahre, hatten - wiederum - Vertreter der S P D derartigeParolen herausgegeben (FAKTEN FIKT İONEN 2009).Diese und âhnliche ordnungspolitische Vorstellungen bildetenseitAnfang der neunzigerJahre den Crundstein fürAnstze,soziale Dynamiken der Migration zu institutionaiisieren und zuverrechtlichen. Neueste Entwicklungen wie dfe Tatsache, dassverstrkt Menschen aus den ehemaligen sozialistischen Undemnach deren Zusammenbruch nach Westeuropa zuzogen im Aligemeinen,und der Einwanderung von Osteuropern deutschenUrsprungs (Aussiedler) nach Deutschland 1m Besonderen; sowiedIe beginnende Debatte über Asyipolitik (resultierend in erstenneuen Bestimmmungen des Fiüchtlingsgesetzes von 1993) mitden Versuchen, Differenzierungen zwtschen politischen und ökonomisclıenAsylbewerbem zu machen und ,,sichere" und ,,unsichere"Staaten vorzudefinferen, wurden der Migrations-Agendahinzugefügt.Statt der initiierung einer ehrlichen und differenzierten Debatteüber die neue (alte) ,,globaie Migration", d.h. über dIeGründe für d ıe Entstehung und Entwickiung eines Phnomens,das gegenwörtig einer der bestimmenden Faktoren innerhalbinternationaler Bezlehungen darstelit, haben wir seit den siebzigerJahrenPrferenzverschiebungen bin zu Migrations-Managementvia politisch-rechtlichen Mitteln zu konstatieren. Aus Sichtder poiitischen Akteure in den westeurop5ischen Lndern gibt esdurchaus wichtige Gründe für diese Prferenzverschiebung. DIewichtigsten seien 1m Folgenden aufgezahit:1. Ökonomische und demographische Vernderungen, dIein einem verstrkten Bedarf an qualiiizierten Arbeitskrğfenresultieren;290Zu einer Stellungnahrne von Neuffer mit âhfflichern Sinngehalt aus dem Jahre1982 vgl.: Martin Neufter (1982): "DIe Reichen werden Todeszune zieher?'.SPIECEL 16/1982, S. 35.http://wissen.spiege ı.de/wissenıdokumenvdokument.htmIftfteh%22Die.Reichen+werden+Todesz%c34une+zjehen%22id=143445598top=SPIEGEL8suchbegrimartin+neufieraquelIencqcrubrik=artikel.

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUK İİ NDAKi GÜNCEL GELi ŞMELER2. Das Unvermögen existierender Mechanismen und in- BEITRAG:strumente wie dem damaligen AusIndergesetz (von MEHMErOK?AYİJ?1990), den Integrationsprozess der Ausl5nderzu befördern;3. Forderungen nach einer Erleichterung der Einbürgerung;4. DIe Bekmpfung illegaler Einwanderung;5. Forderungen nach einer Reorganisierung der verwaltungstechnischenZustndigkeften der Aus İ ndermter;6. Forderungen nach einer }-Iarmonisierung von Migrations-/Ausi5nderpolitikauf europischer Ebene;7. Forderungen nach Redefinition und —klassifikation derverschiedenen Migrantengruppen hinsichtlich ihres po-Iitisch-recht İichen Status.in differenzierter Weise muss erw ğ hnt werden, dass am Anfangdes oben angeschnittenen PrMerenzwechsels auch Rechtsverbesserungenfür Auslnder zur Debatte gestellt und eingefordertwerden sollten. 1m Ver İauf der Legisiaturperiode von 1998-2005, in der dIe SPD gemeinsam mit den Grünen eine Bundesregierungbiidete, wurde das Hauptaugenmerk zukünftigerAus-I5nderpoiitik auf die Integration gertchtet. Dies geschah haupts5chlichunter dem Druck des grünen Koaiitionspartners und aufder BaS İS einer erweiterten Rechtsgarantie für schon seit langemin Deutschland lebende Aus İğnder. Der Beginn dieser Koaiitionmarkiert die - a İ ierdings nur kurze Zeit wöhrende - Renaissance,die ,,Ausinderfrage" erneut zu ,,vergeselischaften" statt sie nuradministrativ zu ,, İösen". Ein wichtiges Indiz für diese Feststellungkann darin gesehen werden, dass auch die Frage der doppeltenStaatsangehörigkeit wieder in die öffentliche Debatte gebrachtwurde.Gegenwrtig aber, nach dem Scheitem dieser Vorstö ge inGestait der Abschmetterung der oben erwhnten Vorschigeder Süssmuth-Kommission bzw. ersten Gestaltnahme ais Gesetz291

AKUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- İlim FLÜCHTLINGSRECHTBE İTRAG: 2003 durch das Bundesverfassungsgericht, 5 haben sich die Pr-MEHMUOKYAYUI ferenzen erneut gendert bzw. der Strang der achtziger Jahrewurde wieder aufgenommen und fortgeführt. Seit Anfang des21. Jahrhunderts haben sich sowohi dIe Zusammensetzung derAkteure ais auch der Fokus auf Grundfragen gendert. Auch sindneue Akteure in dIe Debatte ,,eingestiegen" und prgen dieseentscheidend mit. lnstitute mit akademischem Anspruch wie das,,lnstitut für Wirtschaftsforschung" in Berlin, aber auch Vertretervon lndustrie- und Handeiskammem legen den I-lauptschwerpunktihrer auslnderpolitischen Vorstellungen auf demographischeund ökonomische Gesichtspunkte sowie der Verhinderungdes Zuzuges von neuen - unqualiflzierten - ausl ğndischenArbeitskr5ften, was sich nicht zuletzt in der immer noch nichtbeendeten ,,Green Card"-Debatte manifestiert. ,,AusIndersteuerung"wurde ersetzt durch den Begriff der ,,kontroiiierten" Einwanderung,was nicht zuletzt auch die Erweiterung der Dispositionsbefugnisseder Auslnderbehörden meint.In der öffentlich geführten, aber inzwischen von den obenangeführten Akteuren dominierten Debatte über Migration undIntegration, falit es immer leichter, auch xenophobische, wennnicht gar rassjstische Töne festzusteilen, die darauf hinaustaufen,dass Menschen nicht-europfiischen Ursprungs zunchst einmaiund yor ailem eine Gefahr für die europischen Ceseilschaftenund Staaten darstelien, und solcherart ibre Tauglichkeit tür dieseibenerst einmal unter Beweis steilen müssten (MÜLLER 2005).Dies spiegelt sich auch 1m neuen Zuwanderungsgesetz, dessenietzte Anderung sich auf Jui[ 2007 datieren lösst, wieder. Bei Umsetzungseiner lnhaite würde - gemss einer Steiiungnahme vonPro Asyi - ,,Deutschland [ ... ] unattraktiver, kIter und integrationsfeindiicher"(Pro AsyI 2007: ı ) werden.Für diese von Pro Asyi zur Sprache gebrachte ,,Kite" tr5gtwohi zu einem nicht geringen Teil dIe Tatsache bel, dass versuchtwird, die Integration auf der Ebene administrativer Prozedurenzu ,,lösen". Verbindliche Sprachkurse und die Einführung von dieDas Bundesverfassungsgericht hatte das Gesetz aus formalen Gründen fürverfassungswidrig erkIrt. Das Ergebnis bieibt das gieiche.292

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTEC İ YE YABANCILAR IIUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERgualifizerung messenden Punktesystemen s İ nd nur einige dieserMittel (MÜLLER 2005). Dabei sind Spracl-ıkenntnisse der Geselischaft,in der man lebt und arbeitet, unleugbar essentiell für eineerfolgreiche Integration. Andererseits aber ist dIe Integration einkomplexer gesellschaftiicher Prozess, für deren ,,Realisierung"eine VieIzahI von Faktoren maEgeblich ist. Eine Reduz[erung atıfd ıe administrative Ebene reicht nicht aus, um dieser KompIexittgerecht zu werden.BEITPG:MEHMET OkAYU1V. SchluBwort Vernderte Priorititen undd ıe fortlaufene Debatte über Multikulturaliüt undIntegrationDer Verlauf der oben geschilderten Ral-ımenbedingungenund deren inhaltliche PrMerenzwechsel seit den siebziger Jahrenin Einheit mit einer sozio-politischen Atmosphre der Intoleranzund der schiechten Konjunkturlage haben einen politisch-ideologischenRahmen geschaffen, in dem die an d ıe siebziger Jahreanknüpfenden Versuche der ,,Grünen", die ,,AusInderfrage" zuvergeseIIschaften", gescheftert sind. D ıe in Deutschland ab denneunziger Jahren immer mehr ins Gesprach gebrachte und vonden Medien verbreitete These von der ,,gescheiterten Integration"scheint gegenw5rtig auch in den meisten anderen westeuropischenAufnahmeIndem akzeptiert. Seibst in ais - was dieausInderrechtIichen Rahmenbedingungen und deren Umsetzungbetrifft - ,,!iberal" eingestuften Löndern wie den Niederlandenoder in Undern wie Gro gbritannien, in denen ,,Multikulturalitat"bis heute ein Tel[ gesellschaftlicher Realitat zu sein schien,werden diesbezügliche Stimmen immer Iauter und deutlicher.Die Migranten selbst kritisieren diese Prioritatenwechsel.Hakk ı Keskin von der Türkischen Gemeinde in Hamburg fasst dieKritik unter vier Hauptpunkten zusammen (KESKIN 2003):Die gegenwartigen auslanderrechtlichen Bestimmungenund deren represssiver Praxischarakter zementierendas Auslander- bzw. Zuwanderungsgesetz als Defensivrecht(gegen die Auslander).293

AKrUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSL£NDER- UND FÜCHTLINGSRECHTBE İTRAG: - DIe Prioritöten der Inhalte des ZuwanderungsgesetzesMEHMErOrYAYU İ liegen bei den ökonomischen Interessen der deutschenUnternehmer.Die AusInder werden ais ,,gut, ,,nützlich" oder ,,wenigernützlich" eingestuft. in diesem Zusammenhang wirdes für dIe ais ,,weniger nützlich" etngestuften AusInderimmer schwieriger werden, ihren Aufnahmestatus zufestigen.6Es wird faktisch noch schwieriger werden, eine unbefristeteAufenthaltserlaubnis 7 zu erhaiten oder in den Besitzder deutschen Staatsangehörigkeft zu geiangen. Warehedem eine "einfache Kenntn[s der deutschen Sprache"ausreichend, 50 wird gegenw5rtfg "hinreichendeKenntnis" derselben vorausgesetzt.Aber nicht nur d ıe Lebens- und Arbettsbedingungen der "alteingesessenen"Arbeitsmigranten werden sich gernâ g dieserKritik verschlechtern, auch dIe Bedingungen der neu ins Land zuholenden sogenannten quaiilizierten ausIndischen Arbeitskr5ftewerden sich ais Resultat des ungieichen VerhItnisses von aus-Indischen Personen und dem bürgerlichen Staat, basierend aufden weitgehenden Dispositionsbefugnissen der AusInderbehörden,nicht verbessern. Sie werden auch künftig nicht die gieichenRechte geniessen w[e die deutsche Bevölkerung. ihr Aufenthaitwird auch weiterhin befristet sein. Ausserdem deutet dieTatsache, dass eine mögliche "green card"-Prozedur kein in sichStringenz aufweisender Regulierungsmechanismus ist, sondernais ein den Anwerbestop von 1973 nur ten ı por5r aufbrechendesinstrument gepiant wurde, dara ııf hin, dass an eine prinzipiellIn Zeiten der ,,green card"-Debatte, d ıe sich um hochqualifizierte ausindischeArbeitskrMte dreht, kann dabei mit einigerSichert- ıeit davon ausgegangenwerden, dass die ,,weniger nützliche" Personengruppe auch aus ,,kiassischen"Arbeitsnı igranten bestehen wird, die unter Umstnden schon seitJahrzehnten in Deutschland leben.Berücksichtigt man dIe Tatsache, dass immer noch mehr ais 2 MiilionenAusinder in Deutschland ohne gesicherten Aufenthaitsstatus (beispielsweisein Form von befristeten Aufenthaltserla ıjbnjssen) leben, 50 wird dieBrisanz dieser Situation deutlich. http://www.inf04alien.delstat.htm .

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR H İJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERne ııe Zuwanderungspolitik nicht gedacht wurde. Solcherart ha- BE İTRAG:ben sich dIe Prinzipien der auf dem Rotationssystem mit zeitlich MEHMET OKYAYUJbegrenzten Arbeitsvertrgen baslerenden "Gastarbeiterpolitik"der sechzigerJahre prinzipiell nicht verndert.Der Diskurs über eine anzustrebende ,,multikuiturelle Geselischaft",wie er noch in den siebziger Jahren von Sozialwissensciıaftiern,Pdagogen, Vertretern von Gesellschaftsverbönden,aber auch von Teilen der politischen Elite geführt wurde, um dieKonstituierung eines gesamtgesellschaftlichen Integrationsprozesseszu bewerksteliigen, wird gegenwrtig auf der Ebene derEigen-Identittsfindung speziflscher gesellschaftlicher Gruppengeführt. In diesem Zusammenhang kann sogar von einer Ethniflzierungstruktureller Probleme gesprochen werden, welcheİetztendiich Gegenreaktionen bel den AusIndem hervorgerufenhat und hervorruft. Ein Teufelskreis, der wirkliche Integration nahezuunmöglich macht (B İ ENFA İT 2006).Sptestens seit den achtziger Jahren, d.h. zu einem Zeitpunkt- wie oben beschrieben worden ist -, ais dIe gesellschaftlicheDimension der Migration Schritt für Schritt zugunstenadministrativer Verrechtlichung vernachl5ssigt wurde, wurdeeiner der Hauptaugenmerke der a ıısInderrechtIichen und JpOitischen Debatte wie auch der AusInderpoIitik selbst auf die integrationder Aus İ nder in d ıe Aufnahmegesellschaften gelegt.İ ntegration wurde dabei zunehmend ais eine vordefinlerte und.statische Kategorie interpretiert. Die Betonung lag dabei auf elnereinseitigen, aktiven und gutwiilentlichen Hinzuwendung derAusl5nder an diese Aufnahmegesellschaften 1m Sinne einer mehroder wenigervollstöndigenAkzeptanz deren Nornien undWerte.Ais Vorbedingung soich einerAkzeptanz wurde (und wird) dabeidIe Kenntnis von Kultur und Sprache der Aufnahmegesellschaftenbewe,-tet. Unzweifejhaft - wie schon oben betont - ist solcheine Kenntnis unabdingbar für die Partizipation der Ausl ğ nderam gesellschaftspolitischen Leben, sowie auch für deren Erfolgim Wirtschaftsieben. Andererseits solite gesehen werden, dasssoich eine Kennntis durchaus nicht automatisch 50 etwas wieSympathie oder Empathie der AusInder mit den Aufnahmeiöndem,oder gar eine geselischaftliche ,,N5he" von ausIndischen295

AKTLJELLE ENIWICKLUNGEN 1M STM İ SANGEHÖRIGKEITS -, AUSIİNDER- UND FLÜCNTL İ NGSRECHTBE İTRAG: Staatsangehörigen zur neuen Heimat schafft. Diese KenntnisMEHMEJOKYAYU? kann aiso soziale Integration und politische Identifikation erleichtern,sie vielleicht sogar bis zu einem gewissen Punkt schaffen,eine Carantie dafür ist sie aber mitnichten.Integration in einem ganzheitlichlichen Sinne solite dahernicht auf dIe Forderung an d ıe AusInder, bestfmmte Sprachenzu erlernen, sich ais nützlich 1m Wirtschaftsleben zu erweisen, 50-zial friedlich zu agieren und gem3 rechtlicher Normen zu leben,beschrnken.DIe Migranten, die damit beginnen, ibre eigenen Integrationsstrategienzu entwickein, akzeptieren diese einseitige Integrationsdebatteimmer weniger. Sie fordern Anderungen 1m Verstndnisder Aufnahmegesellschaften gegenüber Migration undMigranten. Nicht zuletzt wird dIe Forderung nach einer neuenIntgrationsdebatte immer Iauter von fhnen vorgebracht.D ıe geschilderten PrioritMenwechsel ausInderpoIitischerInhalte seit den siebziger Jahren resultier-ten in einem paradigmatischenWechsel weg von einer kritischen lntegrationsauffassung(mit den begeitenden Debatten über dIe Frage, was Kulturdenn eigentlich sel) bin zu einer verwaltungstechnischen. Fragenwie dIe, wer denn nun eigentlich wann und warum "richtfg" integriertist, bleiben bis heute unbeantwortet. Diese und hnIicheFragen, deren Antworten nicht zuletzt fm Rahmen und unterEinbezfehung historisch-sozialer Prozesse gefunden werdenkönnen, werden gegenwrtig in den Kontext rechtlich-administrativerProzeduren eingepresst. Dieser Ansatz ermutigt dIe Migrantenin kemer Weise, aktiv am gesellschaftlichen Leben tellzuhaben.Aber nur so kann wirkliche Integration funktionieren.LiteratunBarbieri, William A. (1998): Ethics of Citizenship: Immigration andGroup Rights in Germany. Durbam, NC.: Duke UniversityPress.296

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERBarth, Wolfgang (2007): Es ist ein noch langer Weg. http://www. BEURAGawo.org/pub/awomag/2002-o6/o6o2_01.html. MEHMET OkAYU1Bienfait, Agathe (2006): 1m Gehuse der Zugehörigkeit. Eine kritischeBestandsaufnahme des Mainstream-Multikufturalismus.Wiesbaden.Bojadzijev, Manuela/Mulot, Tobias/Tsianos, VOSS İ I İS (2007): Kommentarzum Zuwanderungsgesetz. http://www.kanak-attak.de/ka/text/wander.html.Bundesm!nisterium des tnnern (Hrsg.) (1982): betrifit: Auslnderpolitik,April 1982. Bonn.Bundesministerium des Innern (Hrsg.) (1998): Auslnder- undAsyipolitik in der Bundesrepublik Deutschland. Bonn.Bundesregferung (1982): AusInderpoIitische Grundpositionender Bundesregierung. in: Politik. Inforniationer ı aus Bonn, 1.Fakten Fiktionen (2009): http://fact-flction.net/?p=2708.Gesemann, Frank (2009): Berlin: Einwanderungsstadt ,,under construction"?Von der Beauftragtenpolitik zur strategischenSteuerung. in: Gesemann, Frank/Roth, Roland (Hrsg.): LokaleIntegrationspolitik in der Einwanderungsgesellschaft.Migration und Integration als Herausforderung von Kommunen.Wiesbaden.Heli, Matthias (2005): Einwanderungsland Deutschland. Die Zuwanderungsdiskussion1998-2002. Wiesbaden.Jann, Werner (1989): Staatslehre, Regierungslehre, Verwaltungslehre.in: von Bandemer, Stephan/Wewer, Göttrik (Hrsg.):Regierungssystem und Regierungslehre. Fragestellungen,Anaiysekonzepte. Opiaden.Keskin, Hakk ı (2003): PresseerkIrung zum Zuwanderungsgesetz.http://www.tgd.de/index.php?name=News8cflle=article8sid=1858dheme=Printer.kühn, Heinz (1979): Stand und Weiterentwicklung der Integrationder ausindischen Arbeitnehmer und ihrer Familien in derBundesrepublik Deutschland - Memorandum des Beauftragtender Bundesregierung. Bonn.297

AKTUELIE ENTWICKWNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHT8E İTRAG: MüIler, Doris (2005): Das ,,neue" EinwanderungsgeSetZ. Was be-MEHMET OAYU1 sagt es? http://d-a-s-h.org/dossier/i5/O3_e inwanderungsge-setz.html.Neufter, Martin (1982): "Die Reichen werden Todeszune ziehen".SPIEGEL1611982. http://wissen.spiegel.deIwiSSefl/dokumefltldokument.html?titel=%22Die+Reichefl+Werdefl+TOdeSz%C3%A4ufle+ziehen%228dd=143445598t0p=SPIEGEL8(SUChbegrift=martin+neufter8quelten=scqcrubrikartikel.Niblett, Robin (2005): Europe Inside Cut. Washington Quarterly,41-59.Okyayuz, Mehmet (1993): National verfasste sozialökonomischeInteressen und ArbeitskrftewanderUflg. Das Beispiel derMigration und Remigratior ı zwischen der Türkei und der BundesrepublikDeutschland. Dissertation, Marburg.Penitsch, Regine (2003): Migration und IdentitSt. Berlin.Pro AsyI (2007): PresseerkIrung vom 5. Juli 2007. http://www .proasyLde/fileadmin/proasyl/fmredakteure/Arclı iv/presseerl/PE_050707.pdf.Rist, Ray C. (1980: Die ungewisse Zukunft der Gastarbeiter. Stuttgart.SP!EGEL (1997): Titel: "GeMhrlich fremd. Das Scheitern der multikulturellenGesellschaft", I-İ eft 16.Staatsministerium Baden-Württemberg (1981): PressemitteilungNr. 315181 V. 29.09.1981.WELT (9.2.2003): Union wili zuwanderung massiv verhindern.http://www.weit.de/print.wams/articIel2O99O/Ufliofl_WiII_Zuwanderung_massiv_veraendern.html.298

ACTIV İSM IN THE EUROPEAN COURT OF JUST İ CE ANDCHANGING OPT İONS FOR TURKISH CITIZEN M İGRANTS IN THEUNITED KINGDOMDr. Prakash SHAHAbstractSince the eariy days of their recruitment as workers into ART İ CLE BYWestern Europe, Turkish citizens' immigration and residence PRAKASH SHAHrights have been curtailed by EU Member States even though themigration of Turkish citizens has not abated. Despite restrictivetrends in the Mernber States and the EU, the European Courtof Justice (ECJ) has interpreted the obligations arising from theAnkara Agreement between Turkey and the EEC (1963), and itsAdditional Protocoi (1970), to enhance the security of residenceand employment status for Turkish citizen migrants. The UKdid not participate in Iarge-scale recruitment of workers fromTurkey, but has experienced predominantiy asylum migrationfrom Turkey since the 19805. The robust interpretation of theAdditionai Protocoi's 'standstiii' provision which aliows relianceon older rules for business persons and service providers (andreceivers) has come to assume particular importance for Turkishcitizens in the UK. This chapter examines the changing optionsavailable to Turkish citizen migrants in the UK within the broaderEU context. in so doing, it surveys some recent decisions of theECJ and anaiyses their importance in Iight of the UK's immigrationrules and immigration trends from Turkey to the UK. Thesedevelopments are piaced within a conceptual schema whichviews the regulatory structure determining the legal status ofTurkish citizen migrants as an example of complex legal pluralism.queen Mary University of London, Schooi of Law.299

AKrUELLE ENIWICKLL!NGEN 1M STMTSANGEMÖRIGKEITS -, AUSL4NDER- UND FLÜ(HTLINGSRE(HJARr ı cLF BY lntroductionPRASH SHAHAremarkablefeatureoftheimplemefltationOftheobligationsunder the Ankara Agreement between the EEC and Turkey (1963)and its Additional Brussels Protocol (1970) within the EU's legalorder and the legal orders of the Member States 15 the leadingrole taken, and the high degree of activism demonstrated,by the ECJ. Without its contribution to the development ofjurisprudence regarding the obligations of Member Statesvis--vis Turkish citizen migrants, the Ankara Agreement andProtocol could weil have remained a dead letter. The ECJ's roleis ali the more important giyen the changed nature, since theearlier days of labour recruitment and Iow unemployment, ofthe imrnigration question across European countries, especialiyin the 'old' EU Member States, many of which have alreadyexperienced signiflcant and continuing immigration from othercountries, not least from Turkey. Britain has also changed itsgeneral approach to immigration signiflcantly in recent years toa much more control-minded paradigm, a fact which impacts onrelatively recent migrants from Turkey. The overali EU approachmirrors the politically charged nature of the immigrationquestion through the adoption of restrictive legislation underthe Schengen aquis, which candidate countries, includingTurkey,must also now approximate towards (Çiçekli 2006, Kiri şci 2007).However, once the ECJ makes ruhngs in the context of theAnkara Agreement and Protocol it is by no means a gi yen, whenapplied within the British or other Member States' legal systems,that such domestic implementation faithfully reflects the spiritof the ECJ's decisions. As this chapter demonstrates in the caseof Britain, other agendas creep into the domestic realisation ofthe rights of Turkish citizen migrants. This reflects the scepticismwhich socio-legal and legal pluralist scholars have expressedabout adjudication as a flnai means of conflict resolution. AsChiba (1995: 72) says:"adjudication itseif forms a process of social conflict, thoughwith the function to modify some phases of a sociai conflict insome way or other as an attempt to settle it but so often leaving300

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERother phases in conflict after the alleged final resolution by thelaw."lndeed, it is possible to viewthe legal reality of Turkish citizenmigrants as an example of complex European legal pluralism(Arnaud 1995) in which many actors, who do not always sharethe same goals, play a role (see Figure ı ). The role of some actorsand instruments is clearer than of others when looking at thejudgments and legislative a ndJor treaty material, but the rangeof actors and interested parties within this larger, complex legalpluralism is potentially wider than that.Representatives of communities of Turkish citizens abroadplay a role in facilitating dialogue between domestic lawmakersand their own members. Members of communitles in di-fferentstates also have a role in engaging with individuals as the latter'snetwork of 'prirnary social relations' (Erdemir and Vasta 2007).Legal advisers and community organisations offering help andsupport (including legal advice) come in as their network of'secondary social relations' (Erdemir and Vasta 2007). Both theseprimary and secondary social networks wilI play a key role inhow the legal status of the individual Turkish citizen is managedthrough its different stages.The domestic implementing authorities (Home Office/UKBorder Agency) act to establish the general rules and as initialdecision makers which often sets the tone for how applicationsby Turkish citizens are dealt with at later stages in the legalprocess. The domestic tribunals and courts and the ECJ are thenext level of standard setters in how the Ankara Agreement ndProtocol obligations should be pursued but, as we wilI see, thereare difFerences of approach as between these fora. While the EUbodies such as the Commission and Parliament may intervenein legal proceedings in the ECJ, only the Commission has done50 far, while the Parliament has often been the avenue throughwhich general issues of Turkey's accession and the particularissues regarding the enforcement of judgments can be aired.Member States have multifaceted roles. They are directpolitical negotiators, together with Turkey, in the setting ofARIICLE BYPRAXASH SHAH301

AKTUELLE ENTWICKLLJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEIrS -, AUSL İNDER- UND RÜCHTLINGSREOITARTICLEBY general standards in the Ankara Agreement and Protocol andPRAKASHSHAH in the Decisions of the Association Council whfch are then fedback in individual applications and cases litigated at domesticand ECJ leveis. Member States have often intervened in caseseven when they are not a litigant party to ECJ proceedings.Generaliy, whenever they have intervened, alI Member States,except for Siovakia (see Prochzka n.d.), have taken a positionadvocatinga restrictive interpretationof their Ankara Agreementand Protocol obligations. EU Member States together draftimpor-tant legislation and rules of practice on immigration whichare applied to third country nationals. But, as wilI be seen here,the rules in common EU legislation have both come into confiictwith the principles of the Ankara Agreement and Protocol.Figure ı : Legal pluralism in the securing of legal status ofindividual Turkish citizens under the Ankara Agreement andProtocol regimeJUI

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAKi GÜNCEL GEL İŞMELERThe Turkish government has, meanwhile, not taken part in ARTICLFBYlitigation before the ECJ, although it has been a key player in PRAXASHSHAHmany other resects, not least asa party to the Ankara Agreementand Protocol, asa drafter of the Association Council's Decisions,and as an interlocutor in continuous negotiations with the EU'sinstitutions and Member States in different fora. Members ofthe public in Turkey and the diaspora in the EU, which includesbusiness associatians, have been vaciferous in trying topersuade the Turkish government, EU institutions and individualMember States to live up to their obligations under the AnkaraAgreement and Protocol. Turkey's position during the CoId Warmade it a key aliy of major European states as weli as the UnitedStates, chiefly through Turkey's membership of NATO, and thisis something which has alsa influenced and set the context forthe EU's approach ta Turkey. As the foliowing section showsthat relationship was, indeed, instrumental in the engagement ofthe (then) EEC with Turkey and in the contracting of the AnkaraAgreement. it remains ta be seen how and ta what extent theolder basis of relations between Turkey and the EU continues tobe the axis upon which further engagement an economic andmigration matters takes place and haw this wili continue ta playout in legal processes.The Ankara Agreement and Protocol in contextAt the time of the signing of the Ankara Agreement in 1963,nabody realised the impact it wouid have on the migration andresidence rights of Turkish citizens in what is now the EurapeanUnion (EU). Contracted withthe backgraund of afailed applicationfar Turkey's membership in 1959 the Agreement neverthelesslooked forward ta the eventual accession of Turkey asa memberstate of the then Eurapean Econamic Community (EEC)) It alsaThe 401 recital ta the preamble refers ta: 'RECOGNIZING that the suppartgiyen öy the Eurapean Ecanamic Comrnunity ta the eftorts of the Turkishpeople ta imprave their standard af living wilI facilitate the accessian ofTurkey ta the Community ata later date'. Article 28 states: 'As saon as theoperatian of this Agreement has advanced far enough ta justify envisaging303

AKTIJELIL ENJWICKLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AIJSIANDER- UND FLÜCHTtINGSRECHTARJ1CLE By looked to the progressive securing of the freedom of movementPRAKASH SHAH of workers and the abolition of restrictions on establishment andservice provision between the two sides, being guided in that bythe relevant provisions of the EEC Treaty.' Despite these expressaims it seems that political and security factors prevailed overeconomic interests (Lenski 2006: 285, Mayer 2008), giving anair of unreality to Turkey's aspirations for EEC membership. Therecruitment of Turkish workers had meanwhile already begunin earnest - mainiy by Germany and, to a lesser extent, by TheNetherlands - and was targeiy done on the basis that they wouldnot be settlers with rights of residence beyond their economicutility in the recruiting countries. While eagerly supported byGermany, the Ankara Agreement was not thought of as havinga serious impact on the rights of migrants, which were seen asbeing determined by bilateral recruitment agreements. 3 Britain,a later entrant to the EEC from 1973, was nota major recruiter inTurkey having relied mainiy on dispiaced Europeans and then in amajor way on Caribbean and South Asian workers (Spencer 1997,Çiçekli 1998:143-147).By the time the Additional Brusseis Protocol to the AnkaraAgreement was signed in 1970, with eftect from 1 January 1973for the then nine Member States, including Britain, recruitmentfrom Turkey was weli advanced. The importance oftheAdditional304fuli acceptance by Turkey of the obligations arising out of the Treatyestablishing the Con ımunity, the Contracting Parties shall examine thepossibility of the accession of Turkey to the Community.'Articles 12 (workers), 13 (establishment) and 14 (services) of the AssociationAgreement are the most relevant. Their wording is partiy inspired by thefree movement provisions in the EEC Treaty. Turkey had insisted that theseprovisions be included as they had been in the Association Agreement withCreece of 1961 (Mayer 2008).Germany signed its agreement with Turkey in ı g6 ı (Castles and Kosack1973: 40) and The Netherlands in 1964 (Castles et al 1984: 58). For furtherdetails of this earlier period see Çiçekli (1998:101-104 on Gemıany and 126-127 on The Netherlands). Other countries were involved in this recruitmentdrive. Austria conduded its agreernent with Turkey in 1964, Belgium in 1956(although Kaya and Kentel 2007:17 mention an 'official request' ta recruitTurkish workers in 1964), and France in 1966. 1 am grateful to Thalia Krugerand Sabrine Dawoud for information on Belgium. Kaya and Kentel (2005)provide information about Turkish settlement in France.

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECIYE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERProtocol was that it looked to a deepening of EEC-Turkey ART İUfBYrelations towards a customs union and, importantiy, contained PRAJSHSHAHa standstill provision in Article 41(1) which obliges ContractingParties to 'refrain from introducing between themselves any newrestrictions on the freedom of establishment and the freedomta provide servrces'. This provision was, as we wili see, littienoticed or litigated upon until the late 19905. But the prospect ofrecruitment stops in Westem Europe also loomed on the horizon.By 1973-1974 there was a reversion to the notion that they werenot countries of immigration and the discretion built into theimmigration laws meant that the residence status of foreignworkers was potentiatly quite insecure. 4 Meanwhile, contrary tothe dominant narrative of guest worker status, Turkish citizenswere actuatly 'probationary immigrants' (Martin et al 2006: 73)who had started a de facto settled population, in amongst othernon-European citizens, and who switched Iargety ta famity basedimmigration.Meanwhite, there was some movement in the AssociationCouncit (established under the Ankara Agreement) which passedthree key Decisions 2/76 and 1/8o (on access to employmentfor workers and their families) and 3/80 (on social security) inwhich certain commitments regarding the rights of lawfullypresent Turkish citizens were etaborated. Articie 6(1) of Decision118o in particular states that a Turkish worker duly registered asbelonging to the tabour force of a Member State would enjoya staggered increase of rights as foliows: after one year's legalemployment he could renew his permit for the same emptoyer;afterthreeyears hecould respondto anotherofferofemploymentin the same occupation; and after four years he could enjoy freeaccess to emptoyment of his choice. This timited, but eventuatiyquite important, activity in the Association Councit froze afterthe military regime took power in Turkey in 1980. AtthoughSee for details Çiçekli (1998:104 et seq on Gern ıany and 128 et seq on TheNetherlands).Initialiy the Community adopted a waiting position but then suspendedthe implementation of the association from the autumn of 1981 onwards(Lenski 206: 286).

AKTUELLE EMIWICKLIJNGEM 1M STLATSANGEHÜRIGKEJrS -, AUSL.ANDER- UND FLÜUITLINGSRECHTARIİCLEBY the Association Council was revived in 1986, the expectationPRAKASHSHAH of the Additional Protocol (and of other instruments) that freemovement would be achieved by the same yearfaced oppositionwithin the EEC. 6 Tıirkey's application for accession made in 1987was also rejected in 1989. Accession prospects became brighteronce the final phase of the customs union was opened from 1995,with Turkey achieving candidate status in 1999 (Çiçekli 1998; 61-64; Lenski 2006: 286-288, 291).The European Court moves into the breachFor the rights of residence and employment of Turkishcitizens, the show had meanwhiie already moved to litigationactivity in the Member States. Legal action in Cermany andThe Netherlands provoked new moves by the ECJ to robustiyinterpret the Decisions of the Association Councii to secure therights of residence of Turkish workers and their family membersfrom the late 19805. It should be noted that the AssociationCouncii was empowered to settie a dispute itself, to submit itto the ECJ, or to deterrnine another procedure for settlement.It 15 interesting though that such procedures were neveractivated (Lenski 2006: 291). This could be explained by relativeinactivity within the Councii because of the problems cited aboveregarding the overali nature of EEC-Turkey relations. it is possiblethat Turkey prefers to pursue disputed issues outside of theAssociation Council and as part of its membership quest (Çiçekli1998: 63). This background of relative inactivity in the other foramight partly expiain the activist position subsequentiy taken bythe M.It 15 welI known that the ELi had already assumed asignificant role in shaping the European legal order, first byasserting the supremacy of EEC law over national law; second, byits acceptance and encouragement of references from national6 in 1986 the commission did produce a Communication anda draft Decisionto improve the position of Turkish citizens, although the former was notpublished and the iatter was never adopted (Guild 2001:127-128).306

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERcourts through the procedure in Artide 234 (forrnerly 177); and, ARJIC[fBYth[rd, the use of the direct efiect principle in aliowing European PRAK4SH SHAHIaw to be invoked within the national legal orders2 it is nocoincidence that the cases brought under the Ankara Agreementand Protocol also took the route of references sent by courts inthe Member States. The Commission and Parliament have notbrought litigation directly to the ECJ, although the Commissionregulariy intervenes in Article 234 proceedings concerning theAnkara Agreement. While Turkeywould naturally bean interestedstate party in the proceedings, it has so far never intervened inproceedings before the ECJ, although it is not self-evident thata non-Member State cannot intervene. lndeed, subject to somelimitations, the ECJ's Statute and Rules of Procedure allow forinterested third parties ta intervene.8Aithough the EL) stated in the Demirel case 9 that the general,open-ended obligation to secure free movement of workers inArticle 12 of the Association Agreement and Article 36 of theProtocol was not directly applicable, it stiil opened the way forfurther chailenges from the Member States because of its refusaita relinquish jurisdiction in the interpretation of the AnkaraAgreement and its upholding of the potential applicability of theAgreement within the EC's legal order. The EL) would hoid theMember States to account for failing to observe an agreementThe UK, soon after its accession, had to Iearn that certain free movementprinciples would take direct effect: see t/arı Duyn v Home Oğflce (Case 41/74)[1975] 1 CMLR 7, [1974] ECR 1337.See, in particular, Article 40 af the Statute of the Court of .Justice andArticic 93 of the Rules of Procedure of the Court of Justice. The formerArticle specikaliy reserves the right of EEA and EFTA states ta intervene,but does not mention nor does it exclude Associated countries. See Chrisinternational Foods Ltd. v Commission of the Euro pean Communities (ioinedcases 91 and 200182) [1983] ECR 417 on an intervention by Dominica. 1 amgrateful to Prof. Kenneth Armstrong for informatior ı about this case.Meryem Demirel v Stadt Schwöbisch Gmünd (Case C-12186) [1987] ECR3719. This case also emerges from and represents a chalienge ta thestricter conditions for spouse reunifcation in Germany during the 1980s, achallenge which was not accepted by the ECJ either on grounds that Article7 of Decision 1180 acted asa standstill in family reunion matters oran humanrights grounds.307

AKTIJELLE ENIWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLINDER- UND FLÜ(HTL İ NGSRECHTARTICLEBY which they had entered into with a non-Member State2 0 ThisPRAKASH S İlAH assertive position was not easiiy accepted by the Member Stateswhich continued to contest the jurisdiction of the Court into the19905 (Rogers and Scannell 2005:332).The ELi then moved to hold, in the Sevince ruling, thatArticle 6(1) of Decision 1/8o, a most crucial provision, particularlyfor Turkish citizens working in Germany and The Netherlands,had direct effect and was thus capable of being invoked in theMember State legal systems. 11 This was of major significance giyenthe uncertainty about the status of Decisions of the AssociationCouncil, which remained officially unpublished, and the fact thatDecisions were not specifically 1 isted in Article 249 EC (formeriy189) as being within the range of binding legal instruments.12As Çiçekli (1998: 71-77) has shown, the ECJ has subsequentlymoved to interpret the notion of 'worker' so as to approximateit to the EC definition with some important limitations. Theright of first admission remains with the Member State andsubsequent rights accrue only in that Member State: there isno free movement across Member States for Turkish citizensbenefitting from the Ankara Agreement. Further, the tests oflegal employment, belonging to the labour force of the state andduration of employment must still be satisfled. Nevertheless,later judgments have been applied to uphold direct effect forother provisions in the Decisions to cover the situation of famiiymembers of Turkish workers, social security, non-discrimination,and the standard to be applied in expulsion (see Guild 2001:122-171; Rogers and Scannell 2005: 325-352, 361-377)13The principle was not in itself new: see Hauptzoliamt Mninz v Kupferberg(Case 104181) [19821 ECR 3641 > and was recognised again in Demirel, para. it.' Sevince v Staatssecretaris vüniustitie (Case C-192189) [1990] ECR 1-3461.12The ECJ had already heid that Decisions of the Greece-EEC AssociationCouncil were part of the Comrnunity legal order. Creece v Commission (Case30188) [1989] ECR 3711.13Çiçekli (1998: 65) cites some of the comments on the importance of theECJ's activism rnade by legal writers in German legal publications in the mid-19905.308

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAKi GÜNCEL GELi ŞMELERThe Turkey-Britain migration scenario ARH[[E OYAs noted, by far the Jarger number of references ta the ECJ PRWSHSHAHwas being made by courts in Germany, The Netherlands and also,after its accession in 1995, in Austria. The British courts did notsigniflcantly feature in this scenario until much more recentiy.This arises from a combination of factors. As noted, Britainwas not realiy involved in large scale recruitment in Turkey,although Cypriot Turks had been present in Britain for severalyears previously and they acted as a bridge for the immigrationof Turkish citizens (Çiçekli 1998: 147; King et al 2008: 9). But itwas certainly not an the scale of that in Germany or even TheNetherlands. The fact that these latter countries had contractedagreementswith Turkeyalso determined the choice of destinationcountry. 4 Britain, mear ıwhile, had relied on Commonwealthcountries as suppliers of its labour needs. It also had a differentsystem of immigration control which was equipped ta grantrights of residence for those who were already admitted,including indefinite leave ta remain (permanent residence) andsubsequent naturalisatian, much more easily than in the othercountries. Family migrants, once admitted, are not restricted interms of their right ta seek employment. This previously moreliberal system in Britain has contracted in more recent years withindefinite leave and naturalisation becoming more difflcult, as isfamily reunion. Citizens of Turkey rankthe lowest in the pass rates(45 per cent) for the 'Life in the UK' tests which were initialiy aprecondition for naturalisation asa British citizen, and are now tabe taken at the earlier stage prior ta a grant of indefinite leave taremain (Ryan 2008:313-314).From the 1980s, Britain had also begun ta experienceimmigration from Turkey as a resurt of the political conflict andrepression of dissent there. 15 in particutar, in May and June 198914Kaya and Kentel (2005: 13) note, however, that gi yen the saturation ofthe labour market in Germany some workers from Turkey went to Francealthough they had initially opted to go to Cem ıany.15The first House of Lords decision concerning the domestic implementationof the Refugee Convention ( ı g ı ) and Protocol (1967) involved, interalia, anapplicant from Turkey who had claimed asylum after being admitted initialiy309

AKTIJELLE ENTWICKLIJNGEN 1M STMrSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜ(HTLINGSRE(HTARTIGfBY there was an influx of Alevi Kurds frorn the Mara ş and SivaşPRAKASHSHMI areas of Turkey, total!ing something like 4,650 Turkish citizens(including dependents) who applied for asylum in 1989. On thebasis of his fleldwork, Wahlbeck (1999: 49-50) says that chainmigration is the reason why they chose to migrate ta Britain.People moved because they had friends or relatives who hadpreviously arrived in Britain, often knowing from the outset thatthey were gaing there. Unlike Germany, which had imposed itsvisa requirement for Turkish citizens in 1980 as part of tightercontrols againstthem, Turkish citizens could enterthe UK withouta visa. However, as a result of the infiux, a visa requirement wasimposed by Britain on 23 June 1989.As shown in Figure 2, the number of asylum applications bymigrants from Turkey remained considerable through the 19905peaking in year 2000 although it has since been dropping.Figure 2: Applications for asylum and initial refusal ofasylum related status (excluding dependants)8000700060005000400030002000100001990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008-- - Asylum applications in İlie UK by diizens of TurkeyRefusais of asylum related statusSource: Home Offlce Immigratfon and Asylum Statisticsas a student: Bugdaycay v Secretary of State for the Home Department[1987]A.C. 514.310

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERThe long wait for asylum decisions - 4,100 applicants from ARTIaE BYTurkey were awaiting a decision in 1997 - also meant insecurity PRASH SHAHof legal status under domestfc immigration laws. in the period1985-1990 ti-ıere was a 90 per cent chance of obtaining either fulIrefugee status (under the 1951 Convention) or exceptional leaveto remain (ELR), but this reduced dramatically by 1995-1996 toa less than 10 per cent chance of obtaining refugee status andELR combined (Wahlbeck 1999:74). Katsapou (1997:124) says forasylum appiicants from Turkey:"Signilicant numbers of Kurds from Turkey began to arrivein the UK in the iate 198os. Between 1987 and 1997, over 16,000Turkish nationals appiied for asylum. However, while 92 percent of applications decided in 1989 were granted, this figuredecreased tü 75 per cent in 1992 and to a mere 6 per cent in 1996.These figures clearly reveal a fundamental shift in Home Officepolicy towards Turkish Kurds."In fact, the 19905 had seen the enactment of different legalmeasures and changes in practice against asylum migrants whichresulted in a decline in overall grants of Convention refugeestatus or ELR (Shah 2000).16 Delays in decision making aiso meantthat many who were claiming asylum would wait for years fora dedsion and were present on so-called 'temporary admission'(TA), a kind of 'waiting iounge' without secure legal status.People waiting on TA could, however, be granted permissionto work (at the time, after six months) although opinion amonglegal practitioners already indicated that those working whileon TA would not benefit from Decision 1/8o of the AssociationCouncil (Guedalla 1993).17 The high refusal rate, combined withiow rates of removai, has meant irregular presence and a searchfor alternative ways of regularisation of residence status in16 ELR was replaced from 1 April 2003 by the two distinct statuses ofdiscretionary leave and humanitarian protection.17 iJnder Article il of Counci İ Directive 200319/EC of 27 ianuary 2003 layingdown minimu ı n conditions for the reception of asylum seekers, they shouldbe giyen the right to work after one year of delay in the asylum decision. rorasylunı seekers in the UK this represents a downgr-ading of the previouslymore favourable waiting period of six months for authorised e ı-nployment.311

AKTULILE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKE[JS -, AUSLANDER- UND FLÜCIITLINGSRECHTARTIC[IBY the UK. While asylum figures are signifkant, it should also bePRAKASH SHAH borne in mind that a considerable number of famiiy reunion andfamiiy formation migrarıts have joined the initial wave of asylummigrants, although those wfthout regular status of some kindcannot act as sponsors for spouses or families, while those on asubsidiary asylum status (i.e. other than Convention status) haveto waft longerforfamiiy reuniflcation.Ali this does not mean that migrants from Turkey have notbeen economicaliy active.18 On the contrary, it is evident thatmany found work in industries set up within the communityof migrants from Turkey, often in the hundreds of ciothingmanufacturing units. There also arose a large number of cafes,restaurants and shops within this community mainiy in London,parts of which have been transformed by the entrepreneurshipof the community. Job creation and employment is oftenconducted by informal networks within the ethnic Turkish andKurdish community. This underlines the reliance on what Erdemirand Vasta (2007) refer to as 'prirnary social relations', that is, 'thesmaller, affective, and face-to-face realm of famiiy, friends andacquaintances.' These writers add:"Turkish immigrants, for example, use primary socialrelations to set up their own businesses, to gather informationon economic opportunities, and information about wages andwork conditions, to attain business skills and training, and to findout information about rights at work." (Erdemir and Vasta 2007:20)There also a ppearstobe an increasingtrend of such migrantsgoing outside London to engage mainiy in the catering trade. infact, one can now find migrants from Turkey engaging in a whoierange of industries and professions.1918Wahlbeck(1999) notesthe contrasting position of prevalent unemploymentamong Kurdish refugees in Finland.19 For the developing picture in the 19905 see Wahlbeck (1999: 125-128). Seenow the Turkish Directory (alsa at http://www.turkishdirectory.co.uiq).There is now aiso a Turkisl-ı-Speaking Lawyers Association (TSLA) in the UK:http://tslauk.com/.312

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKIJKIJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERThe lncreasing Retevance of the Ankara ARJIE 6VAgreement and Protocol PRM

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTARTIaEBY establish that they had already been admitted Iawfuuy inPRWSH SHAH capacity which allowed thern to work. Lftigation before the ECJunder the category of 'workers' did not arise until a reference bythe Court of Appeal led to the first ruling in a British case underDecision 1/80 in the case of Pay ır» That case is of importancebecause the ECJ interpreted Article 6(1) of Decision 1/8o ascoveringthe situation of students and au pairs, and accepted thatthese categories of entrants were indeed 'workers' and were'duly registered as belonging to the labour force'. The BritishHorne Office contended that the first applicant was admitted asan au pair and the primary reason for her presence was to IearnEnglish, while the second and third applicants had been adrnittedas students, even though their terms of admission allowed thernta work up to 20 hours per week.The ECJ differed from the view of Advocate General Kokottwho thought that oniy au pairs, not students, should benefitfrom Article 6( ı). And despite the objections of Mernber Stategovernments the EC.J held, consistentiy with its previous caseIaw23, that article 6( ı) of Decision 1/8o does not make recognitionof the rights which it confers on Turkish workers subject to anycondition connected with the reason for which the right toenter, work or reside was initialiy granted. it heid that it wasnot permissible for the Member State to take into considerationother matters such as the reasons for which the Turkish nationalhad first been granted the right to enter the territory, ternporallimitations attached to the right to work, or statements ofintention to return to the country of origin after a certain time.The Pay ır judgrnent may be of relevance especialiy to the notinsigniflcant number of students entering the UK frorn Turkeyand who may wish to stay longer than the period of study?4Payir v Secretary of State for the Home Department (Case 0294106) [2008] 2C.M.L.R. 14, decision date 24 ianuary 2008.E.g. in Cünaydin v Freistaat Bayern (case C-36/96) [1997] ECR 1-5143.24 The oftIcial 2006 figures show 9,390 students admitted and 810 au pairs,while 2,545 students were granted an extension of leave. The figures for2007 show 8,440 admitted as students and 625 as au pairs, while 2,860 studentsfronı Turkey had their leave to ren ıain extended in the same year. See314

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAKi GÜNCEL GELi ŞMELERThe category of au pairs was, meanwhile, deleted from the ARTICLEBYimmigration rules as from 26 November 2008, and replaced by PRAKZHSHAHthe Youth Mobility Scheme under which Turkey is not an eligiblecountry.The legal moves towards recognition of the rights of seifempioyedpersons are alsa of great significance for migrantsfrom Turkey in Britain. The first case invoking the standstill clausein Article 41(1) of the Additional Protocol, Sava5' 5, came fromthe UK. The Sava ş reference, sent to the ECJ by the High Court,brought into play the question of whether the standstill clauserequired •the consideration of the applicant's situation underthe more favourable Immigration Rules of 1972 in operation on1 January 1973, the date the Aciditional Protocol became legallyeffective for the UK. Mr. and Mrs. Sava ş had entered the UK asvisitors and had overstayed their leave. in November 1989, Mr.Sava ş star-ted to operate a shirt factory in Hackney. Re thenestablished afast food business in Hythe in December 1992 andstar-ted operating a second takeaway food business in Folkestonein September 1994.The couple's legal representatives communicated with theHome Oflice to regularise their position and, after refusal by theHome Ofllce and the commencementof deportation proceedings,they claimed that Mr. Sava ş had a right of establishment underthe Additfonal Protocol. Before the ECJ, Mr. Sava ş dropped thisline of argument, instead saying that the standstill clause had theeffect that his application should have been considered underthe1972 Immigration Rules on business entrants. Those ImmigrationRules were quite different to what they have later become: therewas no minimum investment requirement (it eventually rose ta£200,000); there was no requirement to create local jobs; andthere was na mandatory entry clearance requirement, whilepassengers arriving without entry clearance were to be gi yen athe Control of İ mmigration Statistics: http://www.homeofflce.gov.uk/rds/imrnigration-asylum-stats.html.R v Secretary of State for the Home Department, ex parte Abdulnasir Savas(Case C-37198) [2000] E.C.R. -2927, decision öte ı l May 2000.315

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜ(HTLINGSRECKTARPÜi 6V period of leave to enter to have their applications examined byPRWSKSHAH the Home Oflice. The on-entry Rules (Hc 509) instead requiredthat:"he wili bring in money of his own to put into the business, hewiil be able to bear his share of the Itabilities; that his share of theprofits wili be sufficient to support him and his dependants; thathe wili be actively concerned in the running of the business andthat there isa genuine need for his servkes and investment.26The potential significance of the 1972 Rules and a ruling bythe ECI in a case of this kind, requiring adherence to the olderRules, can be readily appreciated.The EJ heid that Article 41(1) was not in itseif capable ofconferring a right of establishment upon a Turkish national and,asa corollary, a right of residence in the Member State in whoseterritory he has remained and carried on business activities asa seif-empioyed person in breach of the domestic immigrationlaw. However, it went on to hold that Article 41(1) prohibitedthe introduction of new national restrictions on the freedom ofestablishment and right of residence of Turkish nationais as fromthe date on which that Protocol entered into force in the hostMember State. it went on to say that it is for the national court tointerpret domestic law for the purposes of deterniining whetherthe domestic rules app!ied to the app!icant are iess favourablethan those which were applicabie at the time when the Protocolentered into force. Despite being 'overstayers' - since theyhad overun the duration of their leave - the ECJ heid that thestandstill clause could affect the way in which their applicationsshould be dealt with in the Member State's legal system. TheSavaş case therefore started something quite interesting,but also Ieft some areas of uncertainty which were to lead tofurther cases (Ott 2000). it did establish, however, that thosewho had Iawfully entered the UK, and even those who mighthave overstayed their leave to enter, may be eligible to remainSee details at Rogers and Scannell (2005:419). The relevant after-entry rulesare in Hc 510. The governments of France, Germany, Greece and Itaiy alsomade subnıissions before the EcJ, as did the comm ıss ıon.316

VAtANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEli ŞMELERunder the less demanding criteria of the 1972 ciomestic rules on AR İİCEF BYbusinesspersons.PRWSH SHAHThe British Home Ofike introduced guidance in January 2003which was meant to clarify its post-Sava ş position. The guidancesuggested that the standstill clause applied only ta those Iawfullyswitchirıg in-country or to overstayers, but not to port applicantasylum seekers on temporary admission, illegal entrants orthose applying for entry clearance from abroad. Rogers (2006:285) notes: 'since it is the case very few Turkish nationals obtainvisas or leave to enter in other capacities, the Government wasrealiy limiting the benefit of the standstill provisions.' Rogers(2006: 287) alsa notes that the British Embassy in Ankara wouidnot, under the guidance, consider applications under the 1972Immigration Rules. Meanwhile, refusals to establish in businessremained high. 27 Stili it appears to be the case that Turkishcitizens might want to present themselves as seif-empioyed togain the protection of the Protocol's standstill provision (King etal 2008: 17).Such applicants had to wait a number of years before furtherciarification was giyen by the ECJ is the case of Tum and Dar ı."Untike in Sava ş the two applicants had arrived in the UK claimingasylum in 1998 and 2001 respectively. They were grantedtempararyadmission.Theirasylum applications had been refusedon the basis they were liable to removal ta Cermany and Francerespectively under the Dublin Convention! 9 The applicants thenapplied for leave ta enter, in order, to continue a pizza business27 Rogers (2006: 287) cites ociaI figures for the period 1 May-31 December2005, during which 32 applications were allowed, 681 refused and 218withdrawn. The precise source of these figures is not clear.R (rum) v Secretary of State for the Küme Department ( case £46105) [2008]1 W.L.R. 94, decision date 20 September 2007.29 The Conventian determining the State responsible for examiningapplications forasylum Iodged in one af the MemberStates of the EuropeanCommunities, signed in Dublin an 15 June 1990 (oJ 1997 c 254, p. i). ThisConvention has been replaced by Council Regulation (Ec) No 34312003 of18 February 2003 establishing the criteria and mechanisrns for determiningthe Member State responsible for examining an asylum application Iodgedin one of the Member States by a third-country national (OJ 2003 L 50, p. ı ).317

AKTUELLE ENTWICKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, ALISLANDER- UND FLÜCHTUNGSREUITAR1IE8Y established in Kent and to start a cleaning b ıısiness in London.PRAKASH SHAN They requested that their applications be considered under the1972 Immigration Rules but were in fact considered under thethen current Immigration Rules which mandated a refusal if priorentry dearance in that capacity had not already been obtained.After refusal the applicants brought judicial review proceedingsrelying on Article 41(1) of the Additional Protocol. The HighCourt and Court of Appeai agreed that the correct position wasconsideration under the 1972 RuIes 30, but the Home Secretaryappealed to the House of Lords which referred to the ECJ thequestion whether Article 41(1) prohibited new restrictions onthe conditions and procedure for entry to the territory. Therewas, rneanwhile, continued use of the so-called 'fraud and abuseexception' to refuse applications by those who had claimedasylum after presence in another European country, wherethere was ciandestine entry, where there were discrepanciesin the evidence, or where there was irregular presence in theUK. 3' The domestic case Iaw therefore continued ta indicatethat the window through which Turkish citizen applicants couldlegitimateiy qualify under the standstill provisions was actuallyquite narow.This could have a serious impacton the likelysuccessof an application under the standstill clause, especialiy gi yen thefactual circumstances under which many such applicants hadentered and subsequently survived in the UK. Under such a tightregime, informal business arrangements conducted withoutpaperwork evidence, although common among migrants fromTurkey who are used to word-of-mouth business deals (one may30 For the Court of Appeal's ciecision see Tum and Dari v Secretary of State forthe Home Department [2004] EWCA 0v 788; [2004] 2 c.M.LR. 48.31 For a case involving alt these factors, see R (Kenan Temiz) v Secretary ofState for the Home Department [2006] EWHC 2450 (Admin). For anothersituation where the applicant had started work asa cleaner in breach of herleave ta enter as a visitor and then sought ta apply for establishment, seeFS (Breach of conditions: Ankara agreement) Turkey [2008] LIKAIT 00066.Sce also LF (Turkey) [2007] EwCA Civ 1441. For mention of other cases seeRogers (2006: 287) and Clayton (2008:162-163).318

VATANDAŞLIK, GĞ Ç, MÜLTECI VE YABANCIlAR HUKUKUNDAKi GÜNCEL GEL İŞMELERrecail Erdemir and Vasta's 'primary social relations'), may not be ARTI(Lf Byaccepted as credible. 32PRAISH SilAHAdvocate General Geelhoed took the view in his Opinionin Tum and Dar; that the rules governing the entry of Turkishnationais to the territory of the Member States 'may be adaptedor made more restrictive by the member states in the light oftheir socio-economic and demographic interests. 133 The ECJ heid,however, that the standstill provision prohibited the introductionagainst Turkish nationals intending to establish themselves inbusiness of any new restrictions on the exercise of freedom ofestablishment, including those relating to the substantive and/orprocedural conditions goveming first admissian into the territoryof that Member State. it went on to state that the provisior ı didnot contain any restrictions on its scope so as to exclude thoserefused refugee status, and the fact that the applicants had madeunsuccessful asylum applications before their entry clearanceapplications could not be regarded as constitutingfraud or abuseof rights.This case extends the principle of Savaş in that the standstillprovision now appiies also to those who apply to enter and notjust those who have already been admitted to the territory ofthe Member State. It therefore clearly applies to those who,like the applicants, have been refused entry as refugees or areawaiting the outcome of their asylum or any other application,and is therefore of potential importance to a larger numberof Turkish citizens. Giyen the difficulties of otherwise securingentry for Turkish citizens applying from abroad, the rum andDari judgment should also have an impact upon the way in whichapplications by thern are processed. Unlike the rules for workers,the application of the standstill ciause, and therefore the 1972business Immigration Rules, does not presuppose prior lawfulentry and being part of the labour force of the Member State.32 See again R (Kenan Temiz) v Secretary of State for the Home Department[2006] EWHC 2450 (Admin) for such distrustful treatment.See para. 59 of the Advocate General's Opinion in Turn.319

AKTUELLE ENTWIO

VATANDAŞUK, GÖÇ, MÜLrEd VE YABANCILAR HIJKLIKUNDAK İ GÜNCEl. GF[iŞMELERas a result of further litigation in the Adrninistrative Court in AUIO.E ByApril 2009, the Horne Office accepted during the course of the PRAKASH SHAHproceedings that Turkish citizens may apply for entry clearancein Turkey to come to the UK to conduct business.36Two more cases, both references from courts in Gerrnany,ought to be mentioned here as they are also of great significance.The first Abatay and 5ahin 37 established that the impositionof a work permit requirernent on Iorry drivers by legislation inGerrnany after the entry into force of the Additional Protocolwas in breach of the standsti İ l provisions in Article 41(1) and inArticle 13 of Decision ı/So. The case concerned lorry driverswho were involved in the haulage of food from Turkey, as welias the transport company hiring thern. Of greater signiflcanceis the Soysal decision of the ECJ holding that the imposition ofthe visa requirement on those providing services in a MemberState goes against the standstill clause in Article 41(1).38 At issuewas the requirernent, with effect from 5 October 1980,39 thatTurkish nationais transporting goods from Turkey to Cerrnanyrnust hold a visa in orderto provide services in Gerrnany. The ECJruled against the visa requirement, notwithstanding that the visarequirement forTurkish nationais is now contained in Communitybe considered under the older Rules. Ele was again refused and the refusalwas upheid by the Asyluni and Immigration Tribunal on the basis that hehad established three businesses when he had no perniission to do so andwas therefore 'abusive'.R (on the applfcation of Selcuk and others) v Secretaiy of State for the HomeDepartment, CO/12212/2008, 29 April 2009.Eran Abatay and Others and Nadi Sahfn v Bundesansta!t für Arbeit (CasesC-317101 and C-369/01) [2003] ECR 1-12301.Mehmet Soysal and Ibrahim Savatlf v Bundesrepublik Deutschland (CaseC-228/o6), decision date 19 February 2009. Besides the Gerruan govemment,the Danish, Greek and Siovenian governments aiso made representationsta the ECJ, as did the Commission.Although the amendment ta the Foreigners Law of Germany took piace on1 July 1980 the change had ta await the cancellation of the German-TurkishVisa Agreement of 1953: see statement by Harun Gümrükçü and wolfgabngVoegeli, related:proje.akdeniz.edu.tr/iibf/euromaster/folder-gk/Joint%2oCommentary%200f%2othe%2oEuroMaster%2oDirectors.pdf, last accessed 27April 2009.321

ARTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGE İIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND f ıÜcHruNosREcHr4T1CIi8Y Iegislation. 40 This judgment wili have impiications not oniy forPR4YSHSHAH those doing business in Germany but also in the UK, and couldextend to the receipt as weil as the provision of services andestabhshment, and so could inciude students, visiting academics,and even tourists from Turkey going to some EU countries. Thejudgment has led to questions being asked in the EuropeanParliament abo ııt the tenability of the visa requirement in someMember States, as weli as some discussions within the EU-TurkeyJoint Parhamentary Committee, and much comment amongbusiness organisations, academics and journalists in Turkey.41Current information indicates that the Gerrnan a ııthorities haverestrictively interpreted the Soysal judgment and extendedmigration facilities to a limited range of service providers whostili have to apply for a 'visa exemption document' indicatingtheir status prior to departure from Turkey.4'Meanwhile, on 7 September 2009, the UKSA announcedthe introduction of a visa route for Turkish nationais applyingto establish in business under the Protocol. This is meant toenable Turkish nationais who are outside the UK to apply forentry clearance to enter the country in the business category.Previousiy, this category was open oniy to Turkish nationais whowere already in the UK. The UKSA website states that this visaroute 'has been introduced in response to the findings of theEuropean Court of Justice in the case of Tum Bt Oan (C-16/o5)'.A giance at the changed IDIs, chapter 6, section 6, providing° Council Regulation (EC) 539/2001 of 15 March 2001 listing the third countrieswhose nationals must be in possession of visas when crossing the externalborders and those whose nationals are exempt from that requirenıent (OJ2001 L 81, p. 000 ı ).41Written Questions by Cem Özdemir (Verts/ALE) and Joost Lagendijk (Verts/ALE) ta the Commission, both on 3 April 2009. See also 'EU Shou!d NotRequire Visa From Turkish Patients, Businessmen, Tourists and ExchangeStudents', Turkfsh Weekly, 29 March 2009, http://www.turkishweekly.net/news/69o97/eu-should.not-require-visa-fromturkishpatientsbusinessmen-tourists-and-exchange-stuclents.htm ı , accessed 27 April 2009.42For criticism that this measure does not go far enough, see interviewwith Prof. Haluk Kabaalioglu at http://www.euractiv.com/enIen la rge ment/prof essor-visas-t u rkis h-cit izens-s p irit-eu-integration/a rtic leı86844?RefRSS, accessed il November 2009.322

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKLJKIJNDAK İ GÜNCEL GEl İŞMELERfurther details on the scheme, makes it obvious that the UKBA ART İ CEFBYstili lays a great deal of emphasis on its so-called 'fraud and PRWSUSHAHabuse' exception, and immigration caseworkers are directed toexamine applications for any evidence of this.There is aiso a window of time tip to April 2010 during whichsome Turkish nationals who are already in the United Kingdomare aliowed to switch into the business category under theProtocol. After that time, oniy visitors, those already presentwith permission to run a business, and other exceptionai caseswilli be able to switch. The changes announced on 7 September2009 oniy appiy to anyone who applied since 1 June 2009. it isnot clear what happens to those who did 50 before that date.Presumabiy, this backdating has been introduced to sweep upany challenges made to the previously more restrictive regimewhich ailowed oniy those in the UK to switch to business statusunder the Protocol. Despite these most recent changes inpractice, the UKBA stiil does not fuliy refiect the legal status ofbusiness applicants from Turkey as interpreted by the ECJ, andthere is some backtracking evident in the planned ciosure of thewindow for a wider set of applicants from April 2010. As noted,these limited changes to the policy on Turkish business migrantsonly half-heartedly implement the EC.J's Tum and Dar ı decision.Meanwhile, the British authorities appear to be ignoring theSoysal decision altogether.Discussiont is worth thinking about why the ECJ has adopted such anactivist stance in protecting the residence and employment andself-employment status of Turkish citizen migrants, to the extentof recently moving to question even the Iegality of 'external'controls such as visa requirements agreed in common withinthe EU. it is welI known that the ECJ has taken a large role inshaping the EIJ's legal order and, in particular, its free movementrules. However, that background cannot by itself explain thenon-internalisation by the ECJ of the same control-minded andunfriendiy approach which the EU's iegislators have taken vis4-323

AICTL$ELIE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECKTARr ıcLE BY vis migrants from third countries. it was noted that the £0 hadPRAKASUSHAH stepped in, through its receiving applications for preliminaryrulings from individual Turkish citizen applicants from someEU Member States, after lack of progress on freer movementthrough the other Ankara Agreement mechanisms and thegeneral lack of enthusiasm on the part of the EU's MemberStates to make progress on Turkish citizens' rights. it is possiblethat the E0 has taken on the role of protectingTurkish citizens inthe Member States asa way of smoothening the process of theirlegal integration. in so doing, its judges may also have in mindthe longer term goal of accession of Turkey, which successiveTurkish govemments have pushed for, but not yet achieved.White the political organs have sufFered from a kind of 'sclerosis'on these issues, the E0 has been devising a quieter legal routeeasing the integration of Turkish citizens. Bearing in mind theECJ's undoubted activism in this area, a fuller analysis should alsobuild in the larger and complex legaliy plural field which framesthe outcomes in terms of legal status forTurkish citizen migrants.It is evident that the ECJ has ruled in a robust manner and, in sodoing, has taken on board the range of express representationsmade to it by litigants and interested parties, as weli as more'silent' concerns, filling in gaps in legal protection for Turkishcitizens in the EU. The imal outcomes, however, depend on anumber of other variables, notably on the ways in which MemberStates 'receive' and impiement the ECJ's efforts in norm setting.ReferencesArnaud, A. (1995): 'Legal pluraiism and the buliding of Europe'. in: H.Petersen and H. Zahle (eds.): Legal polycentricity: Consequencesof pluralism in low. Aldershot: Dartmouth, pp. 149-169.Böcker, A. and E. Guild (2002): Implementation of the Europeagreements in France, Germany, the Netherlands, and the UK:Movement of persons. London: Platinium.Castles, 5., H. Booth and T. Wallace (1984): Here for good: WesternEurope's ethnic minorities. London: Pluto.Castles, S. and G. Kosack (1973): lmmigrant workers and classstructure in Western Europe. London et al: Oxford UniversityPress.324

VATANDA ŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERChiba, M. (1995): 'Legal pluralism in mind: A non-Westernview'. in: H. ART İ €LE BYPetersen and K. Zahle (eds.): Legal poiycentricity: Consequences PRWSUSHAHof pluralism in Iaw. Aldershot: Dartmouth, pp. 71-83.Çiçekli, B. (1998): The legal position of Turkish imrnigrants in theEuropean Union. Ankara: Karmap.Çiçekli, B. (2006): 'Impact of the EU rnembership process on thedevelopment of the Turkish immigration iaw regime'. in: P. Shahand W. Menski (eds.): Migration, diasporas and legal systems inEurope. Londan: Routledge .Cavendish, pp. 265-281.Clayton, G. (2008): Textbook on immigration and asylum Iaw. 3nd ed.Oxford: Oxford University Press.Erdemir, A. and E. Vasta (2007): Diflerentiating irregutarity andsolidarity: Turkish immigrants at work in London. Working PaperNo. 42, ESRC Centre on Migration Policy and Society, Universityof Oxford. http://www.compas.ox.ac.uk/publicatiOnS/Workifltpapers/wp .07-42/, last accessed 25 May 2009.Guedalia, V. (19): 'Turkish workers, residence rights and familyunity: some aspects af the Ankara Agreement'. in: Vol. 7, No. 4lmmigration 8< Nationality Law 8< Practice, pp. 119-122.Guild, E. (2001): Immigration law in the European community. TheHague and London: Kiuwer Law international.Kaya, Ayhan and Ferhat Kentei (2005): Euro-Turks: A bridge or abreach between Turkey and the Euro pean Union? A comparativestudy of German-Turks and French-Turks. Brussels: CEPS. http://shop.ceps.eu/BookDetail.php?item_id=1189, iast accessed 25May 2009.Kaya, Ayhan and Ferhat Kentei (2007): Belgian-Turks: A bridge or abreach between Turkey and the European Union? Brussis: KingBaudouin Foundation. http://www.kbs.frb.be/publication .aspx?id=223940B ıLangTyPe=1033, accessed 25 May 2009.Kiri şci, K. (2007): 'Turkey: A country of transition from emigration toimmigration'. In: Vol. 12, Na. T Mediterranean Politics, pp. 91-97.King R, M. Thomson, N. Mai and J.Y. Keles (2008): 'Turks' in Landon:Shades of invisibility and the shifting reievance of poiicy in themigration process. Working Paper No. 51, Sussex Centre forMigration Research, University of Sussex, www.sussex.ac.uk/migration/documents/mwpsl.pdf.Lenski, E. (2006): 'Turkey (including Northem Cyprus)'. in: S.Blockmans A. tazowski (eds.): The European Union and itsNeighbours. Den Haag/Cambridge, pp. 283-313.Martin, P, S. Martin and P. Weil (2006): Managing migration: Thepromiseafcooperation. Lanham, MD: Lexington.325

AKTLIEIIE ENTWICKLIJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS ., AUSI İ NDER- UND FLÜCHTIINGSRECHTARTICLF BY Mayer, M. (2008): 'Germany's preferences on theAnkara Agreement:PW.SH SHAH Ministerial actors between caid war security concerns, TurkishEuropean ambitions and the Wirtschaftswunder'. Paperpresented at the Fourth Pan-European Conference on EUPolitics of the ECPR - Standing Group on the European Union,University of Latvia, Riga, 25-27 September 2008 http:J/www.jhubc.it/ecpr-riga/virtualpaperroom/121.pdf, last accessed 25May 2009Ott, A. (2000): 'The Savas case - analogies between Turkish seifempioyedand workers?' in: Vol. 2, Issue 3/4 Europearı Journal ofMigration and Law, pp. 445-458.Prochözka, R. (n.d.): 'The Turkish Allure: Slovakia's interventionsin Torun, Güzeli, and rum and Dar'. .cproje.akdeniz.edu.tr/iibf/euromasten/dosyalar ı/antalya.doc>, last accessed 25 May 2009.Rogens, N. (2005): 'Turkish nationais applying for leave to enter theUK as business persons'. in: Vol. 19, No. 1 lmmigration, Asylumand Nationality Law, pp. 42-44.Rogers, N. (2006): 'Turkish Association Agreement applications- a myriad of problems and some solutions'. in: Vol. 20, No. 4Immigration, Asylum and Nationa)ity Law, pp. 283-288.Rogers, N. and R. Scannell (2005): Free movemer ıt of persons in theenlarged European Union. London: Sweet 8 Maxwell.Ryan, B. (2008): 'Integration requirements: A new model in migrationlaw'. in; Vol. 22, No. 4 Immigration, Asylum and Nationality Law,pp. 303-316.Shah, P. (2000): Refugees, race and the legal concept of asylum inBritain. London: Cavendish.Spencer, i. (1997): British immigration policy since 1939. The maktngof multi-racial Bnitain. London and New York: Routiedge.Wahlbeck, Ö (1999): Kurdish diosporas. A comparative study ofKurdish refugee communities. London: Macmillan and NewYork: St. Martin's.326

MÜLTEC İ, SIĞINMACI VE GÖÇMENLER:SINIFLANDIRMA VEYASAL STATÜNÜN BEL İRLENMES İNEİLİŞKİN SORUNLARProf. Dr. Bülent Ç İÇEKLİGirişTürkiye, bölgesel konumu itibariyle bir geçi ş coğrafya- BÜLENTsı olarak uluslararas ı göç hareketleri aç ısından hem bir kay- ÇİÇEKU'NINnak ve transit bölge olma durumunu devam ettirmekte TEBLİĞİhem de hızlı bir şekilde hedef ülke konumuna gelmektedir.Türkiye'nin artan bir şekilde hedef ülke konumuna gelmesigerek bu yükü kald ıracak mali ve kurumsal yap ılanmaya gereksebu sistemi i şletecek hukuksal reformlara olan ihtiyac ıgün geçtikçe daha hissedilir hale getirmi ştir. Türkiye'ye yönelikbu yabancı ve göçmen varlığının insani bir şekilde absorbeedilebilmesi için yabanc ılilik statüsünden kaynaklanan hukuksalsorunların ortaya konmas ında ciddi yarar bulunmaktadır.Mevcut çalışma Türkiye'deki yabanc ıların ve göçmenlerinhukuksal sorunlarma tüm yönleriyle kapsaml ı bir çözümönermek iddias ında değildir. Bu çali şma kapsamında göçmenlerinve yabanc ılar ın statüleriyle ilgili yapılacak tespit veönerilerin bu alanda daha sonra yap ılacak detayl ı çalışmalarakatlu sağlayabileceği düşünülmektedir.Çal ışmanın ilk bölümünde Cumhuriyet dönemindeTürkiye'nin ya şamış olduğu göç deneyiniine genel hatlarıylabakılarak bu alandaki statü sorunlanna ve hukuksal gerek-Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Fakültesi, Uluslararas ı Özel Hukuköğretim üyesi.327

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSIINDER- UND FLÜCKTLINGSR£CHTBÜIINT sininılere neden olan sosyo-ekonomik ve tarihsel arka planÇIÇEKLiN İN ortaya konınaktad ır. İkinci olarak, göç ve yabanc ı kavramla-TEBli Ğİ n üzerinde durularaJc Türk hukukunda kullanılan kavram veterimlerin içerikleri mukayeseli olarak incele ı-ımektedir. Terminolojikçerçeve ve yans ımalar ı doğal olarak göçmen ve yabancıların statü sorunlar ıyla ili şkili bir konu olarak görülmektedir.Üçüncü olarak, göçmenlerin ve yabanc ılann statüleriylebirlikte hak ve özgürlükleri ııi konu alan göç hukuku ve yabancılarhukuku konular ının çalışıld ıkları bilim alanı ve disipliniaç ısından ele al ınması ve bu disiplinlerin hukuk sistemiiçindeki yeri ayr ıca incelenmektedir.Çalışmanın bundan sonraki k ısmı göçmen ve yabanc ılarınstatü sorunlar ının daha doğrudan incelendiği üç bölümdenolu şmaktadır. Bu bağlamda, çalışmanın dördüncü bölümündeTürk yabanc ılar hukuku aç ısından uluslararas ı hukukiç hukuk ilişkisi üzerinde durulmaktad ır. Bu başlık altmdayapılan tespitlerin Türk göç hukuku ve yabanc ılar hukukununhem mevcut uygulamas ı hem de yapılacak mevzuat çahşmalanaçısndan yol gösterici oldu ğu düşünülmektedir. Beşincibölümde, yabanc ılık statüsünden kaynaklanan sorunlar-hem genel olarak hem de yabanc ıların ikamet statüsü ve sınırd ışı işlemlerine karşı güvenceler açıs ından irdelenmektedir.Altıncı bölümde, mülteci ve s ığınma statüsünden kaynaklanansorunlar bir taraftan mülteci statüsünün belirlenmesi diğertaraftan iltica ve s ığınma usulünün işleyişi ve mülteci/sığınmacı statüsünün sağladığı hak ve özgürlükler açısındanincelenınektedir.Çalışmanın sonuç bölümünde, Türkiye'de yabanc ı vegöçmenlerin statüleri konusunda Anayasa'mn 16. maddesininönemi, farkl ı yabanc ı kategorileririin statülerinin dahaaçık ve net bir şekilde düzenlenmesi gereği, ikamet, aile birleşimi,s ınır dışı etme, gözetim altına alma vb. konuların dahaaçık yasal düzenlemelere konu edilmesi ihtiyac ı ve nihayetbütün bu yasal düzenlemelerin hukuki istikrar ve öngörülebilirlikaçısından hukuk devleti ilkelerini gözeten bir sistematikve erişilebilirliğe sahip olmas ı gerekliliğine işaret edilmektedir.328

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKLINDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER1. Cumhuriyet Dönemi Göç Deneyimi BÜLENTCumhuriyetin kurulmas ından bu yana Türkiye'de iz- WKLI NINlenen uluslararas ı göç politilcalan zaman içerisinde üLke içive ülke d ışı faktörlerin etkisiyle değişime ve dönü şüme uğramıştır.Cumhuriyet dönemi göç politikalar ı aç ısından üzerindedurulması gereken konular ın başında hiç şüphesiz kiİskAn Kanunu ve bu kapsamda izlenen içe göç politikalar ıgelmektedir. 1 iskan Kanunu2 hükümleri çerçevesinde yerleşmekamac ıyla ülkeye gelen Türk soylu ve Türk kültürüne ba ğ-lı kişiler belirli ko şullar altında ülkeye göçmen (muhacir) olarakkabul edilebilmektedirler. 3 Göçmen olarak ülkeye kabuledilen yabanc ılar gerekli işlemlerin tamamlanmas ından sonraBakanlar Kurulu karar ıyla Türk vatanda şlığına alınmaktave kendilerine bazı kolaylık ve muafiyetler sağlanmaktad ır.4Resmi rakamlara göre, 1923-1997 y ıllan aras ında, toplam1.648.077 ki şi ülkeye göçmen olarak yerle5tirilmi5tir.5Bkz. B. Çiçekli (2003) Yabancılar ve Polis: Polisin Görev ve Yetkileri ÇerçevesindeYabancıların Hukuki Durumu, s. 115-116. ısk5n Kanunu'nun iç göçve mecburi iskana ili şkin artık yürürlükte olmayan hükümleri incelediğimizkonunun kapsam ı dışında bulunmaktad ır. iskan Kanunu'nunülke içinde belli bölgelerde ya şayan insanlan mecb ııri isk8na tabi tutanhükümleri 1947 yılında kald ırılmıştır (19 Haziran1947 tarih ve 5098say ıl ı Kanun (Düstur ııı, cilt 28, 1947, s. 1322), mecburi iskan uygulaması hakkında genel olarak bkz. Birle şmiş Milletler Mülteciler YüksekKomiserliği (BMMYK) (2000) S ığınmacı, Mülteci ve Göç Konularına ilişkinTürkiye'deki Yarg ı Kararları, Ankara: BMMYK ve Bo ğaziçi Üniversitesivakf ı, s. 9-13.22510 say ılı iskan Kanunu (14.061934 - RG, 21.06.1934 - 2733) ile bu kanunaek olarak ç ıkar ılan 3657,2848,5682 ve 1306 say ılı kanunlar 5543 sayıl ı yeni iskan Kanunu (19.09.2006 tarih ve 5543 say ıl ı Kanun için bkz.RG, 26.092006 - 26301) ile yururlükten kald ırılmıştır.5543 say ıl ı iskan Kanunu'nun 4. maddesi göçmen olarak kabul edilebilmeko şullarını olumsuz bir şekilde aç ıklamıştır. Buna göre, "Türk soyundanve Türk kültürüne bağl ı olmayan yabanc ılar ile Türk soyundan veTürk kültürüne bağl ı bulunup da s ın ır dışı edilenler ve güvenlik bak ı m ındanTürkiye'ye gelmeleri uygun görülmeyenler göçmen olarak kabul edilmezler":aynntılar için bkz. B. Çiçekli (2007) Yabanc ılar Hukuku, Ankara: Seçkin,s. 207-209.Ayrmtılar için bkz. Çiçekli, 2007, s. 209-210.Bkz. K. Kirişçi, (2000) "Zorunlu Göç ve Türkiye", (içinde) (BMMYK)(2000) S ığınmacı, Mülteci ve Göç Konularına İlişkin Türkiye'deki Yarg ı Ka-329

AKTUELLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBÜLENT Cumhuriyet döneminin d ışa göç politikaları açısın-Ç İ ÇEKIi'N İN dan ikinci önemli geli şmesi 1960'lı y ıllardan itibaren ba şla-TEBli Ğİ tılan ve genelde ikili i şçi mübadelesi anla şmalar ı çerçevesindeteşvik edilen yurt dışına i şçi gönderme uygulamalar ıdır.6Ülke dışına i şçi gönderme (ihraç etme) uygulamas ı bir istihdampolitikas ı ve ödemeler dengesi enstrüman ı olarak teşvikedilmi ştir. 7 Hafta göçmen i şçi dövizleri, ulusal be ş yıllıkkalkınma planlar ında, ülkeye döviz girdisi sağlamada ve ülkeninödemeler aç ığını gidermede önemli bir ekonomik araçolarak gösterilmi5tir.83301980'li y ıllarda ba şlayıp 1990'lı yıllarda da ciddi art ış gösterenbir diğer göç deneyimi ise uluslararas ı proje ve taahhütişleri çerçevesinde yurt d ışma işçi gönderme uygulamalar ı olmuştur. Bu bağlamda, 1980'li y ıllardan itibaren Bölge ve KuzeyAfrika ülkelerine, 1990'l ı yıllardan itibaren ise eski SovyetCumhuriyetlerine, uluslararas ı proje ve taahhüt işlerinde çalışmaküzere çok sayıda Türk işçisi gönderilmiştir.9 Proje bazrarları, Ankara: BMMYK ve Boğaziçi Üniversitesi Vakf ı, (s. 37-67), s. 65,Tablo!.Türkiye'nin ikili i şgücü mübadele anla şmalar ı imzalad ığı ülkeler arasındaAlmanya (1961), Avusturya (1964), Hollanda (1964), Belçika(1964), Fransa (1965) ve İsveç (1967) yer almaktad ır. Bu ikili anlaşmalannyanı sıra Türkiye ile Avrupa Ekonomik Toplulu ğu arasında 12 Eylül1963 y ılında imzalanan Ankara Ortakl ık Anlaşmas ı (bkz. OJ 1973 C113) ile 23 Kas ım 1970 tarihinde imzalanan Katma Protokol'ün (01 1973C 113) hedefleri arasında Türkiye ile AET ülkeleri aras ında işçilerin serbestdolaşınian ın sağlanmas ı yer almaktadır (özellikle Katma Protokolün36. maddesi).Bu konuda ayr ıntil ı olarak bkz. S. Paine (1974) Lıporting Workers: theTurkish Case, Cambridge: Cambridge University Press; H. Körner (1987)"European Sending Countries", (içinde) 11w Future of Migratıon, Paris:OECD, s. 64-85.Bkz. Çiçekli, 1998, s. 31-32.2002 verilerine göre, ülke dışındaki Türklerin say ıs ı 3.519.804 olup busay ın ın 3.027.067si Bat ı Avrupa ülkelerinde, 109.800'ü Ortadoğu veKuzey Afrika bölgelerinde, 56.261' Avustralya'da, 18.000'i Rusya Federasyonu'nda,260.000'i ABD ve Kanada'da ve 2.000'i lsrail'de bulunmaktadır: yurt d ışında bulunan Türk vatandaşlar ı hakkında ayr ıntılıbilgi ve veriler için bkz. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanl ığı (ÇSGB)(2003) 2002 Yz/ ı Raporu: Yurtd ışındaki Vatanda şlanmzza ilişkin Gelişmelerve Sayısal Bilgiler, Ankara: ÇSGB, Yayın No. 112, s. 19-21.

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERl ı işlerde yurt d ışma çalışmak üzere giden Türk i şçileri oralar- BÜ[ENrda kalıcı olmamakta ve genellikle işin tamamlanmas ı üzerine ÇiÇEKİİ 'N İ Nülkeye dönmektedirler.TEBLİĞİDiğer taraftan, 1990'l ı yıllarla birlikte Türkiye'nin uluslararasıgöç yollar ı arasında hem transit hem de hedef ülkeolarak önemli bir yer i şgal ettiği görülmektedir." Ilk olarak,Doğudan-Batıya ya da Güneyden-Kuzeye göç ak ımlaıı içerisindeTürkiye zengin ve müreffeh Bat ı! Kuzey ile fakir vedaha az gelişmiş Doğu/Güney aras ında transit olarak kullanılanbir güzergh haline gelmi ştir. Hatta belli ölçülerde özellikleeski Sovyet Cumhuriyetlerinden ülkeye gelen yabanc ı-lar aç ısından Türkiye'nin hedef bir ülke haline geldi ği söylenebilir.Son olarak, Türkiye'nin önemli bir kültür ve turizm bölgesihaline gelmesiyle birlikte, ülkeye giri ş yapan ve ülkedekalan turist say ıs ında son yillarda önemli artışlar olmu ş-tur. Buna bağl ı olarak, özellikle son y ıllarda "yerleşik yabanc ı "ad ıyla nitelenen bir olgudan bahsedilmektedir. Bu ba ğlamda,ülkenin özellikle turistik Güney bölgelerinde çok say ıda ba ştaAlman, Rus, İngiliz ve Hollandal ı yabanc ı uzun sürelerle ikametetmekte, ya şamakta ve hatta yerle şmektedirler. Bu kendiliğindenmeydana gelen geli şim ülkenin takip ettiği turizmiteşvik politikalan ile uyumlu ve bu politikalarca da desteklenenbir sonuçtur.2. Göç Terminolojisi2.1. Genel Olarak Göç ve GöçmenlerGöçü en genel şekliyle iç ve d ış göç olarak ikiye ay ırmakmümkündür. Asl ında, göç denilince yabanc ılar hukuku açısından kastedilen d ış göç olup, bu olguya literatürde yayg ınşekilde "uluslararas ı göç" (international migration) denmekte-10Türkiye'nin hem transit hem de hedef ülke konumuna dikkat çeken birçalışma için bkz. international Organization for Migration (10M) TransitMigration in Turley, Migration Information Programme, Budape şte,Macaristan.331

AKTUELLE ENTWICKWNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBÜLENT dir. Göç veya uluslararas ı göç kavramınırı duruma göre, "dışaÇ İÇEKLi'NiN göç", "içe göç" ve "transit göç" olmak üzere üç farkl ı manay ıTEBliĞİ içinde bar ınd ırdığını söyleyebiliriz.11Bir ferdin yaşad ığı ülkeyi terk ederek başka bir ülkeyeyerleşmek niyetiyle gitmesine "göç", ülkesinden ayr ılarak yabancı bir ülkeye yerleşmek amac ıyla giden kimseye ise "göçmen"ad ı verilmektedir. 12 Verilen bu göç taıumında "yerleşmekniyetinin" önemli bir yere sahip oldu ğu söylenebilir. Ancak,bir ferdin yerle şmek niyetiyle bir yabanc ı ülkeye gitmesindenbu ferdin vatandaşı oldu ğu ülkeye yerleşmek üzeredönmeyeceği veya hiçbir şekilde ülkesine u ğramayacağı manası ç ıkmaz13Diğer taraftan, bir ferdin, ülkesinden ba şlangıçta kısa sürelive geçici olarak yabanc ı bir ülkeye gidip, daha sonra çeşitlisebeplerden bu ülkede yerle şmesi de mümkün olabilir.Avrupa'da sayıları milyonlarla ifade edilen Türk göçmenlerininbaşlangıçta Batı Avrupa'daki i şgücü ihtiyacını karşılamakamac ıyla geçici misafir işçi olarak gitmi ş olmalar ına rağmen,günümüzde artık bulunduklar ı Batı Avrupa ülkelerininyerleşik nüfusu haline gelmeleri bu paradoksa örnek te ş-kil eder.14Uluslararas ı literatür ve uygulamada göçmenlerdenbahsedildiğinde çok geni ş yelpazedeki yabanc ı kategorilerikastedilmektedir. Bu ba ğlamda, turistler, ziyaret, sa ğ-Uluslararas ı literatürde, "emigration" kavramı ile bir ülkeden d ışan gerçekleşengöç kastedilmekte olup d ışarı göç edenlere de "ern ıgrant" denmekte;"imtnigration" kavramı ile ba şka bir ülkeden ülke içine gerçekleşengöç kastedilmekte olup içeri göç edenlere "immigran t" denmekte; vebir ülkeden ç ıkıp başka bir ülkeye gitme maksad ıyla transit olarak diğerbir ülkede bulunmaya "transit migration" ve transit geçecek göçmenlerede "transit rnigrant" ad ı verilmektedir: Bkz. Berki, 1966, s. 81.Göç kelimesinin karşı l ığı olarak "muhaceret", göçmen kelimesinin karşılığıolarak ise "muhacir" tabiri kullanılmaktadır, bkz. Berki, 1966,5. 82.13 Yerleşmek niyetiyle ilgili farkl ı bir değerlendirme için bkz. Berki, 1966,s. 82.14 Misafir işçi sisteminin çökü şü ve dönü ş "mil" hakkında bkz. Çiçekli,1998, s. 19-23.332

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLIECİ VE YABANCILAR HUKLJKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERlık ve eğitim amacıyla gelen yabanc ılar, yabancı müteşebbis- BÜLENTler, yabanc ı işçiler, ülkeye kaçak giriş yapan veya kaçak du- ÇIÇEKLI'NINruma dü şen yabancılar ve sığmacak bir yer bulma amac ıy- TEBLİĞİla gelen sığınmac ı ve mülteciler göçmen kategorisi içindedeğerlendirilmektedir.15Uluslararası literatür ve uygulamada en geni ş anlamıylagöçmen olarak ııitelediğimiz kişiler, Türk hukuku aç ıs ındanyabanc ı olarak değerlendirilmektedir. Aslında, göç vegöçmen kavramlar ı daha ziyade Anglo-Sakson hukuk sistemlerindekullanılan terimlerdir. Kıta Avrupa's ında ise bu kavramlarınyerine yabanc ı terimi daha yerle şik olarak kullanılmaktadır. Bununla birlikte, gerek göçmen kavram ı, gerek yabancıkavramı iki farkl ı hukuk sisteminde bir arada kullan ı-labilmektedir.2.2. Türk Hukukunda Göç ve GöçmenlerUluslararası literatür ve uygulamadaki göç ve göçmen tanımlanylaTürk hukukundaki göç ve göçmen tammiar ı arasındabelirgin bir kapsam farkl ılığı mevcuttur. 16 2510 ve 5543sayılı iskan Kanunu kapsarrunda, göç ve göçmen kavramlarıTürk soyu ile etnik ve kültürel bir bağhlığı gerekli kılmaktadır.Bu çerçevede, göç Türk soyundan ve Türk kültürünebağlı ki şi veya ki şilerin yerle şmek amac ıyla ülkemize gelmeolayıdır. Göçmen ise, yerle şmek amac ıyla yurdumuza gelenTürk soyundan ve Türk külturune bağlı kişilerdir.Döneminin siyasi yap ı ve ideolojilerini yans ıtan bir düzenlemeolan ve ulus devlet in şa etme sürecinin bir enstrümanıolarak kullanılan 2510 say ıh iskan Kanunu'nun iki temelamac ı bulunmaktayd ı. Kanun, bir taraftan ülke d ışmda Os-' Özellikle Anglo-Sakson hukuk sistemleri göç ve göçmen kavran ı.ırıı buşekilde geniş olarak tanımlama eğilimindedirler. İngiliz göç hukukununkategorizç etti ği göç ve göçmen grupları için bkz. LA Macdonaldand N. Biake (1995) Macdonald's Immigration Lav, (3rd edition) London:Butterworths.16 Türk hukukundaki göç ve göçmen kavramlar ı hakkında genel olarakbkz. Berki, 1966, s. 81-87; Do ğan, 2006, s. 179-182; Asar, 2001, s. 217-223.333

AI(ruEuı ENTWICI

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERkeye getirilmekte ve hayatlar ını sürdürecek maddi ve sosyal BÜLENTimk5nlar ı devlet tarafından belirli bir süre kar şılanmaktad ır. Ç1Ç[Kti'NiNDevletten herhangi bir maddi yard ım talebinde bulun- TEBLİĞİmaksızm kendi maddi imkanlar ı ile yerleşmek amac ıylaTürkiye'ye gelenlere "serbest göçmen" denilmektedir. 21 Serbestgöçmenlerin ülkeye kabulünde devletin do ğrudan bir maliyükümlülük alt ına girmesi söz konusu de ğildir.Eski iskan Kanununa göre, iltica talebiyle gelmelerine ra ğ-men göçmen olarak kabul edilebilme ko şullarma sahip ki şilerinülkeye göçmen olarak kabul edilebilmeleri mümkündü.21Bunun için Türkiye'ye yerleşmek ve Türk vatanda şliğma geçmekniyetlerini bulunduklar ı yerin en büyük mülki amirine,Türkiye'ye giri ş yaptıkları tarihten itibaren iki yıl içinde bildirmelerP2ve göçmen olabilme ko şullarına sahip olmalarıgerekliydi» Böylece, Bulgaristan, Yugoslavya, Yunanistan veRomanya gibi ülkelerden gelen Türk soylu ve Türk kültürünebağlı olduğu kabul edilen kişilerin, statülerinin mülteci olmayıhakl ı çıkardığı durumlarda bile, bir devlet politikas ı olarakgöçmen olma yolu aç ık bırakılnıı5tır.24Ayrıca, devletler arasında yürütülen müzakere ve anla ş-malar neticesinde gerçekle ştirilen göçler neticesinde, müba-20 5543 sayılı yeni iskan Kanunu'na göre, "serbest göçmen: Türk soyundanve Türk kültürüne bağlt olup, yerleşmek amacıyla tek başına veıja toplu haldeTürkiye'ye gelip, Devlet eliyle iskan edilmelerini istemen ıek şartıyla yurda habuledilenlerdir" (m. 3).21 2510 say ılı eski iskan Kanunu mülteciyi Türkiye'ye yerle şmek niyetiyleolmayıp bir zaruretin gereği olarak geçici oturmak üzere s ığınan kimseolarak tanımlamaktayd ı (m. 3/3).Bkz. eski iskan Kanunu m. 3/3 ve iskan Muafiyetleri Nizamnamesi m.13.Türk kültürüne ba ğlı olmayanlara, anar şistlere, casuslara, göçebe çingenelere,memleket dışına çıkarılmış olanlara göçmen muamelesi yapılmamaktaydı: bkz. eski iskan Kanunu m. 4 ve iskan MuafiyetleriNizanınamesi, m. 924 Bkz. E. Özmenek (1998) Statelessness and Refugees asa Global Problem:Turkish Refugee Policies, Yay ınlanmamış Master Tezi, ilie Departmentof Political Scien ce and PublicAdministratiOn, Bilkent Üniversitesi, s.44-45.

AKTUELLE ENTWICKIUNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKE İ TS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSREChTBÜIENJ deleye tabi tut-ulan göçmenlere de mübadil göçmen denildi-ÇIÇEKLi'NhJ ği görülmektedir?TEDMISon olarak, gerek taraf olunan uluslararas ı antlaşmalar veAvrupa Birliği hukukunun etkisiyle gerekse günlük dildekikullanım yüzünden göç ve göçmen kavramlar ının terminolojikolarak ağırlığını Türk hukuku ve literatürü üzerinde hissettirmeyeba şladığı vurgulanmal ıdır.2.3. Türk Hukukunda Mülteci ve S ığınmac ılarTürk hukukunda mülteci ve s ığınmac ı kavramları arasındauluslararası hukuk literatüründe benimsenen yakla şımdandaha farkl ı bir ayırım yapılmaktadır. 26 1994 tarihli ilticave Sığmma Yönetmeli ği ile İçişleri Bakar ılığı'nm genelgeve taEmatlarindal terminoloji sorunu çözülmeye çali şılarakmülteci ve sığınmacı kavramlar ı birbirinden ayrılmaya çalışılrruştır.1994 tarihli iltica ve S ığınma Yönetmeliği'nde benimsenenay ırıma göre, mülteci, "Avrupa'da meydana gelen olaylar sebebiile ırkı, dini, milliyeti (tabiiyeti), belirli bir toplumsal grubaüyeliği veya siyasi dü şünceleri nedeniyle takibata28 uğrayacağı ndanhakl ı olarak korktuğu için vatanda şı olduğu ülke dışında bulunanve vatandaşı olduğu ülkenin himayesinden istıfade edemeyen veyakorkudan dolay ı ist{fade etmek istemeyen ya da uyruğu yoksa ve ön-Bkz. BMMYK, 2000, s. 2 ve aynı yerde verilen idari yarg ı kararlar ı (Danıştay,8.D., E.965/308 - K.966/2294, 12.07.1966, 56; Dan ıştay, 8_D.,E.966/990 - K.968/1289, 06.04.1968, 61; Danıştay, 8.D., E.969/1049 -1(970/101, 15.01,1970).Odınan, Türkiye'nin inızaladığı uluslararası belgelerin Türkçe metinlerinde,özeli ilde iltica ve s ığınma kavramları arasında rastlanan ternıinoloji kargaşasınaişaret etmekte ve aynı karışıklığın Türk yabancılar hukuku literatüründede görüldüğünü ifade etmektedir: bkz. Odman, 1995, s. 188-191.27Bkz. FGM Genelgesi, 2002, s. 1147-1156 (özellikle s. 1147), şimdi bkz. 22Haziran 2006 tarih ve 57 say ılı Içişleri Bakanlığı Uygulama Talimat ı .1994 Yönetmeli ği'nin 1951 Sözleşmesi'nin onaylanmas ı sırasındaki tercümehatas ın ı düzeltmemesi şa şırtıcıdır. Zulüm (persecution) terimi yerineyanl ış l ıkla adli takibat (prosecution) kavram ı kullan ılm ıştır.336

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ YE YABANCILAR HIJKIJK(JNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERceden ikamet ettiği ülke dışında bulunuyorsa oraya dönmeyen veya BÜLENTkorkusundan dolay ı dönmek istemeyen yabanc ıdır". 29 ÇIÇEKU'N İ NSığınmacı ise, " ırk,, dini, mflliyeti (tabiiyeti), belirli bir top- TEBUGIlumsal gruba üyeliği veya siyasi düşünceleri nedeniyle takibata3°uğrayacağından hakl ı olarak korktuğu için vatandaşı olduğu ülke dışındabulunan ve vatanda şı olduğu ülke himayesinden istıfade edemeyenveya korkudan dolay ı istfade etmek istemeyen ya da uyruğuyoksa ve önceden ikamet etti ği ülke dışında bulunuyorsa oraya dönmeyenveya korkusundan dolay ı dönmek istemeyen yabanc ıdır"."Yönetmelikteki bu ay ırıma göre, Avrupa dışından gelerekCenevre Sözle şmesi'ndeki tanıma paralel olarak mülteciolabilme kriterlerini ta şıyan yabanc ılar ülkeye sığınmac ı statüsündekabul edileceklerdir. Bu yabanc ılara sığınmacı statüsüverilmek suretiyle, üçüncü bir ülke tarafından mülteci olarakkabul edilinceye kadar makul bir süre ülkede ikamet etmelerineizin verilmektedir. Yönetmelilçte benimsenen tanımlarnedeniyle, Avrupa ülkelerinden gelerek uluslararas ı korumatalep eden yabanc ılara mülteci, 32 Avrupa dışındaki diğerbölgelerden gelerek uluslararas ı koruma talep eden yabanc ı-lara ise sığınmac ı denıtıektedir.Uluslararas ı mülteci hukukunda kullan ılan mültecisığınmacı ayırımmın Türk mülteci hukukunda uygulanancoğrafi kıs ıtlama nedeniyle değişime uğramak suretiyle farkl ıbir nitelik kazandığı görülmektedir. Uluslararas ı mülteci hukukunda,s ığınmacının (de facto mülteci) mültecilik ko şullarınta şıdığının tespiti üzerine mülteciye (de jure mülteci) dönüşmesiyani mülteci statüsünü kazanmas ı mümkün iken,Türk mülteci hukukunda s ığınmac ı olarak nitelenen kişilereBkz. 1994 tarihli İltica ve Sığınma Yönetmeliği, m. 3.3°Mülteci tanımnındaki ayn ı yanlışlık burada da düzeltiimemi ştir.Bkz. 1994 tarihli iltica ve S ığınma Yönetmeliği, m. 3.32 Türkiye'nin soğuk savaş sıras ında sadece Doğu Avrupa ve SovyetlerBirliği'ndeki komünist rejimden kaçanlara yasal (de jure) mülteci statüsünüverdi ği vurgulanmaktad ır: bkz. K. Kiri şçi (1996) Türkiye CoğrafiS ınırlamayı Kaldinyor mu? Türkiye'de Kas ım 1994 S ığınma Yönetmeliği, Sığmmacı ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD), Yaym Serisi, Say ı2, Ankara, s 4.337

AKTUELLE ENTWICKIUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AOSLANOER- UND FLÜ(HrLINGSRECHTBÜiENT hukuken mültcilik statüsünün verilmesi mümkün gözükme-ÇIÇEKII'NIN mektedir.TERdCi2006 tarihli Uygulama Tal ımatında, yukar ıdaki ayrımaparalel olarak ve uluslararas ı hukuk literatüründeki de facto- de jure mülteci farkl ılığırıı karşılamak üzere, hem Avrupaülkelerinden hem Avrupa d ışındaki ülkelerden Türkiye'yegelerek iltica/s ığınma ba şvurusunda bulunmu ş olan yabancılara, "başvuru sahibi", "ba şvuran ", ya da "iltica/s ığınma başvurusundabulunan ki şi" nitelendirilmeleri yap ılmaktadır?3Avrupa ülkelerinden gelerek 1951 Cenevre Sözle şmesi'nin1. maddesindeki ko şullar ı karşıladığı için kendisine İçi şleriBakanlığı'nca mülteci statüsü verilen yabanc ı uyruklu veyavatansız ki şiye mülteci denmektedir.M Avrupa dışmdan gelerek1951 Cenevre Sözle şmesi'nin 1. maddesinde yer alan koşullarıyerine getirdiği için kendisine İçişleri Bakanlığı'nca s ı-ğınmacz statüsü verilen yabanc ı uyruklu veya vatans ız kişiyeise sığınmac ı denmektedir.353. Göç ve Yabanc ılar Hukuku DisipliniYabanc ılar hukuku (ya da göç hukuku) olarak adland ır ı-lan hukuk dalının var oluş nedeni, yabanc ıların vatandaşlarauygulanan hukuk kurallanndan, nitelik, içerik ve kapsam bakımındanfarkl ı kurallara tabi olmas ıdır?6 Bu 'evrensel ay ırımcılıkÇdevlet kavrammın ortaya ç ıkışı ile birlikte var olan, yatandaşliictanım ının belirginle şmesine karşıt olarak gelişen vebir manada yabanc ılar hukukunun varhk nedeni olarak kabuledilen bir uygulamad ır.338Bkz. 22.06.2006 tarih ve 57 sayılı İçi şleri Bakanl ığı Uygulama Talimatı,Tanımlar, Paragraf (d).Bkz. 22.06.2006 tarih ve 57 say ıl ı İçişleri Bakanl ığı Uygulama Talimat ı,Tan ımlar, Paragraf (f).Bkz. 22.06.2006 tarih ve 57 sayılı İçişleri Bakanl ığı Uygulama Talimatı,Tanımlar, Paragraf (g).Bkz. Aybay, 2005, s. 5.

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEd VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELER'Yabanc ılar hukuku' ibaresi yerine 'yabancılann hukuki du- BÜLENTrumu' deyiminin kullanılmas ının daha uygun olaca ğını ile- Çİ ÇEKÜ'N İ Nri sürenJer olduğu gibi,' 'yabancılar hukuku' deyiminin hu- TEBLi Ğİkuk dahmn konusunu ve ilkelerini bir bütün olarak daha iyikapsadığını savunanlar da olmu ştur? Türk literatüründekihakim eğilim yabanc ılar hukuku deyiminin kullan ılmas ıyönündedir. 39 Kıta Avrupa's ı hukuk sistemlerinde de yabancılarhukuku deyimi yayg ın olarak kullanılmaktadır.Anglo-Sakson hukuk sistemlerinde ise 'göç hukuku' (immigrationlaw) terimi standart olarak kullan ılmaktad ır. Bu hukuksistemlerinde ilgili konular bazen 'göç ve vatanda şlık hukuku'adı altmda birlikte incelenmekte, bazen de 'göç ve s ığınmahukuku' başlığı altında sığınma/iltica konular ı ile beraber eleal ınmaktad ır. AB hukuk sisteminde de 'göç ve s ığınma hukuku'deyimi birlikte kullarıılmaktad ır.Günümüzde birçok konuda yabanc ılarla vatandaşlara ileeşit muamele yap ılmakta ve eşit haklar tamrımaktadır. Gereközel hukuk kaynakl ı medeni hukuk ve miras hukuku gibialanlarda, gerek insan haklar ı alanında tamamen olmasa dapek çok konuda eşitlik öngören hükümiere rastlanılmaktadır.Bu aç ıdan yabanc ılara uygulanan hukuk kurallar ının tümününyabanc ılar hukukunu ya da yabanc ıların hukuki durumuolu şturduğunu söylemek doğru ve pratik olmayacaktır»'Yabancilar hukuku' (ya da göç hukuku) ister iç hukuk isteruluslararas ı hukuk kaynakl ı olsan s ırf yabanc ılara uygulanankurallar ile yabancilarla vatanda şlara eşit olarak uygulanmayankurallardan oluşmaktadır. 41 Yabanc ılar hukukunun,"bir ülkede bulunan yabanc ılar için, yabanc ı olmaları nedeniylekonulmu ş olan kuralların tümünü teşkil eder" şeklinde tanınılanınası da mümkündür. 42 Yabanc ılar hukukunun konu-Bkz. Altuğ, 1973, s. 4345.Bkz. Tekinaip, 2003, s. 8Bkz. Çelikel ve GeigeL, 2005, s. 7, 1 No'lu dipnot.40Bkz. Tekinaip, 2003, s. 8.41Bkz. Tekinaip, 2003,5. 8.42Bkz. Çelikel ve Gelgel, 2005, s. 7.339

AKTLJELLE ENTWI(KLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, ALISLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHT• BÜLENr su, "yabancılara milli veya milletleraras ı kaynaklardan gelmekle be-ÇIÇEKUNIN raber farkl ı olarak uygulanan kuralların tümüdür" demek dahaJEBLI İ uygun olacaktır.43Göç ve yabanc ılar hukuku, Frans ız hukuk sisteminde olduğugibi, Türk hukukunda da, uluslararası özel hukuk disipliniiçerisinde incelenmektedir. Anglo-Amerikan ve Almanhukuk sistemlerinde ise, göç ve yabanc ılar hukuku, uluslararasıhukuk içerisinde yer alan bir disiplin olarak de ğerlendirilmektedir.Türk hukuk sisteminde, uluslararas ı özel hukukba şlığı altında, vatandaşlık hukuku, yabancılar hukuku, kanunlarihtilaf ı hukuku ve uluslararas ı usul hukuku konular ıbirlikte ele al ınmaktadır.4. Anayasa ve Uluslararası Hukuk-İç Hukuk ilişkisiAnayasa, normlar hiyerar şisi içinde en üstte yer alan soyutkurallardan olu şan temel yasal metindir. Anayasa'da temelhak ve özgürlükler başlığı altında düzenlenen pek çokhak ve özgürlük vatandaş-yabanc ı aynmı yapılmadan herkesetanmımş bulunmaktad ır. Bununla birlikte, Anayasa'da güvencealtına al ınmış temel hak ve özgürlüklerin belirli durumve koşullara bağl ı olarak s ınırlanabilmesi mümkündür.Anayasa'da bu genel s ımrlama nedenleri d ışmda yabancılaraçısından özel bir sırurlama maddesi de düzenlenmi ştir.Anayasa'nın 16. maddesine göre, "temel hak ve hürriyetler, yabancılariçin, milletleraras ı hukuka uygun olarak kanunla s ın ırlarıdırılabilir". Türk yabancılar hukuku açısından merkezi önemesahip bu Anayasal hükmün irdelenebilmesi için üç temel kavramaaçıklık getirilmesi gerekmektedir:' 'temel hak ve özgür-111)', 's ınırlaman ın uluslararas ı hukuka uygunluğu' ve 's ın ırlamanın kanunla yapılmas ı '.16. maddede geçen 'temel hak ve hürriyetler' deyimi büyükölçüde Anayasa'nın 'Temel Haklar ve Ödevler' başlığmı taşıyanBkz. Tekinaip, 2003, s. 10.« Bkz. Aybay, 2005, s. 71 vd.340

VATANDAŞUK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR EJUKUKUNDAK İ GÜNCELGEL İŞMELERİkinci K ısmında yer alan 12-74. maddelere i şaret etmektedir. 45 BÜLENT'Temel Haklar ve Ödevler' başlığı altmda; 16. maddenin de yer Ç İ ÇEKU'N İ Naldığı 'Gene! Hükümler' (m. 12-16), 'Kişinin Haklar ı ve Ödevle- TEBLİĞİii' Bölümü (m. 1740),46 'Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler'Bölümü (m. 41-65) ile 'Siyasi Haklar ve Ödevler' Bölümü (m.66-74) 41 yer almaktad ır.16. maddede geçen 'uluslararas ı hukuka uygunluk' koşuluolmasayd ı bile, devletlerin uluslararas ı hukuka uygun hareketetme yükümlülüğü altında olduklar ı genel olarak kabuledilmelidir. Ancak, 16. madde, uluslararas ı hukukta var olduğukabul edilen bu genel ilkeyi anayasal bir prensip olarakpozitif hukukumuza ta şımış bulunmaktad ır. Böylece, yabancılarıntemel hak ve özgürlüklerini s ınırlandırma konusundaegemen devletlere taninnu ş olan yetkinin srnırlarınmuluslararas ı hukukça belirlendiği kabul edilmiş olmaktad ır.Anayasa'rıın 16. maddesinin yabanc ıların temel hak veözgürlükleri alanında getirdiği düzenlemenin, Anayasa'n ın90. maddesinin genel olarak temel hak ve özgürlükler alanındagetirmiş olduğu güvenceden daha kapsaml ı olduğu vurgulanmandır. Anayasa m. 90(5)'e eklenen cümleyle birlikte,temel hak ve özgürlükler alanında uluslararas ı sözleşme hükümleriile kanunlar aras ında ç ıkabilecek uyu şmazliklardaUkz. Aybay, 2005, s. 71-72.46 "Ki şinin Hakları ve ödevleri" ba şlığı altında: kişi güvenliği, özel hayatıngizliliği, konut dokunulmazl ığı, haberleşme, özgürlüğü, seyahat veyerleşme özgürlüğü; din ve vicdan özgürlü ğü, düşünce ve inanç, bilimve sanat, basın; düzeltme ve cevap hakkı; toplantı; demek kurma özgürlülderi,mülkiyet hakk ı, hak arama özgürlü ğü vb. hak ve özgürlükleryer almaktad ır.' "Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler" aras ında aile, öğrenim, kamulaştırma, çalışma, sözleşme, sendika ile grev ve sağlık haldan yer almaktadır."Siyasi Haklar ve Ödevler" arasında esas olarak vatandaşlık, seçme veseçilme; siyasi parti kurma ve siyasi partilere katılma; kamu hizmetlerinegirme; dilekçe hak ve özgürlükleri; vatan hizmeti ve vergi ödevineilişkin hak ve yükümlülükler bulunmaktad ır.341

AKTUEaE ENTWICKWNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS ., AUSIİNDER- UND FLÜCHTLINGSREOITBÜI}NT uluslararası sözleşme hükümlerinin öncelikli olarak uygula-ÇÇtKti'N İN naca ğı ifade edilmektedir.49TESLIGI16. maddenin mefhumu muhal ıfınden ise yabanc ıların temelhak ve özgürlükleri alan ında sadece uluslararas ı sözleşmehükümlerinin de ğil aynı zamanda uluslararas ı hukukundiğer bütün kaynaklar ının dikkate al ınmas ı gerektiği sonucuç ıkmaktadır. Böylece, yabanc ılar aç ısından yapılacak sınırlamaların uluslararası sözleşmeler, uluslararası teamül hukukuve uluslararas ı mahkeme kararlar ı gibi kaynaklar göz önündebulundurularak gerçekle ştirilmesi gerekmektedir.Üçüncü olarak, 16. maddede yer verilen s ınırlamanın'kanunla' yapılmas ı gerektiğinden ne anlaşılmas ı gerektiğiönemli bir konudur. Maddede geçen kanun ibaresinden 'kanun'başlığıyla yay ınlanan teknik ve dar manada kanun muanlaşılacak, yoksa kanun d ışında kanundan doğan yetkiyleyap ılacak diğer düzenleyici i şlemlerde bu kapsamda değerlendirilecekmidir?16. maddenin lafzına sıkı s ıkıya bağlı bir yorum smırlamalarınkanun dışındaki tüzük ve yönetmelik gibi düzenleyiciişlemlerle yap ılmasına engel olacakt ır. Bu yakla şımın pratikbir çözüm olmayabilece ği ve 16. maddenin kanunla verilmişbir yetkiye dayanılaraic yürütme organ ınca yap ılacak dilzenlemelerleyabancıların haklar ına sınırlamalar getirilebileceğişeklinde anla şılmas ının pratik bir zorunluluk oldu ğu ifadeedilmektedir.5°Diğer taraftan, uygulamada bazen Anayasa'da düzenlenenhak ve özgürlüklerin kanun hükmüne dayanmaks ızınAnayasa'n ın 90. maddesinin 5. f ıkrasına göre, "Usu lüne göre yürürlüğekonulmuş milletleraras ı antlaşmalar kanun hükmündedir, Bunlar hakk ındaAnayasaya aykırılık iddias ı ile Anayasa Mahkemesine ba şvurulamaz." Bu fıkraya07.05.2004 tarih -5170 say ıl ı Kanun'un 7. maddesi ile eklenen cümleyegöre, "Usulüne göre yürürlüğe konulmu ş temel hak ve özgürlüklere ili ş-kin milletleraras ı an tlaşmalarla kanunların ayn ı konuda fiırkl ı hukumler içerınesinedeniyle ç ıkabilecek uyu şmazl ıklarda milletleraras ı antlaşma hükümleriesas al ın ır."5°Bkz. Aybay, 2005, s. 78 ve aym yerde abfta bulunulan Anayasa MahkemesiKararı (E. 1962/281, K. 1963/9).342

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERdüzenleyici işlemlerle s ınırlandmldığı veya kanuna dayan- BÜlENTmalcla birlikte, kanunun uygulama kapsanımı belirleme adı Ç İ ÇFKIJ'N İ Naltında, esasen hakk ın özüne müdahale eden kurallar tesis TEBli Ğİedildiği görülmektedir.51İdareye tannınası pratik bir zorunluluk olan düzenlemeyetkisinin Anayasa'n ın ve kanunların belirlediği ilkelere uygunbir şekilde kullan ılması konusuna özen gösterilmesi gerekmektedir.Her halükarda idarenin eylem ve i şlemlerinekarşı yargı yoluna başvurulma imkAmmn bulunması, bu konudakiuygulamanın yol açabileceği hukuka aykırılıkları ortadankald ıracak bir güvence olarak de ğerlendirilebilmektedir.525. Yabanc ılık StatüsüTürk göç ve yabanc ılar hukukunun statüyle ilgili enönemli sorunlarının başında yabanc ı, göçmen, mülteci, s ı-ğınmac ı gibi farklı vatanda ş olmayan kategorilerinidüzenleyentemel yasal metinlerin genel hükümler içermesi ve idareyegeni ş takdir alanları bırakmasıdır. Özellikle kanun düzeyindekiyasal düzenlemelere konu olmas ı gereken hususlarınpek çoğu genelge, talimat gibi nitelendirilmelerle ifade edilenidarenin düzenleyici i şlemlerinde ele al ırmaktadır.Genelge ve talimatlar gibi idarenin düzenleyici işlemlerininhukuksal niteliğine ilişkin tartışmalar bir tarafa bırakılsabile, bu düzenleyici i şlemlerin olay bazında (ad hoc) çıkarıldığıve konular ın dağınık bir sistematikle ele al ındığı vurgulanmalıdır. Bazen birbiriyle çelişen hükümler taşıyabilen bugenelge ve talimatlar ın güncelliğini takip etmek çoğu zamankonunun uzmanlar ının dahi içinden çıkamayaca ğı bir hal almaktadır.Bu düzenleyici i şlemlerle ilgili diğer bir hukuki so-Yabancı öğrencilerin Türkiye'deki çal ışma hak ve özgürlüklerine yönetmeliklegetirilen yasaklamanın eleştirisi ve bu uygulamanın Anayasayaaykırıl ığı konusunda bkz. F. Sargin (1997-1998) "Türkiye'de OğrenimGören Yabancı Öğrencilerin Türkiye'ye Giri ş, Türkiye'de ikamet Etmeve Çalışma Hakları", MHB, Yilmaz Altuğ'a Armağan, Yıl: 17-18, Say ı: 1-2,s.353.52 Bkz. Aybay, 2005, s. 79.343

AKİİJELLE ENTWIO(LLJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLINDER- UND FLÜCIITLINGSRECIITBÜI£N1 nın ise, bu metindere eri şimin çoğu zaman mümkün ya da ko-Ç İ ÇEKİİ 'N İN lay olmaması nedeniyle, bu metinlerin bilinebilirlik veya ön-TEBLİĞİ görülebilirliic aç ısından hukuksal güvenlik ve istikrar kriteriniyerine getirmekten yoksun bulunmalar ıdir.5.1. Yabancıların ikamet Statülerinin Geçicili ğiikamet tezkerelerinin süresine ili şkin genel prensip Yabancılann ikamet ve Seyahati Hakk ında Kanun'un (Y İSHK)8. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, yabancılara verilecekikamet izrıinin süresi, mevzuat ın ve yabancı devletlerleakdedilmiş bulunan anla şmalar ın hükümleri çerçevesinde vemümkün mertebe ba şvuru sahibinin talebi dikkate al ınmaksuretiyle belirlenmektedir (m. 8). ikamet tezkerelerinin süresinibelirleyen 9. madde hükmü ise şu şekildedir: -Ikamet tezkerelerininsüresi be ş seneliktir. Karşıhkl ılık ilkesi uyar ınca bu süreD ışişleri Bakanl ığın ın görü şü al ınmak suretiyle İçişleri BakanlığıtaraJindan, daha uzun veya daha k ısa olarak tespit edilebilir."Dikkat dilecek olursa, Kanun, bu maddeyle bağlay ıcı olmayanyol gösterici nitelikte, be ş yıllık genel bir süre öngörmüştür.Idareye başvurunun koşullarma göre ikamet sürelerinibu süreden daha az veya daha çok belirleme yetkisi verilmiştir.Bunun neticesinde, yabanc ıların ikamet izin süreleri veyabanc ılann ikametine ili şkin diğer esaslar daha ayr ıntıl ı olarakGenelgelerle düzenlenmektedir.MAyrıca, yabanc ıların ikamet izin süreleri belirlenirken pasaportlarmınsüreleri göz önünde bulundurulmakta ve verilecekikamet izinlerinde pasaport süreleri a şıImamaktadrnYISHK'nm 10. maddesine göre, ikamet tezkerelerini yenilemekveya sürelerini uzatmak isteyen yabanc ılar, bu tezkere-5683 say ılı YiSHK'nın 14/05/1998 tarih ve 4360 say ılı kanunla deği şik 9.maddesi (bkz. RG, 16.05.1998 - 23344). Mülga 9. maddede ikamet tezkerelerininmüddeti en fazla iki sene olarak öngörülmü ş bulunmaktayd ı .Bkz. EGM Genelgesi, 2002; 16.01.2004 tarih ve 014 say ılı İçişleri BakanlığıGenelgesi.Eh. EGM Genelgesi, 2002, s. 971.

VATANDAŞLIK, GĞ Ç MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAKi GÜNCEL GELi ŞMELERlerde yazıli sürenin sona ermesinden itibaren 15 gün içinde, BÜlENTyetkili emniyet makamlarına bizzat veya bilvas ıta müracaat Çİ ÇEKU'N İ Netmek zorundadirlar.1 Ancak tezkerelerde yaz ılı süre bitme- TEBLİĞiden de başvuru yapılabilmesi mümkündür (YİSHK m. 10/1).Süresi biten ikamet tezkeresi üzerinde en fazla dört defa uzatmai şlemi yapılabilir (Y İSHK m. 9/2). Bu hüküm, ayn ı ikamettezkeresi üzerinde en fazla dört defa uzatma i şlemi yapılabileceğişeklinde anlaşılmalıdır. Diğer bir ifadeyle, eğer beşincibir uzatma işlemi gerekiyorsa, bu yeni bir ikamet tezkeresi almaksuretiyle gerçekle ştirilecektir.Türk yabanc ılar hukukunda uzun süreli ikamet eden yabancılar için diğer ülke hukuklannda rastlanılan "daimf ikamethakkı ", "daimf yerleşim hakkı " gibi statüler bulunmamaktad ır.57Türk hukuku, ilke olarak, bir yabanc ıyı Türkiye'deki ikametsüresi ne kadar olursa olsun, herhangi bir yabancı gibi görmekteve ayncal ık tanlinamaktadir. 11 Böylece, Türk hukukundabir yabancmın Türkiye'de daimi olarak yerleşebilmesininyolu vatanda şlık kazanmıından geçmektedir.5.2. S ınır D ışı İşlemine ili şkin SorunlarTürk hukukunda s ınır dışı işlemi esas itibariyle idareyeait bir yetkinin kullanılması niteliğindedir. Koşullar olu şmu ş5683 say ılı YİSHK'mn 14.05.1998 tarih ve 4360 ve 4361 say ılı kanunlarladeğişik 10. maddesi (bkz. RG, 16.05.1998 - 23344). Mülga 10. maddedeikamet tezkerelerinin yenilenmesinden bahsedilmekle birlikte sürelerininuzatılmasından bahsedilmemekteydi.Yabancılarm Çal ışma İzinleri Hakkmda Kanun'da (YÇ İHK) yerleşik yabancı kavramı kullan ılmakta ve bu durumda olan yabanc ılar çatışmaizinleri açısmdan bazı istisnai kolayl ıklardan yararlanmaktad ır (bkz.YÇIHK, m. 8(a) ve Uygulama Yönetmeliği, m. 45/1).58 Bu husus eski tarihli bir Genelgede şu şekilde teyit edilınektedin "Mevzuatımızda"kdmi ikamet yerleşik yabancı, mukim yabana" gibi ki-zorum/ara rastlanılinamaktadır.Ancak, 11.08.1989 tarih ı e 20249 sayılı Resmi Gazetede yay ımlananTürk Paras ı Kıymetini Koruma Hakkında 32 sayılı Karann 2ıbfikrasmda geçenyerleşik yabana deyimi, 5683 saydı yasan ın tarıf ettiği ikametli yabanalardanfiır*h olarak sade ı kambiyo işlemlerinde geçerli olan bir durumdur. Bu itibarla suresine olursa olsun her yabancrn ın, Yabancılara Mahsus ikamet Tezkeresi almaksuretiyle Türkiye'de oturmas ı gerekmektedir", bkz. EGM Genelgesi, 2002, s.965.345

AKTUZLIL ENIWICKUJNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLİNÜER- UND FLÜCHUINGSRECH İ'BÜLENT olsa bile bu yetkinin kullan ılıp kullanılmaması birçok du-Çİ ÇEKL İ N İN rumda idarenin takdir yetkisine b ırakılmıştır. Kanunda yaz ı-TEBLi Ği lı sinir d ışı etme nedenlerinin (genel güvenlik, siyasi ve idariicaplar) oldukça esnek olmas ı yüzünden idarenin bu konudakitakdir yetkisinin geni ş olduğu ifade edilmi5tir.59Bununla birlikte, idarenin kendisine tanınan bu takdiryetkisini nesnel ve inand ırıcı nedenlere dayand ırmas ı gerektiğiyargı kararlarında vurgulanmı5t ır. 6° Bu bağlamda, idareninsınır d ışı işlemi için genel gerekçeler kullanarak sadecekanun maddelerine at ıfta bulunmas ı yeterli değildir. ilgiliDanıştay Dairesi, yabanc ılara Türkiye'de ikamet ve çal ışmaizni verilmesi konusunda idarenin takdir yetkisinin olmas ınarağmen, bu iznin yenilenmemesi ve ilgililerin yurt d ışına ç ı-karılmalarmın nesnel ve inand ırıcı nedenlere dayand ır ılmas ıgerektiğini belirtmi5tir.61Diğer taraftan, yabanc ının sınır dışı edilebilmesi için yaptığıeylemin suç olmas ı veya bu suç nedeniyle yarg ılanıpmahküm olması da gerekmemektedir. Yabanc ının bir suçtandolay ı yargılanıp beraat etmesi halinde, bu beraat ın gerekçesiönem kazanınaktad ır. Yargı kararlarında, yabanc ının bir suçtandolayı yargılanıp hakkında takipsizlik karar ı verilmesinin,bu ki şinin, s ınır d ışı edilmesine engel te şkil etmeyeceğiifade edilmi ştir. 62 Bahse konu eylemlerin yap ılmas ı veya bunlarınyap ıldığmın sezilmesi kamu düzenini bozucu addedilmekteve Y İSHK'nın 19. maddesi çerçevesinde sm ır dışı etmeişlemini hakl ı ç ıkarmaktad ır.Bkz. Çelikel ve Gelgel, 2005, s. 114.60Bkz. Danıştay 12. Daire Karar ı, Esas No. 1977/200, Karar No. 1979/826,Danzştaıj Dergisi (1980), Y ıl. 10, Sayı. 36-37, s. 591-593.61Bir önceki dipnottaki Dan ıştay Kararına bkz.Bir Türk vatandaşına bazı kitap ve broşürler vermek suretiyle Hıristiyanlıkpropagandası yapan bir yabancının bu eyleminin suç say ılnıayarak takipsizlikkararı verilmesi, bu kişinin eylemini Pasaport Kanunu nt 8/5 ile Y ıSHKnt 7/b maddesi kapsam ı dışına çıkarmamaktadır Bkz. Danıştay 10. DaireKarail Esas No. 1993/3535, Karar No. 1995/4616, Dan ıştay Dergisi (1996), Yıl.26, Sayı. 91, s. 1146-1149.346

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEl. GEL İŞ MELfRSınır d ışı etme işlemine dayanak olarak kullan ılan neden- BÜLENTlere kar şıt olarak baz ı olgular sınır d ışı işlemini önleyici etkiye Ç İ ÇEKli'NINsahiptir. idari makamlar taraf ından s ınır dışı kararı verilirken TEBLi Ğİdikkate al ınan bu faktörler arasmda şunlar yer almaktad ır: ilgilininyaş durumu, Türk vatandaşı ile evliliği, yerle şik olmadurumu, ikamet süresi, vatanda şhk durumu, Türk soylu olupolmadığı ve mahalli tahkikat. Sınır dışı etme işleminin icrası,yabancının Türkiye'de ikametli olmasına, vize veya vizemuafiyet süresi içinde ülkede bulunmas ına veya yasa d ışı konumdaolmasına göre değişmektedirP3İkametli yabancılar Türkiye'de ikamet tezkeresi sahibiolup bu süre içerisinde s ınır d ışı edilmeleri söz konusu olanyabanc ılardır. ikamet sahibi yabanc ıların suça karışmalan yüzündenveya di ğer kurumlardan gelen istihbarat bilgileri çerçevesindes ınır d ışı edilmeleri gerekti ğinde, bunlarla ilgili sinirdışı işlemleri İçi şleri Bakanl ığı'nca yürütülmektedir. Bakanlığınalaca ğı karar çerçevesinde illere talimat verilerek s ı-nır dışı etme işlemi icra edilmektedir.Türkiye'de vize veya vize muafiyeti çerçevesinde bulunanyabanc ıların smır dışı etme işlemleri de adli ve idari i ş-lemleri takiben yine Bakanlıkça yürütülmektedir. Ancak, yabancınınciddi güvenlik tehdidi olu şturmas ı halinde, sınır dışıişlemi iller tarafından da resen icra edilebilmektedir.Yasa dışı konumda olan yabanc ıların sınır dışı işlemleri illertarafından resen yürütülmektedir. Yabanc ının Türkiye'deyasa dışı bir konumda olması başlı başına bir s ınır dışı sebebiolarak değerlendirilmektedir. YİSHK m. 19'da, sınır dışı işlemindenönce yap ılması öngörülen, ülkeyi terke davet sadeceikametli yabancılar için yap ılmakta olup, ikamet izni olmayanve yasa dışı konumda olan yabanc ılara uygulanmamaktadır.Sınır dışı edilmelerine karar verilen yabanc ılar kendilerineverilecek "muayyen müddet" zarfında ülkeyi terke davetedilirler. Bu müddetin sonunda ç ıkmadıldarı takdirde s ın ırBu konudaki uygulamalar için bkz. EGM Genelgesi, 2002, s. 999-1004.347

AKTUELI.E ENTW İ CKLUNGEN 1M STAArSANGEHÜRIGKEITS -, AUSIİNDER- UND FLÜCHTLINGSRE(HT• BÜLENT dışı edilebilirler (Y İSHK, m. 19). Kanundaki "muayyen müd-ÇIÇEK İJ'N İN det", yabancınm bulunduğu yer, yabancrnm sağlığı, ülke-TEBLİĞİ den çıkış için gerekli ula şım vb. imknlar ın mevcudiyeti gözönünde bulundurularak idarece tespit olunmaktad ır."Sınır dışı edilenlerin yol masraflar ı kendilerine aittir. Ancak,bu masraflar ı ödemekten aciz olanlar ın sevk masraflar ıDevlet tarafından karşılanır (YİSHK m. 22/2). Ayr ıca ülke d ı-şına ç ılcarılmalarma karar verilip de pasaport tedarik edemedilderiiçin veya başka sebeplerden ötürü Türkiye'yi terk edemeyenlerİçişleri Bakanl ığı'nın göstereceği yerde oturmak zorundadırlar(Y İSHK m. 23). Yabanc ıların 23. madde gereğinceoturmaya mecbur edildikleri yerlerden i ş, ziyaret, tedavi gibisebeplerle kısa süreli ve geriye dönmek amac ıyla ayr ılmalanikamet yerini terk olarak telakki edilmezPSınır dışı etme i şleınlerinin icras ında, uygulamada, baz ıproblemlerle kar şılaşıldığı bildirilmektedirP' Yabanc ının pasaportveya pasaport yerine geçerli belge sahibi olmaması,vatandaşlığını gizlemesi yetkili yabanc ı temsilcili ğin tespitinizorlaştırmaktadır. Bunlara ilave olarak, yabanc ının sinird ışı edileceği hedef veya transit ülkenin vizesinin ahnmasındazorluklar ya şanmaktad ır. Sınır dışı edilecek yabanc ılannbarınd ırılinası ve kontrol alt ında tutulmaları için masrafyapılması gerekmektedir. Ayr ıca, bu durumdaki yabancılarınkontrol ve gözlem altında tutulmalar ı kişi özgürlüğü ve güvenliğihakkının ihlali iddialarını gündeme getirebilmektedir.Sınır dışı işlemleri, 1961 Anayasas ı öncesi dönemde uzunsüre Danıştay'ca hükümet tasarrufu olarak görfilmü ş ve idariyargıya konu te şkil etmeyeceği kabul edilm4ti. 67 Ancak, 1961Anayasas ı (m. 114) ile birlikte ve keza 1982 Anayasas ı'nın 125.Eh. Asar, 2001, s. 191.Bkz. EGM Genelgesi, 2002, s. 967.Eh. Asar, 2001, s. 196-197.67Bkz. Dan ıştay 5. Dairesi'nin 38/182 sayı ve 18.03.1939 tarih ile 43/343sayı ve 12.02.1943 tarihli kararlar ı. Idari yarg ı d ışı tutulan hükümet tasarruflanhakkında bkz. 1. Giritli (1958) Türkiye'de ve Yabana MemleketlerdeHükümet Tasarruflan, Istanbul: J.U. Hukuk Fakültesi Yaym ı .348

VATANDAŞ LIK, GÜÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIIIKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERmaddesi gere ğince, idarenin hiçbir eylem ve i şlemi yargı mer- 60W41cilerinin denetimi d ışında değildir. Anayasa'nn getirdi ği bu ÇiÇEKİİ 'N İ Nprensip sınır dışı etme işleminin yargı denetimi d ışında kal- TEBUĞImasım öıılemiştir. Bu yüzden, s ınır dışı etme i şlemine karşıyabanc ıların idare mahkemeleri önünde dava açma yetkisivard ırPİdare mahkemelerinin s ınır dışı etme işlemlerine karşıaç ılan davalarda yapaca ğı incelemenin kapsam ı üzerindedurmak gerekir. İdare mahkemelerirtin s ınır dışı etme sebeplerininvarlığının takdiri konusunda bir inceleme yapamayacağıileri sunilebilir. Ancak, idare mahkemeleri karar ın verilmesindeşekli ve maddi bir hatanın varliğı veya kararda birgerekçe gösteriinii şse bu sebebin mevcut olup olmad ığı konusundabir inceleme yapabilmektedirler.Anayasas ı'nın 125. maddesi gereğince, yabanc ıların sınırdişi işlemine karşı idare mahkemelerinde dava ve Danıştay'datemyiz hakkı mevcut bulunmaktad ır. Açılan idari davalarkendiliğinden sınır dışı işlemini durdurmamakla birlikte, yürütmeyidurdurma karar ı sınır d ışı işlemini durdurucu bir etkiyesahip bulunmaktadır. Ancak, yabancıların sınır dışı işleminemuhatap olmaları halinde iç hukuktaki kanun yollar ı-nın etkili olmamas ı, A İHS'nin 13. maddesi bağlamında ihlalkararlarının verilmesine neden olmaktad ır.Mahkemeler, sadece iç hulcuktaki s ınır dışı etme kural vegüvsceleri ile yetinmemeli, ayn ı zamanda yap ılan işleminuluslararas ı hukuktaki temel insan haklan normiar ına uygunolup olmadığını da deneflemelidir. Danıştay'a göre, bir yabancınınülkeye girişine engel olunması veya onun yurt d ışınaçıkarılmas ı için, idarenin bu yetkinin kullan ılmasını haklıçıkaracak sebeplerin varl ığın göstermesi gerekirP9 Ayrı-Sınır dışı işlemlerine karşı yargı yolu konusunda eski tarihli bir çal ışmaiçin bkz. L. Duran (1980) "Yabanc ıların Türkiye'den Sınır Dışı Edilmesi",insan Hakları Yzll ığı, Yıl. 2, s. 23.Damştay 12. Dairesi, E.1968/363 - K.1970/258, 09.02.1970, Amnw idaresiDergisi, Cilt 7, Say ı 4, Aralık 1974, s. 240, aktaran Tarhanlı, 2000, s. 28,dipnot 85.349

AKUELLE ENIWICKIUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSIANDER- UND FLÜCHTIJNGSRECIITBÜLENT ca, idarenin iç hukuk düzenlemeleri çerçevesinde s ınır dışıÇ İ ÇEKUN İN etme işlemi tesis edebilmesi için somut kan ıtlara dayanmas ıTEBLİĞİ gereklidir.706. Mülteci ve S ığınmac ı Statüsü1.1. Mülteci ve Sığınmac ı Statüsünün BelirlenmesiTürk hukukunda mülteci statüsünün hangi ölçütlere görebelirleneceği konusunda ayr ı bir iç hukuk düzenlemesi bulunınamaktadır. 1951 Cenevre Sözleşmesi ve 1967 Protokolü,Anayasa'nın 90. maddesi çerçevesinde iç hukukun bir parçasıolup kanun hükmündedir. Kanun koyucu iç hukukta mültecistatüsünün belirlenmesinde kullan ılacak ölçütleri düzenleyenbir kanun ç ıkarma gereğini duymamış gözükmektedir.Anayasa'nırı 90(5). maddesine göre, "Llsulüne göre yürürlüğekonulmu ş milletleraras ı antla şmalar kanun hükmündedir.Bunlar hakk ında Anayasaya aykırılık iddias ı ile Anayasa Mahkemesineba şvurulamaz. Lisulüne göre yürürlü ğe konulmu ş temel hakve özgürlüklere ilişkin milletleraras ı antlaşmalarla kanunların ayn ıkonuda farkl ı hükümler içermesi nedeniyle ç ıkabilecek uyu şmazl ıklardamilletleraras ı antla şma hükümleri esas al ın ır."7'Anayasa'nm 16. maddesi ise mülteciler ve s ığınmac ılardMil yabanc ıların temel hak ve özgürlükleri aç ısından sadeceusulüne uygun olarak yürürlüğe konmuş uluslararas ı sözleşmeleredeğil ayr ıca genel olarak uluslararas ı hukuka üstünlükveren bir yaklaşıma sahiptir!2 Anayasa'rıın 16. maddesinegöre, "temel hak ve hürriyetler, yabanc ılar için, milletlerarası hukuka uygun olarak kanunla s ınırland ırılabilir". Bu hükmünmefhumu muhalifinden mülteciler ve s ığınmacılarla il-70 Danıştay 12. Dairesi, E.1977/1349 - K.1978/955, 24.04.1978, Dan ış tayDergisi, Y ıl 8, Say ı 30-31, 1978, s. 50, aktaran Tarhanl ı, 2000, s. 29, dipnot86.7' Son cümle Anayasa'ya 0705.2004 tarih ve 5170 say ılı Kanun'un 7. maddesiile eklenmi ştir.Anayasa'run 16. maddesinin Türkiye'de yabanc ıların hukuki durumuaçısından ta şıd ığı önem konusunda bkz. Çiçekli, 2007, s. 36-38.350

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERgui olarak sadece Türkiye'nin taraf olduğu uluslararas ı söz- BÜLENTleşme hükümleri de ğil aynı zamanda bu alanda uluslararas ıhukukun uluslararas ı teamül hukuku, hukukun genel pren-TEBLi Ğİsipleri, mahkeme kararlar ı ve doktrin gibi di ğer kaynaklarındageliştirilen normlara öncelik verilmesi gerekti ği sonucuçıkmaktadır.'3Anayasa'nn 16. maddesi çerçevesinde, mülteci hukukuuygulamas ı açısmdan uluslararas ı hukukta geli ştirilen ilkeve normiarın iç hukuk aç ısından merkezi öneme sahip olduğugörülmektedir. Bu nedenle, uluslararas ı yargı organları tarafındanverilen kararlar ın yan s ıra BMMYK Kılavuz ilkeleri,icra Komitesi Sonuç Kararlar ı gibi devletler açıs ından yolgösterici (soft law) uluslararas ı belgelerde ortaya konan ilkeve normlar ın iç hukukta mülteci statüsünün belirlenmesindegöz önünde bulundurulması gerekmektedir.İç hukukta mülteci statüsü, 1951 Cenevre Sözle şmesi ve1967 Protokolü'ne Türkiye'nin koymu ş olduğu coğrafi kısıtlamaçerçevesinde 1994 iltica ve S ığınma Yönetmeliği'nde benimsenentanım ve bu tan ının yorumlanmasma dayarularakverilmektedir. 74 Yönetmeliğin "Müracaat Makamlarrnrn Görevleri"başlığın taşıyan 5. maddesinin (b) bendine göre, mültecistatüsünün belirlenmesi amacıyla yapılacak mülakatlar ın1951 Cenevre Sözle şmesine göre yürütülece ği belirtilmektedir.Ayrıca, Yönetmeliğin "Karar Makam ı " başlığmı taşıyan 6.maddesinde, iltica ve s ığınma taleplerinin 1951 Cenevre Sözleşmesiile 1967 Protokolü gereğince karara bağlanaca ğı bildirilmektedir.Bu hükümlere paralel olarak, 'mülteci statüsü', Avrupa ülkelerindengelen ve 1951 Cenevre Sözle şmesi'nin 1. madde-Ç İ ÇEKL İ 'N İ N' Bkz. Çiçekli, 2007, s. 37.' Bkz. 30.11.1994 tarih ve 6169 say ılı Bakanlar Kurulu Karan ile yürürlüğegiren 'Türkiye'ye Iltica Eden veya Ba şka bir Ülkeye iltica Etmek ÜzereTürkiye'den ikamet izni Talep Eden Münferit Yabanc ılar ile Topluca S ığınmaAmac ıyla S ınırlanm ıza Gelen Yabancılara ve Olabilecek Nüfus HareketlerineUygulanacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik" için (kısaca 1994 İlticave S ığınma Yönetmeli ği olarak an ılmaktad ır).351

AKTUELLE ENTWI(KLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSI İNDER- UND FLÜCHTLINGSRE(HTBÜLENT sindeki mülteci tanımındaki kriterlere uyan yabanc ı uyrukluÇIÇEKLi'N İN ya da vatans ız kişiye; 's ığınmac ı statüsü' ise, Avrupa ülkeleriTEBU Ği dışındaki ülkelerden gelen ve ilgili tammda yer alan kriterlereuyan yabancı uyruklu ya da vatans ız ki şiye verilmektedir]5Sonuç olarak, 1951 Cenevre Sözle şmesi ve 1967 ProtokolüTürk hukukunda mülteci statüsünün belirlenmesi aç ıs ındandikkate al ınması gereken temel yasal belgeleri olu şturmaktadır.6.2. iltica ve Sığınma Prosedürüİç hukuktaki iltica ve s ığınma prosedüründe görev ve sorumluluklannfarkl ı birimler tarafindan payla şilmış oldu ğugörülmektedir. iltica ve s ığınma ba şvuruları ile ilgili i şlemleryerel düzeyde valilikler bünyesinde il emniyet müdürlüklerinebağlı yabanc ılar şubeleri tarafrndan yürütülmektedir. ilticave sığınma başvuruları ile ilgili olarak merkezdeki işlemler iseIçişleri Bakanlığı bünyesinde Emniyet Genel Müdürlü ğü'nebağlı Yabanc ılar Hudut iltica Daire Ba şkanlığı'nca yerine getirilmektedir.Türkiye'deki iltica ve s ığınma prosedüründe Birle ş-miş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserli ği (BMMYK)önemli bir role sahip bulunmaktad ır. Türkiye'nin CenevreSözleşmesi'ndeki mülteci tarumına ilişkin olarak coğrafi kisıtlamayı devam ettiriyor olmas ı, BMMYK'mn Türkiye'deulusal makamlar ın yürüttüğü usul işlemlerine paralel olarakkendi stat-U belirleme işlemlerini devam ettirmesine neden olmaktadır.BMMYK, mülteci ve sığmmac ılar konusunda genelolarak üslenrni ş olduğu sorumluluklar d ışında, özellikle Avrupadışındaki ülkelerden gelerek s ığınma talep eden yabanalarmiltica prosedürüne aimmalları ve üçüncü ülkelere yerleştirilmelerikonusunda somut görevler üslenmektedir.iltica/sığınma usulüne ilişkin olarak devletler taraf ındanevrensel düzeyde üzerinde uzla şma sağlannuş uluslara-352İçişleri Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Uygulama Talimat ı,22.06.2006 tarih ve 57 say ıl ı Genelge (2006 Uygulama Talimatı).

VATANDAŞLIK, Göç MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERrası standartlar bulunmamaktad ır. Türk hukukunda benim- BÜLiNTsenen standartlar büyük ölçüde BMMYK rehber ilkeleri, icra ÇiÇEKLİ'N İ NKomitesi kararlan ve uluslararas ı yargı organlarının içtihatla- TEBLi Ğİnna dayanmaktad ır. Ayrıca, Avrupa Birliği hukukunda usulyönergesi kapsamında üye devletlerde uygulanacak s ığınmausulüne ilişkin minirnum standartlar da uygulamada yol göstericiolarak görülmektedir. Türk iltica ve s ığınma usulü buyol gösterici belgelerin dışı nda 1994 İltica ve Sığınma Yönetmeliğiile 2006 tarihli Uygulama Talimatı'na dayanmaktadır.Bunun dışı nda, 2006 Uygulama Talimatı'nda ele alınan konularındaha sistematik bir şekilde en azından Yönetmelik düzeyindedüzenlenmesine ihtiyaç bulunduğu vurgulanmal ıdır.Mülteci ve s ığınmac ıların gözetim alt ına alınmasıyla ilgiliuluslararas ı standartlar bulunmakla birlikte, buna yönelikstandartlar Türk hukukunda düzenleme konusuyap ılmamı5tır. 76 Gözetim altına alma bir mülteci ya da sığınmacınınhareket serbestisiriin önemli ölçüde engellendi ği sınırlandırılmışya da kısıtlanmış bir alana kapatılması olaraktanımlanmalctad ır?7 Türk hukukunda gerek genel olarak yabancılarıngerek mülteci ve s ığınmacıların gözetim altına al ınmalarıylailgili aç ık bir hukuksal temel bulunmamaktad ır.Türk hukukunda adli gözaltılar hakkında aç ık koruyucu düzenlemelermevcut olmakla birlikte (Anayasa, m. 19), idari tasarruflarlayürütülen gözetim alt ına alma işlemleri hakkındabir yasal düzenleme mevcut değildir. Diğer taraftan, gözetimaltına almaya ili şkin temel uluslararas ı standartların varlığınarağmen, Türk hukukunda gözetim altına almaya ilişkin standartlarınyeterli olduğunu söylemek zordur!876Gözetim altına alma terimini İngilizce' deki 'detention' kelimesinin karşılığıolarak adli bir işlem çerçevesinde yap ılan 'gözaltı' işleminden farkl ıolarak kullarımaktay ız.Bkz. UNHCR, 1999, (Guidelines on Detention of Asylum Seekers), Guidelinet.78Türkiye'de mülteci ve s ığınmacılann gözetim alt ında tutulmalarıyla ilgiliuygulamaları uluslararas ı standartlarla mukayese eden bir alan çalışması için bkz. Helsinki Yurtta şlar Derneği (2007) istenmeyen Misafirler:Türkiye'de Yabana Misafirhanelerinde Tutulan Yabanc ılar, Mülteci Savuııuculukk Destek Program ı, Kasım 2007.353

AKrLIELLE ENm1CK1UNGEN 1M STMrSANGEHÖRIGKEITS -I AUSLiNDER- UND FLÜCHTLINGSRECMI• B[JIiNT 6.3. Mülteci ve S ığınmac ı Statüsünün Sağladığı HaklarÇIÇEKIJ NINTEBLi ĞiIç hukukta mülteci ve s ığınmacıların sığınma başvurusuyaptığı andan itibaren sahip olmas ı gereken maddi hak ve özgürlüklerinneler oldu ğunu ortaya koyan temel bir düzenlemebulunmamaktad ır. Anayasa'nın 10. maddesi, "herkes, dil,ırk, renk, cinsiyet, siyasi dü şünce, Jet sefi inanç, din, mezhep ve benzerisebeplerle ay ınm gözetilmeksizin kanun önünde e şittir" hükmüylekanun önünde e şitlik ilkesini düzenlemektedir.Arıayasa'nın 16. maddesi çerçevesinde yabanc ıların temelhak ve özgürlüklerine uluslararas ı hukuka uygun olarakkanunla bir sm ırlama getirilmediği müddetçe, mültecive sığınmacıların temel hak ve özgürlüklerden vatanda ş ileeşit bir şekilde yararlanaca ğmın kabulü gerekir. Di ğer taraftan,Anayasa'nm 90. maddesi uyar ınca, usulüne uygun şekildeyürürlüğe konmuş olan uluslararas ı antlaşmalar kanunhükmünde olup bu antla şmalar ile kanunlar ın aynı konuyudüzenleyen hükümleri arasında çelişki bulunur ise, uluslararasıantlaşma hükümlerinin öncelikle uygulanmas ı gerekir.Bu anayasal çerçeve içinde, yukar ıda mülteci ve sığınmacılannhak ve özgürlükleri konusunda ortaya konan uluslararası standartlar ın belirli koşullar altında Türk hukuku aç ısındanbağlay ıcı olduğu sonucuna var ılabilecektir. Bununla birlikte,iç hukukta mülteci ve s ığınmacıların hak ve özgürlüklerininhayatiyete geçirilmesi aç ıs ından düzenleme konusu yap ılanalanlar da bulunmaktad ır.Yerleşme ve seyahat özgürlüğü Anayasa'nm 23. maddesindevatandaş yabanc ı aynmı yapılmadan herkes için güvencealtına alınmaktadır. YİSHK'nın 17. maddesi ise mültecilerinikamet ve seyahati konusunu özel olarak düzenlenmektedir.17. maddeye göre, Türkiye'ye s ığınan yabanc ıların ancakİçişleri Bakanlığı'nın göstereceği yerde ikamet edebilecekleribelirtilmektedir. Uygulamada, bu yabanc ıların genelliklenüfusu yoğun olmayan ve asayiş yönünden problemi bulunmayanuydu illerde ikametine izin verilmektedir. Kendilerineikamet izni verilmiş mülteci ve sığmmacılara (sağlık, ziyaret,iş görüşmesi, kurs, BMMYK ile görüşme, tatil, vs. nedenlerle)354

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEliŞMELERbulunduğu il dışı na ç ıkmak üzere 15 günü a şrnamak kaydıy- BÜLENTla valilikler taraf ından resen izin verilebilmektedir. 1 ikamete ÇIÇEKÜN İ Nmecbur kılmdıkları yerlerden kaçanlar hakk ında bir aydan iki TEBUĞiseneye kadar hapis cezas ı öngörülmektedir (Y İSHK, m. 25).Mülteci Misafirhaneleri Yönetmeli ği'nde80 mültecilerinikametine ilişkin bazı temel düzenlemeler yer almaktadır.Uygulamada, mülteci veya s ığınmac ılardan, güvenli ğindenendişe duyulanlar, menşe ülkelerinde üst düzeyde görevyapan ve misafirhaneye alınmayı talep edenler ile yaln ızkad ın ve çocuklar misafirhanelerine yerleştirilmektedir. Devametmekte olan Avrupa Birli ği projesinin tamamlanmas ıylabirlikte, ülke genelinde yedi ilde "Kabul, Tarama ve Bar ınmaMerkezleri"nin faaliyete geçmesi planlanmaktad ır.sıAnayasa'run 48. maddesi çalışma hak ve özgürlüğünüvatandaş yabancı ay ırırm yapmadan genel olarak herkesetanımaktadır. Mülteci ve sığınmacılar ın çalışma hak veözgürlükleri konusu özel olarak 1994 tarihli iltica ve S ığınmaYönetmeliği'nin 27. maddesinde düzenlenmektedir. 27.maddeye göre, ülkede kalacaklar ı süre ile s ınırlı olmak üzere,mülteci ve sığınmacıların çalışmaları genel hükümlere tabitutulmaktadır. Yabanc ıların Türkiye'de çal ışmalan ile ilgiligenel hükümler 'Yabanc ıların Çal ışma izinleri Hakk ında Kanun'(YÇ İHK) ve buna bağlı olarak ç ıkar ılan yönetmelilder iledüzenlenmektedir. 82 YÇİHK'ya göre, Türkiye'de en az alt ı aysüreli ikamet iznine sahip yabanc ılar çalışma izni başvurusundabulunabilmektedirler.Bkz. 22.06.2006 tarih ve 57 say ılı Uygulama Talimatı, s. 19.80Bkz. 29.041983 tarih ve 18032 say ıh İçişleri Bakanl ığı Mülteci MisaflrhaneleriYönetıTıeliği.Bu projenin tamamlanmas ıyla birlikte ülke genelinde yedi ilde mültecive sığmmacılarm barındırilabileceği Kabul, Tarama ve Gönderme Merkezlerifaaliyete geçecektir: bkz. Standard Summary Fiche, TwinningCode: TR 07 IB j}1 03, Establishment of a Reception, Screening and AccommodationSystem (Centres) for Asylum Seekers and Refugees.82Yabanc ıların çalışma hak ve özgürlükleriyle ilgili olarak bkz. B. Çiçekli(2004) Yabancıların Çalışma izinleri Rejimi, Ankara. TISK; Çiçekli, 2007, s.107-134.355

AKTUELLE ENTWKKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEIJS -, AUS{ İ NDER- UND FLÜCHTLINGSRECIITBÜLENT YÇtHK'da mülteci ve sığınmac ıların çalışmalar ı konu-Çİ ÇEKLI'N İN sunu özel olarak düzenleyen hükümler bulunmamaktad ır.TEBLİĞİ Mülteci ve sığınmacılarm çalışmaları konusunu düzenleyenbir kanun değişikliği 2007 y ılında dönemin Cumhurba şkanıtaraf ından veto edilmiştir. Bu değişiklikle yetkili merci tarafındanmülteci, s ığınmacı ve muhacir statüsü verilen yabancılaraistisnai çalışma izni verilebilmesine olanak sağlanmakistenmi şti. 83 ilgili mevzuatta mülteci ve sığınmac ıların çalışmalarını ilgilendiren özel düzenleme bulunmamas ı mültecive sığınmacıların yasal olarak çalışmalarını uygulamadaolumsuz yönde etkilemektedir.Eğitim ve öğretim özgürlüğü Anayasa'run 42. maddesindeherkes için güvence altma al ınmakta ve illcöğretim erkekya da kız bütün vatanda şlar için zorunlu k ıhnmaktachr. Mültecive sığınmacıların eğitim ve öğretim özgürlüğü 1994 tarihliiltica ve Sığınma Yönetmeli ği'nin 27. maddesinde düzenlenmektedir.Yönetmeliğin 27. maddesi mülteci ve sığınmacılarınöğrenim görebilmelerini ülkede kalacaklan süre ile sinirliolmak üzere genel hükümlere havale etmektedir. E ğitimve öğretim hakkıyla ilgili genel hükümler 'ilköğretim veEğitim Karnrnu', M 'Milli Eğitim Temel Kanunu'," 'Sosyal Hizmetlerve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu' ve 'Çocuk KorumaKanunu'nda87 yer almaktad ır."İlköğretim ve Eğitim Kanunu "na göre, çoculdar için zorunluilköğretim çağı 06-14 ya ş olup (m. 2-3) Türk vatandaşı çocuklarınilköğretime devam etmelerini zorunlu bulunmaktadır(m. 4). Türk hukukunda sekiz y ıll ık ilköğretim mültecive sığınmac ı çocukları açısmdan yasal bir zorunluluk olmasabile, bir hak ve özgürlük olarak düzenlenmektedir. Mültecive s ığınmac ıların ilköğretim kurumları dışında kalan lise-Yabancıların Çalışma İzinleri Hakk ında Kanun ile Bazı Kanunlarda DeğişildlikYapılmasına ilişkin Kanun (23.05.2007 tarih ve 5665 say ılı Kanun).05.01.1961 tarih ve 222 say ılı Kanun (RG, 12.01.1961 - 10705).14.06.1973 tarih ve 1739 say ılı Kanun (RG, 24.6.1973 -14574).24.05.1983 tarih ve 2828 say ılı Kanun (kG, 27.05.1983 - 18059).03.07.2005 tarih ve 5395 say ılı Kanun (RG, 15.07.2005 - 25876).356

VATANDAŞ UK, GÖÇ MÜLTECi VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERlerde ve yüksek öğrenim kurumlarmda öğrenim haklarını ya- BÜLI NTbanc ı olmaları nedeniyle kısıtlayan hükümler bulunmamak- Ç İ ÇEK[i'NiNtad ır. Diğer taraftan, mülteci ve s ığınmacıların gerek Türkçe TEBLi Ğİdil eğitimi gerek meslek ve beceri edinme kurslarına katılmalarıkendi kendilerine yeterliikleri ve bulunduklar ı toplumaentegre olabilmeleri aç ısmdan önemlidir.Mültecilerin sağlık hizmetlerinden ve sosyal yard ımlardanyararlannıalan konusunda çe şitli yasal düzenlemeler bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, 'Kamu Kurum ve Kurulu şlannın Ürettikleri Mal ve Hizmetlerden Ücretsiz veya indirimli OlarakFaydalanacakların Tespitine Pişkin Bakanlar Kurulu Karar ı 'dır.İnsan Ticareti Mağdurlarma Ücretsiz Yard ıma Yönelik BakanlarKurulu Karan',9° insan ticareti ma ğduru olduğu tespit edilenve sağlık giderlerini kar şılayamayacak durumda olan yabanauyruklu hastalara resmi sağlık kuruluşlarından ücretsiz faydalanmainıldnı getirmektedir.'Sosyal Sigortalar ve Genel Sağl ık Sigortas ı Kanunu'nun(SSGSSK)l 2. maddesi sosyal sigortalar ile genel sa ğlık sigortasındanyararlanacak kişileri tüm gerçek ki şileri kapsayacakşekilde düzenlerken, 60(c)(2). maddesi genel sa ğlık sigortal ısısay ılanlar aras ında vatansızlar ve mültecileri s ıralamaktadır.'Sosyal Yard ım ve Dayan ışmayı Teşvik Kanunu'nun (SYDTK)l 1.maddesi kanunun amaçları arasmda, muhtaç durumda bulunanvatanda şlar ile gerektiğinde her ne suretle olursa olsunTürkiye'ye kabul edilmi ş veya gelmi ş olan kişilere yardım etmekolduğunu belirtmektedir. Yine Kanun'un 2. maddesi diğerkonuların yani sıra geçici olarak küçük bir yardım ya daeğitim öğretim imkanı sağlanmas ı halinde topluma faydalıBu hususa özellikle Ulusal iltica ve Göç Eylem Plan ında dikkat çekilmektedir:bkz. BMMYK, ECM ve AB Komisyonu (2005) iltica ve GöçMevzuatı, Ankara, Bölüm 4.9.2, s. 4243.89 Bkz. 28.01.2002 tarih ve 2002/3654 sayd ı Bakanlar Kurulu Karar ı (RG,08.02.2002 - 24665)° Bkz. 05.12.2003 tarih ve 2003/6565 say ılı Bakanlar Kurulu Kararı (RG,02.01.2004 - 25334).Bkz. 31.05.2006 tarih ve 5510 say ılı Kanun (RG, 16.06:2006-26200).Bkz. 29.05.1986 tarih ve 3294 sayd ı Kanun (RG, 14.06.1986 - 19134).357

AKTUELIE ENTWICKIJJNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -' AUSLİNDER- UND FLÜCHTUNGSRECTBÜLENT hale getirilecek, üretken duruma geçirilebilecek ki şilere yar-ÇIÇEKLI'N İN dım yap ılmasını öngörmektedir.TEBLI ĞISığınma ülkesinin vatandaşlığının kazarıılmas ı gerekhukuksal entegrasyonun sağlanmasında gerek ekonomikve sosyo-kültürel entegrasyona katkı sağlamas ı açısındanönemil bir araçt ır. Vatandaşl ık kazanmanın bu rolüneCenevre Sözle şmesi' ııin 34. maddesinde i şaret edilerek, taraidevletlerin mültecileri entegre etmesi ve imkanlar ölçüsündevatandaşlığa almay ı kolaylaştırmalan istenmektedir.Türk hukukunda vatanda şlığın kazanılnıası ilke olarak TürkVatandaşlık Kanunu'nda istisnai olarak iskan Kanunu'ndadüzerde=ektedir. 93 Türkiye'ye göçmen olarak kabul edilenTürk soylu ve Türk kültürüne ba ğlı kişiler gerekli işlemlerintamamlanmas ından sonra Bakanlar Kurulu karar ıyla vatandaşlığaalınmaktadırlar2 iskan Kanunu'nda göçmenler içinsağlanan vatandaşlık kazanma imkanı mülteci ve sığınmac ı-lar açıs ından söz konusu değildir.Türkiye'de ikamefine izin verilen mülteci ve s ığınmacılarmancak Türk Vatanda şl ık Kanunu hükümlerinden yararlanarakvatanda şlık kazanabilmeleri mümkündür. Türk VatandaşlıkKanununda mülteci ve s ığınmac ılara özgü bir hükümbulunmamakta, ancak genel hükümlerden yararlanarak vatandaşlıkkazanılabilmektedirler.95 Mevcut Türk iltica ve s ı-ğınma sisteminde entegrasyon bakış aç ısı olmadığı için bunusağlayacak kurumsal entegrasyon araçlar ı da bulunmamaktadır.Ulusal İltica ve Göç Eylem Planı'nda entegrasyon sisteminingereklili ğine i şaret edilmekle birlikte, 16 hali haz ırda iş-358Bkz. 11.02.1964 tarih ve 403 say ılı Türk Vatanda şl ık Kanunu (RG,22.02.1964 - 11638); 19.09.2006 tarih ve 5543 say ılı Jsk5n Kanunu (RG,26.09.2006 - 26301).Bkz. iskan Kanunu, m. 8(4); Çiçekli, 2007, s. 209-210.Türk vatandaşhğırıın kazanilmas ı ve kaybı konusunda bkz. V. Doğan (2008)Türk Vatımdaşlik Hukuku, (8. Baskı) Ankara: Seçkin; E. Nomer (2007) VatandaşlıkHukuku, (16. Baskı) Filiz Kitabevi: İstanbuLUlusal iltica ve Göç Eylem Planı için bkz. BMMYK, EGM ve AB Komisyonu(2005) iltica ve Göç Mevzuatı, Ankara, Bölüm 4.9, s. 4145.

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERleyen bir entegrasyon sisteminden söz etmek için henüz er- BÜLENTkendir.ÇiÇEKLi'Ni14SonuçAnayasa'nın 16. maddesi (90. maddeyle birlikte) Türkgöç ve yabancılar hukukunun anayasal temelini ortaya koymaksuretiyle Türk hukuku aç ısından uluslararas ı hukuk-içhukuk i1i5s büyük ölçüde sa ğlam bir temele oturtmaktadır.Anayasanın 16. maddesi hem mevcut idari uygulamalardave bunların yargı organlarınca denetiminde hem de bundansonra yap ılacak mevzuat çalışmalannda göz önünde bulundurulması gereken temel bir normdur. Bu hususun gerektemel hukuk öğretimi nde gerekse idare ve yargı mensuplarınınmeslek içi eğitiminde ısrarla vurgulanmas ı gerektiği birkez daha ifade edilmelidir.Diğer taraftan, bu anayasal çerçeve ışığında, yabanc ılarve göçmenler için aç ık sınırlama öngörülmeyen durumlarda,yabancıların genel olarak herkese tanınan hak ve özgürlüklerdenyararlanacağı söylenebilse bile, yabancıların yararlanabileceklerihak ve özgürlüklere ili şkin açık ve net hükümlerinbulunmaması, bunlar ın çoğu zaman söz konusu hak ve özgürlüktenhiç ya da etkin bir şekilde istifade edememeleri sonucunudoğurmaktad ır.Bu nedenlerden, Türk hukukunda yabanc ı, göçmen, yasad ışı göçmen, mülteci, sığmmacı, iltica/ sığmma talep eden ki şivb statülerin netle ştirilmesi ve bu statülere giren ki şilerin sahipolacakları hak ve özgürlüklerin kategorik olarak düzenlemeyetabi tutulması gerekmektedir. Örneğin, Türk hukukundamülteci ve s ığınmacıların diğer yabanc ılarından farkl ı olarakçalışmalarını genel olarak s ınırlandıran hükümler olmamaklabirlikte, uygulamada bunlar ın neredeyse ülkede yasalbir şekilde çalışma olanağına sahip olamad ıkları görülmektedir.Yabanc ılarla ilgili temel kanunların ve bunlara bağlı ikincildüzenlemelerin sistematik bir şekilde yeniden gözden ge-359TEBliĞ i

1M srk4rsANGEHÖR ı GKE ırs -I AIISLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHT• BÜIiNI çirilmesi acil bir gereksinimdir. Etkin bir iltica ve sığınma sis-Ç İ ÇEKLİ NiN teminin gerekleriııin yanı s ıra göç ve yabanc ılar hukuku alarEBUĞİ nında, ikamet, aile birleşimi, s ınır dışı işlemi ve yabanc ılarıngözetim altında tutulmalar ı konuları acil düzenleme bekleyenalanlard ır.Bu yasal düzenlemeler yap ıl ırken uluslararas ı hukukuntemel normlar ı, uluslararas ı yargı mercilerinin içtihatlar ı, parçasıolmayı düşündüğümüz AB hukuku normlar ı ve AB üyesiülkelerin örnek uygulamalar ı göz önünde bulundurulmal ı-dır. Diğer taraftan, ilgili kurumsal yap ılar oluşturulurken veyasal normlar yap ıhrken mevcut idari yap ı ve hukuk sistemigöz önünde bulundurularak, getirilen norm ve mekanizmalarınişleyen mevcut sisteme uyum sorunlar ı ya şamas ı engellenmelidir.idarenin gerek görülen düzenleyici i şlemlerininsistematik ve eri şilebilir hale getirilmesi sa ğlanarak, hukukdevleti illcesinden yabancılar için de taviz verilmemesineözen gösterilmelidir.KAYNAKLARAltu ğ, Y. (1973) Devletler Hususi Hukuku, İstanbul: FakültelerMatbaas ı.Asar, A. (2001) Türk Yabanc ılar Mevzuat ında Yabancı ve Haklart,Ankara.Aybay, R. (2005) Yabanc ılar Hukuku, İstanbul: Bilgi ÜniversitesiYay ınları .Berki, O.F. (1966) Devletler Husust Hukuku, Cilt 1 - Tbiiyet veYabanc ılar Hukuku, (6. Bask ı), Ankara: Güzel SanatlarMatbaas ı .Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK)(2000) S ığınmac ı, Mülteci ve Göç Konularına İlişkinTürkiye'deki Yarg ı Kararları, Ankara: BMMYK ve BoğaziçiÜniversitesi Vakfı, s. 9-13.BMMYK, EGM ve AB Komisyonu (2005) iltica ve Göç Mevzuatı,Ankara.360

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR IWKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERÇalışma Ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB) (2003) 2002 Yılı BÜLENTRaporu: Yurtdışındaki Vatanda şlarımıza Pişkin Gelişmeler ve Ç İÇEKİi'N İ NSayısal Bilgiler; Ankara: ÇSGB, Yayın No. 112. TEBLİĞİÇelikel, A. ve G.Ö. Gelgel (2005) Yabanc ılar Hukuku (Yenilenmiş 12. Bas'), İstanbul: Beta.Çiçekli, B. (1998) ilie Legal Position of Turkish Immigrants in theEuropean Llnion, Ankara: Karmap.Çiçekli, B. (2003) Yabancılar ve Polis: Polisin Görev ve YetkileriÇerçevesinde Yabanc ıların Hukuki Durumu, Ankara: Seçkin.Çiçekli, B. (2004) Yabanc ıların Çalışma izinleri Rejimi, Ankara.TISK.Çiçekli, B. (2007) Yabanc ılar Hukuku, Ankara: Seçkin.Doğan, V. (2006) Türk Vatanda şl ık Hukuku (6. Baskı) Ankara:Seçkin.Doğan, V. (2008) Türk Vatanda şl ık Hukuku, (8. Baskı) Ankara:Seçkin.Duran, L. (1980) "Yabanc ıların Türkiye'den Sınır Dışı Edilmesi",İnsan Hakları Yıllığı, Yıl. 2.Emniyet Genel Müdürlü ğü (EGM) (2002) Emniyet Genel MüdürlüğüGenelgesi, EGM Yayın Katalog No. 255, Ankara.Giritli, İ. (1958) Türkiye'de ve Yabancı Memleketlerde HükümetTasarrufiarı, İstanbul: İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yay ını.Helsinki Yurtta şlar Derneği (2007) istenmeyen Misafirler:Türkiye'de Yabanc ı Misaflrhanelerinde Tutulan Yabanc ılar,Mülteci Savunuculuk Sc Destek Program ı, Kasım 2007.İnternational Organisation For Migration (10M) Transit Migrationin Turkey, Migration İnformation Progranıme, Budapeşte,Macaristan.İçişleri Bakanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü, Uygulama Talimatı,22.06.2006 tarih ve 57 sayd ı Genelge (2006 UygulamaTalimatı).Kirişçi, K. (1996) Türkiye Coğrafi S ınırlamayı Kaldırıyor mu?Türkiye'de Kas ım 1994 S ığınma Yönetmeliği, Sığınmac ı veGöçmenlerle Daynışma Derneği (SGDD), Yayın Serisi,Sayı 2, Ankara.361

AKİUELLE EMIWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS - I ALJSIİNDER- UND FLDCIITLINGSRECHT80LEN1 Kirişçi, K. (2000) "Zorunlu Göç ve Türkiye", (içinde)N (BMMYK) (2000) Sığınmac ı, Mülteci ve Göç Konularına Diş-TEBLİĞ i kin Türkiye'deki Yarg ı Kararları, Ankara: BMMYK ve BoğaziçiÜniversitesi Vakfı, s. 37-67.Körner, H. (1987) " Euıopearı Sending Countries", (içinde) 17wFuture of Migration, Paris: OECD, s. 64-85.Macdonald, LA and N. Biake (1995) Macdonald's ImmigrationLaw, (3d edition) London: Butterworths.Nomer, E. (2007) Vatandaşlık Hukuku, (16. Baskı) Filiz Kitabevi:Istanbul.Odman, T. (1995) Mülteci Hukuku, Ankara: AU. SBF InsanHakları Merkezi Yay ınları No. 15.Özmenek, E. (1998) Statelessness and Refugees as a GlobalProblem: Turkish Refugee Policies, Yay ınlanmaniiş MasterTezi, The Department of Political Science and PublicAdministration, Bilkent Üniversitesi.Paıne, S. (1974) Exporting Workers: the Turkish Ca.se, Canıbridge:Cambridge University Press.Sargin, F. (1997-1998) "Türkiye'de Öğrenim Gören Yabanc ıÖğrencilerin Türkiye'ye Giri ş, Türkiye'de Ikamet Etmeve Çalışma Hakları", MHB, Yilmaz Altuğ 'a Armağan, Y ıl:17-18, Sayı: 1-2.Tekinalp, G. (2003) (8. bas ı) Türk Yabancilar Hukuku, Istanbul:Beta.UNHCR (1999) UNHCR Revised Guidelines on Applicable Critenaand Standards Relating to the Detention ofAsylum Seekers,February 1999, Geneva.Ç İ ÇEKLİ 'N İ362

ASYLBEWERBER, FLÜCHTUNG UND IMMIGRANT -EINGRUPPIERUNG UND ZUORDNUNG DER ENTSPRECHENDENRECHTSSTELLUNGAss. jur. Simone ALT*A. EinfülırungDIe Türkel und Deutschland sind Vertragsstaaten des ü- BE İİRAGkommens vom 28. Juli 1951 über die Rechtsstellung der Flücht- SIMONE ALTlinge (Genfer Flüchtlingskonventionl) sowie des Protokolis überd ıe Rechtsstellung der Flüchtlinge vom 31. Januar 1967. Ne Türkeihat dIe CFK am 30. M5rz 1962 ratiflziert und ist am 31. Juli 1968dem Protokol! beigetreten. 2 DIe Bundesrepublik Deutschland hatdIe Konvention am 1. Dezember 1953 3 ratifiziert und ist dem Protokol!am 5. November 1969 4 beigetreten.Artikel iA Nr. 2 der GFK 5 definiert, wer ais Flüchtling anzuse-• DIe Verfasserin ist seit November 2006 wissenschaftliche Mitarbeiterin amLehrstuhl für Öffentllches Recht, Europarecht und Völkerrecht von Prof. Dr.Dr. ftc. Kay Halibronner an der Universitt Konstanz.11m Folgenden abgekürzt mit GFK.2Liste der Vertragsstaaten des Abkommens vom 28.7.1951 und/oder desProtokolls vom 31.1.1967 über dIe Rechtsstellung der Flüchtlinge, UNHCR,Stand: 1.12.2006; abrutbar unter www.unhcr.de (15.9.2009).BGBI. 1953 Il, S.559.BGBI. 196911,5.1293; 1970 11, S.194.Flüchtlingsdefinition nach Art. ı A Nr. 2 GFK:fm Sinne dieses Abkommens findet der Ausdruck "Flüchtling" auf jede PersonAnwendung:dIe infolge von Ereignissen, dIe yor dem t. Januar 1951 eingetreten sind,und aus der begründeten Furcht yor Verfolgung wegen ihrer Rasse, Religion,NationaIitt, Zugehörigkeit ni einer bestimmten sozialen Gruppe oderwegen ihrer politischen überzeugung sich au gerhalb des Landes befindet,dessen Staatsangehörigkeit sie besitzt, und den Schutz dieses Landes nichtin Anspruch nehrnen kann oder wegen dieser Befürchtungen nicht in Ans-363

M(TUELLE ENIWICKLIINGEN fM STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- 111W FLÜCHTLINGSRECHT364BE İTRAG: ben ist. 6 in der Fassung der GFK sah dieser Artikei zunchst hin-SIMONE ALI sichtlich der für dIe Fiüchtlingsdefinition relevanten Ereignisseeine zeitiiche Begrenzung auf ,,Ereignisse, dIe yor dem 1. Januar1951 eingetreten sind" yor, dIe durch das Protokoli von 1967 aufgehobenwurde. Daneben ermöglicht Art. 1 B Nr. ı der Konventioneine geographische Begrenzung, 50 dass d ıe Vertragsstaatender GFK ais für dIe Flüchtlingsdefnition relevante Ereignisse entweder,,Ereignisse, die yor dem 1. Januar 1951 in Europa eingetretensind" oder ,,Ereignisse, die yor dem 1. Januar 1951 in Europaoder anderswo eingetreten sind" ansehen können. 7 Das Protopruchnehmen wiil; oder d ıe sich ais staatenlose infolge solcher EreignisseauRerbaib des Landes befindet, in welchem sie ihren gewöhnlichen Autenthalthatte, und nicht dorthin zurückkehren kann oder wegen der erwhntenBefürchtungen nicht dorthin zurückkehren wili.Für den Fail, dass eine Person mehr ais eine Staatsangehörigkeit hat, beziehtsich der Ausdruck "das Land, dessen Staatsangehörigkeit sie besitzt,"aufjedes der Under, dessen Staatsangehörigkeit diese Person hat. Ais desSchutzes des Landes, dessen Staatsangehörigkeit sie hat, beraubt, giit nichteine Person, die ohne einen stichhaltigen, auf eine begründete Befürchtunggestützten Grund den Schutz eines der Lnder nicht in Anspruch genommenhat, deren Staatsangehörigkeit sie besitzt [Hervorhebungen durch dieVerfasserin].Daneben enthlt Art. lA Nr. 1 CFK eine Flüchtlingsdefinition:Fm Sinne dieses Abkommens ffndet der Ausdruck "Flüchtling" cuf jede PersonAnwendung:dIe in Arıwendung der vereinbarun gen vom 12. Mal 1926 und 30. iuni 1928 oderin Anwendung der Abkommen vom 28. Oktober 1933 und 10. Februar 1938 unddes Protokolls vorn 14. September 1939 oder in Anwendung der Verfassungder Fnternationaien Flüchtlingsorganisat fon ak Flüchtfinggilt.DIe von der internationalen Fiüchthngsorganisation wöhrend der Dauer fhrerTötigkeft getroftenen Entscheidungen darüber, dass jemand nicht als Ffüchtiingfm Sinne ihres Stotuts anzusehen ist, stehen dem Umstond nicht entgegen,Öss dIe Flüchtlingseigenschoft Personen zuerkannt wird, dfe dIe Voraussetzungender ZIfter 2 dieses Artikels erfüflen.Wortlaut von Art. 1 8 Nr. 1 GFK:ı.Im Sinne diesesAbkommens können dIe imArtikel 1 AbschnittA enthaltenenWorte "Ereignisse, dIe var dem ı. ionuar 1951 eingetreten sind," in dem Sinneverstanden werden, dass es sich entweder umü) "Ereignisse, dIe yor dem 1. JanLAar 1951 in Europa eingetreten sind" - oder1,) "Ereignisse, dIe yor dem 1. Januar 1951 in Europa oder anderswo eingetretensind",handeit. Jeder vertragschliejknde Staat wird zugleich mit der Unterzeichnungder Ratifikatfon oder dem Beitritt eine Erklörung abge ben, wefche Bedeutunger diesem Ausdruck vom Standpunkt der von ilim aufgrund dieses

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAİd GÜNCEL GEU ŞMELERkoli von 1967 wird von seinen Vertragsstaaten dagegen ohne jede BEgk4Ggeographische Begrenzung angewendet. Jedoch findet eine be- SIMONE ALTreits nach Art. ı B Nr. 1 Buchstabe a der GFK abgegebene Erkirungüber geographische Begrenzungen auf ,,Ereignisse, d ıe [vardem 1. Januar 19511 in Europa eingetreten sind" von Staaten, dieschon Vertragsstaaten der GFK sind, gem. dem Protokoli weiterhinAnwendung.8DIe Türkel hat von der geographischen Begrenzung Cebrauchgemacht und versteht unter verfolgungsrelevanten Ereignissendaher nur Ereignisse ,,d İe in Europa eingetreten sind".9Aufgrund der geographischen Begrenzung werden 1m türkischenRecht Flüchtlinge ais AusInder oder Staatenlose europaischerHerkunft'° deflniert, die ais solche auf der Grundiage derGFK vom Innenm İnisterlum anerkannt werden. 11 Personen nichteuropöischerHerkunft können bei der türkischen Regierung denStatus eines ,,tempor5ren Asylbewerbers" beantragen und werdenmit Hiife des UNHCR in andere Staaten umgesiedelt. Für diesenPersonenkreis führt parallel dazu der UNHCR unter seinemMandat Ftüchtlingsanerkennungen durch.12Das deutsche Recht kennt ebenfalis die Begrifte Flüchtlingund Asyibewerber. Da Deutschland fm Gegensatz zur Türkei vonder in der CFK vorgesehenen MögI İchke İt einer geographischenBegrenzung keinen Gebrauch gemacht hat, kommt diesen jedocheine andere Bedeutung ak im türkischen Recht zu. Die Grundiagedieser Begriffe bildet somit insbesondere nicht die geographischeUnterscheidung nach der Herkunft der einzelnen Person.Abkommens übernommenen Verpflichtung zu geben beabsichtigt.8 Art. 1 Nr. 3 des ProtokoUs.VgI. dIe Liste der Vertragsstaaten des Abkommens vom 28.7.1951 und/oderdes Protokolis vom 31.1.1967 über d ıe Rechtsstellung der Flüchtlinge, UNH-CR, Stand: 1.12.2006; abru-fbar unter www.unhcr.de (15.9.2009).10D.h. aus den Vertragsstaaten des Europarates.Council of Europe, Commissioner for Human Rights, 'Report on HumanRights of asylum seekers and refugees in Turkey', CommDF-(2009)31, S. 6.12Council of Europe, cornrnissioner for Human Rights, 'Report on HumanRights of asyium seekers and refugees in Turkey', CommDH(2009)31, S. s f.und 8.365

AKİİJELLE ENTWICKIIJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLİNDER- UND FLÜCHTIJNGSRECHTBE İTRAG: Asylbewerber sind AusInder oder Staatenlose, d ıe einenSIONE ALT Asyiantrag stellen und daher ein Asyiverfahren durchlaufen.Über den Asyiantrag wurde somit noch keine Entscheidung getroffen.1m Gegensatz zum türkischen Recht resultiert d ıe Eigenschaftais Asylbewerber aus der bIoen Tatsache der Stellungeines Asyiantrages und bedarf kemer Statusentscheidung durcheine Behörde.Personen, dIe einen Asyiantrag gestelit haben, kann dIeFiüchtlfngseigenschaft zuerkannt werden ( 3 Abs. 4 Asylverfahrensgesetz13 in Verbindung mit Ş 6o Absatz 1 Aufenthaltsgesetz'4).Mit den Regelungen über d ıe Zuerkennung der Ftüchtlingseigenschaftwird dIe GFK in deutsches Recht umgesetzt.Ak weitere das Asyiverfahren positiv abschlie gende Statusentscheidungkommt daneben dIe Anerkennung als Asylberechtigternach Art. 16a Abs. 1 Crundgesetz ls in Betracht. Unter demEindruck der Erfahrungen mit der Verfolgung der Juden und po-Iitisch Andersdenkender unter nationalsozialistischer Diktaturbeschloss der Parlamentarische Rat die Aufnahme eines Grundrechtsauf Asyi in dIe deutsche Verfassung.16 Das AsylgrundrechtIautet ,,Politisch Verfolgte genierkn Asylrecht". 17 Es geht überdas Völkerrecht hinaus, da es ak Rechtsanspruch auf Asyi für jedenpolitisch Verfolgten ausgestaltet wurde.13 DIe GFK regeit dagegennur die Rechte 1m AsyI, jedoch nicht das Recht auf AsyI.19Das in Art. 33 Nr. 1 CFK verankerte Refoulement-Verbot schütztIediglich vorAbschiebung in den Verfolgerstaat sowie yor Kettenabschiebung,wohingegen das deutsche Asylrecht einen Rechts-131m Folgenden abgekürzt mit AsyIVfC.141m Folgenden abgekürzt mit Aufenthc.151m Folgenden abgekürzt mit CG.16 Schmidt-Bfeibtreu/Hoftnann/Hopfauf, Konımentar zum Grundgesetz, il.Aufl. zoos, Art. ı 6a CG, Rn. 1.17Bis zum Inkrafttreten der Asylrechtsrefornı am 1.7.1993 war das Asylrecht inArt. 16 Abs. 2 S. 2 GG verankert, seit Inkrafttreten der Reform in Art. ı ba CG.18BVerfCE 74, S. 51(57); Hailbronner, Kommentar zum Auslnderecht, Art.16aGG, Rn. 7,42; Schmidt-Bieibtreu/Hofmann/Hopfauf, Kommentar zum Grundgesetz,Il. Aufl. 2008, Art. 16a GC, Rn. 1.19 Koisser/Nicokıus, ZAR 1991, S. 9(13).366

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERanspruch auf Aufenthaltsgewhrung verbürgt. 20 Der Grundsatz BEFFRAG:des Non-refoulement verbietet nur Ma gnahmen, d ıe zur Folge SIMONE ALThaben, dass FlüchtUnge zu ihren Verfolgern zurückgeschicktwerden; er sieht nicht positiv eine Pfiicht der Staaten yor, Flüchtlingeaufzunehmen. 21 Das Refouiement-Verbot stelit nur ein Tellaspektdes Asylrechts dar." Dementsprechend wurde bis zumInkrafttreten des Zuwanderungsgesetzes 13 am 1. Januar 2005 imdeutschen Recht zwischen dem sog. groen AsyI (gem. Art. 16aAbs. 1 CG) urıd dem sog. kleinen AsyI (Verbot der Abschiebungin Umsetzung der CFK) unterschieden. DIe Unterschiede in denRechtsfolgen, v.a. hinsichthch der Gewhrung eines Aufenthaltstiteis,wurden durch das Zuwanderungsgesetz sowie durch d ıeEinführung der Zuerkennung der Flüchtlingseigenschaft durchdas EU-Richthnienumsetzungsgesetz 24 jedoch grötenteiIs beseitigt.25Des Weiteren geht der Beitrag kurz auf den subsidirenSchutz sowie d ıe Anerkennungszahlen für dIe Zuerkennung derFlüchtlingseigenschaft, d ıe Asylberechtigung und den subsidirenSchutz ein. 1m Anschluss daran widmet sich der Beitrag derRechtsstellung der genannten Personenkreise. Der Beitrag solIdabei ledigiich einen Überblick über dIe deutsche Rechtsiage gebenund kann daher nicht alie relevar ıten Punkte abdecken.B. EingruppierungZunchst werden d ıe Begr[Fe Asylbewerber, Fiüchtling undAsyiberechtiger nach dem deutschen Recht genauer dargestelit.20BVerfGE 49,5. 168 (183 f.).21 1-lathaway, The Rights of Refugees under ntemationaI Law, 2005, Kapitel 4,S . 300 f.Randelzhofer, in: Maunz/Dürig, Crundgesetz, Art. 16a Rn. 22.Cesetz zur Steuerung und Begrenzung der Zuwanderung und zur Regelungdes Aufenthalts und der Integration von Unionsbürgem und AusIndemvom 30.7.2004, BGBI. 1,5.1950.24 Gesetz zur Umsetzung aufenthalts- und asylrechtlicher Richtlinien der EuropischenUnion vom 19.8.2007, BGBI. 1,5.1970.25S. hierzu unterC.Il.367

AKTUELLE ENTWICKLIJNGEN 1M STMTSANGFHÖRIGKEIrS -, AUSIİNDER- UND FLÜCHTLINGSRE(HTBE İTkAG: 1m Anscbl ııss an eine Schilderung der Crundzüge des subsidirenSIMONE ALT Schutzes folgt dIe Darstellung der Anerkennungszahlen, bevorkurz auf den Begrifi des Immigranten eingegangen wird.1. Der Begrifi des AsylbewerbersWer cin Asylbewerber ist, ergibt sicH aus dem Asyiverfahrensgesetz.Dieses Cesetz definlert dabei nicht den Begriff desAsylbewerbers, sondern enthIt eine Legaldefinition des Begriffsdes Asyiantrages. Ein Asyiantrag Iiegt yor, wenn sich dem schrift-Iich, mündlich oder auf andere Weise geuSerten Willen des Aus-Inders entnehmen Isst, dass er Schutz yor politischer Verfolgungoder als Flüchtling sucht ( Ş 13 Abs. 1 AsyIVfG). Durch denAsylantrag wird mithin das Asyiverfahren eingeleitet. Mit jedemAsylantrag wird sowohl dIe Zuerkennung der Fiüchtlingseigenschaftais auch die Anerkennung ais Asylberechtigter beantragt,sofem der Auslnder Ietzteres nicht ausdrücklich ablehnt ( Ş 13Abs. 2 AsyIVfC). Asylantrge sind bel der zustndigen AuEenstelledes Bundesamtes für Migration und Flüchtlinge zu stellen ( Ş 5Abs. 1 AsyIVfG). Das Bundesamt für Migration und FlüchtIingeist eine Bundesoberbehörcje 1m Geschftsberejch des Bundesministeriumsdes lnnern. Neben der Zentrale in Nümberg gibt esbundesweit 24 Au(knstellen, dEe über Asylantrge entscheiden.DEe Stellung eines Asyiantrages steht grundstzlicI ı jedemAusInder offen. Dieser Grundsatz wird jedoch durch die Regelurıgenüber sichere Drittstaaten sowie sichere Herkunftsstaateneingeschrğnkt. 27 Der Anspruch auf Prüfung eines Asylvortragesist Personen versagt, dIe aus einem sicheren Drittstaat einreisen.Diese können unverzüglich zurückgewiesen werden. BelAsylbewerbem aus sicheren I-

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERProtokoti zum Vertrag zur Gründung der Europ5ischen Gemein- BE İrRAG:schaft zur Gewhrung von Asyi für Staatsangehörige der EU- S İMONE ALTMitgliedstaaten Ş8 das Tell des Amsterdamer Vertrages von 1997[st, gelten auerdings d ıe M ıtghedstaaten füreinander ais sichereHerkunftsstaaten. 29 DIe EU-Mitgliedstaaten dür-fen daher Asyiantrgevon Staatsangehörigen anderer Mitgliedstaaten nur unterbestimmten Voraussetzungen berücksichtigen.31Il. Schutzformen nach deutschem RecbtZuerkennung der Flüchtlingseigenschaft undAnerkennung ais AsylberechtigterWie bereits dargestelit, wird im deutschen Recht zwischenPersonen unterschieden, denen d ıe Flüchtlingseigenschaft zuerkanntwird 3' und Personen, d ıe ais Asylberechtigte anerkanntProtokoli (Nr. 29) zum Vertrag zur Gründung der Europischen Gemeinschaftüber die Gewöhrung von Asyi für Staatsangehörige von Mitgliedstaatender Europischen Union (1997), ABi. C 321E vom 29.12.2006,5.306-307.29EinzigerArtike İ des Protokolis.30GemR dem einzigen Artikel des Protokolls darf ein Asylantrag e İnes Staatsangehörigeneines Mitgliedstaats von einem anderen Mitgiiedstaat nur berücksichtigtoder zur Bearbeitung zugelassen werden,a) wenn der Mitgliedstaat, dessen Staatsangehöriger der Antragstellerist, nach lnkrafttreten des Vertrags von Amsterdam Artikel 15 der Konventionzum Schutze der Menschenrechte und Grundfreiheiten anwendetund Magnahmen ergreift, dIe in seinem Hoheitsgebiet die in der Konventionvorgesehenen Verpfiichtungen auGer Kraft setzen;b) wenn das Verfahren des Artikeis 7 Absatz 1 des Vertrags über dieEuropische union eingeieitet worden ist und bis der Rat diesbezüglich einenBeschiuss gefasst hat;c)wenn der Rat nach Artikel 7Absatz 1 des Vertrags überdie EuropischeUnion e İne schwerwiegende und anhaltende Verletzung von in Artikei 6 Absatz1 genannten Grundstzen durch den Mitgiiedstaat, dessen Staatsangehörigerder Antragsteller ist, festgestellt hat;d) wenn ein Mitgliedstaat in Bezug auf den Antrag eines Staatsangehörigeneines anderen Mitgliedstaats einseitig einen solchen Beschluss fasst;in diesem Fali wird der Rat umgehend untenichtet; bei der Prüfung des Antragswird von der Vermutung ausgegangen, dass der Antrag olfensicht İ ichunbegründet ist, ohne dass die Entscheidungsbefugnis des Mitgliedstaatsin irgendeiner Weise beeintrchtigt wird.31Ş 3 Abs. 4 AsytVfG LV.m. 6o Abs. 1 AufenthG.369

AKTU ELLE ENTWICkLIJNGEN 1M STAATSANOEHÜRJGKEITS -, ALISLANDER- UND FLÜCHTLINGSRE(HT8EFIRAG: werden 31. 1m Folgenden soli zunchst dIe historische EntwicklungSIMONE ALT beider Rechtspositionen aufgezeigt werden. Daran anschliel4endfolgt ein Überblick über d ıe Voraussetzungen beider Rechtsstellungen,bevor kurz auf d ıe Unterschiede in der Ausiegung der relevantenVorschriften eingegangen wird. Dabei können aufgrundder gebotenen Kürze des Beitrags nur ausgewhIte Punkte herausgegriffenwerden. Hfnsichtlich ausführlicherer Darstellungenwird auf d ıe dazu veröftentltchte Fachliteratur verwiesen.a. DIe Umsetzung der GFK urıd das Grundrecht auf AsyiDIe Umsetzung der GFK hat eine wechselhafte Geschichteer-fahren, dIe in Bezug zum Asylgrundrecht nach Art. 16a GC gesetztwerden muss.aa. Asylverordnung von 1953Zunchst erfolgte dfe Umsetzung der CEK mitteis der Asyiverordnungaus dem Jahre 1953. Darin wurde Art. 1 GFK aisausschliel3liche Anspruchsgrundlage genannt. Gem. Ş5 AsyIVO1953 wurden ais ausIndische Flüchtlinge Personen anerkannt,d ıe Flüchtlinge fm Sinne von Art. 1 CFK sind. Dagegen fand dasAsylgrundrecht nach dem damaligen Art. 16 Abs. 25.2CC in dfesemVerfahren keine Anwendung. 34 in den ersten Jahren nach inkrafttretendes GG 35 wurde der damalige Asylrechtsartikel Art.16Abs.2 S. 2 GG von der Gesetzgebung, Behördenpraxis und Wissenschaftnicht zur Kenntnfs genommen. 36 ZunSchst fand auchkeine Beachtung, dass weder die CFK noch die sie umsetzendeAsyIVO 1953 eine Rechtsgrundlage für d ıe AsyIgewhrung bilde-370Art. 16a Abs. 1 GG.Verordnung über d ıe Anerkennung und dIe Vertellung von auslandischenFlüchtlingen (AsyIVO) V. 6.1.1953, BGBI. 1, S.3.Ko!sser/Nicotaus, ZAR 1991,5. 9; vgl. auch BVerwCE 4,5.238(239).Am 24.5.1949.Renner, Auslönderrecht in Deutschland, 1998, 7 Rn. 56; ders. in NJW 1989,5.1246; vgl. Meyer, MDR 1953,5.534(535).

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKIJNDAKI GÜNCEL GEL İŞMELERten, sondern nur das Asylgrundrecht. 37 Art. 16 Abs. 2 S. 2 GG wur- BEIIRAGde İ ediglich in Auslieferungsverfahren herangezogen. 8 SIMONEAtJbb. AusIndergesetz von 1965DIe AsyIVO gait bis zum 30. September 1965. Da in der Flücht-Iingsdefinition der GFK eine zeitliche Schranke auf Ereignisse, dIeyor dem 1. Januar 1951 eingetreten sind, entF ıalten ist, wurde 1mAusIndergesetz von 1965' Art. 16 Abs. 2 S. 2 GG ak zustzIicheAnspruchsgrundlage in das Asyiverfahren aufgenommen.° Dervierte Abschnitt des AusIC 1965 behandelte das Asylrecht. Gem.28 AusIG 1965 wurden ak Asylberechtigte auf Antrag Flüchtlinge1m Stnne von Art. 1 GFK und sonstlge AusInder, dIe politischVerfolgte nach Art. 16 Abs. 2 S. 2 GG sind, anerkannt. Bis zum Inkrafttretendes AusIC 1965 gab es kein förmliches Verfahren zurAnerkennung des Asylrechts. 41 Daneben wurde in das AusIG 1965eine Regelung zur Einschrnkung der Abschiebung aufgenommen( Ş14 Abs. 1 AusIG 1965). Ein AusInder durfte danach nichtin einen Staat abgeschoben werden, in dem sein Leben oder seineFreiheit wegen seiner Rasse, Religion, Staatsangehörigkeit,seiner Zugehörigkeit zu einer bestimmten sozialen Gruppe oderwegen seiner politischen Überzeugung bedroht ist ( Ş14 Abs. 1 5.1AusIG 1965). Damit wurde das Refoulement-Verbot des Art. 33Nr. 1 CFK in deutsches Recht umgesetzt. 42 Satz 2 der VorschriftIehnte sich an den Wortlaut von Art. 33 Nr. 2 GFK an, auf den auchexplizit verwiesen wurde. Diese Regelung über die ,,Einschrnkungder Abschiebung" in 14 Abs. 1 AuslG 1965 folgte aus derRenner, AusInderrecht in Deutschland, 1998, Ş 7 Rn. 56.38 S. hierzu Meyer, MDR 1953, S. 534; Tiedemann, LAR 2009, S. 16 ı (163).AusIC v. 28.4.1965, BGBI. 1, S. 353.° Koisser/Nicolaus, LAR 1991,5. 9; Ttedemann, ZAR 2009,5.161 (164).41 Bericht des Bundestags-Innenausschusses zum von der Bundesregierungeingebrachten Entwurf eines Gesetzes über den Aufenthalt der Auslander(AusIndergesetz) vom 16.12.1964, BT-Drs. Iv/3013, 5.7.42 Begründung des von der Bundesregierung eingebrachten Entwurfs elnesGesetzes über den Aufenthalt der AusInder (Auslandergesetz) vom28.12.1962, BT-Drs. P11868, S. i ş .371

ARTUELLE ENIWICKWNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSIİNDER- UND FLÜCHTUNGSR(GITBE İJRAG: damaligen Rechtsprechung des Bundesverwaltungsgerichts,SIMONEALT wonach dIe GFK den Umfang des Asylrechts regeit und bei derAusiegung von Art. 16 Abs. 2 S. 2 GC d ıe Bestimmungen der Art.32 und 33 GFK heranzuzlehen sind, da in ihnen Rechtsüberzeugungenniedergelegt sind, dIe sich bereits yor dem Inkrafttretendes CG fm internationalen Rechtsverkehrentwickelt haben. 4' DIeAus İ nderbehörden hatten 1m Falle einer Abschfebung dIe Gefahrder poiitischen Verfolgung zu prüfen, wenn der AuslnderdIe Feststellung der Flüchtlingseigenschaft nach der GFK nichtbeantragt hatte oder er nicht ak Flüchtling anerkannt wordenwar.44cc. Asylverfahrensgesetz 1982DIe Aufnahme des Art. 16 Abs. 2 S. 2 CG ais zus5tzlfche Anspruchsgrundlagein Ş 28 AusIG 1965 führte in der deutschenRechtsprechung und Lehre zu der Annahme, Art. 1 A Nr. 2 GFKgehe in Art. 16 Abs. 2 S. 2 GG auf. 45 Dies wurde durch den Gesetzgebernachvollzogen und Ş 28 AusIG 1965 durch das Gesetzüber das Asyiverfahren von 198246 aufgehoben, 50 dass Art. 1 GFKais Anspruchsgrundlage volistöndig gestrichen wurde. Der neueŞı Abs. 1 AsyIVfG 1982 entspricht nach der Gesetzesbegründunginhaltlich Ş 28 AusIG 1965, da der Begriff des poiitisch Verfolgtennach Art. 16 Abs. 2 S. 2 GG den Flüchtling 1m Sinne von Art. ı GFKeinschlie g e. 47 Daneben wurde d ıe Regelung über den Abschiebeschutzin Ş 14 Abs. 1 AusIG 1965 beibehalten.BVerwGE 4, S. 235 und 4, S. 238; vgl. Begründung des von der Bundesregierungeingebrachten Entwurfs eines Cesetzes über den Aufenthalt derAusInder (AusIndergesetz) vom 28.12.1962, BT-Drs. IV/868, S.15." Renner, Auslönderrecht in Deutschland, 1998, Ş 7 Rn. 56.5. dIe Nachweise bel Koisser/NicoIaus, ZAR 1991, 5.9.Gesetz v. 16.7.1982, BGBI. 1, S.946,953.' BT-Drs. 91875, S. 14.372

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTECi VE YABANCII.AR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERdd. AusIndergesetz 1990 BErIt4G;Durch das Ausl5ndergesetz von 1990 wurde dIe Regelung SIMONEALTdes Ş 14 Abs. 1 AusIG 1965 in Ş 51 AusIG 1990 überführt. DIe Aus-Inderbehörde musste und muss grundstzIich auch nicht aisasylberechtigt anerkannten Flüchtlingen, denen politische Verfolgungdroht, (zumindest) Abschiebungsschutz gewöhren.(14AusIG 1965, 51 AusIG 1990, Art. 33 GFK). 48 Mit dem Gesetz zurNeuregelung des AusInderrechts vom 9. Juli 1990 hat der Gesetzgeberbestimmt, dass auch die Voraussetzungen des Abschiebungsschutzes( Ş51 Abs. 1 AuslG 1990) vom damaligenBundesamt für die Anerkennung ausl5ndischer Flüchtlinge 49 ineinem Asyiverfahren zu prüfen sind ( Ş51 Abs. 2 S. 2 AusIG 1990,Ş7 Abs. 1 AsyIVfG 50) und dass 1m Falle einer für den Ausl ğnder posİtiven Feststellung zuglefch die Flüchtlingseigenschaft i. S. desArt. ı GFK gegeben ist ( Ş 51 Abs. 3 Aus!G 1990). Damit ist eineretwa[gen Difterenz zw İschen der Flüchtlingseigenschaft 1. S. desArt. ı A Nr. 2 GFK und der Asylberechtigung nach dem damaligenArt.16 Abs. 2 S. 2 CG für das Asyiverfahren Rechnung getragenworden.5151 Abs. 1 AusIG 1990 knüpft an Art. 33 Nr. 1 GFK an. Wiein Art. 33 Nr. 1 GFK werden in 51 Abs. 1 AusIG 1990 nur Lebenund Freiheit ais verfolgungsrelevante Rechtsgüter ausdrücklichgenannt. Auch 1m intemationalen Flüchtlingsrecht ist die Reichweitevon Art. 33 GFK umstritten. 52 Der Verfolgungsbegriff inArt. ı A Nr. 2 der GFK ist demgegenüber weiter und erfasst auchandere Rechtsgüter wie die Gesundheit oder ein Minimum anpersönlicher oder religiöser Entfaitung. 53 Art. 33 Nr. 1 GFK wirdjedoch vom Bundesverwaltungsgericht ais verkürzte Wiederga-BVerwG, NVwZ 1992,5. 676 (677).Dem jetzigen Bundesamt for Migration und Flüchtlinge.5°Art. 3 des Neuregelungsgesetzes v. 9.7.1990, BCB İ . 1, 5.1354.51BT-Drs. 11/6541,5.4; 1116960, 5.25.52Vg!. hierzu Hathaway, The Rights of Refugees under Intemational Law,2005, Kapitel 4, S.304 ILHailbronner, Kommentar zum AusInderrecht, 60 AufenthG, Rn. 28.373

AKTIJELLE ENIWICKI.UNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSL4NDER- UNU FLÜGITUNGSRECHTBEITRA6: be des Flüchtlingsbegriffs des Art. iA Nr. 2 der GEK angesehen.54SIM0NEALr DIe Vorschrift des i Abs. 1 AusIG 1990 sel daher 50 auszulegenund anzuwenden, dass sie mit dem Flüchtlingsbegrift des Art. 1A Nr.2 CFK übereinStiMMt. 55 Dafür spreche auch der zur Kl5rungdes Rechtsstatus der Flüchtlinge 1. S. der Genfer Konvention at ıfVorschlag des Bundesrats 6 im Gesetzgebungsverfahren eingefügteŞ 51 Abs. 3 AusIG 1990.'ee. Asylrechtsreform 1993Das Asylgrundrecht wurde 1993 umfassend reformiert, da esin den Jahren 1984 bis 1992 in Deutschland zu einem starken Anstiegder Asylbewerberzahlen kam, der seinen I-löhepunkt 1992mit 438.191 Asylbewerbern erreichte. Gleichzeitig wurden immerwenigerAsylbewerber ais asylberechtigt anerkannt (1992 warenes 4,25% der Antragsteller).58DIe Reform wurde von einer breiten par!amentarischenZvstimm ung getragen 59 und dIe Neukonzeption des Asylrechtsdurch das Bundesverfassungsgericht bestötigt. 60 WesentlicherInhalt der Reform war dIe Einführung der sog. Drittstaatenregelungsowie die Aufnahme einer Regelung über sichere I-lerkunftsstaaten.Damit wurden der persönliche Geltungsbereich und derCewShrleistungsinhalt des Asylrechts eingeschrnkt; es wurdejedoch ak individuelles Grundrecht beibehalten.61Die Drittstaatenregelung besagt, dass Personen, die aus sicherenDrittstaaten einreisen, sich nicht atıf das ÀsylgrundrechtBVerwC, NVwZ 1992, S. 676 (677).BVerwG, NVwZ 1992, S. 676 (677).BT-Drs. 11/6541, S.4; 1116960, 5.25.BVerwG, NVwZ 1992,5. 676 (677).Broschüre ,,AsyI in Zahlen 2007" cles Bundesamts för Migration und Flüchtlinge,abrufbar unter www.barnf.de (15.9.2009).Fraktionen von CDU/CSU, SPO und FOP; dagegen sprachen sich the PDS/LinkeListe und das Bündnis 90/DIe Grünen aus.60 BVerfCE 94, 5.49 ff4 94, 5.115 ff.; 94,S. 166 ft.61 Haflbron pıer, Kommentar zum AusInderrecht, Art. 16a GG, Rn. 5 f.374

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR H İİKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERberufen können. Sichere Drfttstaaten sind die Mitgliedstaaten BE!TRAder EU sowie Staaten, in denen die Anwendung der GFK und S İMONEAIJder Konvention zum Schutze der Menschenrechte und Grundfreiheitensichergestellt ist. Diese werden durch Gesetz festge-Iegt.62 Grundgedanke der Drittstaatenregelung ist, dass Personen,d ıe aus einem sicheren Dr İttstaat einre İsen, des asylrechtlichenSchutzes nicht bedürfen, da sie in dem sicheren DrittstaatSchutz yor politischer Verfolgung hötten finden können. 63 DIeRegein der europischen Dublin 1 IVerordnung M gehen allerdingswegen des Anwendungsvorrangs des Gemeinschaftsrechts derDrittstaatenregelung vor. 65 Ist nach der Verordnung Deutschlandzur Durchführung des Asyiverfahrens zustndig, sa ist der Ausschiusseines aus einern sicheren Drittstaat eingereisten Asyibewerbersvon der Berufung auf das Asylrecht nicht anwendbar.66Das Konzept der s İcheren Herkunftsstaaten sieht yor, dassAsyIantrge von AusIndern aus diesen Herkunftsstaaten in einemverkürzten Verfahren überprüft werden. Es wird vermutet,dass ein Auslnder aus einem sicheren Herkunftsstaat nicht verfolgtwird, solange er nicht Tatsachen vortrgt, d ıe d İe Annahmebegründen, dass er entgegen dieser Vermutung politisch verfolgtwird. 67 Sichere Herkunftsstaaten sind Under, bei denen aufGrund der Rechtslage und der ailgemeinen politischen VerhItnissepolftische Verfolgung nicht oder nicht mehr stattflndet undgewhrIeistet erscheint, dass dort keine unmenschliche oder er-62 Zur Zeit Norwegen und dIe Schweiz, Ş 26a AsyIVfC i.v.m. Anlage t.Hailbronner, Kommentar zum Aus İ nderrecht, Art. 16a GG, Rn. 302.64 Verordnung (EG) Nr. 34312003 des Rates vom 18.2.2003 zur Festlegung derKriterien und verfahren zur Bestimmung des Mitgliedstaats, der für diePrOf ung eines von einem Drittstaatsangehörigen in einem Mitgiiedstaat gesteiltenAsylantrags zustndig ist (Dublin II-Verordnung), ABI. Nr. L 50 vom25.2.2003, S. ı; DIe verordnung regeit d ıe ZustndigkeIt der Mltgliedstaatender EU fOr d ıe Prüfung eines von einem Drittstaatsangehörigen in einemMitgliedstaat gestellten Asylantrags; hierzu Hruschka, Beilage zun ı AsyimagazIn1-2/2008, S. ı, abrufbar unter www.asyl.net (15.9.2009).Insoferrı deklaratorisch Ş 26a Abs. 1 S.2 AsyIVfG.Haitbronner, Kommentar zum Auslönderrecht, Ş 26a AsylVfG, Rn. 63.67 Art. 16a Abs. 3 GC, 29a Asylvfc.375

AKTUEILE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSL.ANDER- UND FIÜCHTLINGSRECHTBE İTRAG: niedrigende Behandlung stattfindet. 68 Die Mitgliedstaaten derSIMONEALJ EU wurden in Anwendung des Protokolis zum Vertrag zur Gründungder Europischen Gemeinschaft zur Gewhrung von Asyifür Staatsangehörige der EU-Mftgliedstaaten 6' durch Gesetz aissichere Herkunftsstaaten erkl5rt. 70 Durch Gesetz kann danebeneine Liste von HerkunftsIndern erstellt werden, dIe ais sicher1m oben genannten Sinne angesehen werden? Dabei trifrt derCesetzgeber eine Prognose über d ıe weitere Entwicklung in dIesenStaaten über einen bestimmten Zeitraum, wobei Ibm ein Einschtzungs-und Wertungsspielraum zukommt.72Ş 3 AsylVfG wurde durch das Gesetz zur Neuregelung desAsyiverfahrens von 1992 neugefasst und d ıe Regelung des Ş 51Abs. 3 AusIG 1990, wonach 1m Falle einer für den AusInder positivenFeststellung des Bestehens des Abschiebungsverbotes zugleichd ıe Flüchtlingseigenschaft 1. S. des Art. 1 GFK gegeben ist,übernommen74fr. Zuwanclerungsgesetz und RichtlinienumsetzungsgesetzMit dem Zuwanderungsgesetz' s wurde zum 1. Januar 2005das Abschiebungsverbot des Ş 51 Abs. 1 AusIG 1990 in Ş 6o Abs. 1AufenthG überführt. Daneben wurde eine explizite Bezugnahmeauf dIe GFK in das Abschiebungsverbot aufgenommen. 76 Ş 3 Absatz1 AsylVfG stelit ausdrücklich fest, dass ein AusInder Flücht-Art. 16a Abs. 3 GC.Protokoli (Nr. 29) zum Vertrag zur Gründung der Europischen Gemeinschaftüber die Cewhrung von Asyi für Staatsangehörige von Mitgliedstaatender Europischen Union (1997), ABI. C 321E vom 29.12.2006, S.306-307;siehe hierzu bereits unter B.l.70 ş 29a Abs. 2 Asy İvfG.7'Ş 29a Abs. 2 AsyIVfG i.V.m. Anlage Il: Zur Zeit Ghana und der Senegal.72 i-failbronner, Kommentar zum AusInderrecht, Art. 16a GG, Bn. 393 fr.'3Gesetz V. 26.6.1992, BGB İ. 1, S.1126.74 BT-Drs. 12/2062, 5.28.'35.Fn.23.76 Vgl. den Wortlaut von Ş 6o Abs. 1 AufenthG ,,in Anwendung des Abkommensvom 28. Ju İI 1951 über dIe Rechtsstellung der Flüchtlinge".376

VATANDAŞLIK, Göç, MÜLrE (1 VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜN(R GELİŞMELERling 1m Sinne der GFK ist, wenn er in dem Staat, dessen Staatsan- BF İİRAG:gehörigkeit er besitzt oder in dem er als Staatenloser seinen ge- S İMONE ALTwöhnlichen Aufenthalt hatte, den Bedrohungen nach Ş Go Abs. 1AufenthG ausgesetzt ist. Das EU-Richtlinienumsetzungsgesetzhat daneben zum 28. August 2007 in Umsetzung der Qualifikationsrichtlinie(QRL) 78 Ş 3 AsyIVfG neugefasst. 1m Zusammenhangmit den Abstzen 2 und 3, dIe Art. 12 Abs. 2 und Abs. 1 lit. a) QRLumsetzen, dIe wiederum auf Art. 1 F und D der GFK beruhen,stelit Absatz 1 daher klar, dass durch 3 AsyiVfG i.V.m. Ş Go Abs. ıAufenthG dIe Flüchtlingsdeflnition der GFK in deutsches Rechtumgesetzt wird. Das EU-Richtlinienumsetzungsgesetz hat fernerdIe Terminologi e der Zuerkennung der Flüchtlingseigenschaft insCesetz eingeführt ( Ş 3 Abs. 4 AsyIVfG).b. Unterschiede 1m Hinblkk auf dIe Anerkennung aisAsylberechtigter und dIe Zuerkennung derFlüchttingseigenschaftBel derAuslegung der Bestimmungen über d ıe Zuerkennungder Flüchtlingseigenschaft ist neben der GFK dIe QRL M ni beachten.Die Richtlinie gleicht dIe Voraussetzungen tür dIe Flücht-Iingsanerkennung innerhalb der Europischen Union (EU) anund Iegt den Flüchtlingsbegriff der GFK tür dIe Mitgliedstaatender EU verbindlich aus. 81 DIe Richtlinie war bis zum 10. Oktober2006 in das nationale Recht der Mitgliedstaaten umzusetzen. FürdIe Ausiegung der Bestimmungen der QRL ist ebenfalis dIe GFKmargebIich. 81 Die QRL ist Tell eines Katalogs von Rechtsakten,5.Fn.24.Richtlinie 2004183/EG des Rates der Europischen Union vom 29.4.2004über Mindestnornıen fOr d ıe Anerkennung und den Status von Drittstaatsangehörigenoder Staatenlosen als Flüchtlinge oder ais Personen, die anderweitigintemationalen Schutz benötigen, und über den İ nhalt des zu gewhrendenSchutzes, AB]. Nr. L 304 vom 30.9.2004, S. 12, Mit Berichtigungin ABI. Nr. L 204 vom 5.8.2005, S. 24; Nheres hierzu sogleich unter B.II. ı .b.S.Fn.78.80 Vg İ . Erwgungsgründe 16 und 17, Art. 2 lit. c) der Qua İifikationsricht İinie.81 Vg İ . Art. 63 Abs. 1 Nr. 1 lit. c) EG-Vertrag.377

AKİBEL!.E ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS -, ALJS İANDER- UND FLÜCHTL İ NGSRECHTBE İTRAG: d ıe zur Schaffung eines Cemeinsamen Europöischen AsytsystemsSONEALT (GEAS) erlassen wurden.32DIe QRL betrifft die Flüchtiingsanerkennung nach der GFKund damit dIe Zuerkennung der Flüchtlingseigenschaft. DIeRichtlinie betrifft jedoch nicht das Asylgrundrecht. 13 Art. 16aAbs. ı GG schützt yor politischerVerfolgung. Zur Bestimmung desMerkmals ,,politisch" wird auf die Flüchtlingsdefinition der CFKzurückgegriffen, 14 Die Verfolgungsgründe können jedoch überd ıe der CEK hinausgehen. 85 Das Asylrecht vermitteit im Gegensatzzur GFK ein subjekttv öffentliches Recht auf Asyi und wirddaher eigenstndig interpretiert. Es stelit keine Umsetzung derGFK dar.8682 Neben der QuaIlikationsricht İ inie sind folgende Rechtsakte zu nennen:- Verordnung (EC) Nr. 34312003 des Rates vom 18.2.2003 zur Festlegungder Kriterien und Verfahren zur Bestirnnı ung des Mitgliedstaats, der fürdie Prüfung eines von einem Drittstaatsangehörigen in e İnem Mitgliedstaatgesteliten Asylantrags zustndig ist (Dublin II-Verordnung), ABI. Nr.Lşo vom 25.2.2003, 5.i.Verordnung (EG) Nr. 272512000 des Rates vom 11.12.2000 über d ıe Einrichtungvon "Eurodac" für den Verg İ eich von Fingerabdrücken zumZwecke der eftektiven Anwendung des Dubiiner Übereinkommens, ABI.Nr. L 316 vom 15.12.2000,5.1.- Richt İ inie 2001155/EG des Rates vom 20.7.2001 über Mindestnormen fürdie Cewöhrung vorübergehenden Schutzes 1m Fa İ le eines Massenzustromsvon Vertr-iebenen und Marnahmen zur Förderung einer ausgewogenenVer-tei İung der Belastungen, die mit der Aufnahme dieser Personenund den Folgen dieserA ısfnahme verbunden sind, auf dIe Mitgliedstaaten,ABI. Nr. L 212 vom 7.8.2001, S. 12.- Richtiinie 200319/EG des Rates vom 27.1.2003 zur Festlegung von Mmdestnormenfür dIe Aufnahme von Asy İ bewerbern in den Mitg İiedstaaten,ABI. Nr. L 31 vom 6.2.2003,5. ı S.- Rlcht İ inie 2005185/EG des Rates vom 1.12.2005 über Mindestnormen fürVerfahren in den Mitg İ iedstaaten zur Zuerkennung und Aberkennungder F İ ücht İ ingse İgenschaft (Verfahrensrichtlinie), ABI. Nr. 1 326 vom13.12.2005, S.13.Hailbronner, Kommentar zum Aus İ nderrecht, Ş 60 Aufenthc, Rn. 25;Schmidt-Blefbtreu/J4ofmann/Hopfouf, Kommentar zum Grundgesetz, il.Aufl. 2008, Art. ı öa GG, Rn. 2.BVerwGE 67, S.184(186).BVerfGE 54, S. 341 (356).S. hierzu bereits unter A.378

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERDie Voraussetzungen für dIe Zuerkennung der Flüchtlings- BEFIRAG:eigenschaft und das Asylgrundrecht wurden bis zur Umsetzung SIMONE ALTder QRL in das deutsche Recht nahezu identisch ausgelegt. Nachder Umsetzung der Richtlinie in das deutsche Recht haben siesich jedoch auseinanderentwickelt. DIe unterschiedliche Auslegungund Anwendung betrifft unter anderem die nichtstaatlichesowie die religiöse Verfolgung.aa. Nichtstaatliche VerfolgungVerfolgung 1m Sinne des Art. 16a GG und damit bislang auchdes Ş 60 Abs; 1 Aufenthc stelit sich ais poiftische dar, wenn sie- im Unterschied etwa zu einer privaten Verfotgung - einen öffentlichenBezug hat und von einem Trger überlegener, in derRegel hoheitiicher Macht ausgeht, der der Verletzte unterworfenist. Politische Verfolgung ist somit grundstzIich staatliche VerfoIgung.8Unterschieden wird dabei zwischen unmittelbarer und mittelbarerstaatlicher Verfolgung.Unmfttelbar staatliche Verfolgung ist nicht nur Ver-folgungdurch den Staat, d.h. seine Amtstrger, sondern kann auchdurch quasi-staatliche Organisationen erfolgen, dte den Staatverdrngt haben und diesen auf einem bestimmten Territoriumersetzen. In einer Bürgerkriegssituation kann nach dem Fortfalider bisherigen Staatsgewalt von einer Bürgerkriegspartei politischeVerfolgung ausgehen, wenn diese zumindest in einem Kemterritoriumein Herrschaftsgefüge von gewisser Stabiitt undDauerhaftigkeit tats5chlich errichtet hat. Dabei schlie gt ein andauerndes5u geres Bürgerkriegsgeschehen das Bestehen einesstaatshnIichen Herrschaftsgefüges im Innem des beherrschtenGebietes zwischen dem verfolgenden Machthaber und den ihmunterworfenen Verfolgten nicht zwingend aus. 88 Diese Verfol-87 VgI. BVerfCE 8o, S.315(333 f.).BVerfC, NvwZ 2000, S. ııbş (1166 f.) für Afghanistan unter der Herrschaftrivalisierender dans.379

AKİİJELLE ENTWI(KWNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AuSÜNDER- UND FLÜHrLINcsRcHrBE İTRAG: gung ist dann nicht dem Staat zuzurechnen, sondern unmitteibasİMONEALr re staatiiche Verfolgung durch die Organisation seibst.6Verfolgung kann daneben auch durch private HandlungenDiitter erfolgen, sofem deren Handeln dem Staat zugerechnetwerden kann, weil dieser es duldet, dazu ermuntert oder zurSchutzgewhr nicht berett ist. in diesem Fali handeit es sich ummitteibar staatliche VerfoIgung.° Verfolgung durch nichtstaatiicheAkteure, d ıe dem Staat nicht zurechenbar ist, war dageger ıbislang nicht ak politische Verfolgung anzusehen. 9' in Staaten, indenen d ıe Herrsch,aftsgewait voiIstndig zusammengebrochenist (sog. failed state), kann daher keine politische Verfoigungdurch Private 1m Sinne des Asylgrundrechts stattfinden.921m Gegensatz zum Crundrecht auf Asyi ist Verfolgung imRahmen der Zuerkennung der Flüchtlingseigenschaft aufgrundder Umsetzung von Art. 6 lIt. c) QRL nunrnehr auch dann gegeben,wenn diese durch private Einzelpersonen verübt wird, derenVerfolgungsmanahmen nicht dem Staat zugerechnet werdenkönnen. 93 Eine soiche Zurechnung ist beispieisweise beimZusammenbruch der Staatsgewalt nicht mögiich.bb. Religiöse VerfolgungI-iinsichtlich der religiösen Verfoigung ist zwischen Verfolgungshandiungund Verfoigungsgrund zu differenzieren. 94 DerVerfoigungsgrund der Religion wird 1m Rahmen der Zuerkennungder Flüchthngseigenschaft weiter ausgelegt ais dies beim Asyigrundrechtder Vali ist. Auch d ıe öfrentiiche ReligionsausübungBVerwG, NVwZ 1986,5.760.° BVerwG, NVwZ 1995, S. 391 (392).9°BVerwG, NVwZ 1983, S.744(745).92 VgI. hierzu a ııch Hailbronner, Festschrift für Michael Bothe, 2008, S. ini(1125).BVerwG, BVerwGE 126,5.243.Banlç'Foftz, Beilage zum Asy İ magazin 10/2008, S. 8; abrufbar unter www.asyLnet (15.9.2009); HatIbronner, ZAR 2008, S. 209 (212).380

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR H İİ K İİ KUNDAKi GÜNCEL GEL İŞMELERwird in den Verfolgungsgrund der Religion einbezogen. 95 Nacb BE[WAG:der bisherigen deutschen Rechtsprechung war es nur im Fail der S1MONEALrBetroftenheit der Rechtsgüter Leib, Leben oder physische Freiheitunerheblich, eb die Verfaigung aufgrund öftentlicher Religionsausübungerfolgt oder ob es sich um einen Verfolgungseingriffin das sog. forum internum, d.h. den privaten Innenbereichder Religionsausübung ak religiösem Existenzminimum, handelt.96 Wurde durch eine Ve ı-folgungshandlung in die Religionsfreiheitais Schutzgut eingegriffen, war dies dagegen nach bisherigerRechtsprechung nur asylrelevant und damit auch relevantfür das Bestehen der Flüchtlingseigenschaft, wenn in das foruminternum eingegriffen wurde. 97 Dementsprechende Eingriffe inden Aul3enbereich der Religionsausübung, dem sog. forum externum,können jedoch kein Asylrecht begründen. 8 in diesemZusammenhang wird für die Zuerkennung der Flüchtiingseigenschaftdiskutiert, inwieweit die bisherige Rechtsprechung 1m Hinblickauf d ıe Vorgaben von Art. 9 QRL für d ıe Verfolgungshandlungweiter aufrecht erhalten werden kann>2. Subsidiörer SchutzPersonen, die weder d ıe Voraussetzungen für die Anerkennungais Asylberechtigte noch für die Zuerkennung der Flücht-VgI. Art. 10 Abs. 1 lit. b) QRL; hierzu Bari k/Foitz, Beilage zum Mylmagazin1012008, 5.7; abrulbar unter www.asyi.net (15.9.2009).BVerwG, NVwZ 1993, S. 788 (789) zur Bestrafung wegen religiöser Bet ğtigungin der Öffentlichkeit als politische Verfolgung; Strieder, lnfAusIR 2007,S. 360 (365).BVerfGE 76,5.143- Ahmadiyya lI-Entscheidung.BVerfCE 76,5.143- Ahmadiyya fl-Entscheidung.I-iierzu Banlç'Foltz, Beilage zum Asytmagazin 1012008, S. 7; abrutbar unterwww.asyLnet (15.9.2009); Haiibronner, ZAR 2008, S. 209 (212 €); Das BVerwChat sich in seiner Entscheidung vom 5.3.2009 ( ı o C 51107, DÖV 2009, S.726) nicht dazu geu8ert, ob über das religiöse Existenzminirnum hinausauch religiöse Bettigungen in der Öffentlichkeit erfasst werden, da dieseine vorn EuGH zu kIrende Zweifelsfrage darstelle. Mangeis unzureichenderTatsachenaufkIrung durch das Berufungsgericht konnte das BVerwGdem EuGH jedoch nicht vorlegen.381

AKTIJEU.F ENTW İCKLUNGEN 1M STAATSANGEKÖRIGKEITS -, AIJS İANDER- UND FLÜCHTUNGSRECHTBE İTRAG: Iingseigenschaft erfüllen, können subsidiren Schutzboa erhalten.SIMONE ALT Subsidirer Schutz wird in Deutschland durch dIe Feststellung einesAbschiebungsverbotes nach Ş 6o Abs. 2,3,5 oder 7 Aufenthcsowie die Erteilung eines befristeten Aufenthaltstitels nach 25Abs. 3 AufenthG bol gewöhrt.102Nach Stellung eines Asyiantrages ist das Bundesamt für Migrationund Flüchtlinge auch für d ıe Prüfung der Abschiebungsverbotenach Ş 60 Abs. 2, 3, 5 oder 7 Aufenthc zustndig ( Ş 24Abs. 2 AsyIVfG). Diese können jedoch auch unabhngig von einemAsyiverfahren geltend gemacht werden. Die Prüfung fölit dann ind ıe Zustöndigkeit derAusInderbehörde, d ıe jedoch unter Beteiligungdes Bundesamtes entscheidet (vgl. Ş 24 Abs. 2 AsyIVfG, Ş 72Abs. 2 Aufenthc).1m Folgenden werden kurz d ıe einzelnen Abschiebungsverbotedargestelit.Neben derGFK gewhren Art. 3 der Europischen Menschenrechtskonvention(EMRK)13, Art. 3 der UN-Anti-Folter-Konvention104und Art. 7 des Internationalen Pakts über bürgerliche undpolitische Rechte 105 Schutz yor Zurückweisung (Refoulement).Deren Umsetzung erfolgte in Deutschland mitteis eines Abschiebungsverbotesim Fali der in einem Staat bestehenden konkretenGefahr, der Folter oder unmenschlicher oder erniedrigender100vgI. zum Begrifi des subsidiren Schutzes Marx, Handbucl- ı zur Quakfikationsrichtlinie,Flüchtlingsanerkennung und subsidirer Schutzstatus, 35Rn. 6ff.101Sind dIe Tatbestandsvoraussetzungen eines der in Ş 60 Abs. 2, 3, 5 oder 7AırfenthG aufgeführten Abschiebungsverbote erfülit, so ist ini Regeifali einbefristeter Aufenthaltstitel nach 25 Abs. 3 AufenthG zu gewhren.102 Es gibt jedoch keine Bestimmung, dIe den subsidiren Schutzstatus an sichzuerkennt, wie dies bel der Zuerkennung der Flüchtlingseigenschaft der Faliist; s. hierzu und zur Frage der Vereinbarkeit mit der QRL Ban WFo!tz, Beilagezum Asylmagazin 12/2008, 5.2, abrufbar unter www.asy İ .net (15.9.2009).103Europische Konvention zum Schutze der Menschenrechte und Crundfreiheitenvom 4.11.1950, BGBI. 2002 11 , S. 1055.'04Übereinkommen gegen Folter und andere grausanıe, unmenschliche oderemledrigende Behand İ ung oder Strafe vom 10.12.1984, BCBI. 1990 Il, 5.247.105Internationaler Pakt über bürgerliche und politische Rechte vom 19.12.1966,BGBI. 1 973 11, S. 1534.382

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEli ŞMELERBehandiung oder Bestrafung unterworfen zu werden ( Ş 6o Abs.2 BE[fPG:AufenthG).SIMONE AİTWeitere Abschiebungsverbote resuitieren aus der Gefahrder Verhngung oder Voilstreckung der Todesstrafe, wenn derAusinder in einem Staat wegen einer Straftat gesucht wird ( Ş6oAbs. 3 AufenthG) sowie aus einer erhebhchen individueiien Gefahrfür Leib oder Leben im Rahmen eines internationalen oderinnerstaatlichen bewaffneten Konflikts, wenn der Ausi5nderdieser in einem Staat ais Angehöriger der Zivilbevölkerung ausgesetztist ( Ş Sa Abs. 7 S. 2 Aufenthc). 106 Hinsichtlich der Ausiegungder vorgenannten Abschiebungsverbote ist dIe QRL zubeachten.'°' Die Umsetzung von Art. 15 QRL in deutsches Rechtdurch das EURich tIinienumsetzungsgesetzb08 hat hier teilweisezu Anderungen der bereits var lnkrafttreten der Richtlinie bestehendendeutschen Abschiebungsverbote sawohi hinsichthch desGesetzestextes als auch im Hinblick auf die Ausiegung geführt.Die Richtlinie hat zum Ziei, in Ergnzung zum Fiüchtlingsschutznach der GFK dIe bestehenden Formen subsidiren Schutzes inden Mitgliedstaaten der EU anzugieichen, wobei auf bereits varhandeneSysteme in den Mitgliedstaaten sowie völkerrechtlicheVertrge im Bereich der Menschenrechte zurückgegriffen wird.109Unabhngig da yan bestehen im deutschen Recht weitereAbschiebungsverbote.Ein Ausinder darf nicht abgeschoben werden, soweit sichaus der Anwendung der EMRK ergibt, dass die Abschiebung unzul5ssigist ( Ş 60 Abs. 5 AufenthG). Dieses Abschiebungsverbotbezieht sich var ailem auf Art. 6 und 9 EMRK2 10 Demgegenüberfindet Art. 8 EMRK im Rahmen dieses Abschiebungsverboteskeine Berücksichtigung, sondern stelit ein sog. iniandsbezoge-106S. hierzu BVerwG, NVwZ 2008, S. 1241; EuGI-1, NVwZ 2009, S. 705 - Efgafaji;hierzu Bank, NVwZ 2009,5.695.107S. hierzu bereits unter BjI. ı .b.108S. Fn. 24.109 KOM(2001) 510 endg., 5.6 und 30; Erwgungsgründ 25 QRL.110vgI. hierzu d ıe Ausführungen bei Haifbronner, Kommentar zum AusInderrecht,Ş 60 AufenthG, Rn. 149 iT.383

AIÇIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLM1DER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBEEIRAG nes Abschiebungsverbot dar, das im Rahmen von Ş 6oa Abs. 2SEMONEAU Aufenthc relevant ist."' Art. 3 EMRK spiegelt sich bereits in Ş 60Abs. 2 AufenthG wider.hh ı Jedoch ist zu beachten, dass aus Art-3EMRK ein absolutes Abschiebungsverbot folgt, das auch in Situationenterroristischer Gewalt ungeachtet des Verbaltens desBetroffenen nicht eingeschrnkt werden kann.113 DIe QRL bleibthinter diesem Schutz zurück, da sie Ausschlussgründe, die denender GFK âhneln, auf den subsidiren Schutz übertrgt.114 Dies istı' Hailbronner, Kommentar zum AusInderrecht, Ş 60a Aufentlıc, Rn. 23 fi.; s.hierzu sogleich.112Ş 60 Abs. 2 AufenthG setzt Art. 15 lit. b) der QRL in deutsches Recht um.Art. ış lit. b) der QRL entspricht im Wesentlichen Art. 3 EMRK, s. hierzuEuGH, NVwZ 2009, S.705(706) - Elgafaji.113Stündige Rechtsprechung des Europischen Gerichtshofs für Menschenrechte(EGMR), ChahaJNereinigtes Königreich, Urteil V. 15.11.1996, Nr.7011995/576/662, Rn. 79, NVwZ 1997, S. 1093 (1094); zuletzt Saadi/ltallen,Urteil vom 28.2.2008, Nr. 37201/06, Rn. 137ff., NVwZ 2008, S. 1330 (1332).114Art. 17 QRL Ausschlus ş(ı) Ein Drittstaatsangehöriger oder cin Staatenloser ist von der Gewührungsubsidiören Schutzes ausgeschlossen, wenn schwerwiegende Cründe dIeAnnahme rechtfertigen, dass era)cin Verbrechen gegerı den Frieden, cin Kriegsverbrechen oder cin Verbrechengegen die Menschlichkeit fm Sinne der internationalen Vertragswerkebegangen hat, die ausgearbeitet worden sind, tim Bestirnmungen bezüg-Iich dfeser Verbrechen festzulegen;b)eine schwere Straftat begangen hat;ç) sich Handlungen zuschulden kommen lie$, dıe den Zielen und Grundsötzender Vereinten Nationen, wie sie in der Pröambel urıd den Artikeln 1 und 2der Charto der Vereinten Natfonerı verankert sind, zuwiderfaufen;d) eine Gefahr für d ıe Allgemeinheit oder für dIe Sicherheit des Landes darstelit, in dem er sich aufhalt.(2)Absatz ı findet atıf Personen 4nwendung, dIe andere zu den dorin genanntenStraftaten oder Handlungerı anstiften oder siclı in sonstiger Weise daranbetefligen.(3)DIe Mitglledstaaten könner, einen Drfttstaatsangehörigen oder einen Staatenlosenvon der Cewöhrurıg subsidiören Schutzes ausschlieJ3en, wenn eryor seiner Aufnahme in dem Mi tgliedstaat cin oder mehrere nicht unterAbsatz ı faflende Straftaten begangen hat, dIe mit Freiheitsstrafe bestraftwürden, wenn sie in dem betreftenden Mitgliedstaat begangen wordenwören, tind er sein Herkunftsiand nur verlassen hat, tim einer Bestrafungwegen dieser Straftaten ni entgehen.VgI. hierzu Baniç'Foltz, Beilage zum Asylrnagazin 12/2008, S. 2, abrufbar unterwww.asyLnet (15.9.2009); Marx, Handbuch zur Qualifikationsrichtlinie,Flüchtlingsanerkennung und subsidirer Schutzstatus, Ş 39 Rn. 344.384

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR HLİKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERbel der Ausiegung der deutschen Vorschriften von Bedeutung, BE İTRAG:da d ıe Mitg İiedstaaten neben der Verpflichtung zur Umsetzung SIMONEAITder QRL weiterbin an ihre völkervertraglichen Verpflichtungenaus der EMRK gebunden sind.115Des Weiteren wird 1m Regeifall von der Abschiebung einesAuslönders in einen anderen Staat abgesehen, wenn dort für diesenAusInder eine erhebliche konkrete Gefahr für Leib, Lebenoder Freiheit besteht ( 60 Abs. 7 S. ı Aufenthc). Darunterfallenunter anderem krankheitsbedingte Abschiebungsverbote wiebeispielsweise der Fail einer erheblichen konkreten Gefahr, dasssich eine posttraumatische Belastungsstörung bel unzureichendenBehandlungsmögFichkeften fm Heimatland alsbald nach derRückkehr des AusInders in seinen Heimatstaat wesentlich odergar Iebensbedrohlich verschlechtern wird.116Nicht zum subsidi5ren Schutz gehören Abschiebungsverbote,dIe gem. Ş 6oa Abs. 2 AufenthG zur Erteilung einer Duldungführen, solange dIe Abschiebung aus tatschIichen oder rechtlichenGründen unn ıöglich ist oder wenn dringende humaniüreoder persönliche Gründe oder erhebliche öffentliche Interessendie vorübergehende weitere Anwesenheit des AusInders 1mBundesgebiet erfordern. Bel der Duldung handeit es sich nichtum einen Aufenthaltstite İ, sondern es wird eine bereits angedrohteAbschiebung zur Volizlehung einer Ausrefsepfiicht ausgesetzt.117Die rechtliche Ur ımöglichkeit der Abschiebung ist anzunehmen,wenn eine Aufenthaltserlaubnis nach Ş 25 AufenthG nichtertelit werden kann und dIe damit bestehende Ausreisepflichtwegen des Vorilegens eines Abschiebungsverbots nach Ş 60Abs. ı, 2, 3, 5 und 7 AufenthG nicht volizogen werden kann.h18Neben diesen sog. zielstaatsbezogenen Abschiebungsverboten115 Storey, international Joumal of Refugee Law, Volume 20, N° ı, Mrz 2008,S. 13ff.; BonWFoitz, Beilage zun ı Asylrnagazin 1212008, S. 2, abrufbar unterwww.asyi.net (15.9.2009).116 OVG NRW, NVwZ-RR 2005, 5.359.117 Hafibronner, Kommentar zum Auslnderrecht, Ş 60a AufenthG, Rn. 79.118 HatIbronner, Kommentar zum Auslanderrecht, 6oa Aufenthc, Rn. 22.385

AKTUEILE ENIWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND FLÜCHrLING5RECHTBE İTRAG: gibt es inlandsbezogene Abschiebungsverbote, d ıe ebenfalisSIMONEAU von 6oa Abs. 2 Aufenthc erfasst werden. Darunter zhIt dIeGeltendmachung des Rechts auf Wahrung des Ehe- und Familienlebens1m Bundesgebiet mit einem dort zum Aufenthalt befugtenFamilienangehörigen, wenn Art. 6 Abs. 1 GG und Art. 8 EMRKeiner Abschiebung entgegenstehen. 119 Daneben können krankheitsbedingteCefahren, die sich allein als Folge derAbschiebungund nicht wegen der speziflschen Verhöltnisse 1m Zielstaat derAbschiebung ergeben, inlandsbezogene Abschiebungsverbotedarstellen."°3. Anerkennungszahlen1m Folgenden werden dIe Anerkennungszahlen in den Jahren2005 bis 2008 für Asyiberechtigte, Flüchtlinge und subsidirgeschützte Personen dargestellt.121DIe Unterschiede in den Anerkennungsvoraussetzungen fürden Flüchtlingsstatus und dIe Asyiberechtigung spiegeln sichauch in den Anerkennungszahlen wider. in den Jahren 2005 und2006 wurden 48.102 bzw. 30.759 Entscheidungen vom Bundesamtfür Migration und Flüchtlinge getroffen. in 0,9% (411 FIle)bzw. 0,6% (251) der FlIe wurde Asyi gewShrt, wohingegen in 4,3%(2.053) bzw. 3,6% (1.097) der Entscheidungen Fiüchtlingsschutzzuerkannt wurde. 2007 wurden 28.572 Entscheidungen getroffen,davon wurden 1,1% (304) derAsylbewerberals asylberechtigtanerkannt und 24,1% (6.893) Personen dIe Flüchtlingseigenschaftzuerkannt. 1m Jahr 2008 hat das Bundesamt für Migration undFlüchtlinge bel 20.817 Entscheidungen in 1,1% (233) der F51Ie alsasyiberechtigt anerkannt und in 33,9% (7.058) der FIIe Fiüchtlingsschutzgewhrt.119I-Iai!bronner, Kommentar zum Ausl ğnderrecht, Ş 6oa AufenthG, Rn. 23ft.120 BVerwG, NVwZ 2000, S. 2o6 (207).121Die statistischen Angaben in diesem Abschnitt sind der Broschüre ,,AsyI inZahlen 2008" des Bundesamts für Migration und Flüchtlinge entnommen,abrutbar unter www.bamf.de (15.9.2009).386

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAKI GÜNUL GELi ŞMEI.ERDie ZahI subsidir Schutzberechtigter belief sich 2005 auf BEITMG:1,4% (657), für 2006 2,0% (603) und für d ıe Jahre 2007 und 2008 SIMONEAUauf 2,4% (673) bzw. 2,7% (562) der FlIe.Ablehnende Entscheidungen ergingen 2005 in 57,1% der Flle(27.452), 2006 in 57,8% (17.781) sowie in den Jahren 2007 und2008 in 44,6% (12.749) bzw. 32,5% (6.761) der F!le.Bel den übrigen Entscheidungen handeit es sich um formelleEntscheidungen, dEe beispielsweise Überstellungen von Asylbewerbemin einen anderen für dEe Durchführung des Asylverfahrenszustndigen Mitgliedstaat nach der Dublin 1I-Verordnung'22betreffen.Ili. ImmigrantenDer Begriff des Immigranten stellt keinen RechtsbegrilT nachdeutschem Recht dar. Das Aufenthaltsgesetz dient der Steuerungund Begrenzung des Zuzugs von Auslndern in die BundesrepublikDeutschland. Dabei ermöglicht und gestaltet es Zuwanderungunter Berücksichtigung der Aufnahme- und Integrationsfahigkeitsowie der wirtschaftlichen und arbeitsmarktpolitischenInteressen und dient zugleich der Erfüllung der humanitarenVerpflichtungen der Bundesrepublik Deutschland ( Ş 1 Abs. 1 AufenthG).Das Aufenthaltsgesetz definiert seinen Anwendungsbereichdurch den Begriff des Auslönders und unterscheidet hinsichtlichder Voraussetzungen für Einreise und Aufenthalt nachden von diesen angestrebten Aufenthaltszwecken. Danach istjederAusiönder, der nicht Deutscher ist, wer also weder d ıe deutscheStaatsangehörigkeit besitzt noch ais Fiüchtling oder Vertriebenerdeutscher Volkszugehörigkeit oder als dessen Ehegatteoder Abkömmling in dem Gebiet des deutschen Reiches in denGrenzen vom 31. Dezember1937Aufnahme gefunden hat; hierzuz5hlen auch Staatenlose ( 2 Abs. 1 Aufenthc i.V.m. Art. 116 Abs. 1GG). Spezielle Regelungen enthalt das Gesetz über die allgemeineFreizügigkeit für Unionsbürger. Ais angestrebte Aufenthalts-122 S. zur Dublin II-Verordnung Fn. 64.387

AKTUELLE ENm1CKLuNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND F İ ÜCIITLINGSRECHTBE İTRAG zwecke kommen unter anderem ein Aufenthalt z ıim Zweck derSIMONE ALT Ausbildung ( Ş ı L und 17 Aufenthc), der Erwerbsütigkeit ( ŞŞİ Sbis 21 Aufenthc), aus völkerrechtlichen, humanitren oder pohtischenGründen ( ŞŞ 22 bis 26) sowie aus famiIiren Gründen ( ŞŞ 27bis 36 AufenthG) in Betracht.C. Zuordnung der entsprechenden Rechtsstellung1. Rechte des AsylbewerbersAsylbewerbern ist zur Durchführung des Asylverfahrens derAufenthalt 1m Gebiet der Bundesrepublik Deutschland gestattet(Ş 55 Abs. 1 .AsyIVfC). Die Aufenthaltsgestattung stelit keinen Aufenthaltstiteldar und giit nur für die Dauer des Asylverfahrens.123Die Unterbringung von Asylbewerbem e ı-folgt in Aufnahmeeinrichtungenbzw. in Gemeinschaftsunterkünften. Nach Asyiantragstellungsind Asylbewerber grundstzIich verpflichtet, ineiner Aufnahmeeinrichtung zu wohnen ( Ş 47 Abs. 1 AsyIVfG). Aufnahmeeinrichtungensind einer Auenste İIe des Bundesamteszugeordnet (vgl. Ş 46 Abs. 1 AsyIVfG). Die Verpflichtung, in einerAufnahmeeinrichtung zu wohnen, hat vorübergehenden Charakterund dauert im Regeifali sechs Wochen, Ingstens drei Monate(vgl. Ş 47 Abs. 1 AsyIVfG). Danach werden die Asylbewerber inGemeinschaftsunterkünften untergebracht. Durch die Erstunterbringungin Aufnahmeeinrichtungen soli eine Konzentration undBeschleunigung des Asyiverfahrens stattfinden und Verfahrenbei offensichtlich unbegründeten AsyIantrgen schnellstmöglichabgeschlossen werden. 124 Dem korrespondiert auch die Pflichtzur Erreichbarkeit des Asylbewerbers für Behörden und Gerichte(Ş 47 Abs. 3 AsyIVfG).Die Unterbringung in Gemeinschaftsunterkünften foigt nachlandesinterner Verteilung (Ş 50 Abs. ı 5.2 AsyIVfG) und ist auf el-123 Marx, Kommentar zum AsyIVfC, 7 . Aufl. 2008, Ş 55 Rn. 14.124 Haflbronner, Kommentar zum AusInderecht, Ş 47 AsyIVfG, Rn. 2.388

VATANDAŞUK, GÖÇ, MÜLrEd VE YABANCILAR HUKLJKW4DAKi GÜNCEL GEL İŞ MELERnen Ingerfristigen Aufenthalt bel l5ngerdauernden Asyiverfah- BEIIRAE;ren ausgerichtet 25SIMONE ALTDer Asylbewerber hat grundstzIich keinen Anspruch darauf,sich an einem bestimmten Ort aufzuhaiten. Aus dem Grundsatzder Familieneinheit von Ehegatten und ihren minderjhrigenKindern, der aus Art. 6 GG und Art. 8 EMRK folgt, kann sich abercin Anspruch auf Aufenthalt an e İnem bestimmten Ort ergeben(vgl. auch ŞŞ 50 Abs. 4, 51 AsyIVfG).126Das Aufenthaltsrecht des Asylbewerbers unterliegt einerrumIichen Beschrnkung (sog. Residenzpflicht). Whrend derWohnverpfiichtung in einer Aufnahmeeinrichtung hat sich derAsylbewerber im Bezirk der Auslnderbehörde aufzuhalten, indem die zustndige Aufnahmeeir ırichtung Iiegt ( Ş 56 Abs. 1 S. 1AsyIVfG). Diesen Bezirk dar-t der Asyibewerber grundstzlich nurmit vorheriger Erlaubnis und nur vortibergehend verlassen ( Ş 57Abs. 1 AsylVfG). Eine solche Erlaubnis kann beispielsweise im Fallevon Arztbesuchen oder auch für regelm5ltig wiederkehrendevorübergehende Termine wie Schulbesuche erteilt werden. 12' FürTemıine beim Rechtsanwalt oder beim UNHCR ist dIe ErlaubnisregelmöBig unverzüglich zu er-teilen. ( Ş 57 Abs. 2 AsylVfG). Terminebel Behörden und Gerichten können ohne Erlaubnis wahrgenommenwerden, sind jedoch gegenüber der Aufnahmeeinrichtungund dem Bundesamt anzuzeigen ( Ş 57 Abs. 3 AsylVfG).Endet d ıe Wohnverpflichtung in einer Aufnahmeeinrichtung, 50können bel der Erlaubnis zum Verlassen des Aufenthaltsbezirksd ıe persönlichen Bedürfnisse des Asylbewerbers strker berücksichtigtwerden (vgl. Ş 58 AsylVfG).128Für die Dauer der Pflicht, in einer Aufnahmeeinrichtung zuwohnen, darf derAuslnderkeine Erwerbstatigkeitausüben( Ş6ı126Hailbronner, Konımentar zum Auslönderrecht, 47 AsyIVfG, Rn. 6, ŞsoAsyIVfC, Rn. 2.126 I-failbronner, Kommentar zum AusInderrecht, Ş 55 AsyIVfC, Rn. 3.ir VgI. hierzu Hailbronner, Kommentar zum Auslnderrecht, Ş 57 AsyIVfG, Rn. ş .128Haflbronner, Kommentar zum Auslanderrecht, 58 AsyIVfC, Rn. 3.389

AKTLJEE ENTWICKLUNGEN 1M STAArSANGEHÖRIGKEITS -I AUSLANDER- UND ELÜCHTLINGSRECIITBE İTRAG: Abs. 1 AsyIVfG). Einem Asylbewerber, der sich seit einem JahrSIMONEAU gestattet im Burıdesgebiet aufhIt, kann dIe Ausübung einer BeschftIgungfür unseIbstndige Ttigkeiten erlaubt werden. EineErlaubnis kann nur erteilt werden, wenn deutsche ArbeitnehmeroderAusInder, d ıe nach dem Recht der Europischen Union Anspruchauf vorrangigen Zugang zum Arbeitsmarkt haben, für d ıeBeschöftigung nicht zur Ver-fügung stehen (sog. Vorrangprüfung;vgl. Ş 61 Abs. 2 AsyIVfG).Das Asylbewerberleistungsgesetz von 1993 regeit, welcheLeistungen die Asylbewerber erhalten. 1m Rahmen der Asyirechtsreform1993 sind durch dieses Gesetz Asylbewerber ausdem Anwendungsbereich des Sozialhilferechts ausgenommenworden. Das Asylbewerberle ıstungsgesetz geht von einemCrundbedarf aus, der dem zum Lebens ıınterhalt UnerIssIIchenentspricht. Durch den Ausschluss von der Soz ıalhilfe wurden d ıeLeistungsstandards herabgesenkt, 50 dass d ıe Grundleistungenunter dem Sozialhilfesatz liegen. GrundsMztich giit der Sachle ıstungsvorrang,d.h. Leistungen werden vorrangig n ıcht in Formvon Geid, sondern in Form von Sachen gewhrt.Die Regelung des ScI-ı ulbesuchs I ıegt in der I-lohe ıt der Bundeslğnder. Dabe ı erstreckt sich in manchen BundesIndern d ıeSchulpflicht auch auf d ıe K ınder von Asylbewerbern. in anderenBundesl ğ ndern ıst der Besuch der Schule tür Kinder von Asyibewerbernmögl ıch, auctı wenn ke ıne Schulpflicht besteht.Il. Rechte Asylberechtigter und der Personen,denen die Flüchtlingseigenschaft zuerkannt wurdeAsyiberecl-ıtigte genie(en ebenfalis die Rechtsstellung nachder GFK ( Ş 2 Abs. 1 AsyIVfG). Asylberecht ıgte und Flüchtlingeerhalten Abschiebeschutz gem. Ş Go Abs. 1 Aufenthc129 und d ıeRechte nach Art. 2 bis 34 GFK.129 Ş 6o Abs. 1 Aufenthc setzt das Refoulement-Verbot des Art. 33 Nr. 1 GFK incieutsches Recht um.390

VATANDAŞUKI GIÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNcEL GELiŞMELERDIe Rechtsstellung von Personen, denen dIe Flüchtifngs- BEFIRAG:eigenschaft zuerkannt wird, ist mit dem Zuwanderungsgesetz SIMÜNE ALT2005130hinsichtlich der Erteilung von Aufenthaltstiteln der RechtsstellungAsyfberechtigter angeglichen worden. Belde Personenkreisehaben einen Anspruch auf Erteilung einer Aufenthaltser-Iaubnis, die kraft Gesetzes zur Ausübung einer Erwerbstötigkeitberechtigt ( Ş 25 Abs. 1 bzw. Abs. 2 Aufenthc). Die Aufentlıaltserlaubniswird for drel Jahre ertelit ( Ş 26 Abs. 1 S. 2 AufenthG).Nach drel Jahren ist dem Asylberechtigten oder Flüchtling eineunbefristete Nieder!assungserlaubnis zu erteilen, wenn das Bundesamttür Migration und Flüchtlinge dIe Asylberechtigung oderdIe Zuerkennung der Flüchtlingseigenschaft nicht widerrufen hat(Ş 26 Abs. 3 Aufenthc).Hinsichtlich der Sozialhilfe ( Ş 23 5GB XlI) und der Schulbildungsind sie deutschen Staatsangehörigen gleichgestellt. Siehaben Anspruch auf einmalige Teilnahme an einem Integrationskurs(Ş 44 Abs. 1 Nr. 1 lit. c) Aufenthc) und genieBen besonderenAusweisungsschutz, d.h. eine Ausweisung ist nur aus schwerwiegendenGründen der öffentiichen Sicherheit und Ordnung mög-Iich ( Ş 56 Abs. 1 Nr. 5 Aufenthc).ili. Rechte subsidir geschützter PersonenSubsidiör geschützten Personen ist 1m Regeifall ein Aufenthaltstitelzu erteilen ( 25 Abs. 3 AufenthG). 131 DIe Aufenthaltserlaubniswird tür mindestens ein Jahr ertelit ( Ş 26 Abs. 1 S. 2AufenthG). Der Aufenthaltstitel berechtigt nicht automatischzur Ausübung einer Erwerbstatlgkelt, sondem hierfür muss d ıeZustimmung durch d ıe Bundesagentur tür Arbeit eingeholt werden(ŞŞ 4 Abs. 2,39, 18 Aufenthc). Subsidir geschützte Personenhaben keinen Anspruch auf Telinahme an einem Integrationskurs(vgl. Ş 44 Abs. 1 AufenthG). Hinsichtlich der Sozialhilfe ( Ş 23 5GB130S.Fn.23.131 in atypischen Sonder1IIen kann hiervon jedoch abgesehen werden. Eskommt aber the Erteilung einer Duldung nach 60a Abs. 2 AufenthG in Betracht.391

AKrIJELI.E ENrWICKWNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSI İNDER. UND FIÜCHJLINGSRECHTBEftRAG: XII) und der Schulbildung sind sie deutschen StaatsangehörigenSIMONE ALT gleichgestellt.D. Zusammenfassung1m deutschen Recht gibt es zwar keine Probleme mit der Eingruppierungder Begriffe Asylbewerber, Flüchtling, Asylberechtigterund subsidiör geschützte Personen. Vergleicht man dIeZahlen für dIe Zuerkennung der Flüchtlingseigenschaft und derAnerkennung ak Asylberechtigter, so ist jedoch die praktischeRelevanz für das Crundrecht auf AsyI mittlerweile gering. Diesres ııltiert zum einen bereits aus der Aufnahme der Regelungenübersichere Drittstaaten und sichere Herkunftsstaaten durch d ı e1993 stattgefundene Asylrechtsreform. Auf deranderen Seite hatmit der QRL eine Angleichung der Rechtsnormen für den Flücht-Iingsschutz auf der Basis einer Mindestharn ıonisierung innerhalbder EU stattgefunden. DIe Umsetzung der QRL hat zu Rechtsnderungendurch das EU.Richtlinienumsetzungsgesetz l 32 sowie zuAnderungen im Hinblick auf die Ausiegung der Bestimmungenüber d ıe Zuerkennung der Flüchtlingseigenschaft geführt, wovondas Asylgrundrecht jedoch unberührt bleibt. DIe Voraussetzungenfür dIe Zuerkennung der Flüchtlingseigenschaft werdenunter anderem 1m Hinblick auf d ıe nichtstaatliche Verfolgunggrozügiger ausgelegt. Kennzeichnend für das Asylgrundrechtist die Möglichkeit der Erhebung einer Verfassungsbeschwerde.Daneberı findet die Ausschlussklausel des Art. ı F GFK im Rabmendes Asylgrundrechtes keine Anwendung. Die FIIe, in denenaufgrund der fehlenden Anwendung der Ausschlussklausel Asyigewhrt wird, belaufen sich allerdings Iediglich auf einen sehr geringenProzentsatz. Daneben hat nun der EuGH aufgrund einerVorlage des BVerwG darüber zu entscheiden, ob diese Rechtslagemit Art. 3 QRL vereinbar ist. 133 Art. 12 Abs. 2 QRL beruht aufder Ausschlussklausel des Art. 1 F GFK und ist in nationales Rechtumzusetzen. Andererseits erlaubt d ıe QRL in Art. 3 den Erlass132 S. En. 24.133 vorlage des Bverwc an den EuGM v. 14.10.2008, 10 C 48.07, juris.392

YATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞ MELERoder die Beibehaltung günstigerer Normen, sofem diese mit der 6EITRGcRfchtlinie vereinbar sind. Welcher Raum tür das Asylrecht ver- SIMONEA[Tbleibt, ist auch aufgrund der weiteren europischen Harmonisierungsbestrebungenfraglich. 1m Rahmen der zweiten Phase desGEAS 14 sol! eine Hamionisierung über Mindestnorrnen hinausstattfinden.135134S. hierzu bereits unter8.II. ı .b.135Der vertrag von Lissabon sieht yor, dass dEe Kompetenz der EU zum Erlassvon Rechtsakten 1m Bereich des Asylrechts über den Erlass von Mindestnormenhinaus geht (Art. 78 Nr. 2 der konsolidlerten Fassung des Vertragesüber die Arbeitsweise der EU).393

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VEYABANCILAR HUKUKUNDAK İGÜNCEL GEL İŞMELERUluslararas ı Sempozyum BildirileriAKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1MSTAATSANGEHÖRIGKEITS -,AUSLANDER- UND FLÜCIITLINGSRECHTTagungsband eines internationa ten SymposiumsCURRENT DEVELOPMENTS INC İTİ ZENSH İ P, İ MM İ GRAT İ ON,REFUGEE LAW AND LAW OF FOREIGNERSinternational Symposium ProceedingsÜÇÜNCÜ BÖLÜMYabancılar HukukuDRITTES KAPITELAus İ nderrechtTHIRD CHAPTERLaw of Foreigners

TÜRK HUKUKUNDADOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARYrd. Doç. Dr. Rifat ERTENGirişDoğrudan yabanc ı yatırımlar, XX. yüzy ılda, nitelik olarak R İ FAT ERTFN' İ Hönemli ölçüde değişmiş ve çeşitlenmi ştir. Özellikle Il. Dün- TEBUĞiya Savaşı'ndan sonra, do ğrudan yabanc ı yatırımlar geli şmekteolan ülkelerin ekonomik kalkırımaları için önemli bir araçolmu5tur. 1 Doğrudan yabancı yatınrnlar, dış ödemeler dengesive kaynak aç ığını azaltabilecek finans kayna ğı olmas ı yanında,yeni istihdam alanları yaratmas ı, hazır bilgi ve teknolojigetirmesi, döviz kazand ıncı faaliyetleri ve uluslararas ı entegrasyonlanolumlu yönde etkilemesi, rekabet ortam ı yaratması,yeni pazar alanları oluşturmas ı veya mevcut pazan geliştirmesigibi birçok fonksiyona sahiptir.Bu nedenlerle, Türkiye Cumhuriyeti de do ğrudan yabancıyatırımları ülkesine çekebilmek için çabalamaktaclir. Geni şbir iç pazara sahip olmasma ve bölgesel pazarlara yak ınlığınarağmen Türkiye, yeterli düzeyde doğrudan yabanc ı yatırımçekememiştir. Tarihsel olarak bunun iki nedenden kaynaklandığıileri sürülmüştür. Birincisi yabanc ı yatırımcılarmTürkiye hakkında yeterli bilgiye sahip olmamalar ı; ikincisihukuki problemlerdir. İkinci etken bağlamında, Türkiye'debirçok kanun yürürlüğe konulmuştur; bunlardan sonuncusutebliğ konumuzu olu şturan Doğrudan Yabana Yatırımlar Ka-Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Uluslararas ı Özel Hukuk AnabilimDalı öğretim üyesi.Doğrudan yabanc ı yatınmın tamnıı ve dünyadaki geli şim evrelerineilişkin detayli bilgi için bkz. Tiryakio ğlu, 8., Doğrudan Yatırım/ann Uluslararası Hukukta Korunmas ı, Ankara 2003, s. 9-26.397

AKTUEI.LE ENIWICKUJNGEN 1M SrAArSANGEHÖRIGKEIrS -, AUSLİNDER- UND FLÜCHrLINGSRKHTR İ FAT ERTEN' İH nunu [DYYK]'dur. Bunların yanında, Türkiye'nin birçok dev-TEBLi Ği letle, yatırımların karşılıklı teşviki ve korunmasına ili şkin ikitarafl ı sözleşmeler yaptığını belirtmek gerekir. 2 Ayrıca Türkiye,IcSID3 ve MIGA4 sözleşmelerine de taraft ır.Tebliğde, öncelikle DYYK'nın süreci hakkında bilgi verilecek,daha sonra da yabanc ı yatırımların Türk hukukundakiyeri belirtilecektir. Bu kapsamda, DYYK'n ın kapsamı, getirilentanımlar ve do ğrudan yabanc ı yatırımc ıların haklan konulannade ğinilecektir.I. Tarihi Geli şimYabanc ı yatırımlar Osmanl ı Devleti döneminde birbirindenbağımsız olmayan baz ı faktörlere bağl ı olarak gelişmegöstermi ştir. Bunlar, (1) kapitülasyonlar, (2) İngiltere ile yap ı-lan 1838 Ticaret Anlaşmas ı (Balta Limanı Anla şmas ı) ve aynınitelikte diğer devletlerle yap ılan anlaşmalar (3) borçlanmave Düyün-u Umurniye.Bu faktörlerin oluşturdu ğu hukuki zemin nedeniyle, yabancı yatırımlar konusunda sa ğhkh bir geli şme sağlanamamış,imparatorluk adeta bir sömürge haline getirilmi ştir. Bu yükümlülüklerdenkurtulmak, ancak Türkiye Cumhuriyeti'ninkurulmas ından sonra imzalanan Lozan Antla şması ile mümkünolmu ştur.Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucular ı yabancı yatırımlarkonusunda, d ışlayıcı olmamakla birlikte, 5 zamanın şartları2Yatınn-ılarm karşılıklı teşviki ve korunnıasma ili şkin iki taraflı uluslararas ı sözleşmeler için bkz. , (11.05.2009).RG, 06.12.1988, S. 20011.RG, 06.12.1988, S. 20011.1923 y ıl ında yapılan Izmir iktisat Kongresinde Mustafa Kemal Atatürkaçılış konuşmasında yabanc ı sermayeye şu şekilde değirmıi ştir: "... 1ktisadiyatsahas ında düşünürken ve konuşurken zannolunmas ın ki ecnebi (ya-398

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER(1929 Ekonomik Buhran ı, Kurtulu ş Sava şı'ndan yeni ç ıkılmış R İ FAr ERTENINolmas ı ve Kurtuluş Savaşı'nın ülkenin ekonomik ba ğımsızli ğı TEBLİĞİolarak da algılanması) nedeniyle yabanc ı yatırımcılan ürkütenuygulamalar görülmü5tür.6Yabanc ı yatırımlara ilişkin ihtiyaçlar 20.02.1930 tarihve 1567 sayılı Türk Parasmın Kıymetini Koruma Hakk ındaKanun' uyar ınca çıkarılan kararnamelerle giderilmeyeçal15ı1mıştır. 8 IL Dünya Savaşı'ndan sonra ise, yabancı yatırınılardanfaydalanabilmek amac ıyla art ık kanuni düzenlemeyapma ihtiyacı hissedilmiştir. Bu bağlamda, yürürlüğe konulankanunlar şunlard ır:banc ı) sermayesine has ımız (dü şmanız); hayır, bizim menıleketimiz vfisfdir(geniştir). Çok s% (emek) ve sermayeye ihtiyac ımız vardır. Kanunlarım ızariayet şartıyla ecnebf sermayelerine bizim gelen teminat ı vermeğe her zamanhaz ırız. Ecnebf sermayesi bizim süyimize inzimam etsin (katılsın) ve bizim ileonlar için faydal ı neticeler versin." Ancak, Atatürk yabanc ı sermayenin sahipolacağı statünün s ınırlarını da bu açıklamalarırun devamında ifadeetmiştir. Söz konusu ifadesinde Atatifrk,"... ecnebi sermayesi müstesni birmevkie malikti, Devlet ve hükümet ecnebf sennayesinin Jan darmal ığından başkabir şey yapmamıştır. Her yeni millet gibi Türkiye buna muvafakat edemez."diyerek, yabanc ı sermayenin ayrıcal ıkl ı bir yere sahip olamayaca ğını dabelirtmiştir. Konuşma metni için bkz. Ökçün, A. G., Türkiye iktisat Kongresi,Ankara 1968, s. 252-253.Cumhuriyetin kurulmas ından sonraki y ıllarda da, Türkiye'de yabancıyatırımlar yap ılmıştır. Hatta bazı alanlarda kendilerine tekel hakk ı dahiverilmiştir. Bkz. Okçün, A. C., 1020-1930 Y ılları Aras ında Kurulan TürkAnonim Şirketlerinde Yabanc ı Sermaye, Ankara 1971, s.17 vd; yabanc ı yatırımlara ili şkin hükümet politikaları hakkında bilgi için bkz. "CumhuriyetinKuruluşundan Günümüze izlenen Yabanc ı Sermaye Politikalan",(Haz. Dilek Emil), Hazine Dergisi (Cumhuriyetin 80. Y ılı Ozel Sayısı),Ankara 2003, s. 109-119.RC, 25.02.1930, 1433.1 ila 9 say ıli Karamamelerde, konuya ili şkin bir hükme yer verilmemiş-Ur. 10 say ıl ı Kararnameye (RG, 02.03.1933, S. 2342) ek olarak, 1444 sayılıKanunun 29'uncu maddesi uyarınca yayınlanmış bulunan "Kambiyoihtiyaç üstesi"nin 5. maddesinde ilk defa yabana sermayeden bahsedilmektedir.Kararnameler boyutunda bu alanı düzenleyen ilk hükümler11 say ılı Kararna ınenin (RG, 03.09.1934, S. 2793) 5. ve 29. maddelerindeyer almaktad ır. Yabanc ı sermayenin teşviki yönünde Türk hukukundakiilk hüküm ise 13 say ıh Kararnamenin (RG, 26.05.1947, S. 6615)31. maddesidir (Erten, R., Doğrudan Yabana Yatırımlar Kanununun TürkYabancıları Hukuku Sistemi içindeki Yeri ve Rolü, Ankara 2005, s. 46-47).399

AKflJEILE ENTWICKIUNGEN 1M STA£ATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSI İNDER- UND FLÜCHTIJNGSRECK İRiFAT ERTEN' İ N - 01.03.1950 tarih ve 5583 say ılı Hazinece Özel Teşebbüs-TEBLi Ğİlere Kefalet Edilmesine ve Döviz Taahbüdünde Bulunulmas ı-na Dair Kanun. 9 Kanun, yabanc ı yatır ımcıya transfer garantisivermiş ve kredi alan kuruluşlara borçlarını dövizle transferetmek imMnını sağlamıştır.- 5821 sayılı Yabana Sermaye Yat ınmlarını Teşvik Kanunu"1951 tarihli bu Kanun 5583 say ılı Kanunu ilga etmi ş veyabana yatu-ın ıları teşvik eden daha geni ş ve sistematik hükümlergetirmiştir.- 18.01.1954 tarih ve 6224 say ılı Yabancı Sermayeyi Te şvikKanunu» 5821 sayılı Kanun'un beklentileri kar şılayamaması nedeniyle, metni yabanc ı bir uznıana haz ırlatılan Kanun,2003 y ılına kadar yürüı lükte kalrmştır. Kanun oldukça liberalhükümler getirmekle birlikte, uygulamada yabanc ı yatırımcılanürküten tav ırlar sergilenn-ıiştir. 1980'den sonra, kararve tebliğlerle Kanun'un uygulama usul ve esaslar ı yabancıyatırımc ıları teşvik edecek şekilde belirlennıeye çal ı5ılnuştır.12- 05.06.2003 tarih ve 4875 say ıh DYYK3RG, 04.03.1950, S. 7448.10RG, 09.08.1951, S. 7880.RG, 23.01.1954, S. 8615.12 OYYK'nın yürürlüğünden önceki dönemde, yabanc ı yabrımlar, kuralolarak 6224 sayıl ı Kanun'un yanında, 07.06.1995 tarih ve 95/6990 say ı-li Yabanc ı Sermaye Çerçeve Karar ı (YSÇK) (RG, 23.07.1995, S. 22352) ve24.08.1995 tarih ve 2 say ıl ı Yabanc ı Sermaye Çerçeve Karar ı Hakk ındaTebliğin (Tebliğ} (RG, 24.081995, S. 22384) olu şturduğu hukuki çerçevedeyap ılmıştır. Tebliğin baz ı maddeleri, 3 say ıl ı Tebliğ ile değiştirilmiştir(RG, 27.06.1996, S. 22679). Bu döneme ili şkin değinilmesi gerekenönemli bir husus, baz ı sınırlama ve şartlann, 6224 say ıl ı Kanun'da yeralmamas ına rağmen, ikinci] mevzuafla getirilmi ş olmas ıd ır.13 RG, 17.06.2003, S. 24141. Bundan sonra metin içinde verilen madde numaralarıaksi belirtilmedikçe DYYK'ya aittir.480

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDA İd GÜNCEL GEU ŞMELERIl. Doğrudan Yabanc ı Yatırımlar Kanunu R İ FAT ERTEN' İ NA. Genel OlarakAnayasa'nın "Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler" başlıkl ı üçüncü bölümü içinde yer alan 48. maddenin ilk fikras ı"Herkes, dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir.Özel teşebbüsler kurmak serbesttir." hükmünü içermektedir.Hükümde, yabanc ılara ilişkin olarak farkl ı bir hüküm getirilmediğinegöre, yabanc ılar ın özel teşebbüsler kurmas ı konusundavatandaşlarla eşit olduğu sonucu ortaya ç ıkmaktad ır.Kabul edilen bu eşitlik esası, Anayasa'rıın 16. maddesi uyarınca,uluslararas ı hukuka uygun olarak kanunla s ınirlanabiirveya şartlara bağlanabiir. A şağıda belirtileceği üzere DYYK,birkaç istisna d ışında, yabanc ı yatırımcılara farkl ı bir yükümlülükgetirmemekte, aksine do ğrudan yabanc ı yatırımalarayönelik taahhütleri içeren bir görünüm ta şımaktad ır."Yürürlük" ve "Yürütme" başlıklı maddeler dAhil toplamyedi maddeden olu şan DYYK, Türkiye'nin yabana yat ırımlarkonusunda anlay ış değişikliğini ifade etmek üzere haz ırlanmışve yürürlüğe konulmu ştur. Kanun'un genel gerekçesininson paragraf ında bu husus şu şekilde ifade edilmi ştir:"18.01.1954 tarihli ve 6224 say ılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunuyerine, Türkiye'deki yat ınm ortam ın ın liberal niteliğini öne çıkaranbir kanun haz ırlanm ıştır. Zira bir ülkenin yat ırım mevzuat ı,o ülkenin uluslararas ı yatırımlara olan bak ış açısını yans ıtmas ı bakımındanönemlidir. Doğrudan yatırımlara ilişkin temel kanun olarakdizayn edilen yeni "Doğrudan Yabanc ı Yatınmlar Kanunu" ileesas olarak, ülkemizin uluslararas ı yatınmlara yönelik eşitlikçi ve liberalyakla şım ı yans ıtzlmakta ve kanuna "yat ırımcıya açık ve anlaşılırmesajlar veren" ve yat ırımcının değişik mevzuatlar gereği sahipolduğu haklar ve tiibi olduğu yükümlülükleri gösteren "yasal birrehber" niteliği kazand ırılmaktadır."Kanun'un amac ı, 1. maddesinde ayr ıntılı bir şekilde ifadeedilmiştir. Buna göre, DYYK'n ın amacı, "doğrudan yabancı yat ırımların özendirilmesine, yabancı yatınmcıların haklarınınkorunmas ı ile yatırım ve yatırımcı tan ımlarında uluslararas ı stan-TEBLİĞİ401

AKTUELLE ENIWICKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHrLINGSRECHTRIFAT ERJEN'iN dartlara uyulmas ına, doğrudan yabanc ı yatırımlar ın gerçekleştiril-TEBli Ğİ mesinde izin ve onay sisteminin bilgilendinne sistemine dönü ştürülmesineve tespit edilen politikalar yoluyla doğrudan yabanc ı yatırunlannart ırılmas ına ilişkin esasları düzenlemektir."DYYK'nın m. 5(b) hükmü uyar ınca, uygulama esaslar ınıbelirlemek üzere, Hazine Müste şarlığınca hazırlanan DoğrudanYabana Yat ır ımlar Kanunu Uygulama Yönetmeli ği [Yönetmelik]2003 y ılının Ağustos ayında yay ımlanarak yürürlüğekonulmu5tur.14B. Bilgilendirme SistemiDYYK'nın getirmiş olduğu en temel değişiklik, doğrudanyabanc ı yatırımlarla ilgili olarak izin ve onay sisteminin kuralolarak terk edilmiş olmas ıdır. Bu nedenle, yabana yatırımcılarınTürkiye'de yapacağı yatırınıla ile ilgili daha önce HazineMüsteşarlığı'ndan alınmas ı gereken şirket kuruluş ve şubeaç ılış izni ile kurulu bir şirkete i ştirak izni artık aranmamaktadır.Bunun yanında, yabanc ı yahrımın faaliyetlerine ili şkin,sermaye yapıs ı ve faaliyet konusu değişiklilderinde izin almave knozv-how, teknik yard ım vefranchise anlaşmalarının tesdilizorunlulukları da kaldmlmıştır.Buna karşıl ık izin alma yükümlülü ğü irtibat bürolar ı içinhalen devam etmektedir. irtibat bürolar ının kuruluşu ve faaliyetleriiçin eskiden olduğu gibi, Hazine Müste şarlığı'ndanizin al ınması gerekmektedir (m. 3(h)).• Yeni düzenlemelerle izin ve onay sistemi yerine bilgilendirmesistemi kabul edilmi ştir. Bu kapsamda, gerekli bilgilerintemin edebilmesi amac ıyla Hazine Müsteşarlığı'na baz ıyetkiler verilirken, yabanc ı yatırımcılara ve ticaret sicil memurluklarınada bazı yükümlülükler getirilmiştir. HazineMüsteşarliğı'nın bu kapsamdaki yetkileri ile şirket ve şubelerinyükümlülükleri, DYYK'nm m. 4/I1, 111 ve Yönetmeli ğin 4ve 5. maddelerinde ayrmt ıh bir şekilde düzenlenmi ştir.RG, 20.08.2003,5.25205.402

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HLJKIJKIJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERHazine Müsteşarlığı tarafından toplanacak bu bilgilerin R İ FAT ERTEW İ Nistatistik amaçlar ı dışında kullanılmas ı kanunla yasaklana- TE8IJĞİrak, yabanc ı yatırımcılara güvence sağlanmıştır (m. 4/111).1. Müsteşarlığın YetkileriHazine Müste şarlığı, yatınmiara ilişkin bilgi sistenıinikurmak ve geli ştirmek amacıyla, yabanc ı yatırırniarla ilgili istatistikselbilgileri, her türlü kamu kurum ve kurulu şları ileözel kesim meslek kurulu şlar ından istemeye yetkilidir (m. 4/II).Yönetmeliğin 4. maddesi, söz konusu bilgilerin al ınmasıusulüne ilişkin esaslar ı belirlemiştir. Buna göre Müsteşarl ık,yapacağı veri paylaşım protokolleri veya başka usuller çerçevesindebu bilgileri, "Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas ı, SermayePiyasas ı Kurulu, Sanayi ve Ticaret Bakanl ığı, Maliye Bakanlığı, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Ticaret Sicil Memurluklaiibaşta olmak üzere, ilgili diğer kamu kurum ve kurulu şları, kamukurumu niteliğindeki meslek kurulu şları ve sivil toplum kurulu şlanndan"temin eder.152. Ticaret Sicili Memurluklarının YükümlülükleriYönetmeliğin 4. maddesinin ikinci fıkrasmda, ticaret sicilmemurluklarınca, yabanc ı yatırımlarla ilgili i şlemlere ilişkinbaz ı belgelerin Müste şarlığa gönderilmesi hüküm altınaalmıştır. Buna göre,- DYYK kapsam ındaki şirket ve şubelerin kurulu ş aşamasındailgililerce doldurulacak "Şirket ve Şube Kurulu ş BildirimFormu ve Dilek çesi "nin bir nüshas ının,DYYK'nm 4. maddesinde Hazine Müsteşarhğı'na, başka önemli görevlerde verilmi ştir. Buna göre Müsteşarlik, doğrudan yabanc ı yatırımlaraili şkin politikalarm genel çerçevesini belirlemeye, bu amaçla di ğerkuruluşların faaliyetlerine katılmaya yetkili kıl ınmıştır. Bunun yanında,doğrudan yabancı yatırımları ilgilendiren mevzuatta yap ılacak değişiklikve yeni mevzuat taslaklan hakkında Müsteşarhğm uygun görüşününahnacağı belirtilmi ştir (m. 4/1).403

AI

VATANDAŞ UK, GÖÇ. MÜLTECİ VE YABANCILAR HUKLJK(JNDAKI GÜNCEL GEL İŞ MELERvermeleri gerekmektedir.Tamamen yerli sermaye ile kurulmu ş olan Türk şirketle- TEBLJGIri DYYK kapsamı dışındadır. Ancak bu şirketler, hisse devriveya sermaye art ırmıı suretiyle yabancı ortak alması halindeDYYK kapsamına girer. Bu nedenle, bu şirketler de, hisse devirleriningerçekleşmesini müteakip bir ay içinde Do ğrudanYabanc ı Yatır ımlar İçin Hisse Devri Bilgi Formunu doldurupHazine Müsteşarlığı'na vermelidirler (Yönetmelilc m. 5/son).RIFAT ERTEN' İ NC. TanımlarDYYK, "yabanc ı yat ırımcı" ve "doğrudan yabancı yatırnn"kavramlarmı modern anlayışa uygun olarak belirlemi ştir.1. Yabanc ı Yatırımc ıDYYK'da yabancı yatırımcmın genel bir tan ımı yapılmamış,bunun yerine kimlerin yabanc ı yatırımc ı olduğu belirtilmiştir(m. 2(a)).Önceki düzenlemede sadece yabanc ı bir ülkenin vatandaşıgerçek ki şiler ile yabanc ı bir ülkenin kanunlar ına görekurulan tüzel kişiler yabancı yatırımcı sayılmıştır. DYYK'yagöre ise, yabanc ı bir ülkenin vatanda şliğma sahip olan gerçekkişiler yanında, yurt dışında ikamet eden Türk vatanda ş-ları ile yabancı bir ülkenin kanunlarma göre kurulmu ş tüzelki şiler ve uluslararas ı kurulu şlar da tanıma dahil edilmi ştir.Bu düzenleme sayesinde yurt d ışmda ikamet eden Türkvatandaşları, yurt dışmda veya ülke içinde elde ettilderi kazançlannı,Türkiye'de yabanc ı yatırım olarak kullanabilirler.Yönetmelikte, yurt dışmda ikamet ettiğini çalışma veyaikamet izni ile belgeleyen Türk vatandaşlarmın yabanc ı yatırımcıolacağı ifade edilmi ştir (Yönetmelik m. 10). Şu durumda,bu belgeler ibraz edildikten sonra, yurt d ışında ikametetme veya çali şma süresinin bir önemi kalmamaktad ır.405

AKTUELLE ENTWICKLIINGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS ., AUSIANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTRIFAT ERTEN'IN 2. Doğrudan Yabanc ı YatırımTEBU ĞIDYYK'ya göre, doğrudan yabancı yatır ım kısaca, say ı-lan kişiler tarafından; belirlenen ekonomik değerlerle yapılangiri5imlerdir. 16 Mevzuatta doğrudan yabanc ı yatınmın kaynağıkonusunda genel bir tanım vermekten kaçmılnuştır. Bununyerine, yabancı yatırımm kayna ğı olarak kabul edilebilecekdeğerler s ınırlayıcı olmayan bir şekilde s ıralanmıştır (m.2(b)). Modem anlay ışa uygun olarak, sadece yurt d ışındangetirilen değil, yurt içinden elde edilen, fakat yurt d ışına çıkabilecekdeğerler de yabancı yatırımın kayna ğı olarak kabuledilmiştir. Bu anlayışa uygun olarak ikili bir ay ırım yap ılmıştır.Buna göre,"Yurt dışından getirilen;- Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas ı 'nca alım satımı yap ılankonvertibl para şeklinde nakit sermaye,- Şirket menkul k ıymetleri (devlet tahvilleri hariç),- Makine ve teçhizat,- S ınai ve fikri mülkiyet hakları,Yurt içinden sağlanan;-Yeniden yat ırımda kullan ılan kar, has ılat, para alacağı veyamali değeri olan yatınmla ilgili diğer haklar,- Doğal kaynakların aranmas ı ve çıkarılmas ına ilişkin haklargibi iktisadi k ıymetler" yabanc ı yatırınun kayna ğı olarak kabuledilmiştir. Hükümde kullanılan "gibi" ifadesi karşısında bunlarınörnek olarak say ıldığı ve bu say ılanlar dışı ndaki değerlerinde yabancı yatırımın kaynağı kabul edilebileceğini söylemekgerekir.16Doğrudan yabanc ı yatınmın faaliyet şekli hakkında bkz. aşağ. D.1.b.406

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERD. Yabanc ı Yatırımc ılara Tanınan Haklar R İ FAT ERTEN' İ NDYYK nın 3. maddesinde yabanc ı yatırımcılara tanınanhak ve kolayl ıklar tek tek belirtilmi ştir.TEBli Ğİ1. Yatırım Serbestisia. Faaliyet Alan ıDYYK ve ilgili mevzuat, Türkiye'de faaliyette bulunacakyabanc ı yatırımcıların faaliyet alanı ile ilgili bir yasaklamaveya s ınırlama getirmemiştir. Aksine 3. maddede geni şbir serbesti kabul edilmi ştir. Buna göre "Yabana yatırımcılartarajindan Türkiye'de doğrudan yabana yat ırım yap ılmas ı serbesttir."(m. 3(a)(1)). Bu itibarla yabanc ı yatırımcılar Türkiye'deDYYK kapsamında her türlü faaliyette bulunabilirler.DYYK, yabanc ı yatırımlar hakkında genel düzenlemeleriiçerdiğinden, yabanc ı yatırımcıların faaliyette bulunmak istediklerisektörle ilgili özel düzenlemelere de bak ılmas ı gerekir.Özel düzenlemelerde yer alan yabanc ılarla ilgili esas ve usullerözel hüküm olmas ı itibariyle öncelikle uygulanacakt ır. Zaten,DYYK'nın 3. maddesinde, uluslararas ı anlaşmalar ve özelkanuni düzenlemeler taraf ından aksinin öngörülmemiş olması şartı aranmıştır.b. Doğrudan Yabancı Yatırmun ŞekliDoğrudan yabancı yatırınun şekli konusunda da bir smırlamagetirilmemiştir. Yabanc ı yatırımcı, yabanc ı yatırım sayılaniktisadi değerler ile Türkiye'de yeni bir şirket kurabi-1k veya şube açabilir ya da kurulu bir şirketin menkul kıymetborsalar ı dışı nda hisselerini alarak i ştirak edebilir (m. 2(i)).Kanundaki açıkça belirtilınese de, yabanc ı yabrımcı bir Türkortakla da şirket kurabilir.Kanun, menkul kıymet borsalarından yap ılan belli birorandaki veya nitelikteki hisse al ımlarını da kapsamına al-401

AKTU ELLE ENTWICKIUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -$ AUSLANDER- UND FUJCHTIJNGSRECHTRIFAT ERTEN' İN mıştır. Buna göre menkul k ıymet borsalarmdan bir şirketinTEBLi Ğİ hisselerinin en az %10'unun ya da bu oranda oy hakk ı sağlayanhisselerinin al ımı da DYYK kapsam ında doğrudan yabancıyatırım say ılmaktadır (m. 2(ü)).Yabanc ı yatırımc ıların kuracağı şirket türlerine ili şkinaçıklayıc ı hüküm Yönetmeliğin 9'uncu maddesinde yer almaktadır. Buna göre, yabancı yatırımc ılar, Türkiye'de, TürkTicaret Kanunu'nda yer alan şirket türlerinden (kolektif, komandit,limited, anonim) birini kurabilecekleri gibi, BorçlarKanunu'na göre adi şirket de kurabilirler. Ikinci paragrafta,sözleşmeye dayalı olarak kurulan, ancak Türk TicaretKanunu'ndaki şirketlerin belirgin niteliklerir ıi taşımayan ortakliklarınadi şirket sayılacağı belirtilerek Kanun'un kapsamıgeni ş tutulmaya çal ışılmıştır.DYYK'dan önceki dönemde, yabanc ı yatırımcılar ın sadeceanonim veya limited şirket kurarak faaliyette bulunmalar ı-na izin verilmişti. Aslında böyle bir şart 6224 sayılı Kanun'dayer almamakla birlikte, tebliğle getirilmişti.Önceki dönemde, yatırım yapacak yabanc ı yatırımcınınen az 50.000 ABD Dolar ı getirmesi; eğer iki yabancı yatır ımcıvarsa, bunlar ın getirmi ş olduklar ı sermayenin, sahip olunanoranlara bakılmaks ız ın en az 100.000 ABD Dolan olması şartı ararımıştı. Yeni düzenleme ile yabanc ı yatırımc ınınTürkiye'de yatırım yapabilmesi için getirmesi gereken sermayemiktarına ilişkin böyle bir şart bulunmamaktad ır. Ancak,yabanc ı yatır ımc ının kuraca ğı şirketle ilgili iç hukuk kurallarmınaradığı sermaye koşulunun yerine getirilmesi gerekmektedir.2. Eşit Muamele (Ulusal, Milli Muamele)Yeni düzenlemede de, yabanc ı yatırımcılar ın yerli yatırımcılarlae şit muameleye tabi olacaklar ı belirtilmi ştir (m.3(a)(2)). E şit muamele ilkesinin baz ı istisnalar ı bulunmaktadır.ilki, doğrudan yabanc ı yatırımcıların bilgi verme yükümlülüğüdür.İkinci olarak, a şağıda belirtileceği üzere, taşınmaz408

VATANDAŞ LIK, Göç, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERve sınırlı ayni hak edinme konusunda yabanc ı sermayeli şir- R İ FAT ERJEN' İ Nketler için farkl ı ilke ve esaslar kabul edilmi ştir. Bu istisna- İIBU Ğİların dışında, yerli yatınmcılarm yararlanmış oldukları tümhaklardan yabancı yatırımcılar da yararlanabileceklerdir. Örneğin,yatırım teşviklerinden veya sübva ıısiyonlardan, şartlanmta şımalar ı halinde, yabanc ı yatırımcılar da yararlanabilirler.Aksi bir davranış, yabanc ı yatırımc ılar aleyhine haks ız rekabeteneden olur.173. Kamulaştırma ve Devletle ştirmeKamulaştırma ve devletleştirme durumunda ilgililerinhaklar ı Türk hukukuna göre zaten korunmakla birlikte,"17 Doktrinde e şit muamele esas ının, küçük ve orta ölçekli Türk i şletnıelertaçısından olumsuz sonuçlar do ğurabileceği, doğrudan yabanc ı girişiminniteli ğine göre bir ayırım yap ılması gerektiği ifade edilmektedir.Bu bağlamda, "Türkiye'den ihracat yapacaksa, yapt ığı yatırım sayesinde istihdamarta caksa, üretimi art ıracaksa veya yüksek teknolojinin yurda girmesinisağla yacaksa, bu gibi yat ırımcılara kars ı tüm teşvik/erin herhangi bir k ıs ıtlamaolmaks ı z ın Türk girişimciler/e eşit koşullarda sağlanmas ı gerekir. Yabanc ısermaye bufaydalardan hiçbirisini ta şımıyorsa, Türkiye'de zaten üretimi bulunan,teknolojinin gelişmiş olduğu bir alanda bir yat ırım yapmak istiyorsa, bugibi yatırımlara sağlanacak teşvik/erin, Türk girişimcilerin rekabet güçlerinindünya piyasalarında korunabilmesi adına, k ısı tlanmasrnda fayda" olabileceğibelirtilmektedir (bkz. Demir Gökyayla, C./Süral, C., "4875 say ılı DoğrudanYabana Yat ırımlar Kanunu ve Getirdiği Yenilikler", Dokuz EylülÜniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2004, C. 6,5. 2, s. 141).18Türk Anayasas ı'ı-m-[ 46. maddesinde kamula ştırma, 47. maddesinin ilkiki paragrafmda ise devletleştirme düzenlenmi ştir:Madde 46: "Devlet ve kamu füze/ki şileri; kamu yararının gerektirdiği hallerde,gerçek karşı l ıkların ı peşin ödemek şartıyla, özel mülkiyette bulunan taşınmazmalların tamam ını veya bir kısm ın ı, kanunla gösterilen esas ve usulleregöre, kamulaştırmaya ve bunlar üzerinde idart irt ıfaklar kurmaya yetkilidir.Kamulaştırnıa bedeli ile kesin hükme bağlanan artırım bedeli nakden ve peşinolarak ödenir. Ancak, tar ım reformunun uygulanmas ı, büyük enerji ve sulamaprojeleri ile iskan projelerinin gerçekle ştirilmesi, yeni ormanların yetiştirilmesi,k ıyı/ann korunmas ı ve turizm amacıyla kamulaş tırılan toprakların bedel/erininödenme şekli kanunla gösterilir. Kanunun taksit/e ödemeyi öngörebileceğibu hallerde, taksitlendirme süresi beş y ıl ı aşamaz; bu takdirde taksitlereşit olarak ödenir.Kamu/ü ştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya işleten küçük çiftçiyeait olanlar ın ın bedeli, her halde peşin ödenir.İkinci jikrada öngörülen faks it lendinnelerde ve herhangi bir sebeple öden-409

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAArSANGEHÖRIGKEIrS -, AUSLANDER- UND FLÜC}ITtINGSRECHTRIFAT ERTENIN DYYK'da da bu hakka yer verilmekle, bu husus teyit edil-TEBLİĞİ mektedir (m. 3(b)). Kanuna göre, yabanc ı yatırımların kamulaştırılmasıve devletleştirilmesi üç şarta bağl ı olarak mümkündür.Bu şartlar şunlardır:1. Kamula ştırma veya devletle ştirme mevzuata uygungerçekle ştirilecek,2. Kamula ştırma veya devletle ştirme kamu yaran gerekleriile yap ılacak ve3. Kamulaştırılan veya devletle ştirilen işletmelerin kar şılıklarıödenecektir.4. TransferlerDoğrudan yabanc ı yatınmiarla ilgili politikalar üretilirkenen önemli kö şe taşlarından birisi transferlerdir. DYYK'dada, önceki düzenlemede oldu ğu gibi elde edilen net de ğerlerintransfer edilebilece ği taahhüt edilmiştir. Buna göre, "Yabancıyatırımcıların Türkiye'deki faaliyet ve i şlemlerinden doğannet kür, temettü, satış, tasfiye ve tazminat bedelleri, lisans, yönetimve benzeri anlaşmalar karşılığında ödenecek meblağlar ile dış kredianapara ve faiz ödemeleri, bankalar veya özel finans kurumlar ı aracılığıyla yurt dışına serbestçe transfer edilebilir." (m. 3(c)). öncekidüzenlemeden tek fark, bankalar yanında özel finans kurumlanarac ılığıyla da belirtilen değerlerin transferine müsaadeedilmi ş olmas ıdır.5. Taşınmaz EdinimiYabancı yatırımc ıların yapmış oldukları yatırımlar dolayısıylaTürkiye'de taşınmaz ediıımeleri mümkün değilmemişkamulaştırma bedellerinde kamu alacak/an için öngorulen en yüksekfaiz uygulan ır."Madde 47: "Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüs/er, kamu yarannın zorunlu kıldığı hallerde devletleştirilebilir.Devletleştinne gerçek karşılığı üzerinden yapılır. Gerçek karşı l ığın hesaplanına tarz ı ve usulleri kanunla dijzenlenir,"410

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR KLIKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERdir. Yabancı yatırımcılar ancak, genel hükümler çerçevesin- RIFAT ERTEN' İ Nde Türkiye'de taşınmaz edinebilirler. Ancak, bunun istisnas ı- TEBLİĞİnı, Türk vatandaşlar ı teşkil eder. Zira yukarıda da belirtildiğiüzere, belli durumlarda Türk vatanda şları da yabanc ı yatırımcıstatüsünde Türkiye'de yatırım yapabilirler.DYYK'nın orijinal halinde, 3. maddenin (d) bendine göre,yabanc ı yatır ımcıların Türkiye'de kurduklar ı veya iştirak ettikleritüzel kişiliğe sahip şirketlerin, Türk vatanda şlarının taşınmazedinimine aç ık olan bölgelerde ta şınmaz veya s ınırlıayni hak edinmeleri serbest b ırakılmıştır. Aslında bu şirketlerTürk hukukuna göre kurulmaları ve idare merkezlerininTürkiye'de bulunmas ı nedeniyle Türk tAbüyetini ta şıyan şirketlerdir.Böyle bir düzenleme olmasa dahi, yine ayn ı serbestininvar olduğu sonucu çıkmasına rağmen, DYYK'nın ilk halinde,doğrudan yabancı yatırımlar konusunda Türkiye'ninolumlu yakla şımını göstermek amac ıyla böyle bir hükümsevk edilmiştir.Anayasa Mahkemesi, söz konusu hükmü, Anayasa'yaaykırı bularak iptal etmiştir. 19 Anayasa Mahkemesi'ne göre,yabanc ı yatırımcılarm taşınmaz mülkiyeti ve sınırlı ayni hakedinmelerine ili şkin yasal düzenlemede, taşınmazın ve/veyasınırl ı ayni hakkın (1) iktisap amac ı, (2) kullanım şekli ve (3)devrine ilişkin usul ve esaslar ın belirtilmemesi Anayasa'n ın2. maddesine ayk ırı görülmü ştür.20 Yukarıda da belirtildi-An. Mah., K.T. 11.03.2008, E. 2003/71, K. 2008/79; Karar metni için bkz.RG, 16.04.2008, S. 26849.20"Hukuk devletinin ... işlevlerinin yaşama geçirilebilmesi bağlamında milli ekonomininulusal çıkarlar doğrultusunda düzenlenebilmesi için yabana yat ırımalannedineceği taşınmaz mülkiyeti ve sın ırl ı aynf hakların iktisap amacı, kullanım şekli ve devrine ilişkin esas ve usullerin Yasada belirlenmesi gerekirkenbu yönde hiçbir düzenleme yap ılmamas ı belirsizliklere yol açmakta ve yabancıyatırı mcılara sn ırs ız bir şekilde ta şınmaz mülkiyeti ve s ınırl ı ayni hak edinmeolanağı tan ımaktadır.Açıklanan nedenlerle kural, Anayasan ın 2. maddesine aykrnd ır; iptali gerekir."Karar, 11 üyenin 6'smm kabulüyle al ınmıştır. Diğer beş üye, ço ğunlukgörüşüne katılmamış ve katılmama gerekçelerini, karşı oylarındadetayl ı bir şekilde belirtrnişlerdir.411

AKTUE ILE ENIWICKLLJNGEN 1M STAArSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLkNDER- UND FLÜCHTL İ NGSRECHTRiFAT ERTEN'iN ği üzere, yabanc ı yat ınmcınm, -eğer Türk tahiiyetinde de ğil-TEBLIĞI se- Türkiye'de ta şınmaz edi ıımesi, genel düzenlemelere göremümkündür. iptal edilen hüküm ise, yabanc ı yat ınmcılarındeğil, yabanc ı yatırımcılar ın ortağı olduğu Türk şirketlerininTürkiye'de ta şınmaz veya sinirli ayni hak edinmelerinidüzenlen-tiştir.Anayasa Mahkemesi, vermiş olduğu iptal kararında,şirketin yabanc ı veya yerli olmas ı ayrımını değil, kontrolsistemini dikkate almıştır.Anayasa Mahkemesi, iptal nedeniyle do ğacak hukuksalboşluğu, kamu yarannı ihlal edici nitelikte gördü ğünden, iptalhükmünün, kararın Resmt Gazete'de yayımlanmas ındanbaşlayarak altı ay sonra yürürlü ğe girmesini oybirliğiyle kararlaştırnuştır.Konu, 03.07.2008 tarih ve 5782 say ıl ı Kanun'la,Tapu Kanunu'nun 36. maddesinde yeniden düzenlennıiştir.Tapu Kanunu'nun 36. maddesinin son fıkrasında, ilgili bakanlıkların görü şünün al ınmas ını müteakip Hazine Müsteşarlığı,İçişleri Bakanl ığı, Bayındırlık ve iskan Bakanl ığı ileMilli Savunma Bakanl ığı tarafından, maddenin uygulanmas ı-na ili şkin usul ve esaslar ı düzenleyen bir yönetmeli ğin haz ırlanacağı hükme bağlanmıştır!'Tapu Kanunu m. 36'nın ilk fıkrasına göre, yabanc ı yatınmcılarmTürkiye'de kurduklar ı veya i ştirak ettikleri tüzelkişiliğe sahip şirketler, ana sözleşmelerinde belirtilen faaliyet konularini22 yürütmek üzere ta şınmaz mülkiyeti veya s ınırlı ayni412Bu bağlamda, haz ırlanan "Yabana Sermayeli Şirket/erin Taşınmaz Edinimineilişkin Yönetn ıelik" [Ta şınmaz Edinimine ilişkin Yönetmelik],12.11.2008 tarih ve 27052 say ılı Resmf Gazete'de yay ımlanarak yürürlüğegirmiştir. Aynca, konuya ili şkin olarak, Tapu Kadastro Genel MüdürlüğüYabancı işler Dairesi Başkanl ığı'n ın 20.11.2008 tarihli "Yabana Sermaye/iŞirket/erin Taşrnnıaz ve S ın ırl ı Aynt Hak Edininti" konulu Genelgesi(Genelge 1668-2008/13) için bkz. , (15.08.2009).Anayasa Mahkemesi'nin iptal kararında belirtilen eksiklikleri gidermekiçin, yabanc ı sermayeli şirketin ana sözleşmesinde belirtilen faaliyet konularınıyürütmek üzere taşınmaz ve sinirli ayni hak edinebilece ği şartıgetirilmi ştir. Yürürlükteki Türk Ticaret Kanunu'nun 137. maddesinde,u/tra v ıres ilkesi benimsenmiş olup, buna göre "ticaret şirket/erinin ehliyeti,esas sözle şme/erinde belirti/en iş/etme mevzuu çevresi ile sın ırlanmıştır;bunlar dışında kalan işlemler ise, şirketin hak ehliyeti dışında ve bu nedenle

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKLIKIJNDAX İ GÜNCEL GELi Ş MELERhak edinebiir ve kullanabilirler. Ayn ı fıkra hükmüne göre, RiFAT ERJEN' İ Nyabanc ı sermayeli şirketin elde etti ği ta şınmazi başka bir ya- TEBLI Ğ Ibana sermayeli şirkete devretmesi ya da ta şınmaz sahibi yerlisermayeli bir şirketin hisse devri yoluyla yabanc ı sermayelihale gelmesi halinde de ayn ı esas geçerli olacaktır.Madde 36/II'de, ta şmmaz ın bulundu ğu yere göre izinverecek makamlar da belirtilmi ştir. Buna göre, bu şirketlerinaskeri yasak bölgeler, güvenlik bölgeleri ve Askeri YasakBölgeler ve Güvenlik Bölgeleri Kanunu'nun 28. maddesiçerçevesinde belirlenen stratejik bölgelerdeki ta şınmaz edinimleri,Genel Kurmay Ba şkanlığı'nın ya da yetkilendireceğikomutanlıklar ın, özel güvenlik bölgelerindeki taşınmazedinimleri ise ta şmmazın bulunduğu yerdeki valiliğin izninetabidir. Ancak, Taşınmaz Edininiine ilişkin Yönetmeliğebakıldığında, usulün biraz farkl ı düzenlendiği görülmektedir.Söz konusu Yönetmeli ğin 5. maddesinde, talebin, istenenbilgi ve belgelerleB valiliğe yap ılacağı ve valiliğin de talebinşirketin faaliyet konusu içinde olup olmad ığını sanayive ticaret il müdürlüğünden; ta şınmazm askeri yasak bölge,askeri güvenlik bölgesi veya stratejik bölgede kahp kalmadığını Genel Kurmay Başkanlığı'ndan veya Genel KurmayBa şkanlığı'nın yetkilendireceği komutanlıklardan; taşınyokhükmünde sayılmaktad ırlar." (Y ıld ız, B., "İTİC Tasar ıs ı'nda ŞirketlerinEhliyeti ve Bu Ba ğlamda İTK m. 137 Hükmündeki "Ultra Vires" Sm ırlamasmınYerindeliğinin Değerlendirilmesi", Ankara Universitesi HukukFakültesi Dergisi, 2006, C. 55, S. 1, s. 322). Doktrinde çe şitli açılardan eleştirilen(bkz. Y ıldız, s. 323 vd.) bu ilkeye TTK Tasar ısı'nda yer verilmemiştir.Llltra vires ilkesi hakkında bilgi için bkz. Y ıldız, B., "AT ve IngilizHukuk Sistemlerinde Şirketlerin Ehliyeti ('Ultra Vires' ilkesi)", Banka veTicaret Hukuku Vergisi, 2006, C. 23, S. 3, s. 185-206; Y ıldız, B., " ŞirketlerinEhliyetine ilişkin Olarak Özellik Arz Eden Baz ı Hukuki işlem ve Sözleşrneler",Ankara Barosu Dergisi, 2006, S. 2, s. 55-86.Şu halde, Tapu Kanunu'nun 36. maddesinde ortaya konan ana sözleşmedebelirtilen faaliyet konular ı k ıstas pozitif düzenlemeler aç ısındanyabanc ı ya da yerli sermayeli ay ınmı yapılmaks ızm tüm ticaret şirketleriiçin zaten aranan bir şarttır. Tapu Kanunu'nun 36. maddesinde belirtilenbu şart, ultra vires ilkesine yer vermeyen ITK Tasar ıs ı'nın kanımlaşması halinde önem ta şıyacaktır.istenen bilgi ve belgeler için bkz. Taşmmaz Edinimine ilişkin Yönetmelikm 4.413

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS ., AUSLANDER- UND FLÜCFITLINGSRECHTRiFAT ERTEN'iN maz ın özel güvenlik bölgesinde kal ıp kalmad ığını ise, Emni-JEBEi Ğİ yet Genel Müdürlüğü'nden soracağı hükme bağlanmıştır. Bubölgelerden hiçbirine girmeyen ta şınmaz mülkiyeti edinimtalebi, şirketin faaliyet konusuna ili şkin olarak sanayi ve ticaretil müdürlüğünden gelecek görü ş çerçevesinde valilik tarafındansonuçland ırılır (Taşınmaz Edinimine ili şkin Yönetmelikm. 6); görüldüğü üzere m. 6'da hassas bölgelere girmeyenalanlara ilişkin taleplerin değerlendirilmesinde ülke güvenliğikıstasına yer verilmemi ştir (krş. Tapu Kanunu m. 36/11, son c.). Askeri yasak bölge, güvenlik bölgeleri veya stratejikbölgeler içinde kalan taşınmazlarla ilgili olarak valilik, GenelKurmay Başkanlığı'nın veya yetkilendireceği komutanlıklarıngörü şleri uyarınca karar verir (Taşınmaz Edinimine ili ş-kin Yönetmelik m. 7(1)). Askeri makamlar konuyu, ülke güvendiğiaçısından değerlendirerek görüş bildireceklerdir. Valilik,askeri makamların görü şü olumlu olsa bile, talebin şirketinfaaliyet konusuna uygun olup olmadığı yönünde değerlendirmeyapmak durumundad ır. Uygulamada askeri makamlarmolumsuz görüş bildirmeleri halinde, valiliğin talebireddettiği görülmektedir. Edinimi talep edilen ta şınmazmözel güvenlik bölgesi içinde kalmas ı halinde valilik bünyesindebu amaçla olu şturulan komisyon, 24 talebi ülke güvenliği veşirketin faaliyet konusu çerçevesinde değerlendirerek sonuçlandıracaktır.Sınırlı ayni hak edinimiyle ilgili daha basit bir süreç kabuledilmiştir. Ta şınmaz Ediriimine ilişkin Yönetmeliğin 9.maddesine göre, yap ılan başvuru üzerine valilik, talebin şirketinana sözleşmesinde belirtilen faaliyet konusu çerçevesindeolup olmadığım sanayi ve ticaret il müdürlü ğünden ta-24Komisyonun olu şumu, çalışma usulü ve esaslar ı Yönetmeli ğin 10.maddesinde belirtilmiştir. Buna göre komisyon, ilgili kadastro müdürlüğünün,defterdarli ğm, sanayi ve ticaret il müdürlüğünün, il emniyetmüdürlüğünün, garnizon komutanl ığının yetkili temsilcilerinden olu ş-maktad ır. Görüldü ğü üzere, oluşturulacak komisyonda, Yönetmeli ğin5. maddesi uyarınca kendilerinden bilgi istenecek resmi makamlarmtemsilcileri de yer almaktad ır.414

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERlep eder. Valilik, gelecek cevaba göre talebi kararabağlayacaktır?5Tapu Kanunu'nun 36. maddesinin üçüncü fıkrasında,kanun hükümlerine aykır ı edinildiği veya kullanıldığıtespit edilen ta şınmazlar ın ve sınırli ayni haklar ın, MaliyeBakanlığı'nca verilecek süre içerisinde maliki taraf ından tasfiyeedilmediği takdirde, tasfiye edilerek bedele çevrilece ği vebedelin hak sahibine ödeneceği ifade edilmiştir. Buna ilişkinusul ve esaslar ise Taşınmaz Edinmine ilişkin Yönetmeliğin13 ve 14. madde hükümlerinde detayli bir şekilde hükme bağlanmıştır.Hukuki çerçevesini çok genel bir şekilde çizdiğiniiz bukonuya ayrıntılı olarak değinilmeyecek olmakla birlikte26bazı noktaların belirtilmesinde fayda bulunmaktad ır. Ilk olarak,taşınmazm say ılan hassas bölgelerde olmas ı hali, tek başınatalebin reddi nedeni değildir; bunun yanında, taşmmazınediniminin, yetkili kılınan kurumlarca ülke güvenliği aç ı-sından sakıncalı bulunmas ı veya şirketin faaliyet konusu içindeolmamas ı gerekmektedir. Değinilmesi gereken ikinci birhusus ise, Taşınmaz Edinimine ilişkin Yönetmeliğin, TapuKanunu m. 36'nın kapsanııru geni şletmiş olduğudur. Madde36'mn birinci fıkrasmda, yabanc ı sermayeli şirketin taşınmazedinmesine ili şkin esaslar belirlenmi ş ve yabancı sermayelişirket elinde bulunan ta şınmazların başka bir yabancı sermayelişirkete devri ile ta şınmaz maliki yerli sermayeli bir şirketinhisse devri yoluyla yabanc ı sermayeli bir şirket halinegelmesi durumunda da ayn ı esaslann geçerli olacağı hükmebağlanmıştır. Yönetmelikte bu hususlar ın yanı sıra, yabanc ısermayeli bir şirkete yeni yabancı ortağın iştirak etmesi halindede durumuh değerlendirilmesi ve karara bağlanması gereğiniortaya koyan hükümler getirilmi ştir (Taşmmaz Edinimi-RIFAT ERTEN' İ NTEBLi ĞİYabancılar lehine ta şınmaz mal üzerinde rehin hakkı tesis edilmesi içinTapu Kanunu m. 35'de bir s ınırlama getirilmemiştir. Buna karşılik TaşınmazEdininıine İlişkin Yönetmelik'te yabancı serınayeli Türk şirketlerialeyhine neden böyle bir ayr ım yapıldığı anlaşilamamaktad ır.Konuya ilişkin detayli bilgi için bkz. a şağ. Prof. Dr. Fügen Sargm' ın tel>ligi.415

AKTUELLE ENTWICKWNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AOSLANDER- UNU FLÜCH İİJNGSRECHTRIFAT ERTEN'IN ne ili şkin Yönetmeljk m. 12). Bu düzenlemeler, baz ı devletle-TEBli Ği rin tabiiyetini taşıyan kişilerin orta ğı olduğu Türk şirketlerininfarkl ı muameleye tabi tutulabilmesine imkan sağlamaktadır.Böyle bir sonuç, Türkiye aç ıs ından, tarafı olduğu iki taraflıuluslararas ı sözleşmeler dü şünüldüğünde baz ı s ıkıntılardoğurabilir.Son olarak, a şağıda belirtileceği üzere, DYYK m.5(d)'de, DYYK hükümlerinde yap ılacak değişiklilderin, ancakDYYK'ya hüküm eklenmek veya DYYK'da değişiklikyap ılmak suretiyle düzenlenece ği hüküm altına al ınm ıştır.Bu hükme rağmen, yabanc ı sermayeli şirketlerin taşınmazve sınırlı ayni hak edinnıelerine ili şkin düzenlemenin TapuKanunu'nda yer almas ı, anayasal anlamda bir sakınca doğurmamaiklabirlikte, kanun koyucunun, öncesinde yapm ış olduğutaabhüde riayet etmemi ş olmas ı ele ştiriye aç ıktır.Sonuç olarak, Tapu Kanunu m. 36 ve ilgili Yönetmeli ğinyabanc ı sermayeli şirketlerin taşınmaz ve s ınırlı ayni hak edinimikonusunda izin ve denetim sistemi getirdi ğini söyleyebiliriz.DYYK'n ın yürürlükten kald ırılan hükmünde oldu ğugibi, Tapu Kanunu m. 36'da da yabanc ı yatırımcıların açmışolduklan şubelerin ta şınmaz veya sınırlı ayni hak edinmelerineilişkin hükünılere yer verilmemi ştir.6. Uyuşmazl ıklar ın Çözümü1999 y ılından evvel, Türkiye'nin devlet olarak taraf olduğusözleşmelerden doğan uyu şmazl ıklar için tahkim yolunagidilebilmesi birtakım anayasal engellerle karşılaşnuştır. Herşeyden evvel, Anayasa hükmü gere ği imtiyaz sözleşmeleriniincelemekle yükümlü olan Danıştay tahkim şartım kabul etmemiştir. Bunun doğal sonucu olarak da, imtiyaz sözle şmelerikapsamında yeteri kadar yabanc ı yatırım gelmemi ştir.13.08.1999 tarih ve 4446 say ıl ı Türkiye Cumhuriyeti AnayasasınınBazı Maddelerinde Değişiklik Yapılmas ına İlişkin416

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERKanun'1a 27 getirilen değişikliklerle, devletin taraf oldu ğu baz ı RiFAJ ERTEN' İ Nanlaşmalarda uluslararas ı tahkime gidebilme imkanı geliri!- TEBU Ğİmi ştir. Söz konusu değişikliği getiren Kanun'un 2. maddesiile Anayasa'rıın 125. maddesinin ilk fıkras ına "Kamu hizmetleriile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinde bunlardan doğanuyu şmazl ıkların millf veya milletleraras ı tahkim yoluyla çözülmesiöngörülebilir. Milletleraras ı tahkime ancak yabanc ılık unsuru taşıyanuyu şmazl ıklar için gidilebilir." hükmü eklenmi ş ve 3. maddesiile Anayasa'n ın 155. maddesinin ikinci fıkras ı "Dan ıştay,kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartla şma ve sözleşmeleri hakkındaiki ay içinde düşüncesini bildirmek. ... .idari uyu şmazl ıklarıçözmek ve kanunla gösterilen diğer işleri yapmakla görevlidir." şeklindedeğiştirilmiştir.Söz konusu hükü ınler karşıs ında devletin taraf olduğuyabanc ı unsurlu sözle şmeler için tahkim kayd ının konulabilmesimümkün olmu ştur. Danıştay' ın kamu hizmetleri ile ilgiliimtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri ile ilgili tahkim kayd ı-nı olumsuz değerlendirmesinin anayasal dayana ğı ortadankalktığından, "inceleme" yapma yetkisi "dü şüncesini bildirmek"şeklinde değiştirilmi ştir. Uygulamada yine de, Danıştay' ınkonuya ili şkin görüşlerinin, imtiyaz sözleşmeleri akdedilirkendikkate alindığmı ve söz konusu sözleşmelerin bu görü ş-ler doğrultusunda imzaland ığını ifade etmek gerekir.DYYK'da da uyu şmazl ıkların çözüm yöntemine ili şkindüzenleme getirilnıiştir. Buna göre, "Özel hukuka tabi olan yat ı-rım sözleşmelerinden kaynaklanan uyu şmazl ıkların çözümü ile yabancıyatır ımcılar ın idare ile yapt ıklar ı kamu hizmeti imtiyaz şartlaşmave sözleşmelerinden kaynaklanan yat ırım uyu şmazl ıklarınınçözümlenmesi için; görevli ve yetkili mahkemelerin yan ı s ıra, ilgilimevzuatta yer alan ko şulların olu şmas ı ve tarafların anlaşmas ı kaydıyla,milli veya milletleraras ı tahkim ya da diğer uyu şmazl ık çözümyollar ına ba şvurulabilinir." (m. 3(e)).Kanun, özellikle imtiyaz sözle şmelerine ilişkin çözümyöntemini geni şleterek, sözleşme tarafı idareyi rahatlatacak27 kG, 14.08.1999, S. 23786.417

AKTUELLE ENIWICKIUNGEN 1M SrAATSANGEHÖRIGKEITS -. AUSIANDER- UND RÜCHTLINGSRECIITR İ FAT ERTENIN bir hüküm sevk etmi ştir. Şöyle ki, Anayasa'rıın 125. maddesi-TEBLi Ği nin ilk fıkras ı ile 4501 say ıl ı Kanunu uyuşmazlık çözüm yöntemiolarak sadece tahkimden bahsetmesine kar şıl ık, söz konusuhüküm tahkim dışı ndaki alternatif uyu şmazlık çözümyöntemlerine başvurulabilmesine de imkan tanımaktad ır.Böylece taraflar, tahkim yolunu öngörmeksizin veya tahkimyoluna başvurulmas ından evvel bir ön koşul olarak uzlaştırmayöntemini aralarında yapacaklar ı imtiyaz sözle şmesindeöngörebilurler.Anayasa Mahkemesi'ne aç ılan iptal davasında, davacı bubenclin iptalini de talep etmi ştir.Davac ı, Anayasa'mn 125. maddesinde, sadece kamu hizmetleriile ilgili imtiyaz şarfiaşma ve sözle şmelerinde, bunlardandoğan uyuşmazlıkların milli veya milletleraras ı tahkimyoluyla çözümünün düzenlendiğini, oysa iptali istenenbend hükmünde, idare ile yatırımc ı arasındaki özel hukukatabi yatırım sözleşmelerinin de kapsama ahndığmı ve bu yüzdenbendin Anayasa'nm 125, 2 ve 11. maddelerine ayk ırı olduğunuiddia etmiştir. Anayasa Mahkemesi ise, tahkim anlaşmasınıntaraflar ın ihtiyarında oldu ğunu ve mevcut mevzuatçerçevesinde yap ılabileceğini, Anayasa'nın hiçbir hükmünde,özel hukuka tabi yat ırım uyu şmazhkları için tahkimebaşvurulmas ırun engellenmediğini ifade ederek iptal talebininreddine karar verm4tir. 29 Anayasa Mahkemesi, kararın-41821.01.2000 tarih ve 4501 say ılı Kamu Hizmetleri ile İlgili imtiyaz Şartlaşmave Sözleşmelerinden Do ğan Uyu şmazliklarda Tahkim YolunaBa şvurulmas ı Halinde Uyulmas ı Gereken ilkelere Dair Kanun, RG,22.01.2000, S. 23941.Hükmün iptali talebi oy çoklu ğuyla reddedilmiş; bir üye muhalif kalmıştır.Azl ık oyunda, çoğunluğun görüşüne katılmama gerekçesi şu şekildebelirtilmi ştir:iptali istenen kuralla özel hukuka tabi yatırım sözleşmelerinden kaynaklananuyu şmazhkların çözümü yönünden yargı yolunun ve doğal yargıçilkesinin tarafların anlaşmasıyla s ınırlanmasma neden olunmaktadır. Ayrıcayetkin temyiz incelemesi hak arama özgürlü ğünün doğal bir sonucu olduğundan,hak arama özgürlüğünün boyutu ve kapsam ının bu nedenle de daraltılamayacağıkuşkusuzdur. Dahas ı yargı yerlerinin ve yargı yolunun, bireylerinistençleriyle tamamen silinmesinin anayasal ilkelerle örtüşmesi olanaks ızdır.Açıklanan nedenlerle 4875 sayılı Kanun'un 3. maddesinin (e) bendi bu

VATANDAŞLIK > GÖÇ, MÜLTECi YE YABANCILAR IILJKUKLJNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERda, ayr ıca bend hükmünün Anayasa'mn 2 ve 11. maddesiyle RIFAT ERTEN İ Nbir ilgisinin görülmediğini de belirtmi ştir. JEBUG İ7. Nakit D ışı Sermayenin Değer TespitiDYYK, sermaye olarak konulan nakit d ışı değerlerin nasılhesaplanaca ğını da hükme bağlam.ıştır. Buna göre, nakitd ışı sermayenin de ğer tespiti Türk Ticaret Kanunu hükümlerinegöre yap ılacaktır. Yabancı ülkelerde kurulu bulunan şirketlerinmenkul kıymetlerinin sermaye olarak konması halinde,bunlarm değer tespiti için menşe ülke mevzuatma göredeğer tespitine yetkili makamların veya merışe ülke mahkemelerincetespit edilecek bilirki şilerin ya da uluslararas ı değerlendirmekurulu şlarının değerlendirmeleri esas alınacaktır(m. 3(f), 2. c.). DYYK'nm kabulünden önce, nakit d ışı sermayenindeğer tespiti idare tarafından atanan eksperler tarafındanyap ılrnaktayd ı .30Anayasa Mahkemesi'ne yapılan iptal başvurusunda,DYYK'nın m. 3(4'nin ikinci cümlesinin de Anayasa'ya ayk ırıoldu ğu iddia edilmi ştir. Davac ı, "yabana ülkelerde kurulu bulunanşirketlerin menkul k ıymetlerinin yat ırım aracı olarak kullan ılması halinde, bunların değerlendirmelerinin men şe ülke mevzuat ı-na göre değer tespitine yetkili makamların veya menşe ülke mahkemelerincetespit edilecek bilirkişilerin ya da uluslararas ı değerlendirmekurulu şlarının değerlendirmelerinin esas almmas ı suretiyleyap ılmas ının, Türk mahkemelerinin ve hakimlerin ba ğıms ızlığını zedeleyeceği; hakimlerin uygun gördükleri kişileri bilirkişi olarakseçememeleri ve verecekleri kararda dava konusu (0 bendindetan ımlanan makam, bilirkişi ya da uluslararas ı değerlendirme kuruluşlarzn ın değerlendirmelerini esas almak zorunda b ırakılmalarznın Anayasa'n ın 6, 9 ve 138. maddelerine" aykırı olacağını ilerisürmüştür.yönden Anayasa'nrn 9., 16., 13., 36., 37. ve 125. nuuhielerine aykındır. İpta-11 gerekir......3° Tebliğ in. 10.419

AKTUEILF ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND RÜCHTLINGSRECHTRIFAT ERTENIN Anayasa Mahkemesi, söz konusu yabanc ı makamlar-TEBtJ Ğİ ca yapılacak değer tespit ve değerlendirmelerin, Türk mahkemelerinibağlamayaca ğını ifade ederek, talebi oy birliğiylereddetmiştir.8. Yabanc ı Personel istihdam ıTürkiye'de yabanc ı personelin istihdamı genel olarak4817 say ıh Yabanc ılann Çal ışma izinleri Hakkında Kanun31ve bu Kanunun Uygulama Yönetmeli ği'nde" düzenlenmiştir.Mevzuatta bu genel düzenlemenin istisnalar ı da bulunmaktadır. Baz ı doğrudan yabanc ı yatırımlarda çal ıştırılacak kilitpersonelin istihdamı bu istisnalardan biridir.DYYK'da yabanc ı sermayeli kurulu şlarda yabancı personelçalıştırma ile ilgili yeni düzenlemeler getirilmi ştir (m.3(g)). Buna göre, özellik arz eden yabanc ı doğrudan yat ırımlardave irtibat bürolannda kilit personel niteli ğini haiz yabanc ı uyruklupersonel çahştırılabilmesi mümkündür.Önceki uygulamadan farkl ı olarak, bu personelin izinleriartık Hazine Müsteşarlığı'ndan değil, Çal ışma ve SosyalGüvenlik Bakanlığı'ndan alınmas ı gerekmektedir. DYYK'danönce, yabanc ı sermayeli kurulu şta çalışacak olsun olmasıntüm yabanc ıların çalışma izinleri, Hazine Müste şarlığı YabancıSermaye Genel Müdürlüğü'nden verilmi ştir.Konuya ilişkin usul ve esaslar, Kanun hükmü gere ği HazineMüsteşarl ığı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanl ığı'nınbirlikte hazırlad ıklan, Doğrudan Yabanc ı Yatır ımlarda Yabancı Uyruklu Personel istihdam ı Hakkında Yönetmelik'te33belirlenmi ştir. Yönetmelik'te, konuya ili şkin kavramlar ınkapsamı belirlendikten sonra, kapsam içindeki izin ba şvurularınnasıl yap ılaca ğı ve bunun esasları düzenlenmiştir.31 RG, 06.03.2003,5. 25040.32 RG, 29.08.2003, S. 25214.RG, 20.08.2003,5. 25205.420

VATANDAŞ LIK, GĞÇ, MÜLTEC İ VE YABANCII.AR HUKUKIJNDAKi GÜNCEL GEL İŞMELERYabancı doğrudan yat ınmiarda personel istihdamı ile ilgiliolarak DYYK'da baz ı istisnai hükümler getirilmi ştir. Buistisnalardan ilkine göre, 4817 say ılı Yabanc ılarm Çalışmaizinleri Hakkında Kanun'un 14. maddesinde yer alan, izin istemininveya süre uzatım isteminin reddi nedenleri aras ındasayılan "Başvurulan iş için ülke içinde, dört haftal ık süre içerisindeo işi yapacak ayn ı niteliğe sahip kişinin" bulunmas ı şartı aranmayacaktır.Getirilen istisnalardan ikincisi ise, 4817 say ılı Kanu'un 13.maddesinin birinci fıkras ı ile ilgili düzenlemenin Yönetmelikleyapılacağma ilişkin düzenlemediı .M Yabanc ı Personel istihdamıHakkında Yönetmelik, konuyu, 14. maddesinde düzenleniiştir.Buna göre:"Özellik arzeden doğrudan yabancı yatırımlarda mesleki eğitimalan ı dışındaki bir görevde istihdam edilecek yabanc ı uyrukluMit personel için, ilgili mercilerden mesleki yeterlilik konusundagörü ş al ınmaz.Bu kişiler; Yabanc ıların Çalışma izinleri Hakk ında KanununUygulama Yönetmeliğinde öngörülen mesleki yeterlilik istem ve yeterlilikprosedürleri ile lisans istem ve prosedürlerine tabi değildirler."Böylece, özellik arz eden yabanc ı doğrudan yatırımlarda,kilit personelin, eğitim alanları dışında çalışabilmelerine deimkan tanınmı5tır?5RIFAT ERTEN'INTEBli Ğ i9. Değişiklik TaahhüdüDYYK'nın 5. maddesinin (d) bendi, "Bu Kanun hükümlerineilişkin değişiklikler, ancak bu Kanuna hüküm eklenmek veya buKanunda değişiklik yap ılmak suretiyle düzenlenir." hükmünü ta-Söz konusu hüküm şu şekildedir: "Yaban cilara, bu Kanunla getirilen koşullarabağlı olarak çah şabilecekleri meslek, sanat veya i şlerle ilgili çal ışmaizinleri, ilgili mercilerin mesleki yeterlilik dahil ğoruşleri al ınmak suretiyle Bakanlıkçaverilir."Tekinaip, G., Türk Yabanc ılar Hukuku, B. 8, İstanbul 2003, s. 155.421

A İGIJRLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -' AUSLJiNDER- UND FLÜCHTI.INGSRECHrRIfAT ERTEN' İN şımaktad ır. Kanun koyucu yabancı yatırımc ılar lehine, dahaIIBLİGI önce mevzuat ımızda görmeye al ışık olmad ığınuz bir taahhüttebulunmu ştur.Anayasa hukuku aç ısından bu düzenlemenin ba ğlayıcıligitartışılabilir ise de, kanun koyucunun DYYK'da verilmi şolan taahhütler ve haklar konusunda iyi niyetini göstermesiaçısından önemsenmesi gereken bir düzenlemedir. Benzer birhükmün uluslararas ı bir sözleşmede yer almas ı h1inde değiştirilmesi,ancak taraflar ın iradesiyle mümkün olmas ı nedeniylebir öneme sahiptir. Oysa bir kanun olarak bu hükmün,kanun koyucuyu ba ğlayacağını söyleyebilmek güçtür.Yukarıda belirtildiği üzere, Anayasa Mahkemesi'nin yabancısermayeli şirketlerin Türkiye'de ta şınmaz ve s ınırlı aynihak edinmelerini serbest b ırakan DYYK m. 3(d) hükmünü iptaletmesinden sonra, yeni düzenleme Tapu Kanunu'nun 36.maddesine alınmıştır. Dolay ısıyla, DYYK'nın 5. maddesindekitaahhüde aykırı bir düzenleme yap ılmıştır.E. irtibat Bürosu Faaliyetleriirtibat bürosuyla ilgili DYYK'da tek hüküm bulunmaktadır. Bunun yanında, Yönetmeli ğin "Irtibat Büroları" ba şlıkl ıüçüncü bölümü konuya ili şkin ayrıntıl ı hükümler getirmiştir.irtibat bürosu faaliyetinde iki temel şart bulunmaktad ır.Bunlar:- irtibat bürosunun tüm masraflar ı yurt dışı ndan dövizolarak getirilmelidir. irtibat bürolarının, faaliyetlerine ili şkinolarak her yıl vermek zorunda olduklar ı Bilgi Formunda, büronungeçmiş yıl harcamalarının yurt dışı ndan gönderilendövizlerle karşıland ığına ili şkin belgelerin de eklenmesi gerekmektedir(Yönetmelik m. 8(b), 2. c.).- irtibat bürosu hiçbir ticari faaliyette bulunamaz (m. 2(h);Yönetınelik m. 6/1). Ancak, verilen izin konusu içindeki faaliyetleriyapabilir; bu bağlamda, irtibat bürosunu kuran yaban-MA

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERcı şirketin Türkiye'deki alıc ı ve/veya satıcıları arasmda tema- RIFAT ERIEN'INs ı sağlayabilir; yap ılan işlemleri takip edebilir. 36 IlBiiĞ iAynca, irtibat bürolar ı, kapanış ve tasfiye halinde olu şanbakiye haricinde, kar ve benzeri transfer talebinde bulunamazlar(Yönetmelik m. 8(d), son c.).1. irtibat Bürosu Kurma Talebiirtibat bürosu faaliyetlerine DYYK ile de izin verilmi ş-tir; ancak bunlar için izin şartı kaldırılmamış olup, hem kuruluşhem de süre uzatımı için Hazine Müste şarlığı'na müracaatedilmesi gerekmektedir. DYYK'nm 3. maddesinin 'irtibatbüroları " ba şhkl ı (h) fıkrası hükmüne göre, "Müsteşarl ık,yabancı ülke kanunlanna göre kurulmu ş şirketlere, Türkiye'de ticarifaaliyettebulunmamak kaydıyla irtibat bürosu açma izni venneyeyetkilidir.".Önceki düzenlemeden farkl ı olarak, DYYK'nın ifadesinegöre, "yabanc ı ülke kanunlanna göre kurulmu ş şirketlere" irtibatbürosu açma izni verilebilecektir. Daha önce, irtibat bürosuaçma konusunda Tebli ğ hükmü, "dışarıda yerleşik kurulu şlar"37ifadesini kullanımştır. Tebliğin bu geniş ifadesi uyar ınca, yurtdışında bulunan baz ı yabanc ı vakıflara da irtibat bürosu açmaizni verilebilmiştir. Yeni düzenlemenin söz konusu hükmükar şısında, DYYK kapsanmıda şirket olmayan kuruluşlarınTürkiye'de irtibat bürosu açmalar ı mümkün gözükmemektedir.Şirket olmayan kurulu şlar hakkında, ilgili mevzuat hükümlerinebakmak gerekir.Yönetmeliğin 6. maddesinin ikinci fıkrası, irtibat bürosukurulmas ına ve süre uzatmıma ili şkin başvuruların, istenilenbilgi ve belgelerin tam ve eksiksiz olmas ı şartıyla beş işgünü içinde sonuçlanacağını hükme ba ğlamıştır. Aynı maddeninson fıkras ı, "Yabana şirketlerin, para ve sermaye piyasala-Demir Cökyayla/Süral, s. 160.Dışarıda yerleşik kuruluşlar, YSÇK'nm 2. maddesinde".., yabana ülkelerde,bu ülkelerin kiinunlanna göre teşekkül etmiş tüzel kişiler .... . olarak tanımlann'uştı.423

AKUJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEIIS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTuNGSRECHr, sigortac ılık gibi özel mevzuatı bulunan alanlarda faaliyette bu-IEBUĞİ lunmak amac ıyla irtibat bürosu açma talepleri, ilgili özel mevzuat ıçerçevesinde yetkili k ılınan kurum veya kurulu şlarca değerlendirilir."hükmünü taşımaktadır. Yönetmelik böylece, özel mevzuatıbulanan alanlar için, yetkili k ılınan kurum ve kuruluşlarındeğerlendirmelerinin al ınmas ı şartın getirmi ştir.RiFAr ERTENIN ı2. Başvuruda Aranan BelgelerTürkiye'de irtibat bürosu açmak için gerekli belgelerleHazine Müste şarlığına başvurulmas ı gerekmektedir. Irtibatbürosu kurmak için ba şvuruya eklenecek belgeler, daha önceTebliğde düzenlenmişken, şimdi Yönetmeli ğin 7. maddesindesıralanmıştır. Bu belgeler şunlard ır:- Ana şirkete ait ve ilgili Türk konsoloslu ğunca veya LaheyDevletler Özel Hukuku Konferans ı tarafından haz ırlananYabanc ı Resmi Belgelerin Tasdiki Mecburiyetinir ı Kald ırılmasınaİlişkin 05 Ekim 1961 Tarihli Lahey SözleşmesP8 hükümlerinegöre tasdik edilmiş faaliyet belgesi asl ı,- Ana şirket hakkında hazırlanmış Faaliyet Raporu veyabilrıço ve gelir tablosu,- irtibat bürosunun faaliyetlerini yürütmekle görevli olarakatanacak ki şiye verilecek yetki belgesi ask.- irtibat bürosunun kurulu ş işlemlerinin ba şka bir kimsearacılığı ile yürütülmesi durumunda vekMetnaıne asl ı .Tebliğde, başvuru s ırasında sayılan bu belgelerin yamnda"Türkiye'deki irtibat bürosunun yapaca ğı işler, çalıştırılacakpersonel say ısı, bir yıl içinde yapılacak masraflar hakk ında ay ııntılıbilgi"ler de aranmakla birlikte, Yönetmelikte bu konuyailişkin bir açıklama bulunmamaktadır. Ancak, Yönetmeli ğin424RG, 16.09.1984,5. 28517; Sözleşmenin İngilizce metni için bkz. ,(04.01.2004); Sözleşmeye taraf olan devletler için bkz. ,(04.01.2004).

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELER8. maddesinin (b) fıkras ına göre, irtibat bürolarının her y ıl en RiFAT ERTEN'iNgeç May ıs ayının sonuna kadar Hazine Müste şarl ığına gön- TEBLİĞİdermeleri gereken, irtibat Bürolar ının Faaliyetlerine ili şkinBilgi Formu'nda bu konulara ili şkin de bilgiler istenmektedir.İşin tabiat ı gereği, yapılacak ba şvurular s ıras ında bu bilgilerinde verilmesi gerektiğini söyleyebiliriz.3. Faaliyet izniirtibat bürosu açma talebi üzerine en fazla 3 y ıl için faaliyetizni verilir. irtibat bürolar ının süre uzatımlarında, geçmi şyıl faaliyetleri ile geleceğe yönelik plan ve hedefleri dikkatealınarak, her defasında en fazla 3 y ıl olmak üzere süre uzatımıizni verilebilir (Yönetmelik m. 8(c)).Müsteşarlık, mevzuata ayk ır ı davrandığı tespit olunan irtibatbürolar ının kuruluş izinlerini iptal edebilir ve iptal kararınıilgili mercilere bildirir (Yönetmelik m. 8(e)). Ancak, iptalkarar ının haks ız olduğunu dü şünen taraf, karar aleyhine,idart yargıya başvurabilir.4. Bildirim YükümlülükleriKuruluş izni alan irtibat bürolar ı, vergi dairesine kay ıt olduktansonra kay ıt belgesinin bir örne ğini en geç bir ay içindeHazine Müste şarli ğı'na gönderirler. irtibat bürolar ının, değiştirmeleridurumunda yeni adreslerini de en geç bir ay içindeGenel Müdürlü ğe bildirmeleri gerekmektedir (Yönetmelikm. 8(a)).irtibat bürolar ı ayrıca, her yıl en geç May ıs ayı sonunakadar, büronun geçmi ş yıl faaliyetleri hakkında, Yönetmelikekinde yer alan "Irtibat Bürolann ın Faaliyetlerine ilişkin BilgiFornıu"nu doldurarak Müsteşarlığa göndermelidir (Yönetmelikm. 8(b)).irtibat bürolannın faaliyetlerini sona erdirmesi durumundakapatma i şlemi için, ilgili vergi dairesinden al ınacak425

AKTUELtE E İITWICKLUNG(N 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -I AUSLRNDER- UND FLÜCHTLINGSRECIITRiFAT ERTI NIN iş b ırakma-yoklama fişi Hazine Müste şarlığı'na gönderilirTEBLi Ğİ (Yönetmelik m. 8(d)).SonuçTürkiye'ye, daha fazla doğrudan yabancı yatırım çekebilmekiçin hukuki birçok düzenleme yapılmıştır. Ancak, başkafaktörlerin etkisi ile ülkeye istenilen düzeyde do ğrudan yabancıyatırım çekilememi ştir. Nihayet, doğrudan yabanc ı yatırımlar konusunda anlay ış değişikliğini ifade etmek üzere,yeni bir yasal düienleme yapma ihtiyac ı hissedilmi ş ve doğrudanyabanc ı yatırımcılar için bir manifesto niteli ğine sahipolan DYYK, 2003 y ılinın Haziran ay ında yürürlüğe konulmuştur.DYYK, "yabanc ı yatınmc ı ", "doğrudan yabancı yatırım" kavramlarınave yabanc ı yatırıımn Türkiye'de faaliyet şekillerineili şkin modern anlayışa uygun düzenlemeler getirmi ştir.DYYK'nın kabul ettiği en radikal de ğişiklik, doğrudanyabancı yatırımlar ın kuruluş ve faaliyetleri s ırasında arananbazı izin ve onay alma zorunluluklar ımn, irtibat bürolar ı haricindekaldırılmış olmasıdır.Bu itibarla, art ık yabancı yatırımc ılar Türkiye'de istediklerişekilde ve sektörde faaliyette bulunabilirler. Ancak, irtibatbürolarırun açıl ışlarında izin almalar ı gerektiği gibi, süresonunda izin sürelerinin tekrardan uzatılmas ı gerekmektedir.DYYK genel bir düzenleme olarak, bu serbestiyi kabul etmişolmasına rağmen, yabanc ı yatırımcının faaliyette bulunmakisteği sektörü düzenleyen özel hükümlere de bak ılmas ıgerekmektedir. Çünkü DYYK özel düzenlemelerdeki hükümleribertaraf etmemektedir.izin ve onay sistemi yerine, istatistiksel verilerin olu şturulabilmesiamacıyla bilgilendirme sistemi kabul edilmi ştir.Bu amaçla, Hazine Müsteşarlığı'na bazı yetkiler verilirken,yabanc ı yatırımcılara da bazı yükümlülükler yüklenmi ştir.426

YArANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HIJKUKLJNDAK İ GÜNCEL GEU ŞMELERDYYK'da yabanc ılara verilen taahhütler tek tek say ılmış- RIFAT ERTEN' İ Ntır. Taahhüt edilen bu hakların çoğunluğunun, Türk hukuku- tEBLiĞİna göre zaten mevcut olmas ına rağmen, burada da belirtilmesiTürkiye'nin yabancı yatırımlar konusundaki isteğini göstermesiaç ısından önemlidir.Bu bağlamda, yabanc ı yatır ımcılara, yerli yatırıma ileeşit muamelede bulunma; kamula ştırma ve devletleştirmeninşartları; yatırım dolay ısıyla elde edilen gelirleri transfer edebilme;uyu şmazlık çözüm yöntemi olarak, özellikle kamu imtiyazsözleşmelerinde tahkime veya diğer alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerine ba şvurabilme ve yabancı yatırımlardayabanc ı personel istihdam edebilme konularda çe şitli taahhütlerdebulunulmu ştur.DYYK'nın orijinal halinde, Türk vatanda şlanıun edinimikonusunda yasaklama olmayan yerlerde yabanc ı sermayelişirketlerin de ta şınmaz ve s ınırh ayni hak edinebilecekleiibelirtilmiştir. Ancak, Anayasa Mahkemesi, 2008 y ılında, buhükmün Anayasaya aykırı olduğunu belirterek iptaline hükmetmiştir.Konu, Anayasa Mahkemesi'nin kararına uygun bir şekildeTapu Kanunu'nun 36. maddesinde yeniden düzenlenmi ş-tir. Yine Tapu Kanunu'nun 36. maddesi uyar ınca, uygulamausul ve esaslar ını düzenlemek üzere Bayındırlık ve iskan BakanlığıncaYabanc ı Sermayeli Şirketlerin Taşınmaz Edinimineili şkin Yönetmelik ihdas edilmi ştir. Tapu Kanunu'nun 36.maddesi ve Yönetmelik, yabanc ı sermayeli şirketlerin taşınmazve ta şınmazlar üzerinde s ınırl ı ayni hak edinnieleri konusundaizin ve denetim sistemini kabul etmi ştir.Tüm bu taahhütlerin yanında, yabancı ülkelerde kurulubulunan şirketlerin menkul k ıymetlerinin yatırım arac ı olarakkullanılmak istenmesi halinde, bu kıymetlerin değer tespitiyöntemine ili şkin uluslararas ı anlayışa uygun bir yöntemöngörülmuştür. Buna göre, bu değerler, menşe ülke mevzuatınagöre değer tespitine yetkili makamlar ın veya meme ülkemahicemelerince tespit edilecek biirki şilerin ya da uluslara-

AktIJELI.E ENIWICKLUNGEM 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS ., AUSIANDER- UND FLÜCIII İJNGSRECHTRiFAT ERJEN' İN rası değerlendirme kurulu şlarının değerlendirmeleri esas al ı-TESIIĞİ nacaktır.DYYK 2003 y ılının Haziran ayında yürürlüğe girmi ştir. 0zamandan, 2007 y ılı sonuna kadar, DYYK'n ın sağladığı liberalortam sayesinde, Türkiye'ye önemli miktarda yabana sermayegirişi olmu ştur. Miktarın yüksek olmasında özelleştirmeuygulamalarının ve Tasarruf Mevduat ı Sigorta Fonu elindebulunan şirketlerin satışının da pay ı bulunmaktadır. Ancak,2008 y ılında etkisini ciddi şekilde hissettiren küresel kriznedeniyle, tüm dünyada oldu ğu gibi, Türkiye'ye gelen yabancıyatırımlarda da bir gerileme görülmektedir." Krizin bitmesinekadar gerilemenin devam edeceği tahmin edilmektedir.428Dünyada do ğrudan yabana yatır ımlar, 2007 yılında 1,8 trilyon USD ileen üst seviyeye ulaşmasma rağmen, 2008 y ıl ında %21,71ik bir gerilemegörüldü. Paralel şekilde Türkiye'deki doğrudan yabana yatırımlar,2007 yılında 22 milyar USD ile en yüksek seviyeye ula şmas ına rağmen,2008'de bu miktar 18 milyar dolarda kald ı; yani %20 dolaylanndabir gerileme görülmektedir (bkz. K ızılot, Ş., "Kriz, Yabana SermayeYatırınılarmı da Etkiledi", Hürriyet Gazetesi, 07.04.2009; yaz ı için bkz., (10.07.2009).

TAPU KANUNU'NDA YAPILANSON DEĞİŞİKL İKLER IŞIĞINDAYABANCILAR İLE YABANCI YATIRIMCILARINTÜRKİYE'DE TAŞINMAZ MAL ED İNMELER İ VESINIRLI AYN İ HAKLARDAN YARARLANMALARIProf. Dr. Fügen SARGINGirişYabancıların Türkiye'de ta şınmaz mal edinebihneleri, FÜGEHTürk yabancılar hukuku alan ında en çok tartışılan, 1980'li yıl- SARGIN'INlardan başlayarak çe şitli gerekçelerle, kanun koyucunun dü- TEBUG İzenlemesine ve Anayasa Mahkemesi'nin müdahalesine defalarcamaruz kalan bir hakkın konusu olarak1 dikkat çekmektedir.Anayasa Mahkemesi karan ile iptal edilen 1984 tarihli ve3029 sayılı Kanun' bir yana bırakılacak olursa, ta şınmaz malAnkara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Uluslararas ı Özel Hukuk AnabilimDah öğretim üyesi.Mülkiyet hakk ının, "temel insan hakları" aras ındaki yeri hakk ındaki çeşitligörüşler için bkz. Güney Dinç, Avrupa Insan Haklar ı Sözleşmesi veMalvarl ığı Hakları, Ankara 2007, s. 1-3; Insan Hakları Evrensel Beyannamesi,Amerikan Insan Hakları Sözleşmesi, Afrika Insan ve HalklarınHakları Şartı dışı nda, mülkiyet hakk ım kişinin sahip olmas ı gereken temelinsan haklar ı aras ında sayan insan haklan konulu bir milletlerarasımetnin mevcut olmad ığı hakkında bkz. H. Burak Gemalmaz, AvrupaInsan Hakları Sözleşmesinde Mülkiyet Hakkı, Istanbul 2009, s. 3-4; 1982Anayasası'nın 35. maddesinin mülkiyet hakkını sosyal bir hak mı yoksaekonomik bir özgürlük olarak mı düzenlediği hakk ındaki tartışmalarve Anayasa Mahkemesi'nin yorumu için bkz. Ibrahim Ô. Kabo ğlu, ÖzgürlüklerHukuku, B. 6, Istanbul 2002, s. 450 vd.21 Haziran 1984 tarihli ve 3029 say ıl ı, "2644 say ılı ve 22 Kas ım 1964 tarihliTapu Kanunu'nun 35. maddesi ile 442 say ılı ve 18 Mart 1924 tarihliKöy Kanunu'nun 87. Maddesine Birer F ıkra Eklenmesi Hakk ındaKanun": RG, 28 Haziran 1984, S. 18445; Kanun'un verdi ği yetkiye da-429

AKİİJELLE ENTWICXLIJMGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKE İ TS -, AUSIJINDFR- UND FLÜCHTLINGSRECHTFÜGEN edinn-ıe hakkının "srn ırlanrn" belirleyen "genel ilkeler"i içerenSARGIN'IN 22 Aral ık 1934 tarihli ve 2644 say ıl ı Tapu Kanunu3 sıras ıyla,TEBlİĞİ 03 Temmuz 2003 tarihli ve 4916 sayd ı,4 29 Aral ık 2005 tarihli430yanarak ç ıkarılan 31 Tenımuz 1984 tarihli ve 84/ 8359 say ılı "YabancıHakiki Şahıslarm Mütekabiliyet Şartı Aranmaks ızın Türkiye'de GayrimenkulEdinmeleri Hakk ında Esaslara Dair Bakanlar Kurulu Karar ı"için bkz. RG, 21 Ağustos 1984, S. 18496; Sözü edilen Kanun'a dair AnayasaMahkemesi'nin 13 Haziran 1985 tarihli ve E. 1984/14, K. 1985/7 sayılıiptal karar ı için bkz. RG, 24 Ağustos 1985, S. 18852; Adı geçen mevzuathükümleri ve Anayasa Mahkemesi'nin iptal karar ı ile ilgili ayr ıntılıbir aç ıklama için bkz. Fügen Sargin, Yabancı Gerçek Ki şilerin Türkiye'deTaşınmaz Mal Edin ıneleri ve S ınrl ı Ayni Haklardan Yararlanmaları, Ankara1997, s. 119 vd.(l'a şınmaz)RG, 29 Aralık 1934, S. 2892.Çe şitli Kanunlarda ve Maliye Bakanl ığı'nın Teşkilat ve Görevleri HakkındaKanun Hükmünde Kararnamede Deği şiklik Yapılmas ı HakkındaKanun m. 19 metni aynen şöyle idi: "Karşıl ıklı olmak ve kanuni s ınırlamalarauyuln ıak kayd ıyla, yabana uyruklu gerçek kişiler ile yabana ülkelerde buülkelerin kanun/anma göre kurulan tüzel kişiliğe sahip ticaret şirketleri, TürkiyeCumhuriyeti s ınırları içinde taşınmaz edinebilirler. Kar şı lıkl ıl ık ilkesininuygulanmas ında, yabana devletin taşınmaz ediniminde kendi vatandaşlar ınaveya yabanc ı ülkelerde bu ülkelerin kanunlar ına göre kurulan tüzel ki şiliğe sahipticaret şirketlerine tan ıdığı hakların, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarınaveya ticaret şirketlerine de tan ınmas ı esastır.Türkiye Cumhuriyeti ile aras ında karşılıkl ılık olmayan devlet vatanda ş-ların ın kanuni miras yoluyla edindikleri taşınmazlar ile kanuni k ısı tlamalaratilki alanlardaki taşınmazlar, intikal işlemleri yap ılarak tasfiye edilir ve bedeleçevrilir.Yabana uyruklu gerçek ki şiler ile yabana ülkelerde bu ülkelerin kanunlarmagöre kurulan tüzel kişiliğe sahip ticaret şirketlerinin otuz hektardanfazlataşınmaz edinebilmesi Bakanlar Kurulunun iznine tübidir. Kanuni mirasyoluyla intikal eden taşınmazlar için bu hüküm uygulann ıaz. Yabanc ı uyruklugerçek kişilerin, kanuni miras d ışında ölüme bağlı tasarruflar yoluyla otuzhektardan fazla taşınmaz edinebilmesi de Bakanlar Kurulunun iznine bağlıdır,izin verilmez ise, fazla miktar tasfiye edilerek bedele çevrilir."Yabana uyruklu gerçek ki şiler ile yabana ülkelerde bu ülkelerin kan unlarınagöre kurulan tüzel kişiliğe sahip ticaret şirketleri lehine, şınmaz ta üzerindes ınırl ı ayni hak tesis edilmesi halinde karşılıkl ıl ık şartı aranmaz."Kamu yararı ve ülke güvenliği bakım ından, bu maddenin uygulanmayacağıyerleri belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkilidir." Kanun metni için bkz.RG, 19 Temmuz 2003, S. 25173; Kanun hakkında bir tahlil için bkz. BanuŞit, "Son Değişikliklere Göre Yabanc ıların Türkiye'de Bulunan Ta şınmazlarUzerinde Mülkiyet ve Sınırl ı Ayni Hak Edinrneleri", BATIDER,C. 22, S. 4, 2004, s. 203 vd. Madde, Anayasa Mahkemesi'nin 14 Mart2005 tarihli ve E. 2003/70, K. 2005/14 say ılı karar ı ile şu gerekçeye dayanılarakiptal edilmi ştir: "Öte yandan, kuvvetler ayrılığın in benimsendi-

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR IIUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERMENSARGIN İ Nği Anayasa'da, yasama, yürütme ve yarg ı organlann ın görev ve yetki alantanayrılarak düzenleme yap ıldığından, Anayasa ile öngörülen ayrık durumlar TEBLJuIdışında bunlar aras ında yetki devri olanakl ı değildir. Bu husus, Anayasan ın7. maddesinde aç ıkça ifade edilerek "Yasama yetkisi Türk Milleti ad ına TürkiyeBüyük Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilen ıez" denilmektedir. Yasamayetkisinin devredilmezliği ilkesi uyarınca, yürütme organ ına genel, s ın ırsız, esasları ve çerçevesi belirsiz bir düzenleme yetkisi verilemez. Yürütme organının yasayla yetkili k ılınm ış olmas ı, yasayla düzenleme anlam ına gelmeyeceğinden,yürü tnıeye devredilen yetkinin Anayasa'ya uygun olabilmesi içinyasada temel esasların belirlenmesi, s ın ırların çizilmesi gerekir. Bu doğrultuda,uzmanl ık ve yönetim tekniğine ilişkin konular ın düzenlenmesi ise yürütmeorgan ına bırak ılabilir.Ddva konusu 35. maddenin ilk Jlkras ıyla yabana gerçek ve tüzel kişilerintaşınmaz edinmeleri, "karşılıkl ı olmak ve kanuni s ınırlamalara uyulmak"koşuluna bağlı tutulmuş, ancak, bu edinimin usul ve esasları gösterilmemi ştir.Oysa, hukuk devletinin yukarda belirtilen işlevlerinin ya şama geçirilebilmesiiçin, ülkenin bütünlü ğü, güvenliği, coğrafi özellikleri, stratejik konumu ve önceliklerigözetilerek yabancılar ın alacağı taşınmaz ın yeri, arazi, arsa veya binaolmas ın ın getireceği farkl ılıklar ile satın alman ın amacı, koşulları ve devirdeuyulacak usul ve esaslar gibi hususlar ın yasada belirtilmesi gerekir. Bunlarınyasada düzenlenmemi ş olmas ı, ülke bütünlüğü ve egemenliği ile doğrudan ilgiliolduğunda duraksama bulunn ıayan yabancıların taşınmaz edinimi konusunda,yetki devrine yol açacağı gibi yasaların açık, anlaşılabilir ve s ınırları belirlikurallar içermesi gereğinin hukuk güvenliğinin gerçekle mesi için ön ko şulkabul edildiği hukuk devleti anlayışına da ay/cin düşer."Döva konusu maddedeki yabanc ılar lehine taşınmaz üzerinde s ınırl ı aynthak tesis edilmesinde de ku şkusuz ayn ı Anayasal sakıncalar söz konusudur.Çünkü burada da tesis edilecek s ınırl ı aynt hak süresinin çok uzun olmas ı halinde,mülkiyet hakk ının kullan ılmas ından doğan sonuçlara benzer bir durumayol açılacağından bu hakk ın da, amacı, süresi, türü gibi özellikler ile buna ilişkinusul ve esasların Yasa'da belirlenmemi ş olması bu konularda yasama yetkisininyürütmeye devri anlam ına gelmektedir."Döva konusu 35. maddenin son jlkras ında da "kamu yaran ve ülke güvenliğibak ımından bu maddenin uygulanmayaca ğı yerleri belirlemeye BakanlarKurulu yetkilidir" denilmesi, böylece "ülke güvenli ği" yan ında "kamu yararı" gibi s ınırları belirsiz bir kavrama dayanarak Bakanlar Kuruluna bu maddeninuygulanmayacağı yerleri saptama konusunda geniş bir takdir yetkisi verilmesi,yasama yetkisinin devrine yol açmaktad ır."Yabancıların durumunun özel olarak düzenlendiği Anayasan ın 16.maddesinde, temel hak ve özgürlüklerin yabancılar için, milletleraras ı hukukauygun olarak kanunla s ınırlanabileceği öngörülmektedir. Döva konusu maddeniıvsonjikras ıyla Bakanlar Kurulu'na verilen yetkinin kullan ılmas ının ise yabancılaryönünden s ınırlama içerdiği açıktır. Bu s ınırlaman ın doğrudan yasaylayapılnıamas ı veya uygulamaya yönelik yetkilendirmen ın sın ırların ın veilkelerinin belirlenmemesi Anayasa'n ın 16. ınaddesiyle de bağdaşmamaktad ı r."Açıklanan nedenlerle kural, Anayasa'n ın 2., 7. ve 16. maddelerine ayk ırıdır. iptali gerekir". RG, 26 Nisan 2005, S. 25797; Anayasa Mahkemesi kara-431

AICTUELIE ENTWICKLUNGEN 1M SrAATSANGEHÖRIGKEITS - I AUSLANDER- IJIm FLÜCHTLINGSRECHTFÜGEN ve 5444 say ılı,5 03 Temmuz 2008 tarihli ve 5782 say ılı kanun-SARGINı NTEBLi Ğİ n hakkında ayrıntıh bir tahlil için bkz. Esra Darda ğan, "Yabanc ılar ın TaşınmazMal Edinmeleri ve Taşınmaz Mallar Uzerinde S ınırl ı Aynt HaklardanYararlanmalar ı Alanında Yeni Geli şmeler: Anayasa Mahkemesinin14 Mart 2005 tarihli Karan ve 5444 say ıl ı Kanuna Bakış", K (11-tED, S.6, Ocak 2006, s.38 vd.Tapu Kanunu'nda De ğişiklik Yap ılmasına Dair Kanun'un 1, maddesişu hükmü içermektedir: "Yabancı uyruklu gerçek kişiler, karşı/ikiz olmak vekanuni sın ırlamalara uyulmak kayd ıyla, Türkiye'de işyeri veya mesken olarakkullanmak üzere, uygulama imar plan ı veya mevzii imar plan ı içinde bu amaçlarlaayrılıp tescil edilen taşınnıazlan edinebilirler. S ınırl ı ayni hak tesis edilmesindede ayn ı koşullar aran ır. Yabancı uyruklu bir gerçek kişinin ülke genelindeedinebileceği taşınmazlar ile bağı ms ız ve sürekli nitelikte s ınırl ı ayni hakların toplam yüzölçümü iki buçuk hektar ı geçemez. Bu fikrada belirtilenkoşullarla, yüzölçümü miktarını otuz hektara kadar artırmaya Bakanlar Kuruluyetkilidir."Yabancı ülkelerde kendi ülkelerinin kan unlanna göre kurulan tüzel kişiliğesahip ticaret şirketleri, ancak özel kanun hükümleri çerçevesinde ta şınmazmülkiyeti ve ta şınmazlar üzerinde s ın ırl ı ayni hak edinebilirler."Yabanc ı uyruklu gerçek ki şiler ile yabanc ı ülkelerde kendi ülkelerininkanunlanna göre kurulan tüzel kişiliğe sahip ticaret şirketleri lehineTürkiye'de ta şınmaz rehni tesisinde birinci ve ikinci fikralarda yer alan kay ıtve s ı n ırlamalar aranmaz."Yabancı uyruklu gerçek kişiler ile yabana ülkelerde kendi ülkelerininkanunlarına göre kurulan tüzel ki şiliğe sahip ticaret şirketleri dışı ndakilerTürkiye'de taşınmaz edinemez ve lehlerine s ınırl ı ayni hak tesis edilemez."Türkiye Cumhuriyeti ile aras ında karşılıkl ılık olan devlet vatan da şlann ınkanuni miras yoluyla intikal eden ta şınmazları için birincijlkrada belirtilen kayıtve s ınırlamalar uygulanmaz. Ölüme ba ğl ı tasarruflarda yukar ı daki Jikralardabelirtilen kayıt ve s ınırlamalar uygulan ır. Türkiye Cumhuriyeti ile aras ındakarşılıkl ılık olmayan devlet vatandaşlarının kanuni miras yoluyla edindikleritaşınmaz ve s ınırl ı aynihaklann intikal işlemleri yap ılarak tas,flye edilir."Karşılıklı lığın tespitinde hukuki ve fiili durum esas al ınır. Bu ilkenin kişileretoprak mülkiyeti hakkının tan ınmadığı, ülke uyruklar ına uygulanmas ında,yabancı devletin taşınmaz ediniminde kendi vatanda şlarına tan ıdığı haklann,Türkiye Cumhuriyeti vatanda şlarına da tan ınmas ı esashr."Yabancı uyruklu gerçek kişiler ile yabancı ülkelerde kendi ülkelerinin kıznunlarınagöre kurulan tüzel ki şiliğe sahip ticaret şirketlerinin; sulama, enerji,tarım, maden, sit, inanç ve kültürel özellikleri nedeniyle korunmas ı gerekenalanlar, özel koruma alanları ile flvra vefauna özelliği nedeniyle korunmas ı gerekenhassas alanlarda ve stratejik yerlerde kamu yararı ve ülke güvenliği bakımından taşınmaz ve s ınırl ı ayni hak edinemeyecekleri alanları, ilgili kamu kurumve kuruluşların ın tescile esas koordinatl ı harita ve planları içeren teklifiüzerine belirlemeye ve yabanc ı uyruklu gerçek kişilerin il baz ı nda edinebilecekleritaşınmazların, illere ve il yüzölçümüne göre binde be şi geçmemek üzereoran ın ı tespite Bakanlar Kurulu yetkilidir. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğününbağlı olduğu Bakanl ık bünyesinde ilgili idare temsilcilerinden olu-432

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HLJKUKUNDAKi GÜNCEL GELi ŞMELERlarla6 üç kez değişikli ğe uğramıştır. Tapu Kanunu'nda de ği- FÜGENSA RG İ N' İ Nşan komisyon taraJlndan, bu madde uyarınca Bakanlar Kuruluna verilen yetki- JEBEİĞİler dahilinde çal ışmalar yap ılmak suretiyle kamu kurum ve kurulu şlann ın bukapsamdaki teklifleri incelenip değerlendirilerek Bakanlar Kuruluna sunu lur."Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten sonra belirlenecek askeri yasakbölgeler, askeri ve özel güvenlik bölgeleri ile stratejik bölgelere ve değişiklik kararlarınaait harita ve koordinat değerleri Milli Savunma Bakanl ığınca geciktirilmeksizinTapu ve Kadasfro Genel Müdürlü ğünün bağlı olduğu Bakanl ı-ğa verilir."Yukarıdaki Jikralarda belirtilen balgeler içerisinde kalmas ı nedeniyle bimulaştırılması gereken ya da tapu sicilinde şerit verilmesine gerek duyulan parsellereilişkin bildirimler ilgili idarelerince tapu sicil müdürlüklerine yap ılır."Bu madde hükümlerine ayk ın edinilen veya kanuni zorunluluk d ışındaedinim amac ına aykırı kullan ıldığı tespit edilen taşınmazlar ile s ın ırlı ayni haklar,Maliye Bakanl ığınca verilecek süre içerisinde maliki tarafindim tasflye edilmediğitakdirde tasflye edilerek bedele çevrilir ve bedeli hak sahibine ödenirKanun metni için bkz. RG, 07 Ocak 2006, S. 26046; Kanun metninin tatililiiçin bkz. Nuray Ekşi, Yabanc ılar Hukukuna ilişkin Temel Konular, Istanbul2006, s. 108 vd.; Darda ğan, s. 53 vd.; maddenin 1. ve 7. fikralar ındayer alan baz ı cünılelerin iptaline dair Anayasa Mahkemesi'nin, 11 Nisan2007 tarihli ve E. 2006/35, K. 2007/48 say ılı kararı için bkz. RG, 16 Ocak2008, S. 26758; Anayasa Mahkemesi'nin iptal karar ında esas ald ığı gerekçelere,yeri geldiğince ilgili dipnotlarda yer verilecektir.6 Tapu Kanununda Deği şiklik Yap ılmasına Dair Kanun ile 5444 say ılı Kanunile deği şik Tapu Kanunu'nun 35. maddesinin 7. ve 8. fıkraları değiştirilnıişve mülga 36. madde yeniden düzenlenmi ştir. Değişik 35. maddefıkra hükümleri şöyledir: "Yabana uyruklu gerçek ki şiler ile yabana ülkelerdekendi ülkelerinin kanunlarına göre kurulan tüzel kişiliğe sahip ticaret şirketlerinin;sulama, enerji, tarım, maden, sit, inanç ve kültürel özellikleri nedeniylekorunmas ı gereken alanlar, özel koruma alanları ile fkıra vefauna özelliğinedeniyle korunmas ı gereken hassas alanlarda ve stratejik yerlerde kamu yaranve ülke güvenliği bak ım ından taşınmaz ve s ını rl ı ayni hak edinemeyeceklerialanlan, ilgili kamu kurum ve kurulu şlann ın tes cile esas koordinatl ı hadtave planları içeren teklifi üzerine belirlemeye Bakanlar Kurulu yetkilidir. Yabanauyruklu gerçek kişiler merkez ilçe ve ilçeler baz ında, uygulama imar plan ıve mevzi imar plan s ın ırları içerisinde kalan toplam alanların yüzölçümününyüzde onuna kadar k ısm ında taşınmaz ile bağıms ız ve sürekli nitelikte s ınırl ıayni hak edinebilirler. Bakanlar Kurulu, merkez ilçe ve ilçelerin altyap ı, ekim ü-mi, enerji, çevre, kültür, tar ım ve güvenlik açıs ından önemlerini dikkate alarak,bu orb.ndan fazla olmamak kayd ıyla farklı Oran belirlemeye yetkilidir. Tapu veKadastro Genel Müdürlüğünün bağlı olduğu Bakanl ık bünyesinde, ilgili idaretemsilcilerinden olu şan komisyon tarafindan, bu madde uyannca BakanlarKuruluna verilen yetkiler diihilinde çal ışmalar yap ılmak suretiyle kamu kurumve kuruluşlarının bu kapsamdaki teklifleri incelenip değerlendirilerek BakanlarKuruluna sunulur. Valiliklerce, merkez ilçe ve ilçelerin uygulama imar plan ıve mevzi imar plan s ınırları içerisinde kalan toplam alanların yüzölçümündemeydana gelen değişiklikler takip eden yıl ın Ocak ayı sonuna kadar komisyona433

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAArSANOEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTf06[N şiklilc yapan sözü edilen kanun hükümlerinin Anayasa'ya ay-SARGIN' İN kırılıldarı iddialar ını n, Anayasa Mahkemesi'nce gerçekle ştiri-TEBli Ğİlen Anayasa'ya uygunluk denetimlerinde yerinde görülmesi,bu süreci yaratm ıştır.Yaptığı denetimin hukukili ği veya yerindeliği hakkındakitartışmanın dışı nda kalarak, Anayasa Mahkemesi'nin iptalkararları doğrultusunda son şeklini alan Tapu Kanunu'nun ilgilihükümlerini tahIl etmeye geçmeden önce, yabanc ılarınTürkiye'deki temel hak ve özgürlüklerinin s ınırın belirleyenanayasal hükümler üzerinde durulmas ı gereklidir.1. Anayasa Hükümleri DoğrultusundaTemel İlkelerin TespitiA. Anayasa'mn İlgili Hükümlerinin Tespiti ve Tahlili1982 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, 7 bazı istisnalard1şında8 güvence altına aldığı temel hak ve hürriyetlerdenyararlanma konusunda, kural olarak, yabanc ı ile vatandaşaaynı ölçüde koruma getirmi ş (Anayasa, m. 10); bu suretle,yabanc ılar aç ısından "eşitlik ilkesi"ni benimsemi ş bulunmaktadır.434bildiri/ir."Askeri yasak bölgeler, askeri güvenlik bölgeleri ile stratejik bölgelere vedeğişiklik kararlarına ait harita ve koordinat değerleri Milli Savunma Bakanlığınca,özel güvenlik bölgeleri ve de ğişiklik kararlarına ait harita ve koordinatdeğerleri ise Içişleri Bakanlığınca gedktirilmeksizin Tapu ve Kadastro GenelMüdürlüğünün bağlı olduğu Bakanlığa verilir" RG, 15 Temmuz 2008, S.26937; 36. madde nin tam metni için bkz. ileride "Il. C. Yabana SermayeliTicaret Şirketlerinin Taşınmaz Mal Edinmeleri ve S ınırlı Ayni HaklardanYararlanmalarma Getirilen Sınırlamalar" ba şliğı altında yap ılanaçıklamalar.9 Kas ım 1982 tarihli ve 2709 sayıl ı Türkiye Cumhuriyeti Anayasas ı, RG,9 Kas ım 1982, S. 17863 Mükerrer.Nitekim siyasi haklardan yararlanma ile suçlular ın iadesi ve s ınır dışıedilme gibi kişi hak ve hürriyetini sınırlayan hukuki i şlemler bakımındanyabancı ile vatandaş arasında bir farkl ılık yaratılmaktadır. Bkz.Anayasa m. 66 vd.; Anayasa m. 23; Anayasa m. 38/son.

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKLIKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERAnayasa'rıırı bu genel tutumunu yans ıtacak şekilde, "Ki- FÜGEHşinin Hak ve Ödevleri" ad ı altındaki ikinci Bölümü'nde yer alan SARGININ"Mülkiyet Hakk ı " başlığrnı ta şıyan 35. madde ile de "herkes (in), IleLiğimülkiyet ve miras haklar ına sahip(tir)" olduğu belirtilmek suretiyleyabanc ı! tebaa ayrımı yap ılmaksızm gerçek ya da tüzelkişiliği haiz ki5ilerin, 9 Türkiye'de "mülkiyet hakları"mn,Anayasal güvence alt ında olduğu "ayrıca" vurgulanmışbulunmaktadır)0Anayasa'nm 35. maddesinde, "bu haklann ancak kamu yararıamac ıyla, kanunla s ınırlanabileceği (2. f.)", "mülkiyet hakkının kullan ılmas ın ın toplum yararına aykırı olanulyacağı " (3. f.) ifadeedilerek, mülkiyet hakkının smırlandırılabilmesine ili şkinözel sebepler de somutla ştırılmıştır»Temel hak ve hürriyetlerin nas ıl smırlandınlabileceği ise,Anayasa'nın 13. ve 16. maddeleri ile düzenlenmi ştir. 13. maddede,tüm temel hak ve hürriyetler bak ımından genel olarakifade edildiği üzere, bu haklar, "özlerine dokunulmaks ızın, yalnızca Anayasa'n ın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağl ı olarakve ancak kanunla s ınırlanabilir. Bu s ın ırlamalar, Anayasan ınözüne ve ruhuna, demokratik toplum düzeninin ve Idik cumhuriye-Bülent Tanör/ Necmi Yüzbaşıoğlu, Türk Anayasa Hukuku, E. 6, İstanbul2004, s. 147.° "Modem mülkiyet anlay ışı" dahilinde, mülkiyetin s ınırl ı ayni haklarıda kapsad ığı ve bu suretle, ad ı geçen Anayasal güvencenin sınırlı aynihaklar bakımından da sağland ığı yönünde görü ş hakkında bkz. Sargin,(Taşınmaz), s. 96 vd.' Doktrinde, Anayasa'da herhangi bir özel s ınırlama nedenine yer verilmediğihallerde dahi, hak arama özgürlü ğünün, niteli ğinden doğan,başka bir ifadeyle, e şyan ın tabiatında mevcut objektif s ın ırları olduğugörüşünden hareket edilmekte ve devlete ödevler yükleyen di ğer Anayasahükümleri dikkate al ınarak yap ılacak baz ı koruyucu s ınırlamaların,meşru nedene dayand ığının kabul edilebileceği sonucuna var ılmaktadır. Temel hak ve hürriyetlerin objektif s ınırlılığı hakk ında ayrıntılıbilgi için bkz. Faz ıl Sağlam, Temel Haklar ın S ın ırlanmas ı ve Özü, Ankara1982, s. 47-53; Ergun Ozbudun, Türk Anayasa Hukuku, B. 8, Ankara 2004,s. 103; ayrıca bkz. Sibel lnceolu, İnsan Haklan Avrupa Mahkemesi KararlanndaAdil Yargı/anma Hakk ı, Istanbul 2002, s. 118.435

AKUELLE ENTWJO(LIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTUNGSRECHTFÜGEN tin gereklerine ve ölçülülük ilkesine72 aykın olamaz"". Madde da-SAG İN'IN hilinde, "hakk ın veya hürriyetin kullan ılmas ın ı aç ıkça yasaklay ı-TEBLi Ğİ cı veya örtülü bir şekilde kullan ılamaz hale koyucu veya ciddi surettegüçleştirici ve amac ına ulaşmas ın ı önleyici ve etkisini ortadankaldıncı hükümler"(Ie),'4 demokratik ve lAik toplum düzeniningerekleri ve ölçülülük ilkesine ayk ırı düşecek şekilde, temelhak ve özgürlüklerin s ınırlandınlması söz konusu edilemez.Madde ile getirilen bir diğer ölçü de, s ınırlamanın ancak ilgilihakkı düzenleyen Anayasa maddesinde belirtilen özel sebeplerleyap ılabileceğidir.Anayasa'nm 16. maddesi ise, münhasıran yabanc ılarmtemel haklannı esas almakta ve onların temel hak ve özgürlüklerinins ınırland ırılabilmesinin dayana ğı olan ilkeleri içermektedir.Buna göre, srn ırland ırmanm milletleraras ı hukukauygun olmas ı ve bir kanun hükmüne dayanmas ı esastır.15Birbiriyle karşılaştırıldığında, görünü şte farkl ı sınırlama/korumakriterleri ihtiva eden iki maddenin varl ığı, pratikteiki farklı yorumu da beraberinde getirecektir. Bu yorumlardanilkine göre, yabanc ılar söz konusu olduğunda,13. maddenin öngördü ğü güvencelerin devre d ışı kalacağıve 16. maddenin ınünhas ıran uygulama alan ı bulacağıdır.Bu bağlamda, yabanc ıların temel haklannın s ınırlandırılma-12Hakkın özüne dokunmama ve ölçülülük ilkesL 03 Ekim 2001 tarihli ve4709 sapl ı Kanun m. 2 ile eklenmi ş bulunmaktad ır Türkiye CumhuriyetiAnayasas ının Baz ı Maddelerinin Deği ştirilmesi Hakk ında Kanun,RG, 17 Ekim 2001, S. 24556.13Anayasa'nın 15. maddesinde ise, temel hak ve hürriyetlerin kullan ılmasıran,istisnaen "savaş, seferberlik, s ıkıyönetim veya olağanüstü hallerde, milletlerarası hukuktan doğan yükümlülükler ihlül edilmemek kayd ıyla, durumungerektirdiği Ölçüde, kısmen ya da tamamen durdu rulabileceği veya bunlar içinAnayasa'da öngörülen güvencelere ayk ın tedbirler al ınabileceği" hükme bağlanmışbulunmaktad ır.14Anayasa Mahkemesi'nin hakkın özü kavramı ile ilgili yaptığı bu tan ımye ilgili yorumlar hakk ında bkz. Yavuz Atar, Türk Anayasa Hukuku, B. 4,Istanbul 2007, 126-127; Tanör/ Yüzba şıoğlu, s. 136-137.Kanun ifadesinden ne anla şılması gerektiği hakkında görüşler içinbkz. Fügen Sargm, "Türkiye'de Ö ğrenim Gören Yabanc ı OğrencilerinTürkiye'ye Giriş, Türkiye'de ikamet Etme ve Çah şmaları", Prof Dr. YılmazAltuğ'a Armağan, MHB, 1997-1998, S. 17-18, s. 317-384.436

VATANDAŞ LIK, Göç, MÜLTECI VE YABANCILAR IIIJKLJKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERsmda, kanunilik ve milletlerarası hukuka uygunluk kriterle- FÜGENri gerekli ve yeterli olup; Anayasa'n ın ilgili maddesinde be- SARGIN' İ Nlirtilen özel sebeplerin dışı nda kalan nedenlerle dahi bu s ı- TEBLi ğİmrlama gerçekleştirilebilecektir . 16 Diğer bir yorum tarzı ise,Anayasa'nın 13. maddesinde yer alan "hakkın özü" ile "demokratikve iLik toplum düzenine uygvnluk" ve "ölçülülük" kriterlerinin,16. maddede zikredilen ilkelerle birlikte bütünlük arzedeceği; bir başka deyişle, 16. maddenin yabanc ılar için ek birgüvence sağladığıdir. Dolay ısıyla ikinci yorum tarz ı dahilindekonuya yakla şıldığı nda, genel olarak yabancıların Anayasaile tanınan hakları, milletleraras ı hukuka uygunluk kaydıyla; kanunla s ınırlandırılabilmekle birlikte, hakk ın özünüortadan kaldıracak biçimde -Anayasa'nın 15. maddesi hükmühariç- tümüyle yasaklanmas ı mümkün olamayacaktır. Buçerçevede, milletleraras ı hukuk, yabancılar için bu haldun tümüyleortadan kalchnlmas ına veya fiilen kullan ılamaz halegetirilmesine izin yerse bile, Türk Anayasas ı'nın 13. maddesinin,16. maddenin uygulanma alan ını bu kapsamda daraltt ı-ğı söylenebilecektir.Kanımızca esasen, ölçülülük ilkesi, milletleraras ı hukukunbenimsediği bir ilke olarak 16. maddede mündemiçtir.Aynı şekilde, insan haklarına saygı ve hakkın özü kriterini ihtivaettiği dile getirilen demokratik toplum düzeninin gereklerineuygunluk kriteri 17 bakımından da benzer bir yorum yapılmas ı yanlış olmayacaktır. 18 Bu nedenle, her iki madde arasındakifarklılık, özel sebeplerle s ınırlama ve şayet doktrin-16Bu yönde görüş için bkz. Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku Ders/ertB. 4, Bursa 2007, s. 132-133; Abdurrahman Eren, Özgürlüklerin S ınırlanmasında Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri, Istanbul 2004, s. 65.Ancak, andan son yazar, 16. maddede yabanc ılar hakkında milletlerarası hukuka uygunluk kriteri bir güvence olarak yer ald ığı için, AvrupaInsan Haklarını ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözle şme ile yabancılaratan ınan güvencelerin, minimunı güvenceler olarak 1982 tarihliAnayasa açısından da geçerliliğini koruduğunu ifade etmektedir.17Kavramı somutlaştıran bu ve diğer unsurlar için bkz. Atar, s. 126 vd.18"Demokratik toplum düzenine uygunluk"un, milletleraras ı insan haklanbelgelerinde, temel hak smırlamalannın sınırını çizen ilkelerden biriolarak yer aldığı hakkında bkz. Eren, s. 106.437

AKIUELLE ENIWICKIUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, ALJSLANDER- 111W FLOCHTLINGSRECHTFÜGEN de ifade edildiği üzere, tamamlay ıc ı, ancak bağımsız bir ilkeSARGIN' İN olarak kabul edilirse," hakk ın özü ilkesi noktas ında önem arzTE6Ii Ğİ ediyor gözükmektedir. Ancak, son an ılan ilkeye, insan haklarınıkonu alan milletleraras ı hukuk metinlerinde yer verildiğide unutulmanıalıdir.20Öte yandan, ilk görü şün benimsenmesi halinde dahi,Anayasa'mn 35. maddesinde öngörülen özel sebepler d ışındakalan nedenlerle yabanc ılar için s ınırlama getirilebileceğikabul edilse bile, hakk ın özü kriterinin halen uygulama alan ıbulacağını söylemek yanlış olmayacaktır. Zira 16. madde yabancıların nasıl hak sahibi olacağına değil, Anayasanın tanımışolduğu hakların nas ıl smırlanaca ğına/korunacağına dairbir ölçü getirmektedir. 2' Dolayısıyla, ancak tanınmış bir hakkınsınırlanmas ından söz edilebilir; ayr ıca, smırlama ifadesi,kavramsal içerik olarak hakkın tümüyle yasaklanamayaca ğınada işaret ederY Bu nedenle, yabanc ıların, mevcut Anayasa19Demokratik toplum düzenine uygunluk kriterinin, hakk ın özü kriterinitamamlayan ancak ondan ba ğımsız karakteri ve gerekliliği ile ilgili Türkhukukundaki tartışmalar ve Anayasa Mahkemesi'nin yorumu için bkz.Eren, s. 100 vd.; Atar, s. 126-127.20 Eren, s. 126; Gemalmaz, s. 448-449.21 1982 tarihli Anayasa'n ın 16. maddesinin gerekçesi, farkl ı bir anlam ç ı-karmaya müsait bir ifade içermekle birlikte, bütünüyle de ğerlendirildiğinde,yukarıda var ılan sonucu desteklediği söylenebilecektir. Gerekçeaynen şöyledir: "Bu madde, ülkede bulunan yabanc ılann haklanrnn ve hürriyetlerinin,gereken hallerde, vatandaşlardan farkl ı olarak düzen lenip, s ınırlanabileceğinihüküm altına almaktad ır. Mesela bir yabanan ın ülkeye giriş yahutülkede seyahat ve yerle şme hürriyeti, bas ın hürriyeti elbette ki vatandaşlannkindenfarklı olacaktır... Vatandaş ve yabana aras ında gözetilen bu ayrım milletlerarası hukuka uygun olmal ıdır. Kişi-Devlet ilişkilerine milletleraras ı birunsur karıştığı zaman bu ilişkilerin düzenlenmelerinde milletleraras ı hukukungöz önünde tutulmas ı gereği bilinmektedir". Eren, s. 63-64'den naklen."...Demokrasinin ve hukuk devleti ilkesinin temel unsurlarından birisi temelhak ve hürriyetlerin tan ınması ve güvence altına al ınmas ıdır. Hak ve hürriyetlerinvarlığı kural, s ınırlandınlması ise istisnadır. S ın ırland ırmanm ın anlam ı,var olan bir hak ve hürriyeti ortadan kald ırmak, yok etmek değil, sadece da ra itmak,kısıtlamaktır. S ın ırlandırma kavram ına, hak ve hürriyeti tamamen ortadankald ırma anlam ı yüklenemez. Zira bu durumda hak tan ın ır olmaktan ç ıkmakta,yok say ılmaktadır. Olmayan bir şeyin s ın ırland ınlmasından da söz edilemez.0 halde mantıkf olarak sın ırlandırman ın da bir s ınırı vardır. Işte bu s ı-n ır, hak ve hürriyetin özüdür". Atar, s. 127den naklen. 2001 y ılında yap ı-438

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERhükümleriyle güvence altına alınmış bulunan mülkiyet hak- FÜGENlarm ın "tümüyle" yasaklanmas ı mümkün değildir» SARGIN'INTürk Anayasası hükümleri kapsamında sonuç olarak iladeetmek gerekirse, yabanc ıların taşınmaz mal edinnıe haklarıeşitlik ilkesine bağlanmış olup; anayasal güvence altmdadır. Bu haklar ın yabanc ıya "tan ınmas ı " değil, "mevcut hakk ın"Türk tebaas ından farkl ı bir "s ın ırlamaya" tAbi kılınması, ancakbu sınırlamanın kanunla olmas ı ve milletleraras ı hukuka uygunluğuölçüsünde mümkündür. 0 halde, bir kanun ile açıkçaaksi belirtilmedikçe, ta şın ıiıaz mal edinme hakk ı ve ko şulları tebaaile ayn ı olacaktır. Dolay ısıyla, Türk hukukunda genel iliceyibelirleyen Tapu Kanunu, yabanc ılara taşınmaz mal edinme hakkını veren ya da tan ıyan değil; tam tersine Anayasa' ıun eşit yararlanmaimkAnı tanıdığı mülkiyet hakk ım, yine onun verdiğiyetki dahilinde s ınırland ıran istisnat bir kanun niteliği taşımaktadır;bu nedenle, dar yoruma tabidir ve getirdiği yasaklama,kanunda aç ıkça belirtilenlerle s ınırlıd ır. Aksinin kabulü,yani Tapu Kanunu ile yabanc ılara taşmınaz mal edinmehakkının verildiği dü şüncesi, mülkiyet hakkının Türk hukukunda"s ınırlama sistemi"ne tabi kılınd ığı sonucunu yarat ırki, bu durum aç ıkça eşitlik ilkesini esas alan Anayasa'nm 35.maddesini gözard ı etmek anlam ına gelir.TEBLI ĞİB. Türk İç Hukukunun Bir Parças ını Olu şturan BazıMilletlerarası Hukuk Metinleri DahilindeGetirilecek S ınırlamaların Çerçevesinin Çizilmesiİç hukukumuzun bir parçasını oluşturan ve Anayasa'nın90. maddesi gereğince, öncelikle uygulanmas ı gereken insanlan değişiklik ile hakkm özüne dokunn ıama ilkesi eklenmeden öncekidönemde, Anayasa'n ın 13. maddesi ile ilgili olarak yap ılan bir yorumuyans ıtan bu görü şün, artık 13. madde bakım ından olmasa da, mevcut16. madde aç ısından önem arz etmeye devam edeceği açıktır.Yabancilarla ilgili olmamakla birlikte, mülkiyet hakkının tümüyle yasaklanmasıhakkında benzer yorum için bkz: 7 Şubat 2005 tarihli Danıştay karar ı: http://gayrinienkuldavalari.blogcu.com (08 Nisan 2009günü itibariyle).439

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSL£NDER- UND FLCHRINGSRECHrfÜ6EN haklarını konu edinen çok tarafl ı milletlerarası sözle şmelerSARGINıN bağlaimnda konuya yaklaşıldığında ise, Avrupa İnsan Hak-TEBLi Ğİ ların ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözleşme (AIHS)ile Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AIHM) kararları ışığında,Tapu Kanunu'na yönelik bir taMil öncelildi k ıl ınmalıdır.Türkiye'nin taraf ı olduğu, ikiz sözleşmeler olarak adlandırılan 1966 tarihli Birle şmiş Milletler Medenİ ve Siyasi HaklarSözleşmesi ile Ekonomik, Sosyal, Kültürel Haklar Sözle ş-mesi24 ve nihayet A İHS'nin orijinal metninde, mülkiyet hakkmadair bir hüküm yer almamaktad ır?5 Bu hak, A İHS'ne birProtokol ile sonradan ekIenn-ti ştir.1 Ancak, Protokol hükmü,mülkiyet hakkının hak olarak üye devleflerce tarunrnas ını zorunlukılan bir içerik taşımamakta; sadece milli hukuk sistemlerincetanınmış mülkiyet hakkınm27 korunmasına dair temelilkeleri belirlemektedir?24Milletlerarası sözleşmelerin onaylanmas ının uygun bulunduğuna dair17 Haziran 2003 tarihli ve s ıras ıyla, 4868 say ılı, 4867 say ıl ı Onay Kanunları için bkz. RG, 18 Haziran 2003, 25142.Avrupa insan Haklar ını ve Ana Hürriyetleri Koruma Sözle şmesi veBuna Ek I'rotokolün Tasdiki Hakkmda 10 Mart1954 tarihli ve 6336 say ı-lı Kanun için bkz. kG, 19 Mart1954, S. 8662.Avrupa insan Haklann ı ve Ana Hürriyetleri Korumaya Dair Sözle şme'ye Ek 20 Mart 1952 tarihli Protokol'ün 1. maddesi aynen şöyledir: "Hergerçek ve tüzel kişinin mal ve mü/k dokunulmazlığına saygı gösterilmesini istemekhakkı vardır. Herhangi bir kimse ancak kamu yatan sebebiyle ve kanundaöngoruten koşut/ara ve milletleraras ı hukukun genel ilkelerine uygun olarakmal ve mülkünden yoksun bırakılabilir."Yukarıdaki hüküm/er, devletlerin, mülkiyetin kamu yaranna uygun olarakkullan ılmas ını düzenle inek veya vergilerin ya da katk ılann veya para cezalannın ödenmesini sağlamak için gerekli gördükleri kanun/an uygulama konusundasahip olduktan hakka halel getinnez'.27Madde hükmünde yer alan mal ve mülk deyi ıııinin, maddi bir varl ığasahip her türlü taşınır ve taşınmaz mallarla, maddi varl ığı olmayan hakve menfaatleri; mameleke dahil her türlü aktifi, mali ve ekonomik de ğeriiçerdii yönünde bilgi için bkz. Şeref Gözübüyük/Feyyaz Gölcüklü,Avrupa Insan Hakları Sözleşmesi ve Uygulamas ı, B. 7, Ankara 2007, s. 418.Mülkiyet hakkının temel bir insan hakk ı olarak ad ı geçen milletlerarasımetinlerde yer almasından kaçmilmas ının nedenleri hakkında farkl ıyaklaşımlar için bkz. Gemalmaz, s. 5'de yer alan Un. (15); Genç, s. 4-5.

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERAd ı geçen 1 no.'lu Protokol'ün 1. maddesinde yer alan FÜGEN"her gerçek ve tüzel kişi" ifadesi, yabanc ıları da kapsayan bir SARGININiçeriği haizdir. Sözleşme ve ek protokollerin her bir hükmü- JIB İi Ğ Inün sağladığı korumadan, özel hükümlerde i şaret edilen bazıistisnalar dışında, vatandaş/yabancı ayrınıı yap ılmaksızınherkes aynı şekilde yararlanacakt ır?Bu tespit çerçevesinde bakıldığında, maddenin birbiriylebağlantıh üç ayr ı kural içerdiği kabul edilmektedir. A İHMkararlarma yans ıdığı üzere, Protokol'ün 1. maddesi, yabancılarıda kapsayacak biçimde herkesin maliki oldu ğu şeylerdenbarışcıl biçimde yararlanma hakk ını ve mülkiyet hakkınasaygı ilkesini içerir; dolay ısıyla esas itibariyle sadece kişinin/(yabanc ının) milli hukuk kurallar ı veya devletin tarafıolduğu milletleraras ı sözleşmelerle bireysel olarak kaza ıulmışmevcut bir mülkiyet hakkı bakımından uygulanma alanıbulur; mülkiyet hakkı edinmeyi, örne ğin, kanuni mirasçılikya da bir ölüme bağlı tasarruf yolu ile mülkiyet hakk ınınkazanılma ihtimalini, güvence alt ına almaz. Bununla birlikte,Mahkeme kararlar ında somutlaştığı şekliyle, mülkiyet hakk ıelde edilece ğine dair hukuki temele dayal ı bir meşru beklentide,3° Protokol hükmünün uygulannıas ım sağlayacaktır.3'1. fıkranın ikinci cümlesindeki sonraki kural ise, mülkiyettenyoksun b ırakılmayı belirli ko şullara bağlamaktadır. 2.29App. No. 9006/80; 92621/81; 9263/81; 9265/81; 9266/81; 9313/81;9405/81, Judgment 08 July 1986 Case of Lithgow and Others v. The UnitedKingdom: http://cnıiskp.echr.coe.int/tkp/97/search.asp? (08 Ni şan2009 günü itibariyle); Türkçe metin için bkz. Osman Do ğru, Insan Hak/ünAvrupa Mahkemesi Içtiha t/an, C. İİ, İstanbul 2004, s. 73.3°Meşru beklenti kavram ının, bir kanun hükmü ya da nihai yarg ı karar ıgibi hukuki bir belge veya istisnai hallerde özel hukuk sözleşmelerindedahi somut olaydaki ek faktörler temeline dayal ı olarak gerçekleşebileceğiyönünde AIHM karar ı ve meşru beklenti kavram ının yorumu hakkında ayr ıntılı bilgi için bkz. Gemalmaz, s. 144 vd. ile s. 149'da yer alanDn.(456).' Aida Grgic/Zvonimir Mataga/ Matija Longar/ Ana Vilfan, Avrupa İnsanHak/an Sözleşmesi Kşsamznda Mü/kiyet Hakk ı, Avrupa Konseyi İnsanHaklar ı El Kitaplar ı, No. 10, (çev. Özgür Heval Ç ınar/Abdulcelil Kaya),Strasbourg 2007, s. 6 ve s. 8; Gözübüyük/ Gölcüklü, S. 419; Gemalmaz,s. 176.441

AKTIJE İLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÜRIGKE1TS -, ALJSLANDER- 111W FLQCHTLINGSRECHTFÜGEN fıkrada ifadesini bulan son kural da, mülkiyetin kullanılma-SARGIN'IN 51 üzerinde, Devletin kontrol hakk ıyla ilgilidir. Bu bağlamda,TEBLi Ğİ son iki kural, mülkiyetten bar ışcıl biçimde yararlanma hakk ı-na müdahalenin özel örnekleri olarak, ilk kuralda beyan edilenprensip ışığında yorumlanmal ıdır.32Özetle ifade edilmek gerekirse, Sözle şme'ye göre hakkınvarl ığı mutlak olmayıp; milli hukukça tanınmış olmak kaydıyla,hak baz ı kısıtlama ve s ınırlamalara konu edilebilecektir.Genel kural niteli ğindeki, mülkiyete saygı ilkesi, maddeninaçıkça izin verdiği baz ı özel müdahale şekilleri dışındakiher türlü müdahaleyi yasaklamakta ve bu suretle genel birkoruma sağlamaktad ır; ayrıca, izin verilen müdahale şekillerininmeşruluk şartlanna da bizzat i şaret etmektedir?"Öte yandan, A İHM kararlarında vurguland ığı üzere,Mmüliciyet hakk ını düzenleyen 1 no.'lu Protokol'ün 1. maddesindeyer alan, "milletleraras ı hukukun genel ilkelerine uygunolarak" ifadesi, münhasiran yabanc ıların mülkiyet haklar ı bakımmdangetirilmi5tir; 35 bu ilkeye yer verilmek suretiyle, milletlerarası hukukun öngördü ğü şekilde, "kamu yarar ına36 uy-" Lithgom and Others t'. ilie United Kingdom: Doğru, s. 71.Cözübüyük/ Gölcüklü, s. 420.App. No. 8793/ 79, Judgment 21 February 1986 Case of James and Otherst'. 11w United Kingdom: http://cmiskp.echr.coe.int/tkp/97/search.asp?(08 Nisan 2009 günü itibariyle); Türkçe metin için bkz. Do ğru, s. 3-22.Mahkeme kararında, "Protokol'ün 1. maddesinde, milletleraras ı hukukungenel prensiplerine atıfta bu/unutmak suretiyle sadece, "yabanc ılann" tnülklerininkamulaştırılmas ı halinde kendilerine hemen, yeterli ve etkili bir tazmimitödenmesine dair milletleraras ı hukuk şartına işaret edildiğini" belirtmektedir.Devamla, Mahkeme'ye göre, "... nıaddede bu ifadeye yer verilerek ikiamaç gerçekleştirilmeye çal ışılm ıştır: Bunlardan ilki, yabanc ılara, milletlerarası hukukun ilgili prensiplerine başvurarak hakların ın korunmas ı için Sözleşmemekanizn ıasına doğrudan başvurabilme imkön ı sağlamaktadır. Ikinci olarak,Protokol'ün yürürlüğe girmesi neden iyle yabanc ıların hakların ın azaltıldığışeklindeki muhtemel argü man/ara karşı güvence temin edilmektedir" Jamesand Others t'. Tlıe tinited Kingdom: Doğru, s. 13-14 ve s. 15'den naklen;Ayn ı yönde bkz. Lithgom and Others t'. Dıe United Kingdom: Doğru, s. 72-74.Mahkeme karar ında kamu yarar ı kavramı şu şekilde somutlaştırılmaktadır:"Meşru, sosyal, ekonomik ve diğer politikalar gereğince mülkiyetin eldenal ınmas ı, al ınan mülkiyetten toplumun film kesimleri doğrudan yararlan masa442

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEd VE YABANCILAR IILJKUKUNOAK İ GÜNCEL GELİŞMELERgun olmak"37 ve "mak ı2l bir tazminat ödenmesi yükümlülü ğiiniP FÜGENyerine getirmek" 39 kayd ıyla, bir yabancmın kanunda belirlenen SARG İ N'IN5artlarla4° bireysel olarak fiilen sahibi bulunduğu mülkiyet TEBUĞIhakkına her zaman son verilebilmesi, yani, hakk ın bütünüyleve hukuken yok olmas ı mümkün kılınmaktad ır.41 "Ölçülülükilkesi" ile "alternatif çözümlerin varl ığı" da Mahkeme'nin tahlilettiği kriterler aras ında yer almaktadır.42 Yine, maddenin 2.veya mülkü kullanmasa bile kamu yararına olabilir":James and Others v. The[in ited Kingdom: Doğru, s. 7-8'den naklen."Kamu yararı" ibaresi maddede aynca zikredilmi ş bulunmakla birlikte,böyle bir gerekliliğin milletleraras ı hukukun genel prensipleri aras ındaher zaman yer ald ığı, bu nedenle, yabanc ılar söz konusu olduğunda, genelprensiplerin zaten kamu yarar ı kriterinin aranmas ını gerekli kıldığı,bu ibarenin esasen vatanda şlan korumak amacıyla maddeye kondu ğuyönünde bkz. James and Others v. The United Kingdom: Doğru, s. 14.Mülkiyet hakk ının hukuka ayk ın biçimde ihMI edildiği veya sona erdirildiğihallerde ise AIHM'nin son tarihli kararlarmda eski hale iade gibiparasal olmayan hukuka aykır ıl ık giderim araçlar ına, tazminat dışı önlemlerolarak yer verilmeye ba şlandığı hakkında bkz. Kerem Alhparmak,"Kopya Ijavalar ve Pilot Kararlar: Bir Kararda Bin Adaletsizlik?",50. Yıl ında Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi: Başarı m ı Hayal Kırıklığı m ı ?,Ankara Barosu Yayınları, Ankara 2009, s. 68-73." Protokol'ün 1. maddesinde tazminat ödenmesi bir yükümlülük olarakyer almamaktadır. Ancak, Mahkeme'ye göre, tazminat şartlan, itirazkonusu kamula ştırmanın farkl ı menfaatler aras ındaki adil dengeye saygı gösterip göstermedi ğini ve özellikle ba şvuruculara orantıs ız bir kültelyükleyip yüklemediğini değerlendirme bak ımından önemli bir hususteşkil eder. Buna paralel olarak, Protokol metnini imzaya açan BakanlarKomitesi 52(1) say ıl ı kararında, "milletleraras ı hukukun genel prensiplerininkamulaş tırma olaylarında vatanda ş olnıayanlara tazminat ödenmesiyükümlülüğü yüklediği"ni açıkça belirtmi ştir: James and Others v. D ıe [initedKingdrnn: Doğru, s. Il ve s. 15'den naklen.° Sözleşme'de geçen hukuk veya hııkukilik terimlerinin, sadece iç hukukagönderme yapmakla kalmad ığı, hukukun üstünlü ğüne (üye devletlerinortak hukuk prensiplerine) de i şaret ettiği iddias ının, Mahkemeceteyit edildiği yönünde bkz. James and Others t. D ıe United Kingdom: Doğru,s. 15.Gözübüyük/ Gölcüklü, s. 422423.42Mahkeme, ayr ıca "kullan ılan araçlar ile gerçekleş tirilmek istenen amaç arasında mak. ı2l bir orantılılık ilişkisinin kurulmas ı gerektiğinin ve bu şartın,toplumun genel yararın ın gerekleri ile bireyin temel hakların ın korunmas ınıngerekleri aras ında adil denge kavram ıyla ıflıde edildiğini kararında belirtmiştir.Bu aşamada, alternatif çözümlerin varl ığı, adil denge kurulmas ı gereği gözönünde tutularak seçilen araçlar ın, izlenen amacın gerçekleş tirilmesi bakı m ın-443

AKTU(LLE ENIWICKUINGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS - I AİJSIANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTFÜGEN fıkras ı uyarmca devletler, mülkiyet hakkının "genel menfaate"SRG İN'IN uygun olarak kullan ılmasını sağlamak için, gerekli k ısıtlama-TEBU Ğİ lar getirebilecektir.43Bu aşamada, sözü edilen kriterler aras ında hakkm özüneyer verilmiş olup olmad ığı üzerinde de durulmal ıdır. Doktrinde,1 no.'lu Protokol'de, smırlamanın smir ı ölçütünü içerenbir özel madde hükmüne yer verilmemi ş olmakla birlikte,hakkın özü kriterininM genellikle sınırlama şartına sahip olmayanhükünıler bakımından da uygulama alan ı bulduğu veAlliS ve eki protokollerinde düzenlenen haklar ba ğlamındada geçerli olaca ğı tespih yap ılmaktadır. Dolayısıyla, bu doğrultuda,mülkiyet hakkını düzenleyen 1 no.'lu Protokol'ün 1.maddesi açısndan da hakkın özü kriterinin uygulama alanıbulabileceği söylenebilecektir.45Bu kapsamda son olarak, Sözleşme'nin ayr ımc ıl ık yasağmıdüzenleyen 14. maddesi de zikredilmelidir.' Bu madde,Mahkeme'nin yerleşik içtihatlarma göre, Sözle şme ve diğerProtokol hükümlerini tamamlamakta; bir ba şka deyişle, bumaddi hükümlerle korunan haklar ın ve hürriyetlerin kullarulmasıyla bağlantıl ı olarak bir sonuç do ğurmaktadır. AIHM,dün makül ve uygun olup olmadığı tespit edilirken, ele al ınan diğer ilgili faktörlerdensadece biridir":James and Ot/ters v. The Linited Kingdom: Doğru, s.1O'dan naklen.Gözübüyük/ Gölcüklü, s. 422423.Hakk ın özü kriteriniı ,ölçülülük testirıin metinsel dayanaklarından biriolduğu ile ba ğıms ız ve gerekli ek bir ölçüt yarattığı hakk ındaki farkl ıgörüşler için bkz. Gemalmaz, s.451 vebu s.' da yer alan Dn. (1393).Gemalmaz, s. 448-449; Kan ımızca, Sözleşme'nin 17. maddesi, 1 no.'luProtokol' ün 1. maddesinde düzenlenen mülkiyet hakkına dair yap ı-labilecek s ın ırlamalarm sınırlar ını belirleyen ölçütler olarak da dikkatealmabilecektir. Nitekim 17. maddeye göre, "Bu Sözle şme hükümlerindenhiç biri, bir devlete, topluluğa veya kişiye Sözleşmede tan ınan hak ve özgürlüklerinyok edilmesine veya burada öngörüldüğünden daha geniş ölçüde s ınırlamalarauğratılmas ına yönelik bir etkinliğe girişine ya da eylemde bulunma hakkımSağlar biçimde yorumlanamaz' " İşbu Sözleşmede tan ınan hak ve hürriyet/erden ist ıflıde keyfiyeti, bilhassacins, ırk, renk, dil, siyasi veya diğer kanaat/er, milli veya sosyal men şe, milli biraz ınlığa mensupluk, servet, doğum veya herhangi bir durum üzerine müesseshiç bir tefrike tdbi olmaks ız ın sağlanmal ıd ır."444

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERkararlarmda, sürekli olarak, objektif ve makül hakl ılığa sahip FÜGENolan bir farkl ı muamelenin ayrımcılık oluşturmayaca ğını tek- S4RGIN'INrarlamaktadır. Buna göre, farkl ı muamele, "objektif ve mak ı2l TEBLi Ğİbir hakl ılığa sahip" değilse, yani "meşru bir amaç" gütmüyorsaveya "kullan ılan araçlarla gerçekle ştirilmek istenen amaç aras ındamakül bir orantılil ık" yoksa, ayrımcı bir içerik taşıyacaktır.47Sonuç itibariyle, A İHS açısından temel çerçeveyi belirlemekgerekirse, Sözleşme' nin temel insan haklarından biri olarakmülkiyet hakkının tanınmasını güvence altına alan bir Mikümiçermediği; sağladığı korumanın ancak üye devletin içhukuk kurallar ıyla tanıdığı mevcut müllciyet hakkı bakınıındansöz konusu olabileceğidir. Konuya yabanc ılar aç ısındanbakıldığında, böyle bir hakk ın yabanc ılara verildiği hallerde,kullanımının sınırlar ı ya da sona erdirilmesinin şartlan, 1no.'lu Protokol'de belirtildiği üzere, kanurıllik esas ına dayalıbir müdahalenin, kamu menfaatini sağlayacak haklı ve makülbir nedene dayanmas ı ve bu me şru amaca ulaşacak araç ilebir ölçtilülüğün olmasıdır ki, bunu gerçekle ştirecek kriterlerdenbiri de mülkiyet hakkının yerini, derhal ödenmesi gerekenuygun bir tazminat miktar ının almas ıdır.Türk Anayasas ı'nın, "herkes" ifadesini kullanan 35. maddesikarşısında, yabancıların mülkiyet hakk ı güvence alt ınaalınmış, bir başka ifade ile bu hak tan ınnu ş olduğundan, halckaiç hukuk kurallar ı ile getirilecek s ınırlamalar ın, Anayasa'nm16. ve 90. maddeleri do ğrultusunda, Türkiye'nin taraf ı olduğuA İHS ve eki Protokol'ün çizdi ği sınırlar ve AIHM'nin kararlanylasomutlaşan yorum dahilinde ortaya ç ıkan yukarıdazikredilen kriterlere uygunluk arz etmesi gerekecektir.Lithgow ve Diğerleri vs. Birleşik Krall ık dAvas ı: Doğru, s.73; App. No.8695/79, Judgment 28 October 1987 Case of Inze v. Austria davas ı içinbkz. http://cmiskp.echr.coe.int/tkp/97/search.asp? (08 Nisan 2009günü itibariyle); Türkçe metin için bkz. Do ğru, 397406.Mülkiyet hakkım sınırlama kriterleri hakk ında ayrıntılı bilgi için bkz.Gemalmaz, s. 447 vd.i,i

AKTUELLE ENmICKLuNGEN 1M STMTSANGEFIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FIÜCHTLINGSRECHTFÜGEN Il. Sınırlamaya Dair Genel İlkeyi BelirleyenSARGIN'IN Tapu KanunuTEBLi Ğİ22 Aralık 1934 tarihli ve 2644 say ılı Tapu Kanunu'nun 35.ve 36. maddeleri, konumuz aç ıs ından önem arz etmektedir.Bunlardan ilki, yabanc ılann mülkiyet hakkı ile ilgili s ırurlamayıbelirleyen temel ilkeleri içermektedir. Tapu Kanunu'nun36. maddesi ba ğlanıında dikkat çekilmesi gereken husus ise,maddenin esasen "yabana yatır ım" ile ilgili olmas ıdır.Aşağıda öncelikle yabanc ı gerçek kişilerin, daha sonra tüzelki şilerin anayasal güvence altında bulunan mülkiyet haklannıs ınırlandıran ilgili kanun hükümleri; son olarak da yabancıyatırımcıların Türkiye'de kurduklar ı veya iştirak ettiklerişirketlerin mulkiyet haklar ı inceleme konusu yap ılacaktır.36. maddedeki s ınırlama, yabanc ı sermayeli Türk şirketlerineait bulunmakla birlikte, ayn ı zamanda Türkiye'de şirketkurmak, şirkete iştirak etmek suretiyle yabanc ı sermaye getirenyabanc ı gerçek ve tüzel kişileri de dolaylı biçimde de olsaetkilediğinden konunun bu başl ık altında ele al ınmas ı uygungörülmüştür.Ancak, içeriği itibariyle incelemeye ba şlamadan önce kanunyapma tekni ği açısından, mülkiyet hakkının kullanım sınırlarınıbelirleyen hükürnlerin, Tapu Kanunu'nda düzenlenmişbulunması hususu eleştirilmelidir. Zira, ilgili hükümlerindenanla şılacağı üzere 1934 tarihli Tapu Kanunu şekli hukukudüzenleyen bir kanundur; bu nedenle, edinimin şeklindenziyade mülkiyet hakkının sırurlarmı belirleyen maddi hukukkurallar ırun, bu Kanunda yer almas ının tercih edilmi ş olmasıdikkat çekicidir.Ayrıca, bu paralelde ele ştirilmesi gereken bir diğer noktada 35. ve 36. madde metinlerinin anla şılması güç karmaşıkbir ifade tarz ı ile kaleme alımmş olmas ıdır. Aynı maddedahilindeki birbirini takip eden f ıkralar arasındaki uyumsuzlukbir yana, madde metinleri son derece uzundur ve birdenfazla maddede düzenlenmesi uygun olan konular içiçe geçmişbiçimde, iki maddeye s ığdırılnuş bulunmaktad ır. Örneğin,Kanun'un 35. maddesi 3. f ıkrasında, önce kurala istisna446

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERteşkil eden rehin hakkı tesisi düzenlenmekte; sonraki f ıkrada FÜGENise, tüzel kişilerin sinirli ayr ıl haklardan yararlanma haklar ına SARGItINdair temel s ınırlayıcı kural yer almaktad ır. TEBli Ğ iA. Gerçek Kişilerin Mülkiyet Hakk ı veS ın ırlı Ayni Hak Edinimine Getirilen S ınırlamalar1. Mülkiyet Hakk ının Edinimine Dair S ınırlamalara. Genel İlke22 Kasım 2001 tarihli ve 4721 say ılı Türk Medeni Kanunu'nun(TMK) 704. maddesinde ta şınmaz mal olarak nitelendirilen,"arazi", "ayr ı bir sayfaya kaydedilen bağims ız ve süreklinitelikli ayni haklar" ile "kat mülkiyeti kanununa göre kat mülkiyetikütüğüne kay ı tl ı bağıms ız bölümler"in yabanc ı gerçek kişiler bakımındanedinimine getirilen s ınırlamalar, Tapu Kanunu'nun35. maddesinin 1. fıkrasında49 aynen şu şekilde ifade edilmektedir:"Yabanc ı uyruklu gerçek ki şiler, karşılıkl ı olmak ve kanunfsznırlamalara uyulmak kayd ıyla, Türkiye'de i şyeri veya mesken olarakkullanmak üzere, uygulama imar plün ı içinde veya mevzii imarpldn ı içinde bu amaçlarla ayrılıp "tescil edilen" taşınmazlan edinebilirler...Yabanc ı uyruklu bir gerçek ki şinin ülke genelinde edinebileceğitaşınmazlar ile bağıms ız ve sürekli nitelikte s ın ırlı aynfhaklanntoplam yüzölçümü iki buçuk hektan geçemez". 51 Bu hüküm da-Yabanc ıların mensubu oldukları devlet adlarına göre, Türkiye genelindeve iller bazında sahibi bulunduklar ı ta şınmaz malların yüzölçümüve say ısına dair hergün giincellenen istatistiki bilgi için bkz. http:/ /www.tkgm.gov.tr/ yabancIlar° Tapu Kanunu'nun 5444 say ılı Kanun'la deği şik 35. maddesinin 1. fıkrasında yer alan ve Bakanlar Kumlu katan ile bu miktar ın 30 hektara kadaruzatılabilmesine imkan tan ıyan 4. cümlesi, Anayasa'nın 7. maddesineaykırı olduğu gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi'nce iptal edilmi ştir.Karara göre, "... yasakoyucunun temel ilkeleri koymadan, çerçeveyi çizmedenyürütmeye yetki vermemesi, s ınırs ız bir yetki alan ın ı yönetimin düzenlemesineb ırakmamas ı gerekir. Ddva konusu kural ile Bakanlar Kurulu'na tan ınanyetkinin s ınırı, esasları ve çerçevesi Jikrada belirlenmiş olmakla birlikte, verilenyetki iki bu çuk hektarl ık yasal s ınırın oniki katına kadar artırılabilmeyi olanaklıkıldığından, düzenleme s ınırlaman ın işlevselliğini etkisiz b ırakacak derecedeölçüsüzdür. Buna göre, Bakanlar Kurulu'na tan ınan... artı rma yetkisinin ölçüsüzolmas ı yasama yetkisinin, yürütme organ ına devri sonucunu doğuracağın-447

AKflJELLE ENIWIO(LUNGEN !M STAATSAMGEHÖR!GKE(1S -, AUSLANDER- UND FLÜ(HrUNGSRE(HTFÜGEN hilinde, Arıayasa'nın 35. maddesi ile tanınrruş mülkiyet hak-SAGIWIN kmın kullanımına getirilen temel smırlamanın çerçevesi, s ı-TFBU Ği rasıyla "karşılıklılık ilkesi", "kan'anf s ımrlamalara riayet", "kullanım amac ı ", "uygulama imar pMm ya da n ıevzii imar plün ı içindebu amaçlarla ayr ılarak tescil edilmiş olmak"51 ve "ülke genelindebelli bir yüzölçümünü geçmentek" 2 şartları dahilinde belirlenmişbulunmaktad ır.Yine, yüzölçümünü esas alan bir di ğer smırlama da 35.maddenin 7. f ıkras ında yer almaktada. Bu s ınırlamaya göre,yabancı uyruklu gerçek kişiler, "merkez ilçe ve ilçeler baz ında",uygulama imar plön ı ve mevzii imar plm s ınırları içerisindekalan toplam alanlar ın yüzölçümünün "yüzde onuna kadar"plan k ısım da ta şınmaz mal ile bağıms ız ve sürekli niteliktemırlı ayni hak edinebi1irlr. Bakanlar Kurulu, bu oran ı aşmamakkayd ıyla farkl ı oran belirlemeye yeticilidir. Bir ba şka ifadeile Kanunda yer alan % 10'luk oran, Bakanlar Kurulu'nungördüğü lüzurn üzerine azalt ılabilecektir. Takdir yetkisi dahilindebfr oran belirlerken Bakanlar Kurulu, altyap ı, ekonomi,dan kabul edilemez... ". 11 Nisan 2007 tarihli, E. 2006/35, K. 2007/48 say ılıAnayasa Mahkemesi ka ı aıı için bkz. RG, 26 Ocak 2008, S. 26758, s. 11.51Uygulama imar plüm, mevzii imar plan ı kavramlar ı için bkz. 03 Mayıs1985 tarihli ve 3194 say ıl ı imar Kanunu, m. 3 ve m. 5: RG, 09 May ıs1985, S. 18749; Plan Yap ımına Ait Esaslara Dair Yönetmelik, m. 3: RG, 02Kas ım 1985, S. 18916, (Mükerrer); ilgili mevzuat hükümleri için ayrıcabkz. httr://wwiv.rnevzuat.adalet.gov.tr/htinl/711.htinl; http://www.mevzuat.adaletgov.tr/html/20361.html (08 Nisan 2009 günü itibariyle;planl ı alanda belirlenen tar ım, turizm, enerji, konut, sanayi gibi çe şitlikullamm amaçlar ıyla, bu yerlerin ba şka kullanım amaçlarına dönü ş-türülebilmeleri imkan ı hakkında aynntılı bilgi için bkz. Yücel hal, TürkŞehir Pld ıjiama ve İmar Mevzuatıııın Kentsel Dönüşüm ve Deprem A ğırl ıkl ıincelenmesi, Ankara 2008.5217 Te ınrnuz 2008 tarihli 1662, 2008/12 say ı l ı Genelge'de belirtildi ği iliere," ... taşnıınaz mal edinimi veya bağıms ız ve sürekli nitelikte s ın ırl ı aynihaktesisi talebinde bulunan yabancı gerçek kişilerin akitli işlemlerde resmi senede,kanuni miras dışındaki tasarrujiar in düzenlenen tescil isten, belgesinde, butaşınmaz mal dahil, Türkiye Cumhuriyeti s ın ırları dahilinde şahs ım tarafindanedinilen bağıms ız ve sürekli nitelikli s ınırlı ayni haklarla taşmmsız mallarınmiktarı 2.5 hektan geçınemektedir. Aksi durumun ter piti halinde fazla miktarıntasfiye edilerek bedele çevrilmesini kay ı ts ız ve şarts ız kabul ve taahhüt ederimşeklinde taal ıiı ütlerin alınmas ı.... . öngörülmektedir. Genelge metni içinbkz.http://www.tkgm.gov.tr (04Nisan2OO9günüitibariyle)448

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECi VE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNaL GELIŞMELERenerji, çevre, kültür, tarım ve güvenlik açısından merkez ilçe ve FÜGENilçelerin önemlerini dikkate alarak bir de ğerlendirme yapa- SARG İ WINcaktır53. Her iki madde fıkras ı birlikte yorumlandığmda, ya- JEBUĞİbancı gerçek ki şinin edineceği toplam taşmmaz mallar ile bağmısız,sürekli nitelikli sinirli ayni haklarm yüzölçümü toplarnı,belli bir merkez ilçe ve ilçeler baz ında uygulama imar pldn ı/mevzii imar pldn ı içinde kalan toplam alan ın % 10'unu; Türkiye genelindeise 2.5 hektarı geçemeyecektir. Ancak hemen belirtelimki, bu % 1O'luk s ınırlama, tek bir yabanc ı kişiye ait olmayıp;o bölgede genel olarak tüm yabanc ıların edinebilecekleri taşınmazmalların toplanum esas almaktad ır. Bir başka ifade ileyüzölçümü sınırlamalanndan biri, belli bir alandaki tüm yabancıların;diğeri ülke genelinde ilgili ba şvuru sahibinin edinebileceğitaşınmaz malların ve bağıms ız, sürekli ayr ıl haklarınyüzölçümü toplamına ait gözükmektedir.Anayasa Mahkemesi'nin, Tapu Kanunu'nun BakanlarKurulu'na, "yabanc ı gerçek kişilerin il baz ında edinebilecekleri taşinmazmalların, illere ve il yüzölçümüne göre, binde be şi geçmemeküzere oran ini tespit" yetkisi veren ilgili hükümlerini, yetkidevri bulunduğu düşüncesi ile iptal etmesi üzerine, iptal karanndayer alan gerekçeler dikkate alınarak yukarıda zikredilenyeni madde hükmü ihdas edilini*tir. 54 Ancak yeni dü-"Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü'nün bağl ı olduğu Bakanl ık bünyesinde,ilgili idare temsilcilerinden olu şan Komisyon taraJindan, bu madde uyar ıncaBakanlar Kuruluna verilen yetkiler dahilinde çalışmalar yapılmak suretiylekamu kurum ve kurulu şlarının bu kapsamdaki teklfleri incelenip değerlendirilerekBakanlar Kuruluna sunulur. Valiliklerce, merkez ilçe ve ilçelerin uygulamaimar pMn ı ve mevzi imar plün sınırları içerisinde kalan toplam alanlarınyüzölçümünde meydana gelen değişiklikler, takip eden y ıhn Ocak ayı sonunakadar Komisyona bildirilir (Tapu Kanunu m. 35/7. t.).Anayasa'da yasa ile düzenlenmesi öngörülen konularda yürütme organ ı-na genel ve s ınırları belirsiz bir düzenleme yetkisinin verilınesi olanakl ı değildir.... yürütme organ ına yasalarda düzenlen memi ş bir alanda genel niteliktekural koyma yetkisi getirilemez... Düva konusu ku rai la yabana uyruklu gerçekkişilerin il baz ında edinebilecekleri taşınmaz malların illere ve il yüzölçümünegöre binde beşi geçmemek üzere oran ını tespite Bakanlar Kurulu yetkili kılınmaktadır.iller coğrafi ve stratejik olduğu kadar yerleşim alanları ve konumlarıitibariyle de biribirindenfarkl ıl ıklargöstermektedir. Kimi illerin yerleşim alanlarınıntamam ı veya birçok büyük ilçesinin tamam ı binde beşlik sınırın altındakalabilnıektedir. Buna karşılık il yüzölçümleri, ilin ormanları, dağları ve mera-449

ARTUELLE ENIWICKLuNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKE[TS -, AUSL6NDER- UND FLÜCHTLINCSRECKrFÜGEN zenlemede, iller yerine ilçe ölçe ğinde belirlenen alt ve üst s ı-SARGIN' İN nırın yani s ıra, bu aral ıklar aras ında oran belirlenirken Ba-TEBU Ğİ kanlar Kurulu'nun esas alacağı hukuki sebepler de Kanun'dazikredilmiş bulunduğurıdan, yetkinin devrinde belirsizlikbulunduğu temeline dayalı benzer bir iptal gerekçesinin ilerisürülmesinin güç olaca ğı düşünülmektedir. Bu kısıtlamanm,Anayasa'nın 16. maddesine uygun olması için BakanlarKurulu'na tanınan yetkinin kullan ım smırlannın ve suurlamanedenlerinin kanun ile somutla ştırılmış/objektif ölçülerdesomutlaştırılabilir kriterlere bağlanmas ı, böylece haktan yararlanacakkişi bakımından öngörülebilir nitelikte olmas ı gerekir.Bu aç ıdan bakıldığında hükmün mevcut hali ile Anayasam. 16'ya uygun bir düzenleme içerdi ği söylenebilir.Kanun'da karşılıklı işlemin tanımı da yapılmak suretiylegeçmiş dönemlerde bu konuda yaşanan tereddütler bir ölçüdegiderilmi ş olmaktadır. 35. maddenin 6. fıkrasmda belirlendiğiüzere, karşıhklilığın tespitinde, hukuki ve fiili durumesas alınacaktır." Buna göre, siyasi (andi), kanuni ve fiili karlangibi yerle şim alanlan dışındaki kısımlann ı da kapsamaktad ır. iller için geçerlikoşulların ilçeler ve beldeler içinde geçerli olmad ığmdan söz edilemez. Budurumda Bakanlar Kurulu'na b ırakılan düzenleme yetkisinin Anayasal s ınırlarda gözetilerek çerçevesinin belirlenmedi ği açıktır. Ülke bütünlüğü ve egemenliğiile doğrudan ilgili olduğunda duraksama bulunmayan yabancılann taşınmazmal edinimi konusunda yasaların açık, anlaşılabilir ve sm ırları belli kurallariçennesi gerekir. iptali istenen kural ise yeterli aç ıkl ıktan ve bel irliliktenuzak olduğundan Anayasan ın 2. ve 7. maddesine ayk7rıdır... 11 Nisan 2007tarihli, E. 2006/35, K. 2007/48 sayılı Anayasa Mahkemesi kararı: RG, 16Ocak 2008, S. 26758, s. 14.AİHM, App. No. 45628/99, Judgment 27 March 2007 Case of Apostolidiand Others v. Turkey ile App. No. 19558/02, Judgmeııt 08 January2008 Case of Nacaryan and Deryan v. Turkey davalannda verdiği kararlarındata şınmaz mal edinmenin kar şılıklı işlem şartma bağlanmasııun, 1no.'Iu Protokol'ün 1. maddesi hükmü kapsam ında bir ihlül yarat ıp yaratmadığıhususunu tartışma dışı nda b ırakmış; buna karşılık, karşılıklıişlemin uygulanışınm değil, ba şvııranları etkileme şeklinin incelenmesigerektiği; "hukukilik ilkesi" nin gerçekleşmi ş sayilmas ı için, kanunibir dayana ğın varlığının yeterli olmay ıp; aynca mevcut iç hukuk kura-Imın başvuranlar bakımından, yeterince anla şılabilir, ulaşılabi]ir, kesin,öngörillebilir, nitelikte bulunmas ı lüzım geldiği noktas ından hareketleihlalin varlığı sonucuna varmıştır. Bu a şamada Mahkeme, Türk millimakamlarının, Türk vatanda şlarının ilgili ülkede hak edùùrrderinin ya-

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERşıl ıkl ılık türlerinin üçü de uygulama alain bulacakt ır. Ancak, FÜGENkar şil ıkl ıhğm gerçekle şmesi için bir kanun ya da sözleşmenin SARGIN'INhukuken varl ığı yeterli olmayıp, bu sözleşme veya kanun hü- TEBLİĞİkünılerinin fiilen uygulanmakta olması da aranacaktır. Bunakarşıl ık, karşılıklı işle • 'tam bir karşıl ıklılığı " mı ifade edeceği;bir başka deyi şle hakkın, yabana devletin Türk vatanda ş-larına tanıdığı, hukuki sebep, miktar, tür ve ölçü esas almarakmı verileceği aç ık değildir.'6. fıkrada devamla yer verilen, "bu ilkenin kişilere toprakmülkiyeti hakk ının tan ınmadığı ülke uyruklarına uygulanmas ında,yabanc ı devletin taşınmaz ediniminde kendi vatandaşlanna tan ıdığıhaklann, Türkiye Cumhuriyeti vatanda şlarına da tan ınmas ı esastır"hükmü ise oldukça mu ğlak ve yorum ihtilafı yaratacakniteliktedir. Anayasa Mahkemesi bu madde hükmünü şu şekildeyorumlamaktad ır: "Türkiye ile aras ında karşıl ıklılık bulunmaklabirlikte, toprak satışın ın olmadığı devletlerde, karşılıklılık Ü-kesiyle, fiili' ve hukuki durum esas al ınarak, yabana devletin kendisakland ığı veya fiilen k ıs ıtland ığı yönündeki bilgileri teyit edecek somutörneklere dayanmaks ızın karşıl ıkl ı işlemin bulunmadığı sonucunavarnu ş olmasını esas alrmştır. Kararlann Türkçe metni, D ışişleri Bakanlığıresmİ çevirisinden elde edilmi ştir. Her iki kararın Frans ızca orijinalmetinleri için bkz. http://cmiskp.echr.coe.int/tkp/97/search.asp?(08 Nisan 2009 günü itibariyle); Bu konuda aynca bkz. Mahmut Kamacı,"Yabanc ı Uyruklu Gerçek Ki şilerin Türkiye'de Kanuni Miras YoluylaTaşınmaz Mal Edinmelerine Getirilen Ko şul ve Sıruılamaların, InsanHakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmas ına ilişkin Avrupa Sözleşmesi(AlliS) ve Eki 1 Nolu Protokole Ayk ınl ığı Sorunu", Yargıtay Dergisi,2008, C. 34, S. 1-2, s.41-94; Gemalmaz, s.404.Geçmiş uygulamada, tam bir kar şıhkl ılığın arandığı gözlemlenmi ştir.Yargıtay' ın, kamu düzeni gibi daha farklı bir gerekçeye de dayansa olağanüstüzamana şımı yolu ile taşmmaz mal edinimi ile ilgili verdiği kararaynen şöyledir: " ... lke olarak zamanaşımı yolu ile taşınmaz mal iktisaln,Alman Hukukunda kabul edilmiş ve karşıhklıhk ilkesine uygun olarak Türk yatantlaşlanAlmanya'da bu haktan yararlandıklanna göre, Batı Alman uyruklularda zamanaşımı yolu ile taşınmaz mal iktisabı hakkından yararlan ırlar. AlmanHukuku'ndaki, [Türk Hukuku'ndan] daha uzun olan zamanaşımı süresinin(30 yılI, olaya uygulanmas ı gerekmez... Aksi dü şünüş kabul edilirse, taşınmazmala ilişkin uyu şmazl ıklarda yabana hukukun uygulanmas ı gerekir.Bu durum ise Türk kamu düzenini katlan ılamaz biçimde bozar...": Y.8.HD.,21.10.1986, E. 1986/9681, K. 1986/10741: Ahmet Cemal Ruhi, Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakk ında Kanun, Ankara 2003,s. 184-190.451

AKTU( ııt ENIWIO(IUNGEN 1M SrMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSL İ NDER- UND FLÜCHTIJNGSRECHTMEN vatandaşlanna tan ıdığı hakların Türk vatandaşlar ı na da tan ınma-SARGIN'IN smm sağlannuık istendiği anla şılmaktadır."57 Görüldüğü üzere,TIBUG İ Anayasa Mahkemesi'nin üstelik toprak mülkiyetiriin ediniiniyollarını satışa indirgeyen bir bakış açıs ıyla yorumu, maddemetninin anlaşılmas ını sağlayacak bir aç ıklık içermemektedir.Doktrinde ifadesini bulan bir yorum tarz ına göre, adı geçenhükünıje, yabancı ülkede kural olarak vatanda şları dakapsayacak biçimde toprak üzerinde bireysel mülkiyet hakkıtanınmamakla birlikte, ta şınmaz mallar üzerinde hak sahibiolmak bakımından hem vatanda ş hem de Türk vatanda şlarınınhukuki statüsü, çe şitli biçimlerde kullanma hakkı tanımagibi aynı hukuki yararlanma yollar ına tAbi kılınnıış ise budevlet vatandaşları bakımından kar şılıklılik şartmın gerçekleşmişsayılacağı ve ilgili kişilerin Türkiye'de ta şınmaz maledinebilecekleri ifade edilmek istenmi ş olabilir. Ancak, buhalde devamla, maddede yer alan ve ta şınmaz mal mülldye-6 kazanılmasma işaret eden "taşınmaz ediniminde.... ibaresiyleçelişen bir durumun ortaya ç ıkacağı da vurgulanmaktad ır?Kanun'da mülkiyet hakkına getirilen diğer sınırlamalar,35. maddenin 7. ve 9. f ıkralannda ifadesini bulmaktad ır. Bufıkralara göre, Bakanlar Kurulu, Kanun'da say ılan baz ı özelliğihaiz yerlerde, yabancıların taşınmaz mal edinmeleriniyasaklayabileceği gibi, yine Kanun'un verdi ği yetki dahilindebelirlediği bölgelerde, yabancıların daha önceden edinmi şbulundukları taşmmaz mallar üzerindeki mülkiyet hakk ımda sona erdirebilecektir. Bakanlar Kurulu'nun, hukuki sebebi7. fıkrada somut biçimde belirtilen takdir yetkisini kullanabilmesiiçin, "sulama, eneiji, tarım, maden, sit, inanç ve kültürelözellikleri nedeniyle korunmas ı gereken alanlar, özel koruma alanlarıile fivra ve fauna özelliği nedeniyle korunmas ı gereken hassasalanlarda ve stratejik yerlerde" "kamu yararı " ve "ülke güvenliği"bakımından yabancı gerçek kişilerin taşınmaz mal edinmeletlNisan 2007 tariHi, E. 2006/35, K. 2007/48 say ıli Anayasa Mahkemesikaran için bkz. RG, 16 Ocak 2008, S. 26758,5. 14.Dardağan, s. 55-56.452

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERrinin uygun görülmemesi gerekmektedir. 9. f ıkra "yukandaki FÜGENJikralar nedeniyle kamula ştznlmas ı gereken ya da tapu sicilinde şerh SARGIN' İ Nverilmesine gerek duyulan parsellere ilişkin bildirimlerin ilgili ida- TEBLİĞİrelerince tapu sicil müdürlüklerine yap ılacağını" belirtmek suretiyle,"kamulaştırma" gereğinin doğabileceğini de hükme bağlarmşolmaktadır. Bu noktada, Kanun ile belirlenmi ş olsa dabir yandan, objektif kriterler dahilinde tayin edilebilecek sulama,enerji, tarım, maden, sit, inanç ve kültürel önem arz edenalanlarla, fiora ve fauna özelli ği taşımalar ı nedeniyle korunmasıgereken hassas alanlar d ışı nda kalan hukuk! sebeplerden"özellikli alanlar", "stratejik yerler"in idareye geni ş takdiriyetki veren soyut kavramlar olmas ı; diğer yandan BakanlarKurulu'nun zikredilen tüm alanlarda kullanaca ğı yetkinin,yine "ülke güvenliği" ve "kamu yaran" gibi soyut kavramlaradayanması kar şıs ında, düzenlemenin, yetki devri yaratt ığı,kanunilik ilkesini zedelediği yönünde muhtemel tart ışmalangündeme getirebileceğine dikkat çekilmelidir.Söz konusu yetki, mülkiyet hakk ı dışında hem s ınırlı aynihaklar hem de yabanc ı ülkelerde kendi kanunlarına göre kurularaktüzel ki şilik kazanan ticaret şirketleri bakımından davarittir.b. Miras Yoluyla Mülkiyet Hakk ı Edinimiaa. Kanuni Mirasç ılık Haliaaa. Karşıl ıklı işlem VarsaTürkiye Cumhuriyeti ile arasında karşılıkl ılık bulunandevlet vatandaşlarının, kanuni miras yoluyla intikal eden taşınmazmalları için, 1. fıkra hükmünde yer alan kay ıt ve sınırlamalannaranmayacağmı öngören Tapu Kanunu'nun 35.maddesinin 5. fıkrasmın 1. cümlesi dolayısıyla, kanuni mirasyoluyla taşınmaz mal üzerinde mülkiyet hakk ı ediniminde,2.5 hektarl ık yüzölçümü ile i şyeri ve mesken olarak kullanımamacı s ınırlamas ı, uygulama imar planı veya mevziiimar planı içinde bu amaçlarla ayrılıp tescil edilmi ş olma, sı-453

AKTULILE ENTWICKLUNGEN 1M STMISANGEHÖRIGKEITS -, ALJSL£NDER- ÜNÜ FLÜCFITLINGSRECHTFÜGEN nırlayıcı kanuni hükümiere riayet şartı uygulama alan bula-SARGINıN mayacakür.TEBL İĞİbbb. Kar şıliki ı işlem Mevcut DeğilseKarşılıkhl ık mevcut değilse, yabanc ı gerçek ki şilerin,kanuni miras yoluyla edindikleri taşınmaz mallar, adlannaintikal işlemleri yapılarak tasfiye edilecektir. (Tapu Kanunum. 35/5/son cüm.). Hiç şüphesiz bu halde, miras hakk ı tasfiyebedeli üzerinde devam edecektir.bb. İradi Mirasç ıl ık HaliTapu Kanunu'nun 35. maddesinin 5. fıkras ınm 2. cümlesindedevamla, "ölüme bağl ı tasarruflarda yukar ıdaki fikralardabelirtilen kay ıt ve s ınırlamalar uygulan ır" hükmüne yer verilmeMe,ölüme bağli tasarruflar bakımından, 1. fıkra hükmününuygulanmaya devam edeceğine işaret edilmektedir. 2.cümle, 1. cümle ile bir bütm-ı olarak birlikte değerlendirildiğinde,karşıliklı işlemin bulunduğu hallerde dahi ölüme bağlıtasarruf ile mirasç ı tayin edilen ki şinin 1. fıkrada sözü edilendiğer sınırlayıcı şartlara übi olacağı açıktır.Kanuni miras ile iradi mirasç ıl ık aras ında yap ılan bu aynmme şitlik ilkesine uygunlu ğu tartışılmıştır. Nitekim AnayasaMahkemesi 2007 tarihli kararında, Türk Medeni Kanunu'nda,mahfuz hisseyi esas alan kanuni mirasç ılık sisteminin kabuledildiği ve bu mahfuz hisselerin sakh tutulmas ıyla aile ve dolayholarak toplumun korunrnas ının amaçlandığı, dolayıs ıylaher iki mirasç ılık sisteminin mirasçılaruun farkl ı konumdaolduğu, bu nedenle ölüme ba ğh tasarruflar için farkl ı kayıt vesmırlamalar getirilebilece ği gerekçesiyle, bu ayrımın eşitlik ilkesineayk ırı bulunmadığma hükmetmiştir.5911 Nisan 2007 tarihli, E. 2006/35, K. 2007/48 say ılı Anayasa Mahkemesikaran için bkz. RG, 16 Ocak 2008, S. 26758, s. 13454

YATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERPek çok milli hukukun miras hukukunda kural olarak FÜGEN"iradt mirasçzlık sisteminin" esas al ınd ığı düşünülürse, bu s ı- SARG İ N'INnırlamanın "hakl ıl ığı " tartışılır hale gelebilecektir. Kanuni mi- TF6IJ ĞIrasçıl ık ile iradi mirasçılık aras ında yarat ılacak bir farkın meşru,hakl ı bir nedene dayanmas ı ve kamu menfaatinin bulunmasıgerekir. Oysa, " ... her iki sistem de hak edinimi bak ım ındanayn ı hukuk t sonucu doğurmaktad ır; benzer hukuki durumlara benzerkurallar ın uygulanmas ı, kanun önünde eşitlik ilkesini düzenleyenAnayasan ın 10. maddesi gereğidir". 60 Mirasb ırakan tarafındaniradi mirasç ı tayin edilenler, 27 Kas ım 2007 tarihli ve5718 sayd ı Milletleraras ı Özel Hukuk ve Usul Hukuku HakkındaKanun m. 20/1. f. uyar ınca Türkiye'de bulunan ta şınmazmallar hakkında yetkili kıl ınan Türk hukuku dahilinde,"aynı zamanda kanuni mirasç ı sıfatı taşıyabilir ve hatta muhtemelmahfuz hisseler sakl ı kalmak kaydı ile iradi mirasç ı tayinedilmiş olabilirler. Anayasa Mahkemesi'nin gerekçesininkendi mantığı doğrultusunda bakıldığında, bu somut halde,söz konusu ayr ımı anlamak zorlaşacak; iki sistem aras ındakitek fark, hadi mirasç ı seçilen ki şilerin ayn ı zamanda kanunimirasçı sıf atı ta şımamas ı halinde ortaya ç ıkabilecektir. Dolayısıyla,tüm bu hususlar gözetilmeden, aile ve toplumu korumagibi bir dü şünceyle, mahfuz hisseli kanuni mirasç ılar ıayrıcal ıklı bir konuma sokmak, mülkiyet hakk ının elde edinimindeayr ım yapmayı haklı ve me şru gösteren bir gerekçeyaratamaz.Bir başka açıdan değerlendirildiğinde bu hükmün, ölümebağlı tasarruflar aracılığıyla, 1. fıkra hükmünün uygulanabilirliğinindolayl ı olarak bertaraf edilebilmesi ihtimalini önlemekamac ıyla getirilmi ş olduğu düşünülebilir. Banunla birlikte,yapılan tasarrufun ancak ölümden sonra hüküm ifadeedeceği unutulmamal ıdır.6011 Nisan 2007 tarihli, E. 2006/35, K. 2007/48 say ıl ı Anayasa Mahkemesikaranna konu olan iptal ba şvurusunda ileri sürülen talep gerekçesi hakkındabkz. RG, 16 Ocak 2008, S. 26758, s. 5-6'dan naklen.61 RG, 12 Aral ık 2007, S. 26728.455

AKJUELLE ENTWICKLUNGEN FM STAArSANGEHÖRIGKEITS -, ALISLINDER- UND FLÜCHTI.INGSRECIITFÜGENÖte yandan, her ne kadar ıyi. 35'de sadece kar şılıklılığmSARGINıN gerçekleşmediği kanuni mirasç ılık hali ile sınırl ı bir tasfiye-TEBÜĞİ den bahsedilmi ş olsa da ölüme bağlı tasarrııflar aracılığıylabir taşınmaz malın hadi mirasç ıs ı sıfatını kazanan yabancı gerçek ki şinin sahip olduğu miras hakkının, kanunda öngörülenşartlar bulunmadığı takdirde, taşınmaz mal ın tasfiyebedeli üzerinde devam edeceği açıktır. Zira, bu kanun hükmü,temel haklardan biri olarak kabul edilen ve Anayasa m.35 ile anayasal güvence altına alman miras hakk ını değil, mülkiyethaklunı sınırlamaktad ır. İki hakkı bağdaştırmanın yolu,kanımızca tasfiye bedeli üzerinde mülkiyet hakkının devamınınsağlanmasıdır.2. S ınırl ı Ayni Hak Edinimine Getirilen Srn ırlaınalarve TahliliTapu Kanunu'nun m. 35/1. f. 2. cümlesinin, "sinirli aynihak tesis edilmesinde de ayni ko şullar aran ır" ifadesini içerir hükmügereğince, sınırlı ayni hak edininıinde de," karşıhldılık,kanuni sııurlamalara riayet, i şyeri veya mesken olarak kullanılmak,uygulama imar planı ya da mevzii imar plan ı içindebu amaçlarla ayrılarak tescil edilmiş ta şınmaz mallar üzerindekurulmuş olmak şartları aranacaktır. Toplam 2.5 hektarhkyüzölçümü sırurlamas ı ise Kanun maddesinin aç ık ifadesikarşısmda hiç şüphesiz bağımsız ve sürekli nitelik arzetmeyensınırlı ayni hak türleri bak ım ından uygulama alanı bulamayacalctır.Yabanc ı gerçek kişiler lehine kurulacak taşınmazrehni tesisinde de, 1. f ıkrada yer alan s ınırlamalar dikkatealınmayacaktır (m. 35/2. f.). Relınin sınırlamanırı kapsamıdışmda bırakılmasında esas alman düşünce, alacak ödenmediğitakdirde, üzerinde rehin tesis edilen taşınmaz ma-1m mülkiyetinin, rehin hakk ı sahibine geçmesinin mümkün456Bu sinirli ayni haklar, tapu kütü ğünde ayn bir sayfaya kaydedilmek suretiyleba ğımsız ve sürekli nitelik kazanmış ayni haklar d ışında kalanhaklard ır. Yulcanda belirtildiği üzere, TMK nı. 704 uyarınca sözü edilenbağımsız ve sürekli ayni haklar, ta şınmaz mal olarak tapuya kaydedilmekteve mülkiyet hakk ına dair kurallar kıyasen uygulanmaktad ır.

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERbulunmamasıdırP3 Ancak, aynı düşünce, diğer sınırl ı ayni FÜGENhaklar bakımından etkili olamanıştır. SARGIN'INSınırlı ayni haklar ın kanuni miras yolu ile edinimirte dair, TEBLİĞİsözü edilen maddede özel bir hüküm mevcut de ğildir. Maddenin1. f ıkrasırun 2. cümlesinde, genel olarak s ınırlı aynihaklar ın tesis edilmesinde aynı koşulların uygulanacağı ve3. fıkras ında rehin hakkının kapsam dışı bırakıldığı; 5. fıkrasınınson cümlesinde, Türkiye ile aras ında karşılıklılılc olmayandevlet vatanda şlarının kanuni miras yoluyla edindiklerisınırlı ayni hakların adlarına intikal işlemleri yap ıld ıktansonra tasfiye edileceğinden söz edilmektedir. Bu hükümlerdençıkan sonuç, kanuni mirasç ılik halinde, kar şılıkh işlemyoksa s ınırlı ayni hak ediniminin mümkün olmadığı ve ilgiliadına yap ılan intikal i şleminden sonra hakkın tasfiye edileceğidir.Karşılıklı işlemin varlığı halinde ise, 1. fıkrada yeralan s ınırlamaların etki doğurmaya devam edip edemeyeceğisorusu gündeme gelecektir. 1. f ıkranın 2. cümlesindeki genelhüküm, sınırl ı ayni hak edinimini herhangi bir hukuki sebepayrımı yapmaks ızın, 1. cümlesinde ifadesini bulan mülkiyethakk ı ediniminin ba ğlandığı koşullara t ğbi kılmış; 5. Mcranın1. cümlesi kanuni mirasç ıl ılc halinde karşıl ıklı işlem varise, 1. fıkradaki di ğer kısıtlamalar ın aranmayacağını taşınmazmal edinimi ile s ınırlı olarak düzenlemi ş bulunmaktad ır. Dolayısıyla, kanuni mirasç ı sıfatı ile bir smırlı ayni hak edinmekisteyen kişi, karşıl ıkl ı işlemin varlığı halinde, ayrıca 1. fıkradaöngörülen diğer sınırlamalara da tabi olmaya devam edecek-Anayasa mahkemesi, rehnin s ınırlama alanı dışında bırakılmasının,Anayasa'ya ayk ın bir durum yaratmad ığına şu gerekçeye dayanarakkarar vermi ştir: "Alacakl ı s ıfatıyla bir rehin hakk ının iktisabı, rehne konuolan taşınmaz mal ın iktisab ı anlam ına gelmez. Alacak ödenmedi ği takdirde, taşınmazmal edinme imkiin ı olmayan bir yabana taşınmaz mal ı edinenıeyecek,alacağın ı satış bedelinden temin edecektir. Bu nedenle, kar şılıkl ılık ilkesi gereği,Türkiye'de ta şınmaz mal edinme hakkı olmayan bir yabanc ının alacağına karşılıkolmak amac ıyla, taşınmaz mal üzerinde ipotek, ipotekli borç senedi ve iradsenedi biçiminde rehin hakk ı tesis etmesi, mülkiyetin, kanunlarda ôngôrükndurumlar d ışında devrine yol açmayaca ğından taşınmaz mal rehnindebir s ınırlama aranmamas ı Anayasa'ya aykı n değildir." 11 Nisan 2007 tarihli,E. 2006/35, K. 2007/48 say ıl ı Anayasa Mahkemesi kararı için bkz. RG,16 Ocak 2008, S. 26758, s. 12.457

AKIUELIL ENTWICKLUNGEN 1M SrAATSANGEHÜRIGKEITS -, ALJSLINDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTFÜGEN tir. Bu aşamada kanuni mirasç ı sıfatıyla edinilecek rehin hak-SARG!N' İN ki bağlamında ise, her ne kadar smith ayr ıl haklar ın ediııimiTEBLİĞi bakımından benzer koşulların varlığını şart ko şan genel kurahihtiva eden 1. fıkra hükmünden sonra düzenlenmi ş olsa da,rehin hakkının her türlü edinim biçimini kapsayan özel hükümnitelikli 3. fıkramn, 1. fıkranın istisnası olarak uygulanmaalanı bulacağı söylenebilir.Benzer şekilde, ilgili maddede, ölüme ba ğli tasarruf aracılığıyla bir sınırlı ayni hak edininıinin sınırlannı belirleyenözel bir hüküm de yer almamaktad ır. Aynı mantık dahilindebir yorum yapmak gerekirse, 1. fıkranın 2. cümlesindeki s ınırlıayni haldarı esas alan genel nitelikli s ınırlayıcı hüküm, ölümebağlı tasarruf ile sınırl ı ayni hak edinimi bak ımından dauygulama alan bulacaktır. 5. fıkranın 2. cümlesindeki, "ölümebağl ı tasarruflarda yukar ıdaki Jikralarda belirtilen kay ıt ve şartlararan ır" ifadesi, aynı fıkranın 1. cümlesi ile birlikte değerlendirildiğinde,bu hükmün, ta şınmaz mal edinimi ile ilgilioldu ğu ve bu düzenleme tarzı itibariyle, ölüme bağlı tasarrufaracılığıyla ta şınnıaz mal edinmenin, kar şılıklılık olsa bile,maddede zikredilen diğer sınırlamalara tAbi kılmacağına i şaretettiği söylenebilecektir. Bu ba ğlamda, esasen, 5. fıkran ın2. cümlesi bakımından daha geni ş bir yorum benimsense bilesonuç değişmeyecek olmakla birlikte, sinirli ayni hak edinimiriin,maddenin 1. f ıkrasının 2. cümlesindeki genel niteliklihükme dahil edileceği düşünüldüğünde, mülkiyet hakk ınıntAbi kılındığı sınırlamalar, ölüme ba ğl ı tasarruf yolu ile sınırl ıayni hak ediniminde de uygulanmaya devam edecektir. Konuyarehin hakkı aç ısından yakla şıldığında ise, 3. fıkraıun rehinhakkını esas alan özel düzenleme olma niteli ği, bu suretlerehin hakkı edinin-ıii de kapsayacakt ır.Devamla Kanun'da kar şılıkl ıl ık şartmın gerçekleşmediğihallerde, smırlı ayni haklar ın ne olaca ğı sorusuna yanıt verenaçık bir hükme de rastlanılamamaktad ır. Ancak, sözü edilen5. fıkranm kanuni miras ile s ınırl ı biçimde intikal ve tasfiyeyiöngören son cümlesinden hareketle, bu hükmün ölüme bağlı tasarruf yoluyla kurulan bir s ınırlı ayni hak bak ımından uyguianamayaca ğı sonucuna varılabilecektir. Bu sonuç, ölüme458

VATANDAŞ LIK, GÜÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUKUKIJNDARi GÜNCEL GELi ŞMELERbağh tasarruf yolu ile edinilen mirasç ılık hakkının dolaylı bi- FÜGENçimde engellendiğine işaret edecektir. Bu nedenle, kural ola- SARGININrak ölüme bağl ı tasarruf yoluyla bir sinirli ayni hak edinimin- TEBli Ğİde de kanuni mirasa benzer bir yol izlenmesi gereklidir.Bu a şamada, yukar ıda genel çerçevesi belirlenen sinir-Il ayni hak ediı-ıimine dair kay ıt ve s ınırlamalar hakkında şudüşünceler dile getirilmelidir:Kanun koyucunun rehin haklar ı ile ilgili istisnai tavnbir yana b ırakılacak olursa, ta şınmaz mallar üzerinde kurulans ınırlı ayni haklar ın sahibine sağlad ıklan yetkilerin nitelikleridikkate al ındığında, s ınırlı ayni haklarm tümünün edinimininaynı şartlara tabi k ılınnuş bulunmas ı eleştirilebiir.TMK'nın, irtifak hakları,' rehin haklar ı' ve taşınmaz yükü66olarak somutlaştırdığı "numerus clausus" hak tasnifi dahilindebakıldığında, kanımızca, tüm sınırlı ayni hak çeşitleri için or-İrtifak haklar ı şu şekilde tasnif edilmektedir: Ta şınmaz lehine irtifakhaklar ı (TMK nı. 779 vd.); devri ve miras yoluyla intikalinden söz edilemeyen,kişiye bağlı irtifak haklan olarak intifa ve oturma hakları (TMKm. 795 vd. ve m. 823 vd.); aksi kararla ştırılmad ıkça devri ve miras yoluile kazanırm mümkün kıl ınan kişiye bağl ı haklar olarak üst ve kaynakhakları (TMK m. 826 vd. ve m. 837); aksi kararla ştırılmad ıkça devredi-Lemeyen ve rnirasç ıya intikal etmeyen diğer düzensiz ki şisel irtifak hakları (TMK m. 838). Bunlardan üst ve kaynak hakk ının ortak özelliği, bağımsızve sürekli sınırl ı ayni hak niteli ği kazanabilmeleri ve bu nedenleta şınmaz mal mülkiyeti hakk ı yaratabilmeleridir, örne ğin, üst hakkı,30 y ıl ı a şan bir süre için kurularak süreklilik kazandığında taşınmazmal say ılmakta ve hak olarak varl ığını azami 100 yıl devam ettirmektedir(TMK m. 826 ve m. 836). Tapuda ayr ı bir sayfaya ba ğımsız ve sürekliayni hak olarak kaydedilen üst hakk ı, mülkiyet hakkı yarattığından,bu ba ğımsız hak üzerinde, ayr ıca yeni s ınırlı ayni haklar oluşturulmasıda mümkündür: Kemal Oğuzman/ Ozer Seliçi/Saibe Oktay-Özdemir,Eşya Hukuku, B. 11, Istanbul 2006, s. 676; Keza kaynak hakk ı için bkz.TMK nı. 837/3.f ık. Bu hakların dışı nda, düzensiz diğer ki şisel irtifaklarda devredilebilir şekilde kurulmuşlarsa, ba ğımsız nitelik ta şırlar;süreklili ğe sahip iseler, bağıms ız ve sürekli hak nitelikleri dolay ısıylatapu kütüğürıde ayrı bir sayfaya taşınmaz mal olarak kaydedilebilirlenOğuzman/Seliçi/ Oktay-Ozdemir, s. 679-680.65TMK m. 850 vd.66Taşınmaz yükü, taşırımnaz mal malikini hak sahibine baz ı edimlerde bulunmaborcu altına sokan ve hak sahibinin bu alaca ğını taşınmaz bedeliile teminat altına alan s ınırl ı ayni haklard ır (TMK m. 839 vd.).459

AKTULILE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSL İ NDER- UND FIÜCNTUNGSRECHTFÜGEN tak bir ilke belirlenmesi yerine, bu haklar ın sağlad ıkları kul-SARGININ lanma, yararlannıa, paraya çevirme yetkilerini, müllciyet hak-TEBLi Ğİ kının verdiği yetkilere yakınlığı ölçüsünde esas alan, dolay ı-s ıyla hakların niteliklerine uygun dü şen bir sınırlama getirilmesiuygun olurdu.Bu bağlamda s ınırlı ayni hak edininiine k ısıtlama getirilirken,- hakkın verdiği kullanım yetkisinin kapsamı ve sınır ı,hakkın süresi,- hakkın devredilebilirliği, hak sahibi d ışı nda kalan 3. kişilercekullarulabilme ve mirasç ılara intikali imkan ının varl ı-ğı,- hakkın sağladığı yetkinin, mülkiyet hakk ının sağladığıyetkiye benzerli ği dikkate al ındığında, Türkiye'de yarataca ğıekonomik, sosyal, kültürel etki ve de ğişiklikler, stratejik alanlar,doğal kaynaklar, güvenlik mülahazalar ı gibi nedenlerle,müllciyet hakk ının kullanımının kıs ıtlanmas ında izlenenamacın gerçekle ştirilmesi için s ırurli ayni haklarda da benzersınırlamalar yapma gereği,- sınırlı ayni hakkın, mülkiyet hakkına dönüşümü imkanıgibi hususlar dikkate al ınmalıyd ı .Bu kapsamda olarak, intifa haklar ının, müliciyet hakkınınverdiği yetkileri en geniş biçimiyle sağlayan niteliği gereği,taşınmaz mal edinimi koşullarına tAbi kıl ınmasımn yerindeolduğu düşünülebilir. Yine, her ne kadar mülkiyet hakk ının,üst hakkına ayrılmaz biçimde bağlı olup, ondan bağımsız birmevcudiyeti bulunmasa, üzerindeki tasarruf i şlemleri, irtifaküzerinde tasarruf yolu ile yap ılacak ve süresi sonunda yap ı/inşaat, arazinin bütünleyici parças ı olarak arazi malikine kalacak(TMK in. 828) bulunsa da" üst hakk ının, devamı süresinceinşaat sahibine yap ılan inşaat üzerinde mülkiyet hakkıtanıdığı için, taşınmaz mal ediniminde aranan şartlara tabi k ı-67Oğuzman/Seliçi/Oktay-özdenıir, s. 676; Jale G. Akipek/Turgut Ak ıntürk,Eşya Hukuku, Istanbul 2009, s. 711.460

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECİ VE YA8ANCIIAR HUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERlınmasmın yerinde olacağı söylenebilecektir. Bu suretle, ayr ı- FÜGENca, yabancıların taşınmaz mal edinınelerine getirilen sınırla- SARGIN' İ Nmaların hileli biçimde ortadan kald ırılmas ı inıldnı da berta- TEBL İĞİraf edilmiş olacaktır. Buna karşılık, bir kişiye ihtiyac ı gereğibinadan veya bir bölümünden konut olarak bizzat yararlanma,orada oturma yetkisi veren, devri ve intikali mümkün olmayanoturma hakkının amac ı doğrultusunda bakıldığında,örneğin, TMK m. 652/2. f. gereğince, sağ kalan yabanc ı eşin,birlikte ya şamlan konut üzerinde kendi miras pay ına mahsubenoturma hakkı sahibi olmas ırun, kar şılıldı işlem bulunmaması gibi bir nedenle tanmmamas ı, hakkaniyete aykırı sonuçlardogurabilecektir. 11 Mevcut bir taşınmaz mal üzerindediğeri lehine kurulan -geçit hakları (TMK m. 789), belirli biryükseklikten fazla inşaat yapmama gibi- yüklü ta şınmaz malmalikini mülkiyetin içeri ğindeki baz ı yetkileri kullanmaktankaçınma veya irtiük hakkı sahibinin bu taşınmaz malı, hakkınauygun biçimde kullar ımasma katlanma yükümlülü ğü altınasokan taşınmaz lehine irtif ak haklaril ile hak sahibine, atışeğitimi, spor alanı veya geçit vb. gibi amaçla, s ınırlı kullanmayetkisi tanıyan veya yüklü taşınmaz malikine inşaat yapmaktankaç ınma yükümlülüğü getiren diğer düzensiz kişisel irtifakhaklarını da Tapu Kanunu m. 35'de öngörülen kuralın uygulamaalanı dışına çıkarmanın yerinde olacağı düşünülebilir.Keza, konusunu, ancak yüklü ta şııımazm ekonomik niteliğindendoğan veya yararlanan ta şınmaz ın ekonomik ihtiyaç-5718 sayılı MÖHUK m. 20/1. E. 2. cümle gereği, TMK m. 652'ye dayanaraksağ kalan eş böyle bir talepte bulunabilir. Zira bu maddeye görebir yandan Türkiye'de bulunan ta şınmaz mallar hakkında Türk hukukuuygulanacakt ır; öte yandan, böyle bir hüküm bulunmasayd ı bile butalep aynı zamanda mirasm taksimine ili şkin bulunduğu için, terekeninbulunduğu yer Türk hukukuna tAbi olacakt ır (2. E.). Bu talep sonuçlandırılırken, hAkim Tapu Kanunu'ndaki bu s ın ırlamalan dikkate almakzonın d ad irOğuzman/Seliçi/ Oktay-Özdemir, s. 626-627; Hiç şüphesiz bu haktanyararlanma iki taşınmaz mal ın varlığına bağl ıd ır ve yabancının buhaktan yararlanabilmesi için, bir ta şmmaz mal ın maliki olması gerekir.Mevcut bir ta şınmaz mal ı bulunmayan veya ta şınmaz mal edinme hakkıolmayan bir yabanc ırun böyle bir hak edinimi hakkın mahiyeti gereğimümkün değildir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Sarg ın, (raşınmaz), s. 98-99.461

AICIİJEIİE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLkNDER- UND FLÜCHTLINGSRECIITFÜGEN larım karşı layan, vermek veya yapmak biçiminde bir edimSA%IN' İN olu şturdu ğuna ve borç yerine getirilmedi ğinde sadece yüklüTEBEİĞİ ta şınmazm paraya çevrilecek de ğeri üzerinde bir hak yarattığınagöre (TMK m. 839/3. f. ve m. 848), taşınmaz mal yükübakmıırıdan da aynı sonuca var ılacaktır.Öte yandan, Kanun'un 35. maddesinin s ınırlı ayni haldann,"işyeri" ve "mesken" olarak kullanılmak kayd ı ile kurulabileceğiniöngören ancak bu kavramlar ı tanımlamayan ifadesi,farkl ı yorumlara neden olabilecektir. Her iki kavram daryorumlandığı takdirde, bazı sınırlı ayni haklar ın kurulması,mümkün olamayabilecektir. Örneğin, hak sahibine ta şınmazmala girme, orada in şaat yapma, tesisat kurma ve mecra geçirmeyetkisi veren bir kaynak hakk ının ba şkasına ait bir taşınmazmal üzerinde mesken amaçl ı kurulmas ından söz edilemeyeceğigibi doğrudan işyeri olarak kullanımın gerçekleşmeyeceğipek çok somut durum da bulunabilecektir. Dolayısıyla bu amaçl ı kullanım, ancak işyeri veya mesken sahibibulunma gereği olarak "dolayl ı biçimde" gerçekleşebilecektir.Kanımızca, kavramın geni ş yorumu, geçit hakk ı veren bir taşınmazlehine irtifak hakkı örneğinde olduğu gibi baz ı sınırlıayni hak türlerinin niteliği gereği daha uygun gözükmektedir.Esasen, baz ı s ınırlı ayni hak türlerinin edinimi imkan ınıortadan kald ıran böyle bir s ınırlamanın yerindeliği de tartışılırniteliktedjr.35. maddenin 5. fıkras ında düzenlenen kanuni miras yoluile edinilen bir s ınırlı ayni hakkın, karşılıklihğm gerçekleşmediğihallerde yap ılacak "intikal" ve "tasflye" işlemleri ile ilgiliolarak dikkat çekilmesi gereken husus ise, tapuda ilgililerinadlarına yapılacak intikal i şlemlerinden sonra gerçekle şeceğiifade edilen tasfiye kavranmdan ne anla şılacağı ve bu haklannnas ıl tasfiye edilece ği noktas ında yaşanacak tereddüt vemuhtemel fiili imkans ızlıktır.707°Bkz. aşağıda, ttfl k 3. Mülkiyet Haklu ve S ın ırl ı Ayni Hakk ın Sona Ermesi"ba şl ığı altında yap ılan açıklamalar.462

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER3. Miilkiyet Hakk ı ve S ınırl ı Ayni Hakk ın Sona Ermesi FÜGENTapu Kanunu'nun 35. maddesinin 10. fıkras ı ilginç birhüküm içermektedir. Fiba hükmüne göre, "Bu madde hükmüneayk ırı edinilen veya kanunf zorunluluk d ışında edinim amac ınaayk ırı kullan ıldığı tespit edilen ta şınmazlar ile s ınırl ı aynf haklar,Maliye Bakanl ığı 'nca verilecek süre içerisinde maliki tarafindan tasfiyeedilmediği takdirde tasflye edilerek bedele çevrilir ve bedeli haksahibine ödenir".Bu madde hükmü ile öncelikle Türk e şya hukukunda, kuralolarak mutlak anlamda, ancak "taşınmaz mal ın tamamen yokolmas ı " veya "mülkiyeti terk" ya da "kamula ştırma" ile sona erebilenmülkiyet hakkının devamı, yabancılar bakınundan şartave süreye bağlanmış bulunmaktad ır?' Buna göre, kanunibir zorunluluk bulunrnaks ızm amacına aykırı kullanıldığı tespitedilen ta şınmaz mallar, malild tarafından tasfiye edilerekmülkiyet hakkı sona erdirilecektir. Bunun yanı sıra, tasfiye vetasfiye bedelinden söz eden m. 35/10. f. hükmü bu suretle,yabanc ıların taşınmaz mallar üzerinde ayni hak edinmelerinedair hak ehliyetinin şartların belirleyen 35. maddeye ayk ı-r ı bir edirıimi, sebebe bağlılık ilkesine ra ğmen (TMK m. 1025),geçerli bir mülkiyet hakkı doğumu/ devri olarak nitelendirriyorgözükmektedir. Ayni yorum, s ınırlı ayni haklar bakınıındanda yap ılabilecektir.Diğer yandan, Kanun'a ayk ırı biçimde edinilen veyakanuni zorunluluk d ışında edinim amac ına aykırı kullanıldığıtespit edilen sınırlı ayni haklann Maliye Bakanl ığı'nca.verilecek süre içinde tasfiye edilmedi ği takdirde re'sen tasfiyeedilerek bedele çevrilece ğini öngören hüküm de ele ştiriyeaçıktır. Zira daha önce de ifade edildiği üzere, nitelikleri gereğibazı sınırlı ayni hakların, taşınmaz mal üzerinde kurulanmülkiyet haklar ının tasfiyesindeki gibi 3. ki şilere devredilmeksuretiyle bedele çevrilmeleri mümkün de ğildir.Müllciyet hakk ını sona erdiren nedenler için bkz. TMK m. 717; ayr ıcabkz. Oğuzman/Setiçi/Oktay-özdenıir, s. 366 vd.; sinirli ayni hak türkrinegöre aynı paralelde bir yorum yapmak üzere, mülkiyet hakk ıyla ortakve farkl ı sona erme nedenleri için bkz. Akipek/Akmtürk, s. 661 vd.463

AKTIJELLE ENTWJCKLIJNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND FLÜCHTIJNGSRECHTFÜGEN Bu bağlamda somuflaştırmak gerekirse, örne ğin intifaSARGIN'IN hakkı ve oturma hakkı bağlamında bir değerlendirme yapı!-TEBLi Ğİ dığında, ki şiye bağl ı olan, devredilemeyen ve miras yolu ileintikal etmeyen, devredilemedi ği için haczi dahi mümkün olmayan72kişinin sahip olduğu bir özellik nedeniyle ona münhasırankurulan bir intifa hakkı veya oturma hakkının tasfiyesive bedele çevrimi nas ıl gerçekleşecektir? Bunun dışındabaşkas ının arazisi üzerinde kurulu ve devri, yüklü ve yararlananta şınmaz mallar üzerindeki hakk ın devrine bağlı birtaşınmaz lehine irtifak hakk ı, pratikte bu taşınmaz mallardanbağımsız surette nas ıl "tasfiye edilip" "paraya çevrilecek "tir?Herhalde, bu nitelikli haklar bak ımından maddede ifadesinibulan tasfiye ile kastedilen, hakkm sicilden terkini olsagerektir.Kanun'da, 35. maddenin amac ına ayk ın kullanılan veyaKanun'a aykın biçimde edinilen bir s ınırli ayni hak mevcutsa,"malik"irı, sinirli ayni hakkı tasfiye edeceği belirtilmektedir.Kanun koyucunun bilinçli bir tercihini mi yans ıttığı ve yerindeliğitartışması bir yana bırakılacak olursa, maddenin ifadesikarşısında, sınırl ı ayni haklar ın tasfiyesini/ (terkinini talebi)gerçekleştirmek borcunun da bizzat, üzerinde s ınırlı aynihakkın kurulduğu ta şınmaz mal ın malikine yüklenmiş olduğusöylenebilecektir.B. Yabancı Tüzel Ki şilerin Mülkiyet Hakkı veS ınırl ı Ayni Hak EdinimiTapu Kanunu'nun 35. maddesinin 4. f ıkras ında, "yabancıülkelerde kendi ülkelerinin kanunlar ına göre kurulan tüzel ki şiliğesahip ticaret şirketleri dışındakilerin Türkiye'de taşınmaz maledinemeyecekleri ve lehlerine s ınırl ı ayni' hak tesis edilemeyeceği"açıkça hükme ba ğlanımştır. Bu hükme göre, kanun koyucu' Bir Kanun hükmü gereği maddi hukuka göre devri mümkün olmayansınırlı ayni hakların (rMK m. 806, m. 823, m. 838/2. t) haczi ve bu suretlebedele dönü ştürülmesinden söz edilemeyeceği hakk ında bkz. BakiKuru, icra 1/fas Hukuku, (El Kitab ı), Istanbul 2004, s. 392, 438, 540.464

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERyabancı bir devletin kanunlarına göre yabancı bir ülkede ku- FÜGENrularak tüzel kişilik kazanmış ki şileri, Kanun'un uygulanma- SARGIN'IN51 bakımından " saymaktad ır. Aynca, tüzel kişiler- UBUGiden, ticaret şirketleri dışmda kalan demek ve vakıfların hemtaşınmaz mal edinnıeleri hem de sınırl ı ayni haklardan yararlanmalarıtümüyle yasaklarımıştır. Bir başka deyişle, VakıflarKanunu, Dernekler Kanunu ve Türk Medeni Kanunu hükümleridahilinde Türk tebaas ı olmad ıkları tespit edilen demek vevak ıfların, Türkiye'de hiç bir surette ta şınmaz mal edinmelerive "lehlerine" herhangi bir s ınırlı ayni hak tesisi, "rehin hakk ı"da dahil olmak üzere mümkün olamayacaktır. Lehlerine ifadesindenhareketle, demek ve vak ıflann Kanun'un yürürlüktarihinden önce sahibi olduklar ı ta şınmaz mallar üzerinde butür bir hak tesis edebilmeleri ise mümkün gözükmektedir.Bu aşamada, 20 Şubat 2008 tarihli ve 5737 say ılı VakıflarKanunu'nun 12. maddesinin son fıkras ı üzerinde durulmalidır.Madde hükmü aynen şöyledir: "Kurucularının çoğunluğuyabancı uyruklu olan vak ıfların taşınmaz mal edinmeleri hakk ında,22.12.1934 tarihli ve 2644 say ılı Tapu Kanunu'nun 35. maddesiuygulan ır." Bu özelliği haiz vakıflar bakımından, 35. maddehükümlerinin uygulanaca ğını öngören Kanun hükmü bir tahliletabi tutulacak olursa, söz konusu ifade iki şekilde yorumlanabilir:Bunlardan ilkine göre, kural olarak, Türk kanunlarınauygun biçimde kurularak tüzel kişilik kazanan bir vak ıf,Türk vakfı niteliğini haizdir ve sahip oldu ğu bu tüzel kişilik,onu oluşturan ki şilerin hukuki kişiliğinden ve tabiiyetindentümüyle bağımsızd ır. Ancak, Vak ıflar Kanunu ile bu nitelik-Esasen Türk tebaas ı olan cemaat takıfları bakımından geçmiş dönemdeyap ılan tartışmalar ve yabanc ı muamelesi uygulaması, yeni VakıflarKanunu ile 3. maddesinde yapılan tanım dahilinde de açıkça görüleceğigibi, sona ermiştir. Bu maddede tanımlandığı üzere, ad ı geçen vakıflar,vakfiyeleri olup olmadığma bakılmaks ızm 2762 sayılı Vak ıflar Kanunugereğince tüzel kişilik kazanmış, mensupları Türkiye Cumhuriyetivatandaşı olan Türkiye'deki gayrimüslim cemaatlere ait tüzel ki şiliklerdir.20 Şubat 2008 tarihli ve 5737 say ılı Vakıflar Kanunu metni içinbkz., RG, 27 Şubat 2008, S. 26800. Cemaat vak ıflarının, Türk tebaası tüzelkişiler olduğu hakkında ayrmtıh bir çalışma için bkz. Ismet Sungurbey,Eski Vakıfların Yeni Sorunları, Istanbul 2001.465

AKTıJELI.E EMIWICKLUNGEN 1M STMTSANGNÖRIGK(ITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTFÜGEN li Türk vakıflarının, yabancıların hukuki statüsüne tAbi kılm-SARG İN'IN dıkları söylenebilecektir. Adı geçen 12. madde düzenlemesiy-TEBU Ğİ le, bir vakfın kurucular ının tabiiyetinin, Türk tAbiiyetindekibir vakfın, bu tAbiiyetini korumaya devam etmekle birlikte,taşınmaz mal edinme haklar ı bakımından yabanc ı muamelesinetabi kılınmasma yol açacak bir fonksiyon görebilece ği kabuledilmiş; bir başka deyişle "kontrol sistemi" benimsenmi şolmaktadır. Kontrol sisteminin uygulanmasındaki ölçüt, "vakıf kurucularının çoğunluğunun yabanc ı devlet tebaas ı" olmasıdır.Bu doğrultuda, söz konusu vak ıflar ın, Türkiye'de taşınmazmal edinmelerinin mümkün olmad ığı sonucuna varılacaktır.Zira, Vakıflar Kanunu'nda yap ılan atıf dolay ısıyla yabancı sayılan vakfm, m. 35/4. fıkrada sadece "yabanc ı şirketlerin"taşınmaz mal edinebilecekleri belirtildi ği için, taşınmazmal ediniminden söz edilemeyecektir. Bu s ııurlama hiç şüphesizmülkiyet hakk ı ile ilgilidir. Miras veya hibe yolu ile devrigündeme gelen bir ta şınmaz mal üzerinde kurulacak mülkiyethakkı, bu malların tasfiye bedeli üzerinde devam edecektir.Diğer bir yorum ise, her ne kadar Vakıflar Kanunu'nun12. maddesi ile at ıfta bulunulmuş olsa da maddede, "... TapuKanununun 35. maddesi uygulan ır" yerine, "35. maddede tüzelkişiler için öngörülen s ın ırlamalar uygulan ır" gibi aç ık bir ifadekullanılmadığı; oysa ilgili 35. maddede sadece "yabanc ı ülkelerdekendi ülkelerinin kanunlanna göre kurulan tüzel kişiliğe sahipticaret şirketleri dışındakiler" aras ında say ılacak "yabanc ı vak ıflar"bakımından bir yasaklama getirildiği; 35. maddenin hakkakısıtlama getiren istisnai bir hüküm oldu ğu için dar yorumatAbi bulunduğu ve kıyas yap ılamayacağı; bu nedenle esasenTürk tebaası olan bu vakıflann, Tapu Kanunu m. 35'inmevcut düzenlemesi kar şısında taşınmaz mal edinme haklarınınbulunduğudur.S ınırlı ayni haklardan yararlanmaları konusunda ise, 12.madde "taşınmaz mal edinme" hakkından söz etmekte ve bukapsamda 35. maddeye at ıfta bulunmaktad ır. Bu nedenle, 35.maddenin 4. fıkrasında yer alan sınırl ı ayni hak edinme yasağırun,bu tür vak ıflar bakımından uygulanmayacağı dti5ünü-466

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTECi VE YABANCILAR IIUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GEliŞMELERlebilir. Bununla birlikte, mülkiyeti, hem yetki hem de ödevlerdenolu şan bir hakimiyet hakk ı ve özel mamelek haklar ı-nın bütününü ifade eden bir kavram olarak tarumlayan modernmülkiyet anlay ışına göre, müikiyet, s ınırl ı ayni hakları dakapsamına alacağı için, 74 böyle bir geniş yorum dahilinde, 35.maddedeki s ınırlamanın, smıılı ayni haklar ı da etkileyeceğisonucuna var ılabilir.Konuya dernekler aç ısından bakıldığında, 2004 tarihlive 5253 say ıh Dernekler Kanunu'nda, Vak ıflar Kanunu'naparalel bir hüküm bulunmad ığı görülmektedir. DerneklerKanunu'nun 22. maddesinde, derneklerin genel kurullarındanyetki al ınmas ı kayd ıyla yönetim kurulu karar ıyla taşınmazmal satın alabilecekleri veya mevcut ta şınmaz mallar ı-nı satabilecekleri hükme ba ğlanmış bulunmaktad ır. Devamla,36. maddesinde, bu Kanun hükümlerinin, yabanc ı derneklerinTürkiye'deki şube ve temsilcilikleri bakımından da uygulamaalam bulacağı ifade edilmektedir25 Dolayıs ıyla, DerneklerKanunu'nda ta şınmaz mal edinme imkAn ı, satın almaylas ınırl ı olarak yabanc ı tebaa ayrımına tAbi kılınmaks ız ın düzenlenmiştir. Ancak, Tapu Kanunu'nun 35. maddesi son dereceaçıkt ır ve yabanc ı derneklerin mülkiyet ve s ınırlı aynihaklardan yararlanmas ı tümüyle yasaklanmıştır.35. madde çerçevesinde bakıldığında, yabanc ı demek vevakıflar bakımından Tapu Kanunu'nda "mülkiyet hakk ı "nın sıııırlamasistemine tabi kıl ındığı tespiti yapılabilecektir. Oysabu yasaklama, demek ve vakıflar aç ısından "hakk ın özünü tümüyleortadan kald ıran" niteliklidir ve bu nedenle, Anayasa'n ınilgili hükümlerine aç ıkça aykırıdır.Bir kanun maddesi ile ta şınmaz mal edinmeni ıı derneklerve vakıflar bakımından tümüyle önlenmi ş olmas ı, 1no.'lu Protokol'ün 1. maddesinin uygulanabilirli ğini saptayanAli-İN kararları ışığında, kazanılmış bir hakkın konın-FÜGENSARGIN'INTEBLİĞiBkz. Sargm, (Ta şmmaz), s. 96'da zikredilen yazarlar."Bu kanun hükümleri, yabancı dernekler ile merkezleri yurtd ışında bulunandernekler ve vak ıflar di5indaki kur amacı gütmeyen kuruluşların şube veyatemsilcilikleri hakkında da ceza hükümleri ile birlikte ıtygulan ır."467

AKTUEILE ENTWJcKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUS1ANDER- UND r ıÜcıııuNGsREcHrFÜGEN ması kapsamında nitelendirilmeyecek bulunmakla birlikte,SARGIN'IN Anayasanın 35. maddesini hukuki temel alan bir me şru bek-TEBlİĞi lenti olarak yorumland ığı takdirde, hiç şüphesiz Anayasa'nm16. maddesinde zikredilen milletleraras ı hukuka uygunlukkriterine de aykırılık teşkil edebilecektir.Yabana tüzel ki şilerden ticaret şirketlerinin taşınmaz maledinmeleri ve s ınırl ı ayni haldardan yararlanmalar ı iınkümda, 35. maddede istisna olarak düzenlenmi ştir. Zira 3. fıkradaMistisna bir yana b ırakılacak olursa, maddenin 2. fıkrasmdabelirtildiği üzere, yabanc ı ülkelerde kendi ülkelerinin kanunlarınagöre kurulan tüzel kişiliğe sahip ticaret şirketleri,ancak "özel bir kanun hükmü ile izin veriliyor ise" mülkiyet ve s ı-n ırl ı ayni' hak sahibi olabilecektir. 0 halde aslolan, yabanc ı şirketleriçin de mülkiyet hakkının bulunmadığı, ancak istisnaenbir özel kanun ile bu haklardan yararlan ılabileceği; yani"s ınırlama sistemi"nin şirketler bakımından da "kural" olduğudur.Maddenin bu düzenleme tarz ı itibariyle, Anayasa'yaaykırılik sorunu yine gündeme gelebilecektir. Bu noktada tespitigereken bir diğer husus, ticari şirketlerin özel kanunlaratAbi olduğu ve özel kanunda aynca belirtilmedikçe 1. fıkradasayılan kayıt ve smırlamaların, örneğin, karşılılclı işlemin varlığınınya da belli bir yüzölçümü içinde kalmanın birer şartolarak aranmayacağıdır. Buna karşılık, özel kanun hükümleriile taşınmaz mal edinimine izin verildi ği hallerde, hiç şüphesizm. 35/ 7. f.'de yer alan aç ık ifade doğrultusunda, zikredilens ınırlama uygulama alanı bulacaktır. Buna göre, BakanlarKurulu'na verilen yetki dahilinde, 7. fikrada özellikleri say ı-lan, "sulama, enerji, tanm, maden, sit, inanç ve kültürel özelliklerinedeniyle korunmas ı gereken alanlar, özel koruma alanlan ile, fiorave fauna özelliği nedeniyle korunmas ı gereken hassas alanlarda vestratejik yerlerde, kamu yaran ve ülke güvenliği" bağlamında getirilecekkısıtlamalar, tüzel ki şileri de kapsayacakt ır.Yabanc ı tüzel ki şilere taşınmaz mal edinme ve s ınırlı aynihaklardan yararlanma hakkı tanıyan özel kanunlar s ırasıyla,16 Mart 1954 tarihli ve 6326 say ılı Petrol Kanunu, 76 12 Mart76RG, 16 Mart1954, S.8659; 05 Nisan 1973 tarihli ve 1702 say ılı Kanun'un468

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR HUIWKUNDAKi GÜNCEL GELi Ş MELER1982 tarihli ve 2634 sayıh Turizmi Teşvik Kanunun ile 09 Ocak MEN2002 tarihli ve 4737 sayılı Endüstri Bölgeleri Kanunu' dur. 78 SARGIN'IN35. maddenin 3. fikrasındakı .. .yabanc ı bir devletin kanun- TEBIJGIlarına uygun olarak kurulan tüzel kişiliği haiz şirketlerin taşınmazmal rehin hakk ı tesisinde, 1. ve 2. Jikralarda yer alan kay ı t ve s ı-n ırlamalann uygulanmayacağı"n öngören hüküm doğrultusunda,bu sıfatı haiz şirketlerin, özel bir kanun hukmitue gerekolmaks ız ın ve herhangi bir yüzölçümü, kullan ım amac ı,imar pMnı içinde bu amaçla tescil edilmi ş olma ve kar şılıklıişlem kayıtlarma bakılmaksızm taşmmaz mallar üzerinde rehinhakkı sahibi olabileceği sonucuna varılacaktır. Ancak, buaşamada, 3. fıkra hükmünün, özel kanufılarda yer alan rehinhakkı yasağmı ortadan kaldıran bir içeriği haiz olup olmadığıüzerinde durulmandır. Zira 1. fıkra hükmünde bir kay ıt olarakyer alan s ınırlayıcı kanuni hükümlere riayet şartı, 3. fıkraile "rehin hakk ı " bağlamında ortadan kald ırılmış gözükmektedir.Bu kapsamda, özel bir kanun hükmünde yer alan aç ık birkanuni sınırlama kaldırılmış mı say ılacak yoksa önceki nitelikliözel bir kanun vasfı ile uygulanmaya devam mı edecektir?Bu hüküm, sonraki tarihli özel kanunlarda getirilecek yasaklarbakımından da önem arz edecektir.37. maddesi ile değişik 87. maddesi uyarınca.RG, 16 Mart 1982, S.17635; Kanun'un 8. maddesinin, 7 May ıs 2008 tarihlive 5761 say ılı Kanun'un 2. maddesi ile değişik (D) ve (E) bendi uyar ınca,2644 sayılı Tapu Kanunu'nda yer alan yabanc ı Ubiiyetlilerle ilgili s ı-mrlanıalardan Bakanlar Kurulu karar ı ile istisna edilebilecek; Kültür veTurizm Bakanlığı'nın tasarrufuna geçen ta şınmaz mallar üzerinde, (C)bendinde zikredilen şartlarla, yabancı gerçek ve tüzel kişiler lehine bağımsızve sürekli nitelikli üst haklan da dahil olmak üzere, irtifak hakk ıtesisi mümkün olabilecektir.78Endüstri Bölgeleri Kanunu m. 3/A, m. 4 ve z ıt 4/C uyannca yabanagerçek ve tüzel kişi yatınmcılar lehine taşınmaz mallar üzerinde irtifakhakkı tesis edilebilir: RG, 09 Ocak 2002, S. 24645; ek maddeler için ayrıcabkz. 22 Haziran 2004 tarihli ve 5195 say ılı Endüstri Bölgeleri KanunundaDeğişiklik Yapılması Hakkında Kanun: RG, 01 Temmuz 2004, S.25509.469

AKTIJELLE ENIWICKLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜ(H İİINGSRECHTfÜGEN C. Yabanc ı Sermaye!! Şirket!er!nSARGININ Taşınmaz Ma! Edinme!er! veTEBL İĞ i S ınırlı Ayni Hak!ardan Yarar!anma!arınaGetirilen S ınır!amalar03 Temmuz 2008 tarihli ve 5782 say ılı Kanun' ile TapuKanunu'nun daha önce 2003 yılında i!ga edilen 36. maddesi8°yeniden düzenlenmiş bulunmaktad ır. Anayasa Mahkemesitarafindanl iptal edilen 05 Haziran 2003 tarihli ve 4875 say ı-l ı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu'nun82 (DYYK) m. 3/Madde hükmü aynen şöyledir: "Yabancı yatınnıcılann Türkiye'de kurduklarıveya iştirak ettikleri tüzel kişiliğe sahip şirketler, ana sözleşmelerinde belirtilenfaaliyet konuların ı yürütmek üzere ta şınmaz mülkiyeti veya s ınırl ı aynihak edinebilir ve kullanabilirler, Bu şekilde edinilen taşınmazların Türkiye'dekurulu bulunan bir başka yabancı sermayeli şirkete devrinde ve taşı nmaz malikiyerli sermayeli bir şirketin hisse devri yoluyla yabancı sermayeli hale gelmesidurumunda da ayn ı esas geçerlidir. Türkiye'de kurulu yabanc ı sermayeli şirketlerintasfiyesi halinde şirketin sahip olduğu taşmmaz ın şirket ortağı yabanagerçek kişiler veya yurt d ışında kurulu yabancı ticaret şirketleri tarafindan edinilmekistenmesi halinde 35 inci madde hükümleri uygulan ır."lB/IZÜ 981 tarihli ve 2565 say ılı Askeri Yasak Bölgeler ve Güvenlik BölgeleriKanunu hükümleri sakIz kalmak kaydıyla bu şirketlerin, askeri yasak bölgeler,güvenlik bölgeleri ve ayn ı Kanunun 28 inci maddesi çerçevesinde belirlenenstratejik bölgelerdeki ta şınmaz edinimleri, Genel Kurmay Başkanlığı n ı n yada yetki lendireceği komutanl ıklann, özel güvenlik bölgelerindeki taşınmaz edinimleriise ta şınmaz ın bulunduğu yerdeki valiliğin iznine töbidir. Valilik iznineta'bi hususlar, ilgili idare temsilcilerinin kat ılımıyla olu şan komisyonda, taşınmazediniminin, ülke güvenliği ve faaliyet konusuna uygunluğu değerlendirilerekkarara bağlan ır."Bu madde hükümlerine aykırı şekilde edinildiği veya kullan ıldığı tespitedilen taşınmazlar ve s ınırl ı ayni haklar, Maliye Bakanl ığınca verilecek süreiçerisinde maliki tarafindan tasfiye edilmedi ği takdirde tasfiye edilerek bedeleçevrilir ve bedeli hak sahibine ödenir. "Bu maddenin uygulanmas ına ilişkinusul ve esaslar, ilgili bakanl ıklann görüşlerinin al ınmas ın ı müteakip HazineMüsteşarlığı, İçişleri Bakanlığı, Bayınd ırl ık ve Isk4n Bakanlığı ve Milli SavunmaBakanl ığı taraJlndan çıkanlacak yönetmelikle düzenleııir": RG, 15 Temmuz2008, S. 26937.80 03 Temmuz 2003 tarihli ve 4915 say ılı Kanun m. 38 hükmü gereğince.81Anayasa Mahkemesi'nin, tl Mart 2008 tarihli ve E. 2008/71, K. 2008/79sayılı kararı: RG, 16 Nisan 2008, S. 26849. Anayasa Mahkemesi'nce, kararmResmi Gazete'de yayı nlandığı tarihten başlayarak 6 ay sonra yürürlüğegirmesine hükmedildi ği için kanun hükmü, 16 Ekim 2008 tarihiitibariyle yürürlükten kalkmıştır.RG, 17 Haziran 2003, S. 25141.470

VATANDAŞ LIK, GĞ Ç, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAXi GÜNCEL GEL İŞ MELER(d) bendinin düzenleme konusunu içeren bir hüküm, Tapu FÜGENKanunu'na, 36. madde olarak eklenmi ştir. SARGINı N"Yabana yatzr ımcılann Türkiye'de kurduklar ı veya iştirak et- TEBUGItikleri tüzel kişiliğe sahip şirketler, ana sözle şmelerinde belirtilenfaaliyet konulann ı yürütmek üzere ta şınmaz mülkiyett.. edinebilirve kullanabilirler... . cümlesini içeren 36. maddenin ilk fıkrasındanhareketle yap ılabilecek saptamalardaı-ı ilki, maddede"tüzel kişiliği haiz" şirketlerden söz edildi ği için, yabanayatırımcının Türkiye'de kurdu ğu veya katıldığı tüzel kişiliğibulunmayan bir şirketin, Kanun'un uygulama alan ı d ışındakalaca ğıdır. TM Keza, bu doğrultuda maddede yabanc ı yatırımcmın şirkete katılımından söz edildiğinden böyle bir iştiraicolmaks ızın Türkiye'ye yabanc ı sermaye getirerek faaliyetgösterecek/gösteren yabanc ı şirketlerin, maddenin uygulamaalanı d ışında kalaca ğı ve rehin hakkı hariç, Tapu Kanunum. 35/2. f. hükmü dahilinde ancak, özel kanunlarla haktanyararlanabileceği ifade edilebilecektir. Örneğin, Türkiye'deşube kurarak," getirece ği yabancı sermayeyle faaliyette bulunacakbir yabanc ı şirket, özel bir kanun hükmü hariç ta şınmazmal edinemeyecektir.Mülga, m. 31(d): "Yabana yahn ıncıların, Türkiye'de kurduklan veya i ştirakettikleri tüzel kişiliğe sahip şirketlerin, Türk vatandaşlann ın edinimine açıkolan bölgelerde taşınmaz mülkiyeti ve s ın ırlı ayni hak edinmeleri serbesttir."örneğin, bir Türk şirketi ile joint ventıire sözleşmesi ile kurulan bir adiortaklık ili şkisi içinde Türkiye'de faaliyet göstermek üzere yabancısermaye getiren bir yabancı şirket, özel kanun hükümleri hariç, TapuKanunu'nun 36. maddesinden yararlanarak ta şınmaz mal edinemeyecektir.Oysa, DYYK'nm 2. fıkrasmda yer alan "yeni şirket kurma" ibaresi,Doğrudan Yabanc ı Yatırımlar Kanunu Uygulama Yönetmeli ği'nin(DYYKUY) 9. maddesinde aç ıklandığı üzere, adi şirketleri de kapsamaktadır; bu nedenle, sözleşmeye dayal ı joint venture ilişkisi dahilindekurularak Türkiye'ye yabanc ı sermaye getiren adi şirketler yabanc ı yatırımcı vasfı ile DYYK kapsamında say ılmaktadır. Joint venture ilişkisidahilinde Türkiye'ye yabanc ı sermaye getirilmesi hakkında ayrıntılıbilgi için bkz. RIfat Erten, Doğrudan Yabana Yat ınmlar Kanununun TürkYabancılar Hukuku Sistemi içindeki Yeri ve Rolü, Ankara 2005, s. 8749;DYYKUY metni için ayr ıca bkz. RG, 20 Ağustos 2003, S. 25205.Yabancı şirketlerin şube açmak suretiyle Türkiye'de yabanc ı yahnmyapmas ı imkn ıyla, açılan şubelerin yerli vasfı ta şımadığı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Erten, s. 94-95.471

AKTLIELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEIrS -, AUSIİ NDER- UND FIÜUITLINGSREGITFÜGEN Yine, maddede yer alan "yabanc ı unsur"un tanınıın-SARGIN' İN da esas al ınan, şirketlerin tabiiyeti değil; şirkete getirilenTEBli Ğİ "sennaye"nin niteliğidir. Ölçü, şirketin Türkiye'de yabanc ısermaye ile kurulmas ı ya da Türk şirketinin yabanc ı sermayekabul etmesidir.8'Yabanc ı yatırımcıdan ne anla şılmas ı gerektiğini, TapuKanunu m. 36 tammiamamaktad ır. Bu nedenle, tanımın unsurlarımn,uygulama ile somutla şacağı düşünülebileceği gibi;doğrudan yabanc ı yatırımlar mevzuatı içinde yer alan ve "buKanun hükümlerine ilişkin değişiklikler, ancak bu Kanun'a hükümeklenmek veya bu Kanunda değişiklik yap ılmak suretiyle düzenlenir"hükmünü içeren DYYK'nın 5. maddesinin (d) bendineaykırıhk teşkil edecek şekilde, Tapu Kanunu'nun 36. maddesinin,DYYK'nm mülga 3. maddesi yerine vaz'edildiği, bunedenle, DYYK kapsamında belirlenebileceği de söylenebilecektir.Son dü şünce tarz ı dahilinde, DYYK'nm tan ımları içerir2. maddesinde belirlendiği üzere, yabanc ı sermaye getiren kişilerin,yurt d ışında ikamet eden "Türk vatanda şlan" olmas ı damümkündür. 87 0 halde, yurt dışında ikamet eden Türk vatandaşlannmTürkiye'de Türk kanunlar ına uygun biçimde kur-472Tapu Kanunu nı. 36/ son fıkrarun, "Bu maddenin uygulanmas ına ilişkinesas ve usulleı ilgili bakanl ıkların goruşlerinin al ınmas ın ı müteakip HazineMüsteşarlığı, İçişleri Bakanl ığı, Bay ındırl ık ve Iskön Bakanlığı ve Milli SavünmaBakanl ığı taraJlndan ç ıkarılacak bir Yönetmelikle düzenlenir" hükmüuyarınca hazırlanan "Yabancı Sermayeli Şirketlerin Ta şınmaz Edinimineİlişkin Yönetmelik"in (YSŞTEY), şirketlerin taşınmaz mal üzerindemüllciyet ve s ınırlı ayni hak edinimi başvurulan için, " şirket merkezininkayı tl ı bulunduğu ticaret müdürlüğünden" edinilecek bir belgenin ibraz ındansöz eden 4. maddesinden hareketle, Yönetmelik'in, Kanun metnindegeçen, yabanc ı yatırıma tarafından kurulan şirketlerin yanı sıra iştirakedilen tüzel ki şiliklerin de Türk şirketi oldu ğu düşüncesinden hareketettiği sonucuna varılabilecektir. Yönetmelik metni için bkz. RG, 12Kasım 2008, S. 27052; 4. madde metni için aynca bkz. ileride Dn.(105);Ticaret şirketlerinin Türk tıbiiyetinin tayini ile ilgili ayrmtılı bilgi içinbkz. Tuğrul Arat, Ticaret Şirketlerinin Tftbiiyeti, Ankara 1973; Musa Aygül,Şirketlere Uygulanacak Hukukun Tespiti, Ankara 2007.Buna göre, yabanc ı yatınmc ı, "Türkiye'de doğrudan yabana yatınm yapan,yabana ülkelerin vatanda şlığına sahip gerçek kişilerle, yurt dışında ikameteden Türk vatanda şlarını, yabana ülke kanunlanna göre kurulmu ş tüzelkişileri, uluslararas ı kurulu şları iflıde eder" (m. 2/a).

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECi VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELE Ştdukları tüzel kişiliği haiz şirketler ile i ştirak ettikleri şirketler FÜGENde,81 36. maddenin uygulama alanna dahil olacakt ır. SARGIN'INİlk bakışta, bu nitelikli Türk şirketlerinin ta şınmaz maledinme haklar ının kıs ıtlandığı ve ancak "ana sözleşmelerindebelirtilen faaliyet konulann ı yürütmek"le sınırlı olarak mülkiyethakkı ve diğer sınırl ı ayni haklardan yararlanmalar ı-nın mümkün kılmd ığı söylenebilecektir. Ancak, YfK'nun"ticaret şirketleri, ... şirket mukavelesinde yaz ılı işletme mevzuununçevresi içinde kalmak şartıyla bütün haklar ı iktisap ve borçlaniltizam edebilirler.. . hükmünü içeren ve dolayısıyla ultra viresilkesini esas alan 137. maddesi doğrultusunda bir yorumyapıldığında, 36. maddede zikredilen bu şartın7° mer'i TürkTicaret Kanunu hükümlerine göre kurularak tüzel ki şilik kazanmışTürk şirketleri bakımından yeni bir sınırlamayı ifadeetmediği görülecektir. Bu sm ırlama ancak, muhtemel yeni bir'fl'K düzenlemesinde, ultra vires ilkesinden vazgeçildiği takdirdepratik bir anlam ta5ıyacaktır.91TEB İJG İDoğrudan yabanc ı yatınm, yabanc ı yatırımc ı tarafından, 1) yurt d ışındangetirilen; Merkez Bankas ı'nca al ım sahmı yapilan konvertibl paraşeklinde nakit sermaye, devlet tahvili hariç şirket menkul k ıymetleri,makina ve teçhizat fikri ve smai mülkiyet haklar ı, 2) yurt içinden sa ğ-lanan; yeniden yatırımda kullan ılan kAr, hasılat, para alaca ğı veya malideğeri olan yat ır ımla ilgili diğer haklar, doğal kaynak ara ştırılmas ı veç ıkanlmas ına dair haklar gibi iktisadi k ıymetler arac ılığıyla, (i)yeni şirketkurmay ı veya şube açmay ı; (ii)menkul k ıymet borsalan d ışı nda hisseedinimi veya menkul k ıymet borsalarından en az %10 hisse oran ı yada ayn ı oranda oy hakk ı sağlayan ediriimler yoluyla mevcut bir şirketeortak olmay ı kapsamaktad ır (DYYK m. 2/b).89Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Burçak Y ıld ız, "Şirketlerin Ehliyetineilişkin Olarak Özellik Arz Eden Baz ı Hukuki işlem ve Sözle şmeler,ABD, 2006-2, s. 58 ( Şirketler).90Kanun'da sözü edilen i şletme mevzuu çevresinin, şirket esas sözleşmesindebelirtilen i şletme mevzuunun yan ı sıra, esas sözleşmede belirtimesebile doğrudan veya dolaylı olarak o işletme mevzuunun gerçekleştirilmesinisağlayan veya bunu kolayla ştıran yard ımc ı faaliyet niteliğindekiiş ve sözleşmeleri de kapsayan bir kavram oldu ğu; şirket esassözleşmesinde tek tek sayilmasa dahi i şlemin içeriği, işletme mevzuu ileolan makul düzeyde bir amaçsal ba ğlantısıyla şirkete menfaat sa ğlay ıpsağlamadığı kriterlerinin, şirketin hak ehliyetini belirlemede esas al ınacağı hakkında bkz., Y ıld ız, (Şirketler), s. 57-58.Yeni TK Tasar ısı m. 125 hükmü bağlamında, uli-ra vires ilkesinden tü-473

AKTUEILE ENTWICKLIJNGEN 1M STAAtSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSIİNDER- UND FIQCHTI.INGSRECHrFÜGEN Kanun maddesinde, "iştirak etme" ibaresinden ne anla-SARGIH'IN şılması gerektiğine dair bir açıklama da yer almamaktad ır?2itaUĞi Bununla birlikte, tüm i ştirak biçimleri için ortak olmas ı gereken,herhalde bu katıl ımın iştirakçiye şirket ortaklığı imkmsağlamas ıdır.93 Kavram dahilinde, hisse devri veya sermayeartırımı birer örnek olarak zikredilebilir. Bu bağlamda, ayr ı-ca, Yabancı Sermayeli Şirketlerin Taşınmaz Edir ıinıine ili şkinYönetmelik'in, "şirketlerin ortakl ık yap ısının değişmesi" başlıklı12. maddesi önem arzetınektedir. Madde, mevcut yabanc ısermayeli şirkete yeni yabanc ı ortak iştiraki halinde, katıl ımdanönce sahip olunan ta şınmaz mallar üzerindeki mülkiyethakkının "devam ı " ile yeni "mülkiyet hakk ı edinim talepleri"ninnas ıl değerlendirileceğini düzenlernektedir. 91 Bu maddede,müyle vazgeçildiği hakkında bkz. Burçak Y ıldız, "TTK Tasar ıs ı'nda ŞirketlerinEhliyeti ve Bu Bağlamda TTK m. 137 Hükmündeki 11l ıra ViresS ınırlamas ının Yerindeliğirıin Değerlendirilmesi", A ÜHFD, C. 55, S. 1,2005, s. 337 vd. Bu ilkenir ı uygulanmad ığı baz ı hukuk sistemleri için ayricabkz. Burçak Y ıld ız, "AT ve Ingiliz Hukuk Sistemlerinde ŞirketlerinEhliyeti (Ultra Vires ilkesi)", BATIDER, C. 23,S. 3,2006, s. 185-206.92Doğrudan yabana yat ınm mevzuatı çerçevesinde, iştirak ın çeşitli tanımları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Erten, s. 89-91.Karş. Erten, s. 89.Madde metni aynen şöyledir: (1) Mevcut yabana sennayeli şirkete yeni yabanaortak iştirakinin gerçekle ş tiği Hazine Müsteşarhğına bildirilen şirketlereilişkin bilgileri ayl ık olarak, Tapu Kadastro Genel Müdürlü ğüne bildirir.(2)Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, yeni yabana ortak iş tirakinin gerçekleştiğimevcut yabana serınayeli şirketlerin sahip olduklan taşın mazlarailişkin bilgileri valiliklere bildirir,(3)Valilik, taşın maz ın askeri yasak bölge, as ken güvenlik bölgesi veya stratejikbölgede kal ıp kalmadığını, bu bölgelerde kalmas ı halinde taşınmaz mülkiyetiedinim durumunun uygun olup olmad ığını, Genelkurmay Başkanlığıveya yetkilendireceği komutanl ıklardan otuz gün içinde; taşın maz ın özel güvenlikbölgesinde kal ıp kalmadı n ı ise, Emniyet Genel Müdürlüğü'nden yirmigün içinde yaz ıl ı olarak bildirmesini talep eder. Ta şınn ıaz ın özel güvenlikbölgesi içinde kalmas ı halinde ta şınmaz mülkiyeti edinim talebi Komisyon tarafIndandeğerlendirilir.(4)ilgili birimler talebi, bu Yönetmeliğin 6, 7, 8 ve 10 uncu maddeleri çerçevesindesonu çland ınr.(5)Genelkurmay Başkanl ığı veya yetkilendireceği komutanl ıklar ve KomisyontarafIndan yap ılacak değerlendirmenin olumsuz olmas ı halinde birimler,bu Yönetmeliğin 14 üncü maddesinin uygulanmas ın ı teminen valiliğe bildirimdebulunulur,474

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERyabanc ı sermayeli şirkete yeni bir "yabancı ortak" kat ılımın- FÜGENdan söz edilmektedir. Maddenin, DYYK m. 2/ (b) çerçevesin- SARGIN'INde tanımlanan, yurtiçi/yurtd ışrndan sağlanan iktisadi k ıy- TEBLİĞİmetler arac ıhğıyla hisse senedi satın alarak mevcut şirkete i ş-tirak eden yabanc ıya mı işaret ettiği ise aç ık değildir. iştirakkavramına ayrıca, şirketlerin birle şmeleri aç ısından da yaklaşılabilir.Türk hukukunda da oldu ğu gibi iki veya daha fazlaticaret şirketinin tüzel ki şiliğine son vererek yeni bir ticaretşirketi kurmalar ı veya mevcut bir ticaret şirketine iltihaketmeleri suretiyle gerçekleşen şirket birle5meleri 95 de yabanc ısermaye ile kurulmarun yanı sıra mevcut şirkete iştirak kavramıkapsamında değerlendirilebilecektir2Bu aşamada, yabanc ı sermayeye dönü şümün pratiktenasıl tespit edileceği sorusu da gündeme gelecektir. Doğrudanyabancı yat ır ım mevzuatı kapsamında değerlendirildiğitakdirde, DYYKUY'nin m. 5/(b) bendi hükmüne göre, Kanunkapsamında bulunmayan tamamen yerli sermayeli şirketler,şirkete bir yabanc ı yatırımc ının hisse devri yoluyla iştiraketmesi veya şirketin yaptığı sermaye artışma şirket d ı-Örneğin, 17Km. IŞte göre, "..kalan ya da yeni kurulan şirket, ortadan kalkanşirketlerin yerine geçer. Bunlar ın bütün hak ve borçları, kalan veya yenikurulan şirkete intikal eder."Şirketlerden birinin çatısı alt ında, iltihak suretiyle tüzel ki şiliğin tümüylesona ermesine ya da her iki şirketin hukuki varl ığına son verilerekyeni bir şirket oluşturulmasına yol açan birle şmeyi idare edecek yetkilihukuk dahilindekülli halefiyet ilkesinin uygulanaca ğının tespit edildiğihallerde, "ayakta kalan veya yeni kurulan şirketin", birleşen şirket/lereait sermayeyi olu şturan malvarl ığı içinde yer alan taşınmaz malm miiikiyethakkım kendiliğinden edinmesi mümkün olabilece ğinden; yeniveya devralan şirket, yabanc ı devlet kanunlarma uygun biçimde kurulanveya yabanc ı sermayenin iştirak ettiği ortakl ık olarak, s ırasıyla TapuKanunu'nun 35. ve 36. maddelerinin uygulama alan ına dahil edilebilecektir.Bu kapsamda, örneğin birleşme suretiyle şayet mevcutlar sonaerdirilerek yeni bir şirket kurulur ise, kurulan yeni şirketin 17K hükümlerinebinanen Türk ticaret siciline tescil ile varl ık kazanmış bir Türk şirketivasfı taşıması, Tapu Kanunu'nun 35. maddesinin uygulama alanıd ışında kal ınabilmesinin ön şarhd ır. Buna kar şı lık, Türk tübiiyetini ta şısada yeni şirket, birleşen şirketlerden birinin sermayesi yabanc ı olmakkayd ı ile nt 36'n ın uygulama alan ına dahil olacaktır. Iltihak suretiylebirleşme halinde de benzer şekilde, katılan şirketin yabanc ı sermayeliolmas ı, 36. maddeyi uygulanabilir kilacakt ır.475

1M STAATSANGEHÖR İ GKE İ TS -, ALİSLNDER- UND FLÜCHTLINGSRECIITFÜGEN şmdaki yabanc ı bir yatırımcının katılımı suretiyle hisse devri-SARGINıN nin gerçekle şerek, DYYK'nın uygulanma alanına girmesi ha-TEBLİĞİ linde, hisse devrine ilişkin bilgileri, "doğrudan yabana yat ır ımlariçin hisse devri bilgi formu" dahilinde, hisse devrinin gerçekleşmesinimüteakip en geç bir ay içinde Yabanc ı SermayeGenel Müdürlü ğü'ne bildirecektir. Hazine Müste şarlığıda, diğer kamu kurum ve kurulu şlanyla yapacağı veri paylaşımprotokolleri çerçevesinde yabanc ı yatırımlarla ilgili bilgileritemin edecektir (DYYKUY m. 4). Ayr ıca, Yabanc ı SermayeliŞirketlerin Ta şınmaz Edinirnine ili şkin Yönetmelik m.11/1. f. hükmü uyar ınca, yabancı sermayeli hale geldiği HazineMüsteşarl ığı'na bildirilen şirketlere ilişkin bilgiler, HazineMüste şarl ığı'nca, aylik olarak Tapu ve Kadastro GenelMüdürlüğü'ne gönderilecektir?7 Bu bildirim ve kay ıt zorunluluğunedeniyle, yerli sermayeli bir şirketin hisse devri suretiyleyabanc ı sermayeli hale geldi ğinin tespiti kolayd ır? Bununlabirlikte, yerli sermayeli bir şirketin bu bildirimi yapabilmesiiçin, hisseleri devralanın kimliğinden haberdar olması gerekir. Oysa hisse senetlerinin hamile yaz ılı olduğu bir şirketinbu devirlerden haberdar olmas ı, halka arz olunan ser-Madde hükmü, hisse devri d ışında kalan i ştirak hallerini de kapsamaktadır.98Yerli sermayeli şirketin hisse devri yoluyla yabanc ı sermayeli hale dönüşümüolas ılığı dışı nda, genel olarak Türkiye'de yap ılacak yabanc ı yalırmııntakibini sa ğlayacak şekilde, yabanc ı yatırım getirilerek şirket kurulması,şirketlere iştirak edilmesi hususlan da bildirime ve kayda bağlanmıştır.Nitekim, UYYKUY'nin 4. maddesine göre, ilgili ticaret sicilmemurlukları, Kanun kapsamındaki bir şirketin kuruluşu aşamas ındailgililerce doldurulacak " şirket ve şube kurulu ş bildirim formu ve dilekçesi"nüshas ı ve bu şirketlerce iletilen "ortaklar listesi" veya "haziruncetveli"ni Hazine Müste şarlığı'na gönderecektir. Yine, Yönetmelik'in5/a. maddesinde, DYYK kapsam ındaki yabanc ı yatırım sahibi şirketlerin,sermayelerine ve faaliyetlerine ili şkin bilgileri "doğrudan yabancıyatınmlar bilgi formu"nu doldurarak, y ıll ık bazda her y ıl en geç map5ay ı sonuna kadar Yabanc ı Sermaye Genel Müdürlüğü'ne göndereceğihükme bağlanmıştıt Aynca, mevcut yerli veya yabana ortaklar ınkendi aralarındaki veya şirket d ışındaki herhangi bir yerli ya da yabanayatırımc ıya yaptıkları hisse devirlerine ili şkin bilgileri de "doğrudanyabana yatırımlar için hisse devri bilgi formu"nu hisse devrinin gerçekleşmesinitakiben en geç bir ay içinde, ayn ı Müdürlü ğe bildirmeleri deşarttır.476

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GDNCEL GEL İŞ MELERmaye piyasas ı araçlar ı için 28 Temmuz 1981 tarihli ve 2499 sa- FÜGENyıl ı Sermaye Piyasas ı Kanunu m. 10/A hükmünün öngördü- SARGIN'INğü istisnaİ durum bir yana bırakılacak olursa," ancak bu his- TEBL İĞİse senetlerini elinde bulundurarun, örne ğin genel kurulda oykullanmas ı, k5r payı alması/talebi anında mümkün olacaktır.Dolayısıyla, hisse senetlerinin devri a şamasında ilgilininTürkiye'ye yabanc ı sermaye getiren yabanc ı yatırımc ı olduğununtayini güçlük arz edebilecektir. Yerli sermayeli şirketinhisse senetlerinin hamile yaz ıl ı düzenlenmiş olduğu hallerde,yabancı yatırımc ılar tarafından hisse senetlerinin devral ınarak,şirketin yabanc ı sermayeli hale getirildiğini tespit, DYYKm. 4/son f. hükmünün verdi ği yetki dahilinde yabanc ı sermayeile hamile yazıl ı hisse senediyle hisse devralana bu senetleridevraldığmı bildirim yükümlülü ğü getiren özel bir maddehükmü bulunmad ığı ve bu zorunlulu ğun gereği fiilen yerinegetirilmediği sürece, hissesini devreden şirketin durumdanhaberdar olmas ı zor/inıünsızd ır.Bir başka aç ıdan bakıldığında belirlenmesi gereken birdiğer husus da yerli sermayeli şirketin, hisse devri suretiyleyabanc ı sermayeli hale geldi ği aşamaya kadar geçen dönemde,maliki olduğu taşınmaz mallar üzerindeki mülkiyet hakkınındevam edip etmeyece ği; yani 36. maddedeki k ısıtlay ıcıhükmün, sadece devirden sonraki a şamayı mı kapsadığıdır.Diğer bir deyi şle, yerli sermayeli şirketin gerek "devir an ındamalvarl ığında halen mevcut ta şınmaz mallar üzerindeki mülkiyethakk ın ı devam ettirebilmesi" gerek "devirden sonra sermayesinetaşınmaz mal mülkiyetVs ınırlı ayni hak dahil edebilmesi ve kullanabilmesi",esas sözle şmesinde belirtilen faaliyet konularınıyürütmek amac ıyla sınırl ı biçimde mi mümkün olabilecektirsorusunun cevab ı önem arz edecektir.RG, 30 Temmuz 1981, S. 17416; sermaye piyasas ı araçlar ın ın, özel hukuktüzel kişiliğini haiz Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından kayden izleneceği ve kaydileştirilen sermaye piyasas ı araçlar ına ilişkin kay ıtlarınbilgisayar ortam ında il ıraçc ılar, arac ı kurulu şlar, hak sahipleri itibariylebildirim üzerine tutulaca ğı hakkında 15 Aral ık1999 tarihli ve 4487 say ılıKanun ile eklenen m. 10/A için ayr ıca bkz. RG, 18 Aral ık 1999, S.23910.477

AKTUE İLE ENTWICKLUNGEN 1M SrAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTUNGSRE(H İMEN Tapu Kanunu'nun 36. maddesinin 1. f ıkras ının 2. cüm-SARGIN' İN lesi, "...taşınmaz mal iki yerli sermayeli bir şirketin hisse devri yo-TEBLi Ğİ luyla yabanc ı sermayeli hale gelmesi durumunda..., maddenin 1.cümlesinde zikredilen aynı esasların geçerli olduğunu belirtmeksuretiyle, bu halde, ta şmnıaz mal edinmenin ve kullanmanın ancak, "...ana sözleşmelerinde belirtilen faaliyet konular ın ı yürütmeküzere", mümkün olabileceğini hükme ba ğlamış bulunmaktadır. Dolayısıyla, ta şınmaz mal maliki bir yerli sermayelişirketin hisse senetleri devral ınmak suretiyle, yabanc ı sermayelihale gelmesi halinde, 36. maddenin 1. f ıkras ı uygulamaalanı bulacak ve bu şirketin ta şınmaz mal edinmesi vekullanabilmesi, ancak esas sözleşmelerinde belirtilen faaliyetkonular ın yürütmekle s ınırlı biçimde mümkün olacakt ır. Buhükümle, Türk kanunlar ına uygun biçimde kurularak taşınmazmal edinmiş bir yerli sermayeli şirketin daha sonra hisselerinindevredilmesi suretiyle, 36. maddenin 1. fıkrasındaöngörülen sınırlamanın hileli biçimde etkisiz hale getirilmesiihtimali önlenmektedjr. 36. maddenin 3. f ıkrasında devamla,"bu madde hükümlerine ayk ırı biçimde edinildiği veya kullan ıldığıtespit edilen taşznmazlar..."m tasfiye edilece ğinden söz edilmektedir.Görüldüğü üzere, Tapu Kanunu'nun 36. maddesi,şirketin faaliyet konusuna uygun bir kullan ımın, bu Kanun'auygun biçimde edinilen ta şınmaz mallar ile mi s ınırlı olacağıyoksa dönü şümden önceki taşınmaz malların kullanımını damı kapsadığı ile ilgili soruya cevap verecek özel bir ifade içermemektedir.Bununla birlikte, maddenin 1. f ıkras ında yer verilen"taşınnıaz maliki yerli sennayeli bir şirketin hisse devri yoluylayabancı sermayeli hale gelmesi..." ibaresiyle vurgulanmakistenen, i ştirakin bir türü olan hisse devrinin özel olarak düzenlendiğideğil; dolayl ı biçimde hisse devri yoluyla yabanc ısermayeli hale gelen yerli sermayeli şirketlerin devirden öncekidöneme ait mevcut ta şınmaz mallan hakk ında da benzeresasların uygulanaca ğıdır. Aksi halde, ilgili hükümde, "taşınmazmaliki yerli sermayeli şirket" gibi bir kritere yer verilmesinegerek oLmaz; ayr ıca, 1. fıkradaki i ştirak ibaresinin, hissedevrini de doğal olarak zaten kapsayaca ğı düşünülerek hükümvaz'edilirdi. Bu ba ğlamda, 36. maddenin son f ıkras ın-478

VATANDAŞ LIK, GÖÇ. MÜLTECi VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERda ifadesini bulan "kanuna ayk ırı kullarnm"ın bu somut duru- FÜGENmu da kapsad ığı ve ta şınmaz malı bulunan yerli sermayeli SARGIN'INşirketin, dönü şümden önce Kanun'a uygun biçimde mülki- TEBLİĞİyet hakk ı edinilmiş olsa bile, dönüşümden sonra maliki bulunduğumallarının şirketin faaliyet konusu ile uyumlu değilsekullanımına artık devam edemeyeceği ve mülkiyet hakkınason verileceği sonucuna varilabilecektir. Esasen bir şirketin,Türk hukukuna tabi olarak hisse senetleri devralmas ı,bu suretle ba şka bir şirketin orta ğı haline gelmesi, bu şirketeait sermayeyi oluşturan malvarliğı üzerinde mülkiyet hakkisağlamad ığı için, malvarlığı içinde yer alan ta şınmaz mallarınmülkiyet hakk ını kazanırnından da söz edilemeyecektir;bununla bağlantılı olarak, taşınmaz mallar üzerinde, devredenşirketin tüzel ki şiiğinin mülkiyet hakkı, hiç şüphesiz devamedecektir. Hisse devralan, şirket malvarhğmın tamamı üzerinden,hissesi oranında sadece "kör pay ı " ve "şirketin tasfiyesihalinde tasfiye pay ı " talep etmek hakkım haizdir. Tasfiye halindede, şirket ortaklannın, hissesini devreden şirketin sermayesinedahil taşınmaz mallarm mülkiyet hakk ım tasfiye nedeniylekendiliğinden kazanması mümkün değildir. Bu aç ıdanbakıldığında hisse senedi devrinin, devreden şirkete ait mevcutta şınmaz mallar üzerinde herhangi bir etkisi olmayacaktır.Bir ba şka deyi şle, TTK aç ısından hisse devrinin şirketin tüzelkişiliğine bir etkisi bulunmamakta; hisseyi devralan, sadecedevraldığı hissenin bahşettiği "pay sahipliği mevkii"nin sağladığıhaklar ı kullanmakta ve borçlan üstlenmektedir; paylandevralan, bu suretle hissesini devrald ığı şirketin sahibi bulunduğumalvarl ığının maliki konumuna gelmemektedir. Tüzelkişiliği devam eden şirket, hisse senedi devrinden sonra da,satıştan önce oldu ğu gibi malvarl ığı üzerinde mülkiyet hakkısahibi sıfatını bizzat korumaktadır. 103 Bununla birlikte, TapuKanunu m. 35 ve m. 36.'da yer alan hükümlerin amac ı doğrultusundabakıldığında, kanuna karşı hileyi önlemek dü şüncesi,bir şirketin hisse devri suretiyle yabanc ı sermayeli hale gel-Hasan Ptıla şh, Şirketler Hukuku, Temel Esaslar, B 6, Adana 2007, 5. 365-366; Reha Poroy/Unal Tekinaip/Ersin Çaino ğlu, Ortakl ıklar ve KooperatıflerHukuku, B. 9, Istanbul 2003, s. 760.479

A İGİJELLE ENİWICKILJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -,AUSL.ANDER . UND FLÜCHTUNGSRECHTFÜGEN mesi durumunda, mevcut taşmmaz malları üzerindeki mü!-SARGIN' İN Idyet hakkının devanunın, şirket ana sözle şmesinde zikredi-TEBliĞİ len faaliyet amac ına bağl ı olması gereğini destekleyecektir.Nitekim Yabanc ı Sermayeli Şirketlerin Ta şmmaz Edinimineilişkin Yönetmelik'in 11. maddesi, devir an ından önce edinilentaşınmaz malları da kapsayan bir tercihi yans ıtmaktadır.Zira bu madde uyarınca, yabancı sermayeli hale gelen yerlisermayeli şirketlerin, 102 halen sahibi olduklar ı ta şınmaz mallaradair bilgiler, ilgili valiliklere iletilecek ve Yönetmelik'teöngörülen biçimde yap ılacak değerlendirme sonunda var ılacaksonuç olumsuzsa, tasfiyenin gerçekle ştirilmesi talep edi-20111. madde metni aynen şöyledir: "(1) Yabana sermayeli hale geldiği HazineMüsteşarlığma bildirilen şirketlere ilişkin bilgileri Hazine Müsteşarlığı, aylık olarak Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğüne gönderir."(2)Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü ğü, bu şirketlerin sahip oldukları taşınmazmallara ilişkin bilgileri valiliklere bildirir."(3)Valilik, taşınmaz mülkiyeti. edinim durumunun, şirketin ana sözle ş-mesinde belirtilen faaliyet konusu çerçevesinde olup olmad ığın ı sanayi ve ticaretil müdürlüğünden yedi gün içinde; taşınmaz ın askeri yasak bölge, askerigüvenlik bölgesi veya stratejik bölgede kal ıp kalmadığın ı, bu bölgelerde kalmas ıhalinde ta şınmaz mülkiyeti ediniminin uygun olup olmad ığın ı, GenelkurmayBaşkanlığı veya yetki lendireceği komutanl ıklardan otuz gün içinde; ta şınmaz ınözel güvenlik bölgesinde kal ıp kalmadığın ı ise, Emniyet Genel Müdürlüğündenbildirmesini yirmi gün içinde yaz ıl ı olarak talep eder. Ta şınmaz ın özel güvenlikbölgesi içinde kalmas ı halinde taşınmaz mal mülkiyeti edinim talebi Komisyontarafindan değerlendirilir."(4)ilgili birimler talebi, bu Yönetmeliğin 6, 7,8 ve 10 uncu maddeleri çerçevesindesonu çlandınr."(5)Genelkunnay Ba şkanlığı veya yetkilendireceği komutanl ıklar, Komisyonile sanayi ve ticaret ıl müdürlüğü taraJlndan yap ılacak değerlendirmeninolumsuz olmas ı halinde söz konusu birimler, bu Yönetmeli ğin 14 üncü maddesininuygulanmas ını teminen valiliğe bildirimde bulunur". Madde metnininkaleme almış tarz ı eleştiriye açıktır. Kullan ılan ifadeler, tereddütyaratacak niteliktedir. Nitekim, 3. ve 4. f ıkralarda "mülkiyet edinimdurumu"ndan ve "mülkiyet edinim talebi"nden söz edilmekte, bu nedenle,2. fıkraya uygun yap ılan mevcut mallar ın tayininin istatistiki birbilgi elde etmek amaçl ı olduğu sonucuna var ılacak iken, son fıkrada 14.maddeye yapılan atilla tasfiye mümkün kıl ınmakta ve tasfiyenin tan ımıgereği, 2. fıkra dahilinde tespiti yapılan mevcut ta şınmaz mallarm faaliyetkonusuna uygun de ğil ise tasflye edileceği anla şılmaktad ır. Benzereleştiri, 12. madde bak ımından da yap ılabilir.480

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR H İİ KUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERlecektir. Tasfiyenin ancak, edinilmi ş mevcut ta şınmaz mallar MENbakımından anlam ifade edeceği ise aç ıktır. 112 SARG İ N'INBu kapsamda olarak, yerli sermayeli bir şirketin yabancısermayeli hale gelmesi halinde, daha önce edinilmi ş sınırlıayni hakların kullanımı ve deva ınınm faaliyet konusu ileuyumlu olmas ı gerekip gerekmediği sorusu da akla gelebilecektir.Bilindiği üzere, 36. maddenin 1. f ıkrasında, dönüşümdenönce bir ta şınmaz mal ın maliki bulunan yerli sermayelişirketin hisse devri yolu ile yabanc ı sermayeli hale gelmesindeaynı esas ın uygulanacağı belirtilmektedir. Bu bağlamda,kural ın uygulanabilirliği, taşınmaz mal ın maliki olmaya ba ğ-lıdır. Dolayısıyla, hisse devri yoluyla yabana sermayeli halegelinmesi durumunda, şirketin dönü şümden önce sahibi olduğusmith ayni haklar bakımından "faaliyet konusuna uygunluk"kriteri uygulama alan ı bulamayacaktir. Zira s ınırlayıcıkanuni hükümler dar yorumlanmak durumundad ır ve kıyasyoluyla genişletilmesi de söz konusu değildir.Tapu Kanunu'nun 36. maddesinde hisse devri dışı nda ikiihtimal daha özel olarak düzenlennii ş bulunmaktadır. Bunlardanilkine göre, Türkiye'de kurulu yabanc ı sermayeli şirketlerin"tasfiyesi" halinde, şirketin sahip olduğu taşınmazmalın, şirket ortağı yabanc ı gerçek ki şiler veya yurt dışmdakurulu yabancı ticaret şirketleri tarafından edinilmesi, 35.madde hükümlerine tabi olacakt ır (1. f. son cümle), Hükürnle,her ne kadar, böyle bir aç ık düzenleme olmasa bile, 35. maddenintanımı gereği yine aynı sonuca var ılacak idiyse de, bukonuda bir tereddüt ya şanmas ı ihtimali önlenmiş bulunmaktadır.Diğeri ise, edinilen taşınmaz malların "devri" ile ilgilidir.ifade edildiği üzere, 36. maddede öngörülen biçimde edinilentaşınmaz mallar ın, Türkiye'de kurulu bulunan bir ba şkayabancı sermayeli şirkete devrinde aynı esas geçerli olacak vefaaliyet konusuna uygunluk kriteri rol oynamaya devam ede-102Aynı Yönetmelik'iıı 12. maddesi de, yeni yabancı ortak iştirakinin yapildığı yabancı sermayeli şirketlerin mevcut ta şınmaz malları üzerindekimülkiyet haklarının tasfiye suretiyle sona erdirilebileceğine dair benzeriçerikte bir hüküm ihtiva etmektedir. Hükmün metni için bkz. yuk. Dn.(94).481JEBU Ğİ

AKTUEI.LE ENTWICKLUNGEN 1M STkATSANGEIIÖRIGKE1JS -, AIJSLANDER- UND FLÜCHTUNGSREGIrMEN cektir. (1. f. 2. cümle) Tasfiye edilen yabanc ı sermayeli şirket-SARGIN'IN lere ait ta şınmaz mallar hakkmda yap ılan yorum, hiç şüphe-TEBL İĞİ siz bu halde de tekrarlanabileceklir.Faaliyet konusu kriteri ile ilgili yap ılabilecek bir tespitde smırlı ayni haklarla ilgilidir. Zira sımrh ayni hak ediniminin"şirketin faaliyet konusuyla ilgili olmas ı " şartına bağlanmasıilginç bir durum yaratmaktad ır. Nitekim, yabanc ı bir devletinkanunlarına uygun olarak kurularak tüzel ki şilik kazanmışyabanc ı şirketler, m. 35/3. f. hükmü gere ğince "rehinhakkı"ndan yararlanma konusunda bir sınırlama ile kar şılaşmamakta;buna kar şıl ık, m. 36/1. f. hükmü nedeniyle, yabancısermaye ile kurulan Türk şirketleri ile yabana yat ırın-ıc ırunyabancı sermaye ile iştirak ettiği Türk şirketlerinin rehin haklatesisi faaliyet konusu ile sınırl ı olarak mümkün kılınmaktadır.LIltra vires ilkesi bir yana b ırakılacak olursa, s ınırlamanıngerekçesi ve bu s ınırlamada gözetilen ayr ırrun hiçbir mantığıbulunmamaktad ır.10336. maddede "faaliyet konusu" kriteri 104 dışı nda zikredilenbir diğer smırlama da "izin alma" şartıdır. Kanun'un 36. mad-103YSŞTEY'nin 9. maddesine göre, ilgili valilik, s ınırlı ayni hak edinimibaşvurusu üzerine de, talebin, şirketin ana sözleşmesinde belirtilen faaliyetkonusu çerçevesinde olup olmad ığım, yedi gün içerisinde sanayive ticaret il müdürlü ğünün görüşü çerçevesinde sonuçland ıncaktır (1.f.) Bu süre, yaz ının sanayi ve ticaret il müdürlüğüne intikal tarihindenitibaren başlar (2. f.). De ğerlendirme olumlu ise sonuç, şirkete ve ilgilitapu sicil müdürlüğüne; olumsuzsa, şirkete yaz ılı olarak bildirilir (4.ve 5. f.). Yönetmelik'te, askeri yasak bölgeler, güvenlik bölgeleri ile özelgüvenlik bölgelerinde sınırlı ayni hak edinimi talebinde bulunulmas ıhakkında ise bir hüküm bulunmamaktad ır.104Taşınmaz mal edinimi talebi üzerine şirket ana sözleşmesinde belirlenenfaaliyet konusuna uygunlu ğu tespit yetkisi, YSŞTEY'nin 5., 7. ve8. maddeleri gereğince, taşınmaz mal askeri yasak bölge, askeri bölge,stratejik bölge ile özel güvenlik bölgesi içinde kalsa dahi sanayi ve ticaretil müdürlüğüne ait olacaktır. 5. maddeye göre, valilik ba şvuru üzerine,talebin, " ...şirketin mırsözleşınesinde belirtilen faaliyet konusu çerçevesindeolup olmadığın ı, sanayi ve ticaret il müdürlüğünden yedi gün içinde... bildirmesiniyazılı olarak talep edecektir. Bu Yönetmelik'in 6, 7/1, 8. maddeleriuyarınca, valilik/komisyon, ilgili birimlerin görü şü doğrultusundatalebi sonuçland ıracaktır. Askeri yasak bölge, askelî güvenlik bölgesi,stratejik bölge veya özel güvenlik bölgesi d ışında kald ığı tespit edilen482

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMEL£Rdesinin 2. fıkras ında, sözü edilen şirketlerin, "askeri yasak böl- FÜGENgeler, güvenlik bölgeleri ile stratejik bölgeler"de ve "özel güven- SARGIN'INIlk bölgeleri"nde taşınmaz mal edinimleri, faaliyet konusunun TEBLIGIyan sıra, aynca izin alma ko şuluna bağlannııştır.105 Buna göre,taşınmaz mallar hakkında uygulama alam bulacak 6. madde hükmünegöre, edinilmek istenen taşınmaz mal ın sayılan bölgeler dışı nda kald ığının,"(7) ... ilgili birimlerden gelen cevaplar doğrultusunda tespit edilmesi halinde,bu bölgelerdeki ta şınmaz mü/ki yeti edinimi talebi, şirketin ana sözleşmesindebelirtilen faaliyet konusuna ili şkin olarak sanayi ve ticaret il müdürlüğününgörüşü çerçevesinde ilgili valilik tarajindan sonu çland ırılır."(2)Değerlendirmenin olumlu olmas ı halinde sonuç, şirkete ve ilgili tapusicil müdürlüğüne yaz ıl ı olarak bildirilir."(3)Değerlendirmenin olumsuz olmas ı halinde ise sonuç, şirkete yaz ılı olarakbildirilir".Askeri yasak bölge, askeri güvenlik bölgesi, stratejik bölge veya özelgüvenlik bölgesinde kalan taşınmaz mallar hakkında uygulama alanıbulacak 5., 7. ve 8. madde metinleri için bkz. ileride Dn. (108), (109); Edinilmiştaşınmaz malların faaliyet konusuna uygun kullanımını denetimyetkisi ise Yönetmelik'in 13. ınaddesiyle Komisyon'a verilmiş bulunmaktadır.Bu madde metni için bkz. ileride Dn. (112).105YSŞTEY'nin 4. maddesinde, şirketlerin Türkiye'de taşınmaz mal mülkiyetive/veya s ınırlı ayni hak edinimi için taşınmaz malın bulunduğuyerdeki Valilik Il Planlama ve Koordinasyon Müdürlü ğü'ne yapacaklarıbaşvurularda ibraz edecekleri belgeler ve sunacaklan bilgiler say ı!-mıştır. Bu bilgi ve belgeler s ıras ıyla, talebin amacını ve taşınınaza ili ş-kin bilgileri içeren ba şvuru dilekçesi (a bendi); şirketin ta şınmaz mal tasarrufunaizinli olduğunu ve temsilcisini gösterir yetki belgesi (b bendi);şirketin bağli olduğu vergi dairesi ve vergi numaras ı (c bendi); şirketinana sözle şmesinde belirtilen faaliyet konusunu, ortaklarm ın isimleriniveya ünvanlarını, tAbiiyetlerini ve ortakl ık oranlarım içeren şirketmerkezinin kayıtlı bulunduğu ticaret sicil müdürlüğünden son biray içinde alınan mevcut durumu gösteren belge (d bendi); yabanc ı gerçekkişi ortakların kimlik belgelerinin noter tasdikli suretleri, ortağın yabancı tüzel kişi olmas ı halinde ise, şirketin ilgili Türk Konsoloslu ğuncaveya La Haye Devletler Özel Hukuku Konferans ı çerçevesinde hazırlanan"Yabana Resmi Belgelerin Tasdiki Mecburiyetinin Kald ınlmasıSözleşmesi" hükümlerine göre tasdik edilmi ş Faaliyet Belgesi (e bendi);şirketin yöneticilerinin isimleri, kimlik belgeleri ve adresleri; varsason üç yıla kadar şirket bilançosudur (E bendi). Maddede ifade edildi ğiüzere, ba şvuru talebinin sadece s ınırlı ayni hak edinimine ilişkin olmasıdurumunda birinci f ıkranın (d), (e) ve (f) bentlerinde yazılı belgeleristenmeyecektir. Yönetmelik maddesinin (b) bendinde ifadesini bulanşirketin ta şmınaz mal tasarrufuna izinli olduğunu ve temsilcisini gösteriryetki belgesi, Tapu Kanunu'nun 2. maddesi gereğince, tapuya baş-vuruaşamasında da ayr ıca aranmaktadır. Nitekim, 2. maddeye göre,"hüknıf şah ısların tapu işlerinde merkez veya şubelerinin bulunduğu yerin enLik

AKİİJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMrSANGEHÖRIGKEIrS -, AuSLk İDER- UND RÜCHTI.NCSRECKTFÜGEN izin vermeye yetkili makamlar, Genelkurmay Ba şkanlığı veyaSARG İN'IN onun yetkilendireceği komutanlıklar ile' özel güvenlik böl-TEBli Ğİ gelerinde valiliklerdir. Valiliklerin iznine tabi olan hususlar,ilgili idari temsilcilerinin katılımıyla olu şan Komisyon'da,'°7büyük mülki amirinden nizamnamelerine göre gayrimenkul mal tasarrufunaizinli olduklarına ve tescil işini yapacak mümessilin yetkisine dair al ınacak belgeninverilmesi mecburidir. Ticaret şirketleri bu belgeyi, ticaret sicil memurlarındanalırlar". Konuyla ilgili bir düzenleme de Bay ınd ırl ık ve İskAnBakanl ığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü ğü Yabanc ı işler DairesiBaşkanl ığı'nın 1668 sayılı ve 20 Kas ım 2008 tarihli 1668, 2008/18 say ı-l ı Genelge'sidir. Bu Genelge'de, i şlem için ba şvuran ticaret şirketlerinin2644 sayılı Tapu Kanunu'nun 2. maddesi gere ğince ibraz ettikleri yetkibelgesinde, şirketin 4875 say ılı DYYK.'na göre kurulan bir şirket olduğubildirilmemi ş ise, Genelge kapsamında düzenlenen resmi senedin uygunbir yerine, "taşınmaz mal ı edinen şirketin, 4875 sayılı Kanun'a tübi olmadığı,aksi takdirde edinilen taşınmaz mal ın 2644 say ılı Tapu Kanunu'nun36. maddesi gereğince tasfiyeye tübi tutulacağın ı bildik/eri ve kabul ettikleri",hususu yazılarak taraflara imzalatılmak suretiyle genel hükümlere göreişlemin tamamlanması uygulamas ına devam edilmesi öngörülmektedir.Genelgede ayr ıca, 4875 say ıh Kanun'a tabi bankalar lehine ta şmmazrehni talep edilmesi halinde, bu bankalar ın bir kereye mahsus olmaküzere şirket merkezinin bulundu ğu valiliğe müracaatlanyla, anılanYönetmelik'in 9. maddesinde belirtilen yaz ılı belgeyi alarak ibrazetmeleri halinde, ilgili tapu müdürlü ğünce bu belgeye dayanarak tekrarbelge istenmeksizin taleplerin kar şılanmas ı gerektiği de ifade edilmektedir.Bu Genelge ile, 17 Temmuz 2008 tarihli 1662, 2008/12 say ılıGenelge'nin 4875 say ılı Kanun'a tabi şirketlere ili şkin hükümleri kald ı-rılmıştır. Diğer hükümleri uygulanmaya devam edecektir. Her iki Genelgemetni için bkz. http://www.tkgm.gov.tr (04 Nisan 2009 günü itibariyle)106Nitekim, bu do ğrultuda, YSŞTEY'nin, ta şınmaz edinimi ba şvurular ınındeğerlendirilmesi ba şl ığın ı taşıyan 5. maddesinin 1. fıkras ında, ilgili valiliğintalebi üzerine, taşınmaz malın askeri yasak bölge, askeri güvenlikbölgesi veya stratejik bölgede kalıp kalmadığı ile kalmas ı halinde taşınmazmal üzerinde mülkiyet hakk ı ediniminin "uygun olup olmad ığı"ru,Genelkurmay Ba şkanl ığı ya da onun yetkilendireceği komutanl ıklannotuz gün içinde yaz ılı olarak bildireceği hükme bağlanmaktad ır.107 YSŞTEY'nin 3. ve 10/2. maddelerinde tanımlanan, "valilik bünyesinde",ilgili kadastro müdürlüğünün, defterdarl ığın, sanayi ve ticaret ilmüdürlüğünün, il emniyet müdürlü ğünün, garnizon komutanl ığınınyetkili temsilcilerinden, -Komisyon ba şkanının, gerekli gördü ğü diğerbirim yetkililerinin de toplant ılara katılımı ile-, oluşan Komisyonun, çalişma usül ve esaslar ı 10. maddede şöyle düzenlenmiş bulunmaktad ır:"(7) Komisyon, valinin veya görevlendirece ği vali yardımcısın ın başkanl ı-ğında faaliyet gösterir."(2)..........484

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECIYE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MEI.ERtaşınmaz mal ediniminin, "ülke güvenliği" ve "faaliyet konusu- FÜGENna uygunluğu" değerlendirilerek karara ba ğlanacaktır208 Do- SARGIN'INlayısıyla, Kanun'da özel güvenlik bölgeleri ile s ınırlı olarak tEBLi Ğİtaşınmaz mal edinimi talebi hakk ında kullan ılacak takdir yetkisi,"ülke güvenliği" kriteriyle srnırland ınlnıışhr. Öte yandan,YSŞTEY'nin 7. maddesinde benzer şekilde, yukanda çerçevesiçizilen kapsamda, Genelkurmay Ba şkanlığı veya yetkilendireceğikomutanhklaıın kullanacakları takdiri yetkinin s ı-nırları da, "ülke güvenliği yönünden değerlendirerek" ifadesiyleyeknesakla5tınlmı5tır2°9 Buna karşıl ık, Tapu Kanunu'nun 36."(3)Komisyon'un Sekreterya hizmetleri, Valilik İl Plönlama ve KoordinasyonMüdürlüğü tarafIndan yürütülür."(4) Komisyon, taşınmaz edinimi talebi olmas ı halinde, ayda en az iki defatoplan ır."(5) Komisyon çalışmalarında, ilgili kurum ve kurulu şlardan ve/veya şirketten,taşınmaz edin imine ili şkin ihtiyaç duyulacak ek bilgi ve belge talep edebilir."('6) Taşınmaz edinimine, Komisyon daimi üyelerinin oybirli ğiyle izin verilir."(7)Komisyon kararları, karar defterine işlenirve Komisyon üyelerince imzalanarakValiliğe bildirilir."(8) Valilik, taşınmaz edinimine izin verilmesi halinde sonucu şirkete veilgili tapu sicil müdürlüğüne; izin verilmemesi halinde ise şirkete, yazılı olarakbildirir".YSŞTEY'nin 5. maddesinde ifade edildi ği üzere, taşınmaz mal ınözel güvenlik bölgesinde kal ıp kalmad ığın ın tespiti, Emniyet GenelMüdürlüğü'ne verilmiş olup; talep hakk ında değerlendirme yapmayetkisi ise Komisyon'a aittir: Maddeye göre, "Valilik. ...taşınmaz ın özelgüvenlik bölgesinde kal ıp kalmad ığın ı ise, Emniyet Genel Müdürlüğünden yirmigün içinde bildirmesini yaz ılı olarak talep eder. Taşınmaz ın özel güvenlikbölgesi içinde kalmas ı halinde taşınmaz mülkiyeti edinimi talebi, Komisyon tarafindandeğerlendirilir (m. 5/1. f.). Yine, YSŞTEY'nin 8. maddesinde yerald ığı şekliyle, ta şınmaz malın özel güvenlik bölgesi içinde kalmas ı halindeKomisyon, "taşınmaz mal edinimi talebini, ülke güvenli ği ve şirketinana sözleşmesinde belirtilen faaliyet konusu çerçevesinde, ilgili kurum ve kuruluşlann yaz ıl ı görü şlerini değerlendirerek karara bağlar. Taşınmaz mal edinimininşirketin ana sözleşmesinde belirtilen faaliyet konusu çerçevesinde gerçekleşipgerçekleşmediği hakkında sanayi ve ticaret il müdürlüğünün, bu Yönetmeliğin5 inci maddesinin birinci jikras ında yer alan değerlendirmesi esasal ın ır".109YSŞTEY'nin 7. maddesine göre, "(1) Taşınmaz ın askeri' yasak bölge, askeri'güvenlik bölgesi veya stratejik bölge içinde kalmas ı halinde, Genelkurmay Başkanlığıveya yetkilendireceği komutanlıklar, ta şınmaz mal ın mülkiyetin in edinimineilişkin talebi, ülke güvenliği yönünden değerlendirerek sonucu valihiğe485

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STA4JSANGEPIÖRICKEIrS -, AUSLANDER- UND FLÜUITLINGSRECHTFÜGEN maddesinde, taşınmaz mal mülkiyeti için öngörülen izin şar-SARGIN'IN tııım, s ınırh ayni hak ediniminde ve kullan ınunda arar ımadı-TEBÜ Ğ1 ğı görülmektedir.Tapu Kanunu'nun 36. maddesinin 2. fıkras ında, 1981 tarihlive 2565 say ılı Askeri Yasak Bölgeler ve Güvenlik BölgeleriKanunu (AYBGBK) 110 hükümlerinin sakl ı tutulduğu açıkçazikredilmek suretiyle, adli geçen yetkili makamlar ın izin vermeyetkilerini, 2565 say ılı Kanun'un mümkün k ıldığı ölçüdekullanabileceği ifade edilmiş ve bu suretle ortaya ç ıkabilecekmuhtemel yorum farkl ıl ıkları önlenmiş bulunmaktad ır. Bunedenle, söz konusu yetkili makanılann, stratejik ve güvenlikaçıs ından özellik arz eden Kanun kapsam ındaki alanlarda taşmmazmal edinme iznini vermeleri, AYBGBK'da bu konudabir yasaklama bulunmamasına bağlıdır.Nitekim bu çerçevede bir örnek vermek gerekirse, askerive özel güvenlik bölgelerinde, yabancı-tebaa ayrımı yapılmaksızıngerçek ve tüzel ki şilere ait taşınmaz malların kamulaştınlabileceği,AYBGBK'nın 21. maddesinde hükme ba ğlanmıştır;ancak bu kararı alma yetkisinin kime ait oldu ğu maddedebelirtilmemiştir. Buna kar şılık Kanun'a ili şkin Yönetmelik'in22. maddesinin 2. fıkrasında,'11 askeri ve özel güvenlik bölgebildirir.Değerlendirmenin olumlu olmas ı halinde Valilik, sanayi ve ticaret ilmüdürlüğünün şirketin taşınmaz edinimi talebinin ana sözleşmesinde belirtilenfaaliyet konusuna uygunluğuna ilişkin goruşii çerçevesinde, ilgili talebi sonuçlandınr."(2) Genelkurmay Başkanlığı veya yetkilendireceği komutanl ıklar, bu değerlendirmekapsam ında ilgili kurum ve kurulu şlardan ve/veya şirketten, taşınmazmal edinimine ilişkin ihtiyaç duyulacak ek bilgi ve belge talep edebilir."(3) Valilik değerlendirmesinin olumlu olmas ı halinde sonucu, şirkete veilgili tapu sicil müdürlüğüne; olumsuz olmas ı halinde ise şirkete, yaz ılı olarakbildirir". Hiç şüphesiz, maddeden de anlaşılacağı üzere, burada bir yetkidevri olmay ıp; Genelkurmay Ba şkanlığı'nın ancak olumlu buldu ğu birtalep üzerine, ilgili valilik, şirketin faaliyet konusu kapsamında kald ığısanayi ve ticaret il müdürlüğünce tespit edilen bir ta şınmaz mal hakkmdatalebi sonuçland ınnaktad ır.ııo RG, 22 Aralık 1981, S. 17552.11117 Ocak 1983 tarihli ve 83/5949 say ıl ı Askeri Yasak Bölgeler ve GüvenlikBölgeleri Yönetmeliği metni için bkz. RG, 30 Nisan 1983, S. 18033;yönetınelik değişiklikleri için ayrıca bkz. http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/20069.html (08 Nisan 2009 günü itibariyle)486

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERleri il5n edilen alanlar içinde kalan ve kamulaştırılmasına ge- FÜGENrek duyulan mallardan, askeri güvenlik bölgelerinde olanla- SARGIWINno Milli Savunma Bakanl ığı'nca, özel güvenlik bölgelerinde IEBUGIolanların ise bu konudaki kanunlar uyar ınca kamulaştırılacağıifade edilmektedir. Bu kapsamda bir kamula ştırma kararıalma yetkisi dışında, Tapu Kanunu'nun 36. maddesinde bahsigeçen makamlar ın, askeri ve özel güvenlik bölgelerinde taşınmazmal edinme taleplerini, Kanun'un çizdi ği sınır dahilindetakdir yetkisini kullanarak olumlu ya da olumsuz biçimdedeğerlendirebileceği dü şünülebilecektir.Tapu Kanunu'nun 36. maddesinde hükme ba ğlanan sonhusus, Kanun maddesine ayk ırı biçimde edinildiği ya da kullanıldığı112tespit edilen ta şınmaz mallar ile s ınırlı ayni hak-112YSŞTEY'nin 13. maddesi, yabanc ı sermayeli şirketlerce edinilmiş taşınmazmallar ın ve sınırl ı ayni haklar ın kullan ımının şirket esas sözleşmesindebelirlenen faaliyet konusuna uygunlu ğunun denetimi ve hukukisonuçlarını düzenlemektedir. Bu do ğrultuda, maddeye göre, "(I)Edinilentaşınmazların ve/veya s ın ırl ı ayni hakların şirketin ana sözleşmesinde belirtilenfaaliyet konuları çerçevesinde kullan ıl ıp kullan ılmadığı, Komisyon taraJlndandeğerlendirilir. Değerlendirme süreci, resen ya da ki şi veya kuruluşlannyaz ılı başvurulan üzerine Komisyon, edinilen ta şı nmazların ve/veya s ın ırlıayni hak! ann, şirketin ana sözleşmesinde belirtilen faaliyet konulan çerçevesindekullan ılıp kullan ılmadığını değerlendirir."(2) Bu değerlendirme kapsam ında Komisyon, şirketin, ana sözleşmede belirtilenkonularda faal durumda olup olmad ığın ı değerlendirir ve ilgili kurumve kurulu şlardan taşınmaz mal edinimine ilişkin ihtiyaç duyulacak bilgi ve belgeleriisteyebilir."(3) Şirketin ana sözleşmesinde belirtilen faaliyet konular ına aykırı kullanıldığı belirlenen taşınmaz mallara ve/veya s ın ırl ı ayni haklara ili şkin olaraköncelikle dosya üzerinde inceleme ba şlatılır. Dosya üzerinde yapılan incelemesonucunda gerekli görülmesi halinde yerinde inceleme de yap ılabilir."(4) Yapılan inceleme sonucunda ta şınmaz ın ve/veya s ınırl ı ayni hakkın,şirketin ana sözleşmesinde belirtilen faaliyet konularına aykırı kullan ıldığın ıntespit edilmesi halinde, bu durum yaz ılı olarak şirkete ve varsa ihbarda bulunankişiye veya kurulu şa bildirilir. Şirketin on gün içinde bildirime yaz ılı bircevap vermesi zorunludur. Aksi takdirde şirket, bildirimin içeriğini kabul etmişsayılır. Komisyon gerekli görürse, şirket yetkililerini görü şmeye çağırır."(5) Komisyon tarafindan, ana sözle şmede belirtilen faaliyet konusunaaykırı kullan ımın tespiti halinde kullan ım ın ana sözleşmede belirtilen faaliyetkonusuna uygun hale getirilmesi için şirkete süre tan ınabilir."(6) inceleme sonuçları valilik tarafindan şirkete yaz ılı olarak bildirilir."(7) Komisyon, değerlendirmenin olumsuz olmas ı halinde, Yönetmeliğin14 üncü maddesinin uygulanmas ını teminen valiliğe bildirimde bulunur".487

AKTUELIi (NTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHRINGSRECHTFÜGEN lann tasfiye edileceğidir. 113 Tapu Kanunu m. 35 ile karşıla ştı-SARGIN' İN rıldığmda, "kanunt bir zorunluluğa dayal ı edinim amac ına ayki-TEBLİĞi n kullan ım" haline, tasfiyeyi engelleyen bir neden olarak m.36'da yer verilmediği görülmektedir. 36. maddeye göre, tasfiyeyibizzat hak sahibi şirket, Maliye Bakanl ığı'nca verileceksüreler içinde gerçekleştirecek; bu süre içinde tasfiye gerçekleşmezise, işlem genel hükünıjere göre ilgili Bakanl ık aracıl ı-ğıyla sağlanarak, elde edilecek bedel hak sahibine ödenecektir.Bu süre, YSŞTEY'de altı ay olarak belirlenmi ştir. Hakl ı sebeplerinvarli ğı halinde, bir defaya mahsus olmak üzere, süreninaltı aya kadar uzatılmas ı da mümkün kıLmnu5tır.114SonuçMülkiyet hakkını, temel insan haklar ı kategorisine dahiletme ve bu doğrultuda devletleri bu hakkı mutlaka tanıma yada bu konuda sahip olduğu münhas ır yetki dahilinde şayettanımış ise korunmas ını sağlamakla yükümlü k ılma yönündemilletleraras ı hukukun genel tercihini saptamaya dair tart ışmalarve tespitler bir yana b ırakılacak olursa, söylenmesi gereken,Türk Anayasa koyucusunun tercihini, mülkiyet hakk ı-nı tebaa-yabanc ı ayrımı yapmaks ızm herkese tan ımak yönündeyaptığı; ancak bu hakkm s ınırlanabilmesine de izin verdi-113YSŞTEY'de de ifade edildiği üzere, "Taşın mazlann ve/veya sın ırl ı aynthakların, Tapu Kanunu hükün ılerine ayk ırı biçimde edinildiğinin veyakullan ıldığımn tespit edilmesi halinde, edinilen taşınmaz malların ve/veyasın ırl ı aynf hakların tasfiye işlemlerine ba şlan ılmas ı hususu, şirketin ayk ırı edinimveya kullan ım ının tespiti ve değerlendin ııesine ilişkin belgeler ile malik vehak lehtarı şirketin unvan ı ve tebligata esas adresini gösteren belgeler ve ilgilitaşın mazlar ile s ın ırl ı aynf hakların tapu kayı t bilgilerini gösteren belgelerinonayl ı örnekleri eklenerek, Valilik taraJindan Maliye Bakanh ğına bildirilir"(m. 14/1. t)114"Maliye Bakanlığı, taşınmaz mali/d veya s ınırl ı aynf hak lehdar ı şirkete,taşınniaz ın veya s ınırl ı ayrıL hakk ın altı ay içinde tasfiye edilmesini yaz ılı olarakbildirir. Bu süre, hakl ı sebeplerin varlığı halinde, bir defaya mahsus olmak üzerealtı aya kadar uzatılabilir. Şirketin, taşınmaz mal ı veya s ınırl ı aynt hakk ı, MaliyeBakanlığı'nca verilen süre içinde tasflye etmemesi halinde bunlar, MaliyeBakanlığı taraJlnden genel hükümlere göre tasfiye edilir ve tasfiye harcamalarıdü şüldükten sonra bedeli hak sahibi ad ına açılacak bir banka hesab ına yatırılır.Işlen ılerin sonucu hak sahibiyle, valiliğe yaz ılı olarak bildirilir" (m. 14/2. f.).488

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERğidir. 0 halde mevcut Anayasa hükümleri dahilinde tart ışıl- FÜGENması gereken, Türk hukukunda bu hakk ın yabancılara tanı- SAGIN'INmp tanınmayaca ğı değil; Anayasal güvence alt ına alınnuş ya- TEBLİĞİbanc ılann mülkiyet hakkının "s ın ırianmasmin srn ırı "nın ne olmasıgerektiğidir. Bu bağlamda zikredilecek Anayasa'n ın 16.maddesi, Anayasa'nın 35. ve 10. maddelerine yabancı eksenligetirilecek istisnanın yarataca ğı eşitlik ilkesi ihlMini meşrukılan iki temel kıstas içermektedir. Bunlar s ırasıyla, kanunilikve milletleraras ı hukuk kurallarına uygunl ııktur.Esasen, Anayasa hükümleri ile paralel ilkeler içeren milletlerarası hukuk kurallar ı birlikte değerlendirildiğinde, mülkiyethakkına getirilecek s ınırlamalarm kabul görebilmesininşu unsurlar ın varlığına bağlandığı gözlemlenmektedir: Öncelikle,iç hukukta yer alan bir s ınırlamanın, kanuni bir metnedayanmas ı yeterli olmay ıp; bunun için mevcut kuralın ulaşılabilir,yeterince anlaşılabilir nitelikte bulunmas ı şarttır. Bunaek olarak, kanuni hükümlerin öngördüğü s ınırlamanın, insanhaklar ın düzenleyen milletleraras ı hukuk metinlerindede vurgulanan, kamusal menfaati esas alan meşru bir nedenedayanınas ı, demokratik toplum düzeniyle uyumlu olması gerekir. Yine devamla, ölçülülük ilkesinin uygulanabilirliğinii şler kılmak için, mevcut hukuk kurallar ı dahilinde edinilenbireysel hakkın sona erdirilmesi halinde, ilgiliye uygunbir bedel gecikmeksizin ödenmek suretiyle hak kaybının derhaltaznıini sağlanmal ıdır.Türk pozitif hukukundaki ilgili kanuni hükümler, budoğrultuda tahlil edildiğinde, Tapu Kanunu'nun 35. maddesinin,birbirinden farkl ı hukuki durumların içiçe girdiği, kuralve istisnanın birbirine kar ıştığı, yorumunda tereddüt doğacakibarelerden, soyut kavramlardan olu şan ve tüzel ki şilerbakımından mülkiyet hakkının özünü tümüyle ortadankaldıran hükmünün, yabanc ılar ın taşınmaz mal edinmesininyaratacağı, ekonomik, sosyal, kültürel etki/ dönüşümler, korunması gerekti ği düşünülen özellikli alanlar (doğal kaynaklar,tar ımsal alanlar, stratejik bölgeler gibi) dikkate al ınarakkanun koyucu tarafından benimsenecek politika ve yukarıdazikredilen ilkeler ışığında gözden geçirilmesi; smırlamada te-489

AKUEL1E ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, ALJSLANDER- UND ELÜCFITUNGSRECHTFÜGEN mel teşkil edecek hukuken hakl ı ve makül görülecek nedenle-SARGIN' İN ün/ilkelerin aç ık ve anla şılabilir şekilde özel bir kanunla ye-TE81 İ6 niden düzenlenmesi uygun olacakt ır. Bu süreç içinde, özellikleKanun hükmünde yer alan kar şıl ıkl ı işlem şartının, AİHMkararlarının çizdiği s ınırlar dahilinde yorumlanarak, uygulanabilirliğininsağlanmas ı da bu Mahkeme önünde görülecekbenzer içerikli muhtemel dAvalar ın Türkiye aleyhine sonuçlanmasınmönlenebilmesi açıs ından önem arzetmektedir.Kanun'un 36. maddesi ba ğlamında bir tahlil yap ıldığındaise, içeriği itibariyle bakıldığında düzenlemenin temelindeyatan amaç, yabanc ı sermayenin ülkeye giri şini kolayla ş-tırmak ve Türkiye'yi yabanc ı yatırımcı için cazip kılmak değildir;tam tersine mevcut TtK hükümleri dahilinde faaliyetkonusu bakımından bir farkl ılık yaratmamakla birlikte, izinalma ve mülkiyet haldcının devamını faaliyet konusuna uygunluğudenetlemeye tabi kuma şartlar ı dikkate alındığında,yabanc ı sermaye ile kurulan veya kabul eden Türk şirketlerinicayd ırıcı veya bu nedenle adeta cezaland ırıcı bir nitelik ta şımaktadır. Buna paralel olarak, yurt d ışı nda ikamet eden Türkvatandaşlannın, ülke ekonomisine katkı sağlamak üzere ülkeyeyabanc ı sermaye getirerek kurduklan ya da i ştirak ettikleriTürk şirketlerinin, di ğer Türk şirketlerinden farkl ı bir statüyetabi kılınmasının temelinde yatan dü şüncenin mantığıda anlaşılamamaktad ır. Ayrımda esas al ınan yabana ülkedeikamet etme unsuru, bu ayr ımı meşru kılan bir neden olamaz.Dolay ısıyla, Türk vatanda şlarının oluşturduğu, Türk şirketleriarasında hiç bir makül nedene dayand ınlamayacak böylebir ayr ımı öngören maddenin içeriği itibariyle Anayasa'n ıneşitlik ilkesine ayk ırılık yarataca ğı aç ıktır.Şayet bu madde ile hedeflenen, bir yandan yabanc ı sermayeninülkeye girmesi te şvik edilirken; öte yandan bir Türktüzel ki şiliği ile perdelenmi ş yabancı devlet tebaas ı yatırımc ı-yı tespit ve kontrol etmek; bir ba şka deyi şle kontrol sisteminita şınmaz mal edinme hakkı bakımından etkin kılmak ise,kanımızca maddenin bu do ğrultuda koyduğu kriterler de eksiktir.Yabanc ı yatırımın oranı ile ilgili herhangi bir limit belirlerıınişolmadığından, çok cüz'i bir miktar/say ı ile iştirak490

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HU KU KUNDAKI GÜNCEL GELİŞMELERdahi bir şirketin ve ta şınmaz mal edinimi ile hakkın devamını FÜGENşarta tabi kılmaya yetecektir. Bu nedenle, ilgili madde, ortak SARG İ N'INsayısmı/ ortakl ık payını, imtiyaz sahipli ğini, yönetim ve tem- TERliĞİsil yetkisini elinde bulunduran ortaklar ı dikkate alan bir yaklaşımı yansıtmalıyd ı .Ayrıca, bu haliyle düzenleme, acaba bilinçli bir tercihimi yans ıtmaktad ır sorusunu da beraberinde getirmekte veaslında ait olmas ı gereken yerde, DYYK'da değil de, TapuKanunu'na 36. madde ile eklemlenerek düzenlendi ği için,maddede ifadesini bulan yabanc ı yat ırım/yabanc ı yatırımcı/iştirak kavramlar ının tanmılanmas ı ve somutlaştınlmasmdatereddütler doğmaktadır. Madde hükmünün, kanun koyucununhedefledi ği amaç ne ise bunu yans ıtacak şekilde yenidengözden geçirilerek, düzenlenmesi uygun olacakt ır.Kanun'un 35. maddesi hakk ında yap ılabilecek son ele ş-tiri de, mülkiyet hakkı edinimi ve devamı bakımından arananşartların aynısının, rehin hakkı hariç, yabanc ıların sınırlıayni hakları edinimi için aranmas ı; getirilen sınırlamada,intifa, üst hakk ı gibi, ayni hakkm sahibine verdi ği yetkinin,mülkiyet hakkının sağladığı yetkiye olan "yakın" benzerliginin,hakkın mülkiyet hakkına dönü şümü talebi yaratmaimknımn esas alinmamış olmasıdır. Bu kapsamda, geçit hakkıörneğinde görülece ği üzere, pek çok s ınırlı ayni hakk ın sağladığı yetki dikkate alındığında, bu tür hakların edininıinin,neden karşılıklı işlem şartına bağlandığının; öte yandan çoğununbu amaçlarla kullanımı da hakların niteliği gereği zatenmümkün bulunmad ığından, -ayrıca maddede tanımlanmadığı için farkl ı yorumlar yaratacağı da aç ık olan- meskenve işyeri olarak kullanmayla s ınırlandırıldığının mantığı sorgulanmalıdır.491

PROBLEME HINSICHTL İ CH SOZ İALER UND WIRTSCHAFTLICHERREC İ ITE VON AIJSLANDERN IN DER TÜRKEI - E İ N KOMMENTARAUS DER PERSPEKT İVE DER PRAXISDr. Frauke BEMBERGBE İ JRA Die Türkef hat in den İ etzten Jahren er-folgreich eine Anpas-FRAUKE BEMBERG sung des recht İ ichen Regelungsrahmens für auslndische Direktinvestitionenvorgenommen, dte zum einen durch dIe Annöherungdes türkischen Rechts an EU-Recht fm Beitrittsprozessgeprgt ist, zum anderen dIe Bemühungen widerspiegeit, dasLand und seine Wfrtschaft für aus İ ndische İ nvestitionen immerattraktiver zu machen.Der Vortrag der Referentin, dIe als Mitarbeiterin der seitJahren im deutsch-türkischen Rechtsverkehr ttigen StuttgarterKanz İei Rumpf RechtsanwIte auf der Schnittste İİe zwischendeutschem bzw. europischen und dem türkischen Recht ttigist, steuert der Diskussion um die sozialen und wirtschaft İ ichenRechte von Aus İ ndem in der Türkei einige Beispiele und Aspekteaus der Praxis der ütigkeit der Kanz İ ei und deren KooperationspartnerinIstanbul bei.Dabei werden Probleme bel der Anwendung der rechtlichenRegelungen und Umsetzung durch den hiermit 1m konkreten Fa İİbefassten Verwa İtungsapparat bezüglich Kapita İ-beteiligung undGrundeigentumserwerb skizziert. ZustzIich so İİ dIe mit dem Problemkreisvon wirtschaftlichen und sozia İen Rechten von Auslândernin Zusammenhang stehende Frage der BerufsausübungsbeschrnkungenfürAus!önder beleuchtet werden.DIe Verfasserin arbeitet ais RechtsanwItin in der Stuttgarter Kanzlei RumpfRechtsanwölte.492

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELER1. Kapitalbeteiligung / Gesellschaftsgründung BE İİRG:Der rechtliche Rahmen in Hinblick auf Kapitalbeteiligung und F9UKE BEMBERGGesellschaftsgründung war bereits Gegenstand des vorangegangenenReferats, weshalb hier nur eine kurze Zusammenfassungvorgenommen werden salI. Aus dem Gesetz über auslndischeDirektinvestitionen Nr. 4875,' das fm Jahr 2003 er!assen wurde,ergibt sich der Grundsatz der Gleichbehandlung ausIndischerlnvestoren. Dieses System der Gleichsteliung von ausIndischenund intndischen Investoren löst das ehemalige Prinzip der Gerıehmigungsvorbehaltein Kombination mit der Förderung eir ı-zeiner lnvestitionen ab. Mit Ausnahme von einigen wenigen Sektarenwie beispielsweise Fischerei und Seefahrt, zivile Luftfahrt,TV- und Radiosender, private Bildungsinstitute und Yachthfen,auf die hier nicht n ğ her eingegangen werden soli, können austndischeInvestoren sich ohne Beschr5nkungen in der Türkeiniederlassen. Die meisten der in der Vergangenheit geltendenGenehmigungserfordernisse bzw. Investitionsgebühren sind abgeschafftworden.Was die praktische Seite anbelangt, 50 kann man auch hiersagen, dass die Gleichstellung von in- und ausl ğ ndischen InvestorengrötenteiIs volizogen ist. Probleme bereiten hier eher dieteils formalistischen und unter den beteiiigten Handelsregisternauch unterschiedlich gehandhabten Erfordernisse bezüglich dereinzureichenden Unterlagen und Antrge, beispielsweise zurVorbereitung einer Cesellschaftsgründung. Die Eintragung einerneu gegründeten Gesellschaft mit austndischer Beteiligung dauertauch bei sehr guter Vorbereitung oftmals lnger, ais dIe yorgeschriebenenmaximal 24 Stunden.1 Doğrudan Yabanc ı Yat ı r ı mlar Kanunu, Gesetz Nr. 4875, RG (Resmi Gazete -Amtsblatt) Nr. 25141 vom 17.6.2003.493

AKİİJELI.E ENTWICKLLJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSIANDER- UND FLÜCIITLINGSRECHT2. GrundeigentumserwerbFRAUKE BFMBERGAuch zu den rechtlichen Detafis des Grundeigentumserwerbsdurch Aus15nder wurde 1m Vorreferat bereits ausführlich Stellunggenommen. Folgende Eckpunkte sollen aus der Praxisperspektivenoch einmal aufgegriften werden: DIe Schlüsselnormen inHfnblick at ıf den Erwerb von Grundeigentum in der Türkel durchAuslnder bilden Art. 35 und 36 Grundbuch-Gesetz.' Hiernach istder Erwerb von Grundeigentum durch Auslnder in der Türkeiunter der Magabe des Gegenseitigkeitsprinzips sowie unter Beachtungvon Erwerbsbeschrnkungen bezüglich der Grö ge derzu erwerbenden Grundstücke in einer Provfnz bzw. Iandesweitsowie bezüglich der Lage der fraglichen Grundstücke möglich. inden vergangenen Jahren kam es wiederholt zur Befassung desVerfassungsgerichts mit Fragen der gesetzlichen Regelungenzum Grundeigentumserwerb durch Auslnder sowohi im Grundbuchgesetzselbst ais auch im Gesetz über ausl ğ ndiscbe Direktinvestitionen.Dabef hatte das Verfassungsgericht 3 zunchst einenTell der Vorschrift des Art. 35 des Grundbuchgesetzes für nichtigerkl ğrt, und zwar denjenigen, wonach der Ministerrat beschlieendarf, dIe für Auslnder geltende Erwerbsbeschrnkung von2,5 Hektar auf 30 Hektar zu erhöhen. Darüber hinaus war diejenigeRegelung von der Aufhebungsentscheidung betroffen, wonachdIe Obergrenze fOr den auslndischen Erwerb pro Provinzauf 5 Promille festgelegt werden kann.1m vergangenen Jahr stand dann Art. 3 des Gesetzes überausIndische Direktinvestitionen 1m Fokus des Kassationshofes.DIe Vorschrift, wonach türkische Gesellschaften mit ausl5ndischemKapital Grundstücke auf türkischem Boden erwerben dürfen,wurde aufgehoben, weil das Verfassungsgericht sie für zubreit angelegt und damft unbestimmt hielt.In der Praxis verunsicherten die AufhebungsentscheidungendIe zusündigen Behörden, sa dass es zur wiederholten Aussetzungder Bearbeitung von Antr5gen auf GrundbucheintragungTapu Kanunu Nr. 2644v. 22.12.1934, RC Nr. 2892 VOfli 29.12.1934.tJrteil des Verfassungsgerichts v. 11.4.2007, Az. 2006/35 E 2007158 K.494

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECİ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERdurch die Verwaltung in den FIIen mit auslandischer Beteiligung BfI1AGkam. Dies beeintrchtigte den guten Ruf der Türkei ais Standartfür auslöndische Investitionen. Gerade in der zweiten iahreshIfte2008 war es fast unmöglich, eine Eintragung zugunsten vonAusiöndern zu erwirken, was in konkreten uns bekannten FIIenzur Gefhrdung einiger grol4er Projekte geführt hat. Obwohlmittlerweile die Regelungslücken, die durch die verfassungsrechtlicheAufhebung der besagten Vorschriften zeitweilig entstandenwaren, geschlossen sind, beobachten wir weiterhin einegewisse Unsicherheitauf Seiten der ausführenden Behörden undGrundbuchmter, denen nicht in jedem Fail die ganze Bandbreitein der jüngeren Vergangenheit erlassenen Verordnungen undRunderIsse bekannt zu sein schient. Und 50 stoen wirnach wievar auf bürokratische Hindernisse bei ausIndischer Beteiligungan Grundstücksgeschften, die die AbIufe erschweren und denZeit- und Kostenaufwand für die betrelTenden ausIndischen investorenerhöhen.FRAUKE BEMBERG3. Berufsbeschrönkungen/Berufsverbote für AuslinderIn der Türkei giit nach wie var eine Vielzahi berufsrechtiicherRegelungen für unterschiedlichste Berufsgruppen, die die Ausübungdes betreffenden Berufs nicht nur an bestimmte quaiifikations-und Ausbiidungserfordernisse, sondern darüber hinaus andie türkische Staatsangehörigkeit knüpfen. Zu diesen aus diesemGrund für Ausinder verbotenen Berufen gehören beispielsweisemedizinische Berufe (Zahnrzte, Arzte, Krankenschwestern,Hebammen), Pharmazeuten, Optiker, Rechtsanwlte und Natareetc. AusIndern mit einer einschlögigen Berufsausbiidungwird in der Türkei —so unsere Beobachtung - oftmals auch dannkeine Arbeitsgenehmigung erteilt, wenn diese für eine Tötigkeitbeantragt wird, die aul3erhalb des Kernbereichs der fragiichenberuflichen Qualiflkation Iiegt. Wer Jurist ist, muss daher damitrechnen, dass er nicht in einer Unternehmensberatung oder gareinem Textilunternehmen ais Geschğftsführer tMig werden kann.iliustrieren isst sich dies am Beispiel des Rechtsanwaltsberufesetwa folgendermaBen: AusIndische AnwIte dürfen in495

AKTUEI.LE ENIWI(KLIJNGEN 1M STA4TSANGEHÖRIGKEITS -, AUSIİNDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTBE İTRAG:der Türkei nur beschrnkt auf das Recht ihres I-ferkunftsstaatesFRAUKEBEMBERGund internationales Recht beratend ttig werden. Es gibt derzeitkeine Möglichkeit für ausindische Kanzleien sich niederzulassenund mit türkischen Kollegen gemeinsam am Markt fürRechtsberatungsdienstleistungen t5tig z ıı werden. Anwaltsgesetz4 und eine Verordnung zur Anwaltspartnerschaft mit ihremKapitel zur ausindischen Anwaltssoziett (,,Yabanc ı Avukatl ıkOrtakl ı klan")5 sehen ein Konstrukt für auslndische Anwlte var,das alles in ailem nicht praktikabet ist und zur Öffnung des Anwaltsmarktsnichts beitrgt. AusIndische Anw!te dürfen sichunter der Voraussetzung der Registrierung 1m Herkunftsstaat belder zustndigen Kammer eintragen lassen und anschhe gend 1mRecht ihres Herkunftsstaates und dem intemationalen Recht beraten.Es ist ibnen jedoch nicht gestattet, türkische Kollegen fürdIe Beratung 1m türkischen Recht zu beschftigen. Kooperationenmit türkischen Kollegen dürfen nicht bekannt gemacht werden,weil dies gegen das Reklameverbot verstögt.Seibst dIe Zusammenarbeit türkischer Kanzleien mit 1m Auslandansssigen Anwalts-kanzleien darf nicht nach auBen 1

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR IIUK İJKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERder Türkei lebende AusInder geschafTen hat. Was aber noch irritiert,ist, dass der Bestand begrüenswerter Neuerungen immerwieder durch Eingrifle aus Rechtsprechung und Politik gefhrdetwird, die von einem falsch verstandenen Protektionismus geleitetsind. Dennoch sind wir überzeugt davon, dass der gmndstzlicheTrend der Verbesserung der Rahmenbedingungen für ausl5ndischeInyestitionen anh ğ lt.BE lIRA6:ERAUKE BEMBERG497

DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VEYABANCILARIN GAYR İMENKUL MAL ED İNMES İNEİLİŞKİN B İR DEĞERLENDİRMEAv. Vedat Ahsen COŞAWVEDAJAHSEN Değerli Konuklar...COŞAR'INHepinizi sevgi ve sayg ıyla selamlıyorunı .KONU ŞSSIGerek geride b ıraktığımız yüzy ılın son çeyre ğınde, gereksehalen yaşadığımız yüzy ılda yerkürenin birbirine uzak veyayakın her bölgesi geçmi ş yüzyıllara oranla birbirine çok dahafazla bağlıdır. Bu bağlılık sadece iş, ticaret, ileti şim, bilgi alanlanndadeğil, fikirler yönünden de böyledir.Teknolojik geli şme ve değişmelere bağlı olarak anlayışlarınve gereksinimlerin önemli ölçüde değiştiği günümüzdünyasında bu bağl ılık ülkelerin tarihten kaynaklanan dü ş-manl ıklaruu ve hesapla şmalar ını bir yana b ırakarak ekonomikyönden olsun, kültürel ve siyasal yönden olsun birbirlerineyakmiaşmalarını sağlamıştır.Bir yanda kalkmmış, bolluk içersinde ya şayan zengin ülkelerin,diğer yanda yoksulluk, yoksunluk ve bask ı altındakiinsanlann yaşadığı ülkelerin varlığı geride kalan bütün yüzyıllarıngerçeği olduğu kadar bu yüzy ılın da gerçeğidir. Kendiülkelerindeki yoksullu ğu ve yoksunluğu ortadan kald ırmaçabas ı ve hedefi içerisinde olan, bu amaçla kalk ınmaya çalışan,ama kendi kaynaklan buna yeterli olmayan ülkeler günümüzde,geçmişte olduğundan daha fazla gelişmiş ülkeleremuhtaç durumdadırlar.Ankara Barosu Başkanı .498

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEliŞMELERGerçek o ki, bugünün dünyas ı geçmişte olduğundan çok VEDAT AHSENdaha fazla biçimde ve oranda Bat ı'nın egemenliği altındad ır. COŞAR'tNDünyanın eski krallannın, imparatorlarının, hükümdarları- KONU ŞMASInın emperyal gücü ve iktidarı zaman içersinde zay ıflanuş yada çökmüş olsa da, Batı'nın günümüzdeki egemenli ği, özellikleekonomik, siyasal ve kültürel yönden geçmi şteki bütünzamanlardan çok daha güçlüdür.Batının bu gücünün yarattığı sonuçlardan en önemlisiküreselleşme olgusudur. Yanında veya karşıs ında olalım adınaküreselleşme denilen ve beraberinde ülkelerin birbirlerineolan bağıml ılıklar ını, bağl ılıklarını ve gereksinimlerini artıranbu olgu, ku şkusuz yerel ekonomiler ve kültürler yönündenhem kaç ınılmazd ır, hem de ciddi bir tehdit niteliğindedir.Bu tehdidi bertaraf etmenin bir yolu ticaretin, ekonominin,kültürün, siyasetin küreselle şmesini durdurmakt ır. Bununmümkün olmad ığı, modem teknolojiye iktisadi rekabetüstünlüğü kazandıran muazzam teknolojik evrimin tetiklediğirekabetçi bir dünyada iktisadi mübadele güçlerine, bu güçlerinsermaye ve teknoloji transferine, bütün bunların yarattığıküresel düzeydeki i ş bölümüne dirennienin son derece zorve hafta olanaks ız olduğu açıktır.0 halde, ülke olarak, birey olarak gerçekte bir hastalık değil,iyi geçirilmesi gereken bir arkada ş olarak tanımlanan " şeker"gibibir şey olan bu gerçekle, yani küreselle şme ile birlikteya şamay ı, ona göre pozisyon almay ı, onun vereceği zararlardanmümkün oldu ğunca az etkilenmeyi, sağladığı veyasağlayaca ğı fırsatlardan mümkün olduğu kadar çok yararlanmayıbecermeliyiz. Evet! Küreselle şme bir sorundur, bir tehdittir,ama az geli şmiş veya gelişmekte olan ülkeler için değerlendirmeyibilmeleri, becermeleri durumunda bir fırsat,iktisadi refah getirebilecek bir olanaktır.Bütün bunları iki nedenle anlattım; birincisi böyle birdünyada yaşadığmıızı ifade etmek için anlattım. Ikincisi nedenide şu; küreselleşmeye bağlı olarak olu şan karşılıklı bağımlıhk,bağl ılık, ülkelerin birbirlerine olan gereksiniınleri,bilginin, paranın yanı sıra insanların dünyayı çok hızlı biçim-499

AKTUELLE EMTWKKLUNGEN 1M STAATSANGEFIÖRIGKEITS -' AUSLIiNDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTVEDAT AHSEN de dolaşması, devletleri diğer başka alanlarda oldu ğu gibi hu-CDŞAR' İN kuk alanı nda da yeni düzenlemeler yapmaya zorladı. Türki-KONU Ş?MSI ye bağlar ında hukuk alanında yap ılan değişikliklerden biride, bu etkinliğin konusunu olu şturan yabanc ıların gayrimenkuledinmeleri ile yabanc ı yatırımlar konusunda yap ılan yasaldüzenlemelerdir.Az yukar ıda ifade etmeye çal ıştığım nedenlerle "yabanc ı-ların gayrimenkul edinmeleri"ne küreselleşme başta olmak üzereçağcıl pek çok neden ve etken yol vermi ş olmakla birlikte;bu hususun oldukça duyarl ı bir husus oldu ğuna, bu bağlamdatoprağın bir ulus için vazgeçilmez bir unsur niteliği taşıdığına,toprak, yani vatan olmadan devletin varliğından söz etmeninmümkün bulunmad ığı na, esas konumuz bu olmamaklabirlikte işaret etmek ve dolay ıs ıyla kendi topraklar ı üzerindesiyasi ve hukuki yönden egemenlik hakkına sahip bulunanher ulus devlet gibi, Türkiye'nin de son derece hassas olan bukonuda dikkatli yasal düzenlemeler yapmak durumunda vezorunda olduğunun altını çizmek gerekir.Karşılaştırmalı hukuk yönünden durumu değerlendiğimizdepek çok ülkenin yabanc ıların gayrimenkul mal edinmelerineizin ve imkan verdiğini, kimi ülkelerin ise buna izinve imkan vermedi ğini görüyoruz. Ülkelerin bu konudaki düzenlemelerinebaktığınMzda, kimi ülkelerin vatanda şlık, kimiülkelerin ikametgah, kimi ülkelerin de etnik köken ölçütünegöre yabancıların gayrimenkul mal edinmeleri hususunu düzenlediklerini,kimi ülkelerin ise bu konuda herhangi bir kisıtlamayaprnadıldarını görüyoruz.Örneğin Belçika, Fransa, Almanya, Hollanda, İngiltere,Portekiz, Lüksemburg yabancıların gayrimenkul mal edinmelerikonusunda herhangi bir k ısıtlama uygulamaz iken,İtalya ve İspanya özellikle s ınır bölgelerinde baz ı kısıtlamalarlabuna imkan sağlamaktadırlar. Japonya, Monako gibi ülkelerikametgah ölçütünü esas almakta ve ikametgah ı olanyabanc ılara taşınmaz mal edinnieleri hususunda herhangi birkısıtlanıa uygulamamaktad ırlar. Türkiye'nin de içersinde bu-500

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi Ş MELERlundu ğı.ı kimi ülkeler ise yabanc ıların taşınmaz mal sahibi ol- VEDAt AHSENmaları hususunda "karşılıkhuik ilkesi"r ıi esas almaktadırlar. COŞAR' İ NDeğerli Konuklar...Bu genel girişten sonra konumuza dönecek olursak, oturumumuzunüst başlığı "Yabancılar Hukuku", alt başlıkları"Doğrudan Yabana Yat ır ımlar" ve "Yabanc ıların GayrimenkulEdinmeleri" olduğundan, konunun değerlendirilmesine "yabancı" kavram ının tanımlanmasıyla başlamak gerekir.Gerek devletler hukuku ve gerekse vatanda şlık hukukubağlamında gerçek kişi yabancınm kim olduğunun tespiti,vatanda şın kim olduğunun tespitine ba ğl ıdır. Bu bağlamdayabanc ı gerçek kişi, bir devletin ülkesinde bulunan ve fakat odevletin vatandaşı olmadığı gibi bunu iddia etmeye hakk ı dabulunmayan ki şidir. Bu ki şi bir başka devletin vatandaşı olabileceğigibi, vatans ız ya da mülteci olabilir.Türk Medeni Kanunu'ndaki tanıma göre tüzel ki şi, "ba ş-/t ba şına bir varl ığı olmak üzere örgü tlenmi ş kişi ve belli bir amacaözgülenmiş olan bağıms ız mal topluluklar ı " olmakla ve bu ki şive mal toplulukları "kendileri ile ilgili özel hükümler uyar ınca tüzelkişilik kazanmakla ", her devlet kendi toprakları üzerinde faaliyetgösteren topluluklara kendi iç hukuku çerçevesinde vatandaşlıkstatüsü verme yetkisine sahiptir. Bu ba ğlamda işaretetmek gerekir ki, Türk Ticaret Kanunu'nun 42/son maddesihükmüne göre, merkezi Türkiye d ışı nda olan kişi ve maltoplulukları yabanc ıdır.Oturumumuzun alt ba şlığmı olu şturan "Doğrudan YabancıYatırımlar" ve "Yabanc ıların Gayrimenkul Edinmeleri", hembirbirlerinden ayrı, hem de birbirleriyle bağlantılı ve birbirinitamamlayan iki ayn kavram ve kurumdur. Birbirlerindenayrı iki kavram ve kurumdur, zira her ikisi de ayr ı iki yasada,bu bağlamda "Doğrudan Yabanc ı Yatırımlar" 4875 say ılı DoğrudanYabanc ı Yatınmiar Kanunu'nda, "Yabanc ı/ann GayrimenkulEdinmeleri" ise 2644 sayılı Tapu Kanunu'nun 35. maddesindedüzenlenmi ştir. Birbirleriyle bağlantılı ve birbirini tamamlayaniki kavram ve kurumdur, zira her iki yasa da so-KDNU ŞfMSI501

AI(flJELLE ENIWICKLUNGEN 1M STMTSAMGEIÖRIGKEITS -I AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTVE D AT AHSE NCOŞAR'INKONUS İnuç itibariyle yabancıların Türkiye'de mülk edinnıeleriyle ilgilidir.Aradaki fark, Anayasa Mahkemesi'nin iptal kararlanöncesinde do ğrudan yabanc ı yatırımların özendirilmesinin,bu yolla Türkiye'ye yabanc ı sermayenin gelmesinin, yabancı yatırımc ıların haklar ının korunmas ının, yabanc ı yatırımcılarm Türkiye'de ta şınır veya taşınmaz mal edinmelerinin4875 sayıl ı Doğrudan Yabanc ı Yatırımlar Kanunu'nun3/d maddesinde; yatırım ve yabancı sermaye ko şuluna bağholmaks ızın gerçek ve tüzel ki şi konumundaki bir yabanc ı-nın Türkiye'de ta şınmaz mal sahibi olmas ının ise 2644 say ı-lı Tapu Kanunu'nun 35. maddesinde düzenlenmi ş olmas ıdır.Bilindiği üzere 05 Haziran 2003 kabul tarihli 4875 say ı-lı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu Avrupa Birli ği'neuyum süreci içersinde ve bu amaçla yürürlü ğe konulmuştur.Bu yasadan önce yürürlükte olan 6224 say ılı Yabana SermayeyiTe şvik Kanunu'nun zaman içersinde eskimesi, bunabağl ı olarak uluslararas ı standartlar ba ğlamında yabanc ı yatırımcılarınhaklarını korumada yetersiz kalmas ı nedeniyle yürürlüğekonulan ve özünde ülkemize yabanc ı sermaye girişiniartırmay ı amaçlayan 4875 say ılı Kanun'un "yabanc ı yatırımcıların Türkiye'de kurduklan veya i ştirak ettikleri tüzel kişiliğe sahipşirketlerin Türk vatanda şlann ın edinimine açık olan bölgelerdetaşınmaz mülkiyeti veya s ın ırlı ayni hak edinmeleri serbesttir"hükmünü taşıyan 3/d maddesi Anayasa Mahkemesi tarafındaniptal edilmi ştir.Aynı şekilde 2644 say ılı Tapu Kanunu'nun yabanc ılaragayrimenkul satışını düzenleyen 29.12.2005 yür" lük tarihlive 5444 sayıl ı Kanım ile değişik 35. maddesinin bir k ısım fıkralarıda Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilmiştir.Anayasa Mahkemesi'nin iptal karar ı üzerine 15.07.2008tarihinde yürürlüğe giren Tapu Kanununda DeğişiklikYap ılmasına Dair 5782 sayılı Kanun ile 2644 sayılı TapuKanunu'nun 35. maddesinin 7 ve 8. fıkraları ile 36. maddesideğiştirilmiştir.502

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR IILIKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERBu değişikliklerle Anayasa Mahkemesi'nin karar ı gere- VEDAT AHSENğince 16.04.2008 tarihinden itibaren durdurulmu ş olan Tapu COŞAR İ Nve Kadastro Bölge Müdürlü ğü'nün 1657 sayılı Genelgesi ya- KONUŞtMS İbana uyruklu gerçek ki şilerle, yabancı ülkelerde bu ülkelerinkanurılarına göre kurulan tüzel ki şiliğe sahip ticaret şirketlerinintaşınmaz edinmelerine ili şkin işlemlere yeniden başlarulmasıolanağı getirilmiştir.Yine Anayasa Mahkemesi'nin 4875 say ılı Kanun'un 3/dmaddesini iptal etmesi sonrasında yürürlüğe konulan 5782say ıli Kanun ile yabanc ı yatırımcıların Türkiye'de kurduklarıve iştirak ettikleri tüzel kişiliğe sahip şirketlerin taşınmaz edinimlerini2644 sayılı Tapu Kanunu'nun 36. maddesini değiştirmeksuretiyle yeniden düzenlen-i ştir.Böylece Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edilen 4875sayılı Doğrudan Yabancı Yatu-ımdar Kanunu'nun 3. maddesinin(d) bendinde yer alan hükmün yeniden ilgili Kanun'dadüzenlenmesi yerine Tapu Kanunu'nun 36. maddesine hükümkonulmak suretiyle düzenlenmesi tercih edilmiş olmaktadır.Sonuç itibariyle yabanc ı uyruklu gerçek ve tüzel ki şilerle,yabancı yatırımcılar tarafından Türkiye'de kurulan veya i ştirakedilen tüzel ki şiliğe sahip şirketlerin taşınmaz mal edinmeleri2644 sayd ı Tapu Kanunu'nun 5782 say ıh Kanun ile değişik35 ve 36. maddeleri çerçevesinde düzenlenmi ştir.Bu yeni düzenlemeler çerçevesinde durum değerlendirildiğindeşu hususlara işaret etmek gerekir:• Yabana uyruklu tüzel ki şiler, sadece ticaret şirketi niteliğindeolmaları durumunda Türkiye'de taşmmaz mal edinebilirler.Diğer bir deyişle ticari şirket niteli ğinde olmayan yabancıvakıf ve dernekler Türkiye'de ta şınmaz mal edinemezler.• Kendi ülkelerinin kanunlarına göre kuruları yabanc ı ticaretşirketleri, sadece özel kanunlar çerçevesinde Türkiye'detaşınmaz mal edinebiirler. Bu özel kanunlar Turizmi Te şvikKanunu, Endüstri Bölgeleri Kanunu ve Petrol Kanunu olmak-503

AKTUELLE ENIWICKLUNGEN 1M SrMTSANGEHÖRIGKEITS -, ALISLANDER- UND FLOCHTLINGSRECHTVEDAT AHSENCOŞAR'INXONU ŞA% İla, bu kanunlarla düzenlenıniş haller d ışında yabancı ticaretşirketleri Türkiye'de taşmınaz mal edinemezler.• Yabancı uyruklu gerçek ki şilerin Türkiye'de ta şınmazmal edinebiln-ıeleri için öncelikle karşılıklıl ık koşultınun gerçeklemişolmas ı, yani taşınmaz mal edinmek isteyen yabancıkişinin vatanda şı olduğu ülkede Türkiye vatanda şlarına taşınmazmal edinme hakk ının hukuken ve fiilen tan ınmış olmasıgerekir.• Türkiye'nin hangi ülkeler ile arasında karşılıklılılc olduğunaili şkin listeler Tapu ve Kadastro Genel Müdürlü ğü tarafındantutulmaktadır. Bu ülkelere örnek olarak ABD, Avusturya,Avustralya, Arjantin, Almanya, Arnavutluk, Azerbaycan,Belçika, Bolivya, Bosna-Hersek, Brezilya, Bulgaristan,Cezayir, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Fransa, Finlandiya,Gürcistan, H ırvatistan, Hindistan, Hollanda, İngiltere, İrlanda,Ispanya, İsrail, Italya, Japonya, Kanada, Kazakistan, KuzeyKıbrıs Türk Cumhuriyeti, Kuveyt, Libya, Lübnan, LüksembuRG,Malezya, Macaristan, Makedonya, Malta, M ıs ır,Meksika, Moldova, Norveç, Pakistan, Peru, Polonya, Portekiz,Romanya, Rusya, Slovenya, Somali, Suudi Arabistan, Şili,Tunus, Türkmenistan, Ukrayna, Yunanistan devletlerini verebiliriz.• Yabanc ı uyruklu gerçek ki şilerin Türkiye'de taşınmazmal edinimleri, edinmeye konu ta şınn-ıaz ın mesken veya i ş-yeri olarak kullanmas ı koşuluna bağl ıdır.• Taşmma.z mal edinimi ancak merkez ilçe ve ilçeler bazmdauygulama imar plan ı veya mevzii imar planı bulunanyerlerde mümkün olmakla, imar plan olmayan yerlerde yabancıgerçek kişilerin ta şmmaz mal edinmeleri mümkün değildir.• Yabancı gerçek ki şiler tarafından edinilebilecek alanlar,merkez ilçe ve ilçeler bazında uygulama imar plan ve mevziiimar planı s ınırlan içinde kalan alanların %10'unu geçemeyecektir.504

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELER• Bakanlar Kurulu, söz konusu oranları ilçelerin ekonomi, VEDA! AHSENenerji, çevre, kültür, tar ım ve güvenlik bakımından özellik ve COŞAR'INönemlerini göz önüne alarak %10 oran ınm altmda oranlar ha- KONUŞı'MS İlinde belirlemeye yetkilidir. Ancak ilçeler baz ında bir belirlemeyap ıhncaya kadar % 10 oraru uygulanacakt ır.• Yabanc ı uyruklu gerçek bir ki şinin edinebileceği alan2,5 hektar, yani 25.000 metrekare ile s ınırl ı olup, BakanlarKurulu'nun bu miktarı artırma yetkisi yoktur.• Yabanc ı uyruklu gerçek ki şiler, sulama, enerji, tar ım,maden, sit, inanç ve kültürel özellikleri nedeniyle korunmasıgereken alanlar ile özel koruma alanları, fiora ve faunaözellikleri nedeniyle korunmas ı gereken hassas alanlarda vestratejik yerlerde ta şınmaz mal edinemezler. Bu alanlar ilgilikamu kuruluşlarının teklifi üzerine Bakanlar Kurulu kararıylabelirlenebilir.• Yabanc ı yatırımcılar tarafından Türkiye'de kurulmu ş ticaretşirketlerinin taşınmaz mal edinimleri ana sözle şmelerindebelirlenen faaliyet konular ı ile sinirli olarak yap ılabilir.• Bu konumdaki yabanc ı yatırımcılar, iktisap etmek istedikleritaşınmazın Askeri Yüksek Bölge ve Güvenlik Bölgeleriveya stratejik bölgelerde yer almas ı durumunda, Genel KurmayBaşkanlığı'nın veya yetkilendirecekleri komutanl ıkların,özel güvenlik bölgelerindeki edinimler de ise ta şınmazın bulunduğuyerdeki valili ğin iznini almak zorundad ırlar.• Bu esas ve ilkeler, yerli sermaye ile kurulmuş şirketlereyabancı yatırımcıların iştirak etmeleri durumunda ve yineyabanc ı sermayeli şirketler aras ındaki devir i şlemlerinde deuygulanır.Üzerinde çok spekülasyon yap ılan ve halen de yap ılmaktaolan bir noktaya i şaret etmek istiyorum, o da şudur;Cumhuriyet'in kuruLmasmdan hemen sonra yürürlü ğe konulanyasalarda yabanc ıların Türkiye'de taşınmaz mal edinmelerikonusunda yap ılan düzenlemeler günümüzde yap ılanlardançok daha izin ve imkan verici, çok daha kolayla ştıncıdır.Yani çok daha liberaldir. Ama yabancıların bu dönem-505

AKTUELIE ENTWIO(LUNGEN 1M STLATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- LJ İID FLÜCHTIJNGSRECHTVEDAT AHSEN de Türkiye'de ta şmmaz mal edinim sayılan ile geride bıraktı-(OŞAR İN ğım ız beş altı yılın say ılar ını karşılaştırdığımızda, son beş altıKDNU Ş(MSI yılm taşınmaz mal edinim sayılannın önemli ölçüde bir artt ı-ğını görüyoruz.Onun için sözlerime son vermeden önce bu konuda baz ıistatistiki bilgiler vermek istiyorum.Cumhuriyet tarihi boyunca yabanc ı gerçek ki şilere toplamolarak 44.479. 191 metrekare büyüklüğünde 24.632 adetarsa ve arazi sat ışı yap ılmıştır. Bu taşınmazlar ın 34.24.088metrekarelik kısmının satışı 1 Ocak 2003 ile 31 Mart 2009 tarihleriaras ında gerçekle şmi ştir. Buna göre AKI' hükümetleridöneminde yabanc ılara satılan arsa ve arazilerin oranı %76'd ır.Aynı dönemde yabancılara satılan kat mülkiyetli taşınmazların toplam miktar ı 6.613.587 metrekare, say ısı ise50.911'dir. Bu miktarın 5.653.836 metrekaresi 01 Ocak 2003 ile31 Mart 2009 tarihleri aras ında gerçekleşmiştir.AKI' iktidarlan döneminde satılan kat miilkiyetli ta şınmazsay ıs ı 40.482 olup, bunun toplam içersindeki oran ı %85'dir.Bu verilere göre Cumhuriyet tarihi boyunca yabanc ılarasatılan ana taşınmaz ve kat müllciyetli ta şınmazlann miktarı 51.092.778 metrekare, say ısı ise 75.543'tür. Bunlardan39.677.924 metrekaresi 1 Ocak 2003 ile 31 Mart 2009 tarihleriarasında satılmıştır. Satılan 75.543 taşınmazdan 54.472'si AKPilctidarlar ı döneminde gerçekle şmiştir.Beni sab ırla dinlediğiniz için hepinize teşekkür eder, saygılarsunarım.506

DIE SOZ İALE SICHERHEIT VON MIGRANTEN UNTERBERÜCKSICIITIGuNG DESDEUTSCH-TORIÇISCHEN ABKOMMEN5 ZUR SOZ İALENSICHERHEIT UND DES ASSOZIATIONSRATSBESCHLUSSESNR. 3180 SOWIE DER VERORDNIJNG (EG) NR. 88312004Dr. Christoph SCHUMACHER.HILDEBRAND1. EinleitungDIe soziaie Sicherheit für Wanderarbejtnehmer ist d ıe Vo- BE İİRAG:raussetzung einer menschenwürdigen Migration. Nur wenn CHRISIOPHsichergestellt ist, dass die in dem BeschftigungsIand erworbe- SCHUCHERnenRechte auch bei Rückkehr in das Herkunftsland in Anspruch HJLDEBRANDgenommen werden können, kann von einer fairen Arbeitsmigra.tion gesprochen werden. Hierdurch wird nicht nur der einzelneArbeitnehmer geschützt, vielmehr geht es auch darum, Ausbeutungzu Lasten Dritter zu vemıeiden. Würden nömlich die erworbenenRechte nicht transferiert, 50 bMte dies eine Belastung desHerkunftslandes zur Folge, das dann in der Regel Leistungenfm Alter zu erbringen htte, um eine Altersarmut abzuwenden.Aber auch für das 8eschftigungsIand h5tte dies insofern negativeAuswirkungen, ais dIe Wanderarbeitnehmer 1m Ergebnis,,billigere" Arbeitskrfte w5ren und 50 Verdrngungseftekte aufdem Arbeitsmarkt entstehen könnten. Var diesem I-lintergrundwerden En einem Staat, der naci, dem Prinzip der sozialen Marktwirtschaftorganisiert ist, d ıe erworbenen Rechte in einem fairenAusgleich erbracht.Der Verfasser ist Leiter der

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN IV STAATSANGEHÖRIGKEIJS -, AUSLANCER- UND FLÜCHTUNGSREGITBE İTRAG: Dieser Ausgleich lsst sich sowohl national ais auch inter-CHRISIOPH nationai lösen. Die Bundesrepublik Deutschland hat sowohl imS(HUMA(HER- nationalen Rahmen Regelungen getroffen ais auch mit anderenHILDEBRAND Staaten lnstrumentarien entwickelt, d ıe diesen Ausgleich zum inhalthaben und den besonderen Interessen und Bedürfnissen derBetrotfenen Rechnung tragen.Il. DIe nationalen Regelungen1. Aufenthalt in Deutschland1m deutschen Arbeits- und Sozialrecht gilt der Grundsatz derGleichbehandlung. Diskriminierungen aufgrund der Staatsangehörigkeitsind bel A ııfenthalt und Besch5ftigung in Deutschlandausgeschlossen. Das Sozialrecht kennt nur Versicherte, sofern sieihren Aufenthalt in Deutschland haben. Besonderheiten geltenfür Personen, dIe nach Deutschland entsandt werden. Auf denAufenthaltsstatus wird nicht abgestellt. Dies bedeutet, dass auchillegal Beschftige sozialversicherungspflichtig sind, denn sie stehenin der Regel in einem faktischen Arbeitsverhltnis, das dIeBetroffenen nicht sch ııtzlos stellt, aber natürlich auch strafrechtllciıeFolgen fürArbe[tnehmer und Arbeitgeber haben kann.Hinzuweisen ist in diesem Zusammenhang auf dIe Regelungenin der Unfallversicherung. Danach ist auch ein illegal Beschöftigterbel einem Arbeitsunfail versichert, d.h. sowohi er als auchseine Hinterbllebenen haben Anspruch auf dIe vollen Leistungen.Oles giltfür I-linterbliebene selbst dann, wenn sie sich 1m Auslandaufhalten.Dieses Beispiel zeigt, welcher Stellenwert der sozialen Absicherungvon Arbeitnehmern zukommt. Es wğ re durchaus vertretbar,illegal Beschftigten diesen Schutz nicht zu gewhren,da gerade in dem Schutz auch ein Anreiz für eine derartige TtigkeitIlegen könnte. Der Gesetzgeber hat bewusst einen anderenWeg eingeschlagen und hat damit deutlich gemacht, dass in derAbwögung der Interessen das Interesse an einer fairen Absicherungbel einer Besch5ftigung umfassend zu verstehen ist. Dasheil3t jedoch nicht, ordnungspolitische Aspekte auGer Acht zu508

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GELiŞMELERlassen. Eine illegale TMigkeit hat sowohl für den Arbeitnehmeraber natürlich in besonderem Maae auch für den Arbeitgebermeist strafrechtllche Konsequenzen.Einschrnkungen bestehen jedoch 1m Bereich der Familienleistungenund der Arbeitslosenversicherung. Familienleistungenwie das Eltern- und Kindergeld setzen eine Bindung an das Landdes Wohnsitzes voraus. Ihr Zweck Iiegt in der Förderung und Unterstützungder Famille und des sozialen Ausgleichs. Technischwird diese Anbindung durch d ıe entsprechenden Aufenthaltstitelnachgewiesen. Bel der Arbeitslosenversicheruflg ist Voraussetzungfür eine Leistung, dass d ıe betreffende Person auch dieErlaubnis hat und dem Arbeitsmarkt zur Verfügung steht.Diese kurze Darstellung des Rechts bei Aufenthalt inDeutschland zeigt, dass auslndische Staatsangehörige in derSozialversicherung im Wesentlichen wie InInder behandeit w.erden.Dies giit für die Kranken-, Renten- und Unfallversicherungwie auch für dIe Arbeitslosenversicherung. Unterschiede geradeim Bereich der Familienleistungen erkIren sich aus dem Sinn undZweck der Leistung setbst.BEITRAG:OIRISTOPHSCHUM(HER-HI[DEBRAND2. Aufenthalt im vertragslosen AuslandHier stelit skh die Situation nach derzeitigem Recht andersda. Der Export von Leistungen ist teilweise eingeschr5nkt, jedochnicht ausgeschlossen. Für den Bereich der Krankenvers ıcherunggiit im Grundsatz, dass Leistungen nur bel gewöhnlichem Aufenthaltin Deutschland erbracht werden können. Das gleiche giitnatürlich auch für d ıe Arbe ıtstosenversicherung und die Familienleistungen.Besonderheiten gibt es für Entsandte.In der Renten- und Unfallversicherung wird ein Export imUmfang von 70% der Leistungen erbracht, d ıe sich aus den 1mBundesgebiet zurückgelegten Versicherungszeiten ergeben.Diese Leistungsreduktion besteht jedoch nicht für deutscheStaatsangehörige, sie erhalten dIe Rentenleistung zu ı 00% auchim Ausland. DIe Differenzierung nach der StaatsangehörigkeiterkIrt sich aus der besonderen Verantwortung des Staates ge-509

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, ALIS İİNDER- UND FLJ İCHTLINGSRECHTBEFrRAG genüber seinen Staatsbürgern; sie sollen auch von den Bundes-CHRISJOPH zuschüssen profitieren. DIe 70% entsprechen den zurückgelegtenSGIUfWHER- Beitrgen und sind insofem auch eigentumsgeschützt. Nicht zu-HII.OESRANÜ Ietzt wird diese Regelung ais ,,Faustpfand" gegenüber anderenStaaten gesehen, mit Deutschland ein Abkommen zu schIiegen,das den Export von Leistungen an deutsche Staatsangehörigesicher stelit, die nach einer Auslandsbtigkeft naci, Deutschlandzurückgekehrt sind. DIe Vorschrift wird also als Anregung für denAbschluss von Soziaiversicherungsabkommen gesehen. EntsprechendeRegelungen bestehen auch für d ıe Unfailversicherung.Sehr viel umfassendere Regelungen bestehen in der EU/EWRund 1m VerhItnis zu der Schweiz.Fm Folgenden werden die vertraglichen Regelungen 1m Verhöltniszur Türkei nher erIutert. Dabei werden auch dIe EG-Regelungenkurz dargestellt, und zwar im Hinblick auf die besonderenBeziehungen der EG zurTürkei.ili. DIe internationalen Regelungen1. Das deutsch-tjirkische Abkommen über sozialeSicherlıeit vom 30. April 1964DIe türkische Migration in dIe Bundesrepublik hat eine langeTradition. Sie begann Anfang der 60er Jahre und nahm gegenEnde dieses Jahrzehntes rasant zu. DIe türkische Zuwanderunghat die Gesellschaft Deutschlands mitgeprgt und dIe Diskussionzur AusInderpoIitik stark beeinflusst. Mittlerweile leben inDeutschland ca. 2,5 Millionen türkische Staatsangehörige. 1mJahr 2007 waren ca. 480.000 Türken sozialversicherungspfflchtigbeschMtigt, Insgesamt sind ca. 868.000 türkische Staatsangehörigeals aktiv Versicherte in der Rentenversicherung registriert.Viete dieser Migranten erfüllen dIe Voraussetzungen für denErwerb der deutschen Staatsangehörigkeit, dIe gerade von derjüngeren Generation verstarkt in Anspruch genommen wird. Bisherhaben sich ca. 0,8 Millionen Türken einbürgern lassen.Damit dIe sozialen Rechte in geeigneter Weise garantlertsind, wurde - wie mit anderen Anwerbestaaten - ein Sozialver-510

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ Vf YABANCILAR HLJKLJKIJNDAK İ GÜNCEL GELİŞ MELERsicherungsabkommen 1 geschlossen. in dem deutsch-türkischen 8E[FRAG:Abkommen wird d ıe Gieichstellung der Staatsangehörigen bel GIRISTOPHAufenthalt in einem Vertragsstaat geregeit, der sachliche Gel- SIHUMA İHERtungsbereich,der Export von Leistungen und natürlich auch die HIWEBRANDadministrative Umsetzung.D ıe Gle ıchstellung der Staatsangehörigen der Vertragsstaatenin Art. 4 stelit d ıe Gleichbehandlung sicher. Diese Varschrifthat zur Konsequenz, dass z.B. in Deutschland dIe türkischenStaatsangehörigen wie deutsche Staatsangehörige zu behandeinsind. Umgekehrt gilt dies aber auch in Bezug auf deutscheStaatsangehörige, d ıe sich in der Türkel aufhalten und dIe inDeutschland Rechte erworben haben. Dies bedeutet, dass z.B.türkische Rückkehrer aus Deutschland in der Türkei so behandeltwerden müssen, wie deutsche Versicherte dIe sich in der Türkelaufhalten. Eine differenzierte Behandlung aufgrund der Staatsangehörigkeitist danach nicht zuIssig. Leistungseinschrnkungenfür Nichtdeutsche, wie sie teilweise das deutsche Rechtbel Aufenthalt im Ausland kennt, sind nach diesem Abkommenebenfalis nicht zuIssig, SO dass d ıe Rentenleistungen zu ı 00% erbrachtwerden müssen. Entsprechendes giit natürlich 1m umgekehrtenFail für deutsche Staatsangehörige, d ıe Leistungen ausder Türkei in Deutschland bezlehen wolien.Der sachiiche Geltungsbereich des Abkommens bezieht sichauf d ıe Kranken-, Renten- und Unfailversicherung sowie das Kmdergeid.Wie bereits unter Ziffer 2 dargestellt, wirkt sich das Abkommenbesonders bel den grenzüberschreitenden Sachverhaltenaus.a. KrankenversicherungFür den Bereich der Krankenversicherung hat dies zur Folge,dass unabh5ngig von der Staatsangehörigkeit Versicherte, dIez.B. 1m deutschen System versichert sind, auch bel Aufenthalt' VgI. Das deutsch-türkische Abkornmen über soziale Sicherheit vom30.4.1964, BGBI. 1965 Il, S. 1170, zuletzt gendert durch das Zusatzabkommenvom 2.11.1984, BGBI. 1986 Il, S.1040.511

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAA İSANGEHÖRIGKEIrS -, AUSLkIDER- UND FLÜCKTLINGSREGITBEITk4G: in der Türkei Ieistungsberechtigt bleiben. Das giit natürlich auchCHRISTOPH im umgekehrten Faile. Leistungsberechtig ııng heiRt, dass ein inSCUUAU1ER- Deutschland Versicher-ter bel Aufenthaft in der Türkei 50 behan-HIWESRAND deit wird, ais wre er 1m türkischen System versichert, d.h. erwirdin das türkische System integrier-t und hat dort den entsprechendenLeistungsanspruch. Hier bestehen jedoch zahlreiche Verfahrensvorschriften.Vor Verlegung des Aufenthalts in den jeweilsanderen Vertragsstaat solite daher Kontakt mit dem zustndigenKrankenversicherungströger aufgenommen werden.DIe in der Türkel lebenden Familienangehörigen eines inDeutschland Versicherten werden in der Türkei 50 gesteUt, akseien sie im türkischen System versichert. Problematisch ist hierdie Definition der Familienangehörigen. Das türkische RechtschlieRt 1m Gegensatz zum deutschen Recht auch dIe Eltern undGroCeltern ais Familienangehörige mit ein. Diese Personen habenak Familienangehörige einen Leistungsanspruch, den siebel Aufenthalt in Deutschland nicht h5tten. I-iierdurch wird erreicht,dass durch eine Arbeitsmigration nach Deutschland derVersicherungsschutz der Familienangehörigen 1m Herkunftslanderhalten bleibt. 1m Bereich der EU bestehen entsprechende Regelungen.Daran hat sich auch durch dIe neue Verordnung (EG)Nr. 883/2004 nichts geöndert.Die durch eine Behandlung in der Türkei verursachten Kostenwerden der türkischen Versicherung erstattet. Auch wenndie Kosten für medizinische Leistungen in der Türkei in den IetztenJahren spürbargestiegen sind, 50 Ilegen sie doch wesentlichniedrigerals in Deutschland.b. PflegeversicherungDIe Pflegeversicherung wird von dem Abkommen nicht erfasst,50 dass auch keine Leistungen in der Türkei erbracht werdenkönnen. Dies bedeutet, dass natürlich auch Rentner bei2 Verordnung (EG) Nr. 883/2004 des Europischen Parlaments und des Ratesvom 29.4.2004 zur Koordinlerung der Systeme der sozialen Sicherheit, ABI.EG L 166 v. 30.4.2004, S. 1.512

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKIJKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERgewöhnlichem Aufenthalt in der Türkei keine Beitrge zur Pile- BErIRAGgeversicherung erbringen müssen. Pflegeberechtigte, d ıe in d ıe OIRlStOrHTürkei zurückkehren, können weder das Pflegegeld noch die SCHUMACHERentsprechendenSachleitungen erbalten. Dies ist ein Unterschied IIIWEBRANDzum EG-Recht. Danach werden die Geldleistungen exportiert.c. RentenversicherungEinen ganz zentralen Bestandteil des Abkommens bilden d ı eVorschriften zur Rentenversicherung. Für Wanderarbeitnehmerist entscheidend, dass d ıe erworbenen Ansprüche bei Aufenthaltin dem jeweiligen anderen Vertragsstaat realisiert werden können.Um dies sicherzustellen, enthalten aile Abkommen Regelungenzur Zusammenrechnung von Versicherungszeiten und zumLeistungsexport entsprechend den zurückgelegten Zeiten. DasAbkommen sieht var, Versicherungszeiten, d ıe in den beiden Vertragsstaaten,zurückgelegt worden sind, zur Erfüil ııng der Wartezeitenin dem jeweiligen System zusammenzurechnen. Ist d ıeWartezeit erfülit, wird aus dem jeweiligen Rentensystem der Betragausbezahlt, der sich aus den versicherungszeiten ergibt, d ıein dem türkischen bzw. deutschen Versicherungssystem nachgewiesenwurden. Dies bedeutet, der Wanderarbeitnehmer erhitd ıe Leistungen, d ıe er in dem jeweiligen System erworben hat.Hierdurch wird erreicht, dass erworbene Ansprüche bei Rückkehrin das Herkunftsiand nicht verloren gehen und der Wanderarbeitnehmerim Grunde nicht schlechter gestelit wird, ais derjeweilige InInder.1m Ergebnis kann festgestellt werden, dass d ıe Migranten imRentenrecht in Bezug auf d ıe Erfüllung der Wartezeit so gestelitwerden, ak h5tten sie nur in einem Vertragsstaat gearbeitet. InBezug auf dIe Leistungen kann festgesteilt werden, dass d ıe Leistungengezahit werden, die den zurückgelegten Zeiten entsprechen.Hinzuweisen ist auf eine weitere Besonderheit des deutschenRechts. 1m Bereich des invaIidittsrechts können nur d ı eLeistungen gewhrt werden, die aufgrund medizinischer Ein-513

AXTUELLE ENm1CKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKE İrS -, AUSLANDER- UND FLÜCKTUNGSRE(HTBEITRAG schrnkungen begründet sind. D.h. konkret, Versicherte, dIe inOIRJSTOPH der Türkei ihren gewöhnlichen Aufenthait haben, können nurSCHUMMHER- dann eine InvaIidittsrente erhalten, wenn sie nicht mehr in derHI[OEBRAND Lage sind, mindestens drel Stunden tgIich eine Erwerbsütigkeitauszuüben. DIe Invaiiditötsrente wegen teilweiser Erwerbsminderungkann nach dem Abkommen jedoch nur bel Aufenthalt inDeutschiand gewhr-t werden. Sie wird nur gewhrt, wenn derBetroffene zwar drel aber weniger ak sechs Stunden tgIich arbeitenkann und der aligemeine Arbeitsmarkt für eine Teilzeitttigkeitverschlossen ist. Das hat seinen Grund in der Tatsache,dass das Abkommen Iedigiich dIe Gieichsteliung der Personen regeit,nicht jedoch dIe Gleichstellung der Staatsgebiete. Dadurchwird derAufenthalt in Bezug auf dIe Invalidittsrenten in der Türkeinicht dem Aufenthalt in Deutschiand gleichgestellt. Diese Einschrnkungist nicht ohne Bedeutung für die Entscheidung überdie Rückkehr. Diese Besonderheit giit jedoch für deutsche undtürkische Staatsangehörige in gieicher Weise. Das eurapischeRecht kennt eine solche Beschrnkung allerdings nicht.Insgesamt konnten nach der Statistik der Deutschen Rentenversicherung2008, Band 173, insgesamt 48.075 Renten miteinem Gesamtvolumen von 254 Mb. Euro in der Türkei gezahitwerden. Diese Zahi wird in den nchsten Jahren sicher weiter ansteigen,da doch immer mehr Türken der ersten Ceneratbon wiederinihre Heimat zurückkehren.d. Sonderproblem: DIe BeitragserstattungEine besondere Regelung enthIt das Abkommen zur Beitragserstattung.Das deutsche Recht sieht var, dass Personen,die nicht zurfreiwiiligen Versicherung in Deutschland berechtigtsind, das Recht auf Rückerstattung ihrer selbst entrichteten Beltrgehaben. Nach Ş 210 5GB Vi ist dieses Recht gegeben, wenn24 Monate nach Beendigung einerTtigkeit keine versicherungspflichtigeTtigkeit mehr ausgeübt wurde und kein Recht zur Entrichtungfreiwilliger Beitrge besteht. Das Abkommen sieht nunyor, dass türkische Staatsangehörige, dIe sich auerhalb Deutschlandsaufhalten, kein Recht zur Entrichtung freiwilliger Beitrge514

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERhaben. Anders verhIt es sich bel deutschen Staatsangehörigen. BEIIRAGSie haben immer das Recht zurfreiwilligen Versicherung und sind CKRISTOPHdamit nur in ganz besonderen FIIen zur Beitragserstattung be- SOIIIMKHERrechtigt.Dabei ist zu beachten, dass sich die Beitragserstattung HI[DEBRANDausschlie glich auf d ıe selbst entrichteten Beitrge bezieht. DIevon dem Arbeitgeber entrichteten Beitrge können nicht zurückgefordertwerden.Von dleser Möglichkeit haben sehr viele türkische RückkehrerGebrauch gemacht. Sie haben damit ihre Ansprüche frühzeitigkapitallslert. DIe Zahi der Beitragserstattungen belief sich 1mJahr 2008 auf 1.355 mit einem Volumen von 24,9 Mio. Euro Mitder Beitragserstattung gehen aIIe in der deutschen Rentenversicherungerworbenen Ansprüche verloren. DIe Erstattung istein kurzfr İst İger Vorteil. Die Erfahrung hat gezeigt, dass hufigdie kapitalisierte Altersversorgung durch Fehlinvestitionen raschaufgezehrt wird. Dies kann dann im Alter zu Problemen führen.Vor diesem Hintergrund haben einige Lnder wie z.B. Griechenlanddie Nachentrichtung von Beitrgen für Zeiten zugelassen,für d ıe eine Be İtragserstattung in Deutschland durchgeführt wurde.E İne solche Nachentrichtungsmöglichkeit - allerdings in modifizierterForm - sieht auch das türkische Recht yor.e. kindergeidDas Abkommen enthalt auch Regelungen zur Zahlung vonKindergeid in FIIen, in denen ein Elternteil in Deutschland erwerbsttigist und das Kind in der Türkei seinen Wohnsitz hat.Deutschland hat sich zur Zahlung eines Kindergeldes in der flöheverpflichtet, wie es in anderen Anwerbestaaten auch zu zahlenbereit ist. Für das erste Kind wird danach ein Betrag von 5.11 Euro,fürdas zweite Kind 12.78 Euro, für das Dritte und vierte Kind 30.68Euro und fürjedes weltere Kind 35.79 Euro erbracht. Diese Betrgeliegen zwar deutlich unter den Lelstungen, dIe bel Wohnsitzin Deutschland erbracht werden. DIe D İfterenz kann jedoch überden Lohnsteuerjahresausgleich und die entsprechenden Frelbetrögeweitestgehend ausgeglichen werden. Auch h İer weicht dieAbkommensregelung von den EG-Vorschriften ah.515

AKTUELLE ENİWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEJTS -, ALISLANDER- UND FLÜCHTUNGSRECHTBEITRAG:CHRISİOPHSCHUIMCHER-HIDEBRANDf. DIe Nachentrichtung von Beitrgen in d ıetürkische Versicherung nacl ı dem Gesetz Nr. 3201Nach diesem Gesetz 3 haben türkische StaatsangehörigedIe Möglichkeit, sich für nachweislich 1m Ausland versicherteZeiten bei einem türkischen SoziaIversicherungstrger nachzuversichem.Dies giit auch für Zeiten der Arbeitslosigkeit undfür Zeiten, ,,die ais Hausfrau zurückgelegt" wurden. Mit dieserNachentrichtung erwerben die türkischen Migranten mit relativgünstigen Beitragsstzen volle Leistungen aus der türkischenRentenversicherung. Mittlerweile haben über 500.000 Personenhiervon Gebrauch gemacht. Der Grund für diese hohe Zahi liegtoffensichtlich in der relativ hohen Rendite. Die Nachentrichtungwird ais Privilegierung verstanden.Das Gesetz ist allerdings für AuBenstehende r ıicht leicht verstndlich,so dass hier zahireiche Auslegungsfragen often bleiben,die teilweise in den Durchführungsverordnungen (DVOen)geregeit werden. in 3 des Runderlasses vom 2. Januar 2009 wirdausgeführt, dass eine Nachentrichtung nicht für Zeiten erfolgenkann, dIe yor Erwerb oder nach Verlust der türkischen Staatsangehörigkeitilegen. Dies bedeutet, dass durch den Erwerb derdeutschen Staatsangehörigkeit, mit der in der Regel der Verlustder türkischen Staatsangehörigkeit verbunden ist, das Recht zurNachentricl-ıtung erheblich eingeschr5nkt ist. Bel Antragsteilungauf Nachentr!chtung der konkreten Beitrge muss d ıe türkischeStaatsangehörigkeit nachgewiesen werden. DIe türkische Rentekann aber nur erbracht werden, wenn der Betroffene die ,,endgültigeRückkehr" nachweist. DIe DVO vom 6. November 2008definiert in l ıt. d) den Begriff wie folgt: Es liegt eine ,,endgüitigeRückkehr" yor, wenn die Beschftigung fm Ausland des Antragstellersauf Zuweisung einer Rente abgeschlossen ist und erGesetz Nr. 3201 v. 8.5.1985 (Yurt dışında bulunan Türk vatanda şlarının yurtdışında geçen sürelerinin sosyal güvenllkleri bak ımından değerlendirilmesihakk ında kanun), Resmi Gazete v. 22.5.1985, say ı: 18761.Resmi Gazete v. 6.11.2oo8, Say ı: 27046 (Yurtd ışında geçen sürelerinborçland ınlmas ı ve değerlendirilmesine ilişkin yönetmelik).516

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ YE YABANCILAR IIUKLJKLJNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERkeine wolınortgebundene Sozialversicherungs- oder Soziathiifeleistungenerhölt.1m Ergebnis besteht bel den türkischen Staatsangehörigeneine gewisse Unsicherheit in Bezug auf d ıe praktische Anwendungdieses Cesetzes. Vor ailem wird 1m Einzelnen nicht klar,welche Konsequenzen dIe Annahme der deutschen Staatsangehörigkeitund der Verlust der türkischen Staatsangehörigkeithaben. Klar ist, dass dIe Einbürgerung in Deutschland das Rechtauf Nachentrichtung in die türkische Versicherung sich nachteiligauswirken kann.• Aufgrund dieses Nachteiies haben zahireiche Antragstellerbeim Erwerb der deutschen Staatsangehörigkeit unter Berufungauf Ş 12 5MG beantragt, die bisherige Staatsangehörigkeit beizubehalten,da sonst erhebliche wirtschaftliche Nachteile drohten.Soweit ersichtlich haben d ıe Gerichte diese A ııftassung bisher zurückgewiesen.5 Sicher giit hier, dass durch den Verlust des Rechtsauf Nachentrichtung ein erhebflcher Nachteil entstehen kannund diese Praxis auch dazu führt, dass türkische Staatsangehörigedavon absehen, einen Antrag auf den Erwerb der deutschenStaatsangehörigkeft zu stellen.Es ist hier zu kl5ren, ob diese Praxis mit dem deutsch-türkischenSozialversicherungsabkommen vereinbar ist, das in Art. 2klar forn ıuliert, weiche Rechtsvorschriften von dem Abkomrnenerfasst werden. Danach fallen aile Rechtvorschriften über d ıe Altersversicherungunter den Geltungsbereich des Abkommens.Dies müsste auch das Gesetz Nr. 3201 umfassen. Würde diesesGesetz in den Anwendungsbereich des deutsch-türkischen Soziaiversicherungsabkommensfailen, 50 dürfte nicht mehr nachder Staatsangehörigkeit differenziert werden. Dies bedeutet natürlichnicht, dass nunmehr aile deutschen Staatsangehörigendieses Recht auf Nachentrichtung haben, sondem natürlich nurd ıe Personen, d ıe dIe in dem Gesetz genannten VoraussetzungenBEITR£CHRISIOPHScHUMAcHER-U İ LOE6NOvgl. VG Darmstadt v. 10.11.2008 - VI 63-lco4-A- ı o9 ı/oo, das sich allerdingsauch auf die fehlende Mitwirkung des KIgers bezog.bIVA

AKTU ELLE ENTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖR İGKEIrS -, AUSLANDER- ÜNÜ FLÜCHTLINGSRECIITBE İTRAG: erfüllen. DIe KIrung dieser Fragen ist für viele türkische BürgerCHRISTOPH von herausragender Bedeutung.StHU!M(HER-HIIOEBRAND2. Der Beschluss Nr. 3/80 des Assoziatjonsratgvom 19. September 1980Gestützt auf das 1964 in Kraft getretene Abkommen zurGründung einer Assoziation zwischen der Europischen Gemeinschaftund der Türkei 6 und Art. 39 des Zusatzprotokolls von 1970zu dem Abkommen hat der Assoziationsrat einen Beschluss gefasst,der 1m Ergebnis die Anwendung der Systeme der sozialenSicherbelt der Mitgliedstaaten auf türkische Arbeitnehmer undihre Familienangehörige vorsieht. 8 Mit dem Beschluss werdentürkische Staatsangehörige in das EU-Koordinierungssystem derVerordnung (EWG) Nr. 1408/71 9 einbezogen. Diese Verordnungregeit Fm Einzelnen die grenzüberschreitenden Sachverhalteim Bereich der sozialen Sicherheit. Dabei ist nach dem Gemeinschaftsrechtsicher zu stellen, dass erworbene Ansprüche durchdIe Inanspruchnahme des Rechts auf Freizügigkeit nicht verlorengehen, Versicherungszeiten zur Erfüllung einer Wartezeit zusammengerechnetwerden und auch dIe Leistungen unabh5ngigvom Staat des Wohnsjtzes erbracht werden. Damit sollten dietürkischen Arbeitnehmer in der Eli soziairechtlich gleichgestelltwerden. Der Beschluss sieht ausdrückljch nur die Zusammenrechnungvon Zeiten yor, die in der Gemeinschaft zurückgelegtwurden. DIe Berücksichtigung von türkischen Zeiten ist damitausgeschlossen. Ailerdings bestimmt das Abkommen in Art. 6auch den uneingeschrnkten Export von ,,Geldleistungen bei invaiiditt,Alter oder für dIe Hinterbliebenen", und zwar auch bel6 ABI. EC L 217V. 29.12.1964, S.3687.AB İ. EC L 293V. 29.12.1972, S. ı .8 ABI. EC C ılo V. 25.4.1983, S. 6o, siehe hierzu auch Schumacher, Soziale Sicherheitfür Drittstaatsangehörige und Assoziierungs-/Europa-Abkommen,DRv 1995, S. 681.veo-drtı ,g (EWG) Nr. 1408/71 des Rates v. 14.6.1971 zur Anwendung derSysteme der sozialen Sicherbelt auf Arbeitnehmer und deren Familien, dieinnertıalb der Cemeinschaft zu- und abwandem, ABI. EWG L 149V. 5.7.1971,S.2.518

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERAufenthalt in der Türkel. Es ist jedoch noch nicht abschliegend BE İTRAG:gekIrt, ob diese Vorschrift eine unmittelbare Anwendung ün- UIRISIOPHdet, da der Beschluss Nr. 3/80 keine ergnzenden MaRnahmen Soı uI:HERzurDurchführung enth İt. Es ist nach wie yor nicht geregeit, wie Iİ IWEBRANDz.B. zu verfahren ist, wenn Leistungen aufeinander treffen. DerEÜGH hat in seinem Urteil Taflan Met vom 10. September 199610diese AulTassung vertreten.Eine weitere wichtige Regelung des Beschlusses ist Art. 3,der die Cleichbehandlung von türkischer ı Staatsangehörigen mitden Staatsangehörigen des jeweiligen Aufenthaltsstaats in derEU bestimmt. Der EuGH hat in seinem Urteil Sürül vom 4. Mal199911 klar entschieden, dass diese Vorschrift - auch wenn insgesamtkeine Regelungen zur Durchführung des Beschlusses yorliegen- unmittelbar angewandt werden muss. Zur Begründungwird ausgeführt, bel der Gleichbehandlung sefen keine weiterentechnischen Regetungen erforderiich.Damit ist sichergesteflt, dass türkische Staatsangehörige belAufenthalt in Deutschland oder einem anderen Mitgliedstaatnicht anders behandeit werden dürfen, ais deutsche Staatsangehörigeoder Staatsangehörige eines anderen Mitgliedstaates.Der Erwerb der deutschen Staatsangehörigkeit kann also in Bezugauf die Rechtstellung in Deutschland zu keinen sozialrechtlichenNachteilen führen. Vielmehr sind sie dann - unabhngigvom jeweltigen Aufenthaltstitei - berechtigt, Sozialhiifeleistungenin Anspruch zu nehmen, dIe von dem Beschiuss nicht erfasstwerden.DIe Frage der Wirkung des Beschiusses ist noch nicht abschiiegend gekIrt. Dem EuGI-i Iiegt ein Vorabentscheidungsverfahrenvom 27. Dezember 200712 yor, in dem es um dIe Fragegeht, ob Geidleistungen nach Art. 6 uneingeschrnkt in dIe Türkeiexportiert werden müssen. Würde das Gericht dies bejahen, 5010EuCH, Rs. C-277194, SIg. 1996, 1-04085 - Taflan Met.' EuGH, Rs. c-262/96, slg. 1999, 1-02685 - Sürü!.12EuGH, C-485/o7, ABI. EU 2008, Nr. C 22, 5.24 - Hood von bestuur von het (Jitvoeringsinstituutwerknemersverzekeringen vs. M. Akdaş .519

AKTIJE İLE ENTWICKLtJNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCIITUNGSR£CHrBEgRAG könnte das auch Auswirkungen auf deutsche SozialleistungenCHRISTOPH haben.SOIUMACHER-HI[OEB.HD3. Der Beschiuss Nr. 3/80 und die neue Verordnung (EG)Nr. 88312004Wie bereits ausgeführt, bezieht sich der Beschluss Nr. 3/80auf dIe Verordnung Nr. 1408/71. Eine Durchführungsverordnung(DVO) fehit nach wie yor. Zwar könnte dic DVO 574/72 hier analogangewandt werden, das scheidet aber nach der bisherigenRechtsprechung aus. Die Crundverordnung Nr. 1408171 ist mitt-Ierweile grundiegend überarbeitet worden und enthit yor ailemauch in der neuen DVO umfassende Anderungen. Die neueVerordnung Nr. 88312004 13 erweitert z.B. den persöniichen Geltungsbereich,der sich nunmehr auch auf die Inaktiven, z.B. d ıefreiwiilig Versicherten, bezieht. Aber auch 1m Bereich der einzelnenVersicherungen und der Famillenleistung gibt es zahlreicheAnpassungen. Wenn dIe neue Verordnung am ı . Mal 2010 in Krafttreten wird, passt der aite Beschiuss nicht mehr in dIe Systematık des neuen Rechts. Ohne hier auf Einzeiheiten eingehenkönnen, stelit sich dIe Frage nach seinerAnpassung. Diese Fragemuss auch im Zusammenhang mit einem Umsetzungsbeschlusszur Durchfütırung der EU-Abkommen mit Algerien, Marokko etc.gesehen werden. DIe EU-Kommission hat hierzu einen Entwurfvorgeiegt, der voraussichtiich unter spanischer Prsidentschaftim ersten Halbjahr 2010 Gegenstand von Ratsbehandiur ıgen seinwird.IV. ZusammenfassungDie Darsteilung hat gezeigt, dass das deutsche Recht im Bereichder sozialen Sicherung bel Aufenthalt in Deutschiand nichtnach der Staatsangehörigkeit differenziert. Unterschiede auf-13Verordnung (EG) Nr. 883/2004 des Europischen Parlaments und des RatesV. 29.4.2004 zur Koordinlerung der Systeme der sozialen Sicherheit, ABI. EGL 166 vom 30.4.2004, 5.1.520

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERgrund der Staatsangehörigkeft gibt es bel Aufenthalt 1m vertrags- BE İJRAGlosen A ıısland. Durch das deutsch-türkische Abkommen werden OIRISLOPHdiese Differenzierungen vermieden. Die Staatsangehörigen wer- SCHUMAUIERdenbel Aufenthalt 1m Vertragsstaat gleichbehandelt. Fragen er- HH.DEBRANDgeben sich in Bezug auf dIe Nachentrichtungsmöglichkeit nachtürkischem Recht. Der Beschluss Nr. 3180 muss angepasst werden,dIe neue Verordnung (EG) Nr. 883104 wird am 1. Mal 2010 inKraft treten. Das Gemeinschaftsrecht enthIt noch weitergehendeGleichstellungsregelungen, es erfasst auch d ıe neuen Sozialleistungenwie z.B. dIe Pfiegeversicherung.521

TÜRK İDARİ YARGISINDA SINIR DI ŞI ETMEKARARLARININ ELE ALINMASIDoç. Dr. Esra G. DARDAĞAN KİBARESRAG.GirişDARDAGAN Ülke üzerindeki varl ıkları çeşitli nedenlerle sakmcal ı ka-K İ BARİN bul edilen yabancıları n, devletin tasarrufuyla ülkeden uzak-TEBUĞI laştırılmaları "s ın ır dışı etme" olarak adland ır ılir. Devletlerin,kamu düzeni ve güvenli ğini sağlamak amacıyla belli eylemlerdebulunan yabanc ıları ülkesinden s ınır dışı etmesine, gerekulusal hukuk düzenlerinde, gerek uluslararas ı düzenlemelerdecevaz verilmektedir. Sınır d ışı etme i şlemi, hakk ındabu işlem uygulanan yabanc ı üzerinde çok olumsuz sonuçlarayol açabilmekte, dolay ısıyla, yabancuıın hukuk düzenincetanman güvencelerden yararlanmas ı büyük önem ta şımaktadır.Türk hukukunda, s ınır dışı edilen yabanc ı, hukuksal korumadan,esas olarak, s ınır d ışı etme işleminin uygulanmasısonrasında ve idari işlemin idari yargı mercii taraf ından iptaledilmesi suretiyle yararlanabilir. Yabanc ıların Türkiye'densınır d ışı edilmesine ilişkin başlıca hüküm olan Yabanc ılarınTürkiye'de ikamet ve Seyahatleri Hakkında Kanun (YİSK)madde 19, idarenin takdir yetkisine geniş ölçüde yer vermektedir.Bu itibarla, s ınır dışı etme işleminin idari yargı tarafındanhukuka uygunluk denetimine tabi olmas ı, genel olarakidari yargı denetiminin s ınırları, idarenin takdir yetkisinindenetlenebiirli ği, hukuka uygı.mluk denetiminin neredebitip, yerindelik denetiminin nerede ba şlad ığı gibi sorunlarıgündeme getirmektedir.Aşağıda açıklanacağı gibi, yabanc ıların sınır dışı edilmeleriTürk hukukunda başka kanun hükümlerinde de düzenlenmiş olmakla birlikte, idari yarg ı kararlarına konu teşkil522

YArANDAŞ UK, GÜÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR IIUKUKUNDAKI GÜNCEL GELİŞMELEReden sınır dışı etme işlemleri esas olarak YİSK m. 19 hükmü- ESRAG.ne dayand ırılnııştır. Bu itibarla, sunu şumuzda, sınır dışı etme DARDAĞANişlemlerine ilişkin idari yargı denetiminin kapsamı ve sınırları KİBWINirdelenirken, özellikle bu madde hükmü üzerinde durulacak- JEBUĞİtır. Öte yandan, ba şka devlete sığınmak amacı ile Türkiye'yegelen ve mülteci statüsünden yararlanmak isteyen yabanc ılanns ınır dışı edilmeleri ile ilgili olarak, Danıştay kararlarındabelli içtihadın oluştuğu söylenebilir. Sunuşumuzda, bu hususuda kısaca ele almaya çalışacağız. Ele alman kararlar, dahaziyade, Türk idari yargı düzeninde Yüksek Mahkeme niteli ğitaşıyan "Darnştay" tarafından verilmiş olan kararlardır.11. İLG İLİ MEVZUAT HÜKÜMLERİ1. AnayasaAnayasa'run ki şi dokunulmazlığına ili şkin 17. maddesiuyarmca "Herkes, ya şama, maddi ve manevi varl ığın ı koruma vegeliştirme hakkına sahiptir".Öte yandan, Anayasa'mn "Yerleşme ve seyahat hürriyeti"başlıklı 23. maddesi şu hükmü içermektedir:"Herkes, yerleşme ve seyahat hürriyetine sahiptir. Yerle şmehürriyeti, suç işlenmesini önlemek, sosyal ve ekonomik gelişmeyisağlamak, sağl ıklı ve düzenli ken tleşmeyi gerçekleştirmek ve kamumallann ı korumak;Seyahat hürriyeti, suç soru şturma ve kovu ştunnas ı sebebiyleve suç işlenmesini önlemek;Ama çlanyla kanunla s ın ırlanabilir.1 Yayımlanmamış, yakm tarihli kararlara ula şmamdaki önemli yard ımlarıiçin Danıştay 10. Daire Başkanı say ın Mehmet Rıza Unlüçay'a teşekkürlerimisunarım.Ankara Üniversitesi Bilgiler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu YönetimiBölümü, Hukuk Bilimleri Anabilim Dal ı öğretim üyesi.523

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FIÜCIITLINGSRECIITISRAG.DARDAĞANKiBAR'INTEBLi ĞİVatandaşın yurt d ışına çıkma hürriyeti, vatandaşlık ödevi yada ceza soru şturmas ı veya kovu şturmas ı sebebiyle s ınırlanabilir.Vatanda ş s ınır dışı edilemez ve yurda girme hakk ından yoksunbırak ılamaz".Anayasa'nın 16. maddesi ise, temel hak ve hürriyetlerin,yabancılar için, milletleraras ı hukuka uygun olarak kanunlas ınırlanabileceğini bildirir. Yabanc ıların smit dışı edilmeleri,Türk doktrininde, kişi dokunulmazlığının ve/ veya yerleşmeve seyahat özgürlü ğünün smırlandır ılnıasına ilişkin bir i şlemolarak ele al ınmıştır (Bu konuda bkz. Çelikel, A./ Gelgel, G.,Yabancılar Hukuku, B.14, İstanbul 2008, s. 107; Aybay, R., Yabancılar Hukuku, B.2, Istanbul 2007, s. 254; Çiçekli, B., YabancılarHukuku, Ankara 2007, s. 159). Sonuçta, smır d ışı etme işlemiyabancıların temel hak ve hürriyetlerine ilişkin bir s ınırlamaolarak kendini gösterdi ğinden, bu işlemin milletleraras ıhukuka aykırılık içermemesi ve kanuna dayal ı olarak gerçekleştirilmesigerekir. Öte yandan, Anayasa m. 23/son Türk vatandaşlarınınsınır dışı edilmesini yasaklamıştır.2. ilgili Yasal DüzenlemelerYabanc ıların ülkeden s ınır dışı edilmeleri, Türk hukukunda,idari bir i şlem olarak, Yabanc ıların Türkiye'de ikametve Seyahatleri Hakk ında Kanun'da 115.7.1950 tarihli, 5683sayıl ı Kanun, RG, 24.7.1950, 7564) ve Pasaport Kanunu'nda(15.7.1950 tarihli, 5682 say ılı Kanun, RG, 24.7.1950, 7564) düzenlenmiştir.403 sayıl ı mülga Türk Vatanda şlığı Kanunu'nda,iptal işleminin tamamlayıcıs ı olarak düzenlenen sınır d ışıetme işlen-dne yeni Türk Vatandaşlığı Kanununda (29.5.2009tarihli, 5901 sayıl ı Kanun; RG, 12.6.2009, 27256) yer verilmemiştir.Sınır dışı etme i şlemi, ayrıca, Türk Ceza Kanunu'nun 59.maddesinde bir güvenlik tedbiri olarak öngörülmü ştür. Ancak,sunuşumuzda, idari işlem olarak s ınır d ışı etme incelemekonusu edildiğinden, bu hüküm üzerinde durulmayacakt ır.Idari işlem olarak "sın ır dışı etme" işlemine hangi durumlar-524

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HLJKUKIJNDAK İ GÜNEL6ELİŞMELERda ba şvurulacağını belirten yasal düzenlemeler aşağıda zik- ESRA 6.redilmi ştir.E}ARDAGANKiBAR' İ NA. Yabancılarm Türkiye'de ikamet veSeyahatleri Hakkında KanunMadde 19 - İçişleri Bakanlığınca memlekette kalmas ı umumigüvenliğe, siyasi ve idari icaplara ayk ırı sayılan yabanc ılar verilecekmuayyen müddet mrJinda Türkiye'den ç ıkmağa davet olunur. Bumüddetin sonunda Türkiye'yi terketmiyenler s ınır dışı edilebilirler.Madde 20 - Llsi2lüne uygun olarak Türkiye s ınırlarına girmişoldukları halde pasaportlarını zayi etmiş olan veya pasaportlann ınhükmü kalmam ış bulunan yabancılar, kendilerine ilgili makamlarcaresmen ihtar vuku bulduğu tarihten itibaren 15 gün içinde pasaportveya tabiiyet ilmüha beri almağa mecburdurlar.Madde 21 - Bu kanunda derpiş edilen s ınır dışı kararın ı almayaİçişleri Bakanlığı yetkilidir.İçişleri Bakanlığı, lüzum göreceği s ınır ve sahil illerine memleketinumumi güvenlik ve nizam ı noktas ından derhal çıkarılmalartlazım gelen yabanc ıları istizan etmeden s ınır dışı etmek yetkisiniverebilir. Bu iller bu yetkiye göre işlem yaptıkları takdirde keyfiyetimucip sebepleriyle birlikte İçişleri Bakanl ığına bildirmeğe mecburdurlar.Tabiiyetsiz veya yabanc ı devlet tebaas ı olan Çingenelerin veTürk kültürüne bağl ı olm ıyan yabanc ı göçebelerin s ın ır dışı edÜmelerineİçişleri Bakanl ığı salahiyetlidir.Madde 22 - (Değişik birinci fikra: 231112008-57281'134 m.)Türkiye'den s ınır dışı edilenler İçişleri Bakanl ığının hususi müsaadesial ınmad ıkça Türkiye'ye dönemezler, bunlardan a ğır ceza mahkemesiningörevine giren bir suçtan dolay ı Türkiye'de mahk ı2m olmu şve cezas ı çektirilerek s ınır dışı edilmi ş olanlar bir daha Türkiye'yegiremezler; ancak İçişleri Bakanlığının müsaadesiyle durmadantransit geçmeleri caizdir.TEBLiĞİMadde 26 - (Değişik: 23/1/2008-5728/136 m.) Sın ır dışıedildikleri veya Türkiye'yi terke davet olunduklar ı halde müsaadeeli

AKİİJELLE EN İWICKLLJNGEN 1M STMTSANGEHÜR İ GKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECKTESRAG. siz gelmeye mütecasir olan yabanc ılar bir y ıla kadar hapis veya adliDARDAĞAH para cezas ı ile cezaland ırılır. Bu suretle mahki2m edilen yabanc ılarK İ BAR'IN cezaları çektirildikten sonra s ın ır dışı edilirler.tEBLi ĞİB. Pasaport KanunuMadde 34 - Türkiye Cumhuriyeti s ın ırlarından her nas ılsapasaportsuz olarak girebilmi ş olan vatandaşlar ve yabanc ılar 250Liradan 1250 Liraya kadar ağır para veya 1 aydan 6 aya kadar hapiscezas ıyla veya her ikisiyle cezaland ırılır.Bu gibilerden yabanc ı olanlar cezalann ı çektikten sonra s ınırdışı edilirler.IL SINIR DIŞI ETME İŞLEM İNİN N İTELİĞV İŞLEV İ1. Önleyici Tedbir (Kolluk Önlemi)Sınır dışı etme işlemlerinin hukuka uygunluğunun idariyargı tarafından denetlenmesini inceledi ğimizde, ilgili kararlarda,büyük ölçüde Y İSK m. 19 bükmünün uygulama bulduğunugörmekteyiz. Doktrinde, Y İSK m. 19'da öngörülen s ı-nır dışı etme işlemi toplum düzenini korumay ı ve sağlamayıamaçlayan bir önlem, bir "kolluk önlemi" olarak nitelendirilmiştir(Duran, L., "Yabanc ıların Türkiye'den S ınırdışı Edilmeleri",İnsan Hakları Yıllığı, 1980, s.10, 15; Altuğ, Y., YabancılarınHukukf Durumu, B. 4, İstanbul 1971, s. 129; Gö ğer, E.,Yabancılar Hukuku, B.3, Ankara 1979, s.34; Dardağan, E., "YabancılarHukuku Aç ısından Sınırdışı Etme", Yay ınlanmamışYüksek Lisans Tezi, Ankara 1993, s. 73; Aybay, s.264). Yabancıçingene ve göçebelerin s ınır d ışı edilmesi ile ilgili düzenlemeiçeren ve "arkaik" ve temel insan haklar ı anlay ışına aykmbiçimde kaleme al ınmış görünen YİSK m. 21/111 hükmüde (hükümle ilgili ele ştiriler için bkz. Aybay, s. 264-265; konuhakkında aynntılı tablil için bkz. Aydo ğan, D., "Yabana ÇingenelerinTürkiye'ye Giri ş, ikamet, Seyahat Özgürlükleri ileTürkiye'den S ınır D ışı Edilmeleri", Ankara Üniversitesi HukukFakültesi Dergisi, 2007, S. 1, C. 56, s. 32 vd.), amaçsal yoruma526

VATANDAŞUK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HIJIWKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERtabi tutularak, kamu düzenini ve güvenli ğini sağlamaya yö- ESRA 6.nelik bir düzenleme olarak mütalaa olimabilir (Duran, s. 11). DARDAĞANBaşka yönde bir yorum, kamu düzenini ve güvenliğini tehdit KIBAR'INedecek hiçbir eylemi olmayan yabanc ıların salt belli bir gruba TEBUGIaidiyetleri nedeniyle her durumda, keyfi olarak s ınır dışı edilebileceklerinikabule göturur. İnsan haklarının günümüzdekazandığı anlam dikkate ahndığmda, böyle bir yorumun benimsenmesiuygun gözükmemektedir.Sonuç olarak, Y İSK m. 19 ve m. 21/III'te hükme ba ğlanansınır dışı etme işlemlerinde, kamu düzenini ve güvenliğinikorumaya yönelik tedbir niteli ği görmek mümkündür.Dolayısıyla, bu hükümler bağlanıında, sınır dışı etme, önleyicitedbir veya daha somut pl5nda, koiluk önlemi olarak nitelendirilebilir.Sunu şumuzda, üzerinde durulacak esas hükümolan YİSK m. 19 aç ısından "kolluk önlemi" nitelendirmesiönem ta şımaktadır. Yabancıların hangi eylemlerinin kamudüzenine yönelik tehdit olarak algılandığı, başka ifadeyle, s ı-tur dışı etme işleminin" sebep" unsurunun nasıl belirleneceği,yargı kararlar ı ışığında ele alınmasını gerekli gördü ğümüzbir husustur. Öte yandan, "umumf güvenliğe, siyast idarf icaplataayk ınhk" deyimlerinin İdareye babşettiği takdir yetkisininkolluk önlemi kavramı bağlamında nas ıl bir yargı denetiminetabi olacağı, bu idari yargı denetiminin s ınırlarının üzerindede durulmalıdır. Ulaşabildiğimiz yargı kararlarından yola ç ı-karak, Türk idari yarg ısının sınır dışı etme işlemlerine yaklaşımıhakkında bu noktalar üzerinden yapt ığımız bazı tespitleripaylaşmaya çalışacağız. idari yaptırım olarak uygulanansınır d ışı etme işlemleri sunuşumuzun kapsamı dışı nda kalmaktadır. Bu itibarla söz konusu i şlemler hakkında kısa bilgivermeyi yeterli görüyoruz.2. idari Yapt ırımYİSK m. 20, 22/L PK m. 34, eski TVK m. 33/111 hükümlerinde,yabancıların sınır dışı edilmeleri, belli bir davran ı-şın esas veya tamamlay ıcı yaptınmı olarak işlev görmektedir.YİSK m. 20, pasaportunu yeniletmeyen yabanc ılarla ilgilidir.527

AKTIJELIL EHTWI(KLUNGEN 1M STMTSANGEIIÖRIGKEITS -, AUSLİ NDER- UND FLÜCHJLINGSREOITESRAG. Ancak, bu hükümde, söz konusu davran ışta bulunanlara na-DARDAĞAN sil bir i şlem uygulanaca ğı açık olarak belirtilmemi ştir. Bunun-K İ BAR' İN la birlikte, söz konusu düzenlemenin s ınır d ışı edilme ile ilgi-TEBLİĞİ li maddeler içindeki konumu dikkate al ınarak, mantıksal vesistematik yorunıla, pasaportunu yeniletmeyen yabanc ılarmidarenin takdir yetkisine bağl ı olarak sınır dışı edilebilecekleridüşünülebilir. Y İSK m. 22/1 hükmünde, ağır ceza mahkemesiningörev alanına giren suçtan mahküm olup Türkiye'de cezasıru çeken kişilerin s ınır dışı edilmeleri söz konusu edilmiştir.FK m. 34'te, Türkiye'ye pasaportsuz giri ş yapan ve içindebulunduklar ı bu durum daha sonra anlaşılan yabanc ılarm,hapis/ para cezas ına ek olarak sınır dışı edilmeleri öngörülmüştür.5901 say ıl ı Türk Vatandaşlığı Kanunu'nun yürürlü ğegirmesiyle yürürlükten kalkan 403 say ılı eski Türk Vatanda ş-lığı Kanunu'nun 33. maddesinde ise, vatanda şlığa ahnınanmiptali kararına ek olarak, ilgili kişiler hakkında, gerekli görülürse,tasfiye ve s ınır d ışı etme işlemlerinin uygulanmas ı konusunda,iptal karar ım alan makama yetki verilmesi söz konusuydu.Dolay ıs ıyla, bu bağlamda, sınır d ışı işlemi vatandaşlığaalınmanın iptalinin tamamlay ıcı yaptırıını olarak öngörülmüştü.5901 sayılı yeni Türk Vatandaşlığı Kanunu'nda,iptal i şlemi ile ilgili olarak, bu yaptırıma yer verilmemi ştir.İİ!. TÜRK İDARİ YARGISINDASINIR DIŞI ETME İŞLEMLER İ1. Tarihçe, Genel BakışA. S ınır Dışı Etme İşlemininHükümet Tasarrufu Sayilmas ıDanıştay 5. D. 12.2.1943 gün, 43/343 no.'lu karar ında:"bir yabancrnm siyasi' dü şüncelerle hudut d ışına çıkarılmas ı, hükümettasarruflan meyan ıım dahil olmas ına ve bu kabil tasarruJlannidart davaya mevzu teşkil etmeyeceği idare hukuku esaslanndanbulunmas ına binaen davan ın reddine... denilmiştir. Burada, s ı-nır dışı etme işleminin yargı denetimi d ışında bırakıldığı, baş-528

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜlTEC İ VE YABANCILAR HUKUKLJNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERka ifadeyle, "hükümet tasarrufu " sayıldığı görülmektedir. An- ESRAGcak, 1961 Anayasas ı kabul edilene kadar geçen dönemde, bu DARDAĞANyönde yorum içeren başka bir yargı kararına rastlanmamıştır. K]BAR'INB. 1961 Anayasas ı Sonrası1961 Anayasas ı'nm Idarenin hiçbir eylem ve i şlemininyargı dışında b ırakılamayacağına" ilişkin hükmü ile s ınır dışıetme i şlemi hükümet tasarrufu say ılmaktarı çıkmıştır. 1982Anayasas ı'nın 125. maddesi de buna paraleldir.Ancak, somut pMnda, s ırur dışı etme işlemlerine kar şıyargı denetiminin ne dereceye kadar etkili olacağı, tartışmayadeğer bir konudur. Sorun, yarg ı önüne gelen uyu şmazlıkların,büyük ölçüde talcdiri sebepler içeren Y İSK m. 19'un uygulanmasıylailgili olmas ıd ır. idari yargı incelemesi, sınır d ışıetme i şlemine dayanak gösterilen maddi vak ıaların gerçekleşipgerçekleşmediği dışmda, bu vakıalarm sözü geçen hükümdeyer alan takdiri sebepler kapsam ına girip girmediğinide kapsayacak mıdır? Anayasa m. 125/IV, idari YargılamaUsülü Kanunu m. 2/I1 uyarınca, idari yargı yetkisi, idari işlemveya eylemlerin hukuka uygunlu ğunun denetimi ile s ı-nırlıdır; idarenin takdir yetkisini kald ıracak biçimde yargı kararıverilemez. Bu itibarla, idari işlemin yerindeliği "idarf işleminiptali davas ı "na konu olmaz. Bununla birlikte, YISK m.19'a göre alınmış bir sınır dışı etme karar ının tam bir yargıdenetimine konu olması için, bu denetimin Idarenin s ınır dışıetme karann ı dayand ırdığı maddf olay/ann hukuksal bak ımdan nitelendirilmesini"de kapsaması gerekir. Bu da, zorunlu olarak,"takdir" uıısunmun değerlendirilmesini gerektirir. idari yarg ıdenetin-ii, sadece, "5eklus ı2lf bir hatan ın olup olmadığın ı " veya"s ın ır dışı etme karanna gerekçe gösterilen olay ın veya eylemin gerçekleşipgerçekle şmediği"ni kapsayacaksa, s ınır dışı edilen ki şiİdare karşısında güçsüz durumda kalabilecektir. Esasen, somutplanda, s ınır dışı etme i şleminin hukuka uygunlu ğu enderolarak tart ışma konusu edilmektedir. Sınır dışı edilmedeacil prosedür uygulanıyorsa (Y İSK m. 21/11), ilgili dava açmayavakit bulamaz; normal prosedüre göre s ınır dışı edilen529TEBLİĞİ

AKTUELLE ENTW İ CKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTES RA G.DAR DAĞM4K İ BAR'INTEBLi Ğİkişi ise, çoğu kez, ancak, ülkeden ayrılmak zorunda kald ıktansonra dava açabilir.idari i şlem, yetki, şekil, sebep (neden), konu ve amaç yönündenhukuka aykırı bulunarak iptal edilebilir. Sunu şumuzda,esas olarak, "sebep" unsuru yönünden iptali incelemeyeçalışacağız. Önceden belirttiğimiz gibi, uygulamada, s ınırdışı etme işlemleri, esas olarak, YİSK m. 19'a dayand ınlmaktadır ve idari davada, YİSK m. 19'da yer alan sınır dışı etmenedeninin gerçekle şip gerçekleşmediği noktasına odaklanılmaktadır.Öte yandan, mülteci/ sığınmacı statüsünde bulundukları iddiasında olan kişilerin s ınır d ışı edilmeleri de, ayrıcaüzerinde durulmay ı gerektiren bir ba şka konudur.2. S ınır Dışı Etme İşlemine ilişkinHukuka Uygıınluk DenetimiA. "Sebep" Unsuru Yönünden Denetima. işlemin "Sebep" Unsurununidari Yargı Kararlar ında Ele Al ımşı-Somutlaşmas ıSınır d ışı etme kararının dayandığı sebebi, kanunda aç ıkbiçimde gösterildiği hallerde, yargı denetimi, bu sebebin gerçekleşipgerçekleşmediği ile sinirli olarak icra edilir. YISK m.20, 21, 22/1, PK m. 34'e dayand ırılan s ınır chşı etme işlemleriaç ısından bu durum söz konusudur. Ancak, uygulamada,sınır dışı etme işlemleri, YİSK nı. 19'da yer alan "urnumi' güvenlik,siyast ve idarf icaplara ayk ırılık" gibi içeriği belirsiz, farkhyorumlara açık ve takdiri nitelik taşıyan sebeplere dayandırılmaktadir. Kanunda, bir idari i şlemin nedeni bu tür belirsizkavramlar kullan ılarak gösterilmi şse, İdare, kendi takdiryetkisini kullanarak bu kavram ın içeriğini belirler. idariişlem, takdir yetkisine dayanilarak yap ılmış da olsa, Anayasam.125 gereğince yargı denetimine tabidir. Yarg ı organı, İdarenintakdir yetkisini hukuka uygun olarak kullan ıp kullanmadığınıdenetlemeye yetkilidir. Ancak, idarenin takdir yetkisiniortadan kaldıracak biçimde yargı kararı verilemez (Türkdoktrininde, takdir yetkisi aç ısından yargısal denetim soru-530

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR HIJKIJKUNDAId GÜNCEL GEL İŞ MELERnu hakkında ayrıntılı tahlil için bkz. Alpar, E., Yönetimin Ha- ESR.AG.reket Serbestfsi Alan ının Yargısal Denetimi ve S ınırlan, Ankara FİARDAĞAN1990; Gözübüyük, A Ş] Tan, T., İdare Hukuku, C.2, 13.2, Arka- KiBARİ Nra 2006, s. 580 vd.; Gözler, K., İdare Hukuku Dersleri, B. 2, Bursa TEBLi Ğİ2004, s. 291 vd.). idari işlemin gerekçesinin, bu i şlem hakkındaiptal davas ı açıldığı takdirde, mahkemeye bildirilmesi gerekir.Buna göre, sınır dışı etme kararı alan makam, ilgilininhangi eylemlerinin umumi güvenlik, idari, siyasi icaplara aykırılıkteşkil ettiğini bildirmek zorundad ır. İdare hiçbir somutolaya dayanmay ıp, 19. maddede yer alan soyut kavramlarıtekrar etmekle yetirıirse, bu "gerekçe gösterilmediği" anlamınagelir ve bundan dolay ı, s ınır dışı etme kararı sebep yönündenhukuka aykırı olur. Öte yandan, s ınır dışı etme işleminin dayandınidığı maddi olaylar gerçekle şmemişse, sınır dışı etmekararı yine sebep yönünden sakat olur. Ayr ıca, söz konusuolayların nitelendirilmesinde yanl ışlık varsa, başka ifadeyle,sınır dışı etme işleminin dayand ınidığı olaylar bu a ğırliktabir işlemi hakl ı gösterecek nitelik ta şmuyorsa, yine aynı sonucavarmak gerekir (Tüm idari işlemler bakımından bu yöndemütalaa için bkz. Günday, M., İdare Hukuku, Ankara 2004,9. B.9, s.141). Sunu şumuzda zikredilecek kararlarda, özelliklebu son husus üzerinde yoğunlaşmaya çalışacağız.Kanunda, idari kararların nedenleri belirsiz kavramlarkullanılarak gösterilse dahi, bu kavramlann içeri ğinin zamanla,yargı uygulamas ı ile netlik kazanaca ğı, objektif biröze, anlama sahip olaca ğı söylenebilir (Günday, s. 140). Y İSKm. 19'da öngörülen s ınır dışı etme i şlemi kolluk önlemi niteliğitaşımaktadır; şu halde, bu maddede yer verilen soyut kavramların "kamu düzeni" kavramı çerçevesinde yorumlanmas ıuygun olacaktır. YİSK m. 19 uyarınca uygulanacak sınır dışıetmeyi haklı kılan nedenlerin neler olabilece ğinin saptanmasma,kuşkusuz, idari yarg ı kararlar ı ışı k tutacaktır. idari yargıdenetiminin sınır dışı etme işlemleri açısından sınırlarım incelemedenönce, k ısaca, bu nedenlerin yargı uygulamasında nasılsomutlaştığına göz atmaya çalışalım.Çeşitli kararlarda, devletin temel rejimini, siyasal bütünlüğünüzedelemeye yönelik faaliyetlere kat ılma, bu fa-531

AKTIJELLE ENIWI(KLIJNCEN 1M SrAATSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSLANDER- UND FLÜCKTLINGSRECIIrESRA 6. aliyetlerde bulunan kurulu şlarla irtibat sağlama (12. D., E.DARDAĞAJI 1970/2225, K. 1970/2570, 28.12.1970. Dan ıştay 12. Daire Ka-K İBAR'IN rarları, 1. Kitap, C. 11 Ankara 1976, s. 144-146), devletin di-TIB İJ Ğİ ğer devletlerle ili şkilerini bozmaya yönelik eylemde bulunma(10. D., E. 1982/3706, K. 1983/2619, 15.12.1983, (www.danistay.gov.tr/kerisim/container.jsp(20.2.2010)) -olayda ba şkonsolosluki şgaline katılan yabanc ıların sınır dışı edilmesi sözkonusudur-) "umumf güvenlik" mülMıazasıyla, s ınır dışı edilmeyihakl ı gösteren eylem kabul edilmi ştir. Bir başka kararda,daha soyut ifadeyle, ilgiliriin "umumf nizam ı bozma amac ıla ülkeye geldiğinin dosyadan anlaşılmas ı ", sınır dışı etmeyi hakligösteren neden olarak mütalAa olunmu ştur (Ankara 9. İdareMahkemesi kararında bu ifade vard ır. Karar Danıştay tarafındankısaca onanrnıştır: 10. D., E.2000/67, 2002/254, 18.3.2002,Doğan, V./ Odaba şı, H., Yargı Kararları Işığında Vatandaşlık veYabanc ılar Hukuku, Ankara 2004, s. 305). Benzer yönde, gazeteciolarak, ülke ve güvenlik kuvvetleri aleyhine gerçek d ışıpropaganda (10. D., E.1993/4197, K. 1995/2552, 22.5.1995,(www.danistay.gov.tr/kerisim/container.jsp (20.02.2010)),yurt dışmda Türkiye aleyhinde faaliyette bulunma (10. D.,E.2003/4825, K. 2006/5698, 16.10.2006), Kuzey Irak'taki gruplarlabağlantılı faaliyetlere ili şkin istihbarat bilgileri bulunması(10. D., E.2007/4987, K. 2009/544, 2.2.2009), benzer biçimde,hukuka uygun sınır dışı etme nedenleri olarak kabul edilmiştir.Kamu düzeninin siyasal boyutu yan ında toplumsal boyutuda vardır. Suç teşkil eden davranış toplum güvenli ğinive huzurunu tehdit eder. Bu bağlamda, bir suç işlenmesi başhba şına sınır dışı etmeyi hakh kılar mı? Doktrinde, sınır dışıetme ile cezanın birbirinden ba ğımsız olduğu vurgulanmıştır(Ayrıntılı tahlil için bkz. Duran, s.20 vd.; Dardağan, s.78 vd.).Ban Danıştay kararlarında, s ınır dışı etme yetkisinin kullanılmasıiçin bir mahkümiyet karar ının bulumnasmın zorunluolmadığı, bu yetkinin kullanılmasmı gerektirecek olaylannbulunduğu kanaati verecek hakl ı sebeplerin mevcut olmasıhalinde, yabanc ının sınır dışı edilmesinin İdareye düşen birgörev olduğu bildirilmiştir (12. D., E.1968/363, K.1970/258,532

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER9.2.1970, Amme idaresi Dergisi, 1971, C. IV, S. 4, s. 240; buna ESRA G.paralel karar için bkz. 10. D., E.2006/7479, K. 2008/7336, DARDAĞAN31.10.2008; aksi yönde karar için bkz. 10. D., E.2003/618, KBAR'INK.2006/5701, 16.102006). Öte yandan, pek çok Danıştay ka- TEBLi Ğİrar ında, çeşitli suçlardan mahküm olan yabanc ıların, Y İSKm. 19 uyar ınca sinir d ışı edilmeleri ııin hukuka aykırılık teşkiletmediğinin kabul edildiği bir gerçektir. Özellikle kaçakçılık, hırs ızl ık, fuhuştan mahkümiyet bu çerçevede ele al ınmıştır(Örneğin, 10. D., E.1996/1001, K. 1998/4077, 23.9.1998; E.1998/1779, K.1999/7155, 23.12.1999; E. 1998/7455, 2000/2750,25.5.2000, Doğan/Odabaşı, s. 297, 298, 301-304; E. 2006/5499,K.2008/6636, 15.10.2008). Bu durumu bir yere kadar ola ğankabul etmek gerekir; zira suç te şkil eden davranış, az veyaçok, kamu düzenini ihiM edici nitelik ta şır. Ayrıca, sab ıkaliyabanc ının, ülkede kalmaya devam etti ği müddet içinde yenidensuç i şlememesi için kolluk güçleri daha tedbirli olmakzorundad ır. Bu da idari icaplara ayk ırılık olarak görülebilir.Delil yetersizli ğinden beraatin, açılmış ceza davas ındankaynaklanan s ınır dışı etmenin hukuka aykırı olması sonucudoğurmayacağı da, geçmişte, pek çok kararda ifade edilniiştir(Örneğin, bkz. 12. D., E.1968/363, K.1970/258, 9.2.1970;E.1976/253, K.1977/1246, 9.5.1977, Amme idaresi Dergisi,1978, C. XI, S. 4 s. 104, 105). Yeni tarihli kararlarda da, bu anlayışmizlerine rastlamak mümkündür: 10. D., E.2006/7479,K.2008/7336, 31.10.2008 tarihli karar ında, ilgilinin yargılamasonunda delil yetersizli ğinden beraat etmiş olmasına ve kimlikhakkında yalan beyanda bulunmak suçu ile ilgili olarakCumhuriyet Savcılığı tarafından takipsizlik kararı verilmişolmasına rağmen; 10. D., E.1997/6513, K.2000/128, 20.1.2000tarihli karar ında (www.danistay.gov.tr/kerisirn/container .isp (20.02.2010), mahkemece ilgili hakkında beraat karar ı verilmişolmasına rağmen, idarenin sınır dışı etme i şlemleri hukukaaykırı görülmemiştir. Buna karşılık, bazı Danıştay kararlarında, hakkındaki hazırlık soruşturması Mü devameden, soru şturma konusu olayla ilgisi ispatlanamayan ki şininsınır d ışı edilmesinin hukuka ayk ırı görüldüğü de dikkatiçekmektedir (10. D., E.2003/111, K.2006/6142, 30.10.2006533

1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, ALISLANDER- UND FI.ÜCHTLINGSRECKTESRA G. -bu kararda, "kanunsuz suç ve ceza olmaz" iikesinin vurgulan-DARDAĞAN ması ilginçtir-). Sınır dışı etme ile değil, ikamet izninin reddiK İ BAR'IN ile ilgili olan, E.2007/6006, K.2008/2307 say ılı, 16.4.2008 tarih-TEBEiG İ li kararda da, aynı esastan hareket edildi ği görülür. Burada,bir çelişkiden söz edilebilir mi? Sa ğlıklı yorumda bulunabilmekiçin, somut olayı, dosya içeri ğini çok aynntılı olarak bilmekgerekir. Kanaatimizce, bir eylem suç niteli ği ta şımasa, bukonuda yargı kararı buhmmasa da, huzur ve asayi şi ihiM edicinitelik taşıyabilir. Veya kendisine isnat edilen belli bir filleilgili olarak hakkında beraat karar ı verilmi ş olan kişi İdaretarafından "huzur ve asayişi ihldl edici nitelikte görülen" başkaeylem ve davramşlarda bulunmu ş olabilir. Ancak, doktrindebelirtildiği gibi, sınır dışı etme katan suç niteliği ta şıyabilecekbelli bir eyleme dayand ırılmışsa, bu suçla ilgili beraat karar ı-nın idarİ yargı merciini ba ğlamas ı gerekir (Bkz. Duran, s.22).Ceza mahlcümiyeti ile s ınır dışı etme arasmda zorunlubağlantı olmamasının bir başka yönü, yabancmın mahkümolmasının sınır dışı edilme için tek başına hakl ı neden sayılmamasıdır.Danıştay, bir karar ında, dükkanında kasten yangmçıkarına suçundan mahkürn olan yabanc ının bu nedenlesınır dışı edilmesi ile ilgili olarak, söz konusu eylemin güvenliğibozacak bir niteliği ve siyasal, idari bak ımdan bir sakıncasıbulunmad ığını açıklayarak s ınır dışı etme işlemini iptal etmiştir(12. D., E.1968/ 1992, K.1969/42, 13.1.1969, Dan ıştay 12.Daire Kararlan, s. 145).öte yandan, yabanc ıların ülkeye giri ş ve ilcametleri ile ilgiliTürk mevzuatına aykırılığm da bazı kararlarda geçerli s ınırdışı etme nedeni olarak kabul edildi ğini görüyoruz. Çali şmaizni almadan Türkiye'de çalışan yabancının ikamet tezkeresininiptal edilip, kendisinin sınır dışı edilmesi hukuka aykırıgörülmemiştir (10. D., E.2003/4130, K.2006/6201, 31.10.2006;aksi yönde, bkz. 10. D., E.2005/8372, K.2007/4626, 9.10.2007).Benzer şekilde, ikamet izni yenilenmeyen kişinin buna bağlıolarak s ınır dışı edilmesi de, hukuka uygun bulunmu ştur (10.D., E.1995/3666, K.1997/2031, 22.51997, Doğan/Odabaşı, s.308, 309).534

VATANDAŞ LIK, GÜÇ MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERb. "Sebep" Unsuru YönündenYargı Denetiminin S ınırlarıİncelememiz belli say ıda kararla s ınırlı olduğundan, bukonuda çok kesin bir yarg ıda bulunmaktan çok, baz ı saptamalarıpaylaşmayı daha yerinde görüyoruz.Sunu şumuz, esas itibariyle, sınır dışı etme işleminde "sebep"unsurunun idari yarg ı tarafından denetlenmesini konualmaktadır. Baz ı yargı kararlarmda bu unsurun çok s ıkı biçimdedenetlendi ğini, İdare tarafından s ınır dışı etme gerekçesiolarak gösterilen bazı olayların gerekli niteliği taşıyıp taşımadığının yargı organınca her yönden araştırıldığını görüyoruz.Üstünde duracağımız en önemli karar, 1978'de verilmişolan ve doktrinde Isveç Radyo Televizyon Kurumu Karaii" olarak anılan karardır. Halen, yargı denetiminin boyutlanrıailişkin genel incelemelerde bu karar s ıldıkla zikredilmektedir.Karara temel te şkil eden olayda, Isveç Radyo TelevizyonKurumu tarafından Türkiye'ye belgesel film yap ı-mı için gönderilen bir ekibin izinsiz film çektikleri gerekçesiylegözaltına al ınıp sınır dışı edilmesi söz konusudur. İşleminYİSICm.19'a göre yap ıld ığı ilgililere sözlü olarak bildirilmiştir.Danıştay 12. D., E.1977/1349, K.1978/955 say ılı, 24.4.1978tarihli karar ıyla (www.dànistay.gov.tr/kerisim/container.jsp(20.02.2010) s ınır dışı etme işlemi hükukaaykıri bulunarak iptaledilmiştir. Kararda, 19. maddede geçen deyimlerin belirsizyasal kavramlar oluşturduğuna, bugünkü yasal geli şmelerkarşısında uygulamada büyük bir duyarl ılık gerektirdiğinevurgu yap ılmıştır. İşleri haber toplamak ve film çekmek olanyabancıların "ortada ciddi neden yokken" sınır d ışı edilmelerininKanun'un amacıyla bağdaşmad ığı ifade edilmiştir: "Sadecefilm çekimi için öngörülen izni almayan yabanc ılann memlekettekalmas ının umumi güvenliğe ... aykın olduğunu kabule ... olanakyoktur". Takdir yetkisinin nesnel ölçüler içinde yasal amacave kamu hizmeti gereklerine uygun biçimde kullanılabileceğide kararda vurgulanan bir başka husustur. Helsinki NihalSenedinde ifadesini bulan bas ın özgürlüğüne atıf yapılmasıkararın bir başka ilginç yönüdür. iptal karar ı, ayrıca, şekilyönünden sakatlığa da dayandırilmıştır (Karar ve olay in-ESRA G.DARDAtANKiBAFINTEBLİĞ i535

AKTIJELLE ENIWICKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FIÜCHTLINGSRECHTESRA 6. celemesi için bkz. Aybay, R., "Implementation of the Helsin-DARDAĞAN ki Final Act by a Turkish Coart", Yearbook of İnternational Rela-K184R'IN tions, 1978 (1982), S.18, s.76-80; Özlü, D., "Yabanc ı Cazetecile-TEBLİĞİ rin S ınırd ışı Edilmeleri Sorunu", İstanbul Barosu Dergisi, C.51,5.4-6, Nisan-Haziran 1977, s.22-30; Duran, s.25-29).Bu kararda idarenin yapt ığı nitelendirmenin (vas ıflandırmanın)çok titiz biçimde denetlendi ğini, takdir yetkisinindahi yargı denetimi dışı nda kalmayacağı mesaj ının verildiğinigörüyoruz. Yarg ı denetiminin bu kadar geni ş bir alandakendisini kabul ettirdiği bir başka karara rastlamış değiliz.Ancak, daha sonraki tarihlerde verilmi ş olan baz ı kararlardada, idarenin s ınır dışı etme i şlemini dayandırdığı maddiolayları vasıflandırma tarzının, idari yargı tarafından uygungörülmediği veya yetersiz görüldü ğü ve i şlemin bu nedenleiptal edildiği bir gerçektir. Aşağıda özetlediğimiz yargı kararlarında,sınır dışı etme işlemleri Danıştay tarafından hukukaaykır ı bulunmuş, sınır dışı etme karar ının dayanağı olarakgösterilen eylemlerin böyle bir i şlemi haklı kılmadığı sonucunavarılmıştır.- 12. D., E.1968/1992, K.1969/42, 13.1.1969: Sigortadanpara almak için dükkanında yangın çıkarma eylemi güvenliğibozacak nitelik ta şımaz; olayın siyasi, idari yönü yoktur.- 12. D., E.1969/2163, K.1970/2110, 23.11.1970: Medenihaldeki değişikliğin İdareye bildirilmemesi siyasal güvenliğiih1l etmez (Dan ıştay 12. Daire Kararlar ı, 5. 145).- 12. D., E.1978/264, K.1979/3876, 18.10.1979: Yabanc ı-nın bir kavgaya karışmas ı basit bir zab ıta olay ıdır, YİSK m.19kapsamına sokulamaı .- 10. D., E.1999/2130, K.2000/4936, 9.10.2000: Kişinin ülkedekalmas ın.ın umumi güvenlik, siyasi, idari icaplara ayk ı-rılığı somut olarak tespit edilmemi ştir. Türkiye'de bulunulandönemde kişinin sınır d ışı edilmesini gerektirecek [bir olaymvarl ığına ilişkin] yeterli ve geçerli kanıt yoktur. (Somut olayda,sınır dışı edilen ki şi aleyhine MIT raporunun mevcut bulunması kaydedilmeye değer bir ayrıntıdır.)536

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER-10. D., E.2005/8372, K.2007/4626, 9.10.2007: Mersin ida- ESRAre Mahkemesi yabancının Türkle evlili ğinin muvazaah oldu- DARDAĞANğu ve Türkiye'de izinsiz olarak çal ıştığından bahisle s ınır d ışı K İ BAR'INedilmesine ilişkin işlemi iptal etmi ştir. İdare mahkemesi ka- TEBLi Ğİrarmda, söz konusu evliliğin muvazaal ı olmadığı açıklanmıştır.Danıştay, çalişma izni bulunmaks ızın çalışmanın yaptınmınınsınır d ışı etme olmadığım belirtip, aile birli ğinin korunmasıilkesi üzerinde de durarak bu karar ı onamıştır.Öte yandan, Danıştay tarafından verilmi ş olan baz ı bozmakararlarmda, İdare tarafından yap ılan vasıflandırma tarzının,Yüksek Mahkeme tarafından da kabul gördüğü, bu nedenle,idarenin takdir yetkisine müdahale edilmedi ği dikkatiçekmektedir. Aşağıda, bunlardan bazılarını kısaca sunmayaçalışacağız:- Ankara 3. İdare Mahkemesi, s ınır dışı etme işlemininsebep unsurunu, davac ının gümrüksüz sigarayla yakalamppara cezasına mahküm edilmesinin olu şturduğunu, bununKanun'un öngördüğü anlamda kaçakç ılık olarak değerlendirilemeyeceğirübildirerek s ınır dışı etme karar ını iptal etmiştir.Danıştay'a göre (10. D., E.1996/7506, K.1997/3074, 24.9.1997,(www.danistay.gov.tr/kerisim/container.jsp (20.02.2010)), ilgilialeyhinde kesin yarg ı kararı olduğundan, PK m. 8 uyanncaülkeye giri ş yasağı ve YİSK m. 19 uyarınca sınır dışı etmeuygulamaları hukuka uygundur. (PK m. 8'de ülkeye giri şiyasaklanan ki şiler arasında kaçakçılıktan mahküm olanlar dasayılmıştır.). Gümrüğe kaydettirmeden Türkiye'ye araç sokanyabancmın sınır d ışı edilmesi ile ilgili olarak aynı yöndebaşka bir karar 1999da verilmiştir: 10. D., E.1998/1779,K.1999/ 7155, 23.12.1999 (www.danistay.gov.tr/kerisim/container.jsp(20.02.2010)).- Yabanc ı uyruklu bir üniversite ö ğrencisi, ülkesi ile ücretsiztelefon görüşmesi yapmaktan dolayı hapis cezasınamahküm edilmi ş, cezası tecil edilmiştir. Daha sonra, bu ki şihakkında, belirtilen mahkümiyet gerekçe gösterilerek sınırdışı etme karar ı almnı.ıştır. Ankara 4. İdare Mahkemesi, cezaıuntecil edildi ğini bildirerek bu i şlemi iptal etmiştir. Da-537

AKTLJEL!.E ENTWICKLIJNGEN 1M STMİ'SANGEHÖRIGKFITS -, ALJSL.ANOER. UND FLÜHTLINGSRE(HrESRAG. nştay, temyiz başvurusu üzerinde vermi ş oldu ğu karar-DARDAĞAU da, Türk Ceza Kanunu hükümlerine ayk ırı eylemden dola-K İ BAR' İN y ı mahküm olan yabancmın Türk kanun ve örf-adetlerine ay-TEBLİĞİ km eylemi dolay ıs ıyla sınır dışı edilmesinde hukuka ayk ırılıkbulunmad ığını belirtmiştir (10. D., E.1990/3471, K.1992/3012,15.9.1992).- Hıristiyanlık propagandas ı yapan yabancıların sınır dışıedilmeleriyle ilgili olarak, Dan ıştay taraf ından çeşitli tarihlerdeverilmi ş olan iki kararda, idarenin gerçekle ştirdiği buişlemlerin hukuka uygun oldu ğu ifade edilmi ş, temyiz ba ş-vuruları kabul edilmiştir (10. D., E.1993/3535, K.1995/4616,19.10.1995; E.1997/6513, K.2000/128, 20.1.2000, (www.danistay.gov.tr/kerisim/container.jsp(20.02.2010)). Her iki olaydada, İdare Mahkemeleri s ınır dışı etme işlemini hukuka aykır ı bularak iptal etmişlerdir. İdare Mahkemesi kararlar ı, birinciolayda, söz konusu suçlama ile ilgili olarak CumhuriyetSavcıliğı tarafından takipsizlik, ikinci olayda ise, ilgili hakk ındaaçılan kamu davasında beraat karar ı verilmesine dayandınlmıştır.Danıştay' ın, temyiz başvuruların kabul ederkenkulland ığı ifade her iki kararda şu şekildedir: "Pgilinin fiilininsuç niteliği taşımas ı ya da bu eylemin yarg ı kararıyla belirlenmişolmas ı zorunlu bulunmad ığrndan, davacının ... s ınır dışı edilmesinde... kamu düzeninin korunmas ı amacına ve mevzuata aykırılık bulunmamaktad ır". Kararların verilmi ş olduğu dönemlerzarfında yürürlükte olan mevzuat hükür ıilerinde belli birdinin propagandasının yap ılmasının "suç" olarak belirtilmediğinivurgulamak yerinde olacaktır. Günümüzde yürürlüktebulunan kurallar bak ım ından da farkl ı bir durum söz konusudeğildir. Burada da, Danıştay'ın İdare tarafından yap ılmışolan "olay nitelendirilmesini" denetim d ışı bıraktığı, takdiryetkisinin nesnel ölçüler içinde, kanunun öngördü ğü amacauygun olarak kullanılıp kullanılmadığına ilişkin bir incelemeyapmadığı dikkati çekmektedir.538

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIUKUKUNDAR İ GÜNCEL GEL İŞMELERB. MültecV Sığımnac ı StatüsündWStatü TalebindeBulunanlara Yönelik Sinir Di şi Etme İşlemlerininidari Yargıda Ele AlinmasıBir -idari işlemin konu yönünden hukuka ayk ın olması,idari işlemin konusunun imkans ız olması veya meşru olmaması,karnında öngörülen neden gerçekleşmiş olnıasma rağmenkanunda öngörülenden farkl ı sonuç doğuran bir işlemyapılmış olmas ı, bern durumda bulunanlara uygulanmas ı gerekenkurallannfarkl ı danımdaki kişilere uygulanması gibihalleri kapsar. Bu bağlamda, örneğin bir Türk vatanda şınınsınır dışı edilmesi, yap ılan işlemin konu yönünden sakatlanmasına yol açar. Bu çerçevede, özellikle, ba şka bir ülkeye yerleşmeküzere geçici olarak Türkiye'ye (genellikle, yabanc ılarınTürkiye'ye giri ş ve ikametine ilişkin mevzuata aykın olarak)gelmiş olup, mülteci/ s ığınmacı statüsünden yararlanmakisteyen yabancıların sınır dışı edilmeleri üzerinde durulabilir.Kanaatimizce, mültecilere ilişkin uluslararas ı sözleşmerejiminden yararlanma iddiasında bulunan kişilerin YISKm. 19 uyarınca sınır d ışı edilmeleri bu çerçevede de ğerlendirilebiir.Mülteci/s ığınmac ı statüsünden yararlanmak isteyen kişilerins ınır d ışı edilmeleri ile ilgili idari yargı kararlarınıele almadan önce, kısaca iltica konusunun Türk hukukundaesas olarak hangi kurallarla düzenlendi ğine değinmekyerinde olacaktır. Türkiye Mültecilerin Hukuki Durumunailişkin 1951 Cenevre Sözleşmesi'ne ve bu Sözleşme'ye Ek1967 Protokolü'ne taraftır; Sözleşme ve Protokol'ün bahşettiğiimkAndan yararlanarak sadece Avrupa'da meydana gelenolaylarla ilgili olarak "mülteci" statüsünün tanınacağını bildirmiştir.1951 Sözle şmesi ve 1967 Protokolü uyarınca hazırlanan"94J6169 sayılı Türkiye'ye iltica Eden veya Ba şka Bir Ülkeyeiltica Etmek Üzere Türkiye'den ikamet İzni Talep Eden MünferitYabanc ılar ile Topluca S ığınma Amacıyla Sınırlarımıza GelenYabanc ılara ve Olabilecek Nüfus Hareketlerine Uygulanacak Lisülve Esaslar Hakk ında Yönetmelik" (RG, 30.11.1994, 22127-1994Yönetmeliği olarak anılacaktır-) iltica ve s ığınma prosedürünüdüzenlemektedir. Sınır dışı etme işlemi bakımından 1951ESRAG.DAR DAĞANK İ BArINTB[jğ i539

AKİİJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -I AUSL4NDER- UND F ıÜcHTı. ı McsREcnrESRA G. Cenevre Sözleşmesi'nin önemi " non-refoulement yasağı "ndaDARDAĞAN (m. 33) ortaya çıkmaktad ır. Bu ilke uyarınca, mülteci, ırkı,KIBARIN dini, uyrukluğu, belli bir sosyal gruba mensubiyeti veya sirEBLIĞı yasal düşünceleri dolayısıyla hayat ı veya özgürlüğünün tehditaltında olacağı ülkelerin sınırlarına geri gönderilemez, sinirdışı edilemez. Bunun istisnas ı, ilgilinin varlığının ülke güvenliğiaçısından tehlikeli say ılması veya kesinle şmiş bir hükümlemahküniiyetin söz konusu olmas ıdır. 1994 Yönetmeliği,Cenevre Sözle şmesi ve 1967 Protokolü'ne tAbi olan "mülteciler"kadar, Türkiye'nin kabul ettiği coğrafi sınırlama nedeniylebu vasfı taşıyamayan (Avrupa kökenli olmayan); ancakmültecilerle aynı şartlar içinde bulunan ki şileri de ("sığrnmacilar")kapsamına almıştır. Dolayısıyla, Yönetmelik'te tanınangüvencelerden sığınmacılar da, mülteciler kadar yararlanmahakkına sahiptirler. 1994 Yönetmeli ğinin 29. maddesinde,mülteci ve s ığınmacıların ancak milli emniyet ve kamudüzeni sebepleri ile 1951 Cenevre Sözleşmesi hükümleri çerçevesindeİçişleri Bakanlığınca sınır dışı edilebilecekleri hükmebağlanmıştır. Türkiye'ye iltica eden veya ba şka bir ülkeyeiltica etmek üzere Türkiye'den geçici ikamet izni talep edenyabancıların başvurularının yetkili makamlarca değerlendirilmesiprosedürü m. 4 vd. da düzenlenmi ştir.Danıştay kararlarından, Türkiye'ye yasa d ışı yollarladahi gelmiş olsalar, 3. bir ülkeye iltica etme giri şiminde bulunankişilerin normal s ınır d ışı etme prosedürü çerçevesindeTürkiye'den ç ıkarılmasının hukuka uygun kabul edilmediğianla şılmaktadır. Örneğin, 10. D., 20.1.2000 tarihli 2 karara(E.1997/6373, K.2000/130; E.1998/1481, K.2000/131),10. D., 14.3.2001 tarihli karara (E.1999/5498, K.2001/822) ve10. D., 18.5.2007 tarihli karara (E.2004/8769, K.2007/2735)konu olan olaylarda, sınır d ışı edilecek olan yabanc ılar, ilgiliTürk makamlarına zamanında ba şvurmamışlardır (İlk üçkarar için bkz. www.danistay.gov.tr/kerisim/container.jsp(20.02.2010)). Bu ki şiler Birleşmiş Milletler Mülteciler YüksekKomiserliği'ne (BMMYK) ba şvurmu ş, 3. bir ülkeye iltica talebisınır dışı etme işlemi uygulanmadan önce kabul edilmi ştir.Danıştay tarafından onana kararlannda, idare mahkemeleri540

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR IIIJKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERbu durum karşısında, gerekli kolayl ık ve anlayışın gösteril- ESRAG.mesi gerektiğini vurgulaımşlar ve bu yargılarım Cenevre Söz- DARDAĞANleşmesi m. 31'e dayandırmışlardır. Bu madde uyar ınca, Mcit KIBAR'INdevletler ülkelerinde bulunan mültecilerin di ğer bir devlete TEB İJGIkabullerini temin etmeleri için makul bir süre ve gerekli tümkolaylildan bah şetme yükümlülüğü altındad ırlar. Sonuçta sınırdışı etme kararları iptal edilmi ştir. Aslında zikredilen kararların ilgili olduğu olaylarda, s ınır dışı edilen kişiler Iranvatandaşıdır. Yukarıda belirtilmi ş olduğu gibi, Türkiye'ninCenevre Sözle şmesine ve 1967 Protokolü'ne koydu ğu çekincelernedeniyle Avrupa dışından gelenler ancak "sığınmacı "olarak kabul edilebilirler, Cenevre Sözleşmesi'ne tAbi olmazlar.Ancak, belirtilen İdare Mahkemesi kararlarmda, 1994 Yönetmeliğiile birlikte, 1951 Sözleşmesi (üç olayda, bununla birlikte1967 Protokolü de), hukuk kayna ğı olarak zikredilnıiştir.20.1.2000 tarihli iki kararda Dam ştay Savc ıs ının, ilgili aleyhineolarak ileri sürülen Yönetmelik m. 4'ün "Cenevre Sözleşmesihükümleri doğrultusunda yorumlanmas ı ve idare Mahkemesi karanndabelirtildiği üzere, mülteci veya s ığınmac ı statüsünden yararlanmarnnbir koşulu olarak kabul edilmemesi gerektiği" yönündekimütalAası kaydedilmeye de ğer.Art arda verilen, 2000 y ılına ait üç yargı kararında, (anlaşıldığıkadar ıyla) Türkiye'ye yasal yollardan girmiş olup,mültecilik ba şvurusunda bulunan kişiye, mülteci olarak kabuledileceği ülkeye gitmek üzere çıkış izni verilmemesi vesınır dışı etme i şleminin uygulanmas ının 3. İdare Mahkemesitarafından hukuka aykırı bulunduğu, bu kararların Danıştaytarafından onand ığı görülmektedir (10. D., E.1998/6347,K.2000/2717, 24.5.2000; E.1998/6348, K.2000/2718, 24.5.2000;E.1999/749, K.2000/2755, 25.5.2000, (www.danistay.gov.tr/kerisim/container.jsp (20.02.2010)). Her üç olayda, s ınır dışıedilen kişiler 3. bir ülkeye yerle ştirilmek üzere başvuruda bulunmuşlardır.iltica başvunılarından sonuç alınamadan, s ınırdışı etme işlemleri gerçekle şmiştir. İdare Mahkemesi tarafındanverilen iptal kararları Cenevre Sözleşmesi'nin 31. maddesinedayandır ılnı.ış, bu bağlamda, ilgili ki şilere gerekli kolayhldarsağlanarak, mülteci olarak kabul edilecekleri ülkeye ç ı-541

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖR İ GKE İ TS -, AUSLİNDER- UND FLÜCHTLINGSRECHrESRA G.DAR DAĞANKiBARİ NTEBLi Ğİkış izninin İdare tarafından verilmesinin gerektiği beyan edilmiştir.Benzer yönde daha yak ın tarihli bir ba şka kararda, Ankara3. İdare Mahkemesi'nin, Türkiye'ye yasal yollardan giren,ancak, başka ülkeye iltica için Yönetmelikte öngörülensüre içinde başvuruda bulunmayan kişinin sınır d ışı edilmesininiptaline yönelik kararı Danıştay'ca onannııştır (10. D.,E.2004/1387, K,2007/3925, 9.7.2007). İdare Mahkemesi karannda,ilgilinin iltica talebinin BMMYK taraf ından kabul edildiğivurgulannn ş, bu kişiyi kabul edecek ülke bulununcayakadar, ikamet izni verilmesi gerektiği ifade edilmiştir. İdareMahkemesi kararmda, de ğinilmesi gereken ilginç bir yön,1994 Yönetmeliği gibi, Türkiye taraf ından onaylanan "İşkenceve Diğer Zalimane, Gayriinsant veya Küçültücü Muamele veya CezayaKarşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesi"nin mülteci/ sığınmacıstatüsündeki kişi bakımından non-refoulement yasağı içeren3. maddesinin de, iptal karar ına dayanak kabul edilmesidir.Toparlarsak, Türk idari yarg ısında, Türkiye'ye s ığınmaamac ıyla gelenlerin, yabanc ıların Türkiye'ye giriş ve ilcametineilişkin genel mevzuat hükümlerine de ğil Cenevre Sözle ş-mesi'nde getirilmi ş olan ilkelere tabi olacaklar ı, bu bağlamda,genel prosedür çerçevesinde sinir d ışı edilemeyecekleri,1994 Yönetmeliği'nin de uluslararas ı ilkeler doğrultusundayorumlanmas ı gerektiği yönünde içtihadm yerle ştiği söylenebilir.incelenen olaylarda, genellikle, s ınır d ışı edilen kişilerinBMMYK'ya, kendilerini kabul edecek bir 3. devleteyerleştirilmek üzere ba şvuruda bulunduklar ı, ancak 1994Yönetmeliği'nin 4. vd. maddelerinde belirtilen prosedür gereğinceyetkili Türk makamlarma durumlarını bildirmediklerigörülmektedir. Sınır dışı edilen ki şiler, genellikle, Avrupa kökenliolmayan, dolay ısıyla Cenevre Sözle şmesi ve 1967 Protokolühükümlerinden yararlanamayacak ki şilerdir. Kuşkusuz,1994 Yönetmeli ğinin tanıdığı güvenceler Avrupa kökenliolmayan, ancak maddt anlamda "mülteci" ile aynı durumdaolan kişiler ("sığrnmac ılar") için de geçerlidir. Bu kararlardaözellikle önem ta şıyan nokta, 1994 Yönetmeliğinin 4. vd.maddelerinde düzenlenen biçimsel zorunlululdar ın "s ığınma-542

YATANDAŞUK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKIJKUNDAKi GÜNCEL GEL İŞMELERcı" statüsünün doğumu aç ısından belirleyici role sahip olma- ESRA G.dığmın teyit edilmesidir. Biçimsel kurallara uymayan ki şiler, DARDAĞAN3. bir ülkeye iltica için BMMYK'ya başvuruda bulundukları BARINtakdirde, bu ki şiler hakkında Cenevre Sözleşmesi'nin tanıdı- iteti Ğiğı güvenceler geçerli olacak; dolay ısıyla, belirtilen yabanc ılanngenel hükümler çerçevesinde s ınır dışı edilmeleri söz konusuolmayacakt ır. Sözü geçen ki şilerin Cenevre Sözle şmesininuygulama alan ı dışında kalmas ı durumu değiştirmeyecektir.1994 Yönetmeli ği hükümlerinin Cenevre Sözle şmesiışığında yorumlanması, Yönetmeli ğin ilgili hükümleri (özellikle6. madde) aç ısından tereddüt doğursa bile, olumlu biryakla şımdır. İltica/sığınma ile ilgili uluslararas ı sözleşme hükümlerininher halükArda riayet edilecek üstün normlar olarakmütalAa edilmesi, 1994 Yönetmeliği'nin çıkanl ış amacınada uygundur.SonuçSınır dışı etme işleminin Türk idari yargısmda ele al ınışınailişkin sunuşumuzda, çok kesin değerlendirme yapmaktankaç ınmaktay ız. Ula şabildiğimiz yargı kararlar ı sınırl ı sayıdadave dosya içeriğine ili şkin ayrıntılı bilgi edinilmesi de, kararmetninde buna ili şkin bilgi mevcut olmad ıkça, mümkündeğildir. Konuya ili şkin yargı kararlar ında, zaman zaman,idari işlemin tüm cepheleriyle "sebep" yönünden hukuka uygunlukdenetimine tAbi kılindığı gözlemlenmiştir. Uygulamadas ınır dışı etme kararlann ın sıkhkla dayandırıldığı YSK m.19'un geni ş ölçüde takdiri nedenler içerdi ği dikkate alınırsa,bu durum dikkat çekicidir. İsveç Radyo Televizyon Kurumukararında, bu denetim en geniş biçimde uygulanm ıştır. Hukukauygunluk denetiminin de s ınırs ız olmayaca ğından hareketedilerek, daha sonraki tarihlerde verilmi ş olan kararlarda,bu konuda daha net kıstaslar getirilmesi ümit edilebilirdi.Ancak, izleyen kararlarda, genellikle, idarenin, s ınır d ışı etmeişlemine dayanak kabul ettiği maddi olayları değerlendirmetarzına müdahale edilmediği, s ınır d ışı etme işlemlerindenadiren "hukuka aykırılık" tespit edildiği söylenebilir. Ceza543

AXTIJELLE EPITWKKLUNG(N 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, ALISLANDER- UND FLQCHTLINGSRECHTESRAG. mahkümiyetine dayand ırılan sınır d ışı etme i şlemlerinin, ge-DARDAĞANnellikle, olayda gerçek anlamda kamu düzenine aykırılık bu-K İBAR'IN lunup bulunmad ığı incelenıneden hukuka uygun kabul edil-IEB İJĞimesi, din ve vicdan özgürlü ğünün Anayasa'da "herkes" (Türkvatandaşı veya yabancı) için tanınmasına karşın, H ıristiyanlıkpropagandas ında bulunan yabanc ıların sınır dışı edilmeleribakımından da aynı sonuca varılması düşündürücüdür. Belirtilenolaylarda, hangi fiillerin, hangi sebeple "kamu düzeni"aç ısından tehlikeli kabul edildi ğine ilişkin inceleme söz konusudeğildir. Ancak, karşı yönde kararlar da vard ır. Bu nedenle,Danıştay kararlannda hAkim olan eğilim hakkında çok kesinyargıda bulunmaktan imtina ediyoruz. Buna kar şıhk, 3.bir ülkeye iltica etmek amac ıyla Türkiye'ye gelen yabanc ılarınsınır dışı edilmeleri ile ilgili olarak Cenevre Sözle şmesi rejiminintemel alınması eğiliminin idari yargıda artık kökleştiğinisöyleyebiliriz.544

TÜRK MEDEN İ USÜL HUKUKU AÇISINDAN DAVADAYABANCILARIN DURUMUDoç. Dr. Murat ATALFt. Giri şMedeni usül hukuku, esas itibariyle özel hukuktan kaynaklananbir uyuşmazl ığın devlet mahkemeleri eliyle çözümününtabi oldu ğu süreci düzenlemektedir. Bu süreç, taraf- TEBUGIlarca ve mahkemece yap ılan usüJ işlemlerinden olu şmaktadır. Usül kanunlar ı, maddi hukukun kendisine tanıdığı birhakkı inkar edilen veya ihlal edilen yahut tehlikeye dü şürülenya da kendisinden haks ız bir talepte bulunulan kimseninihtiyaç duyduğu, devlet eliyle sağlanacak bir hukuki himayeyeeri şebilmek için yapılan söz konusu bu usül i şlemlerinesonuçlar bağlamaktad ır. Bu itibarla, usül hukuku, doğrudandoğruya bir hak tesis etmemekte, bilakis, maddi hukukun tanımışolduğu hakların korunmasına ve etkin bir biçimde kullanılmasınahizmet etmektedir. Bununla birlikte, hukuki himayetalebiyle mahkemeye ba şvurulmas ı anından (dava aç ılmasından)itibaren taraflar ın kendi aralar ında ve taraflarlamahkeme arasında başlayan süreç, aralarındaki sıkı ilişkiyerağmen, maddi hukuktan bağıms ızd ır. Öyle ki, bugün içinhMcim görü ş durumunda olan öğretiye göre, medeni usül hukuku,maddi hukukun tan ıdığı hakk ı gerçekleştirme amacınıta şısa bile ondan ba ğıms ız olarak yürüyen, hatta böyle birhak olmasa dahi harekete geçirilebilen ve kendine ait kurumve kurallar ı sayesinde, -sonuç itibariyle- gerçekte mevcut olmayanbir hakkı "var" yahut maddi hukuku göre mevcut olanMURAT ATAU NINBilkent Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Medeni Usul ve icra - iflas HukukuAnabilim Dal ı öğretim üyesi.545

AKTUELLE ENTWICKLIJNGEN 1M STAArSANGEHÖRIGKEITS AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSR£ (FilMUT ATAU'NIN bir hakkı "yok" kılan bir süreci ifade etmektedir. Yabanc ılarTEBli Ğİ söz konusu olduğunda da, i şte tam bu nokta daha fazla önemkazanmaktadır. Zira, doğrudan maddi hukuka ili şkin bir düzenleme,di ğer bir ifadeyle, maddi hukuka ilişkin bir hakkınvatandaşlar yamnda yabanc ılara tanınmış olup olmadığı yabuthangi ölçüde tanındığı ilk bakışta daha fazla dikkat edilenbir husustur. Buna karşıl ık, böyle bir hakkm himayesi sadedindeç ıkan ihtilafın mahkeme eliyle çözümünü düzenleyenkurallar, daha ziyade ikinci planda kal ır. Oysa sonucuitibariyle bakıldığında ve bu açıdan doğrudan doğruya esasıetkilediğinden en az bizatihi maddi hukukun kendisi kadarönem taşımaktad ır. Öte yandan, medeni usül hukukununşekli hukukun bir dah olmas ı ve şekil kurallannın yabanc ılariçin daha fazla "yabancılık" çekilecek bir alana kar şıl ık gelmesihasebiyle, bu alandaki zorluklar yahut bariyerler çoğu zamanzannedildiklerinden daha büyük sonuçlar do ğururlar.Medeni usül hukukunun bir di ğer yönü de, devletlerindoğrudan egemenlik alan ıru ilgilendiren bir faaliyete, di ğerbir ifadeyle "yargı" alanına ilişkin olmas ıdır. Uyu şmazlığmkonusunu oluşturan hakkın özel hukuka ili şkin olmas ı ve buyönüyle çoğu zaman kamu hukukunu ve kamu düzenini ilgilendirmemesinekar şılık, yargısal faaliyetin doğrudan egemenlikhakkırun bir kullanımı/görünümü olması itibariyle,yabancılık unsuru söz konusu oldu ğunda, bu noktayı nazardanayrıca değerlendirilmesi kaçınılmaz olmaktad ır.Aşağıda, esas itibariyle yukarıda belirtilen çerçeve içindekal ınmak suretiyle, yabancilarm Türk mahkemeleri önündebir özel hukuk uyu şmazhğı sebebiyle dava açmaları yahutdavali durumda bulunmalar ı ihtimalinde, genel olarak Türkmedeni usül hukukunun kurum yahut kurallar ı karşısındaTürk vatandaşlarına nazaran farklı bir durumda olup olmadıkları,hangi durumda bir farklılığın ortaya Çıktığı ve bununnasıl değerlendirilmesi gerekti ği konulan üzerinde durulacaktır.546

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERIl. Hak Arama Hürriyeti MURATATALI'N İ NTürkiye Cumhuriyeti Anayasas ı'nın 36. maddesine göre, TEBUIherkes meşru vas ıta ve yollardan faydalannıak suretiyle, yargımercileri önünde davac ı veya davali olarak iddia ve savunmaile adil yargılanma hakkına sahiptir. Bu düzenlemedekendilerine vurgu yapılan "davac ı veya dayalı olarak iddiave savunma" hakkının Türk vatandaşları ile sınırl ı olmaksızın"herkes"e tanınmış bulunmas ı karşısında, yabancılar da, Türkmahkemeleri önünde bu haklardan kural olarak Türk vatandaşlarıgibi yararlanacaklard ır.Bu noktada üzerinde mutlaka durulmas ı gereken bir ba ş-ka düzenleme ise, Türkiye için 1954 yılından bu yana yürürlüktebulunan İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesidir. ZiraAnayasanın yukarıda değinilen 36. maddesi "adil yargılanma"hakkım tanımakla birlikte onun içeri ğine ilişkin hiçbir açıklamayapmazken, söz konusu Sözle şme'nin 6. maddesinde,bu hakkın neleri kapsadığı hususunda somut düzenlemelereyer vermektedir. Bunlar arasında, özellikle konumuz bak ı-mından özel bir önemi haiz olanı "hakkaniyete uygun yargılanma"kavranııdır. Çünkü adil yargılanma hakkının bir unsuruolan bu kavram, aynı zamanda "silahlarrn eşitliği" ve "hukukidinlenilme" haklarının da dayanağını teşkil etmektedir. Türkvatandaşları ve yabancılar bakımından eşit şekilde uygulanmasızorunlu bulunan bu iki kavram, bu çerçeve içinde kalanherhangi bir hususa ili şkin açık bir yasal düzenlemeninbulunmadığı hallerde, yasal bir düzenlemenin yap ılması sırasındave nihayet mevcut bir yasal düzenlemenin yorumlanmasıesnas ında mutlaka dikkate al ınması gereken esasları ihtivaetmektedirler.Bu bağlamda şunu da belirtmek gerekir ki, Türkiye ile Almanyaaras ındaki ilişkiler özelinde 28.5.1929 tarihli TürkiyeCumhuriyeti ile Almanya Devleti Aras ında Hukuki ve TicariMevadd-ı Adliyeye Müteallik Münasebat- ı Mütekabiliye DairMukavelename de büyük bir öneme sahiptir. Zira söz konusubu ikili anla şma, özellikle yargılama hukuku balum ından çokkapsamlı hükümler ihtiva etmektedir (bkz. RG, 04.06.1930,547

AKTUELLE ENIWICKLUNGEN 1M STAATSANGEIIÖRIGKEITS -. AUSL4NDER- UND FLÜCHTLJNGSREOITMURAT ATALI'NIN 1511). öyle ki, bu anlaşmanın temel ald ığı yaklaşımın, mede-TEBLİĞİ ni yargılamaya ilişkin olarak her iki ülke vatandaşlarının eşitşartlarla muamele görmesi olduğu rahatl ıkla söylenebilir.Nihayet bu başl ıkla ilgili olarak şu tespiti yapmak mümkündürki, mahkemelere başvuru, Türk mahkemelerindenhukuki himaye talebinde bulunma anlam ında davac ı ve davaliolma hususunda Türk medeni usül hukuku yabanc ılarbakımından herhangi bir s ınırlama getirmediği gibi, bunu hukukiyahut fiili mütekabiliyet esasına da bağlamamıştır.Il!. Türk Mahkemelerjnjn Milletleraras ı YetkisiTürk mal-ılcemelerirıin milletlerarası yetkisini düzenleyenhüküm 27.11.2007 tarih ve 5718 say ılı Milletlerarası özelHukuk ve Usül Hukuku Hakk ında Kanun'un (MÖHUK) 40.maddesinde yer almaktad ır. Buna göre, Türk mahkemelerininmilletleraras ı yetkisini, iç hukukun yer itibariyle yetki kurallarıtayin eder. 0 halde, -her ne kadar, bu Kanun'un 43ila 46. maddeleri arasmda bazı hukuki ilişkiler bakımındanözel yetki hükümleri ve bu arada 47. maddesinde yabanc ı unsurtaşıyan uyu şmazlıklarda yetki sözleşmesine ilişkin olarakHukuk Usülü Muhakemeleri Kanunu'nun (HUMK) 22. maddesindeyer alan düzenlemeden farkl ı bir hüküm sevk edilmişsede -Türk mahkemelerinin milletleraras ı yetkisini tayinhususunda iç hukukun yetkiye dair hükümlerine (HUMK m.9-27) bakmak gerekmektedir.Sözü edilen bu hükümlere bakıldığmda hemen fark edilecektirki, yetkinin Türk vatanda şlığı esas al ınarak tayin edildiğibir durum yoktur. Bunu, milletlerarası usül hukukunundiliyle ifade etmek gerekirse, söz konusu hükümler esas al ındığında,Türk mahkemelerinin yetkisini tayin hususunda vatandaşl ık kavramı bir bağlama noktas ı olarak kabul edilmemiştir.Sadece, "Türklerin kişi hüllerine ilişkin davalar"da yetkiyidüzenleyen MÖHUK m. 41 hükmünün en son Ankara, Istanbulveya İzmir mahkemelerinden birini her halükrda yet-548

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR NUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEU ŞMELERkili kılmas ına bakılarak, bu noktada Türk vatanda şliğmın bir MUR.ATATAU'N İ Nbağlama noktası olduğu söylenebilir. Zira ayni imkan ecnebi- TEB Ğİlere tanınmamıştır. Yerleşim yeri Türkiye'de bulunmayan ecnebilerinkişi hallerine ili şkin sadece "baz ı " davalar bakımındanmilletleraras ı yetkiyi düzenleyen MÖHUKm. 42 hükmü,nihayet "mallarının bulunduğu yer"i bir bağlama noktas ı olarakkabul etmi ş, buna karşılık, vatanda şlığı esas alınak suretiyleyetkili bir mahkeme göstermemi ştir.Türk mahkemelerinin milletleraras ı yetkisi bağlanunda"aşin (exorbitant) yetki" ve "forum non conveniens" kavramlarıüzerinde de k ısaca durmak gerekir.Milletleraras ı yetkiyi tesis z ıınnında seçilen bağlama noktasınınülke veya uyuşmazl ık konusuyla olan ili şkisinin zayıflığı anlamında aşın yetki kurallar ının Türk hukukundada bulunduğu rahatl ıkla söylenebilir. Bu cümleden olarak,hem Türk vatandaşları hem de ecnebiler baki ımndan geçerliolmak üzere, Türkiye'de yerle şim yeri bulunmayan ki şilerekarşı malvarl ığı haklar ına ilişkin olarak aç ılacak davalardayetkiyi düzenleyen hükümler (HUMK m. 9, f. 1, c. 2 ve m. 16)aşın yetkiye örnek olarak gösterilebilir. Keza, bo şanma ve aynlık davalarmda eşlerin davadan evvel en son alt ı ay birlikteoturdukları yerin de (TMK m. 168, kar ş. HUMKm. 9, f. 114,eşlerin artık başka bir ülkede yerle şim yeri edinmiş olmalarıihtimalinde, aşırı yetki kavramı içinde mütalaa edilebileceğisöylenebilir.Buna kar şılık forum fon conveniens doktrininde ise, -bazenbağlama noktas ının ülkeyle irtibatmm yo ğunluğuna rağmen-doğrudan doğruya somut uyu şmazlığın bizatilü kendisidikkate alınd ığında, onun başka bir yer mahkemesindedaha iyi çözümlenebilmesi ihtimali söz konusudur. Hemenbelirtelim ki, Türk hukukunda bu doktrinin uygulanabilmesinimümkün kılan ne yasal bir düzenleme ne de herhangi birilke mevcuttur.549

AKTUELLE ENTWİ (KIUNGEN 1M SrMrSANGEHÖRIGKEITS -I AUSLANDER- UND FLÜCHTL İ NGSRECHTMURAT ATALI'NIN IV. Yabanc ıların Taraf ve Dava EhliyetleriTEBLİĞİTürk mahkemeleri onünde davacı ve dayalı olabilmekve davada usül i şlemlerini bizatihi kendi başlarına yapabilmekanlamında taraf ve dava ehliyeti kavramları, HUMK m.38 düzenlemesiyle, maddi hukukun hak ve fiil ehliyetine at ıfyapılarak düzenlenmi ştir. Bu bağlamda, yabancı bir ki şininsöz konusu olmas ı durumunda dikkate almmas ı gereken birbaşka düzenleme ise MÖHUK m. 9'da yer almaktad ır. Bunagöre, bir yabancının taraf ve dava ehliyetlerinin belirlenmesisöz konusu oldu ğunda, öncelikle onun milli hukukuna bakmakgerekir. Ancak, kendi milli hukukuna göre ehliyetsizolan bir yabanc ı eğer Türk hukukuna göre ehliyetli kabul edilebiliyorsa,Türk hukukuna itibar edilecektir (MÖHUK m. 9,f. Il). Bu çerçevede i şlem güvenliği prensibi de mutlaka dikkatealınmas ı gereken bir ilkedir.Özellikle dava ehliyetinin (fiil ehliyetinin) mevcut olmadığıhallerde, yasal temsilcinin kim olaca ğı sorusu ile kar şılaşıhr.Bu sorunun cevab ı için dikkate alınması gereken düzenlemelerolarak, 5.10.1961 tarihli Küçüklerin Korunmas ıAlanında Resmi Makamların Yetkisi ve Uygulanacak HukukHakkında Sözleşme ile 2.10.1973 tarihli Nafaka YükümlülüğüneUygulanacak Hukuk Hakk ında Sözleşme ve sair iki veçok taraflı milletleraras ı anlaşmaların ait oldukları ilgili alanlaramahsus düzenlemeler bir tarafa b ırakılacak olursa, otonomhukukta MÖHUK ve TMK'da hükümler yer almaktad ır.Buna göre, velayetin evlilik içinde söz konusu olmas ı halindeMÖHUK m. 13, f. 111; boşanma durumunda düzenlenecekseMÖHUK m. 14, f. 111 atfıyla f. 1; evlat edinme ili şkisi çerçevesindeMÖHUK m. 18, f. 111; nihayet evlilik d ışı doğan çocuküzerinde kurulmas ı halinde ise MÖJJIJKm. 16 hükünılericari olacak, bu hükümierin öngördü ğü hukuk çerçevesindevelayet hakkına dayanan yasal temsil düzenlenecektir.Buna karşılık, vesayet, kayy ımlik ve yasal dan ışmanlıkdurumunda ise bir ay ırım yap ılmak gerekir. Buna göre, vesayetveya kısıtlılık kararı verilmesi veya sona erdirilmesi se-550

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞ MELERbepleri dışı nda kalan bütün kısıtlilik veya vesayete ilişkin hu- MUT AIAU'NINsuslar Türk hukukuna tabidir (MÖHUK m. 10). TEBLİĞİSöz konusu kurumlar (velayet, vesayet ve kayy ımlık) bakımındanTürk hukukunun uygulanmas ı gerektiğinde başvurulacakdüzenlemeler ise Türk Medeni Kanunu'nda yer almaktadır. Bu çerçevede eğer velayet hakkı çerçevesindeki biryasal temsilden söz ediliyorsa, ad ı geçen Kanun'un 335, 336,337 ve 342. maddeleri tatbik olunacakt ır. Buna karşıl ık vesayetilişkisi çerçevesinde vasinin yasal temsil yetkisi TMK m.448 hükmü dahilinde belirlenecektir. Buna göre, vesayet altındakiki şi, vesayet dairelerinin yetkilerine ilişkin hükümlersaklı kalmak kayd ıyla, bütün hukuki i şlemlerinde vasi tarafındantemsil edilir.Türk hukukunda bir ki şiye kayyım atanmas ı onun fil ehliyetinietkilemez (TMK m. 458). Yasal danışmanl ık ise zatenkısıtlanmas ı için yeterli sebebin mevcut olmad ığı hallerdekar şımıza ç ıkar; dava açma ve sulh olmada yasal danışmarungörü şü alınmak gerekir (TMK m.429).V. Davada hadi Temsil ve Dava Takip YetkisiÖncelikle belirtmek gerekir ki, davada iradi temsil (vekalet)her ne kadar borçlar hukukundaki indi temsilin bir görünümüolsa dahi, oradakinden tamamen farkl ı ve bağımsizşekilde usül hukuku tarafından düzenlenniiş ve bu alanamahsus bir kurum olmakla lex fori ilkesine, dolay ısıyla daTürk hukukuna tabidir.Türk hukukunun konuya ili şkin düzenlemesi AvukatlıkKanunu'nun 35. maddesinde yer almaktad ır. Buna göre, "Kanunişlerinde ve hukuki meselelerde mütalaa vermek, mahkeme, hakemveya yarg ı yetkisini haiz bulunan diğer organlar huzurundagerçek ve tüzel kişilere ait hakları dava etmek ve savunmak, adli işlemleritakip etmek, bu i şlere ait bütün evrak ı düzenlemek, yaln ızbaroda yaz ılı avukatlara aittir." Baroya kayıt olabilmek içinse,yine aynı Kanun'un 3. maddesinin (a) bendi gereğince - di-551

AKTUELLE ENİWIOCLLJNGEN 1M STMTSANGEHÖR İ GKE İ TS -, AUSLLNDER- UND FLÜCFITLINGSRECIITMURAT ATAU'NIN ğer şartlar yanmda ayrıca - "Türkiye Cumhuriyeti vatanda şı ol-TEBU Ğİ mak" gerekmektedir. Avukatl ık Kanunu'nun sözü edilen buiki hükmü kar şısmda, Türk vatanda şı olmayan bir avukatınTürk mahkemeleri önünde iradi temsilci s ıfatıyla dava ve iştakip edebilmeleri mümkün de ğildir. Buna kar şıl ık, Avukatlık Kanunu m. 44, B, c. 3 vd. gereğince, "Yabancı sermayeyi te ş-vik mevzuatı çerçevesinde Türkiye'de faaliyet göstermek isteyen yabancı avukatl ık ortakl ıkları, bu Kanuna ve avukatl ık ortaklığı düzenlemesineuygun olarak kurulmak koşuluyla, yaln ızca yabancıhukuklar ve milletleraras ı hukuk konular ında dan ışmanl ık hizmetiverebilirler. Bu s ın ırlama yabancı avukatl ık ortaklığında çalışanTürkiye Cumhuriyeti vatandaşı ya da. yabancı avukatları da kapsaT.Bu nev'i avukatl ık ortakl ıkları için ortaklar ın baroya kayıtl ı olması şartı aranmaz. Bu kural ın uygulanmas ı mütekabiliyet esas ı-na bağl ıdır."Davada iradi temsilci olarak yer alabilme (davaya vekaletderuhte edebilme) ehliyeti gibi dava takip yetkisi de lex Jbriilkesine tabidir. Her ne kadar bu kavram Hukuk Usülü MuhakemeleriKanunumuz tarafından aç ıkça düzenlenmemi şsede, bunun bir usül hukuku kavram ı olduğu hususunda hiçbirtereddüt bulunnıaınaktad ır. Zira taraflar ın doğrudan doğruyausül işlemlerini bizatilıi kendilerinin yaparak hüküm alabilmeilctidarlarm ı ifade etmek amacıyla kullanılan bu kavram,tamamen usül hukuku çerçevesinde anlam bulmakta vesonuç doğurmaktad ı.r. -Bu başl ık altında son olarak şunu belirtmek gerekir ki,Türk hukukunda avukatla takip zorunlulu ğu bulunmad ığıgibi (HUMJC m. 59), Avukatlık Kanunu hükümleri çerçevesindeavukatlık yapma hakkına sahip bulunan kişiler bak ı-mindan kıdem veya sair bir husus gözetilmek suretiyle bellimahkemelerde vekalet denıhte edememek de söz konusudeğildir. Bunun yanında, Avukatl ık Kanunu'nda uzman avukathkkavramı da yabancıdır.552

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELi ŞMELERVI. TeminatMedeni yargılama hukukunda dava açan yahut icra tak- UBLIGtbinde bulunan ki şiler bakımından yargılama giderleri ve karşıtarafın muhtemel zarar ı dikkate alınarak getirilen teminatyükümlülüğü esas itibariyle iki farkl ı kanunda düzenlenrni ş-tir. Bunlardan birincisi Hukuk Usülü Muhakemeleri Kanunu(m. 96 vd.), diğeri ise Milletleraras ı Özel Hukuk ve UsülHukuku Hakk ında Kanun'dur (m. 48). Yabanc ılik unsuru taşıyanuyu şmazl ıklar bakımından özel kanun olmakla, davaaçan yahut icra takibinde bulunan kişinin Türk vatanda şi olmamasiilıtimalinde uygulanmas ı gereken hükmün MÖHUKm. 48 olduğu açıktır. 0 halde, yerle şim yeri Türkiye'de bulunmayanyabancıların ülkemizde dava açmas ı yahut icra takibindebulunmas ı halinde teminat gösterme mecburiyetineilişkin genel düzenleme olarak bu hükme bakmak gerekir. Buhüküm doğrultusunda, Türk mahkemesinde dava açan, davayakatılan (fer'i müdahil) veya icra takibinde bulunan yabanagerçek ve tüzel kişiler, yargılama ve takip giderleri>'-le karşı tarafın zarar ve ziyanını karşılamak üzere mahkemeninbelirleyeceği teminatı göstermek zorundadır. Bununlabirlikte, mahkeme, dava açan ı, davaya kat ılan (fer'i müdahili)veya icra takibi yapanı karşılıkhl ılc esasına göre teminattanmuaf tutabilir.Hükmün lafz ı, konusu ve sevk edii ş gayesi dikkate almdığında,burada teknik anlamda bir dava şartının söz konusuolduğu açıktır. Bu itibarla, hakim taraf ından davanın her a şamasında(kanun yollan dMill) re' sen gözetilmesi gerekir, davalitarafça da her zaman ileri sürülebilir.Ancak, belirtmek gerekir ki, söz konusu düzenlemenin,hAkime kar şılıkhu ık esas ını gözeterek -ki bu çerçevede fiilikarşıhklıhk da yeterlidir- dava açanı (fer'i müdahili veya icratakibinde bulunan) teminattan muaf tutabilme imkAn ı vermesininyanmda, çok sayida ikili ve çok tarafh milletlerarasısözleşme ile de, taraf ülkelerle olan ili şkiler çerçevesinde,Türk mahkemeleri için teminattan muafiyet hükmü getirilmiştir.Bu çerçevede özellikle zikredilmesi gerekenler 1-luku-MURAT ATAU'NIN553

AKTUELI.E ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÜRIGKEITS -, AUSL£NDER- UND FLÜCaTIJNGSREGITMURAT ATALI'NIN ku Usülüne Dair Lahey Sözle şmesi (m. 17), Nafaka Alacakla-İ E8Lİİ rının Yabancı Devletlerde Tahsili ile İlgili Sözleşme (m. 9, fil)ve Çocuklara Kar şı Nafaka Yükümlülüğü Hakkındaki KararlarınTanınması ve Tenfizine ili şkin Sözle şme'dir (m. 9,11). Diğerçok tarafl ı ve ikili milletleraras ı sözleşmelerin tamamınıburada saymak konumuzun kapsam ı dışındadır.Bu noktada özellikle vurgulanmas ı gereken husus, yukandasözü edilen ikili yahut çok tarafl ı anlaşmalar kapsamındabulunmasa bile, Türkiye'de yerleşim yeri olamayan bir yabancutnülkemizde dava açmas ı (veya davaya katılmas ı yahuticra takibinde bulunmas ı) durumunda da teminat göstermekzorunda b ırakılmamas ı gerektiğiriin bir anayasal zorunlulukteşkil ettiğidir. Her ne kadar, Anayasa'n ın 16. maddesi,temel hak ve hürriyetlerin yabanc ılar için milletleraras ı hukukauygun olarak kanunla smırland ırılabilmesine imkan tanımaktaysada, hak arama hürriyeti, bu haklar cümlesinden sayılmamakgerekir. Teminat gösterme mecburiyeti ise do ğrudandoğruya hak arama hürriyetini s ınırland ırmaktad ır. Hakarama hürriyetinin yabanc ılar bakımından kanunla dahi s ı-nırlandırılamayacak haklar cümlesinden say ılması gerekmesininbaşta gelen dayana ğı, bir hakka vaki bir tecavüzün olupolmadığının tespiti zımrunda ve bu çerçevede hukuki himayeistenmesi durumunda dava açmaktan başka bir çarenin bulunmayışıdır.Öyle ki, bizzat ihlcak- ı hakkın sadece Türk vatandaşları için değil, aynı zamanda yabancılar için de yasaklannıışolması kar şısnda, hak arama hürriyetinin s ınırland ı-rılmas ı, neticesi itibariyle, bila istisna bütün temel hak ve hürriyetlerins ınırland ınlması anlamına gelir. Öte yandan, çeşitlimilletleraras ı anlaşmalarda teminat hususunun düzenlemekonusu yap ılmış olması, bu alandaki sınırlamalar ın milletlerarasıhukuk taraf ından da öngörülebilir olmas ı yahut tecvizedilebilir görülebilmesi anlam ına gelmez, bilkis, söz konusudüzenlemelerin, böyle temel bir hakkın milli düzenlemeleryoluyla kısıtlanmas ının önüne geçmeye yönelik milletlerarasıçabalar olarak anla şılmas ı gerekir. Kald ı ki, Anayasa'nın2. maddesinde yer alan hukuk devleti ve sosyal devlet ilkeleri,36. maddesinde mutlak bir ifadeyle düzenlenmiş olan hak554

VATANDAŞLIK, Göç MÜLTECIYE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEli ŞMELERarama hürriyeti ve nihayet 90. maddesi gereğince, usülüne MIJRAJATAIJ'NINuygun olarak yürürlüğe konulmuş olup temel hak ve Özgür- TEBEi Ğİlüklere ilişkin bulunan milletleraras ı anlaşmalara kanunlarınüstünde bir konum biçilmesi kar şısında, hak arama hürriyetininsınırlanmas ı anlamına gelecek teminat mecburiyetininAnayasa'ya uygunluğundan söz edilemez.Bu bağlamda söz konusu olan milletleraras ı anlaşmalardandört tanesine burada i şaret etmek isteriz. Bunlardan MültecilerinHukuki Durumuna Dair Cenevre Sözle şmesi (m.16); Avrupa ikamet Sözleşmesi (m. 9); Demiryolu ile Yolcuve Yük Ta şınmas ına ilişkin Sözleşme (m. 20, f. II) ve TürkiyeCumhuriyeti ile Almanya Devleti Aras ında Hukuki ve TicariMevadd- ı Adliyeye Müteallik Münasebat- ı Mütekabiliye DairMukavelename (m. 2) ülkemizde Ait devletlerin vatanda şlarıbakımından teminat mecburiyetini kald ıran önemli milletlerarası düzenlemelerdir.Vİİ. ispat HukukuUsül hukukunun bir bahsi olmakla, ispat hukuku alan ındada ler for! ilkesinin geçerliliği kabul edilmek gerekir. Özellikledelillerin kabul edilebiirliği, türü, ileri surulmesi ve değerlendirilmesininbu ilke çerçevesinde hakiniin hukukuna,diğer bir ifadeyle, Türk mahkemeleri önünde görülmekteolan davalar bakımından Türk hukukuna tabidir. Buna kar şılık,ispat yüküne ili şkin kuralların maddi hukuk içinde mütalaaedilmesi, onlar ın, kanunlar ihtilafı kurallarmın gösterdiğihukuka (lex causae) göre belirlenmelerini gerektirir. Bu durumdadahi, ispat yükünün usül hukukuna ba ğlı sebeplerleyer değiştirmesinin söz konusu oldu ğu hallerde (örneğin, fiilikarineler) lex fori ilkesi do ğrultusunda Türk hukuku uygulanacaktır.Belirtmek gerekir ki, Türk medeni usül hukukunda geçerliolan "kesin delille ispat kural ı (HUMK m. 288, 290), delillerindeğerlendirilmesine ili şkin bir husus olmakla, lexfori ilkesi çerçevesindedeğerlendinilmek gerekir. Ne var ki, özellikle bu kural ın geçerli555

AKTUELLE ENTW İ CKIUNGEN 1M STMTSANGE}IÖRIGKEITS -, ALJSLANDER- UND FLÜCIITL İ NGSRECHTMUkAT ATAU'N İN olmadığı bir ülkede yap ılan hukuki işlemden kaynaklanan uyu şmaz-TEBLİĞİ lığrn Türk mahkemesi önüne getirilmesi durumunda, söz konusukural ın kat ı bir şekilde uygulanmas ı, duruma göre ispat ı imkdns ızk ılabilir. Böyle bir durumda, söz konusu ülkede yap ılan hukuki işlemi,kesin delılle ispat mecburiyetinin istisnalan bağlam ında "senedebağlanmas ı müteamıl olmayan hukuki i şlemler" cümlesindenaddetmek uygun olacakt ır.Yabanc ı resmi belgeler bakımından ise, ikili anla şmalarbir yana, 5.10.1961 tarihli Yabanc ı Resmi Belgelerin TasdikiMecburiyetinir ı Kaldırılması Hakkında Lahey Sözle şmesiönemlidir. Bu konuda milletleraras ı bir anlaşmanın uygulanması söz konusu değilse, Hukuk Usülü Muhakemeleri Kanunu'nun296. maddesi kaMil tatbik olacakt ır.ispat hukuku çerçevesinde Türk medeni usül hukukununTürk vatanda şları yanında -bir ölçüde kendileri için daha fazlaolmak üzere- yabanc ılar bakımından sorunlu oldu ğu alanlardanbirisi de yemin konusudur. Bu konunun yabanc ılar yanındaTürk vatandaşları aç ısından da sorunlu olmas ının nedeni,pek tabii olarak, İslam dini dışı ndaki bir inanca mensupolan yahut hiçbir dini inanc ı benimsemenii ş bulunan Türk yatandaşlarmınvarl ığıdır. Hatta denilebilir ki, yemin bahsi, sözkonusu bu Türk vatanda şları bakımından, Türk vatandaşı olmayıpIslam dinine mensup bulunan yabanc ılardan daha fazlasorunludur. Özellikle taraf yemini ve re'sen teklif olunanyemin (HUMK m. 337 vd.; yemin metni için bkz. m. 339) iletanığa verdirilen yemin (HUMK m. 264) bak ımından, bununmetni kanun tarafından açıkça düzenlenmiş olup, İslam mancınınmotiflerirıi taşımaktad ır. Buna karşılık biirkişiye verdirilenyemin (HUMK m. 276/son) ile bir vak ıanın ispatı zımnındaönem taşıyan bir belgenin elinde bulunduğunu inkareden kişiye verdirilecek yeminin (HUMK m. 331) metnindehakim duruma göre değişiklik yapabilece ğinden, bu çerçevededini inançlarm da gözetilmesi pekala mümkün olabilecektir.Anayasa'nin 24. maddesinin herkes için geçerli olmak üzere,dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanaınamas ı ilkesinigetirmesi karşısında, HUMK m. 339 ve m. 264 hükümlerindeyer alan yemin metinlerinin aç ıkça Anayasa'ya ayk ırı556

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERoldukları söylenebilir. Nitekim HMK Tasar ıs ı'nda bu aykır ı- MURAT AIAIJ'NINlık dikkate alınmış ve bu doğrultuda önerilen yemin metni İs- İIBUÖ İ1am inanc ının motiflerinden ar ınd ırılmıştır.yIlI. Yargılamada Kullanılan LisanYabanc ıların söz konusu oldu ğu durumlarda en s ık karşılaşılansorunlardan birisi de hiç şüphesiz lisandır. Devletinresmi organlar ınca yürütülen bir faaliyet olmakla, yargılamadakullanılan lisan, Anayasan ın 3. maddesi gere ğince,pek tabiidir ki Türkçe olacaktır. Bu çerçevede layihalar (dilekçeler)ile sözlü olarak yapılan beyanların mutlaka Türkçeolması kaçırulmazd ır. Bununla birlikte, layiha dışı nda, Türkçedışında bir lisanla kaleme al ırınu ş olan bir belgenin mahkemeyesunulmas ı durumunda, Hukuk Usülü MuhakemeleriKanunu'nun 325. maddesi gere ğince, onun tercümesininde eklenmesi gerekir. Ancak, ayn ı maddenin ikinci fıkrası gereğince,hakiniin sunulan tercümeyi kabule şayan görmemesihalinde, onun resmen tercüme ettirilmesi ııi emretmesi demümkündür.Bu bağlamda mutlaka değinilmesi gereken bir düzenleme,İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'nin 6. maddesinin 3.fıkrasının c bendinde yer almaktad ır. Buna göre, duru şmadakullanılan lisanı anlamayan yahut konu şamayan san ığınbir tercümanın yard ımından ücretsiz olarak yararland ırılması gerekmektedir. Ne var ki, bu gereklilik "san ık" aç ısındanöngörülmü ş olmakla açıkça ceza yargılamasına ilişkindir.Bunu medeni yargılamaya teşmil etmek mümkün de ğildir.Zira medeni yarg ılamanın konusunu teşkil eden hukuki ili ş-kilerin özel hukuka ili şkin bulunmas ı karşısında, tercümand5bil, yargılamanın yürütülebilmesi için gerekli olan giderlerin(hMcimin re'sen de ba şvurmas ı mümkün olan keşif ve bilirkişi delilleri bir tarafa b ırakılırsa) esas itibariyle ilgili tarafçakar şılanması gerekir. Hiç şüphesiz, ekonomik durumu itibariyleyargılama giderlerini kar şılamaktan aciz bulunan kişilerin,şarlarırun karşılanması ve yabancılar bakımından mütekabiliyetingerçekle şmiş olması (HUMK m. 465, t II; ancak557

AKTUEU.E EMTWICKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCMTUNGSRECIITMURMATAII'N İN bkz. aşağıdaki ba şlık) kayd ıyla, adli yard ımdan (HUMK m.TEBLi Ğİ 465-472) yararlanmalar ı pekala mümkündür.Bununla birlikte, adil yargılanma hakkının bir unsuruolan hakkaniyete uygun yarg ılanrnanın görünüm biçimlerindenbirisi olan silahları eşitliği temelinde olmak ve ücreti kendisincekarşılanmak şartıyla Türkçe bilmeyen taraf ın, yahuttaraflardan birisince gösterilen Türkçe bilmeyen bir tanığın(yine ücreti kendisinin dinlenmesini isteyen tarafça kar şılanmaküzere) yarg ılamada bir tercüman aracılığıyla dinlenmesininmümkün olduğunun kendisine (ilgili tarafa) hatırlatılmasıve bu yola gidilmesi halinde buna izin verilmesi gerekir.Her halükarda, kamu düzenini ilgilendiren, re'sen ara ş-firma ilkesinin uyguland ığı, özellikle küçüklerin ve aileninkorunmas ı ile ilgili dava ve işlerde (geçici hukuki himaye tedbirlerive çeki şmesiz yargı işleri dahil), tercüman giderinin taraflarcayahut ilgililerce kar şılanmamas ı durumunda, bunun,ileride haksız çıkan tarafa yükletilmek üzere, Devlet hazinesindenkarşılanması yoluna gidilmelidir.IX. Adli YardımHukuk Usülü Muhakemeleri Kanunu'nun 465. maddesininikinci fikras ı gereğince, yabanc ıların adli yard ımdan yararlandırılmaları karşıliklılık esas ına bağlanmıştır. Ancak, hemenbelirtmek gerekirse, öncelikle Anayasa'nın 36. maddesindeyer alan hak arama hürriyeti ile 2. maddesinde düzenlennüşbulunan hukuk devleti ve sosyal devlet ilkeleri ile InsanHaklar ı Avrupa Sözleşmesi'nin 6. maddesinde yer verilenadil yargılanma hakkının bir görünüm biçimi olan silahlar ıneşitliği ilkesi karşısında, söz konusu bu mütekabiliyet şartınınyabancılar bakımından araninamas ı gerekir. Her şeyden evvelsözü edilen Sözleşme'nin 6. maddesinin sağladığı garantilerinve haklar ın karşılıkhuık şartma bağlanmas ım bu sözleşmeninbizatihi kendisi kabul etmemektedir.Ancak, belirtmek gerekir ki, Hukuk Usülü MuhakemeleriKanunu'nda düzenlemrii ş olan adli yardım kurumu, Türk ya-558

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERtanda şları bakımından da sağl ıklı bir şekilde işletilememek- MuRAT ATAU'NINtedir.TEBLİĞİX. SonuçTürk medeni usül hukuku bak ımından yabanc ılann davadakidurumu dikkate al ındığında, esas itibariyle Türk vatandaşlarınanazaran önemli bir ayr ımcılığm söz konusu olmadığırahatlıkla söylenebilir. Özellikle hak arama hürriyetininsağlanması sadedinde mevzuat ımızın ve uygulamam ızınyabancılar aleyhine bir tutum sergiledi ğini söylemek mümkündeğildir. Bu bağlamda, Anayasa' ıun 16. maddesinde yeralan düzenlemenin diğer anayasal garantiler ve milletlerarasıhukuk kaynakh hükümler kar şısnda, özellikle hak aramahürriyeti aç ısından uygulanma kabiliyeti bulunmamak gerekir.Türk mahkemelerinin milletleraras ı yetkisi ile yabanc ılarmtaraf ve dava ehliyetlerine ili şkin düzenlemeler, yabanc ı-lar bakımından sakınca yaratacak bir ay ırımcılik içermemekte,bilkis, milletleraras ı hukuka uygun hükümler olarak karşımızaçıkmaktadır. Yabanc ıların davada iradi temsilci (avukat)olarak yer almalar ı ise Avukatl ık Kanunu'nun 35 ve 3.maddeleri kar şısında mümkün olamamakta, buna kar şıl ık,yabanc ı avukatl ık ortalcl ıklarına, aynı Kanun'un 44. maddesitarafından, yabanc ı sermayeyi te şvik mevzuat çerçevesindedanışmanlık hizmeti sunabilme imkAnı tanmmaktad ır.Teminat ve adli yard ım konularında yabancılar bakımındankar şil ıldılık ko şulunun aranması esas itibariyle halenmevzuatımızda ve çoğu zaman ka ğıt üzerinde kalan birdurum olarak ortaya ç ıkmaktad ır. Zira uygulamamız bu konulardahak arama hürriyetini ve hukuk devleti ilkesini gözetmektedir.Ancak, salt yasal düzenleme çerçevesinde kalsabile, söz konusu durumlarda kar şılıklılik koşulunun mevcudiyetinimuhafaza etmesini hukuk devleti ilkesi ve hak aramahürriyeti karşısında savunmak mümkün değildir.ispat hukuku çerçevesinde kar şımıza çıkan yemin dehlininİslam dininin motiflerini taşır şekilde formüle edilmesi,559

AKTUELLE ENTWI(KLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSL İ NOER- UND FLÜ(HTLINGSR£CHTMURAT AJA1I'NIN esas itibariyle bir bütün halinde yabanc ılar aç ısından değil buTEBLi Ğİ dine mensup bulunmayan (Türk vatanda şları dAhil) herkesbakımından sorun te şkil etmekte olup, bu haliyle Anayasa'nın2. maddesinde yer alan lMklik ilkesi ve 24. maddesinde yeralan din ve vicdan hürriyeti ile kabili telif değildir. Nitekim,halen TBMM Genel Kurulu'nun gündeminde bulunan HMKTasarısı da bu sorunu fark etmiştir ve giderecek bir formülüde benimsemi şlir.Yargılamanın resmi bir faaliyet olmas ı ve Anayasa'n ın3. maddesi karşısnda, kullanılan lisanm Türkçe olmas ı zorunluluğuvardır. Türkçe bilmeyen veya konu şamayan ki şilerinbir tercümandan yard ım almaları mümkündür. Ancak,medeni yargılamanın konusunu teşkil eden uyuşmazlıklarınözel hukuk alanına dahil bulunduğu dikkate almd ığında, sözkonusu bu tercümanın ücretinin ilke olarak ilgili tarafça karşılanmasıgerekir.KAYNAKLARAkıncı, Z., Milletleraras ı Usül Hukukunda Yetki Sözleşmesine DayananYabanc ı Derdestlik, Ankara 2002.Atalı, M., Internationale Zustündigkeit fm deutsch-türkischenRechtsverkehr, Diss., Frankfurt a.M. 2001.Atah, M., "Beachtung auslndischer Rechtshangigkeit im türkischenRecht", ZZPJnt, M. 10, 2005, s. 417-431.Alangoya, Y./Yıldırım, K./Deren-Y ıldırıın, N., Medeni Us ı2lHukuku Esaslan, E. 7, İstanbul 2009.Altuğ, Y., Türk Milletleraras ı Us ı2l Hukuku, İstanbul 1983.Çelikel, A., Milletleraras ı Özel Hukuk, B. 4, İstanbul 1995.Ekşi, N., Türk Mahkemelerinjn Milletleraras ı Yetkisi, B. 2, İstanbul2000.Kuru, B., Hukuk Muhakemeleri Us ı2lü, C. 1 - 6, İstanbul 2001.Kuru, 8./Arslan, R./Y ılmaz, E., Medeni' LIs ı2l Hukuku Ders Kitabı, B. 20, Ankara 2009.560

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTECi VE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERNagel/Gottwald, Internationales Zivilprozessrecht, 5. Aufl., MLJWATAU'NINMünster/KöIn 2002.TEBLiĞİNomer, E., Devletler Hususi Hukuku, B. 14, Nomer/ Şanli, İstanbul2006.Pekcanıtez, H./Atalay, O./ Özekes, M., Medenf Usül Hukuku,E. 8, Ankara 2009.Rosenberg/Schwab/Gottwald, Zivilprozessrecht, 16. Aufl.,München 2004.Sargm, F., Milletlerarasi Hukukta Yetki Anlaşmalan, Ankara1996.Üstündağ, S., Medeni Yargılama Hukuku, C. 1-11, E. 7, Istanbul2000.561

RECHTSSCHUTZ FÜR AUSLANDER GEGEN MASSNAHMENDEUTSCHER BEKÖRDEN - DARGESTELLT AM BEISPIEL DERVERSAGIJNG VON VISA UND ANDERER AUFENTHALTSTITELDr. Marcel KAIJ, LLM. (Georgetown)BE İ JRAG 1. EinleitungMARCEIİ AIJ Dem Prozessrecht geht aligemein der Ruf voraus, yor ailemmit verfahrensmBigen Technikaiitten befasst zu sein. Dabeiwird hufig auer acht gelassen, dass der Gewhrleistung vonRechtsschutz eine herausragende Bedeutung bel der Durclısetzungmaterieil-rechthcher Ansprüche zukommt und dass es nict ıtallein auf das Innehaben von Ansprüchen ankommt, sonderndass es dIe tats ğchliche Rechtsdurchsetzung ist, d ıe den jeweiligenAnspruch erst wertvoH werden lsst. 1m angelschsischenRaum herrscht unter dem Stfchwort des ,,Due-Process" sogardieVorstellung, dass ein ordnungsgemes und der Verfahrenssftuationangemessenes Prozessrecht in sich bereits eine substantielleGarantie dafür bietet, dass am Ende des Gerichtsverfahrensein gerechtes und ausgewogenes Ergebnis erzielt werden kann.1Auch fm deutschen Ausinderrecht kommt Fragen desRechtsschutzes naturgernâ g eine groe Bedeatung zu, da davonietzthch abhngt, ot, dIe 1m Aufenthaltsgesetz (Aufenthc) undanderen auslnderrechtUchen Gesetzen zugewiesenen Rechts-Der Verfasser ist wissenschaftljcher Mitarbeiter an ı Lehrstuhl für öftentlichesRecht, Völkerrecht und Europarecht von Prof. Dr. Dr. h.c. Kay Hafibronnerander UniversitM Konstanz.VgI. Stone/Seidman/sunstejn/rushnet, Constitutional Law, 5. AufI. 2005, f>.1048 fr.; Tribe, American Constitutfonal Law, 3. AufI. 2000, P. 1332 fr.; Farber/Eskr!dge/Frickey, Cases and Materials on Constitutional Law, 3. AufI. 2003, P.560 fr.; zum umgekehrten Ansatz fm deutschen Verfassungsrecht, vgl. Pcpier,in Isensee/Kirchhoff, HdbStR, 2. Aufl. 2001, Bd. Vi, Ş 154, Rechtsschutzgarantiegegen df e öfrentliche Gewalt, Rdnr. 14.562

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MQLTECI VE YABANCILAR HUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GEU ŞMELERpositionen tatskhlich realisiert werden können. Hinzu kommt, BE İTRAG:dass die Gewhrleistung effektiven Rechtsschutzes in Art. 19 MARCE[KAIJAbs. 4 des Grundgesetzes geregeit ist ur ıd damit Verfassungsrangbeanspruchen kann. 2 Dies hat zur Folge, dass gesetzgeberischesowie verwaltungsbezogene Manahmen 1m Bereich desRechtsschutzes und auch die Entscheidungen der Fachgerichteletztlich an den Ma gst5ben des Verfassungsrechts zu messensind. 3 Indessen stehen Rechtsschutzerwgungen nicht seltenmit den Anforderungen einer effektiven und effizienten Verwa!-tungspraxis in Konflikt. Daher suchen der Gesetzgeber und inder Interpretation und Anwendung der Cesetze dIe deutschenCerichte in schwierigen Abgrenzungsföllen nach Wegen, beides- verfassungsrechtliche Rechtsschutzanforderungen und emzienzbezogenePraxiserfordernisse - miteinander in möglichstschonenden Ausgleich zu bringen.1m Rahmen der vorliegenden Untersuchung kann lediglicheine sehr begrenzte Anzahi aktueller Probleme 1m Bereich desRechtsschutzverfahrens dargestelit und analysiert werden. Ausdiesem Grund sol! eine Beschrnkung auf solche Rechtsschutzfragenerfolgen, dIe im Zusammenhang mit der Erteilung vonAufenthaltstiteln auftreten (Il.). Vor allem die Erteilung und Versagungvon Visa werden 1m Zentrum der vorllegenden Untersuchungstehen, obwohl nach der Soysal-Entscheidung des EuCH4unterschiedliche Auffassungen darüber bestehen, in weichemUmfang etwa 1m VerhItnis der Bundesrepublik Deutschlandzur Türkel eine Visumspfiicht überhaupt noch besteht. 5 Zum Abschlussfolgt eine Schlussbetrachtung, die Rückschlüsse auf denStellenwert des Rechtsschutzes 1m aufenthaltsrechtlichen Verfahrenzulassen sol! (Il!.).2 VgI. föter, in: Friauf/Höfling, Berliner Kommentar, Bd. Il, Art. 191V, Rdnr. it;Schrnidt-A$mann, in: Maunz/Dürig, GG, Bü. ili, Art. 191V, Rdnr. 7tVgI. Papier, Rdnr. 14. (o. Fn. 1).EuGI-! V. 19.2.2009, C-228/06 - Soysal, NVwZ 2009, S. 513.Von einem Fortbesand der Visaumspflicht geht aus: Haifbronner, NVwZ2009, 5. 760 t; vonı Ende derVisumspflicht gehen aus: Cutnıann, ZAR 2008,S. 5 (8); Behnke, ANA-ZAR 2008, Heft 1,5. 1; Diene)t, InfAusIR 2001,5.473.563

AKTUELLE ENTWkKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTUNGSRECHTBE İTRAG: Il. Rechtsschutz bel der Erteilung eines AufenthaltstltelsPMRcEIMU Grundiage einer rechtmBigen Einreise und eines rechtmö-(igen Aufenthaltes in der Bundesrepublik Deutschland ist einAufenhaltstitei ( Ş 4 Aufenthc). Neben dem Visum ( Ş 6 Aufenthc)gibt es ais Aufenthaltstitel yor ailem d ıe regelmig befristeteund an einen Aufenthaltszweck gebundene Aufenthaltserlaubnis(ŞŞ 7ff. AufenthG) sowie dIe unbefristete und ohne Zweckbindungerteilte Niederiassungserlaubnis ( Ş 9 AufenthG). Seit demEU-Richtlinienumsetzungsgesetz yem 19. August 20076 ist füriangfristig aufhöltige Drittstaatsangehörige auch noch d ıe sog.Erlaubnis zum Daueraufenthalt-EU ais eigenstöndiger Aufenthaltstiteihinzu gekommen ( ŞŞ 9a ff. u. 38a AufenthG).7Da es sich bei der Aufenthaltserlaubnis, der Niederlassungserlaubnisund der Erlaubnjs zum Daueraufenthalt-EIJ allesamtum begünstigende Verwaltungsakte 1m Sinne des deutschenVerwaltungsrechts handelt, kann ein AusInder Verpfiichtungskagenach Ş 42 Abs. 1, 2. Alt. VwGO auf Erteilung des angestrebtenAufenthaltstitels erheben. 8 Allerdings kann die zeitliche Befristungder Aufenthaltserlaubnis nicht selbststndig gerichtZichangefochten werden. Dies hat seinen Crund darin, dass es sichbel der Aufenthaltserlaubnjs von vornherein nur um einen eingeschrnktbegünstigenden Verwaltungsakt handelt. AndersverhIt es sich hingegen mit der inhaltlichen Zweckbindung undrumIichen Beschrnkung, d ıe überwiegend ak isoliert angreifbarangesehen werden.9Schwierige Rechtsschutzfragen treten insbesondere bel derBeantragung bzw. Versagung von Visa auf, da aufgrund des inder Regel fehlenden subjektiven Anspruchs auf Erteilung eines6 BGBI. 20071, 5.1970.VgI. Haflbronner, Asyi- und AusInderrecht, 2. Aufl. 2008, S. 90 f.8 Eingehend hierzu Happ, in: Eyermann, VwGO-Komrnentar, 12. Aufl. 2006,Ş42, Rdnr. 24; Würtenberger, Verwaltungsprozessrecht, 2. At ıf!. 2006,Rdnr.319 fr.VgI. Rennert, vor 40 > in: Eyermann, VwGO-Kommentar, Rdnr. 15; i-lapp, Ş 42,Rdnr. 18 fr. (o. En. 8); so aucti VGH Baden-Württemberg v. 20.7.1993, VBIBW1994, 5.449; vom BVerwG often gelassen; zum Ganzen: Hailbronner, AusiR-Kommentar, Bd. 1, Ş 7, Rdnr. 41.I.1.tI

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTECI YE YABANCILAR IIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERVisums und angesichts ihrer zahIenmigen Bedeutung d ıe Einle- BE İrRAGgung von Verpflichtungsklagen genereli schwierig, in Fllen von fMR(RK.AUTouristen-Visa aufgrund von Ş 83 Aufenthcsogar gesetzlich ausgeschlossenist. 1m Hinblick auf die rechtsdogmatische Einordnungkönnen bel Visa unterschiedliche Kriterien herangezogenwerden, etwa die Rechtsgrundlage (z.B. Schengen-Visa gem. Ş6Abs. 1 Nr. 2 Aufenthc; nationale Visa gem. Ş 6 Abs. 4 Aufenthc),der damit verfolgte Zweck (z.B. touristische Zwecke, GeschftsoderBesuchszwecke oder Visa zu Zwecken der Famillenzusammenführung)oder dIe ausstellenden Behörde. Bel Letzterer bestehtdIe Mögllchkeit ( ı) der konventionellen Visumserteilungdurch dIe deutschen Auslandsvertretungen ( Ş 77 Abs. 2 AufenthG)sowie (2) dIe ausnahmsweise Visumserteilung unmittelbardurch dIe Bundespolizeibehörden an der Grenze ( Ş 14 Abs.2AufenthG). Obwohl es zwischen den Visumsarten auch zahlreicheÜberschneidungen gibt, sind dIe einzelnen Voraussetzungenjewelis gesondert zu prüfen.1. Versagung von Visa durch AuslandsvertretungenDie Versag ııng eines Visums durch eine Auslandsvertretungbedarf nach den Vorschrfften des AufenthG grundstzhchkemer Begründung oder Rechtsbehelfsbelehrung ( Ş 77 Abs. 2S. 1 Aufenthc), bel sog. Grenzvisa nicht einmal der Schriftform(Ş 77 Abs.2 S. 2 Aufenthc) und die Versagung von Touristen-Visa ist sogar genereil unanfechtbar ( Ş 83 AufenthG). Auch einWiderspruchsverfahren gegen eine Visumsversagung ist nichtstatthaft, da dIe Auslandsvertretung Tell einer obersten Bundesbehörde,des Auswrtigen Amtes, ist und nach Ş 68 Abs. 1 S. 2Nr. 1 VwGO i.V.m. Ş2 des Gesetzes über den Auswrtigen Dienst(GAD) b0 ein Widerspruch in diesen FlIen ausgeschlossen ist. 11 Bemerkenswerterweise besteht bel manchen deutschen Auslandsvertretungend ıe informelle, gesetzlich nicht geregelte Möglich-' Gesetz vom 30.8.1990, BGBI. 1990 1, 5. 1842, zuletzt gendert durch GesetzV. 5.2.2009, BGBI. 2009 E, S. 16o.' vgl. Würtenberger, Rdnr. 350(0. Fn. 8); Rennert, 68, Rdnr. 25(0. Fn. 9).565

AKUE1LE ENTWICKIUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEIrS -, AUSL£NDER- UND FLÜCHTIINGSRECIITBE[IRAG: keit, dass der betroffene Auslnder gegen dIe VisumsversagungMARCELKUschriftlich se[ne Einwnde forrnuliert und damit eine 50 genannte,,Remonstration" (=Antrag auf Nachkorrektur) einlegt. Allerdingsbesteht diese Möglichkeit bel Touristen-Visa nicht. NachAbschluss des Remonstratjonsverfa[ ırens und Aufrechterhaltungder ıırsprünglichen Entscheidung ergeht ein förmlicherAblehnungsbescheld mrt Begründung und Rechtsbehelfsbelehrung.Dieser ist innerhalb der dafür vorgesehenen Klagefrist(Ş 74 VwGO) von einem Monat yor dem VG Berlin mit einer Verpflichtungsklageanzugreifen. Der wichtigste Grund, weshalb dIeursprüngliche Ablehnung eines Visumsantrags weder begründetnoch mit einer Rechtsbehelfsbelehrung versehen wird, Iiegt darin,dass es in der Regel keinen subjektiven Anspruch auf Erteilungeines Visums gibt. 12 Ausnahmen können lediglich bel grundrecht-Iich überlagerten Föllen, etwa 1m Rahmen der Familienzusammenführung(Art. 6 GG), bestehen. Dies hat wiederum zur Folge,dass 1m Regeifall eine von der ,,öffentlichen Gewalt" ausgehendeVerletzung I.S. von Art. 19 Abs. 4 GG nicht anzunehmen ist. Zudemist der durch mehrere 100.000 Visumsantrge 1m Jahr entstehendeVerwaltungsaufwand als 50 gro g einzustufen, dass derGesetzgeber befürchtet, hohe verfahrensrechtliche Anforderungenan dIe Versagungsentschedung würden dIe admfnistrativenMöglichkeiten der Auslandsvertretungen bei Weitem überspannen.Au gerdem ist angesichts eines so groen Fallaufkommensbei förmlfcher Anordnung einer Begründungsverpfiichtung auchdaran zu zweifeln, ob dIe dann gegebenen Begründungen hinreichendenEinzelfallbezug aufweisen oder sich nicht doch nurin pauschalen oder standardisierten Formullerungen erschöpfenwürcjen. in einer VieizahJ von FIIen würde es darauf hinauslaufen,dass dIe Rückkehrabsicht des Antragsteliers, für dEe er selbstbeweispflichtig ist, nid- ıt hinreichend konkret und glaubhaft dargetanist oder sonstige Zweifel daran bestehen. 13 DIe bisherigePraxis hat bislang noch keine Beanstandungen durch dIe deut-12Z.B. VG Berlin V. 17.6.2004, 14V 26.03, juris.vgl. BVerwG V. 21.10.1996, NVWZ-RR 1997, S. 67; OVC Berlin-Brandenburg v.14.9.2007,2 N 38.07, juris; eingehend HalIbronner, AusIR-Kommentar, Bd. 1,6, Rdnr. 65 ff.566

VATANDAŞLIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKLJKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERschen Gerichte nach sich gezogen, möglicherweise fehite es aber BE İTRAG:auch nur an geeigneten TestfIIen. Augenscheintich wird davon ARCE1KAUausgegangen, dass der für die Erteilung von Visa gefundene gesetzlicheAusgleich zwischen den praktischen Erfordernissen derAuslandsvertretungen einerseits und den verfassungsrechtlichenAnforderungen an das Rechtsschutzverfahren andererseitsden zu berücksichtigenden Interessen in angemessener Weisegerecht wird.Dennoch lassen sich gegen das Fehten formaler Begründungenund Rechtsbehelfsbelehrungen sowie d ıe eingeschrnktenRechtsschutzmöglichkeiten verfassungsrechtliche Einwndeauf der Grundiage des Art. 19 Abs. 4 GG erbeben. So entsprcbees an sich den gefestigten Anforderung des deutschen Verwaltungsverfahrehs,dass ein Ablehnungsbescheid gegen die Beantragungeines begünstigenden Bescheids mit einer Begründungund Rechtsbehelfsbelehrung versehen werden muss, um denRechtsunterworfenen in den Stand zu setzen, sich wirksam gegendIe Behördenentscheidung zur Wehr setzen zu können.14Der in der Visumspraxis einiger Auslandsvertretungen üblicheHinweis auf die Möglichkeit, aufgrund eines Antrags d ıe d ıe Visumsversagungtragenden Gründe mitgeteilt zu bekommen,dürfte hierzu ebenfalis nicht genügen. in diesem Zusammenhangerscheint die Einr5umung des gesetzhch nicht vorgesehenen,,Remonstrationsverfahrens" ais prozedurale Halbheit, mitder zwar eine pragmatische Form gefunden worden ist, das fehlendeWiderspruchsverfahren zu kompensieren und gleichzeitigeine sofortige Kiageerhebung zu verhindern. Diesem ,,quasi-Widerspruchsverfahren" stehen jedoch verschiedene rechtlicheBedenken entgegen. 1m Hinblick auf den verfassungsrechtlichenGrundsatz des effektiven Rechtsschutzes nach Art. 19 Abs. 4 GGvermitteit dieses Verfahren nmIich einen insgesamt ambivalentenEindruck: Einerseits erscheint es ais pragmatische Möglichkeit,über das Fehlen eines in der Praxis offenbar ais notwendig14 VgI. Kopp/Rarnsouer, VwVfG, 10. Aufl. 2008, 39, Rdnr. 2a fi. (,,Grundsatzder Verfahrensfairness", ,,Ausfiuss des Rechtsstaatsprinzips"); Kische!, DIeBegründung - zur ErIuterung staatlicher Entscheidungen gegenüber demBürger, Tübingen 2003, S.14 t567

AKTİJEIIS ENİWICKLUNGEN 1M STLATSANGEHÖRIGKEITS -, AIJS İANDER- tRW FÜCHTI.INGSRECHTOf URAG: empfundenen Verwaltungsverfahrens hinweg zu heifen - eineARCE1MU Situation d ıe in verschjedenen deutschen BundesIndem nachder votIstndigen oder teilweisen Abschaffung des Widerspruchverfahrensnur alizu bekannt isV 5 Andererseits wird hiermit einRechtsbehelf eingerumt, den der Gesetzgeber offenkundignicht gewoUt hat und von dessen Existenz d ıe erfolgiosen Antragstellereines Visums jedenfalis nicht oflizleil in Kenntnis gesetztwerden, wenn sich auch auf vereinzelten Internet-Seitendeutscher Auslandsvertretungen, z.B. des Generalkonsulats derBundesrepublik Deutschland in St. PetersbuRG, früher Hinweiseauf die Möglichkeit eines Remonstrationsverfahrens bei gleichzeitigerHervorbebung der Unanfechtbarkeit von Visumsversagungenfinden lie gen. 11 Es erscheint überdies fraglich, ob miteinem solchen auergesetzIichen Rechtsbehelf den Anforderungendes effektiven Rechtsschutzes entsprochen werden kann.Vorzugswürdig erschiene es daher, dass der Gesetzgeber - wenndenn ein praktisches Bedürfnis hierfür besteht - das förmlichewiderspruchsverfahren bel der V ısumserteilung mit der Magabefür anwendbar erkIrt, dass dIe von der Auslandsvertretungerlassenen Visumsversagungen über eine Begründung und ordnungsgemSeRechtsbel- ıelfsbeiehrung verfügen. Solite der Gesetzgebersich nicht für diese Alternative entscheiden, dann ist- wie derzeit - davon auszugehen, dass auergesetzIiche Verwa!-tungsverfahren grundsatzlich nicht statthaft sind.Zwar besteht auf der Grundiage des AufenthG regeImigkein subjektives Recht auf Erteilung eines Visums, 17 50 dass eshuflg an einer wesentlichen Voraussetzung für den Schutz einesansonsten bestehenden öffentlichen Rechts 1.5. von Art. 19 Abs.4GG fehit. Es ist jedoch nicht volikommen auszuschlie gen, dass15 vgl. eingehenc! hierzu: RüsseI, NVwZ 2006, S. 523; Lindner, BayvBl. 2005,S.65; Biermann, ZUR 2006, 5.282; Schneider, LKV 2004,5. 207.16 Entsprechende Hinweise waren unter,,http://www.sankt-petersburg.diplo .delVertretung/stpetersbumJde/o ılVisabestirnmungen/FAOJFAOAbIehnung_Seıte.html" zu sehen. Mittlerweile ist d ıe Internet-Seite zwar gendertworden, ein Ausdruck der früheren Fassung (Stand: Il .5.2009) Iiegtdem Verfasser jedoch yor.17VgI. vc Berlin v. 17.6.2004,14v 6.03, juris.568

VATANDAŞ UK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKLIKUNDAİĞ GÜNCEL GELİŞMELERdurch eine willkürliche oder diskriminierende Visumsversagunğ 8EITRAGceine Grundrechtsverletzung erfolgen könnte; diese Feststellung M.ARCELKAUg ık auch für Touristen-Visa. Auerdem könnte, sofern man dieVisumserteilung ais Ermessensentscheidung 1m verwaltungsrechtlichenSinne qualiflziert, auch ein Anspruch auf ermessensfehlerfreieEntsche İdung bestehen, der durch eine willkür! İcheoder diskriminierende Entscheidung verletzt werden würde.'8Da jedoch davon auszugehen ist, dass solche Rechtsverletzungenangesichts der une İngeschrnkten Grundrechts- und Cesetzesbİndung der Austandsvertretungen (Art. 1 Abs. 3 u. Art. 20Abs. 3 GG) nur in einer geringen Anzahi von FIIen vorkommen,sind die rechtlichen Gegebenheiten - dies giit namentlich auchfür Ş 83 Abs. 1 AufenthG - ohne Vornahme einer Gesetzesnderungİnsofem verfassungskonfom ı zu korrigieren, dass beimVorilegen einer nicht Iedigl İch ger İngfügigen GrundrechtsverletzungVerpflichtungsklage yor deutschen Gerichten' 9 unabhöngigvom Durchlaufen des ,,Remonstrationsverfahrens" e İngelegtwerden kann. Wegen der nur ausnahmsweise möglichen Rechtsverletzungengenügt es im Hinblick auf Art. 19 Abs. 4 GG, dassin den FIIen, in denen eine substantiefle Grundrechtsverletzungvorliegt, eine Möglichkeit zur Klageerhebung eröfinetwird, wahrendim Übrigen angesichts einer regeImöfig fehlenden Rechtsverletzungsowie des groen Verwaltungsaufwandes weder d ıeunterbliebene Begründung noch die fehlende Rechtsbehelfsbelehrungbei der Visumsversagung verfassungsrechtlich zu beanstandensind.2. Versagung von Grenz-VisaAhniich problematisch im HinbUck auf dIe Cew5hrleistungvon Rechtsschutzmöglichkeiten ist d İe Versagung von Visa unmittelbaran der Grenze (vgl. Ş 14 Abs. 2, 83 AufenthG). Hinzukommt bei diesen, dass sie weder der Begründung, Rechtsbe-18 VgI. Kopp/Ramsauer, Ş 40, Rdnr. 67 (o. Rt 14) geht bel Wiilkür davon aus,dass ein entsprechender Rechtsakt nichtig .5. von Ş 44 VwVfG sein kann,wenn LR. von Ş 114 VwCO keine Gründe ,,nachgeschoben" werden.19 Wahrscheinlich wre hierfür ebenfalls das VG Berlin zustndig.569

AKTUELLE ENTWICKIUNGEN 1M STAATSANGEKÖRIGKEITS -, AUSLM4DER- UND FLÜCHTUNGSRECIITBEIJRAG: he İfsbeiehrung oder Schriftform bedürfen noch ein dem Re-MAR(R YUmonstrationsverfahren vergleichbares ,,Quasi-Widerspruchsverfahren"vorgesehen ist. Vor ailem ist dIe Versagung von Crenz-Visa unanfechtbar, 50 dass jede Rechtsschutzmöghchkeft in diesemFalI ausgeschiossen wird. Dies führt 1m Hinbhck auf Art. 19Abs. 4 GC ebenfalls zu Zweifein an der Verfassungsmf4igkeitdieser Bestimmung.10Zun5chst ist jedoch zu berücksichtigen, dass nach Ş 14Abs.2 AufenthG d ıe Bundespolizeibehörden nur ausnahmsweisedIe Möglichkeit zur Erteiiung von Visa an der Grenze haben,sowelt eine Zurückweisung unbillig erschiene oder den interessender Bundesrepublik zuwlderliefe. 21 Durch den Anfechtungsausschiusswird die verfahrensrechtl ıche Möglichkeit zurGeltendmachung einer etwaigen Rechtsverletzung substantieileingeschr5nkt. DIe gegen dIe Vorschrift auf der Grundlage vonArt. 19 Abs. 4 GG erhobenen verfassungsrecht ıichen Einwndegreifen jedoch bel nherer Betrachtung nicht durch oder lassensich im Hinbiick auf die Unanfechtbarkelt der Versagung von Visadurch verfassungskonforme Korrekturen hnlich wie bel der Visumsversagungdurch Ausiandsvertretungen beseitigen. DiesIiegt unter anderem auch daran, dass die Entscheidung nacl- ı 14Abs. 2 AufenthG im verfahrensrechtiichen Sinne keine typischeErmessensentscheidung darsteilt, weil eine eingehende Abwgungalier vorliegenden Umstnde - wie sie sowohl Ş 40 VwVfCals auch Ş 114 VwGO zugrunde liegtz2 - weder stattfindet nochgesetzlich vorgeseheniSt. 23Ahnlich wie bel der Visumsversagungdurch Ausiandsvertretungen kann iediglich in Ausnahmeföllen,wenn gravierend gegen das Wilikür- und Diskriminierungsverbotdes Grundgesetzes verstoEen worden ist, unmittelbar auchgegen eine Versagung eines Grenzvisums vorgegangen werden.Damit lieRe sich 1m 1-1 inblick auf d ıe verfassungsrechti ıchen Anfor-20Z.B. Renner, AusiR, 83 AufenthG, Rn. 2; Funke-Kaiser, GK-AufenthG, 83Rn.3.21VgI. Funke-Kaiser, GK-Aufenthc, 83 Rn. 3.n VgI.Kopp/Ramsauer, Ş 40, Rdnr. il ff. (o. En. 14); Rerınert, 114, Rdnr. la u.16 ff. (o. Fn. 9).VgI. J-lallbronner, AusIR-Içomrnentar, Bd. 1, 14, Rdnr. 45f. u. 83, Rdnr. il.570

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ YE YABANCILAR ItIJKUKIJNDAKI GÜNCEL GEL İŞMELERderungen des Art. 19 Abs. 4 GG daran denken, ausnahmsweise BE İTRAG:eine Rechtsschutzmöglichkeit entgegen dem Gesetzeswortlaut MARcEL KAUeinzurumen.ili. ZusammenfassungDIe genannten Beisplele haben gezeigt, dass d ıe prozessuafenVorschriften des deutschen Austnderrechts sich stets auchan der verfassungsrechtiichen Bestimmung des Art. 19 Abs.4GC messen lassen müssen. Auerdem führen d ıe verfassungsmİgen Vorgaben dazu, dass das vom Gesetzgeber beschlosseneRechtsschutzsystem ergnzt und zum Tell sogar ,,überformt"wird. Inwieweit dies jedoch 1m Einzelnen zu geschehenhat, bleibt 1m Regeifall den Einschötzungen der Verwaltungsgerichteüberlassen. Wie das Beispiei des verkürzten bzw. ausgeschlossenenRechtsschutzes bel der Visumsversagung zeigt,sind ungeachtet des verfassungsrechtlichen Ranges des ef'fektiyenRechtsschutzes zusötzlich auch andere Erwgungen bel derAusgestaltung des Rechtsschutzsystems zu berücksichtigen. Zunennen sind hierfür unter anderem dIe Erfordernisse der Verwaltungspraxis,d ıe dazu führen, dass bel der Ausgestaltung desRechtsschutzsystems nicht in jedem Fali behördllchen Handeinseine Rechtschutzmögllchkelt eröftnet werden muss - yor allemdann nicht, wenn es wie bel der Visumsversagung regelmgigan subjektiven Rechten der Antragstefler fehit. Etwas anderesmuss hingegen gelten, wenn wie beim Familiennachzug grundrechtİiche Positionen (Art. 6 GC) zu beachten sind.Allein aberdieentfernte Möglichkeit einer Ietztlich in jedem behördlichen Verfahrendenkbaren Grundrechtsverletzung in Form elnes Versto-Res gegen das Willkürverbot erfordert es jedenfalls dann nicht,in jedem Verwaltungsverfahren d ıe Einlegung eines Rechtsbehelfszu ermöglichen, wenn dies mit einem auergewöhnlichenAufwand verbunden wre, der jede andere Verwaltungsttigkeitder Auslandsvertretungen zu ersticken drohen würde bzw. eineformularmöige und standardisierte Begründungspraxis befürchtenliege. Schlieglich bleibt in atyplschen KonstellationendIe Möglichkelt, einer unmittelbaren Klageerhebung yor dem571

AKTUEU.E ENİWIO(WNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGK£ITS -, AUSLANDER- tRW FLÜCHTUNGSREcHrBEIIRAG: Verwaltungsge ı-icht gegen eine behördliche Ma gnahme, wennARR K.AU eine Grundrechtsverletzung aufgrund substantiierter NachweisetatschIich angenommen werden kann. 1m Ergebnis zeigt sichdamit, dass der verfassungsrechtlich geschützte Grundsatz deseffektiven Rechtsschutzes bei den ausInderrechtIichen Rchtsschutzmöglichkeitenvon groer Bedeutung ist, dass er jedoch- sowelt es sich um den Rechtsschutz gegen die Versagung vonVisa handeit - durch die herkömmlichen Crenzen des Art.19Abs.4 GG und verwaltungspragmatische Erwgungen seinerseitswiederum Einschrnkungen unterliegt.572

TÜRK CEZA KANUNU AÇISINDANYABANCILARIN DURUMUAv. Arslan TEMEL*GirişCeza hukukuna ili şkin bir k ısım problemlerin s ıkl ıkla ya ARSLAN TEMEr İ Nda münbasıran yabanc ılarla ilgili olarak gündeme gelmesi, TEBÜ Ğİbazen de ki şinin yabanc ı olmas ının doğal sonucu olarak yargılama/infazsürecinde özel durunılarla kar şılaşılmas ı, yasakoyucular ı bu hususta özel düzenlemeler yapma yoluna itmiştir.Konu, yabanc ıım ı hukuki durumu olunca, do ğal olarakbirden fazla ülkenin de işin içinde olması gerekmekle, meseleleruluslararas ı bir özellik kazanarak ço ğu zaman çok tarafl ıya da ikili uluslararas ı anlaşmalara konu olmaktad ır. Gelinena şamada, ortak hukuk olarak kabul edebilece ğimiz düzenlemelerleolu şmuş bulunan kurallar, iç hukuk düzenlemelerir ılde s ınırlamaktadır.İnceleme konumuzu olu şturan 5237 say ılı Türk Ceza Kanunu'nun'Yabanc ı Ülkede Hüküm Verilmesi' ba şlıkl ı 9., 'YabanciTarafindan işlenen Suç' başlıklı 12. ve 'Diğer Suçlar' başlıklı13. maddeleri ise, yukar ıda belirtilen evrensel kurallardan,aynı suçtan ikinci kez yargilanmay ı yasaklayan "fon bis inidem" kural ı ile çeli şmektedir.5237 say ıl ı Türk Ceza Kanunu'nun tasar ısında mevcutbulunan "Türkiye'nin taraf oldu ğu uluslararas ı sözleşme hükümlerisakl ıdır" şeklindeki hükmün sonradan metinden ç ıkartılmışolmas ı, yasa koyucunun mevcut düzenlemeyi (çeli şkiyi)özellikle istediğini göstermektedir.Avukat, Ankara Barosu.573

AKTIJELLE ENTW İ CKLUNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -J ALJSLANDER- UND FLÜCIITLINGSRECHTARSLAN TEMELIN Aynı fil dolayısıyla devletlerin yarg ılama yetkisini ken-TEBL İĞİ dilerinde görmesi, yabanc ı mahkeme kararlarm ın objektifliğineve adil oldu ğuna yönelik güvensizlik, devletlerin egemenlikyetkilerinden vazgeçme hususundaki çekimserlik veulusal hukuk düzenleri aras ındaki farkhl ıklardan kaynaklanmaktadır.Ancak, aynı filin milletleraras ı düzeyde birden çok kezcezaland ırılmasının da önüne geçmek gerekir. Bunun için deya ikili ve çok tarafl ı antlaşmalarla sorun halledilmekte veyadevletlerin kendi iç hukukuna ili şkin olarak yaptıkları kanunlardayabanc ı mahkemelerin verdikleri kesin hükümlere belirliölçülerde otorite tanınmaktad ır.Nitekim Ceza Yargılannın Milletleraras ı Değeri KonusundaAvrupa Sözle şmesi (m. 53), Avrupa ceza yarg ısına ilişkinolarak belirli ölçüde non bis in idem ilkesini kabul etmiştir.Yine, Schengen Uygulama Anla şması'nın 54. ve devam ımaddelerinde, iç s ınırlar ı kalkmış ve hukuk düzenlen belirliseviyede de olsa, birbirine yakmiaşmış olan Avrupa Birliğiiçerisinde, aynı fil nedeniyle birden çok ceza kovu şturması yap ılması yasağına yer verilerek, bu ilkenin uluslararas ı geçerliliği benimser ıniiştir. Ülkemiz aç ısından, ileride ayr ıntıl ıolarak inceleneceği gibi, yurt dışında i şlenen suçlar ın tümü,yeni Türk Ceza Kanunu'nun uygulama alan ına sokulmamış,ayrıca non bis in idem ilkesi de s ınırlı olarak öngörülmü ştür.Bu çahşmada, yeni Türk Ceza Kanunu çerçevesinde cezakanununun yer itibariyle uygulanmas ı, mülkilik, koruma, failve mağdura göre şahsilik ile evrensellilc sistemleri çerçevesindeana hatlarıyla ele al ınmış ve bu sistemler bak ımından nonbis in idem ilkesi; a ğırhkli olarak kendisini rahmetle and ığımızhocamiz Faruk Erem ve de ğerli bilim insanı Dicle ÜniversitesiHukuk Fakültesi Ceza ve Ceza Usul Hukuku Anabilim Dal ıöğretim üyesi Recep Gülşen'in görü ş ve eserleri doğrultusundadeğerlendirilmiştir.574

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELER1. TCK'nın 9. Maddesi Aç ısından ARSLAN JEME [' İ NYabanc ıların Hukuki DurumuYeni Türk Ceza Kanunu'nun 9. maddesinde, ülke içindesuç işleyen vatanda ş veya yabanc ı kim olursa olsun fail hakkındayurt dışında yargilama yap ılsa dahi, Türkiye'de yenidenyargılamanın yapılacağı ifade edilmektedir. Böylece yasakoyucu, kamu düzeninin ancak kendi yasaları ve kendi yargıorganlar ı ile sağlanabileceğini, bu işin yabancı devletlerininyargı organlarma bırakılamayacağın benimseyerek, devletinegemenlik yetkisi nedeniyle ülkede i şlenen suçlar yönündendaha muhafazaür davrar ımıştır.Ayr ıca eski 765 sayıh Türk Ceza Kanunu'ndan (m. 3/2)farklı olarak, burada Türkiye'de suç i şlemiş olup da bu nedenlehakkında yabanc ı bir ülkede hüküm verilmi ş olan yabanc ı-nın Türkiye'de yeniden yarg ılanmasını Adalet Bakaııı'nm talebinebağh kılan düzenlemesinden vazgeçilerek bu husustavatanda ş ile yabanc ı arasındaki ayrıma son verilmi ştir. Eski765 sayılı Türk Ceza Kanunu'ndaki düzenleme (m. 3), ülkedesuç i şleyen vatandaşın cezaland ırılmas ı ve ıslahı bakımındantabi oldu ğu devletin ilgilenmesi dolay ısıyla yabanc ı ülkedeverilen karann yeterli görülmemesi nedenine; buna kar şılık böyle bir durumdaki yabanc ı hakkında ise, devletin bu türbir ilgisinin olmamas ı ve yabanc ı mahkemenin verdi ği hükmünbazı hallerde yeterli görülerek gereksiz masraf ve külfetegerek kalmayabilmesi nedenlerine dayanmakta idi.Ancak yeni TCK'nın 9. maddesi gerekçesinde de belirtildiğigibi, Anayasa'da güvence alt ına alman e şitlik ilkesiylebağdaşmach ğı gerekçesiyle bu ayr ımın kaldırılchğı açıkçaifade edilmi ştir.Ayrıca Yeni Türk Ceza Kanunu'nun 9. maddesi uyarmca,Türkiye'de işlediği suçtan dolay ı yabanc ı ülkede hakk ında hükümverilmi ş olan kimse, Türkiye'de yeniden yarg ılan ır. Böylece,ülke içinde bir suç i şlendiğinde, bu nedenle yurt dışında verilenhükmün beraat veya mahkumiyet arasında bir fark gözetilmeksizin,yeniden yargılama öngörülmek suretiyle, non bisin idem etkisi tanınmamıştır.575

AlçrUELLE ENTWICKL(JNGEN 1M STAATSANGEHÜRIGKEITS -. ALJSLANDER- UND FLÜCHTUNGSRECHTKar şılaştırmal ı hukukta da durum böyledir. Örne ğinFransız Ceza Kanunu'nun 113-5. maddesine göre, Fransa'daişlediği suçtan dolay ı herhangi bir ki şi hakkında yabanc ımahkeme tarafından hüküm verilse bile Frans ız Ceza Kanunuuygulanır. Yine, İtalyan Ceza Kanunu'nun 11/1. maddesigereğince, 6. madde çerçevesinde İtalya'da suç i şleyen vatandaşveya yabanc ı, bu nedenle yabancı ülkede yargılann-u şolsa da, İtalya'da yargılarıır. İtalya dışı nda yargılansa bile, failinyeniden İtalya'da yarg ılanmas ı için Adalet Bakanı'nın talebigerekmemektedir.Yeni TCK'run 9. maddesine göre örne ğin, Türkiye üzerindenAlmanya'ya uyu şturucu madde ihraç eden kimse, bu fiilidolay ısıyla Almanya'ya uyu şturucu madde ithal suçunu i ş-lediğinden ötürü yargılansa da bu suçu Türkiye'de gerçekle ş-tirdiği için Türkiye'de yeniden yarg ılanabilecektir.Nitekim aynı paralelde hüküm içeren eski 765 say ılıTürk Ceza Kanunu'nun yürürlükte oldu ğu dönemde verdiğiyeni tarihli bir karar ında Yargıtay, Türkiye üzerinden i şlenenuyu şturucu madde ihrac ı suçunu i şleyen failler hakk ında,daha önce yabancı mahkeme tarafından uyu şturucu maddeithali suçundan dolay ı beraat karan verilmi ş olmas ına rağmen,Türkiye'de uyu şturucu madde ihrac ı suçuna ili şkin olarakyeniden yargılamanın yap ılacağına hükmetmi ştir.Yargıtay'a göre, bu takdirde ayn ı eylemden ötürü iki kezyarg ılamadan söz edilemez. Ayr ıca, bu durumda, Insan HaklarıAvrupa Sözleşmesinin ek 7 no'lu Frotokolü'nün 4/1.maddesine, Birle şmiş Milletler Siyasi ve Medeni Haklar Sözleşmesi'nin14/7. maddesine ve Suçlular ın İadesine Dair AvrupaSözleşmesi'nin 9. maddesine aykınl ık mevcut değildir.Nitekim Avrupa İnsan Hakları Komisyonu da, 7.9.1989tarihli Cardot/Fransa davas ına ili şkin olarak verdi ği bir kararında,bu protokolde yer alan non bis in idem ilkesine saygıgöstermenin, farkl ı devletler tarafmdan verilen mahkumiyetkararlar ına uygular ımayacağıru ifade etmiştir.Ancak ekleyelim ki, doktrinde, bu durumda s ınırlar ötesinetaşan uyu şturucu madde gibi suçların ceza muhakemesi576

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAKi GÜNCEL GELİŞMELERbakımından tek fiil say ılması ve böylece non bis in idem ilkesininbenimsenmesi gerektiği ileri sürülerek söz konusu suçunAvrupa ülkelerinin mevzuatlar ı gibi mütemadi suç olarak kabuledilmesi gerektiği kaydedilmektedir.Aksi takdirde, Avrupa ülkelerinin adli makamları, bugibi hallerde uyuşturucu madde suçlarmdan mahkum edilenTürk vatanda şlarının non bis in idem ilkesine aykırı olarak yenidenyargılanmalar ı dolay ısıyla Türkiye'ye iade etmemekte,söz konusu kişiler hükümlü olup da, Türkiye'ye nakil edilmeleriniistedikleri takdirde ise nakletmemektedir.Il. TCK'mn 12. Maddesi Aç ısındanYabanc ılar ın Hukuki Durumuaa. Mağdura Göre Şahsilik SistemiMağdura göre şahsilik sistemi, her şeyden önce yabanc ıülkede işlenen suç bakımından mağdurun vatanda şı olduğudevlet kanununun uygulanmasını ifade etmektedir.Ancak bu sistem uyannca, mağdur vatandaş olabileceğigibi, bir ülke de olabilir.Bu sisteme, birçok ceza mevzuatmda yer verilmi ştir. Örneğin,yürürlükteki Italyan Ceza Kanununda (m. 10/1) durumböyledir.aaa. Yurt Dışında Yabanc ı TarafındanTürkiye Zaranna İşlenen Suçlar BakımındanTürk Ceza Kanunu'nda (m. 12), ma ğdura göre şahsililc sistemiiki şekilde öngörülmü ştür: Bunlardan ilki, yabanc ı tarafindanyurt d ışmda Türkiye'nin zararma ağır olmayacak derecedekisuçların işlenmesine iişkindir: "Bir yabancı 13. maddedeyaz ılı suçlar d ışında, Türk kanunlar ına göre a şağı s ınırı en azbir y ıl hapis cezas ın ı gerektiren bir suçu yabanc ı ülkede Türkiye'ninzararına işlediği ve kendisi Türkiye'de bulundu ğu takdirde, Türkkanunlanna göre cezaland ınlır. Yargılama yap ılmas ı Adalet Bakanın ın istemine bağlıdır." (TCK m. 12/1)577

AKTU ELLE ENİWICKLIINGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AIJSL İNDER- UND FIÜCHTLINGSRECHTBu madde, 13. madde kapsamı (örneğin, devletin güvenliğinekarşı bir suç veya Türk parası veya Türkiye'ye ilişkinmühür veya damgalarda sahtekr1 ık suçu gibi) dışında olupda en az bir yıl hapis cezasmı gerektiren bir suçu, bir yabanc ı-nın yurt dışında Türkiye'nin zararına i şlemesi haline ilişkindir.Bu maddenin uygulan-nas ı bakımından fail, Türk vatandaşı olmayıp yabanc ıdır.Failin vatandaşlığı ise, filin işlendiği zamana göre saptanır.Nitekim yeni Türk Ceza Kanunu'nun 6/1. maddesinin abendinde, vatanda ş deyiminden, fiili i şlediği anda Türk vatandaşıolan kişinin anla şılacağı açıkça belirtiimi ştir. AncakTürk vatanda şı olduğu halde başka bir ülke vatanda şlığı dakazanarak çifte vatanda şliğa sahip olan ki şiler, Ceza Kanunununuygulanmasmda yabanc ı değil, vatanda ş sayılmal ıdır.Bu maddedelci soru şturmanın koşulu olan cezanın hesaplanınasında,yeni Türk Ceza Kanunu'nun 15. maddesi esas bitulur.Buna göre, miktarının soru şturma koşulu oluşturduğu hallerdeceza, soru şturma evresinde ileri sürülen kanuni ağırlaştırıcınedenlerin aşağı s ınır ı ve kanuni hajifletici nedenlerin yukarı srn ı-rt göz önünde bulundurularak hesaplan ır. Yine, sadece adli paracezas ını gerekli kılan bir suç söz konusu ise, bu madde kapsamınagirmeyecektir. Ayn ı şekilde yeni TCK'nın 14. maddesindede belirtildiği gibi, seçimlik cezalarda soru şturma konusu suçunyer ald ığı kanun maddesinde hapis cezas ı ile adli para cezas ındanbirinin uygulanmas ı seçimlik say ılm ış ise, soru şturma veya kovuşturmaaçılmaz.Yeni Türk Ceza Kanunu'nun 12. maddesinde, zarar ınneyi içerdiği açıkça belirtilmediğinden, zarar doğrudan doğruyaveya dolayl ı şekilde maddi, ekonomik, siyasi, ahlaki,sosyal ve kişisel nitelikte olabilir.Örneğin, yabana bir ülkedeki Türkiye Büyükelçili ği'neait otomobilin tahrip edilmesi böyledir.Yine örneğin, yurt dışındaki kamu kurum ve kurulu şlarındabulunan veya kamu yarar ı veya hizmetine ayrılmış yer-578

VATANDAŞ LIK, GÖÇ MÜLTEC İ VE YABANCILAR HIJKUKUNDAKi GÜNCEL GEL İŞMELERdeki eşyaya yönelik hırs ızl ık suçunun işlenmesi (Yeni TCK m.142/1, a bendi) bu madde kapsam ına girer.Bu tür durumlarda, fail hakk ında ülke dışı nda öncedenyargılama yap ılmad ığı takdirde, Adalet Bakanımn talebi üzerineTürkiye'de yargılama yap ılabilecektir.bbb. Yurt D ışında Yabanc ı TarafındanTürk Vatandaşı veya Türk Kanunlar ına GöreKurulmuş Özel Hukuk Tüzel Ki şilerZararına i şlenen Suçlar BakımındanMağdura göre şahsiik sistemi gere ğince kabul edilen birdiğer durum da, bir yabancuun Türkiye d ışı nda bir Türk yatandaşmaveya eski 765 sayılı TCK'da mevcut olmayan, Türkkanunlarına göre kurulmu ş özel hukuk tüzel ki şilerine karşısuç işlemesi haline yöneliktir: "Yeni TCK'n ın 12,/1. Jikras ındabelirtilen suçun bir Türk vatanda şın ın veya Türk kanunlarınagöre kurulmuş özel hukuk tüzel ki şisinin zararına i şlenmesi vefailinTürkiye'de bulunmas ı halinde, bu suçtan dolay ı yabanc ı ülkedehüküm verilmemi ş olmas ı koşulu ile suçtan zarar görenin şikayetiüzerine fail, Türk kanunlar ına göre cezaland ırılır." (Yeni TCK m.12/2) Madde gerekçesinde, yabanc ı tarafmdan yurt dışındaTürk karıunlarına göre kurulmu ş tüzel kişilerin zararma olaraksuç işlenmesi durumunda da, Türk kanunlar ının uygulanmasınaimkan sağlandığı aç ıklanmıştır.Bu maddede, bir yabanc ı tarafından yurt dışında en azbir yıl hapis cezasm ı gerektiren bir suçun Türk vatanda şınınveya Türk kanunlarma göre kurulmu ş özel hukuk tüzel kişisininzaranna işlenmesi söz konusudur. Örneğin, bir Türkvatandaşının doland ırılması halinde durum böyledir. Yine,Türk kanunlarına göre kurulmu ş bir özel havayollar ı şirketineait bir büronun bombalanmas ı suretiyle zarar verilmesi halindebu madde uygulanabilecektir.Ancak bu madde bak ımından Türkiye'de kovu şturma yapabilmekiçin, filin işlendiği ülke kanununa göre de suç te şkil579

AKTUELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGNÖRIGKEIrS -, AUSLANDER- UND FLÜCHRINGSRECHTetmesi aranmamaktad ır. Doktrinde hakl ı olarak, bu durumunuluslararas ı hukuka aykırı olabilece ği ileri sürülmektedir.Yurt dışında Türk vatanda şı veya Türk kanunlar ına görekurulmuş olan özel hukuk tüzel ki şileri zararına bir suç işleyenyabancıya ilişkin yeni TCK'nın 12/2. maddesinde, eski765 sayılı eski TCK dan farkl ı olarak (m. 6/1), Türkiye'de yargılamayap ılmas ı bakımından Adalet Bakan ının talebi şartkoşulmamıştır.bb. Mağdura Göre Şahsilik Sistemi Bak ımındanNon Bis in Idem EtkisiYeni TCK m. 12/1.maddesi çerçevesinde yurt d ışındaTürkiye zararma hürriyeti ba ğlay ıc ı bir cezayı müstelzim bircürümü yabancı memlekette Türkiye'nin veya bir Türk'ünzararına işlediği ve kendisi Türkiye'de bulunduğu takdirdeTürk kanunlar ı mucibince ceza görür. Bu babda takibat icras ıAdliye Vekilinin talebine veya zarar gören şahs ın şikayetinebağl ıdır. "Bir suç işleyen yabancı, işlediği bu suçtan dolay ı dahaönce yurt d ışında yargılanm ışsa, bu durumda yeniden yargılamaiçin Yeni TCK'nrn 1214. maddesi uyarınca Adalet Bakan ı 'n ın istemigerekmektedir." Zira bu maddeye göre, "yabanc ı mahkemecemahk ı2m edilen veya herhangi bir nedenle davas ı veya cezas ı düşenveya beraat eden yahut suçu kovu şturulabilir olmaktan çıkanyabanc ı hakk ında Adalet Bakan ı 'n ın istemi üzerine Türkiye'de yenidenyargılama yapılır." Bu düzenlemeye, devletin kendisinidaha güçlü bir şekilde koruma isteği ve yabancı devlet yargısınınfaile daha az ceza verebilece ği gerekçesiyle gidilrni ştir.Böylece bu durumda non bis in idem etkisi kabul edilmemiştir.Bu durum, Ceza Yargılarmın Milletlerarası Değeri KonusundaAvrupa Sözle şmesi' ıüı 53/2. maddeye ayk ırılıkoluşturmamaktadır. Zira bu madde uyarınca, bir suç bir devletinkamusal nitelikteki ki şi, kurum veya bir eşyasına karşıişlenmişse, zararırıa suç işlenen devlet, yabancı devletin yargısmıkabul etmeyebilir.580

YATANDAŞ IJK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR IIUKUKIJNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERYurt dışında Türk vatanda şı veya Türk kanunlanna görekurulmu ş olan özel hukuk tüzel ki şileri zaranna bir suç işleyenyabancıya ilişkin olarak yeni TCK'n ın 12/2. maddesi bakımındanise fail, yabanc ı ülkede yargilarımış ve hakkındahüküm verilnıişse Türkiye'de yeniden yarg ılanmaz.Zira yeni TCK'nın 12/1 ve 4. maddesinden farkl ı olarak,12/2. maddesi gereğince Türkiye'de yargılama yap ılabilmesiiçin, "bu suçtan dolayı yabana ülkede hüküm verilmemiş olması " gerekmektedir.Bu husus, maddede ve madde gerekçesinde aç ık bir şekildeifade edilmi ştir.Böylece bu madde itibariyle non bis in idem ilkesi söz konusuolacaktır. Hatta bu düzenlemedeki non bis in idem etkisi,Ceza Yargılarmın Milletleraras ı Değeri Konusunda AvrupaSözleşmesi'nin 53/1. maddesinden daha geni ş bir şekilde öngörülnıüştür. Zira söz konusu maddeye göre, yabancı mahkemehükmünün non bis in idem etkisi oluştwabilmesi için beraatkararı verilmiş veya mahkumiyet hükmünün kısmen veyatamamen infaz edilmi ş olması gerekmektedir.Oysa, yabanc ı ülkede verilen hüküm, dü şme kararı şeklindede söz konusu olabilir.Ancak, yeni Türk Ceza Kanunu'nun 12. maddedeki düzenlemeyleyabancmın bir Türk vatanda şının zararına işlediğibir suça ili şkin olarak non bis in idem ilkesini benimsemesinekarşılık, böyle bir suçu Türkiye'nin zararma i şlediği takdirdebu illceyi geçerli saymaması, hem bu Kanun'un 3. maddesindekie şitlik ilkesine hem de yeni Kanun'un devleti de ğil,bireyi ön planda tuttu ğu yönündeki eğilimine aykırı düştüğühaklı olarak ifade edilmektedir.Gerçi, bu maddeye kar şıl ık gelen eski 765 sayıli Türk CezaKanunu'nun 7. maddesinde, suçun Türk veya Türkiye'ye karşıişlenmesi arasında bir fark gözetilmeyerek, her ikisi bakımındanda Adalet Bakan ının talebi üzerine Türkiye'de yenidenyargılamanın yapılmasma ili şkin bir düzenleme mevcuttu.581

AKTUELLE ENTWICKLLJMGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, ALJSLANDER- UN!) FLÜCHTIJNGSRECHTEkleyelim ki, bu hususta yururlükteki İtalyan Ceza Kanunuda (m. 11/2), eski TCK'daki (m. 7) gibi bir düzenlemeyiöngörmektedir. Ancak kan ıımzca, her iki hal yönünden denon bis in idem etkisi mutlak olarak kabul edilmelidir.d. Evrensellik Sistemi Bakımındanaa. Evrensellik Sisteminin Uygulama Alan ıEvrensellik sistemi, mülkilik, koruma, fail ve mağduragöre şahsilik sistemlerine göre yetkili say ılmayan bir devletin,yurt dışında işlenen bir suç dolayıs ıyla adaleti sağlamakbakımından, suçun bütün insanlığa karşı işlenmi ş bir eylemolarak nitelendirmek suretiyle, bu suç için yarg ı organlarınıyetkili kılması anlamıru taşımaktad ır. Bu sistem, kaynağıruGrotius'un "au t dedere atü punire" (ya geri ver yahut cezalandır) deyiminde bulmaktad ır. Evrensellik sistemi gereğince birdevlet, sanığı ve mağduru yabanc ı olduğu takdirde belli şartlarlasuçu kovu şturabilmektedir.Yabanc ı tarafından yurt dışı nda Türk vatandaşına karşısuçun i şlenmesi halinde, yabanc ı hakkında yabanc ı ülkedehüküm verilmesi durumunda dahi, eski TCK'nm 6. maddesiile 7. maddesi arasında uyum sağlamak için, Türkiye'deyeniden takibatın yap ılabilmesi bak ımından suçtan zarar göreninşikayeti yeterli say ılmayaralc Adalet Bakan ının talebi dearanmaktayd ı .Evrensellik (adalet) sistemi, hiç bir devletin kanunu tarafındantam olarak kabul edilmi ş değildir. Nitekim yeni CezaKanunu (m. 12/3) da fail ve ma ğduru yabancı olan bir suçunişlenmesi halinde Türkiye'de yarg ılama yapılabilmesini belirlişartlara bağli kılnuştır. Buna gör, ma ğdur yabancı ise, a.suçun, Türk kanunlarına göre a şağı sınırı üç yıldan az olmayanhapis cezas ını gerektirmesi, b. Suçlular ın geri verilmesianlaşmas ının bulunmamas ı veya geri verilme isteminin suçunişlendiği ülkenin veya failin uyruğunda bulunduğu devletinhükümeti taraf ından kabul edilmemi ş olmas ı şartlar ınınvarlığı halinde fail, Adalet Bakan ıru istemi ile yarg ılanır.582

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTECI VE YABANCILAR IIUKUKLJNDAK İ GÜNCELGELİŞMELERÖrneğin, bir Kenya vatanda şının Tanzanya'da bir Ugandavatanda şını öldürmesi halinde, Türkiye'de bulundu ğutakdirde, hakk ında Türk kanunlar ına göre Türkiye'de yarg ı-lamarun yapılabilmesi, yukar ıda "b" şıkkında belirtflen şekildeiadenin gerçekleşememiş olmas ına bağlidır.Soruşturmanın koşulu olan cezanın hesaplanmasmdayeni Türk Ceza Kanunu'nun 15. maddesi esas tutulur. Bumadde uyarınca, miktar ın ın soru şturma koşulu olu şturduğu hallerdeceza, soru şturma evresinde ileri sürülen kanuni a ğırlaştıncınedenlerin aşağı s ınır ı ve kanuni hafifletici nedenlerin yukar ı s ınıiigöz önünde bulundurularak hesaplan ır. Yine, sadece adli paracezasını gerekli kılan bir suç söz konusu ise, bu madde kapsamınagirmeyecektir. Ayn ı şekilde yeni TCK'nın 14. maddesindede belirtildiği gibi, seçimlik cezalarda soru ş turma konusu suçunyer aldığı kanun maddesinde hapis cezas ı ile adli para cezas ındanbirinin uygulanmas ı seçimlik say ılm ış ise, soruşturma veya kovuşturma aç ılmaz.bb. Evrensellik Sistemi BakımmdanNon Bis in Idem EtkisiEvrensellik sistemine ili şkin yeni Türk Ceza Kanunu'nun12/3. maddesinde, 12/2. maddesinde olduğu gibi, "daha önceyabanc ı ülkede hüküm verilmemi ş olmas ı" şartı konulmanııştır.Ancak bu madde bak ımından da yabanc ı yargı kararının nonbis in idem etkisi söz konusudur. Zira evrensellik sistemi, hiçbirsuçlunun cezas ız kalmamas ı düşüncesine dayanmaktad ır.Bu nedenle, yabanc ı ülkede suç işleyen fail hakkında yabanc ıülkede hüküm verilmiş ve sonuçta fail beraat etmi ş veya hakkındakidava veya ceza dü şmüşse, failin suçlu olmad ığı yabancı mahkeme karar ıyla da olsa anla şılmış olduğundan, artıkyeniden kovu şturma yapmak için bir neden kalmayacaktır.Aynı şekilde, verilen mahkumiyet hükmünün tamameninfaz edilmesi halinde de non bis in idem ilkesi etkisini gösterecektir.Buna kar şılık, bu hususta daha önce ba şka bir ülkedemahkumiyet hükmü verilmi şse, bu hükmün Türkiye'de in-583

AKTIJELLE ENTWICKLUNGEN 1M STAArSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCHTLINGSRECHTfazına gidilmelidir. Ancak infaz yönünden de mahkumiyetindüşünce, siyasi veya askeri suç niteliğinde olmamas ı gerekmektedir.Gerçekten, evrensellik sistemi gereğince yargılamaya gidilmesi,siyasi suçlar bak ınundan söz konusu değildir. Zirasiyasi suçlular geri verilmeyece ği gibi (Yeni TCK m. 18/1, bbendi), s ığındıkları ülkede de, i şledikleri siyasi suç nedeniylede yargılanamazlar. Bu husus, siyasi suç kavram ının ve sığınmahaklar ının özünde vard ır.Yurt dışı nda işlenen suç siyasal suçlardan ise, bu tür suçlarişlendiği devletin iç sorununu teşkil ettiği için, Türkiye'deyargılama yap ılamaz.ili. TCK'nm 13. Maddesi Aç ısındanYabanc ılar ın Hukuki Durumua. Konma Sistemi Bak ımındanaa. Koruma Sisteminin Uygulama Alan ıYurt dışında işlenmesine rağmen gerek devletin siyasi veekonomik yararlar ını korumak amac ıyla ve gerekse uluslararasısözleşmelerden kaynaklanan yükümlülükler dolay ısıylayurt dışı nda işlenen bazı vahim suçlar bakımından kabul edilenkoruma sistemi uyannca, Türk vatandaşı veya yabancı olsun,failinkovu şturulmas ı yoluna gidilmektedir.Yeni Türk Ceza Kanunu'nun 13. maddesinin 1. f ıkras ı-nın a ve b bentlerinde, koruma sistemi çerçevesinde bazı suçlaröngörülmüştür: "A şağıdaki suçlann, vatanda ş veya yabancıtarajindan, yabanc ı ülkede işlenmesi halinde, Türk kanunları uygulanır: a) İkinci Kitap, Birinci K ıs ım altında yer alan suçlar, b)Ikinci Kitap, Dördüncü Kıs ım altındaki Üçüncü, Dördüncü, Beşinci,Altıncı, Yedinci ve Sekizinci bölümlerde yer alan suçlar, c) İşkence(madde 94, 95), d> Çevrenin kasten kirletilmesi (madde 181),e) Uyuşturucu veya uyar ıcı madde imal ve ticareti (madde 188),uyu şturucu veya uyarıcı madde kullan ılmas ını kolaylaştınna (madde190); f) Parada sahtecilik(madde 197), para ve k ıymetli damgalanimale yarayan ara çlann üretimi ve ticareti (madde 200), mühür-

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ VE YABANCILAR HUKUKUNDAK İ GÜNCEL GEL İŞMELERde sahtecilik (madde 202), g) frhuş(madde 227), ii) Rüşvet (madde252), i) Deniz, demiryolu veya havayolu ulaşım ara çlarınm kaç ı-rılmas ı veya ahkonulmas ı (madde 223, fikra 2, 3) ya da bu araçlarakarşı işlenen zarar verme (madde 152) suçları ."Görüldüğü üzere, yeni Türk Ceza Kanunu'nun 13. maddesindekibu suçlar koruma sistemi çerçevesinde eski TCK'n ın4/1. maddesindeki suçlara oranla daha geni ş bir şekilde dilzenlenniiştir.Yeni Türk Ceza Kanunu'nun 13/2. maddesine göre, bukanunun İkinci Kitap, Dördüncü K ısım altındaki Üçüncü,Dördüncü, Beşinci, Altınc ı ve Yedinci bölümlerinde yer alansuçlar hariç, bu maddenin 1. f ıkrası kapsamına giren suçlardandolay ı Türkiye'de yargılama yapılması, Adalet Bakanınıntalebine bağlı kılinınıştır. Böylece bu kanunun Ikinci Kitap,Dördüncü Kısım altındaki Üçüncü, Dördüncü, Be şinci, Altıncıve Yedinci bölümlerinde yer alan suçlar (devletin egemenlikalametlerine ve organlar ının saygınliğma karşı suçlar, devletingüvenliğine karşı suçlar, anayasal düzene ve bu düzenini şleyişine karşı suçlar, milli savunmaya karşı suçlar, devletsırlanna karşı suçlar ve casusluk (m. 299-339) bakınundan,re'sen soru şturma yapilabilecektir. Yani, Türkiye'de Cumhuriyetsavcısı, her nas ılsa yurt dışı nda işlenen bu tür suçlara yalafolduğu takdirde, Adalet Bakan ının talebine gerek olmaksızınsoruşturma yapmak zorundad ır.Bu konuda Yürürlükteki Alman Ceza Kanunu'nun 5. ve6. maddelerinden esinlenilmiştir. Bu maddeye paralel say ılabilecekİtalyan Ceza Kanunu'nun 7. maddesinde ise, yurt

AKTUELLE ENTWICKI.LJNGEN 1M STAATSANOEHÖRIGKEITS -, MJSLANDER- UND FLÜ(HTLINGSRECHTlara, konsolosluk görevlilerine veya bunlar ın bina ve eklentilerineyönelik i şlenen suçlar bakımından Fransız Ceza Kanunuuygulanır.Buna karşılık, bu kanunun İkinci Kitap, Birinci Kısım altındayer alan suçlar (soykırım ve insanlığa kar şı suçlar, göçmenkaçakçılığı ve insan ticareti suçlar ı (m. 76-80), İkinci Kitap,Dördüncü Kısım altındaki Sekizinci bölümde yer alansuçlar(yabanc ı devletlerle olan ili şkilere kar şı suçlar (m. 340-342) ile Yeni TCK'n ın 13/1. maddesinin c ve devam ındakibentlerde belirtilen suçlar (İşkence (m. 94,95), çevrenin kastenkirletilınesi (m. 181), uyu şturucu veya uyar ıcı madde imal veticareti (m. 188), uyu şturucu veya uyar ıcı madde kullanılmasınıkolaylaştırına (m. 190), parada sahtecilik (m. 197), para vekıymetli damgaları imale yarayan araçlar ın üretimi ve ticareti(m. 200), mühürde sahtecilik (m. 202), fuhu ş (m. 227), rü ş-vet (m. 252), deniz, demiryolu veya havayolu ula şım araçlar ı-nın kaçırılması veya al ıkonulması (m. 223, fıkra 2,3) ya da buaraçlara kar şı işlenen zarar verme (m. 152) suçlar ı bakımındanise, Türkiye'de yargılamanın yapılması, Adalet Bakanınınistemine tabi tutulmu ştur. Bu suretle dünyanın herhangibir yerinde işlenen soykırım, işkence ve rü şvet, uyuşturucuihrac ı, zehirli deniz atığı atılması ve yukarıda belirtilen diğersuçlar, ülkemizde koruma sistemi çerçevesinde düzenlenmi ş,ancak bu takdirde yargılama yap ılması Adalet Bakanının isteminebağlı kılmmıştır.Adalet Bakanına tanınan bu takdir yetkisinin siyasal veöznel olarak kullanılabileceği doğrultusundaki Cumhurba ş-kanhğı iade gerekçesi, meclis taraf ından kabul görmemi ş veaynı metin muhafaza edilmiştir. Aynen kabul edilen bu maddegerekçesinde, Adalet Bakan ına tanınan bu yetkinin objektifölçülere göre kullanılmas ı gereken bir yetki oldu ğu ve yapılacakolan soru şturma ve kovu şturmanın Türkiye'nin barışesasına dayal ı diplomatik ili şkilerini olumsuz yönde etkileyipetkileyemeyeceği hususunun diplomatik ve siyasi bir değerlendirmeyigerekli kılmas ından kaynaklandığı ifade edilmiştir.586

VATANDAŞ LIK, GÖÇ, MÜLTEC İ YE YABANCILAR HIJKIJKIJNDAKi GÜNCEL GEL İŞ MEI.ERAncak doktrinde, örneğin, bir Türk vatanda şmın işkencemağduru olmas ı halinde dahi Adalet Bakanının talebi üzerinefailin Türkiye'de yargılanmas ının adil olmayaca ğı ileri sürülmektedir.bb. Konma Sistemi Bak ım ından Non Bis in Idem EtkisiYeni Türk Ceza Kanunu'nun 13/1. maddesinin a ve bbentlerindeki bu kanunun ikinci Kitap, Birinci K ısım altındayer alan suçlar (soykınm ve insanlığa karşı suçlar, göçmen kaçakçılığı ve insan ticareti suçlar ı (m. 76-80) ile ikinci Kitap,Dördüncü Kıs ım altındaki Üçüncü, Dördüncü, Beşinci, Altıncı,Yedinci ve Sekizinci bölürnlerde yer alan suçlar (devletinegemenlik alametlerine ve organlar ının saygınliğına karşısuçlar, devletin güvenli ğine kar şı suçlar, anayasal düzeneve bu düzenin i şleyişine karşı suçlar, milli savunmaya kar şısuçlar, devlet s ırlanna kar şı suçlar ve casusluk, yabanc ı devletlerleolan ilişkilere kar şı suçlar (m. 299-343) dolay ısıyla yabancı bir ülkede mahkumiyet veya beraat katan verilmi ş olsabile, Adalet Bakanının talebi üzerine Türkiye'de yarg ılamayapılır. (Yeni TCK m. 13/3) Böylece yukarıda belirtilen suçlarbakımından mutlak koruma getirilmi ştir.Ekleyelim ki, devlete kar şı işlenen suçlarda, yurt d ışındayargılama yap ılmasına rağmen devletin tekrar yarg ılama yolunagitmesi, korunmaya değer yararlarm varl ığını korumayadevam etmesi gerekçesine dayanmaktad ır.Nitekim Avrupa Birliği Konvansiyonu'nun 10. maddesiuyarınca, yabana karara konu olan eylemin ilgili devletin güvenliğineveya aynı derecedeki önemli ç ıkarlarına kar şı işlenmesihalinde Sn bis in idem ilkesi konusunda ilgili devletlersözleşmeye çekince koyabilirler.Bu durumda, birçok devlet, yeniden yarg ılamayı kabuletmektedir.Örneğin, İtalyan Ceza Kanunu'nun 11/2. maddesinegöre, bu tür suçlardan dolayı yurt dışında vatanda ş veya ya-587

AKIIJEILE ENIWICKLIJNGEN 1M STMTSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FIQCHJLINGSRE(HTbanc ı yargılansa da, Adalet Bakanınin talebi olduğu takdirdeyeniden yargılama yapılır. -Buna kar şılık, Yeni TCK'nm 13/1. maddesinin c ve devamındakibenflerde belirtilen suçlar i şkence (m. 94,95), çevreninkasten kirletilmesi (m. 181), uyu şturucu veya uyarıc ı maddeimal ve ticareti (m. 188), uyu şturucu veya uyarıcı maddekullanılmasını kolaylaştırma (m. 190), parada sahtecilik (m.197), para ve kıymetli damgalar ı imale yarayan araçlar ın Üretimive ticareti (m. 200), mühürde sahtecilik (nı. 202), fuhu ş(m. 227), rü şvet (m. 252), deniz, demiryolu veya havayolu ulaşımaraçlarının kaçırılması veya al ıkonulmas ı (nı. 223, fıkra 2,3) ya da bu araçlara karşı işlenen zarar verme (m. 152) suçlarıyönünden ise, bu konuda yurt d ışında daha önce beraat veyamahkümiyet kararı verilmişse art ık Türkiye'de yargılamanınyapılmas ı mümkün değildir. Nitekim, bu husus madde gerekçesindeaçıkça zikredilmi ştir.Böylece bu suçlara ili şkin olarak nispi bir koruma getirilıniştir.Ne var ki, maddede dü şme karar ı konusunda bir açıklıkyer almamaktad ır. Bu konuda eski 765 say ılı TCK'da (m.4/2) olduğu gibi, hüküm ibaresi konularak bu durum da sözkonusu madde kapsamı içine alınabiirdi.Kanım ızca, dü şme karar ı da beraat ve mahkumiyet kararlarıgibi non bis in idem etkisi göstermelidir.SonuçHer ne kadar Yargı erkinin her ülke tarafından, kendişartları dikkate alınarak, tam bağımsız şekilde kullanılmas ıgerekli ise de; ula şılan dünya düzeninde, yalnzca bilim, sanat,ileti şim konusunda değil, hukuk konusunda da surlaryok olmak üzeredir. Bugün, hiçbir konuda olduğu gibi, hukukiolaylarla ilgili olarak ta, "bu yaln ızca beni ilgilendirir" denilmesimümkün değildir.Artık, her ülkenin hukuk düzenlemesini gerçekle ştirirken,olu şturduğu kuralları, diğer devletler tarafından da kabulgörecek şekilde yapmaları zorunludur.588

VATANDAŞLIK, GÖÇ MÜLTECI VE YABANCILAR FIUKUKUNDAK İ GÜNCEL GELİŞMELERBu da, hemen her konuda, ortak kabul gören kuraliarmoluşmas ını, kullammiarırun yaygmlaşmasmı gerekli kılmaktadır.Yabanc ılarm ceza mahkemelerinde yarg ılanmaları sırasmdasıklıkla karşılaştığımız, aynı konuyla ilgili kendi ülkemahkemeleri kararlarmm onlara sağlayaca ğı güvencenin, gününbirinde kendi ülkemiz vatanda şları için de oluşacağınınunutulmamas ı gerekir.Günümüzde, hemen tüm devletler tarafından istisna-iolarak uygulama imkam tanınan "non bis in idem" ilkesinin,çağdaş cezaland ırma sistemini benimsemi ş sistemlere ait kararlaryönünden bir an önce genel kurala dönü şmesi gerekir.KAYNAKLARCentel, Nur/ Zafer, Hamide/ Çakmut, Özlem, Türk Ceza HukukunaGiri ş, 3. Bası, İstanbul, 2005.Cihan, Erol! Yenisey, Feridun, "Ne Bis in İdem" İlkesi, ProfDr. Çetin Özek Armağan ı, İstanbul, Galatasaray ÜniversitesiYay ın: 32, 2004.Demirbaş, Timur, Ceza Hukuku Genel Hükümler, 3. Bas ı, Ankara,2005.Dönmezer, Sulhi/Erman, Sahir, Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku,Genel Kısım, Cilt: 1, 12. Bası, İstanbul, 1997.Dönmezer, Sulhi/ Erman, Sahir, Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku,Genel Kısım, Cilt: ili, 12. Bas ı, İstanbul, 1997.Erem, Faruk, Türk Ceza Kanunu Şerki, Genel Hükümler, Cilt:1, Ankara, 1993.Erem, Faruk! Danışman, Ahrnet/Artuk, Emin M., Ceza HukukuGenel Hükümler, 14. Bas ı, Ankara, 1997.Gözübüyük, Abdullah Pulat, Türk Ceza Kanunu GözübüyükŞerhi, Cilt:1, Genişletilmi ş 5. Bas ı, İstanbul, 1988.Gülşen, Recep, Yeni Türk Ceza Kanunu ve Milletleraras ı CezaHukuku Ba ğlamında "Non Bis in Idem" ilkesi, Prof. Dr.Hüseyin Hatemiye Armağan, SBArD, Sayı: 6, 2005.589

AKTUEIIE ENTWICKLUNGEN 1M STAATSANGEHÖRIGKEITS -, AUSLANDER- UND FLÜCKTUNGSRECHTİçel, Kayıhan! Donay, Süheyi, Karşılaştırmal ı ve UygulamalıCeza Hukuku, Genel Kısım, iXitap, 3. Bas ı, 1999.Malkoç, İsmail/ Güler, Mahmut, (Uygulamada) Türk Ceza KanunuGenel Hükümler, Adil Yaymevi, Ankara, 1996.Majno, Ceza Kanunu Şerhi, Cilt: 1, Ankara, 1977.Özgenç, İzzet: "Non Bis In İdem Kurahnın Milletleraras ı Değerive TCK'nın 10/a Maddesi Hükmüne İlişkin Değerlendirme",Yargıtay Dergisi, Say ı: 3, Temmuz 2002.Özgenç, tzzet, Gerekçeli Türk Ceza Kanunu, Ankara, 2004.Özgenç, İzzet, Türk Ceza Kanunu Gazi Şerhi, Ankara, 2005.Savaş, Vural/ Mollamahmuto ğlu, Sad ık, Türk Ceza Kanunu'nunYorumu, Seçkin Yaymevi, Ankara, 1999.Soyaslan, Doğan, Ceza Hukuku Genel Hükümler, 3. Bas ı, Ankara,2005.Yalvaç, Gürsel, Yeni Türk Ceza Kanunu, Ankara, 2004.Yurtcan, Erdener, Ceza Yargılamas ında Kesin Hüküm, 2. Bas ı, Istanbul,1987.590

:1 -1»1--- - - -_ıI IIIIIH IIflHIIII IUIIII 35.0 TLBar ış Manço Caddesi 1366. Sokak No: 3 06520 Balgat / AnkaraTel: (+90.312)2925900 (Pbx) Faks: (+90.312) 286 55 65web: www.barobirlik.org.tr . e-posta: yayln®barobirlik.org.tr