Download (744Kb) - Suleyman Demirel University Research ...

ABSTRACTTHE PROCESS of DECISION MAKING MECHANISMin TURKISH FOREIGN POLICY:THE SAMPLE of II. GULF CRISIS (2003)Muharrem AKSUSüleyman Demirel University, Department of Public AdministrationM.A.P., 282, June 2004Supervising: Asst.Prof. Dr. Erol KURUBASThe aim of this thesis is to expose which the foreign policy decision making units take part inTurkish foreign policy decision making mechanism are and to examine their constitutional authorityin historical process in terms of the increases and the decreases as well as determining the mosteffective decision making units in specific foreign policy events -especially in the II.Gulf Crisis - inhistorical process.Although the basic starting point of the study is to examine the government which performsthe foreign policy in the parliamentary democracies and has initiative in decision making, in theTurkish case it is seen that many decision units especially Turkish Army is effective in foreign policydecision making process. Consequently the understanding and the explaining of the constitutionalauthorities of Turkish foreign policy decision making units and their efficiencies and sources indecision making process in the historical perspective are essential.The theoritical frame of the study is “decision making approach”. What the decision makingapproach is, the components that effect the decision making, the levels of the decision making processare examined in the light of this theoretical frame.The unit that defined the process is exposed byexamining the process of Turkish decision making mechanism, the authorized units in foreign policyand their effects to foreign policy withal the effective units in foreign policy decision making processin the Gulf Crises in 2003. The findings of the working are;The factors; that make some of the decision making units more effective than others inTurkish foreign policy decision making process are strong leading, the personal active participatinginclination to foreign policy decision making, the superfluous national prestige of the decision makingunit for many reasons, the importance level of foreign policy and constitutional arrangements aboutunits.In connection to these factors sometimes the government, sometimes the foreign affairsbureaucracy sometimes the presidency but mostly Turkish Army come to the fore in the process offoreign policy decision making in the historical progress. furthermore in the Gulf Crisis of 2003although the function of foreign policy and taking the decisive decisions belong to the government,Turkish Army has decided on foreign policies and effected the framework of the decisions of thegovernment. Besides the effectiveness of foreign affairs bureaucracy the presidency has less impactrelative to the ex-presidencies in the process. The active participation of presidency could not beobserved. Turkish Great Nation Assembly has also been effective as much as Turkish Army whichdefined the framework of the governments foreign policy. As a result Turkish Great Nation Assemblyrejected the government’s 1 March note which is recommended by Turkish Army and so has alteredthe foreign policy process. In the period Turkish Great Nation Assembly which always approves thegovernments’ foreign policies since the declaration of the republic and is ineffective in the foreignpolicy supervising. Has been one of the most effective decision making units.Keywords: Turkish Foreign Policy, Decision Making Process, Decision Making Mechanism,Decision Making Units, Northern Iraq, USA, Iraq.

vIÇINDEKILERSayfa NoIÇINDEKILER..........................................................................................................vKISALTMALAR......................................................................................................xiSEKILLER..............................................................................................................xivGIRIS..........................................................................................................................1BIRINCI BÖLÜMKARAR ALMA MEKANIZMASININ TEORIK ÇERÇEVESI1.1. Dis Politikada Karar Alma Yaklasimi ..........................................................51.2. Temel Kavramlar..............................................................................................81.2.1. Karar Alma ..................................................................................................81.2.2. Karar Alma Süreci .....................................................................................91.2.3. Karar Alma Mekanizmasi.......................................................................101.2.4. Karar Birimi (Decision Unit)..................................................................111.2.5. Dis Politika Karari ...................................................................................111.2.6. Birey Karari- Devlet Karari ...................................................................121.2.7. Kararlarin Rasyonelligi...........................................................................131.3. Karar Almayi Etkileyen Faktörler..............................................................141.3.1. Kisisel Düzeyde Faktörler.......................................................................151.3.1.1. Karar Alicinin Konuya Iliskin Ilgisi, Bilgi Düzeyi, Sorun ÇözmeYetenegi ...............................................................................................161.3.1.2. Deneyim................................................................................................171.3.1.3. Kisilik ...................................................................................................181.3.1.4. Inanç Sistemi.......................................................................................191.3.1.5. Rol .........................................................................................................211.3.1.6. Siyasal Kültür .....................................................................................22

vi1.3.1.7. Lider Özellikleri .................................................................................231.3.2. Ulusal Düzeyde Faktörler.......................................................................251.3.2.1. Sosyo- Politik Yapi.............................................................................251.3.2.1.1. Devletin ve Hükümetin Yapisi...................................................261.3.2.1.2. Hükümet Baskani ve Disisleri Bakani .....................................301.3.2.1.3. Idari Yapi ve Bürokrasi..............................................................331.3.2.1.4. Devlet ve Hükümet Ideolojisi....................................................351.3.2.1.5. Yasama ..........................................................................................371.3.2.2. Kamuoyu..............................................................................................391.3.2.2.1. Kamuoyu Odaklari......................................................................421.3.2.2.1.1. Hükümet.................................................................................421.3.2.2.1.2. Siyasal Partiler......................................................................431.3.2.2.1.3. Basin ........................................................................................431.3.2.2.1.4. Çikar Gruplari ve Baski Gruplari .....................................441.3.2.3. Diger Faktörler...................................................................................451.3.3. Uluslararasi Düzeyde Faktörler.............................................................471.3.3.1. Uluslararasi Siyasal Sistem..............................................................481.3.3.2. Uluslararasi Kamuoyu ......................................................................501.3.4. Karar Alinacak Konunun ve Içinde Bulunan Durumun Niteligi ....521.4. Karar Alma Süre cinin Asamalari ve Isleyisi .............................................541.4.1. Bilgi, Imaj ve Algilama ............................................................................541.4.2. Durumun Yorumlanmasi ve Tanimlanmasi ........................................561.4.3. Kararin Alinmasi......................................................................................571.4.4. Kararin Uygulanmasi...............................................................................58

viiIKINCI BÖLÜMTARIHSEL GELISIM IÇINDE TÜRK KARAR ALMA MEKANIZMASININDIS POLITIKADA YERI VE ETKINLIGI2.1. Genel Olarak Türk Dis Politikasi Açisindan Karar Alicilar..................602.2. Yasama ..............................................................................................................612.2.1. 1924 - 1961 Arasinda Anayasaya Göre Yasamanin Dis PolitikadakiYetkileri......................................................................................................612.2.1.1. Tek Parti Dönemi (1924-1946).........................................................612.2.1.2. Çok Partili Dönem (1946-1961) .......................................................632.2.2. 1961 Anayasasi’na Göre TBMM’nin Dis Politikadaki Yetkileri .....642.2.3. 1982 Anayasasi’na Göre TBMM’nin Dis Politikadaki Yetkileri .....662.2.3.1. Antlasmalarin Yapilmasi..................................................................662.2.3.2. Savas Ilani, Savas Hali, Asker Gönderme ve Kabul Etme .........692.2.4. TBMM’nin Dis Politikayi Denetim Yollari..........................................702.3. Yürütme ............................................................................................................722.3.1. Cumhurbaskaninin Dis Politika Alaninda Yetkileri..........................722.3.1.1. 1924-80 Arasi Durum ........................................................................722.3.1.2. 1982 Sonrasi Durum..........................................................................762.3.2. Hükümet.....................................................................................................802.3.2.1. 1924 Anayasal Sistemde Durum......................................................812.3.2.2. 1961 Anayasal Sisteminde Durum ..................................................842.3.2.3. 1982 Anayasal Sisteminde Durum ..................................................862.3.3. Dis Politika Kararlarinda Basbakan-Disisleri Bakani Iliskisi .........892.4. Bürokrasi ..........................................................................................................942.4.1. Disisleri Teskilati......................................................................................942.4.2. Diger Ilgili Kuruluslar.............................................................................97

viii2.5. Türk Silahli Kuvvetleri ..................................................................................982.5.1.Tarihsel Süreç Içinde TSK’nin Dis Politikaya Bakisi ve KararlaraEtkisi...........................................................................................................982.5.2. Askerin Karar Alma Sürecine Katiliminin Hukuksal Çerçevesi...1092.5.3. Milli Güvenlik Kurulu ...........................................................................1112.6.Yargi.................................................................................................................1172.7.Kamuoyu..........................................................................................................1192.7.1. Tarihsel Süreç Içerisinde Kamuoyunun Dis Politikaya Ilgisi veEtkisi.........................................................................................................1192.7.2. Baski Gruplari.........................................................................................122ÜÇÜNCÜ BÖLÜMII. KÖRFEZ KRIZI TÜRK DIS POLITIKASI KARAR ALMA SÜRECIVE GELISMELER3.1. II. Körfez Krizi Öncesi Gelismeler............................................................1253.1.1. Türkiye’nin I. Körfez Krizi/Savasi Sirasindaki Tutumu veSonuçlari ..................................................................................................1253.1.2. I. Körfez Krizi Sonrasi Gelismeler ve Türkiye .................................1273.1.2.1. Dublin Süreci ....................................................................................1323.1.2.2. Ankara Süreci ...................................................................................1333.1.2.3. Washington Süreci...........................................................................1343.1.3. Türkiye’nin Kuzey Irak Politikasi......................................................1343.2. II. Körfez Krizinde Karar Alma Süreci ve Mekanizmanin Isleyisi.....1363.2.1. Sürecin Baslamasi: Karar Alicilarin Ilk Tepkileri .........................1363.2.2. Temmuz 2002 - 3 Kasim 2002 Dönemi: Talepler ve Cevaplar......1443.2.2.1. Disisleri ve Genelkurmayin Ortak Toplantilariyla KirmiziÇizgilerin Belirlenmesi....................................................................144

ix3.2.2.2. Wolfowitz’in Ziyareti: Karsilikli Ayrintili TaleplerinIletilmesiyle Pazarliklarin Baslamasi Süreci..............................1483.2.2.3. Kuzey Cephesinin Bildirilmesi...........................................................1523.2.2.4. Genelkurmayin Agirligini Koymasiyla Ilk Isbirligi....................1543.2.2.5. Kuzey Irak’ta Gelismeler, Olasi Taleplerin Degerlendirilmesi veAskerlerin Etkisinde Karar Alicilarin Tutumu .........................1553.2.2.6. ABD’nin En Agir Talebi: Disisleri ve GenelkurmayinDegerlendirmeleri ............................................................................1603.2.3. 3 Kasim – 23 Aralik Dönemi................................................................1663.2.3.1. AKP Iktidari ve Irak Sorununa Yaklasimi .................................1663.2.3.2. ABD Talepleri Karsisinda Yeni Hükümetin Tutumu ...............1693.2.4. 23 Aralik-30 Ocak Dönemi....................................................................1783.2.4.1. Genelkurmayin Isbirligi Seçeneklerini Hükümete Sunmasi...1783.2.4.2. Basbakanin Baris Girisimleri ve Sonuçlari.................................1853.2.5. 31 Ocak – Subat Dönemi .....................................................................1933.2.5.1. MGK’nin ABD Ile Isbirligi Yönünde Talebi...............................1933.2.5.2. Birinci Tezkere ve Hükümetin ABD Ile Isbirligini GeciktirmeÇabalari .............................................................................................1963.2.6. Müzakere Süreci ve Ikinci Tezkerenin Ertelenmesi ......................2023.2.7. 1 Mart’a Giden Süreç: Tezkerenin Reddedilme Nedenleri ...........2123.2.8. 2 Mart- 20 Mart Dönemi: Yeni Hükümet ve Gecikmeli YeniTezkere .....................................................................................................2233.2.9. Savas ve Sonrasi Gelismeler Karsisinda Türkiye ............................2333.2.9.1. Savas Sirasinda Yeni Talepler Türkiye’nin Olumlu Yaklasimi.............................................................................................................2333.2.9.2. Isbirligi Çabalari ve Gerilimler Karsisinda Türkiye’ninTutumu...............................................................................................235

x3.2.9.3. Yeniden Asker Gönderme Tezkeresi: Karar Alma SürecindeAskerlerin Agirliginin Devam Etmesi..........................................239SONUÇ......................................................................................................... 253KAYNAKÇA..........................................................................................................257ÖZGEÇMIS..................................................................................................268

xiKISALTMALARA.Ü.A.Ü.S.B.FABABDAETAKPAMF-AANAPASAMATBAEBKYMYBkz.BMBMGKBMMCHPD.E.Ü.DEIKDer.DPDSPDYPEd.Haz.HDTMIAEAILOIMFINCAnkara ÜniversitesiAnkara Üniversitesi Siyasal Bilgiler FakültesiAvrupa BirligiAmerika Birlesik DevletleriAvrupa Ekonomik TopluluguAdalet ve Kalkinma PartisiIttifak Komutanligi Avrupa Hava Harekat Gücü - AlliedCommand Europe Mobile Force AirAnavatan PartisiAvrasya Stratejik Arastirmalar MerkeziAvrupa TopluluguBirlesik Arap EmirlikleriBasbakanlik Kriz Yönetimi Merkezi YönetmeligiBakinizBirlesmis MilletlerBirlesmis Milletler Güvenlik KonseyiBüyük Millet MeclisiCumhuriyet Halk PartisiDokuz Eylül ÜniversitesiDis Ekonomik Iliskiler KuruluDerleyen/DerleyenlerDemokrat PartiDemokratik Sol PartiDogruyol PartisiEditörHazirlayanHazine ve Dis Ticaret MüstesarligiUluslararasi Atom Enerjisi AjansiUluslararasi Çalisma ÖrgütüUluslararasi Para FonuIrak Ulusal Kongresi - Iraqi National Congress

xiiISAFI.I.B.F.I.Ü.IKVKADEKKDPKHKKISKKHKm.KYBMBKmd.MGKMGKGSMGSBMITMKYKMOUMSBMSYKMÜSIADNATONILEOBIVOPICPKKUluslararasi Güvenlik Destek Gücü - International SecurityAsistanca ForceIktisadi ve Idari Bilimler FakültesiIstanbul ÜniversitesiIktisadi Kalkinma VakfiKurdistan Freedom and Democracy CongressKürdistan Demokrat PartisiKanun Hükmünde KararnameKitle Imha SilahiKuzeyden Kesif HarekatiKilometreKürdistan Yurtseverler BirligiMilli Birlik KomitesiMaddes. Sayfas.s.SEIASHPSOFAMilli Güvenlik KuruluMilli Güvenlik Kurulu Genel SekreterligiMilli Güvenlik Siyaseti BelgesiMilli Istihbarat TeskilatiMerkez Karar Yürütme KuruluMutabakat Muhtirasi - Momerandum of UnderstandingMilli Savunma BakanligiMilli Savunma Yüksek KuruluMüstakil Sanayici ve Isadamlari DernegiKuzey Atlantik Antlasmasi ÖrgütüKuzey Irak Özel Istihbarat Timleri - Northern Iraq LiasionElement TeamsOrta Dogu Balkanlar Inceleme VakfiOkyanus Asiri Yatirimlar KurulusuKürdistan Isçi Partisi- Partiya Karkeren KurdistanSayfa SayisiSavunma ve Ekonomik Isbirligi AnlasmasiSosyal Demokrat Halkçi PartiGüçlerin Statüsü Anlasmasi - Status of Forces Agreement

xiiit.y.TBMMTESKTISKTOBBTPAOTSKTÜGIADTÜSIADTZOBUNSCOMv.b.v.s.y.y.YASYay. Yön.YTPTarih yokTürkiye Büyük Millet MeclisiTürkiye Emekçi Sendikalari KonfederasyonuTürkiye Isçi Sendikalari KonfederasyonuTürkiye Odalar ve Borsalar BirligiTürkiye Petrolleri Anonim OrtakligiTürk Silahli KuvvetleriTürkiye Genç Isadamlari DernegiTürkiye Sanayici ve Isadamlari DernegiTürkiye Ziraat Odalari BirligiBirlesmis Milletler Özel KomisyonuVe benzeriVe saireYer yokYüksek Askeri SuraYayin YönetmeniYeni Türkiye Partisi

xivSEKILLERSayfa NoSekil 1.1. Karar Alma Sürecinin Isleyisi................................................52Sekil 1.2. Karar Alma Sürecinin Asamalari ..........................................56Sekil 2.1. Türk Dis Politikasinda Karar Alma MekanizmasininIsleyisi................................................................................. 98

1GIRISHer ülkenin dis politika hareket tarzini, kararlarini ve eylemlerini dahadogrusu dis politika çiktilarini belirleyen/olusturan bir karar alma mekanizmasive mekanizma dahilinde bulunan karar birimleri vardir. Her ülke dis dünyadameydana gelen olaylara bir çok faktörün isigi altinda belirli bir tepki gösterir.Bu tepki karar alma birimlerinin aldigi kararlarla olusur. Dahasi bu tepkilerdevletlerarasi iliskilerin de kaynagini teskil ederek devletlerin dis politikaçiktisini olusturmaktadir.Dolayisiyla, herhangi bir uluslararasi olay karsisinda devletin dis politikakararlarinin analiz edilebilmesi ve anlasilabilmesi için karari olusturan kararalma mekanizmasi önem tasimaktadir. Bununla birlikte karar almamekanizmasinda yer alan karar birimlerinin yetkileri, davranislari ve kararlarüzerindeki etkinliginin bilinmesi bu analizi daha da kolaylastirmaktadir.Bu dis politika kararlarinin analizleri yaklasik yarim asirdir “karar almayaklasimi” teorisi ile yapilmaktadir. Karar alma yaklasimi devleti birçok biriminolusturdugu bir aygit/yapi olarak tanimlar. Bu birimler devlet adina dahadogrusu devlet tepkisini/davranisini olusturacak kararlari alirlar. Bu baglamdakarar alma mekanizmasi devlet kararinin olusumunda temel isleve sahip birolusumdur. Daha dogrusu karar alma sürecinin özünü olusturmaktadir. Devletaygitinin parçalarini olusturan karar birimleri de mekanizma dahilinde bulunankarar alicilardir. Dolayisiyla, devlet kararlarini bireylerin aldigi kararlaraindirgeyen bu yaklasim, karar alicilarin/birimlerin kararlarini alirken bir çokfaktörün (deneyim, siyasal kültür, kisilik, liderlik v.b.) etkisinde aldiginivarsayar.Bununla birlikte, ülkenin karar alma sürecinde bir karar biçimlenirkenveya alinirken ya da alinan kararda, bir birim ya da karar alici digerlerine oranladaha etkin veya karar üzerinde daha agirlikli olabilmektedir.Bu karar birimi ya da karar alicinin dis politika kararlarinda etkinligi yada agirligina, ülkenin yönetim yapisi, anayasadan aldigi görev ve yetkilerine,ülkenin sosyal, siyasal ve ekonomik yapisina, diger karar alicilarin durumuna(karar alicinin etkin olup olmamasina), devletin ideolojisine, liderlerin

2kisiligine, bazi kurumlarin ülke içi sayginligina, dis politika konusununniteligine, ulusal ve uluslararasi ortama, kriz sürecinin süresi ve niteligi gibikonulara bagli olmaktadir.Bir devletin dis politika karar alma sürecinde, yukaridaki nedenlerdendolayi karar birimlerinin etkinliginin tespit edilmesi gerekmektedir. Ülke dispolitikasinin çizgilerinin/kararlarinin belirlenmesinde, karar birimlerininyaklasimlari oldukça önem tasimaktadir.Bu baglamda çalismamizin amaci, karar alma yaklasimi çerçevesindeTürk karar alma mekanizmasinda yer alan karar birimlerinin tarihsel gelisimiçinde dis politika konularinda anayasal yetkilerini, kriz dönemlerindeetkinligini ve belirli dönemlerde karar alma mekanizmasinda hangilerinin dahaetkin oldugunu ortaya koymaktir. Bu çerçevede 2003’te ABD’nin Irak’i isgalisüreci örnek olay seçilmis, bu olay sirasinda Türk karar birimlerinin etkinliklerive etkililikleri incelenmistir.Çalismanin kapsami içinde, karar alma teorisi, karar almaya etki edenögeler ve Türk dis politikasinda karar birimlerinin yetkileri ve hangidönemlerde hangi karar biriminin öne çiktigi ortaya koyduktan sonra, 2003’tekiII. Körfez Krizi’nde karar alma mekanizmasi ve süreci irdelenerek ulusal,bölgesel ve uluslararasi etkenler isiginda, hangi birimlerin daha çok öne çiktigive kriz sürecine hangi birimin damgasini vurdugunu ortaya koymaktir.Bu çalismada karar alma yaklasiminin ne oldugu, karar almaya etki edenfaktörlerin, karar alma asamalarinin, Türkiye’deki karar alma birimlerinin neleroldugu ve Türk karar alma mekanizmasindaki karar birimlerinin tarihsel gelisimiçindeki yetki ve görevlerindeki degisiklikler ve bunlarin günümüzde yetki vegörevlerinin neler oldugu, tarihsel gelisim içinde ortaya çikan belirli dis politikaolaylarinda hangi karar birimleri agirligini koydugu incelenmeye çalisilmistir.Bununla birlikte zaman içinde Türk dis politika karar almamekanizmasinda, anayasal olarak öncelikli yetkilerin hükümetlerde dahadogrusu dis politikayi yürüten ve son karari alan hükümet olmasina karsin,özellikle kriz dönemlerinde, güvenlik ve önemli dis politika konularinda TürkSilahli Kuvvetlerinin ön plana çiktigi görülmektedir. Kural olarak parlamenter

3demokrasilerde hükümetler, parlamentodan aldiklari yetkiler çerçevesindehareket ederler. Hatta bu sekilde hareket etmeleri öngörüldügü gibi bu sartdemokrasinin gereklerindendir. Nitekim Türk anayasalarinda da ayni durum sözkonusudur. Fakat hükümetlerin belirli dis politika konularinda sorumlulugu tekbasina üzerine almak istememesi ya da siyasal sorumlulugu diger birimlerlepaylasmak istemesi veya Türk Silahli Kuvvetleri’nin ve bürokrasinin gücü/etkisinedeniyle karar sürecine Türk Silahli Kuvvetlerini ve bürokrasiyi dahiletmektedir. Bu duruma Türk siyasal sistemi içinde askerlerin genel agirligi daeklenince, Türk Silahli Kuvvetlerinin talepleri ve konu hakkindaki görüslerihükümetlerin kararlarinin çerçevesini olusturmakta, dolayisiyla etki bakimindanaskerler daha fazla öne çikmaktadir.2003 Körfez Krizi ve Savasi sürecinde de yasanan bundan farkliolmamistir. Sürecin konusu dogrudan güvenlikle ilgili olmasi ve daha öncedenaskerlerin inisiyatifine birakilan bölgede cereyan etmesi nedeniyle askeri/teknikdüzeyde görüsmeler kaçinilmaz olarak askerleri karar alma mekanizmasinda öneçikartmis, sonuç itibariyle süreç boyunca askerlerin talepleri hep göz önünealinmistir. Bu talepler de hükümetlerin süreç boyunca atacaklari adimlarin ya daalacaklari siyasal kararlarin çerçevesini çizmistir.Yukarida ifade edilen çerçevede çalisma üç bölümden olusmaktadir.Birinci Bölümde, karar alma yaklasimi ve temel kavramlar, karar alma sürecineetki eden kisisel, ulusal ve uluslararasi faktörler ve karar alma asamalari elealinmaya çalisilacaktir.Ikinci Bölümde, Türk dis politika karar birimlerinin neler oldugu vetarihsel gelisim içinde 1924, 1961 ve 1982 Anayasalarina göre, bu kararbirimlerinin/alicilarinin dis politika yetki ve görevlerinin ve günümüzdekiyetkilerinin neler oldugu ele alinmaya çalisilacaktir. Ayrica dis politikada vebelirli dis politika olaylari/krizleri karsisinda hangi birimlerin sürece agirliginikoydugu irdelenmeye çalisilacaktir.Üçüncü Bölümde, örnek olay baglaminda II. Körfez Krizi karsisindaTürkiye’nin izledigi politikalarin temel hatlarini ortaya koymaya çalisacagiz.Bununla birlikte, kriz sürecinde karar alma mekanizmasinda yer alan

4aktörlerin/birimlerin kriz karsisindaki degerlendirmeleri ve hangi biriminsüreçte öne çiktigi analiz edilmeye çalis ilacaktir.Arastirmanin ikinci bölümü 1924’ten günümüze kadarki zaman diliminikapsamaktadir. Üçüncü bölümde ele alinan örnek olay, krizin Türkiye’yiilgilendirmeye basladigi Kasim 2001 ile sürecin sonlandigi Kasim 2003 tarihleriarasini kapsamaktadir.

5BIRINCI BÖLÜMKARAR ALMA MEKANIZMASININ TEORIK ÇERÇEVESI1.1. Dis Politikada Karar Alma YaklasimiKarar alma yaklasimi, II. Dünya savasindan bugüne kadar sosyalbilimciler tarafindan yapilan arastirmalarda incelenmekle beraber, özelliklesiyasal süreci analiz eden siyasal bilimcilerin arastirmalarinin odak noktasiniolusturmustur. Bu baglamda, siyasal kararlarin nasil alindigi, karar alicilarin,yöneticilerin karar almada kullandiklari teknikler üzerinde çalismalar yapilarak,uluslararasi iliskilerde dis politika çözümlemelerinin alani genisletilmistir. 1Uluslararasi politikanin ve dis politikanin anlasilmasinda karar almayaklasiminin çalisilmasi yeni bir olgu degildir. M.Ö. IV. yüzyilda Thucydideseserlerinde Yunan sehir devletleri yöneticilerinin savas ve baris kararlarinialmaya veya ittifak olusturmaya sebep olan faktörlerden tutun da karar alicinintercihlerinde rol oynayan somut nedenlerden, karar alicinin dis dünyayi anlayisbiçimine kadar birçok konu üzerinde çalismalar yapmistir. 2 Yine Machiavelli’inhükümdara yapmis oldugu tavsiyeleri, alternatif davranislar arasindan yapilmasigereken tercihleri göstermesi karar alma yaklasiminin teorik çekirdegininolusumlarindan biriydi. 3Karar alma yaklasimi siyaset biliminin disinda diplomasi tarihi ile ilgilieski ve betimleyici yaklasimda üstü kapali ve dolayli bir sekilde kullanilmisti.Zaten karar alma yaklasimi sistematik bir çalisma alani olarak, ilk defa siyasetve uluslararasi iliskiler biliminin disinda diger alanlarda söz konusu olmustur.Örnegin psikologlar, insanlarin karar alma güdüleri, yani bireylerin kararlarinietkileyen motivasyonlar üzerinde uzun süre çalisma yapmislardir. Isletmecilerise yönetimin karar almadaki etkinligini arastirmanin farkli yollarini ve123Tayyar ARI, Uluslararasi Iliskilere Giris, Istanbul, Alfa Yayinlari, 1996, s.91.James E. DOUGHERTY and Robert L. PFALTZGRAFF, JR, Contending Theories of InternationalRelations, A Comprehensive Survey, Third Edition, New York, Harper Collins Publishers, 1990,s.469.Mehmet GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler - Kavramlar - Kurumlar, 4. Baski, Ankara,Atilla Kitabevi, 1993, s.15.

6üsluplarini arastirmislardir. Daha sonra siyaset bilimcileri, oy verenlerin,parlamento üyelerinin, yürütmenin, siyasal parti liderlerinin, yöneticilerin, çikargrubu önderlerinin ve kamuoyu yaraticilarinin davranislari üzerinde çalismayaparak, karar alma kavramini siyaset bilimi arastirmalarinin parçasi halinegetirmislerdir. Böylece dis politikada karar alma konusunda yapilan tümçalismalar genelde sosyal bilimlere duyulan merakin bir parçasi olarakgünümüze kadar devam etmistir. Bununla birlikte uluslararasi iliskilerde kararalma analizi daha çok kriz çözümlemelerinde kullanilmaktadir. Bu alandaçalisan bilim adamlari kriz durumlarinda karar alma üzerindeodaklanmaktadirlar. 4 Görüldügü gibi farkli bilim dallarindaki arastirmacilar,çalismalarinda, karar alma konusunu kendi çalisma alanlari üzerinde elealmislar ve o alana mahsus teoriler gelistirmislerdir.Günümüzde “karar alma yaklasimi” siyasal kuruluslar ve bunlaringüçlerinin irdelenmesi, uluslararasi siyasal olusumun/yapinin arastirilmasi,kisilik ve önderlik, bireylerin siyasal ve ekonomik tercihlerini nasil yaptiklariniele alan bir yaklasim olarak, uluslararasi politika çalismalarinda yerini almistir. 5Yukarida anlatildigi gibi, davranisçi sosyal bilim anlayisi içindepsikoloji, haberlesme, örgüt teorileri 6 , siyaset bilimi, iktisat ve isletmeye kadarbirçok bilim dalinda uygulama alanina sahip olan “karar alma yaklasimi”niuluslararasi politika alanina ilk uygulayan Richard Snyder olmustur. Buyaklasim çerçevesinde Snyder ve bir grup bilim adami devleti, uluslararasipolitikanin temel aktörü olarak kabul etmekte ve uluslararasi politikayi dadevletlerin resmi kanallari vasitasiyla yürüttükleri karsilikli politikalar olarakkabul etmektedirler. Devletlerin hareketini de, devlet adina hareket eden kararalicilarin aldigi kararlara baglamaktadir. 7 Bu yapilirken daha çok devletlerinörgütlenis biçimi ve karar alma süreçleri dikkate alinmakla beraber, bunlarin4567DOUGHERTY ve PFALTZGRAFF, s.468; GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.15;Tayyar ARI, Uluslararasi Iliskiler Teorileri Çatisma, Hegemonya, Isbirligi, Istanbul, AlfaYayinlari, 2002, ss.507-508; ARI,Uluslararasi Iliskilere Giris, ss.91-92.Hasan KÖNI, Genel Sistem Kurami ve Uluslararasi Siyasetteki Yeri, Ankara, ASAM Yayinlari,2001, s.68.Daha ayrintili bilgi için bkz. Oguz ONARAN, Örgütlerde Karar Verme, 2. Baski, Ankara, AÜSBFYayinlari, 1975.DOUGHERTY ve PFALTZGRAFF, ss.468-469; Faruk SÖNMEZOGLU (der.), “Karar AlmaYaklasimi”, Uluslararasi Iliskiler Sözlügü, Ikinci Basim, Istanbul, Der Yayinlari, 1996, s.256.

7göz önünde tutulmasi, hem devletler arasinda karsilastirmayi kolaylastirmaktahem saglikli bir sekilde analizine yardim etmektedir. 8Bu bakimdan analiz birimi olarak alinan devletlerin davranislariincelenirken, karar alma yaklasimi, devleti rasyonel davranan bütüncül ögelerolarak görmek yerine, birçok alt birimden olusmus çogulcu bir yapi olarakgörmektedir. Bu nedenle bireyler üzerinde yogunlasilmakta ve devletin dispolitikasi birey ve bürokratik düzeylerde analiz edilmeye çalisilmaktadir. Kararalma yaklasiminda birey öncelikle karar alicilar olarak tanimlanmaktadir. Aynizamanda karar alicinin davranislari dissal ve içsel ortamla etkilesim içindedir. 9Diger yandan uluslararasi politikayi, yukarida, hükümetlerin resmikanallar araciligiyla yürüttükleri karsilikli politikalar olarak tanimladik. Busüreç analiz edilirken, devletlerin örgütlenis biçimleri, karar alma süreçleri,süreci etkileyen bireyler ve bireylerin siyasal tutum ve davranislari dikkatealinmaktadir. 10Karar alma yaklasimi, uluslararasi sistemde meydana gelen tüm olaylarinbireylerin eylem ve davranislarina indirgenebilecegini ve bu olaylarin bireyleringörüs ve davranislarindan ayri tutulamayacagi varsayimindan hareket eder.Bireyler kavrami içine uluslararasi sistemi etkileyen, resmi olan veya olmayantüm birey ve topluluklari (seçkinler) dahil etmektedir. Uluslararasi sistemidevletlerin eylemlerinden dogan etkilesimlerin oldugu ortam veya yapi olaraktanimlarsak, herhangi bir devletin eylemiyle kastedilen, aslinda o devletineyleminin olusumunda etkili olan bireylerin eylem ve davranislari olmaktadir.Kisaca karar alma yaklasiminda devletlerin tutum ve davranislarinin uluslararasisiyasal sistemi etkiledigi, devletlerin davranislarinin ise bireyler tarafindanbelirlendigi ifade edilmekte ve dis politika analizlerinin hareket noktasini,8910ARI,Uluslararasi Iliskilere Giris, s.92.Içsel ortam (çevre): Karar alicinin kendi toplumsal ve siyasal çevresi iken; dissal ortam (çevre): digertoplumlar, diger siyasal yapilar ve diger devletler olarak kabul edilir. Daha ayrintili bilgi için bkz.ARI, Uluslararasi Iliskiler Teorileri..., s.508.Richard C. SNYDER, H. W. BRUCK and Burton SAPIN, “ The Decision Making Approach to theStudy International Politics”, James N. Rosenau, (ed), International Politics and Foreign Policy, areader in research and theory, New York, The Free Press, 1969, ss.200-201; ARI, UluslararasiIliskiler Teorileri..., s.508.

8devlet adina hareket eden karar alicilarin rolü ve karar alma sürecinin isleyisiolusturmaktadir. 11Diger yandan birey kararlari, devletin kararlarini etkileyebilmekte veyasinirlayabilmektedir. Ayrica kamuoyu, baski gruplari, ideolojik tercihler, siyasalrejim, bürokratik süreç, uluslararasi siyasal sistemde dikkate alinmasi gerekenkonulardir. Diger bir deyimle karar alma yaklasimi, dikkatin karar alicilarüzerinde yogunlastirmakla beraber, kurumsal çerçeve ile karar alicilarinpsikolojik çerçevesini birlikte ele alarak dis politika analizlerinde daha gerçekçibir temele dayanmaktadir. 121.2. Temel Kavramlar1.2.1. Karar AlmaKarari, düsünüp tasinma, tartisma ve hesaplama sonucu girisilen bireylem olarak tanimlarsak, karar alma, “birden fazla boyutlu olan olay ve/veyaolaylarin varoldugu durumlarda seçim yapmak” veya her yönetim düzeyindesonuçlandirilmasi zorunlu olan bir veya bir dizi sorunun tüm boyutlariyladegerlendirilecek en uygun sonucu verebilecegi saptanan seçenek ve/veyaseçeneklerin belirlenmesidir. 13 Örgüt düzeyinde karar vermenin tanimlari busekilde yapilirken, Richard Snyder ve arkadaslari kavramin temelde devletitanimladigini belirterek, karar almanin, devlet adina hareket eden kararalicilarin, otoriter hareketlerini, niyetlerini ve amaçlarini izah etmek oldugunusöylemektedir. 14 Diger bir ifadeyle karar alma, karar eylemini olusturanbirimlerle, durumun algilanmasiyla, inisiyatif kaynaklari ve seçenekleri ile,iletisimle yönlendirme ile karar alicinin amaç ve araçlari ile ilgilidir. 15 Dispolitika açisindan karar alma, devletin uluslararasi siyasal sistemde herhangi birolay/sorun karsisinda tepki, görüs ya da eylem göstermesi gerektiren1112131415ARI, Uluslararasi Iliskiler Teorileri..., ss.509-510; SÖNMEZOGLU, Uluslararasi IliskilerSözlügü, s.256.Oguz ERIS, “Körfez Krizi ve Türkiye’de Karar Alma Süreci”, Faruk Sönmezoglu, (der.), DegisenDünya ve Türkiye, Birinci Basim, Istanbul, Baglam Yayinlari, 1996, s.250.Semsettin BAGIRKAN, Karar Verme, Istanbul, Der Yayinlari, 1993, s.4.DOUGTHERY ve PFALTZGRAFF, ss.469-470.KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.145.

9durumlarda “varolan seçenekler arasindan tercih yapma davranisidir.” Fakatdis politikada seçenekler her zaman açik-seçik degildir. 16 Dolayisiyla seçeneklerarasindan tercih yapmak oldukça zordur ve karar alma sürecinde çogunluklatartismalar çikmaktadir. En iyi seçenegi tercih kavrami öznel oldugu için,aslinda bu tercih için yapilan tartismalar, çatisan menfaatlerle bürokratikbaskilar arasinda denge kurmaya çalismaktir. 17 Gerçekten de bir dis politikaolayinda karar alinmasinin gerektigi durumlarda mekanizma dahilinde bulunankarar birimleri arasinda bir pazarlik, rekabet ve bürokratik baski olusmaktadir.1.2.2. Karar Alma SüreciKarar alma süreci, dis politikanin yapimiyla da ilgili olan bir kavramdir.Süreç, dis politika kararlarinin alinmasinda takip edilen asamalarin ve kararlarinalinmasina katilan birey ya da birimlerin incelenmesiyle ilgilidir. 18Uluslararasi iliskilerde karar alma yaklasimi dis politika çözümlemeanalizlerinin alanini genisletmis olduguna deginmistik. Karar alma yaklasimindabireyler degisik sosyal çevrelerden gelmekte ve bireylerin kararlari bu sosyalçevrelerinin bir fonksiyonu olarak görülmektedir. Bu durumda karar alma süreciincelemelerinin baslica nedeni karar alma sürecinin alinan kararlarin içerigininasil etkiledigidir. 19 Diger bir ifadeyle karar alma süreci, karari etkileyen iç vedis dürtülerle ilgilidir. Süreçte arastirilan konu, degisik karar alma süreçlerininayni konuda degisik kararlara yol açip açmadiklari ya da kisilerin ve örgütlerinbirbirlerini etkileyip degisik karar üretip üretmedigi üzerinde durulmasidir. 20Teorik açidan karar alma süreci “bir sorunun ortaya çikisindan birkararin sekillenmesine kadar yapilan bütün faaliyetler” 21 olarak tanimlanirken,Snyder karar alma sürecini karsilasilan problemin, siyasi, ekonomik, askeri,161718192021DOUGTHERY ve PFALTZGRAFF, s.469; GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika, Ilkeler..., s.15.DOUGTHERY ve PFALTZGRAFF, s.469; ARI, Uluslararasi Iliskilere Giris, s.92.Tayyar ARI, Amerika’da Siyasal Yapi Lobiler ve Dis Politika, 2.Baski, Istanbul, Alfa Yayinlari,1997, s.26.James A. ROBINSON and Richard C. SNYDER, “Decision-Making; in International Politics”,Herbert C. Ke lman, (ed.), International Behavior; Social Psychological Analysis, Holt, Rinehartand Winston, New York, 1963, ss.456-459’dan, KÖNI, s.65.SNYDER ve ROBINSON, s.457’den, KÖNI, s.66.Oguz ONARAN, s.79.

10sosyal ve kültürel olup olamadigini belirleyerek, problemin kimlerin ne sekildeele alacagini tespit etmek 22 oldugunu söylemektedir.Kisaca dis politika açisindan karar alma süreci; devlet adina karar almayetkisine sahip karar alicilarin, uluslararasi bir olay/sorun karsisinda psikolojikçevrelerinin etkilesimi ve kurumsal çevreyi de dikkate alarak kendi kanaatlerinegöre ya da bunlardan etkilenmesiyle bir devlet karari olusturmalarini saglayantüm faaliyetlerdir.Yukaridaki tanimdan da anlasilacagi gibi, karar alma sürecinde biri“psikolojik” digeri de “islemsel” ya da kurumsal olan iki çevre önemkazanmaktadir. Islemsel çevre, karar alicilarin algiladiklari dünyayi yani disortamda olani, psikolojik çevre ise, karar alicilarin bilissel, zihinsel ve yorumsalbir mekanizmanin isledigi psikolojik durumu, yani kisinin kendi psikolojikdünyasini, kararlarin uygulandigi dünyayi, ifade eder. 231.2.3. Karar Alma MekanizmasiKarar alma mekanizmasi, karar alma sürecini olusturan baska bir deyisledis politika hedef ve yaklasimlarini belirleyen, devlet içinde farkli siyasalkurumlarin karar alma süreci içerisinde, alinan kararlara etkide bulunan vebelirleyiciligi olan siyasal yapi birimlerinin etkilesimiyle olusan isleyisbütünlügüne sahip karar alici ögeler, düzeyler ve birimler olarak tanimlanabilir.Karar alma mekanizmasi, dis politikada, uluslararasi olaylar sonucuolusan girdileri algilar, tanimlar, yorumlar ve dis politika hedeflerini belirler;hedefe ulasmak için gerekli strateji olusturan, bu stratejileri uygularken dekullanilacak araçlari ve bunlarin türleri arasinda yapilacak tercihlerianlamindaki dis politika çiktilarini üretir. Diger bir ifadeyle, dis politikayi içpolitikaya, iç politikayi da dis politikaya baglayan, istisare, bilgi alis-verisi ve2223DAUGTHERY ve PFALTZGRAFF, ss.469-470.Rama zan GÖZEN, Amerikan Kiskacinda Dis Politika: Körfez Savasi, Turgut Özal ve Sonrasi,Ankara, Liberte Yayinlari, 2000, s.185.

11koordinasyon ile dis politika hedef ve yaklasimlarini belirleyen kararmerkezlerinin/birimlerinin olusturdugu kurumsal yapidir. 241.2.4. Karar Birimi (Decision Unit)Karar birimi, karar alma sürecinin yapisal çerçevesinin belirlenmesindetemel alinan bir kurumdur. Normal olarak, bütün dis politika kararlari, bazifarkliliklar gösteren belirli türden karar birimleri içerisinde olusmaktadir.Kararin içerisinde olustugu bu birimlerin farkliligi, karar alma sürecinidolayisiyla süreç sonunda ortaya çikan karar üzerinde önemli derecede biretkide bulunmaktadir. 25 Bu baglamda, karar birimi, karar alma sürecindedurumun tanimlanmasi, seçeneklerin belirlenmesi ve tercihin yapilmasi yanikararin alinmasi islevini yerine getiren birimdir. Kisaca karar alicidir. Kararbirimlerinin bireylerden, küçük gruplardan ve büyük örgütsel yapilardanolustugu söylense de, genellikle karar birimi küçük gruplardan olusmaktadir. 26Örnegin bir ülkenin dis politika karar alma mekanizmasinda bir çok birimvarken, belirli durumlarda bu birimlerin sadece bir kaçi karar alarak büyükörgütsel yapinin yerini alarak belirleyici olmaktadirlar.1.2.5. Dis Politika KarariDis politika kararinin normal kararlardan farki dis politika ile ilgili bireyleme dönük olmasidir. Yani, karar alicinin dis politika ile ilgili bir olay/sorunkarsisinda sorunun çözümü için algiladigi seçenekler arasindan, uluslararasisistem içerisinde (düzeyinde) bir eyleme dönük seçimdir. 27Dis politika kararlari, belirli düzeydeki karar yapilari ve birimleriiçerisinde yer alan bireylerce alinmaktadir. Karar alma teorisine göre, içsel vedissal gelismeler ve faktörler dikkate alinmakla, tüm bunlari nihai asamada24252627Nurcan ÖZGÜR, “Balkan Devletlerinin Dis Politika Uygulamalarinda Etnik Sorunlarin Rolü (1989-1997)”, Faruk Sönmezoglu (der.), Uluslararasi Politikada Yeni Alanlar Yeni Bakislar, Istanbul,Der Yayinlari, 1996, s.204.Faruk SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve Dis Politika Analizi, 2.Baski, Istanbul, FilizYayinlari, 1995, s.179.ERIS, s.251.KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.145.

12karar haline dönüstüren ve dis politikayi belirleyen bireydir. Içsel ve dissalkosullar veri alindigi ve degismez kabul edildigi bir durumda bile karar alicinindegismesi ile dis politika karari degisebilmekte, diger bir ifadeyle aynikosullarda ayni durum karsisinda farkli karar alicilar farkli dis politika karariolusturabilmektedir. 28 Dogal olarak bu karar birimlerindeki (karar alicinin)farklilasmalar karar alma sürecini de degistirecektir. Dolayisiyla kararsüreçlerindeki degisiklik davranissal sonuçlarda daha dogrusu alinan kararlardafarklilasmaya yol açmaktadir. 291.2.6. Birey Karari- Devlet KarariDevletlerin dis politika davranislarini analiz eden karar almayaklasiminda devletin kararlarinin, bireylerin almis oldugu kararlardanolustugunu söylemistik. Bu durumda birey karari, karar alma birimi olarakbireyin günlük yasaminda herhangi bir sorun karsisinda çözüme kavusturmakiçin bir karar almasidir. Ayni sekilde, devlet aygiti içinde karar alma birimiolarak bireyler karsilasilan sorunlarda devlet adina hareket ederek onun adinakarar almaktadirlar. Diger bir ifadeyle, bireylerin aldigi kararlar bir anlamdadevlet karari olmaktadir. Bu varsayimi tersinden okursak, devletin soyut birvarlik olarak karar alma eylemini gerçeklestirebilmesi mümkün degildir. Devletkararlari, devlet adina hareket eden ya da devlet adina karar alma yetkisinesahip kisi ya da karar birimleri tarafindan alinmaktadir. Dolayisiyla devletkarari, devlet aygiti içerisinde belirli düzeylerde (karar alma mekanizmasiiçerisinde) bulunan bireyler tarafindan alinmakta ve birey karari, devlet karariolarak resmiyet kazanmaktadir.2829ARI, Uluslararasi Iliskiler Teorileri…, s.510.Charles F. HERMANN, “Decision Structure and Process Influense on Foreign Policy”, Maurice A.East, Stephen A. Salmore and Charles F. Hermann, (eds.), Why Nations Act, TheoreticalPerspectives For Comparative Foreign Policy Studies, Beverly Hills, Sage Publications, 1978,s.71’den, SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.168.

131.2.7. Kararlarin RasyonelligiDaha önce karar almanin çesitli seçenekler arasindan birinin seçilmesioldugunu belirtmistik. Ama bu seçim yapilirken, en az harcama ile fazla karelde edilmesine veya en az zararla yapilan isin kurtarilmasina çalisilmaktadir.Isten en fazla faydayi saglayan bu tür davranis rasyonel bir davranisolmaktadir. 30 Dolayisiyla karar almada rasyonalite sorununa da deginmemizgerekmektedir.Karar alma sürecini degerlendirme açisindan rasyonalite temel bir önemesahiptir. Karar almak için seçenekler arasindan bir seçim yapilirken, bu tercihinnasil yapilacagi ve yapilan seçimin rasyonel olup olmayacagi söz konusudur. Bukonuda karar verme teorisyenlerinin bir kismi karar alicinin rasyoneldavranacagini kabul ederek, rasyonel bir insanin ya da karar alicinin bütünseçenekler arasindan en iyi olani, yani en fazla faydayi saglayacak olaniseçecegini varsaymaktadirlar. Fayda kavramiyla kastedilen, karar alirken, tümvarolan seçenekler arastirilmakta, her birinin gerçek degeri ölçülmekte,olasiliklar saptanmakta ve karar alici olay için en uygun tercihi yapmaktadir. 31Dolayisiyla teorisyenler bu tür tercihi “objektif rasyonalite” olarak kabuletmektedirler.Diger bir çok alanda oldugu gibi dis politika alanindaki karar almasüreçlerinde de rasyonelligin saglanmasi neredeyse imkansiz derecede oldugusöylenebilir. Çünkü, uluslararasi politika bilgilerinin sinirli veya hatali olmasi,durumun dogru tanimlanmasindaki güçlükler, bu aralikta geçen zaman vemaliyet, çogunlukla ortaya çikan ya da çikmasi zorunlu gizlilik sorunu gibifaktörler, seçenekler arasindan en iyinin belirlenebilmesini, en iyi seçenegindikkate alinmasini, objektif rasyonalitenin gerçeklesmesini neredeyseimkansizlastirmaktadir. Bu nedenle de kararlarin rasyonelliginde mutlak birrasyonellik yerine, sadece görünen mevcut seçenekler arasindan en çok faydasaglayacak olanin seçilmesi söz konusu olmaktadir. Mevcut olan seçeneklerinyeterliliginin subjektif özelligi, yani, sinirli seçenekler arasindan karar almak3031KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.66.ARI, Uluslararasi Iliskiler Teorileri..., s.512.

14zorunda olunmasi nedeniyle objektif rasyonaliteden ziyade subjektifrasyonaliteden söz etmek daha uygun düsmektedir. 32Diger yandan eldeki tüm seçenekler net bir sekilde ortada olsa ve bütünbu alternatiflerin arasindan bir tercih yapilsa bile, karar alicilar her zamanmevcut seçenekler arasindan en iyi olani daha dogrusu kendisi için en fazlafaydayi saglayacak olan seçenegi tercih etmeleri yani rasyonel davranmalaribeklenmemelidir. Çünkü rasyonel davranamama durumunun karar alicidan yada karar almaya iliskin yapi veya süreçten kaynaklanan çesitli sebepleriolabilmektedir. Karar alici birçok durumda çok süratli bir sekilde karar almakzorunda oldugundan, rasyonel karar alma sürecinin gerektirdigi çesitli analizlerive degerlendirmeleri ihmal etmek ya da gerektigince ele alamamasi gibidurumlarla karsi karsiya kalabilmektedir. Yine karar alicinin ülkesindeki bazibaski gruplarinin etkisi altinda kalmasi, karar alma süreci içinde çesitli rol vefonksiyonlara sahip diger bireylerin olmasi, ülke dis politika mevzuati ve buçerçevede olusan çesitli denge durumlarini dikkate almak zorunda kalmasi,kollektif karar almanin söz konusu oldugu ülkelerde veya uluslararasi örgütlerdekarar almanin, farkli karar alicilarin farkli görüs ve düsüncelere sahip olmasininkararlara etkisini de eklersek, kararlarda bir çatisma ve uyumsuzluk olacagi verasyonaliteden uzaklasilacagi kabul edilmektedir. 33Bazi durumlarda da, karar alicinin kisisel özelliklerine bagli olarak,kisiligi, mizaci, psikolojik durumu, deger ve inanç sistemi, çocukluk dönemideneyimlerinin olgunluk dönemine yansimasindan dogan ruhi denge durumugibi birçok psikolojik etmenler de rasyonel olamamaya neden olabilmektedir. 341.3. Karar Almayi Etkileyen FaktörlerDevletlerin karar alma süreçlerinde yer alan bazi temel asamalar veögeler bulunmaktadir. Bunlara bir sonraki kisimda karar alma sürecininisleyisinde deginecegiz. Fakat bundan önce karar alma sürecine ve ögelerineetkide bulunan yani karar almayi etkileyen faktörleri inceleyecegiz. Çünkü323334SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.169.SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.169.SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.169.

15devletlerin dis politika kararlarinin bu karar alma sürecinde olusmasi nedeniylesöz konusu karar almayi etkileyen faktörler ayni zamanda devletlerin dispolitika davranislarini ve kararlarini sekillendirmektedir. Farkli ülkelerin kararalma süreçlerinde asagi-yukari benzer asama ve ögelerin yer almasina karsilikasagida deginecegimiz faktörler nedeniyle devletlerin dis politika kararlarininniteliginde farklilasmaya neden olabilmektedir.Bu faktörler üç ana baslik altinda toplanabilir. Bunlar, kisisel düzeydefaktörler, ulusal düzeyde faktörler ve uluslararasi düzeyde faktörlerdir. Ayricakarar alinacak konunun ve içinde bulunulan durumun niteligi de önemli digerfaktör olarak incelenebilir.Fakat bu faktörlerin birinin digerine göre daha birincil/öncelikli ya dadaha belirleyici oldugunu söylemek zordur. Bu faktörlerin ülkelerin dis politikakararlarini etkileme dereceleri, daha çok ülkeye, zamana ve dis politikakonusuna ve niteligine göre farklilik göstermektedir. 351.3.1. Kisisel Düzeyde FaktörlerSiyasal liderlerin kisisel özelliklerinin ülke yönetimi ile ilgili konularanasil ve ne ölçüde yansidigi bir çok düsünür tarafindan incelenmistir. Konu dispolitikaya iliskin karar alma süreci açisindan da önem tasimaktadir. Dispolitikada kararlarin alinmasinda kisisel ögelerin yer almadigi salt kendi adinahareket eden devlet ya da hükümet aygiti tarafindan olusturuldugu veuygulandigi söylenemez. Tam aksine dis politikanin olusturulmasi veuygulanmasina iliskin karar alma sürecinde bireyin rolü azimsanmayacak kadarfazladir. Diger bir ifadeyle karar alma süreci içinde yer alan bireyin, basta liderolmak üzere ülkelerinin dis politikalari üzerinde belli oranlarda etkilerdebulunmaktadirlar ve bazi degisikliklere neden olabilmektedirler. 36 Nitekimyukarida belirtildigi gibi, dis politika açisindan karar alicilarin eylemleri vetutumlari devletin veya hükümetin eylemleri/tutumlaridir. Dolayisiyla dis3536SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.421.SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., ss.181-182.

16politika kararlarinin son biçimi, karar alicilarin inanç ve kani süzgecindengeçtikten sonra alinmaktadir. 37Karar alma sürecinde olaylarin algilanmasindan kararin alinmasinakadar, karar alicinin kisisel özellikleri agirlikli olarak etkilemektedir. Öyle ki,uluslararasi güç dagilimi, kamuoyu, baski gruplari, ülke siyasal sistemi ve yakinçevresi, diger devletlerin politikalari, uluslararasi sistemin yapisi, karar alicininkararlarini etkilemekle beraber, bunlarin hepsinin sabit kaldigini varsayarsakkarar alicinin kisisel özellikleri devletin karar ve politikalarinda belirleyiciolmaktadir. Bu baglamda kisinin kendi sosyo-psikolojik yapisi, karakteri, yasamdeneyimleri, almis oldugu egitim, arkadas çevresi, ait oldugu toplumsal grup,inanç sistemi, siyasal kültür degerleri, yetisme tarzi, mesleki egitimi, isdeneyimi v.b. bir çok faktörün kisiye (karar aliciya) etkisini dikkate almakgerekmektedir. 381.3.1.1. Karar Alicinin Konuya Iliskin Ilgisi, Bilgi Düzeyi, SorunÇözme YetenegiKarar alicinin, kisisel özelliklerinin, uluslararasi iliskiler konusundakikararlarini hangi kosullarda ve kararlarini nasil etkiledigi hakkinda bazivarsayimlarda bulunulmustur.Ilk olarak, diger degiskenler ayni kalmak sartiyla, kisi konuyla ne kadarilgiliyse, kisisel özelliklerin etkisi o oranda fazla olmaktadir. Bunun tam ziddiise, kisinin hiç ilgi duymadigi bir konuda kisisel özelliklerin etkisi o oranda azolacaktir. Ikinci olarak, bireyin olay hakkinda bilgisi ne kadar çok olursa kisiselözelliklerinin öne çikmasi o kadar az olacaktir. Tersi ise, kisinin olayhakkindaki bilgisi ne kadar az ise diger sübjektif kriterlerin etkisi artacaktir.Üçüncü olarak, bireyin uluslararasi bir sorunu çözme yetenegi ve pratigi nekadar fazlaysa kisisel özelliklerinin etkisi o denli az olacaktir. Dördüncü olarak,kisi konuyu ne derece rasyonel bir degerlendirmeye tabi tutarsa bireyselözelliklerin etkisi o denli az olacaktir. Besinci olarak, bireyin olayi etkileme3738GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.200.ARI, Uluslararasi Iliskiler Teorileri..., s.511.

17gücünün fazla oldugunu bilmesi ölçüsünde kisisel özelliklerin etkisi de o orandaazalacaktir. Altinci olarak, kisinin kararlarinin sonuçlarindan sorumlu olmasiölçüsünde bireysel özelliklerin etkisinin azalacagini belirtilmistir. Bunlarindisinda, konu detaylandikça kisisel özelliklerin etkisinin azalacagini, konubelirsizlestikçe ve degerlendirmeye iliskin bilgi azaldikça sübjektif etkilerinartacagi vurgulanmistir. Son olarak da, grup tarafindan alinan kararlardabireylerin tek tek kisisel özelliklerinin görüs, düsünce ve degerlerinin kararaetkisinin azalacagi savunulmustur. 39Özellikle, günümüz gelismis ülkelerin dis politikaya iliskin kararlaringenis ve karmasik bürokrasinin sinirlari içinde alinmasi da karar alicilarinkisisel özelliklerinin karar alma sürecine yansimasinin etkisini azaltmaktadir. 401.3.1.2. DeneyimKarar alicinin daha önce yasamis oldugu deneyimleri ve bundan edinmisoldugu tecrübeleri diger devletlerle iliskilerinde karsilastigi sorunlari anlayipdegerlendirmesinde ve çözüme ulastirmasinda yardimci olmaktadir. ABD’nineski Disisleri Bakanlarindan Dean Acheson, daha önceki pozisyonlaridolayisiyla prestijli veya ideolojik yönü daha agir basan birisini disisleribakanligina getiren baskanlarin hayal kirikligi yasayabileceklerine dikkatçekmistir. Çünkü disisleri bakaninin baskandan daha fazla prestij sahibi olmasiveya ideolojik olarak farkli bir egilimde olmasinin baskanin dis politikayiyönetmesini zorlastirmaktadir. Dolayisiyla kisilerin farkli deneyimler kazanmasiolaylara farkli bir perspektiften yaklasmasina yol açmaktadir. 41 Örnegin birdönem Ford Motor sirketinin genel müdürlügünü yapan ve özel sektördeneyimine sahip olan Robert Mc Namara 1961’de Savunma Bakanliginagetirilmesiyle, daha önceki bakanlardan oldukça farkli bir sekilde, bakanligindabir çok konuda öncü rolü üstlenmis ve askeri konulara bir profesyonel-sivil394041Sidney VERBA, “Assumptions of Rationality and NonRationality in Models of the InternationalSystem”, James N. Rosenau (ed.), International Politics and Foreign Policy, a reader in researchand theory, New York, The Free Press, 1969, ss.221-224; Tayyar ARI, Uluslararasi Iliskiler ve DisPolitika, Dördüncü Basim, Istanbul, Alfa Yayinlari, 2002, ss.129-130; ARI, Uluslararasi IliskilerTeorileri..., ss.515-516.SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.183.ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, ss.130-131.

18mantikla yaklasarak etkin bir lider olmayi basarmis hem de alternatifleri veamaçlari belirleyen bir bakan olarak tüm özel sektör birikimini kendibakanliginda uygulamistir. 421.3.1.3. KisilikBir bireyin farkli zamanlarda ve farkli mekanlarda oynadigi rolleri, onuniçinde yetistigi toplumda varolan rollerle sinirli olacaktir. Bunun yanindabireyin hafizasi, algilari, kendini tanimasi ve psikolojik islevleri onuntoplumdan aldigi belirli bir rol kümesi tarafindan sekillendirilecek, yöneltilecekve bireyin kisiligi bu sekilde gelisecektir. Kisilik bireyin oynadigi birçokrollerden, bu rollerin kendi benligi üstünde biraktigi etkilerden olusacaktir. 43Ülkelerin dis politikaya iliskin karar alma süreçleri içerisinde benzer rolfonksiyonlari üstlenmis olan karar alicilarin benzer olaylar karsisindan farklieylem ve davranislar ile farkli karar alarak dis politika kararlarinietkilediklerine deginmistik. Karar alma sürecinin hemen hemen her asamasindayer alan bireyin belirli bir öneme sahip olan bu türden etkenlerin özellikle dispolitika kararlarin alinmasinda karar mekanizmasinin tepesinde bulunanliderlere iliskin olmasi halinde daha da önem kazanmaktadir. 44 Özellikle, içindeyasanilan bazi kosullar bireyin, özellikle de lider konumundakilerin etkisiniarttirdigi bilinmektedir. Örnegin karizmatik bir liderin oldugu toplumlarda,azgelismis ülkelerde ya da kararlarin kisitli bir sayida üst düzey karar alicitarafindan alindigi kriz durumlarinda lider, dolayisiyla liderin kisiselözelliklerinin kararlara etkisi artmaktadir. Özellikle de liderin risk alma egilimi,yaraticiligi, zeka kapasitesi, kendine güveni ve bu türden faktörler kararalicinin çevresine egemen olma arzusunun dozu ile karar alicinin karar alma424344Raymond F. HOPKINS and Richard W. MANSBACH, Structure and Process in InternatioalPolitics, New York, Harper and Row, 1973, ss.140-141’den, ARI, Uluslararasi Iliskiler ve DisPolitika, s.131.Oguz ONARAN, s.254.Margaret G. HERMANN “When Leader Personality Will Affect Foreign Policy: Some Propositions,”James N. Rosenau, (ed.) In Search of Global Patterns, New York, The Free Press, 1976, ss.328-332’den, SÖNM EZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.183.

19sürecindeki etkisini kolaylastiracak kosullarin bulunmasi halinde liderin ülkedis politikasini belirleyecek kararlara etkisi daha fazla hissedilmektedir. 45Bununla birlikte Hermann’a göre, farkli tipte kisilik özelliklerinin dispolitika davranisi üzerinde etkisinin oldugu kabul edilmektedir. Bu baglamdaHermann’in önerdigi kisilik özellikleri sunlardir: Dis politikaya olan ilgi, dispolitika alaninda egitim ve uzmanlik ya da bu konuda deneyim ve çevreyeduyarliliktir. Bu durumda bir liderin dis politikaya ilgisi ne kadar fazla ise, dispolitika kararlari liderin kisilik özelliklerinden o kadar etkilenecektir. Aynisekilde liderin deneyimi de dis politika kararlarini etkilemede önemli birfaktördür. Çevreye duyarlilik ise liderin içinde yasadigi ve bulundugu ortamdangelen uyaricilara karsi sorumluluk hissetmesiyle ilgilidir. 46 Bahsi geçen üçkisilik özelligi temelde liderin inançlari, motivasyonu, karar alma tarzi ve digerkisilerle arasindaki tarz farki gibi diger kisilik özelliklerinden deetkilenmektedir. Bunun yani sira liderin inançlari ve motivasyonu, onun dünyagörüsünü ve karar alma tarzini daha dogrusu liderin sahsi siyasal tarziniolusturacaktir. Bunlarda liderin algi çerçevesini biçimlendirecektir. 471.3.1.4. Inanç SistemiDis politikaya iliskin karar alma sürecinde yer alan bireylerin özelliklede liderlerin sahip oldugu inançlarin bu sürecin çesitli asamalarinda belirliölçüde etkide bulundugu söylenebilir. Inançlar, dogrulugu kanitlanmamis olsada karar alicilarin dogru oldugunu kabul ettikleri varsayimlardir. 48 Inanç sistemibir toplumun sahip oldugu degerleri yani “iyi-kötü” kategorileri ve kisininkendisine ve dis dünyasina iliskin tüm düzenli bilgileri çerçevesinde olusmusgeçmise, simdiki zamana ve gelecege yönelik çesitli imajlardan meydana45464748SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.183.Margaret.G. HERMANN “Effects of Personal Characterictic of Political Leaders on Foreign Policy”,M. A. East ve Digerleri, (ed.), Why Nations Act, Beverly Hills, 1978, s.58’den, Ali YasarSARIBAY, “Dis Politika Kararlarini Belirlemede Psikolojik Etkenler ve Türkiye”, Faruk Sönmezoglu(ed.), Türk Dis Politikasinin Analizi, Istanbul, Der Yayinlari, 1994, s.387.SARIBAY, s.388.Kalevi J. HOLSTI, International Politics -A Framework for Analysis, Third Edition, New Jersey,Prentice Hall,1977, s.370; GÖNLÜBOL,Uluslararasi Politika Ilkeler..., ss.202-203.

20gelmektedir. 49 Toplumlarda siklikla rastlanan ve alinan kararlari etkileyeninançlar arasinda, belli bir yasam biçiminin, siyasal sistemin, ekonomik düzeninveya etnik bir grubun ötekinden üstün olmasi, belli bir devletin sürekli tehditkabul edilmesi, örnegin; Soguk Savas döneminde Amerika’nin Sovyetler’isürekli olarak kapitalist dünya için tehdit olarak görmekteyken, Çinlikomünistler de yatistirilamaz düsmanliklari emperyalistlerden kaynaklandiginainanirlar. 50Dis politika karar alicilarinin sahip olduklari inanç sistemleri ve bu inançsistemlerine dayali imajlar ile disaridan gelen bilgiler arasindaki iliski önemarzetmektedir. Karar aliciya gelen yeni bilgilerin karar alicinin inanç sistemleriile uyusmasi, onu güçlendirici bir nitelik tasimasi halinde pek fazla bir sorunyoktur. Fakat bir dis politika karar alicisi kendi inanç sistemi ile, kendisinegelen yeni bilgilerin arasinda uyumsuzluk ortaya çikmasi halinde üç tür tepkigösterir. (i) sorun önemli degilmis gibi sorunu görmezden gelerek kendinisorunun disinda tutar, (ii) yeni gelen bilgileri ya tamamen reddeder ya dabunlarin degersiz olduklarini rasyonalize ederek mevcut inançlarini korur, (iii)ya da, gelen bilgileri kabul ederek kendi inançlarini degistirebilir. Fakat geneldekarar alicilar üçüncü siktaki gibi bir davranisi pek gösterememektedirler. Çünküliderler, prestijlerini zedeleyeceklerini düsündükleri bu türden bir seçimi,dogrulugunu kabul ettikleri bilgilerin gelmesi halinde bile yapmayabilirler.Karar alicilar daha çok inanç sistemleri ile uyusmayan bir bilgi kendilerineulastiginda ilk iki türden tepkiyi göstermeye egilimlidirler. 51Örnegin, 1950-1960 yillari arasinda Amerika’nin Sovyetler’e karsiyürüttügü dis politikasi Disisleri Bakani John Foster Dulles’in görüslerine veinançlarina göre olusmustur. Her iki tarafta dis politik davranislarini kendiideolojilerine göre olusturmus ve kendilerine ulasan bilgileri daha önceolusturulmus imajlar isiginda degerlendirmistir. SSCB, Amerika’ya dostane biryaklasim içerisinde bir politika yürüttügünde, Amerikalilar tarafindan495051SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.184.HOLSTI, s.371; GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.203.HOLSTI, s.371; SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.186; GÖNLÜBOL, UluslararasiPolitika Ilkeler..., s.203.

21Sovyetler’in güçlerinde bir zayiflama olarak algilanmistir. Dulles’in inanç,deger ve görüslerine göre Sovyetler Birligi kötü, düsman, saldirgan bir ülkedir.Dulles bu imajini degistirmemek ve hakli çikma psikolojisi nedeniyle kendiinançlariyla çatisan bilgilerin hiçbirini kabul etmemis ve Sovyetler tarafindangelen dostane davranislari yumusama davranislari yerine kandirici davranislarolarak görmüstür. 521.3.1.5. RolRol, bir kimsenin toplumsal hayatta yaptigi is veya çalistigi kurumungeregini yapmak mecburiyetinde olduklari ve göstermesi gereken hal ve tavriifade etmektedir. Diger bir ifadeyle rol, bireyin pozisyonu geregi ondanbeklenen davranislardir. 53 Bireyin kurum içindeki rolünü tanimlamasi, kendiinanç ve degerlerine göre, geçmis deneylerine baglidir. Buna göre bireyingiristigi eylemler hem kurumun kurallarini hem de kendi deger sisteminiyansitmaktadir. Böylece rol, hem kurumun yapisal ögesi hem de bir kisilikögesidir. 54 Bireyin rolleri geçmis deneyimlerine göre ve kisisel özelliklerinegöre degisiklik gösterebilirse de, bireyin rolü ve dolayisiyla sorumluluklarikisinin davranislarinin sinirlarini önemli derecede belirlemektedir. 55 Örnegin,Amerika’nin siyasal yapisina baktigimizda Kongre üyeleri daha çok seçmenekarsi sorumlu olduklari için, yönetimin kendilerine taleplerinden çok, halkintaleplerini dikkate almaktadirlar.Yine bir rolü farkli bireyler, farkli biçimlerde görüp degisik biçimlerdeoynayabilirler. 56 Örnegin göreve baslayan bir disisleri bakani görevini dahadogrusu kurumda oynayacagi rolü genis bir sekilde yorumlayarak daha aktif birdavranis sergileyebilir ve basbakanin direktiflerinden özerk davranabilir. Aksi5253545556KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.70.Oguz ONARAN, s.255.Oguz ONARAN, s.255.HOPKINS ve MANSBACH, ss.140-141’den, ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, ss.131-132.Oguz ONARAN, s.255.

22durumda ise bakan daha pasif kalarak basbakanin belirleyiciligi özelligini çokgerilerinde kalir. 57Yine, tüm ülkelerde, karar alma sürecinde etkin bir yere sahip olma,kimin veya hangi kurumun süreç içinde görevli oldugu veya konuyla ne kadarilgili olduguna ve bu kisilerin veya kurumlarin (birimlerin) ne ölçüde karar almasürecine katilmayi arzuladiklarina bagli olmaktadir. Örnegin bir ülkede devletbaskani ya da basbakan bizzat dis politikada ileri derecede söz sahibi ve etkinolmak isteyebilir. Bu durumda dis isleri bakaninin etkisi o oranda azalacaktir. 581.3.1.6. Siyasal KültürBir ülkede yönetici-siyasal ve askeri sinifin sahip oldugu siyasal kültür,kimlik, inanç ve tarih bilinci dis politika kararlarinin belirlenmesinde ciddietkilere sahiptir. Çünkü farkli siyasal kültür içinde yogrulmus siyasal ve askerikarar alicilarin ayni konu/sorun karsisinda farkli degerlendirmeler yapmalarimümkündür. 59Kültür kavrami içinde paylasilan degerler, gelenekler, görüsler vesembollerin hepsi girmektedir. Kimlik, bir ülkedeki insanlarin kendinitanimlama biçimiyle ilgili olup bölgesel ve küresel politikalarin belirlenmesindebüyük bir etkiye sahiptir. Bu baglamda semboller, efsaneler, inançlar, ananeler,aliskanliklar ve görüsler diplomatlarin ve karar alicilarin ulusal çikarialgilamalarinda, güvenlik, baris ve istikrar gibi kavramlari tanimlamalarindarolü oldukça fazladir. 60Yukarida bahsedildigi gibi, ülkenin siyasal ve askeri kültürünün, gerekkarar alicilarin kendilerini tanimlamalarinda, gerekse güvenlik, baris ve istikrarkavramlarinin yorumlamalarinda etkili olmasi kaçinilmaz olarak o ülkenin iç vedis güvenlik politikasini etkilemektedir. Dolayisiyla ülkedeki siyasal vediplomatik kültür, karar alicilarin çesitli durumlarda ne yapmalari gerektigi57585960GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.206.Mehmet GÖNLÜBOL, “Türkiye’nin 1980’li Yillardaki Dis Politikasinin Bir Degerlendirmesi, 1983-1990 Dönemi”, Mehmet Gönlübol ve Digerleri, Olaylarla Türk Dis Politikasi (1919-1995), 9.Baski,Ankara, Siyasal Kitabevi, 1996, s.625.ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.135.ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.135.

23konusunda yol göstermektedir. Bu durumda siyasal kültür, benzer olaylarkarsisinda ne yapilmasi gerektigi konusundaki deneyimlerden birikmis veolusmus çesitli tarihsel olaylarin etkisiyle yerlesik olan kolektif toplum bilincive paylasilan inanç ve degerler olmaktadir. Böylece siyasal kültür, bir devletinkarar alicilarinin dis politika kararlarini/davranislarini belirlemesinde oldukçaetkili olan kendi ülkesi ve diger ülke hakkindaki imajlari da etkilemektedir. 611.3.1.7. Lider ÖzellikleriBireyin deneyimi liderlik etme biçimini ve dolayisiyla da karar almaseklini de etkilemektedir. Uluslararasi politika açisindan Kissinger üç tip liderüzerinde durmustur. Bunlar; bürokratik-pragmatik liderlik, ideolojik lider,karizmatik-devrimci lider tipidir.Bürokratik, pragmatik lider tipine özellikle Amerikan ve kismen Avrupaliderleri, örnek verilmektedir. Bu tür liderler problem çözücüdür ve sorunlarapragmatik bir yöntem benimseyerek, her bir soruna ayri ayri yaklasmaktadir.Zaten pragmatizm yaklasiminda sorunlar parçalara ayrilmakta ve her bir parçailgili uzmanlar tarafindan ele alinmaktadir. Pragmatizm yargilardan ziyadeyöntemlerle ilgilenmekte ve dolayisiyla sorunlarin çözümünde yargilarinetkisini en aza indirmeye önem vermektedir. Dolayisiyla bu tür liderler,varsayimlar ve hipotetik olgulardan ziyade gerçek olgular üzerinde durmaktadir.Sorunlarin derhal üzerine gitme ve yaklasimlar arasinda bir uzlasma arayisi butür liderlik ve yönetim anlayisinin temel özellikleri arasinda yer almaktadir.Burada sorunlara duygularla degil önyargisiz ve siyah-beyaz anlayislayaklasilmaktadir. 62Ideolojik lider tipine ise daha çok komünist veya sosyalist ülke liderleriörnek verilmektedir. Bu tür liderlerde komünist ideoloji liderin davranisindabelirleyici bir unsur olmaktadir. Kissinger’e göre “ideolojinin temel davranis6162ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.135.Henry A. KISSINGER, “Domestic Scructure and Foreihn Policy” in James N. Rosenau (ed.),International Politics and Foreign Policy, New York, Free Press, 1969, ss.267-268’den, ARI,Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.133.

24standardini ve nihai basarinin kosullarini sagladigina inanilmaktadir” 63 . Yaniideoloji liderin herhangi bir olay/sorun karsisinda davranis kalibini belirlemektealdigi kararlarinda basariya ulasmasinin temelinde yatan faktörüolusturmaktadir. Yine komünist ideoloji diger ülkelerdeki komünist partilerleuyum saglanmasi için bir araç ve komünist ülkeler arasindaki problemlerihalletmenin, hatta aralarinda isbirligi gelistirmelerinde bir araci olarak kabuledilmektedir. 64 Böylece belirli bir ideolojiye sahip ülke liderleri arasindakimuhtemel çikabilecek sorunlari çözmede daha bir ivedi ve anlasmaya yatkindavranmakla birlikte ülkelerden birinin üçüncü bir ülkeyle sorun yasamasihalinde liderler ideolojik olarak benzer bir yapilanmaya sahip oldugu ülkelerintarafinda olmaktadirlar.Kissinger’in üçüncü lider tipi olan karizmatik-devrimci lider tipi iseazgelismis üçüncü dünya ülkelerinde görülmektedir. Bu tür liderler mevcutdurumla ilgilenmekten ziyade gelecekle ilgilenirler ve gelecekteki olaylarabiçim vermeyi amaçlarlar. Lider davranisini kati kurallarla sinirlayan ideolojiyitemel almazlar. Özellikle Kara Afrika’da görülen ve genellikle tam bagimsizliksavasi veren üçüncü dünya ülke liderleri, ülkelerinin sorunlarina devrimciyaklasarak, ekonomik ve maddi sorunlarla pek ugrasmazlar. Örnegin FidelCastro veya Sukarno bu anlamda ülke iç ve dis politikalarini, ülkelerinin içindebulundugu ekonomik zorluklari yenme üzerinde odaklamadilar. Batili ülkelerin,bu ülkelerdeki sorunlarin kaynagini ekonomik nedenlere baglayarak ve bunlarinçözülmesi halinde ekonomik ve siyasi istikrara ulasilacagini ileri sürmelerinekarsin, bu ülke liderleri sürekli olarak kendi dünyalarina ait vizyonlariylaproblemlere çözüm aramislardir. 65636465Henry A. KISSINGER, “Domestic Scructure and Foreign Policy”, ss.270-271’den, ARI, UluslararasiIliskiler ve Dis Politika, ss.133-134.Henry A. KISSINGER, “Domestic Scructure and Foreign Policy”, ss.270-271’den, ARI, UluslararasiIliskiler ve Dis Politika, ss.134.Henry A. KISSINGER, “Domestic Scructure and Foreign Policy”, ss.271-272’den, ARI, UluslararasiIliskiler ve Dis Politika, ss.134.

251.3.2. Ulusal Düzeyde FaktörlerYukarida bir ülkenin dis politika kararlarinin alinmasinda etkili olankarar alicinin davranislarini etkileyen kisisel özelliklerin alinan kararlaraetkisini incelemeye çalistik. Fakat alinan kararlarda etkili olan sadece kisiselözellikler degildir. Bunun yaninda karar alicilar, ulusal düzeyde faktörler olandevletin yapisi, bürokrasi, cografi konum, ekonomik gelismislik, askeri güç,kamuoyu v.b. fiziki ve beseri çevreyi içeren unsurlardan kendilerinisoyutlayamadiklari gibi bu sistemin bir parçasi durumundadirlar ve bufaktörlerden etkilenmektedirler.XX. yüzyilin baslarindan itibaren 1917 Rus devrimi, 1920 ve 1930’luyillarda Italyan Fasizmi, Almanya’da Nazizmin iktidara gelmesi uluslararasisistem içinde yer alan devletlerin iç yapilarinda önemli degisiklikler meydanagetirdi. Keza, ABD, Japonya ve Çin’in uluslararasi sistemde yerlerini almasibirçok sömürge devletinin 1950’lerden itibaren bagimsizliklarini kazanmalari,Kita Avrupasi’nda sosyal ve siyasal yapi ve toplumda hakim olan inanç vedegerler açisindan iç yapilarinda farkliliklar gösteren devletlerin uluslararasisiyasal sistemde etkili bir sekilde yer almasiyla birlikte ortaya çikan buçesitlilik, özellikle 1945 sonrasinda daha da belirginlesen azgelismis- gelismisbati demokrasileri ve sosyalist ülkeler türünden ayirimlarin dogmasina nedenolmus, ülkelerin bu kriterlerde farklilik gösteren siyasal rejimlerine bagli iç yapiözellikleri ile dis politikalari arasinda baglanti kurulmaya baslanmistir. 66Dolayisiyla devletlerin dis politika kararlarinin iç politika kararlarinin biruzantisi oldugu ve ondan bagimsiz olamayacagini söyleyebiliriz.1.3.2.1. Sosyo- Politik YapiDevletlerin sosyo-politik yapilari ile dis politikalari arasinda çesitlidüzeylerde iliskiler söz konusudur. Ülkelerin sosyo-politik yapilarinin farkliolmasi dis politikaya iliskin yapi ve karar alma süreçlerinde de bazifarkliliklarin ortaya çikmasina neden olmaktadir. Böylece, bir uluslararasisorunun/olayin taraflari olan devletlerin farkli sosyo/politik yapiya sahip olmasi66SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., ss.477-478.

26uluslararasi bir sorun karsisinda sorunun ne oldugu veya nasil çözüleceginiortaklasa belirlemelerinde engeller çikarmakta, bu durumda çözüme yönelikgörüsmeler tikanmaktadir. 67Diger bir sorun da ülkenin mevcut siyasal sisteminin ya da iç siyasalortaminin istikrarli ya da istikrarsiz olmasi da dis politikada davranislarininniteligini, basari/basarisizligini ve kararlarin rasyonel olup olmamasinietkilemektedir. Istikrarli bir siyasal ortamda, karar alma birimlerinin yetki vegörevleri çerçevesinde davranarak ve standart prosedürlere uyarak aldiklarikararlarla dis politika hedeflerine ulasma ihtimali daha yüksektir. Istikrarsiz birsiyasal ortamda ise, yani ülkenin kendi iç yapisinda problemlerin olmasi,siklikla krizlerin yasanmasi, dis politikada benzer sorunlar doguracak,optimum/rasyonel kararlar alinamayacak ya da dis politika hedeflerine ulasmadaengeller ortaya çikacaktir. Yani iç politikanin istikrarsiz olmasi, dis politikadada kararlari etkileyecektir. Örnegin Irak’in saldirgan ve bölgede sorun yaratandis politikalari aslinda bu ülkenin iç siyasal sisteminde varolan ekonomik, siyasive diger sorunlarin disa yansimasi olarak görülebilir. 68Bu baglamda bir ülkenin sosyo-politik yapisinin belli basli ögelerindenolan, devletin ve hükümetin yapisi, hükümet baskani ve disisleri bakani, idariyapi, devlet ve hükümet ideolojisi ve yasamanin dis politika karar alma sürecineetkisini asagida incelemeye çalisacagiz.1.3.2.1.1. Devletin ve Hükümetin YapisiYukarida anlatildigi gibi devletlerin dis politika kararlarini olusturanlar,devletlerin iktidarlarini olusturanlardir. Fakat dünya genelinde her devletin dispolitikasinin yapimi ve uygulanmasinda farkli kurumlar görevlendirilmistir.Dolayisiyla dis politika olusumu ve yapim süreci ülkenin sahip oldugu rejimegöre farklilik arzeder. 69676869SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., ss.479-480.Ömer KÜRKÇÜOGLU, “Türk Dis Politikasinin Ana Ekseninde Tarih, Cografya ve Konjonktür Iç IçeOlmak Zorundadir, (Mülakat)”, Türkiye Günlügü, Sayi:68, (Kis 2002), s.45; Ramazan GÖZEN,“75.Yilinda Türk Dis Politikasinin Analizi ve Degerlendirilmesi”, Yeni Türkiye, Sayi:23-24, Yil:4,(Eylül-Aralik 1998), s.1353.GÖZEN, “75.Yilinda..., s.1345.

27Ülkelerin siyasi rejimleri dis politikalari üzerinde birkaç yönde etkidebulunmaktadir. Bunlardan ilki, siyasi rejim ülkenin genel politik felsefesinitanimladigi gibi devletin dis politika davranis çizgilerini ve uluslararasibaglantilarinin sinirlarini belirler. Ikincisi, siyasi düzenin dogasi ülke disinda oülkeye ve düzene yönelik dogru ve yanlis algilama ve yorumlara neden olur. 70Üçüncüsü de, ülkede dis politika kararlarini kimlerin alacagi ve bu konudayetkili kurumlarin hangileri oldugunun belirlenmesi, karar alicilarin ne kadaretkin olabilecekleri gibi konular iç siyasal rejim tipine göre farklilikgösterebilmektedir. 71Devletlerin örgütlenis biçimi, hukuki ve kurumsal yapi bakimindanbirbirlerinden farklilik arzeden ülkelerde karar alma süreci ve bu süreçte yeralan karar birimleri de farklilasmaktadir. Diger bir ifadeyle, devletin federal,konfederal veya üniter bir yapiya sahip olmasi veya baskanlik, yari-baskanlik veparlamenter sistemlerde veya monarsi, diktatörlük gibi sistemle yönetilmesikarar alma sürecini ve süreçte etkili olan kisi ve kurumlarin davranislarindafarkliliklara neden olmaktadir. Hatta ülkelerde benzer siyasal sistemler olmasihalinde bile karar alma süreçlerinin ayni oldugu söylenemez. Örnegin,parlamenter rejimlerde bile karar alma süreci ve karar birimlerinin tamamenayni oldugu söylenemez.Federal yapilarda, siyasal karar alma yetkisinin bir bölümü federedevletlere devredilmektedir. Fakat federal organlar federe organlara göre çokdaha genis yetkiler kullanmaktadir. Konfederal yapiyla federal yapiyikarsilastirdigimizda, konfederal yapilarda özellikle güvenlik ve diplomatiktemsil konularinda her bir siyasal birim kendisi yetkilerini kullanabilirken,federal yapilarda ise bu yetkileri federal organlar kullanabilmektedir. Üniteryapili devletlerde ise hemen hemen tüm siyasal kararlar ve dis politika kararlarimerkezi yönetimin orga nlari tarafindan alinmakta, düzenlenen ayrintili yasalprosedürlerle (mevzuatla) yerel birimlere uygulanmasi birakilmaktadir. 72707172Mustafa AYDIN, 2000’li Yillara Dogru Türkiye’nin Önde Gelen Sorunlarina Yaklasimlar: 33-Dis Politika, Türkiye Genç Isadamlari Dernegi (TÜGIAD), Mart 1998, s.36.Ramazan GÖZEN, “Türk Dis Politikasinda Karar Alma Mekanizmasi, Turgut Özal ve Körfez Krizi”,Yeni Türkiye, (Türk Siyaseti Özel Sayisi), Sayi:9, Yil:2, 1996, s.286.ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.138.

28Diger yandan karar alma süreci analizlerinde önemle üzerinde durulankonulardan digeri de “merkezi yönetime birakilan yetkilerin hangi organlartarafindan kullanilacagina iliskin düzenlemeden dogan” siyasal rejimfarkliligidir. 73 Bu baglamda baskanlik, yari baskanlik ve parlamentersistemlerde ayri ayri baktigimizda baskanlik sisteminin varoldugu ülkelerdebaskan tüm icra yetkisini, dis politikanin olusturulmasi ve yürütülmesinde dahaetkin bir konumda yer almaktadir.Örnegin ABD Baskanlik sisteminde, dis politikanin olusturulmasindayetkili organlar Kongre (Temsilciler Meclisi ve Senato) ve Baskan’dir. Kongrebaskani belli konularda sinirlayici etkisi olsa da baskanin genis yürütmeyetkilerini elinde bulundurmasi nedeniyle dis politikadaki üstünlügü tartisilmazderecede çoktur. Kongrenin dis politikaya katilimi ayni zamanda baskanisirlayan yetkilerinden biri, anlasmalarin yapilmasidir. Anlasmalarin yapilmasinakarar veren baskan, atadigi kisilerce müzakereleri yapilarak hazirlanan metnionaylar ve senatonun onaylamasi halinde yürürlüge girer. Ancak, baskansenatonun antlasmalari onaylamayacagini düsündügü durumlarda, antlasmalarkadar agirliga sahip yürütme anlasmalari yaparak bu konudaki engeli asabilir.Yine diplomatik temsilcilerinin atanmasi ve savas ilani yetkisi Kongre’ninyetkisinde olmakla beraber, baskanin silahli kuvvetlerin baskani olmasinedeniyle silahli güçleri istedigi yere gönderme yetkisine sahip olabilmektedir.Ancak baskani dis politikada en fazla en fazla kisitlayabilecek konu, TemsilcilerMeclisi’nin ödenek/mali yetkisidir. Vergi ve fonlarin konmasi/kaldirilmasi,kredi tahsisati, dis borç verme gibi konular meclis onayini gerektirdigi içindigerlerine nazaran baskani kisitlayabilmektedir. Dolayisiyla bahsi geçenkonular baskanin dis politika yetkilerini yeterince kisitlayamamakla birlikte,ABD sisteminin acele bir eylemi gerektiren bir dis olay konusunda baskanagenis bir hareket serbestisi vermesi, baskani dis politikanin olusturulmasindabasat bir konuma yükseltmistir. 74Yine klasik parlamenter sistemlerde devlet baskani pozisyonundabulunan cumhurbaskani, kral veya kraliçe ise daha sembolik yetkiler7374ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.138.Esat ÇAM, Devlet Sistemleri, Istanbul, Der Yayinlari, 1993, ss.105-109; EMIROGLU, ss.44-49.

29kullanirken, yürütme yetkisi daha çok basbakanda toplanmaktadir. Ingiltereörneginde, dis politika konusunda sembolik Taç (kral/kraliçe) sadece sayginliginedeniyle hükümeti yönlendirebilme etkisine sahip olabilmektedir. Her ne kadaryasalari veto yetkisine sahip olsa da, yasalari reddetmeme gelenek halinegelmistir. Buna karsilik basbakan, hükümet görevlerinin fiilen sevk ve iradesiniyüklenen egemen etken konumundadir. Her ne kadar kuvvetler ayriligi ilkesinceAvam Kamarasi genis yetkilere sahip olsa da çift parti sistemi, parti disiplini,seçim sistemi ve kabinenin Avam Kamarasinda çogunlugu saglayan partininkurmasi nedeniyle basbakan öne çikmakta ve kamaranin etkisi de azalmaktadir.Basbakanin kabinede de oldukça etkin olmasi nedeniyle ülkenin genelpolitikasini yönetmekte, dis politikalari bizzat kendisi sevk ve idare etmekte.Dolayisiyla Ingiliz sisteminde basbakanin dis politikada belirleyiciligi öneçikmaktadir. 75Yari-baskanlik sistemi Fransa örneginde ise, dogrudan halk oyu ileseçilen cumhurbaskani (devlet baskani), onun atadigi basbakan veparlamentodan olusan siyasal sistemde, cumhurbaskaninin yürütme ile ilgiliönemli yetkilere sahip olmasindan dolayi iki basli bir görünüm arzetse de dispolitika kararlarinin da alindigi Bakanlar Konseyine baskanlik etmesi onugüçlendirmektedir. Ülke yönetimiyle ilgili politikalari belirleme ve yürütmehükümete ait olsa da dis politika ve savunma ile ilgili konulardacumhurbaskaninin belirgin bir agirligi vardir. Bu tür konular cumhurbaskanitarafindan belirlenmekte ve ilgili bakanlar tarafindan uygulanmaktadir. Digeryandan, cumhurbaskaninin olaganüstü durumlarda yasama-yürütme-yargigücünü elinde toplayabilmekte ve her türlü karari tipki bir diktatör gibi almakkonusunda serbest hareket edebilmektedir. 76Diger yandan devlet sistemlerine, yönetim biçimlerine göre devletbaskanlarinin dis politikada agirligi degismektedir. Asagi yukari tüm tümdemokratik sistemlerde devlet baskanlarinin yabanci devletlere temsilcigöndermek ve yabanci temsilcileri kabul etmek, uluslararasi antlasmalar7576ÇAM, ss.28-59; Mustafa ERDOGAN, “Basbakanlik Hükümeti mi?”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:XLIV,No:3-4, (Temmuz-Aralik 1989), s.229.ÇAM, ss.162-171; ARI, Uluslararasi Iliskilere Giris, ss.110-114.

30akdetmek ve onaylamak, savas ve baris ilân etmek gibi belirli yetkileri vardir.Özellikle dis politika kararlarina etki eden devlet baskaninin antlasma akdetmeyetkisi burada önem kazanmaktadir. Bu yetki daha çok yürütmeye verilmistir.Bu yetkinin hükümete verildigi sistemler olsa da bu yetki çogunlukla devletbaskanlarina verilmistir. Buna göre, antlasma akdetme yetkisi, antlasma için“görüsme” yapma, anlasma metni “yazma” ve metni “imzalama” yetkisiniiçermektedir. Dolayisiyla bir devleti herhangi bir dis konuda baglayiciliginiolusturan bu tip antlasmalarda devlet baskanlarinin yetkisi dahilinde olmasidevlet baskanlarini da devlet sistemine göre dis politikada öne çikarmaktadir. 77Yine devletleri siyasal yetkilerin kullanilmasinda kamuoyunun katiliminaizin verdigi ölçüde yani halkin siyasal yönetim sürecine katilimini saglayacaksekilde örgütlenmis olan demokratik rejimler ve tüm yetkilerin belli bir siniftarafindan kullanildigi halkin geri kalan kisminin siyasal sürecin disindatutuldugu demokratik olmayan rejimler bakimindan degerlendirildigindedemokratik sistemlerde seçmene karsi siyasal sorumlulugu olan devlet veyahükümet baskanlari, demokratik olmayan siyasal liderlere göre kamuoyubaskisini üzerinde daha fazla hissederler ve karar verirken ulusal çikarlar ilehalkin talepleri arasinda bir denge kurmaya çalisirlar. 78 Bu denge, kararlarinalinmasi sürecine diger karar alicilarin ve halkin katilimini sagladigi gibikararlarin rasyonel ve saglikli alinmasina katkida bulunarak ulusal çikarlaringerçeklesmesinde balans görevi yapar. Tek lider hakimiyetinin olduguyönetimlerde dis politika kararlarinin önemli bir kismi, özellikle de devletinüstün ulusal çikarlarinin söz konusu oldugu durumlarda ise kararlarin neredeysetamami ülkede en güçlü pozisyona sahip olan liderce alinmaktadir. 791.3.2.1.2. Hükümet Baskani ve Disisleri BakaniBaskanlik, yari-baskanlik rejimlerinin geçerli oldugu devletbaskanlarinin yürütme fonksiyonlari üstlendigi ülkelerde, siyasal iktidari elinde77Kemal GÖZLER, Devlet Baskanlari: Bir Karsilastirmali Anayasa Hukuku Incelemesi, Bursa,Ekin Kitabevi Yayinlari, 2001 (http://www.anayasa.gen.tr/devletbaskanlari.htm)78 ARI ,Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.140; GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., s.286.79 GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., s.286.

31toplamis olan bir diktatör veya dar bir yönetici komite tarafindan yönetilenotoriter siyasal rejimlerde veya klasik parlamenter rejimin oldugu ülkelerdekibasbakan dis politikanin gerek olusturulmasi gerekse yürütülmesi açisindanbirincil bir öneme sahiptir. Zaten genel bir kani dis politikanin olusturulmasi veyürütülmesi yürütme görevidir. 80 Basbakan, Bakanlar Kurulunun önde gelenüyesi ve baskani olarak, hükümetin genel siyasetinin belirlenmesi ve bakanliklardüzeyinde uyum ve isbirligi içinde yürütülmesinde hakim bir rol oynar. O,basbakan sifatiyla, halkin ve yasama organinin önünde hükümeti temsil eder;lideri bulundugu çogunluk partisi sayesinde yasama sürecini yönlendirerek 81 dispolitikada da oldukça etkindir. Örnegin ABD’de baskan tüm icra yetkilerinikabinesi ve kendine yardimci olan danisman kadrosuyla bizzat kendisi kullanir.Ingiltere’de ise kraliçe büyükelçileri atamak ve yabanci büyükelçileri kabuletmek, yasalari imzalamak ve yürürlüge koymak, hükümeti kuracak basbakaniatamak gibi genellikle klasik parlamenter sistemlerde devlet baskaninin sahipoldugu sembolik yetkileri kullanirken dis politikanin uygulamasi ve yürütülmesiesas olarak hükümet baskanina ve disisleri bakanina kalmaktadir. 82 Yine dehükümet baskaninin yetkilerini sinirlayan birkaç birim (cumhurbaskani,parlamento ve yargi organi) bulunmakla beraber bu organlarin dis politikayidenetleme imkanlari sinirlidir. Yine hükümet baskani dis politika kararlarindakendisine danismanlik ve bilgi saglama hizmeti veren birimlerin görüslerinebasvurmakta fakat zaman zaman kendi sezgi ve degerlendirmelerine görekararlarini almaktadir. 83Bunun yaninda farkli ülkelerde hükümetin baskani olan devlet baskani,basbakan ya da baskanlar dis politikayi olustururken/yaparken DisisleriTeskilatinin basi olan disisleri bakani ile isbirligi içerisinde çalisir. Disisleribakanlari nihai kararlarin alinmasindan önce ve sonra olmak üzere iki asamalifonksiyonu bulunmaktadir. Bakanlar kararlar alinmadan önce danismanlik vehazirlik çalismalari yapar, nihai karari alinacak dis politikayi yürütür ve80818283Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve Parlamento, Ankara, AÜSBF Yayinlari, 1964, s.243.ERDOGAN, Basbakanlik…, s.229.ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.139.SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.482.

32koordine eder. Karar alindiktan sonra ise, Disisleri vasitasiyla kararlarinuygulanmasini yürütür.Hükümet baskani, disisleri bakanini genellikle kendi istegine göreseçmektedir. Çünkü hükümet baskanini alacagi kararlarin bakanlikça dadesteklenmesi veya hükümet baskaninin istekleri dogrultusunda arastirma vedegerlendirme yapilmasi basbakanin izleyecegi dis politika çizgisinin basariyaulasmasinda önemlidir.Bugün önemli dis politika konularinin gerek olusturulmasi gerekseuygulamasi asamalarinda basbakanin, dis politika sürecine dogrudan katilmasidisisleri bakaninin çalisma alanini ve fonksiyonlarini sinirlamaktadir. Gerçektende iletisim teknolojisinin gelismeleri hükümet baskaninin dis politikayla dahafazla ilgilenmesini kolaylastirmakta ve Disislerini kendileri yönetmek ve dispolitika konularinda da son sözü kendileri söylemek egilimindedirler. Disisleribakanlarinin fonksiyonlarini sadece bakanlik ve diplomatik misyonlariyönetmekle sorumlu bir idareci haline getirmistir. Günümüzde disisleribakanlarinin en önemli fonksiyonlari, alanina iliskin görüsmeler yapmaktir. Bugörüsmelerde de bir karar alicidan ziyade kararlarin uygulayicisipozisyonundadirlar. 84Diger taraftan aslinda disisleri bakanlarinin etkinligi siyasal rejime görede farklilik göstermektedir. Baskanlik sistemlerinde baskan kabinesini yasamaorgani disindan, üzerinde seçmen baskisi olmayan kisilerden seçerken, klasikparlamenter ve yari-baskanlik sistemlerinde ise hükümet yasama organi içindenseçilmektedir. Dolayisiyla disisleri bakanlari, hükümet baskanlarinin bizzatkendilerine etkisi, seçmen çikari, parti çikarlari ile ülke çikarlari arasindasürekli uzlasma aramak zorunda kalmaktadir. Sonuçta ülke sistemleri ne olursaolsun tüm yönetim sistemlerinde hükümet baskanlari dis politika konularindason sözü söyleme egilimindedirler. 858485SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., ss.482-483.ARI ,Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.139.

331.3.2.1.3. Idari Yapi ve BürokrasiGünümüzde ekonomik, askeri ve siyasal iliskilerin giderek dahayogunlasmasi ve giriftlesmesi devletlerin kurumlarina dayanarak karar almasinaneden olmaktadir. Önemli dis politika kararlarinda devlet yöneticileri bukurumlardan yardim istemektedir. 86 Devletlerin dis politika amaçlari, eylemleri,dis politikanin olusturulmasi ve uygulanmasi bakimindan disisleri bakaninin daiçinde oldugu hükümet ve de bununla birlikte hükümete dis politikaninolusturulmasinda bilgi veren ya da görüs belirten, politikalarinuygulanmasindan sorumlu olan bir idari organizasyon daha dogrusu bürokrasibulunmaktadir. 87Dis politikayla ilgili bürokratik mekanizmanin içinde, (i) DisisleriTeskilati, (ii) Bakanliga bagli olan yabanci ülkelerdeki diplomatik misyonlar,(iii) diger bazi bakanliklar ve bazi bakanliklarda dis iliskileri yürüten bölümlergibi dis politika konularina iliskin idari yapilar yer almaktadir. 88Dis politikanin hazirlanmasi ve uygulanmasinda bürokrasinin etkisi birülkeden digerine ve içinde bulunan duruma ve siyasal rejime göredegisebilmektedir. Örnegin azgelismis ülkelerde, bürokratik altyapi vetecrübenin az olmasi nedeniyle liderler kararlarini daha çok gayri resmi örgütolan arkadas grubu, danismanlar ile kendi hayal ve emellerine göre almaktadir. 89Saddam Hüseyin’in Kuveyt’i isgal karari kurumlasmis bir bürokrasinin veresmi karar örgütlerinin sürecinden çikmis oldugu söylenemez.Karar alicilar bürokrasinin etkisini çogu zaman daha fazlahissetmektedirler. Bazen bu baskilar karar alicilari sinirlamaktadir. Örneginhükümetin ilgili karar alma birimleri çesitli dis politika alternatifleri arasindabir seçim yaparken, daha özgül bir örnek savunma programlari hazirlanirkenbütçe engeli ile karsilasabilirler. Çünkü ister dis politika olsun ister savunmaprogramlari olsun, iç politikada egitim, saglik, iç güvenlik gibi birçok alternatifioldugu gibi, yine söz konusu dis politika ve savunma programlarinin dis86878889KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.75.SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.483.SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.483.GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.215.

34politikada da, askeri teknoloji programlari, silah transferi, dis yardim verilmesi,v.b. birçok alternatifi bulunmaktadir. Yukarida sayilan seçenekler ayni zamandafarkli karar alma birimlerinin yetkisi içine girdiginden, karar almada bürokratikfaktörlerin etkisi daha da belirginlesmektedir. Hatta ayni birim içinde bile farklibakis açilari olabilir. Disisleri Teskilatinin çesitli birimleri arasinda örnegin,Ege Masasi, Avrupa Masasi veya Orta Dogu Masasi soruna farkli açilardanyaklasabilirler. Birisi Orta Dogu ile iliskilerin gelistirilmesi açisindan bakarken,digeri bunun AB’ye üyelik sürecinde sorunlara yol açacagini düsünebilir. 90 Aynisekilde dis politika sorunun çesitli devlet kurumlarini ilgilendirmesi, bir çokkarar alma biriminin ilgisi içerisine girdiginde (Savunma Bakanligi, IçisleriBakanligi ve Ticaret Bakanligi) durum daha da karmasik bir hal alir. Böylecehükümetin çesitli birimleri arasinda veya bunlarin yetkili kisileri veya aynibirim içerisinde birtakim çatismalar, ayriliklar ve prestij sorunlari dogabilir. 91Dis politika bürokrasisinin gelismis oldugu ülkelere özgü olan böyle birdurumda, sorunlarin ele alinmasinda ve çözülmesinde bürokrasinin kendigörüslerini kabul ettirmeye çalismasi hatta birçok sorunlarda üst kademelerihaberdar etmemesi durumlarina bile rastlanmaktadir. 92 Buna örnek olarak,Amerikan Genelkurmayi Vietnam Savasi’nda savas ile ilgili yanlis bilgileraktararak ABD’nin savasi kazanmakta oldugunu gösterip önemli ölçüde askeriödenekler almistir. Dolayisiyla karar alicilar da, Pentagondan gelen bilgileregöre savasin devam etmesi yönünde karar almislardir. 93Çatismalar, ayriliklar ve prestij sorunu ve bundan dogan mücadelelerdaha çok demokratik ülkelere özgü bir durumdur. Kararlarin genelde tek kisitarafindan alindigi yönetimlerde bu duruma rastlanmaz. 94 Iktidarin niteligi neolursa olsun bir dis politika kararinin alinmasinda alt düzeydeki bürokratlarindurumu tanimlama biçimi, örgütsel yetki çekismeleri ve bürokratik seçeneklerdaima önemli roller oynamaktadir. 95909192939495ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.142.ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.143.GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.215.KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.76.ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.143.GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.215.

35Yine rutin nitelikli konularda veya üst siyasal karar alicilarin zayif veyaistikrarsiz olmalari halinde bürokrasinin örgütsel ve geleneksel etkileri dahafazla rol almaktadir. Bunun yaninda bu tür konulardan üst siyasal kararalicilarin haberdar olmasi minimuma inmektedir. Dogal olarak bu gibikonularda Disisleri Bakanliginin daha alt seviyedeki görevlileri yetkilerini asansiyasal kanilarinin ve egilimlerinin dogrultusunda karar alma olanagina sahipolmaktadirlar. 96Buna karsilik önemli sonuçlar dogurabilecek nitelikte konularda ve ivedikararlarin alinmasini gerektiren kriz durumlarinda bürokratik sürecin etkisiminimuma inebilmektedir. Bu gibi durumlarda karar alma sürecinin kilitnoktalarinda birkaç kisilik bir grup karsilasilan sorun, tehlike ve tehditlerkarsisinda ne yapilacagina karar vermektedir. 971.3.2.1.4. Devlet ve Hükümet IdeolojisiHemen hemen bütün ülkelerde devlet/hükümet tarafindan olusturulan birideolojiden bahsetmek mümkündür. Ideoloji, bir ülke, devlet, millet, siyasalparti veya siyasal bir grup tarafindan benimsenen; amaci belirli siyasal hedeflerolan ve siyasal, sosyal, ekonomik olaylari, kurumlari bu amaçlara göreyorumlayan inanç ve fikirler bütünü olarak tanimlanmaktadir. Bu inanç vefikirler bütünü de toplumun iç ve dis politikasinda belirleyicidir. 98 Ideolojiye dispolitika açisindan baktigimizda dis politikaya iliskin olgu, olay veya fikirleribelirli bir yorum çerçevesinde açiklamaya ve de genellikle bu paralelde bireyleme yönelik belirli inançlar seti olarak tanimlanmaktadir. 99 Fakat bu inançlarve degerler tek tek bireylerden kaynaklanan degil hatta onlarin disinda, siyasalsistem içerisinde yer alan bireylerin tüm hayatlari boyunca sosyallesmesüreçlerine etki eden ve bireylerce de kabul gören inançlar setidir 100 . Ayni96979899GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.216.GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.216.Bülent DAVER, Siyaset Bilimine Giris, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1993, s.274; GÖNLÜBOL,Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.217.SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., ss.485-486.100 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.486.

36zamanda bu inançlar ve degerlerin ideolojik bir nitelik kazanmasi için onlarinkarar alicilar tarafindan da benimsenmis olmasi gerekmektedir.Hemen hemen her toplumda ideoloji dis politika alaninda kararlari veuygulanan politikalari rasyonalize etmek ve mesrulastirma islevi vardir. 101 Budurum bazen “sosyalist dayanisma” bazen “hür dünyayi korumak” ya da “dünyademokrasilerini koruma” bazen de “ezilen uluslarin baskaldirisi” biçimindeortaya çikmaktadir. 102 Ülkeler uluslararasi sistemde, kendi amaç ve eylemlerineulasmada farkli söylemlerle birlikte bu tür ideolojik görünümler altinda kendiamaç ve eylemlerini gerçeklestirerek ulusal çikarlarini korumak ve buçikarlarina ulasmaya çalismaktadirlar.Belirtelim ki her toplumda, ister komünist ister demokratik bir ülke olsundeger sistemlerinin veya ideolojinin dis politikayi daha dogrusu dis politikakarar ve eylemlerini etkiledigi süphesizdir. Fakat bu etkileme daha çok kararalicilarin herhangi bir sorun karsisinda kararlarini alirken bu toplumsaldegerleri, inançlari ya da ideolojiyi dikkate almasi bakimindan önem tasir.Çünkü karar alicilar sadece üyesi olduklari toplumun degerlerinin yanindabelirli bir alt-grubun/gruplarin da (toplumsal sinif, bölge, parti) üyesidirler.Burada ulasilan genel kani “benimsedikleri hükümet biçimi ve devlet sistemi neolursa olsun, her ülkede ulusal degerler en güçlü toplumsal sinifin veya grubunetkisi altindadirlar.” 103 Bu durumda, alinan kararlar aslinda, tüm toplumundegerlerinin ürünü gibi gösterilen fakat sadece dar bir grubun daha dogrusuulusal degerleri etki altinda tutan, topluma hakim bir grubun karari olarakkalabilmektedir. Örnegin 1950’lerde ABD Savunma Bakani Charles Wilson’uneskiden basinda bulundugu ve bir kisim hisse senetlerine sahip oldugu GeneralMotors sirketinin çikarlari ile Amerikan çikarlarinin ayni oldugunu söylemesioldukça siddetli elestirilere neden olmustu. 104Ideolojinin dis politika açisindan diger bir rolü de dis ortamdanhükümete/devlete gelen çok sayida bilginin algilanmasi ve bir bütün teskil101 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.219.102 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.486.103 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.218.104 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.218.

37edecek nitelikte degerlendirilmesidir. 105 Örnegin, kapitalist bir ülkenin dispolitika davranisini komünist ülkeler çok daha farkli algilayacaktir. Digeryandan, ülke içindeki ideolojik kamplasmanin olusmasi hem istikrarsizliga hemde dis politikada ideolojik bir yaklasim ortaya çikmasina neden olmaktadir.Dolayisiyla, ulusal çikarlar ideolojiye baglanmaktadir. Bu durumda kararalicilar ulusal çikarlar yerine devletin ideolojik çikarlarina göre dis politikadavranislari sergilemektedir. 1061.3.2.1.5. YasamaHer ülkede yürütmenin yaninda iktidari belirli oranlarda etkileme vedenetleme fonksiyonuna sahip olan yasama organlari vardir.Dis politika alaninda yasamanin yürütmeyi denetleme ve etkilemeimkanlarinin iç politikaya nazaran daha sinirli kaldigi belirtilmektedir. 107 Fakatyasama ile yürütme arasindaki iliski ülkeden ülkeye farklilik arzeder.Parlamentonun etkinligini azaltan unsurlardan biri de ivedi karargerektiren ulusal/uluslararasi nitelikte sorun/olaylar karsisinda, yasama sadecehükümeti destekleyici bir rol oynamaktan öte pek fazla etkinlikgösterememektedir. Örnegin, 1974 Kibris Baris Harekati’nda, karar yetkisihükümete birakilmis, TBMM kararlari desteklemekle yetinmistir. 108Dis politika konularinda yasamanin yürütme üzerinde kararlarin alinmasiasamasinda pek fazla bir etkisi yoktur. Yasamanin etkisi daha çok dis politikakonularina iliskin denetim fonksiyonu ile antlasmalarin onaylanmasi, savas ilanive dis yardim konularinda ortaya çikmaktadir. 109 Her ne kadar anayasalar, dispolitikanin hazirlanmasi ve yürütülmesi görevlerini yürütmeye vermis olsalar da105 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.486.106 GÖZEN, 75.Yilinda..., s.1350.107 Joseph FRANKEL, International Relations, New York, Oxford Universty Press, 1964, s.37’den,SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., ss.486-487.108 Ilter TURAN, “Parlamenter Demokraside Denetim Islevi”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:XXXIII, No:1-2,(Mart-Haziran 1978), s.31.109 ARI,Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.141; SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve...,s.487.

38yasama organinin rolü, karar asamasinda “etkileme”, denetleme asamasinda“tartisma”, “uygun bulma ve hesap sorma” olarak öne çikmaktadir. 110Aslinda ülkelerin demokratik ya da demokratik olmamasi halinde deyasamanin fonksiyonlarinda farkliliklar olmaktadir. Demokratik ülkelerdekiparlamentolar, baski gruplarinin ve kamuoyunun tepkisine daha duyarlidavranarak yasama sorumluluklarini çogu zaman halkin talepleri çerçevesindekullanirlarken, demokratik olmayan ülkelerde ise parlamentolar, demokratikolmayan bir sürecin parçasi olarak sadece rejimin mesrulugu içinolusturulmakta, dolayisiyla karar alma sürecinde çok az etkili olabilmektedir. 111Bununla beraber ülkelerin aktif ya da pasif dis politika izlemelerine görede dis politika karar alma sürecinde yasama ve yürütmenin etkinligi farkliolmaktadir. Yasamanin yürütme organina göre yetkisel bakimdan daha öneçikan siyasal yapilanma modeli daha çok pasif dis politika izleyen devletler içinsöz konusuyken, yürütmenin yetkili kilindigi siyasal rejim tipi ise aktif politikaizleyen ülkeler için geçerlidir. 112ABD örneginde oldugu gibi Baskanlik sisteminde baskan ve parlamento(Senato ve Temsilciler Meclisi) ayri ayri seçilmekte ve parti disiplinininolmamasi yasamayi daha bagimsiz olmasini saglamaktadir. Yine de baskanABD’de dis politika konusunda çok genis yetkilere sahip olmakla beraber,parlamento antlasmalarin onaylanmasi, savas ilani, diplomatik temsilcilerinonayi gibi konularda yetkilidir. 113 Türkiye, Almanya ve Ingiltere gibiparlamenter sistemlerde, parlamentoda çogunlugu teskil eden partinin hükümetikurmasi ve parti disiplini gibi faktörler yasama organinin etkisini azaltmakta veçogu kez karar alma sürecinin disinda birakmaktadir.Yasama-yürütme iliskilerini, iktidar-muhalefet iliskis i bakimindaninceledigimizde, parti disiplini zayif olan ABD örnegini bir kenara birakirsak,günümüzde iktidarin dis politikayla ilgili karar ve uygulamalari, denetimiyasama organinin ancak bir kismi daha dogrusu parlamentodaki muhalefet110 Mümtaz SOYSAL, Parlamento ve..., s.244.111 ARI,Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.141.112 Hüseyin EMIROGLU, “Türk Dis Politikasinin Olusturulma Sürecinde Yasama-Yürütme Iliskileri”,A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:3, Sayi:54, (Temmuz-Eylül 1999), s.43.113 ÇAM, ss.105-109; GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., ss.288-292.

39partisi üyeleri gerçeklestirmektedir. Diger bir ifadeyle, yasama organindaçogunluga sahip olan siyasal iktidarlar, dis politika konularinda, iktidarivasitasiyla oldukça genis bir sekilde istedikleri politikalari istedikleri gibiseçme ve uygulama imkanina sahip olabilmektedirler. 1141.3.2.2. Kamuoyu20. yüzyilin baslarindan itibaren dis politika analizlerine kamuoyuolgusu da dahil edilmeye baslanmis ve bu, ülkelerin demokratiklesmesi vesiyasal katilimin artmasina paralel olarak gelisme göstermistir. 115Kapani kamuoyunu, belli bir zamanda, belli bir tartismali sorunkarsisinda, bu sorunla ilgilenen kisiler grubuna veya gruplarina hakim kanaatolarak tanimlarken, 116 kavrama dis politika açisindan yaklasan Sezer, “dispolitika konusuyla ilgilenen bireylerin ve bu bireyler tek basina yasamayip suya da bu gruplarin üyesi olduklarina göre bireylerin meydana getirdigigruplarin kanaatleri” olarak tanimlar. 117 Dis politikaya iliskin kamuoyunun dispolitikanin yapilmasi ve uygulanmasinda belirli derecede etkilere sahip olmasi,etkiyi yapan kamuoyunun kapasitesi, ülkenin sosyo-politik yapisi, etkinin hangikonular üzerinde yogunlastigi gibi faktörlere baglidir. 118Siyasal liderler farkli biçim ve derecelerde de olsa, uluslararasikamuoyunun özellikle de kendi halklarinin kanatlarina ve davranislarinaduyarlilik göstermek zorunda ya da onlarin baskilarina maruzkalabilmektedirler. Toplumlar taleplerinin iletilmesi gerektigi zamanlarda, yademokratik toplumun gereklerine uygun olarak yapilan davranis ve tepkilerle yada gösteriler ve ayaklanmalarla hükümetlerinin iç ve dis politikalarini etkilemekapasitesine sahip olmakla beraber bunu zaman zaman kullanmaktadirlar. Fakatkamuoyunun dis politikayi biçimlendirme etkisi çogu zaman sinirli kalmakta,nadiren de karari etkileyebilen bir unsur olmaktadir. Diger bir ifadeyle dis114 SÖNM EZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.487.115 ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, ss.143-144.116 Münci KAPANI, Politika Bilimine Giris, Üçüncü Baski, Ankara, A.Ü. Hukuk Fakültesi Yayinlari,1983, s.114.117 Duygu SEZER, Kamuoyu ve Dis Politika, Ankara, AÜSBF Yayinlari, 1972, s.75.118 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.488.

40politika kanaatleri kamunun gerçekte varolan, ya da varoldugu sanilan, yanipotansiyel etki sinirlari içinde biçimlendirilmekte ve yürütülmektedir. Fakatsanilanin aksine, kamunun bu konudaki rolü aktif, olumlu bir yol gösterici vesonucu tayin edici nitelikte olmamaktadir. 119 Buna karsilik kamuoyunun etkiside yok degildir. ABD’de Baskan Nixon, Watergate skandalindan sonra önceleridirenmesine ragmen artan kamuoyu baskisi/tepkisi karsisinda sonunda istifaetmek zorunda kalmistir. 120Dis politikanin biçimlendirilmesinde önemli bir unsur olan ve ülkedenülkeye farklilik gösteren toplumun çesitli gruplari dagiliminin dis politikayaetkisi farkli agirlikta olmaktadir. Örnegin, Türkiye’de üniversite ögretimüyelerinin agirligi avukatlik barolarindan farklidir. Ülkenin çesitli gruplarinin,ya da kamuoyunun dis politikaya etkisi Gönlübol’a göre, ne dis politikada köklüdevrimler yapacak kadar çoktur, ne de bunu tümden felce ugratabilecek kadargüçlüdür. 121Kamuoyunun dis politikaya etkisinde önemli bir nokta da kamuoyununbelli bir davranis ve tutum göstermekten ziyade siyasal iktidarin tutum vedavranislarinin sinirlarini çizebilme yetisidir. Örnegin Türkiye ve Yunanistanhalklarinin Kibris konusuna göstermis oldugu genis ilgi nedeniyle, bu iki ülkekarar alicilarinin sorunun halledilmesinde yapacaklari tercihleri belli sinirlariasamamaktadir. 122 Buna karsilik, kamuoyu tepkisinin karar alicilarin alacaklarikararin sinirlarini çizmesi ve hareket alanlarini daraltmasi bakimindan bazen birdezavantaj olarak görülse de karar alicilar bu tepkiyi diger ülkelere karsi baskive ikna araci olarak avantaja da çevirebilirler. Bunun yaninda karar alicilarkamuoyunu iç ve dis politik konularinda eksik ya da yanlis bilgilendirerek kendidis politika kararlari dogrultusunda yönlendirebilirler. 123Kamuoyu ve dis politika açisindan üzerinde durulmasi gerekennoktalardan biri de, kamuoyunun dis politikaya ilgisidir. Diger bir ifadeyle iç119 Mehmet GÖNLÜBOL, Dis Politika Iç Etkenler Açisindan Bir Dis Politika Incelemesi, Ankara,Ulusal Basimevi, 1969, ss.93-95; GÖNLÜBOL, Dis Politika Ilkeler..., ss.234-235; MehmetGÖNLÜBOL, “Kamuoyu ve Dis Politika”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:23, Sayi:4, 1968, ss.87-89.120 KAPANI, s.122.121 GÖNLÜBOL, Dis Politika Iç Etkenler..., s.96.122 GÖNLÜBOL, Kamuoyu ve Dis Politika, s.95.123 ARI ,Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.144.

41politika konularina bile fazla ilgi duymayan halk günlük yasamindan uzak olandis politika sorunlarina karsi daha düsük düzeyde ilgi göstermekte ve daha azkanaat sahibi olmaktadir. 124 Ancak, kriz dönemleri ve milli bir sorunun ortayaçikmasi durumlarinda kamuoyunda, dis politikaya iliskin ilgilenme vebilgilenme derecelerinde bir artis söz konusu olmaktadir. 125 Fakat budurumlarda yani kriz dönemlerinde bile hükümetler genellikle kamuoyununetkilerine normal dönemlerde açik olduklarindan daha az açik olmaktadirlar. 126Çünkü kriz dönemlerinde zaman darligi, durumun kritikligi ve diger etkenleryüzünden karar alicilarin hizli karar alma zorunlulugunda olmasi, kararlari darbir grup içinde alinmasina yol açmakta bu nedenle kamuoyu etkisi neredeyseetki ögelerinin sonunda yer almaktadir.Bunun yaninda kamuoyu bütünsel bir nitelik tasimaz. Kamuoyu dispolitikaya ilgileri bakimindan farkli tabakalara ayrilmaktadir. Tabakalasmaiçinde yer alan aktif halk, pasif halk ve kamuoyu yaraticilarinin dis politikakararlarina etkisi ve katilim derecesi farkli olmaktadir.Pasif halk, dis politikaya ilgi duymayan ve bu konuda çok fazla bilgisahibi olmayan genelde ülkelerin yetiskin nüfusunun yüzde 75 ile 90’iniolusturan halk yiginidir. 127 Fakat bu halk kesiminin en önemli özelligi, savasbarisve kriz gibi bunalimli anlarda kamuoyu yaraticisi pozisyonuna geçerek,karar alma mekanizmasinin hareket alanini daraltir ve karar alma sürecineagirligini koyarak, karar alicilarin kararlarini belli sinirlar içinde alinmasinisaglarlar. 128Dis politika konularina ilgili ve bu konularda bilgi sahibi olan toplumsalve egitimsel düzlemde yüksek düzeyde olan ve genelde ülkelerin yetiskinnüfusunun yüzde 10 ile 25’ini olusturan aktif halk, karar alma sürecine daha124 SEZER, s.76.125 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.270; Ömer KÜRKÇÜOGLU, “ ‘Dis Politika’ Nedir?Türkiye’deki Dünü ve Bugünü”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:XXXV, Sayi:1-4, 1980, s.325.126 Ole R. HOLSTI ve James N. ROSENAU, “The Structure of Foreign Policcy Attitudes AmongAmerican Leaders”, Journal of Politics, Vol:52, No:1, (February 1990), s.386’dan, SÖNMEZOGLU,Uluslararasi Politika ve..., s.489.127 SEZER, s.78.128 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., ss.247-248; GÖNLÜBOL, Kamuoyu ve Dis Politika,ss.101-102; GÖNLÜBOL, Dis Politika Iç Etkenler..., s.115.

42fazla katilma egiliminde olup, çok kez pasif halka dis politika konularinda yolgösterici olmaktadir. 129Genelde ülke yetiskin nüfuslarinin %1’i gibi çok küçük bir sinifi temsileden kamuoyu yaraticilari 130 , kamuoyunun kapsami ve olusturulmasibakimindan önemli rolleri vardir. Hem kamuoyunu biçimlendirerekyönlendirebilen hem de kamuoyu kanaatini yansitan ve onu temsil eden bugrup 131 , kendilerine ulasan dis politika bilgilerini degistirerek ya da oldugu gibibu konuda ilgisiz kalan kesimlere aktararak, bu halk kesimlerinin de kendigörüslerini benimsemelerini saglarlar. 1321.3.2.2.1. Kamuoyu OdaklariYukarida belirtildigi gibi dis politika kararlarina etkisi fazla olan, aktifve pasif halkin kanaatlerini yönlendirebilen ve biçimlendiren seçkinlerpozisyonunda olan kamuoyu yaraticilarini dört temel odakta toplayabiliriz.Bunlar, hükümet, siyasal parti, basin ve iletisim odaklari ve çikar gruplaridir.1.3.2.2.1.1. HükümetNeredeyse tüm ülkelerde, dis politikanin olusturulmasi ve yürütülmesihükümetin görevidir. 133 Her ne kadar hükümetler ancak kamuoyunun onayladigidurumlarda aktif bir dis politika izledigi savunulsa da hükümetler çok kezkamuoyunun tutumuna tezat teskil eden politikalar olusturmaktadirlar.Gerçekten hükümetler kamuoyunu dikkate alarak politika olusturmus olsalardigünümüze kadar savassiz bir dünyada yasamamiz gerekirdi. Bu çerçevede birülkenin kamuoyu, ülke hükümeti açisindan, ancak, uygulanmaya karar verilenbir dis politikanin araci, bu uygulamanin basariya ulasabilmesi için, kazanilmasive desteginin alinmasi gereken bir odaktir. Böylelikle hükümetler, uygulamakistedikleri dis politikalarinda, kamuoyunu kendi istekleri dogrultusunda129 GÖNLÜBOL,Uluslararasi Politika Ilkeler..., ss.249-250; SEZER, s.82.130 GÖNLÜBOL,Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.250; SEZER, s.82.131 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.491.132 Alim Serif ONARAN, Kamuoyu El Kitabi , Istanbul, Filiz Kitabevi, 1984, s.42.133 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.243.

43yönlendirmek isterler. 134 Bu amaçla hükümetler, iç/dis politikalarindakamuoyunun destegi ve tasvibini almak için, basin toplantilari ya da bunabenzer yollarla kamuoyuna açiklama yaparak onlari yönlendirmeye çalisirlar. 1351.3.2.2.1.2. Siyasal PartilerÇagdas siyasal yasamin vazgeçilmez unsurlarindan olan siyasalpartilerin 136 kamuoyu yaraticisi olarak ve karar alicilara etkisindenbahsedebilmek için her seyden önce o ülkede çok partili bir siyasal sisteminolmasi gerekir. 137 Aksi takdirde tek parti sisteminin egemen oldugu ve bu tekpartinin iktidar oldugu durumlarda, parti, yönetimin mesrulastirma araciolmakta, kamuoyu yaraticisi olarak da pek fazla fonksiyonu bulunmadigi gibidis politika karar alma sürecine katilimi da sadece iktidarin olusturdugupolitikayi destekleme niteliginde olmaktadir. 138Siyasal partilerin kamuoyu kanaati olusmasindaki esas rolü, çesitligüncel dis politika sorunlarina karsi farkli özelliklere sahip kisi ya da halkkesimlerinin duygu, düsünce ve tutumlarini dikkate almasi ve bu kesimlerinsiyasal parti araciligiyla kanaatlerini ifade edebilmesidir. 139 Diger yandansiyasal partiler parlamentoda, çesitli denetleme araçlariyla, iktidarin dis politikakarar ve davranislarini denetleme imkanina da sahiptirler. 1401.3.2.2.1.3. BasinBir konuda toplumun kanaat olusturabilmesi için her seyden önce halkino konu hakkinda az çok bilgi sahibi olmasi gerekmektedir. Dis politikakonularinda da halki bilgi sahibi yapan, radyo, televizyon ve basindir(gazete,dergi vs.).134 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.492.135 Alim Serif ONARAN, s.36.136 Suavi TUNCAY, Parti Içi Demokrasi ve Türkiye, Ankara, Gündogan Yayinlari, [t.y.], s.26.137 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.493.138 Mustafa SAKAL, “Siyasal Karar Alma Sürecinde Yer Alan Aktörler ve Rolleri”, D.E.Ü., I.I.B.F.Dergisi, Cilt:13, Sayi:1, Yil:1998, s.214.139 Münci KAPANI, Politika Bilimine Giris, Altinci Basim,Ankara, Bilgi Yayinevi, 1992, ss.165-167;SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., ss.493-494.140 KAPANI, ss,167-168; SÖNMEZOGLU,Uluslararasi Politika ve..., s.494.

44Basin, hem bir kanaat (kamuoyu) olusturucusu/yaraticisi hem de olusankanaati (kamuoyunun ifadesi) iletici bir islev üstlenmistir. 141 Bu baglamda basinkanaat ileticisi olarak, ülkenin dis politika kararlarinda kanaat önderi olan digergruplarin görüs ve düsünceleri yansitabilmektedir. Ayni zamanda kendisi vekendisini temsil ettigi düsünülen kisi veya gruplarin görüs ve düsünceleriniyansitmasi, dis dünyada olusan olay ve fikirlerle ilgili haber yorum veröportajlarin seçilisi ve islenisiyle ve bu durumu destekledigi oranda kamuoyuyaraticisi olarak karar alicilari etkileyebilmektedir. 142Bunun yanisira, yayin kuruluslarinin çikarlari devlet güvenligi ve iletisimaraçlarinin belirli grubun elinde olmasi ve kendi amaçlari dogrultusundakullanilmasi tarafsizligini bozmaktadir. Örnegin ABD’de basin araçlarininbazilarinin Yahudi’lerin elinde olmasi sonucu onlarin Orta Dogu’da çikan birhaberi aktarmasinda tarafsiz davranmasi beklenemez. 1431.3.2.2.1.4. Çikar Gruplari ve Baski GruplariÇikar gruplari, üyelerinin ortak çikarlarini elde etmek için belirlidavranislar içerisinde olan bireyler toplulugudur. 144 Bu gruplar, üyelerinintaleplerini hükümete ileterek kararlar üzerinde etkili olmayi amaçlamaktadirlar.Siyasi bir amaç olmadan fakat amaçlarini gerçeklestirmek için bir arayagelen dernek, birlik, grup, örgütlerin üyeleri menfaatlerini korumak yönündefaaliyetlerini yürütürken bir yerde siyasal iktidarla karsi karsiya gelmektedir. Busafhada amaçlarinin gerçeklesmesi siyasal iktidarin aldigi kararinuygulanmasini önlemeye ya da iktidara bu yönde bir karar aldirmaya bagliolarak bir zorlamayi gerektirebilir. Böylece siyasal bir amaci olmayan gruplarbelli sartlarin olusmasiyla baski grubu niteligi kazanmaktadir. 145 Baski gruplariiktidara kendi lehlerine kararlar aldirmak için yogun baski uygularlar. Bu tipbaski gruplari çikarlari dogrultusunda etkili olurlar. Bu amaçla lobi olustururlar141 Sezer AKARCALI, “Basinin Görevleri ve Basin Özgürlügü”, AÜSBF Dergisi, Cilt:XLIV, No:1-2,(Ocak-Haziran 1989), ss.265,268.142 SÖNMEZOGLU,Uluslararasi Politika ve..., s.496.143 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.243.144 SAKAL, s.215.145 SAKAL, s.216.

45ve propaganda araçlarini da kullanarak kararsizlari da kendi saflarina katmayaçalisirlar. 146Birçok ülkede, çikar gruplarinin önemli bir kisminda, genel nitelikliçikarlari içinde dis politikaya iliskin çikarlari da temsil etmektedirler. 147Örnegin, bir ülkede otomobil üreten bir ekonomik grup kendi mallarini satilmasiiçin ülke içinde tren yollarinin yapilmasini önleyebilir ya da disaridan otomobilithalini engelleyebilir veya yabanci bir firmayla isbirligi yaparak o ülkedepazarini genisletilmesini önleyebilir. 148Diger taraftan çikar gruplarinin devletlerin ulusal politikalarina tersdüsecek nitelikte tutumlarini ifade edebilmelerinin güçlesmesi halinde vehükümetlerin olusturdugu dis politikalarin, çesitli çikar gruplari açisindan ilgiodagi olma ihtimalinin iç politikaya göre zayif olmasi durumlarinda çikargruplarinin etkisi azalmaktadir. Yine karar alma sürecinin niteligine yanikararlarin daha çok üst yöneticilerle alindigi ve çikar gruplarinin hükümeti dispolitika konularinda etkileme olanaginin bulunmadigi durumlarda da, birkamuoyu yaraticisi olarak çikar gruplarinin hükümet üzerindeki etkisi dispolitika konularinda zayif kalmaktadir. 1491.3.2.3. Diger FaktörlerTüm bunlarin yaninda, bir ülkenin iklimi, denizleri, mevkisi, cografi vetopografik yapisi, dogal kaynaklari ve jeopolitik konumu gibi ögelerden olusanfiziki çevre ve ülkenin demografik yapisi, etnik ve dinsel farklilasmalari veazinliklar dibi ögelerden olusan beseri çevre, karar alicilarin kararlarina etkidebulunmaktadir. 150Cografi ögeler, dis politikanin üzerinde ve içerisinde cereyan ettigi genelortamin en sürekli ve istikrarli faktörlerin basinda gelmektedir. Bununlaberaber, çesitli degisme ve gelismeler -özellikle dogada meydana gelen çesitli146 TUNCAY, s.125.147 SÖNMEZOGLU,Uluslararasi Politika ve..., s.497.148 KÖNI, Genel Sistem Kurami...,s.78.149 SÖNMEZOGLU,Uluslararasi Politika ve..., s.498.150 SÖNMEZOGLU,Uluslararasi Politika ve..., ss.428-458.

46olaylar ve teknoloji nedeniyle- uluslararasi politika ve dis politikalar üzerindefarkli yogunluklarda etkide bulunmaktadir. Örnegin, Panama ve Süveyskanallarinin açilmasi hem kendi ülkelerinin hem de bir çok ülkenin dispolitikasini etkilemistir. 151Yine fiziki çevrenin dis politikaya etkisini göstermek bakimindandenizlerin ülkelerin dis politikasina etkisine örnek verecek olursak, kiyilaridogrudan açik denizlere uzana n bütün ülkelerin deniz asiri sömürgeciligeyönelecegini söylemek pek mümkün olmasa da, deniz asiri sömürgeciligeyönelen ülkelerin pek çogu bu türden ülkelerdir. Örnegin, Ispanya, Portekiz,Ingiltere, Fransa, Hollanda, Belçika, ABD gibi. 152Yine jeopolitik konum da ülkelerin karar alma sürecine etkidebulunabilmektedir. Örnegin Amerika cografi konumu nedeniyle yalnizcilikpolitikasi izleyebilmistir. Isviçre ise daglik cografyasi ve jeostratejik konumuyüzünden tarafsiz bir dis politika izlemistir. Yine kita olan Ingiltere daimaAvrupa’dan bagimsiz bir politika izlemistir. 153Görüldügü gibi devletlerin bulundugu cografyadaki konumu onlarin dispolitika davranislarina etkide bulunmakta, karar alicilar da dis politikakararlarini olustururken cografi konumun zorlayici ya da kolaylastiricifaktörlerini dikkate alarak karar almaktadirlar.Bununla beraber, bir devletin, baska bir devlette meydana gelen herhangi bir azinlik sorunu karsisinda gösterecegi tepki ya da o sorun hakkindakikararinin niteligi, kendi ülkesinde azinliklarin olup olmamasi; olmasi halinde deonlara verilen haklar ya da onlarla ilgili problemlerin niteligi oranindaolmaktadir.Bunlarin disinda, bir ülkenin ekonomik yapisi ve endüstriyel düzeyiningelismisligi ya da az gelismisligi, ulusal çikarlari dogrultusunda alacagi dispolitika kararlarini etkileyecektir. Bu çerçevede bir ülke ekonomik olarak nekadar kalkinmissa dünya ekonomi ve siyasal politikasinda o derece faal bir rolalacaktir. Bu durumda ekonomik anlamda kalkinmis olan devletler geri kalmis151 SÖNMEZOGLU,Uluslararasi Politika ve..., s.429.152 SÖNMEZOGLU,Uluslararasi Politika ve..., s.435.153 KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.80.

47devletlere nazaran daha fazla uluslararasi alana müdahalede bulunmaktadir. Budurumda uluslararasi siyasal sistemde azgelismis ülkeler dis politikada“edilgen” iken gelismis ülkelerin “etken olma” ya da “belirleyici olma” özelligide ortaya çikmaktadir. 154 Bu dogrultuda gelismis ekonomilere sahip ülkelerinuluslararasi alana müdahalelerin altinda uluslararasi ekonomiye ya da ekonomikkar saglayacak siyasayi ulusal çikarlari dogrultusunda yönlendirerek küreselhiyerarsideki yerlerini korumak ya da devam ettirmektir. 155 Böylelikle küreselgüç olma özelligine sahip ekonomik anlamda gelismis ülkeler uluslararasisiyasal sisteme etki yapmaya yönelik faaliyet gösterirler ve üretim veprodüktivite düzeyleri geri olan devletlerin dis politika davranislarini vekararlarini etkileyebilmektedir. Bu duruma azgelismis ekonomilere sahip LatinAmerika ülkelerinin ekonomik bakimdan gelismis olan ABD’nin amaçlarinahizmet eden duruma düsmüs olmalari örnek gösterilebilir. 156Diger yandan bir ülkenin kalkinma modeli, ülkenin gelisme çabasinietkiledigi gibi, ülkenin dis politikada müttefik seçimi, katilacagi ittifaklari daetkilemektedir. Örnegin kapitalist modeli benimsemis bir ülke, sosyalist birülkeyle ya da blokla ittifak iliskisi sürdürmesi pek kolay olmayacaktir. 1571.3.3. Uluslararasi Düzeyde FaktörlerBir ülkenin dis politikasinin yönünü belirleyen/gösteren dis politikakararlari, ulusal (iç çevre) kosullardan etkilendigi gibi, uluslararasi siyasalsistemden de (dis çevre) etkilenmektedir. Özellikle günümüz dünyasindakarsilikli-bagimlilik olgusuyla ülkelerin iç yapisini olusturan bazi temelözelliklerle dis çevredeki gelismeler arasindaki iliskiler oldukça giriftlesmis,uluslararasi iliskilerin niteligindeki farklilasma ve ekonomik, finans/kredi, insan154 GÖZEN, 75.Yilinda..., s.1344.155 KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.83 .156 Beril DEDEOGLU, “Türkiye’de 90’larin Sonunda Dis Politika Davranislari ve Bu DavranislariEtkileyen Temel Faktörler”, Iktisat Dergisi, Sayi:386, Ocak 1999, s.5; KÖNI, Genel SistemKurami..., ss.82-83; Ömer KÜRKÇÜOGLU, “Türk Demokrasisinin Kurulus ve Isleyisinde DisEtkenler (1946’dan Bu Yana), A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:XXXIII, No:1-2, (Mart-Haziran 1979), s.219157 Baskin ORAN, “TDP’nin Askeri, Siyasal, Ekonomik Arka Plani”, Baskin Oran (ed.), Türk DisPolitikasi Kurtulus Savasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I (1919-1980), Istanbul,Iletisim Yayinlari, 2001, s.29.

48haklari gibi konularda iliski boyutunun zenginlesmesiyle bir anlamda dispolitika içsellesmis, iç politika dissallasmistir. 158Bu baglamda devletlerin dis politika kararlarini etkileyen uluslararasidüzeydeki faktörleri uluslararasi sistem ve uluslararasi kamuoyu basliklarialtinda inceleyebiliriz.1.3.3.1. Uluslararasi Siyasal SistemUluslararasi siyasal sistem, bir devletin dis politikasinin dis siyasalortamini olusturur. Dolayisiyla uluslararasi siyasal sistemin yapisalözelliklerinden dogan ve uluslararasi sistemi sekillendiren devletler ve devletgruplari ya da bloklar arasindaki iliskileri düzenleyen “güç dengesi”mekanizmasi, uluslararasi siyasal sistemde iliskileri düzenleyen “uluslararasihukuk” ve güç dengesi ile uluslararasi hukukun etkilesimi sonucu dogan“uluslararasi örgütler”, uluslararasi sistemin bir parçasi olan devletlerin dispolitikalarina/kararlarina etkide bulunabilmektedir. 159Uluslararasi siyasal sistemin yapisindaki güç yapisi ve dengesine baglidegismeler -yeni bloklarin olusumu ya da varolan bloklarin gücünü kaybetmesi,kutuplasma, blok-içi veya bloklar arasi çatismalar/gevsemeler, güçlü devletlerinortaya çikmasi ve yeni bir güç dengesi olusturmasi gibi olgular- uluslararasisiyasal sistemde devletler için yeni imkanlar, ya da tehlikeler dogurdugu içinsistem içindeki devletler dis politika amaç/eylemlerini, strateji/konseptlerini vedavranis/kararlarini bu kriterlere göre ayarlamak zorunda kalmaktadirlar. 160Uluslararasi siyasal sistemdeki küresel ve bölgesel güç dengeleri,devletlerin dis politikalarini dolayisiyla dis politika kararlarini kisitlayici veyagenisletici etkide bulunabilmektedir. Güç dengesinin kisitlayici yönü devletlerindis politikasinin eylem alanini daraltmasidir. Bu durumda devlet mevcut güç158 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.521.159 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., ss.521-586.160 GÖNLÜBOL, Dis Politika Ilkeler..., s.211.

49dengesini degistirebilecek bir durumda degilse yapacagi tek sey, dispolitikalarini revize ederek güç dengesinde yerini tekrar dizayn etmektir. 161Örnegin 1945’ten itibaren iki kutuplu dünyanin olusmasiyla blok içindeyer alan devletler dis politika kararlarini blogun sahip oldugu ideolojiçerçevesinde belirlemislerdir. Keza 1960’larin basindan itibaren Çin’in Sovyetetkisinden kurtularak, uluslararasi güç ve denge dagiliminda yeni bir kutupolmasi, ABD’nin “detente” (yumusama) politikasini gelistirmesini saglarken,ayni zamanda Çin’in o zamana kadar dostça iliskileri olmadigi ülkelerleiliskilerini gelistirmesini saglamistir. Yine blok sisteminin zayiflamasi blokdevletlerinin blok-disi devletlerle kültürel, siyasi ve ekonomik iliskilerinigelistirmelerine olanak saglamaktadir. 162Uluslararasi hukuk, devletler arasindaki iliskileri düzenlemeye yönelikilkeler bütünüdür. 163 Uluslararasi hukukun olusumu dogrudan ya da uluslararasiörgütler araciligiyla dolayli olarak devletlerin iradelerine baglidir. Ayni sekildeuluslararasi hukuk kurallarinin uygulanmalari da agirlikli olarak devletleriniradelerine bagli olmaktadir. 164Uluslararasi hukuk, devletlerin aralarinda anlasmaya vardiklari rutinislerde ve diplomatik iliskilerde ileri düzeyde etki gücüne sahip olmasinaragmen, devletler arasi kriz durumlarinda ve devletler arasi çatismalaringiderilmesinde sinirli bir etki gücüne sahiptir. 165Fakat devletlerin uluslararasi hukuka uymalari bakimindan bir siniflamayapmak da olanaklidir. Küçük devletler hakliliklarini açik bir hukukkuralina/kurallarina dayandirmak isterler ve bu sebepleküçük devletlerin uluslararasi hukuka uyma egilimleri büyük devletlere nispetle161 GÖZEN, 75. Yilinda..., s.1353.162 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.211.163 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.538; Hüseyin PAZARCI, Uluslararasi HukukDersleri, Kitap I, Gözden Geçirilmis 5.Baski, Ankara, Turhan Kitabevi, 1995, s.1.164 Hüseyin PAZARCI, “Türk Dis Politikasinin Yönlendirilmesinde Uluslararasi Hukuk Etkeni”, FarukSÖNMEZOGLU (der.), Türk Dis Politikasinin Analizi, Istanbul, Der Yayinlari, 1994, s.483.165 William D.COPLIN, Introduction to International Politics, 3 rd , (ed.), Englewood Cliffs, NewJersey, Prentice-Hall, 1980, s.249’dan, SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.539.

50daha fazladir. 166 Dolayisiyla uluslararasi hukukun, küçük devletlerin karar almasürecine etkisi ya da alinan/alinacak kararlarda yönlendiriciliginin büyükdevletlere göre daha fazla oldugunu söyleyebiliriz.Devletlerin dis politika kararlarini etkileyen uluslararasi düzeydekiögelerden biri de uluslararasi örgütlerdir. Uluslararasi örgütler, siyasal sistemingüç dengesini yansitmakla beraber, ondan etkilenmekte ve onu etkilemektedir.Ayni sekilde uluslararasi hukukça temsil edilen kurallari bünyesinde tasimaktabu kurallardan etkilendigi gibi bu kurallari da etkilemektedir. 167 Devletlerinuluslararasi örgütlere üye ya da taraf olmasi devletlerin kararlarini etkilemesikaçinilmazdir. Örnegin Türkiye BM’nin barisi koruma hususundaki kararlarinauymak zorunda oldugu gibi, Gümrük Birligi Antlasmasi’nin imzalanmasiylaAvrupa Birligi’nin üçüncü ülkelere karsi uyguladigi gümrük tarifelerine uymakzorundadir.Dolayisiyla devlet uluslararasi siyasal sistemde yer aldigi ittifaksistemlerinden, üye oldugu örgütlerden veya ikili ya da çok tarafli olusturduguantlasmalardan dogan sorumluluk ve ödevleri dolayisiyla davranislarini vekararlarini bu faktörlerin etkisi altinda belirlemek zorundadir.1.3.3.2. Uluslararasi KamuoyuUluslararasi kamuoyu diger deyisle dünya kamuoyu, devletlerinsinirlarini asan ve çesitli ülkelerin bireylerini bazi uluslararasi sorunlarkarsisinda birlesmesi ve dünya halklarinda ortak kanaatin, oydasmaninolusmasidir. Her hangi bir devlet ya da uluslararasi örgüt ulusal/uluslararasialanda dünya halklari tarafindan kabul edilmeyen bir davranis gösterdiginde,devletin ulusal baglantilari nasil olursa olsun, tüm halklar ya da her ülke içindeçesitli gruplar buna tepki gösterebilmekte ya da herhangi bir davranisla -gösteri,166 Hasan KÖNI, Atatürk’ün Dis Politikayla Ilgili Görüsleri ve Uygulamalari, 100.Yil AtatürkKonferanslari (14-25 Mayis 1981), Ankara, Türkiye Petroller A.O. Genel Müdürlügü Yayinlari, 1981s.139.167 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.545.

51toplanti, ayaklanma gibi- görüsünü hükümete kabul ettirmeyeçalismaktadirlar. 168Geçmiste bir devletin dis politikasini devletler-üstü kamuoyununkendiliginden bir hareketin sonucunda degistirdigine pek fazlarastlanmamaktadir. Örnegin ABD’nin Vietnam’i, Sovyetler Birligi’ninÇekoslavakya’yi ve buna benzer birçok savasla sonuçlanan davranislariuluslararasi kamuoyu –bunlarin engellenmesinin salt uluslararasi kamuoyunabaglanmasi yeterli olmamakla beraber- engelleyememistir. 169 Buna karsilikgünümüz dünyasinda oldukça gelisen kitle iletisim aygitlari ve fonksiyonlarinigöz önüne alirsak artik uluslararasi kamuoyunun herhangi bir sorun karsisindagösterdigi tepkinin hükümetler üzerinde baski olusturdugu ve etkili oldugunugörebiliriz. Örnegin, Avusturya’da is basina gelen asiri irkçi parti baskanininAvusturya hükümetinde görev almasini Avrupa devletlerinin ve hükümet-disikuruluslarin olusturdugu bir kamuoyunun önledigini söyleyebiliriz. 170Ayni sekilde uluslararasi sivil toplum örgütleri veya çikar gruplarininlobicilik faaliyetleri ya da diger baski çesitleri ile devletlere bazi kararlarinalinmasini ya da alinmamasini da saglayabilmektedir. Özgül bir örnek olarakGreenpeace örgütünün eylemleri ve çalismalari buna örnek olarak verilebilir.Deginilmesi gereken diger husus da dünya kamuoyunun uluslararasi sorunlariçinde en hassas oldugu ve en çok tepki gösterdigi konunun savas oldugudur.Gerçekten de dünya halklari herhangi bir savas belirtisi karsisinda onu kinayan,önlenmesini isteyen bir tutum takinmaktadir. Buna karsilik Gönlübol’unbelirttigi gibi, insanligin sadece felsefi-soyut boyutta savasa karsi çikmaktasomut bir savas söz konusu oldugunda insanlik “ulusal kompartimanlara”ayrilmakta, örnegin, Türk halki Kibris savasindan yanayken, Vietnam savasinakarsidir. 171168 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.237.169 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.237.170 KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.79.171 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.239.

52Uluslararasi Düzeyde FaktörlerUluslararasi Sistem Uluslararasi KamuoyuKarar AliciBilgiUlusal Düzeyde FaktörlerErkler Rejim Bürokrasi Ekonomi KamuoyuKarar AliciKanaatveAlgilamaninolusmasiKararSosyo-Psikolojik (Kisisel) Düzeyde FaktörlerImaj Kisilik Inanç Deneyim Rol LiderlikSekil 1.1. Karar Alma Sürecinin IsleyisiKaynak: SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.185 Sekil 3’ten ve ARI, UluslararasiIliskiler ve Dis Politika, s.147 Sekil 5’ten degistirilerek alinmistir.1.3.4. Karar Alinacak Konunun ve Içinde Bulunan Durumun NiteligiKarar alma sürecinin içinde olustugu yapi (siyasal rejim, devletinörgütlenis biçimi) ve karar aliciya iliskin kisisel özelliklerin etkisi yanindakonunun niteligi de karar alma sürecine etkide bulunabilmektedir.Bir ülkenin dis politika kararlari, konularinin niteligine göre krizlereiliskin kararlar, genel nitelikli dis politika kararlari ve idari nitelikte kararlarolmak üzere üç grupta toplanabilir. 172Ilk olarak, kriz dönemlerinde karar alma süreci diger durumlara görefarklilik gösterir. Özellikle durumun tanimlanmasinin güç olmasi, gelenbilgilerin kisitli hatta çeliskili ya da hatali olmasi söz konusudur. Karar alicininönemli kararlari kisa zamanda almak zorunda kalmasi onu yogun stres altinasokmaktadir. 173Bu tür durumlarda kararlar daha önceden belirlenmis,kaliplasmis davranislara, kurumsal yapinin biçimine ve küçük gruplarinetkilesimine göre alinmakla beraber, bu gibi durumlarda karar birimi olarak172 Bruce M. RUSSETT ve Harvey STARR, World Politics: The Menu for Choice, San Francisco, W.H. Freeman and Company, 1981, ss.279-280’den, SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve...,s.187.173 ERIS, s.252.

53küçük gruplara rastlanilsa da, bu tip kararlar genellikle karar almamekanizmasinin üst düzeylerinde yer alan basta lider olmak üzere daha darkapsamli bir grup tarafindan alinmaktadir. 174 Bunun nedeni ise sürpriz sayilacakölçüde bir tehdidin algilanmasi gibi durumlarda (Türkiye’nin, Kibris’ta Atinadestekli bir darbenin olmasi üzerine askeri harekata karar vermesi gibi)kararlarin sinirli bir zaman dilimi içerisinde alinmasi zorunlulugudur. 175Böylece liderin ya da karar alici pozisyonunda bulunanlarin inançsistemlerinin, kisilik yapilarinin dis politika kararlarina daha fazla etkidebulunmaktadir. Oysa kriz dönemleri hassas dönüm noktalari olmasi nedeniyledevletin yüksek çikarlarinin en çok aranmasi gereken bir dönemdir. Bunakarsilik karar alma sürecine katilim tamamen daraltilmakta, bürokratikmekanizmasinin alt kademe karar alicilarinin katilimi azaltilmakta ve siviltoplum bireylerinin katilimi neredeyse yok denilecek seviyede kalmaktadir.Dolayisiyla, dar-üst bir siyasal bir grup tarafindan etkin ve aktif olarak alinankararlar otoriter bir nitelige dönüstürmektedir. 176Ikinci olarak, genel nitelikli dis politika konularinda ise (Türkiye’nin1960’lardan itibaren Arap ülkelerine yakinlasmaya baslamasi gibi) çok daha azbir zaman baskisi söz konusu olmaktadir. Bu nedenle karar alimi, çesitli kararbirimlerinin, kurumsal çevreyi hatta toplumun çesitli kesimlerini içeren birsüreç olarak ortaya çikmaktadir. Böylece kararlar daha genis bir zemin içindealinabilmekte dolayisiyla karar alma birimlerinin, sosyo-politik yapinin vesiyasal rejimin çesitli özellikleri karar alma sürecine daha dogrusu dis politikakararlarina yansimasi daha fazla olmaktadir. 177Son olarak, idari nitelikteki kararlar, genellikle ülkenin dis politikayailiskin karar alma mekanizmasinin belli bir bölümünün yari-mekanik süreçiçerisinde, rutin sayilacak bazi konularda/sorunlarda örnegin, Türkiye DisisleriBakanliginin zaman zaman yabanci ülkelerin kamuoylarinda ortaya atilan sözdeErmeni soykirimi iddialarina karsi cevap vermesi gibi belirli kararlar174 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.187.175 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.187; Ertan EFEGIL, Körfez Krizi ve Türk DisPolitikasi Karar Verme Modeli, Ankara, Gündogan Yayinlari, 2002, s.36.176 GÖZEN, “Türk Dis Politikasinda..., s.287.177 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.187.

54olusturmasidir. Bu tip durumlar aslinda ülkelerin dis politika karar almasürecine çok fazla bir etkiye sahip degildir. 1781.4. Karar Alma Sürecinin Asamalari ve Isleyisi1.4.1. Bilgi, Imaj ve AlgilamaBir karar alma sürecini baslatan, her seyden önce karar alinacakherhangi bir uluslararasi olayin farkina varilmasidir. Diger yandan biruluslararasi olgu/olay hakkindaki tüm bilgilerin -konsoloslar, büyükelçiler,ateseler, temsilciler ve gizli haber alma servisleri araciligiyla- karar aliciyaulasabilmesi gerekir. 179 Dolayisiyla istihbarat ve degerlendirme isleri,yürütülecek dis politikanin etkinliginde önemli bir rol üstlenmektedir. Dispolitika kararlarinin isabetli ve amaca uygun olmasi bir çok kez alinanhaberlerin ve degerlendirmenin sihhatine bagli olmaktadir. 180Bununla birlikte ilk etkinin dogru algilanmasi yani karar alicilarin olayine sekilde algiladiklari da önemlidir. Çünkü belirli bir konuya iliskin sözkonusu bilgi akisi ancak bu bilgilerin karar alicilar tarafindan algilanmalarihalinde alinacak kararlar üzerinde etkili olabilir. 181 Bu durum daha öncedegindigimiz kisinin islemsel ve psikolojik çevresi arasindaki ayirim ileilgilidir. Islemsel çevre, herhangi bir konuya iliskin mevcut bütün bilgiler vebuna bagli olarak yapilacak bir tercih için söz konusu olabilecek bütünseçeneklerdir. Dolayisiyla karar alicilar tarafindan hiçbir zaman tam olarakalgilanamaz ve kavranamaz. Bu durumda karar alici, islemsel çevreyi nasilalgiliyorsa kararlarini o zeminde olusturacaktir. Bu zemin karar alicininpsikolojik çevresidir. 182 Psikolojik çevre, karar alicinin çevresinden gelendürtüleri algilamasina bir baska deyisle çevrenin kendisi tarafindan algilanan178 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.188.179 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.173.180 Feridun ERGIN, Uluslararasi Politika Stratejileri, Istanbul, I.Ü. Iktisat Fakültesi Yayinlari [t.y.],s.47.181 Raymond F. HOPKINS ve Richard W. MANSBACH, Structure and Process in InternationalPolitics, New York, Harper and Row Publishers, 1973, s.158’den, SÖNMEZOGLU, UluslararasiPolitika ve..., s.173.182 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.173.

55görüntüsüne denir. 183 Bu çerçevede, insanlar gerçeklerden çok bu gerçeklerinalgilanma biçimine göre davranis gösterirler. 184 Dolayisiyla karar alicilar, “disdünyadaki ‘gerçek’ gelismeler ne olursa olsun, bu gelismelere göre degil, fakatbu ‘gerçek’ dünyayi nasil algiladiklarina göre karar verirler ve hareketederler”. 185 Görüldügü gibi, karar alicilar dünyayi psikolojik çevreleri açisindankavrarlar ve algilama bu çevreden geçer. Dolayisiyla algilama temel önemesahip bir kavram olarak karsimiza çikmaktadir. 186 Diger bir ifadeyle, bireylervarolan bir durumun nesnel ve gerçek niteliklerine göre degil, ayni zamandakendilerinde tasidiklari anlamlara göre tepki gösterirler. Bireylerin davranislari,durumlara verdikleri anlamlara göre biçimlenir. 187Herhangi bir olay karsisindaki algilanis biçimindeki farklilik, farkli kararalicilarin tarafindan farkli kararlar alinmasinda rol oynamaktadir. Biri içintehdit olarak degerlendirilen bir olay, diger karar alicilar için oldukça farkli birdegerlendirmeye tabi tutulabilir veya tehdit olarak degerlendirilmeyebilir. 188 Dispolitika kararlarindaki farkliliklar algilama farkindan kaynaklanmakla beraberalgilamayi farklilastiran esas faktörlerden biri de sosyo-psikolojik etkenler yanikisisel özelliklerdir.Bir diger etmen de insanlarin belirli olaylari algilamalariaçisindan “imaj”larinda önemli bir yeri vardir. Imaj, “bir nesnenin insaninzihinsel sistemi içerisindeki organize görüntüsüdür.” Imajin temelinde nesneninalgilanisi yer almaktadir. Kavram, kisinin bir nesneye iliskin olarak sadecesimdiye degil, ayni zamanda geçmisine ve gelecege yönelik, algilama, görüs vedegerlendirmelerini de kapsamaktadir. 189 Imajlar çesitli bilgilerin algilanmasinive bunlarin yorumlanmasini etkiledigi gibi yeni bilgilerden deetkilenmektedir. 190183 KÖNI, Genel Sistem Kurami..., s.146.184 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.25.185 GÖZEN, Amerikan Kiskacinda..., s.185.186 ERIS, s.146.187 Ole R. HOLSTI, “Cognitive Dynamics and Images of The Enemy” Journal of International Affairs,C:XXI, No:1, 1967, s.16’dan, GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.200188 ARI, Uluslararasi Iliskiler Teorileri..., s.511.189 Herbert C.KELMAN, “Social-Psychological Approaches to the Study of International Relations,Definition of Scope,” Herbert C. Kelman, (ed.), International Behavior, A Social-PsychologicalAnalysis, New York, Holt, Rinehart and Winston, 1965, s.24’den, SÖNMEZOGLU, UluslararasiPolitika ve..., s.174; GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.207.190 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.174.

56Karar alicilarin kendi siyasal sistemlerine iliskin inançlari, kararalicilarin geçmis deneyimleri, geçmiste yasanmis uluslararasi olay ve olgularinkarar alicilar tarafindan degerlendirilis biçimi imaj olusumunu etkilemektedir. 191Yine bireyin ait oldugu toplumun sahip oldugu degerler, ait oldugu alt grubundeger ve inançlari ve kendi kisiligi ya da karar alici rolünü almadan öncekisahip oldugu nitelikler de imaji etkileyen nedenler arasindadir. 192Diger yandan karar alicilarin bir durumu yanlis algilamalari hatalikararlara ve eylemlere neden olur. Yanlis algilama, bir ülkenin karar alicilarinindüsünce, tutum ve davranislarinin gerçekte (islemsel çevre düzeyi) oldugundan,ya da onlari bu düsünce ve tutumlarina yükledikleri subjektif anlamlardan farklibir biçimde algilanmasidir. 193BilgiAlgilama, imajve TanimlamaYorum lamaKararinVerilmesiKararinUygulanmasiSekil 1.2. Karar Alma Sürecinin Asamalari1.4.2. Durumun Yorumlanmasi ve TanimlanmasiKarar alici tarafindan algilanan bilgiler imajlara dayanilarak dogru ya dayanlis bir algilama sonrasinda karar alma sürecinde, karsi karsiya olunandurumun belirlenmesi veya tanimlanmasi asamasina geçilir. 194Durumun yorumlanmasi ve alternatiflerin hazirlanmasinda lider ve bakandisinda Disisleri Merkez Teskilatindaki ilgili daire görevlileri ile danismanlargörev üstlenmektedirler. 195Karar alicilar durumun belirlenmesinde ilk olarak soruna kendilerinin nekadar dahil olduklarini ve ülke çikarini azami kilmak için ne oranda dahilolmalari gerektigini belirlemeye çalismaktadirlar. Ikinci olarak ise, içinde191 Robert JERVIS, “Hypotheses on Misperception,” George A. Lopez and Michael S. Stahl,(ed.),International Relations Contemporary Theory and Practice, Congressional Quaterly Inc.,Washington, 1998, ss.77-78.192 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.202.193 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.175.194 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.176.195 ERGIN, s.48.

57bulunduklari durumun gereken tutum ve davranislarini belirlemeye çalismaktave durumu olabildigince net görmeye gayret etmektedirler. 196 Diger yandandurumun tanimlanmasi ve degerlendirilmesinde bürokratik yapi da görevüstlenebilir. Yani karar alicinin psikolojik çevresi kadar islemsel çevresi(kurumsal çevre) de etkili olabilir. 197Durumun tanimlanmasinda bazi örgütsel ve bireysel hatalardan dogançesitli yanilsamalar ortaya çikabilmektedir. Örnegin, Kuzey Kore, GüneyKore’ye saldirmadan önce, Güney Kore’deki ABD büyükelçisi, Güney Kore’yedaha fazla askeri yardim yapilmasini önermis, fakat Disisleri Bakanligi durumubüyükelçilikten farkli tanimlayarak, Sovyetler’in bir saldiri yapacak olsalarbunu Avrupa üzerine yapacaklarini, ABD’nin nükleer üstünlügü varken bununyapamayacaklarini ve büyükelçinin bulundugu ülkenin etkisi altinda kaldiginidegerlendirmislerdi. Fakat Kuzey Kore saldirisi ile Disisleri Bakanliginindurumu tanimlamasinda yanilgiya düstügü görülmüstü. 1981.4.3. Kararin AlinmasiGenellikle durumun tanimlanmasindaki basari ve dogruluk ölçüsüne görekarar alic ilarin yönelebilecekleri çesitli tutum ve davranis dizileri ortayaçikmaktadir. Bu durumda bir kararin, durumun tanimlanmasi sürecinde ortayaçikan bütün alternatif seçeneklerin degerlendirilip, bunlar arasinda yapilan birtercihle alinmasi ideal olanidir. 199 Tercih edilebilecek karar alternatiflerininsayisi daha çok olaylarin tasidigi özelliklere, zaman genisligine, sartlara ve dispolitika amaçlarina göre çok farkli olabilmektedir. Dolayisiyla zamanin kisitliolusu, anlasmazligin ya da olayin çözüme kavusturulabilecek tipte olmamasi,bazi durumlarda önerilecek alternatifleri ve manevra kabiliyetinikisitlayabilmektedir. 200196 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., ss.176-177.197 ARI, Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.149-150; ARI, Uluslararasi Iliskilere Giris, s.100.198 HOPKINS ve MANSBACH, ss.158-159’dan, SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.177.199 Charles O. LEARCHE, JR. ve Abdul A. SAID, (eds.), Concepts of International Politics, 2nd. ed.Englewood Cliffs, N.J., Prentice-Hall, 1970, s.48’den, SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve...,s.177.200 ERGIN, s.49.

58Diger yandan karar alma asamasinda su üç degisken de dikkatealinmaktadir: Önceden farkedebilme, tehdidin derecesi ve karar alma zamani.Önceden farkedebilme, gerçeklesen bir olayin karar alicilar tarafindan dahaönceden farkedilebilmesidir. Dolayisiyla önceden farkedebilme ile veya olayinbeklenmesi, bazi planlar ve tedbirler almayi saglayabilmektedir. Bunun yanindaortaya çikan durum, ne derece karar alicinin temel degerlerine ters sonuçlarortaya çikarmaktaysa, tehdit o derece büyük demektir. Bu durumda kararlar darbir üst düzey karar alici tarafindan alinmaktadir. 201 Zaman faktörünün de dispolitikada dikkate alinmasi gereken bir önemi vardir. Bir çok krizlerde zamandarligi karar alicilari hazirliksiz ve acele karar almak zorunlulugundabirakmaktadir. 202 Bu durumda karar alma zamani, aslinda bu karar alicilarinkrizin daha fazla büyümesini veya aleyhlerine gelismesini önlemeye kararvermeleri zamanina dönüsmektedir. Bu durumlarda da kararlar genellikle azsayida kisi tarafindan alinmaktadir. 203Tercih yetkisini kullanmaya haiz olan ve karar seçeneklerinden birinitercih eden birey veya bireyler karar alici (decision maker) olaraktanimlanmaktadir. Karar alici dis politikanin hukuki sorumlusu veya politikahiyerarsisinin üst kademesinde kimseler olarak kabul edilmekle beraber liderler,çogu kez, dis politikanin genel yörüngesini çizdikten sonra kararinuygulanmasini disisleri bakanlarina ve diplomatik ajanlara birakabilirler. 2041.4.4. Kararin UygulanmasiKararin yürürlüge konulmasiyla devlet eylemlerine baslamis olur. 205 Bubaglamda alinan kararlar artik hükümetin/devletin politikasi olmustur ve sirakararlarin uygulanmasina, daha dogrusu fiili dis politikaya geçirilmesinegelmistir. Aslinda politikalarin uygulanmasi da kendi içinde bazi kararlarinalinmasini gerektirmektedir. Örnegin, hangi kaynaklarin nasil ve ne kadar tahsis201 HOPKINS ve MANSBACH, ss.159-160’dan, ARI, Uluslararasi Iliskilere Giris, ss.101-102; ARI,Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, s.152.202 ERGIN, s.49.203 HOPKINS ve MANSBACH, ss.159-160’dan, ARI, Uluslararasi Iliskilere Giris, ss.101-102.204 ERGIN, s.50.205 ERGIN, s.52.

59edilecegi, yapilacak girisimlerin zamanlanmasi, gereken strateji ve araç seçimigibi konularda bu asamada kararlastirilmasi gereken konulardir. 206Diger taraftan kararin uygulanmasi ve buna yönelik uluslararasi tepkilerçesitli uzman kurumlar ve kisiler tarafindan degerlendirilecek ve bunlar geribesleme (feedback) yoluyla uygulamayi etkileyen bir etken olarak kararalicilarin alinan kararlari uygulamaya devam etme ya da degisiklikler yapmageregi olup olmadigi ortaya çikacak ve basarili olan politikalarin uygulamasinadevam edilecek, basarisiz olanlara ise devam edilmeyecek, kontrol edilecekveya revizyona tabi tutulacaktir. 207Bununla birlikte kararin alinmasindan uygulamada kesin sonuca ulasmasafhasina kadar kararlarda, ayarlama, kontrol ve revizyon yapilabildigi gibialinan karar sonrasi yapilacak hareket/davranis durdurulabilir ya da hedefdegisikligi yapilabilir. Özellikle buna, beklenmeyen durumlar, öngörülemeyenkrizler, dis müdahaleler, kamuoyu ve baski gruplarinin karara reaksiyonu gibinedenler etkili olabilmektedir. 208206 HOPKINS ve MANSBACH, s.162’den, SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika..., s.178.207 ERGIN, s.52; Joseph FRANKEL, International Relations in a Changing World, Oxford, OxfordUniversty Press, 1979, ss.161-162’den, ARI, Uluslararasi Iliskilere Giris, ss.102-103.208 ERGIN, s.52.

60IKINCI BÖLÜMTARIHSEL GELISIM IÇINDE TÜRK KARAR ALMAMEKANIZMASININ DIS POLITIKADA YERI VE ETKINLIGI2.1. Genel Olarak Türk Dis Politikasi Açisindan Karar AlicilarAnayasa, karar alma sürecinde yer alan karar alicilarin, kararlarini vedavranislarini dayandirdiklari mesruiyet zeminidir. Bu anlamda anayasa, ülkedehangi rollerin hangi kurumlar ya da bireyler tarafindan oynanacagini, karar almamekanizmasinda yer alan kurumlarin/birimlerin dis politikada yetki, davranis vekararlarinin hukuki/kurumsal çerçevesinin sinirini çizmektedir.Türkiye’de de 1921’de baslayan, belirli dönemlerde degisiklige ugrayanTürk Anayasalari, dis politikada hangi kurumlarin ne yetkileri oldugunu vebunlarin nasil kullanilacagi belirlemistir. Türk dis politikasinin olusturulmasi veyürütülmesi süreci, anayasa ve yasalarla düzenlenmistir. Dolayisiyla dispolitikada karar alma sürecinde yer alan kurumlar anayasal yetkileri oranindadis politikanin olusturulmasina ve karar sürecine katilmaktadir.Türkiye’de dis politikanin olusturulma sürecinin hukuksal düzlemindeyer alan yetkili kurumlari; yasama organi (TBMM), yürütme (cumhurbaskani vehükümet), basta Disisleri Bakanligi olmak üzere ilgili Bakanliklar, MilliGüvenlik Kurulu (MGK) ve belli durumlarda yargi organindan (AnayasaMahkemesi) olusmaktadir. Fakat dis politikanin yürütülmesi ve olusturulmasiyürütme organina, denetimini ve belli konularda izin verme yetkisi ise yasamaorganina taninmistir. Böylece Türk Anayasalari karar alma mekanizmasininiçinde yer alan karar birimlerinin yapabilecegi ve yapamayacagi islemleribelirtmektedir.Ayrica karar alma mekanizmasinda yer alan birimleri etkileme olanaginasahip olan kamuoyu, dolayli olarak karar alma sürecine katilarak kararlaraetkide bulunabilmektedir.

612.2. YasamaParlamenter sistemin yasama kanadinda bulunan ayni zamanda kararalma mekanizmasinin bir birimi olan Türkiye Büyük Millet Meclisinin(TBMM), dis politika olusturma sürecine katilimi belli dönemlerde yasanananayasa degisiklikleri ile genel olarak, antlasmalarin yapilmasi, savas ilani,silahli kuvvetlerin kullanilmasi gibi konularda olmustur.Burada Türk anayasal geleneginin asamalari göz önüne alinarakyasamanin dis politikadaki yerini ortaya koymak gerekir.2.2.1. 1924-1961 Arasinda Anayasaya Göre Yasamanin DisPolitikadaki YetkileriTBMM 23 Nisan 1920’de açildiktan sonra yasama, yürütme hatta bazidurumlarda yargilama yetkilerini elinde bulunduran bir kurum olarakdogmustur. 209 TBMM’nin, ilk kuruldugu tarihten itibaren dis iliskilerle ilgiliislerden ve olaylardan kendini uzak tutmasina imkan yoktu. Zaten meclisinvarligi da memleketi dis tehlike ve tehditlerden kurtarmakti. DolayisiylaTBMM, hem memleketi kurtarmak hem de Türkiye’nin dis dünya karsisindakitutumuna yön vermede kendini tek yetkili görmekteydi. 210 Hatta ilktoplantisindan birkaç ay sonra aldigi kararla meclis, Türkiye ile dis dünyaarasindaki hukuki baglantilar açisindan kendini tek yetkili mercii oldugunukabul etmistir. 2112.2.1.1. Tek Parti Dönemi (1924-1946)1924 Anayasasi, dis konularda, savas ilani, baris yapma, antlasmalarinonaylanmasi, dis ülkelere kuvvet gönderilmesi gibi konularda TBMM’yi yetkilikilmistir. Genel hatlari bakimindan 1961 Anayasasi’na kadar sürecek birsistemin temelini olusturan Madde 26’da “...Devletlerle sözlesme, antlasma vebaris yapmak, harp ilan etmek... gibi görevleri Büyük Millet Meclisi ancak209 EMIROGLU, s.57.210 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.81.211 EMIROGLU, s.57; Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.81.

62kendisi yapar” 212 denilmistir. Maddede sayildigi gibi 1924 Anayasasi birülkenin dis politikasinda önem arz eden konulari mecliste toplayarak, bunlarindogrudan dogruya meclisçe yerine getirilecegini belirtmistir. Aslinda maddedekiyetkilerin fiilen kullanisi, daha çok TBMM hükümeti delegerinin yaptiklari veyaimzaladiklari antlasmalari mecliste bir yasayla “tasdik” etmek seklinde, dahadogrusu “uygun bulma” seklinde olmaktaydi. 213Bununla birlikte, meclisin dis politika konularinda yukarida sayilandogrudan yetkileri yaninda dis görüsmelere gönderilecek heyetlere izinverilmesi gibi dolayli olarak da bir islevi vardi. Dis görüsmeler için gönderilenheyetler yürütme tarafindan Meclis üyeleri arasindan belirlenmekteydi. Ancaküyelerin milletvekili olmasi, hepsi için meclisten izin alinmasi gerektigi için“seçilisin meclis tarafindan uygun bulunmasi” gerekmekteydi. 214Her ne kadar, anayasalarda savas ilani, antlasma yapma gibi yetkilerhukuksal anlamda yasama yetkisi dahilinde olsa bile, uygulamada meclisinantlasmalarin onaylanmasi ve savas ilani disinda pek fazla yetkisigözükmemekte, dolayisiyla rolü ikincil seviyede kalmaktadir. 215 Bunun gibi1924 Anayasasi’nin yasama üstünlügüne dayali görünen sistemi uygulamadatersine dönmüstür. Bu durumda yasamanin, yürütme organinin dis politikasinidenetleme görevi sembolik hale gelmistir. Gerçekten de dis politika konularininmecliste görüsülmesi ya da herhangi bir antlasmanin -ne kadar önemli olursaolsun- onaylanmasi asamasinda çogunlukla karsi görüs öne sürülmemis veonaylanan kanunlar hep oybirligi ile kabul edilmistir. 216 Nadiren de olsatartisilan konularda temel ilkeler üzerinde degil, daha çok uygulama ile ilgili212 Cevdet ATAY, Karsilastirmali Türk Anayasalari (Degisme ve Gelisme), Bursa, Ekin KitabeviYayinlari, 1997, s.104.213 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.94; Ergun ÖZBUDUN, “1961 T.C. Anayasasina GöreAndlasmalarin Onaylanmasi”, 100. Dogum Yilinda Atatürk’e Armagan, No:12, (Prof. Dr. AhmetSükrü Esmer’e Armagan), AÜSBF Yayinlari, Ankara, 1981, s.209.214 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.92.215 GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., s.290.216 Edip ÇELIK, 100 Soruda Dis Politika Tarihi, Istanbul, Gerçek Yayinevi, 1969, s.204; MümtazSOYSAL, Dis Politika ve..., ss.110-118; Abdullah ILGAZI, “Atatürk’ün Bagimsizlik Anlayisi veTürk Dis Politikasindaki Yeri ve Önemi”, Üçüncü Uluslararasi Atatürk Sempozyumu, 3/6 Ekim1995, Gazi Magusa, Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti, Atatürk Arastirma Merkezi Yayinlari, Cilt:I,Ankara, 1998, s.416.

63olmustur. 217 Bunun gibi anayasada öngörülmemis olmasina ragmen hükümete,bazi antlasmalarin TBMM’nin onayindan geçirmeden önce akdetme veyürürlüge koyabilme yetkisi veren kanunlar da, yasama organinda hiçbir itirazyasanmaksizin hatta müzakere bile edilmeden çikmistir. 218Görüldügü gibi, tek parti döneminde meclis, dis politikadaki yetkileriancak antlasmalarin onaylanmasi ve savas ilani gibi konularda sinirli kalmaklaberaber, uluslararasi meselelerin tartisildigi bir forum olmaktan ilerigidememistir. Çünkü, tek parti sistemi geregi, yürütmenin basinda bulunanlar,meclisteki tek partiye de egemendiler. Dolayisiyla, yürütme yasamaya dahakimdi. 219 Daha dogrusu, meclis Çankaya’da saptanan ve CHP MeclisGrubunda onaylanan kararlari görevi geregi yasalligini saglayan karar almamekanizmasinin son halkasini olusturmaktaydi. 2202.2.1.2. Çok Partili Dönem (1946-1961)Çok partili meclis döneminde de durum tek partili meclis dönemindenpek de farkli olmamistir. 1924 Anayasasi’nin çok partili dönemdeki uygulamasiönceki dönemle ayni kalmistir. Özellikle seçim sistemi nedeniyle parlamentodaiktidar partisinin çogunlugu elde etmesi ile hükümet üstünlük kazanmistir. Bubakimdan, yasama-yürütme iliskileri iki ayri organin birbiri ile iliskisi seklindeolmamis, ancak muhalefetin yasama organinin yetkilerine sahip çikmasiylaparlamento yürütmeye karsi islevini yerine getirebilmistir. 221 Buna karsin1947’deki Truman Doktrini’nin uygulanmasi için ABD ile yapilan yardimantlasmasi TBMM’de hiçbir elestiriye ugramadan kabul edilmis veonaylanmistir. 2221950’lerden sonra, iktidardaki Demokrat Parti (DP) ve muhalefettekiCumhuriyet Halk Partisi’nden (CHP) olusan ilimli iki partili sistemde partiler217 ILGAZI, s.416.218 ÇELIK, 100 Soruda..., s.204.219 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.104.220 Cemil KOÇAK, “Siyasal Tarih 1923-1950”, Sina Aksin (Yay. Yön.), Türkiye Tarihi 4, ÇagdasTürkiye 1908-1980, Istanbul, Cem Yayinevi, 1992, s.171.221 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.195.222 ÇELIK, 100 Soruda..., s.205.

64arasinda siyasal rekabet dis politika konularinda pek fazla yasanmadi. Budönemde, dis politikanin milli bir karaktere sahip olmasi, daha dogrusu “tabu”niteliginde olmasi nedeniyle siyasal tartismalarin üzerinde tutulmasi gerektigineinanilmasi ve iki parti sisteminin dogasi geregi, radikal dis politikaelestirilerinin muhalefetin kendisini de baglayacagi düsüncesi nedeniyleelestirilerden kaçinilmistir. 223Iktidar-muhalefet iliskilerinin gerginlesmeye basladigi 1950’lerinyarisindan sonra dis politika konularinda görüs ayriliklari da ortaya çikmayabasladi. Özellikle, iktidarin TBMM’ye danismadan 1950 Hazirani’nda çikarttigiKore Savasi’na asker gönderme karari ve bu kararin gereginin yapilmasinedeniyle muhalefetle iktidar arasinda tartisma olmustur. Fakat bu tartisma da,izlenen politikanin uygun olup olmamasi degil, daha çok hükümetin böyle birkarari TBMM’den geçirmeden alamayacagi yönünde olmustur. 224 Öyle ki odönemde Kore’ye asker gönderilmesi konusunda meclis zemininde tartisilan tekkonu, Disisleri Bakani Fuat Köprülü’nün Birlesmis Milletler (BM) GenelSekreteri’nin yardim talep eden telgrafinin okunmasi ve Milletvekili EkremÜstündag ve arkadaslarinin Kore’ye yardimin yapilmasini içeren önergelerintüm milletvekillerince onaylanmasidir. Bunlarin disinda yasama bazinda buharekatin getirisi-götürüsü gibi konular pek tartisilamamistir. Yine kararalindiktan sonra da karar alma sürecinde meclis ve muhalefetin dislandigikonusunda yapilan tartismalarda yine TBMM’nin yetkileri tartismada yeralmamistir. 225 Kararin özüne degil, alinis biçimine daha dogrusu parlamentoyahaber verme zamani veya anayasa usullerine aykiriligi elestirileri yapilmistir. 2262.2.2. 1961 Anayasasi’na Göre TBMM’nin Dis Politikadaki Yetkileri27 Mayis devriminin getirdigi 1961 Anayasasi, hem dis politikakonularinin mecliste daha iyi denetlenmesini saglayan siyasi kurumsallasma223 Mehmet GÖK, “Cumhuriyet Dönemi Türk Dis Politikasinin Iç ve Dis Kaynaklari”, AtatürkTürkiyesinde (1923-1938) Dis Politika Sempozyumu Bildirileri, Istanbul, Bogaziçi ÜniversitesiYayinlari, 1994, s.59; Nur Bilge CRISS, “Türkiye Cumhuriyetinin Dis Politikalari”, Dogu BatiDergisi, Sayi:21, Yil:6, 2002-03, s.144.224 KÜRKÇÜOGLU, Dis Politika Nedir?..., s.323.225 EMIROGLU, ss.62-63.226 ÇELIK, 100 Soruda..., ss.205-206; KÜRKÇÜOGLU, “Dis Politika” Nedir?..., s.323.

65degisikleriyle, hem de Türk siyaset hayatina yeni güçlerin katilmasinisaglayacak nitelikte bir katkida bulunmustur. 227 Ayrica 1961 Anayasasi’ninyürürlüge girmesiyle beraber, yasama organinin hükümetlerin dis politikadavranislarini, karar ve uygulamalarini elestirmek ve denetlemek egilimi degüçlenmistir. 228Diger yandan, en önemli yeniliklerden biri de temsili demokrasiyi kabuletmesi, daha dogrusu kuvvetler ayriligi ilkesini benimsemistir. Böylece yasamayetkisi TBMM’ye, yürütme yetkisi de cumhurbaskani ve bakanlar kurulunaverilmistir. Her ne kadar 1924 Anayasasi’nin kuvvetler birligi (kuvvetler birligi– görev ayriligi) ilkesi yerine 1961 Anayasasi’nin getirdigi kuvvetler ayriligiilkesinin getirdigi hukuki mekanizmanin fiili isleyisi arasinda pek fazla bir farkolmamistir.1961 Anayasasi’nda meclisin dis politika yetkilerine baktigimizda yineantlasmalarin yapilmasi ve savas ilani konusunda yetkiler verdigigörülmektedir.Gerçekten de 1961 Anayasasi’nin 66’nci maddesinin birinci fikrasi genelbir kural olarak, “yabanci devletlerle veya uluslar arasi durumlarda yapilacakandlasmalarin onaylanmasi Büyük Millet Meclisinin bir kanunla uygunbulmasina” bagli oldugunu belirtmektedir. Dolayisiyla 1961 Anayasasiantlasmalarin akdinde uygun bulma ile onaylama arasinda bir ayrim yapmistir.“uygun bulma”yi TBMM’ye, onaylamayi da cumhurbaskanina birakmistir. 22966’nci madde antlasmalarin yapilmasinda istisna olarak yürütmeye bazi yetkilervermisse de, asil kural yine de antlasmalarin TBMM’ce uygun bulunmasidir. 230Savas ilani ve silahli kuvvet kullanimi konusunda ise 1961 Anayasasi’nin65’inci maddesi “milletlerarasi hukukun mesru saydigi hallerde savas haliilanina ve Türkiye’nin taraf oldugu milletlerarasi antlasmalarin veyamilletlerarasi nezaket kurallarinin gerektirdigi haller disinda, Türk Silahli227 KÜRKÇÜOGLU, “Dis Politika” Nedir?..., s.325.228 Sükrü S. GÜREL, “1980 Ertesinde Türk Dis Politikasi”, Cumhuriyet Dönemi TürkiyeAnsiklopedisi, Cilt:12, 1.Baski, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996, s.362; Edip ÇELIK, 100 Soruda...,s.207.229 GÖNLÜBOL, Uluslararasi Politika Ilkeler..., s.295.230 Mümtaz SOYSAL, Dis politika ve..., s.215.

66Kuvvetlerinin yabanci ülkelere gönderilmesi veya yabanci silahli kuvvetlerinTürkiye’de bulunmasina izin verme yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisinindir.”diyerek, savas hali ilanini ve Türk Silahli Kuvvetlerinin yabanci ülkeleregönderilmesini ve yabanci silahli kuvvetlerin Türkiye’de bulunmasindaTBMM’yi yetkili kilmistir. Türkiye’nin taraf oldugu milletlerarasi antlasmalarinveya milletlerarasi nezaket kurallarinin gerektirdigi hallerde ise, silahli güçgönderme veya yabanci asker kabulü yürütmenindir.1982 Anayasasi meclisin dis politika konularindaki yetkilerini 1961Anayasasi’ndan aynen aktardigi için bu konuyu asagida daha genis bir sekildeinceleyecegiz.2.2.3. 1982 Anayasasi’na Göre TBMM’nin Dis Politikadaki Yetkileri1982 Anayasasi meclisin dis politika yetkileri konusunda hiçbirdegisiklik getirmemistir. 1961 Anayasasi’nin bu konuda meclise verdigiyetkileri aynen kabul etmistir.2.2.3.1. Antlasmalarin Yapilmasi1982 Anayasasi’nin 90’inci maddesinin birinci fikrasi “TürkiyeCumhuriyeti adina yabanci devletlere ve milletlerarasi kuruluslarla yapilacakantlasmalarin onaylanmasi, Türkiye Büyük Millet Meclisinin onaylamayi birkanunla uygun bulmasina baglidir.” diyerek, 1961 Anayasasi’nda oldugu gibi“onaylama” asamasi ile “onaylamayi uygun bulma” asamasini birbirindenayirmistir. 231 Diger bir ifadeyle yürütmenin (cumhurbaskaninin) bir antlasmayionaylayabilmesinin ön kosulu olarak, TBMM’nin bu antlasmayi, -cumhurbaskaninin imzasindan önce -, “uygun bulma kanunu” ile uygun bulmairadesini açiklamis olmasi gerekmektedir. 232231 Seref GÖZÜBÜYÜK, Anayasa Hukuku, 5. Basi, Ankara, Turhan Kitabevi, 1995, s.191; MümtazSOYSAL, Dis Politika ve…, s.208.232 Bülent TANÖR, “Türkiye’de Dis iliskilerin Iç Hukuk Rejimi”, Faruk Sönmezoglu (ed.), Türk DisPolitikasinin Analizi, Istanbul, Der Yayinlari, 1994, s.325.

67Kural olarak istisnasiz tüm antlasmalar cumhurbaskani tarafindanonaylanir. (md.104). Fakat, yasamanin antlasmalari uygun bulmasi açisindanistisnalar vardir. Diger bir deyisle TBMM’nin bazi antlasmalarda, “uygun bulmayasasi” çikartmadan cumhurbaskani tarafindan onaylanmasi durumu mevcuttur.Bu durumda iki basamakli olan onaylama artik tek basamakli halegelmektedir. 233Bu istisnalardan birincisi, maddenin ikinci fikrasinda geçen, “Ekonomik,ticari veya teknik iliskileri düzenleyen ve süresi bir yili asmayan antlasmalar,Devlet maliyesi bakimindan bir yüklenme getirmemek, kisi hallerine veTürklerin yabanci memleketlerdeki mülkiyet haklarina dokunmamak sartiyla,yayimlama ile yürürlüge konabilir. Bu takdirde bu antlasmalar, yayimlarindanbaslayarak iki ay içinde Türkiye Büyük Millet Meclisinin bilgisinesunulur.”hükmüdür. Maddeden anlasilacagi üzere, bu hallerde yasama organi,antlasmalarin yapilmasi sürecinden çikarilmaktadir. Fakat antlasmalar bir yiliasarsa, ekonomik, ticari veya teknik iliskiler disinda düzenlenirse bu durumdayasamanin uygun bulmasi gerekmektedir. Ayrica bu düzenlenen antlasmalar,hiçbir sekilde maliyeye ek yüklenme getirmemeli, kisi hallerine, Türklerinyabanci devletlerdeki mülkiyet haklarina dokunmamalidir. Söz konusudurumlarda uygun bulma yasasina gerek kalmadan antlasmalarinyayimlanabilmesi, TBMM’nin antlasmalarin yapilmasi sürecinden dislanmasianlamina da gelmekle birlikte, yayimlanarak yürürlüge giren bu antlasmalarinfikraya göre iki ay içinde TBMM’ye sunulmasi geregi, yasamanin denetimhakkindan yoksun birakilmamasi anlaminda da yorumlanabilir. Buna karsilik,TBMM’nin bilgisine sunulan bu gibi antlasmalari reddetmek yetkisine ya dauygun bulmama yetkisine sahip degildir. 234 Kisaca meclis bu tür antlasmalarinyapilmasi sürecinden dislanmakta, fakat, usulen antlasmayla birlikte yürütmeninicraatlarini denetim hakkini elinde bulundurmaktadir.Istisnalarin ikincisi ise, maddenin üçüncü fikrasinda su sekildedüzenlenmistir: “Milletlerarasi bir antlasmaya dayanan uygulama antlasmalariile kanunun verdigi yetkiye dayanilarak yapilan ekonomik, ticari, teknik veya233 TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., s.325.234 TANÖR, Türkiye’de Dis iliskilerin..., s.325.

68idari antlasmalarin Türkiye Büyük Millet Meclisince uygun bulunmasizorunlulugu yoktur; ancak, bu fikraya göre yapilan ekonomik, ticari veya özelkisilerin haklarini ilgilendiren antlasmalar, yayimlanmadan önce yürürlügekonulamaz.” Bu fikrada da, yine uygun bulma yasasi gerekmeksizin,milletlerarasi antlasmaya dayanan uygulama antlasmalari ile yasanin verdigiyetkiye dayanilarak yapilan ekonomik, ticari veya yönetsel antlasmalaryayimlanmayla, bazi durumlarda da yayimlanmadan yürürlüge girebilmektedir.Yayimlanmadan yürürlüge girebilen uluslararasi savunma antlasmalarinadayanilarak yapilan uygulama antlasmalari bakimindan özellikle durumböyledir. Dolayisiyla askeri konularla ilgili olan ve gizli kalmasi gerekli olandurumlar böylece düzenlenebilecektir. 235Her ne kadar üçüncü fikrada yürütmeye, ikinci fikrada oldugu gibiTBMM’nin bilgisine sunulmamasi ya da bazi istisnai durumlardayayimlanmadan yürürlüge girmesi gibi avantajlar öngörse de, zaten,“milletlerarasi bir antlasmaya dayanan” ya da “yasanin verdigi yetkiyedayanilarak” ibareleri, meclisçe daha önce denetimi yapilmis, incelenmis ya daonaylanmasini uygun görmüs bir uluslararasi antlasma vesilesiyle yapildiginigöstermekte, dolayisiyla sadece antlasmanin uygulanmasi niteliginde birantlasma yürürlüge girmekte ve meclisin daha önceden bir öndenetim yaptigidüsünülmektedir. 236Maddenin dördüncü fikrasinda “Türk kanunlarinda degisiklik getiren hertürlü antlasmalarin yapilmasinda birinci fikra hükmü uygulanir” hükmünün yeralmasi, bu tür antlasmalari iki asamali bir onaylama ile yürürlüge girecegineisaret etmektedir. Ayrica bu fikra ikinci ve üçüncü fikradaki istisnadurumundaki antlasmalari sinirlayan bir durum ortaya çikarmakta, istisna olanantlasmalarin istisnai olabilmesi bu hükme aykiri olmamalarina baglidir. Bufikranin hiçbir istisnasi da bulunmamaktadir. 237235 Mümtaz SOYSAL, 100 Soruda ..., s.207.236 TANÖR; Türkiye’de Dis iliskilerin..., s.328.237 TANÖR, Türkiye’de Dis iliskilerin..., s.326.

692.2.3.2. Savas Ilani, Savas Hali, Asker Gönderme ve Kabul Etme1982 Anayasasi’nin 87’nci maddesinde geçen meclisin görev ve yetkileriarasinda “savas ilani”na karar vermeyi saymaktadir. 1924 Anayasasi’nda “harbilan etmek” diye kisaca belirtilen yetki 1961 Anayasasi’ndan aynenaktarilmistir. Anayasanin 92’nci maddesinde ise savas hali ilani ve silahlikuvvet kullanilmasina izin verme ayrintili olarak ele alinmistir. Madde söyledir:“Milletlerarasi hukukun mesru saydigi hallerde savas hali ilanina ve Türkiyenintaraf oldugu milletlerarasi antlasmalarin veya milletlerarasi nezaketkurallarinin gerektirdigi haller disinda Türk Silahli Kuvvetlerinin Türkiyedebulunmasina izin verme yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisinindir”. 238Görüldügü gibi, uluslararasi hukukun mesru saydigi durumlarda savashali ilanina karar verme ve Türk Silahli Kuvvetlerinin yabanci ülkeleregönderilmesine veya yabanci silahli kuvvetlerin Türkiye’de bulunmasina izinverme yetkisi yasamanin yetkisindedir. Buna karsilik Türkiye’nin taraf oldugumilletlerarasi antlasmalarin ve uluslararasi nezaket kurallarinin gerektirdigidurumlarda ise parlamentonun izni gerekmedigi gibi yürütmeye bu alandaserbestlik taninmistir. 239 Örnegin NATO kuvvetlerinin Türkiye’ye girip-çikmasiparlamentonun iznini gerektiren bir konu degildir. 2401982 Anayasasi’nin 92’nci maddesi ilk olarak Körfez Krizi sirasindadaha sonra Çekiç Güç’ün Türkiye’ye gelmesinde ve Bosna’ya, Somali’ye veAfganistan’a asker gönderilmesi vesilesiyle islerlik kazanmistir. Yine ÇekiçGüç’ün görev süresinin uzatilmasini da TBMM bu maddeye dayanarakgerçeklestirmektedir. 241 Özellikle 1991’deki Körfez Krizi’nde TBMM 92’nc imaddeye dayanarak 107, 108 ve 126 Sayili Kararlari alarak, silahli güçkullanimina ve yabanci güçlerin Türkiye’de bulunmasina izin vermistir.Anayasanin 92’nci maddesinin 2’nci fikrasi 1961 Anayasasi’ndabulunmayan bir yenilik getirmektedir. Istisnai olarak cumhurbaskanina silahli238 ATAY, ss.106-107.239 Mümtaz SOYSAL, 100 Soruda ..., s.208; GÖZÜBÜYÜK, s.192 .240 Mümtaz SOYSAL, 100 Soruda ..., s.208.241 TANÖR, “Türkiye’de Dis Iliskilerin..., s.328; Ismail SOYSAL, “Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 YillikDis Politikasi”, Yeni Türkiye, Sayi:23-24, Yil:4, (Eylül-Aralik 1998), s.1364; Ismail SOYSAL, TürkDis Politikasi Incelemeleri Için Kilavuz 1919-1993, Istanbul, OBIV Yayinlari, 1993, s.34.

70kuvvetlerin kullanilmasina karar verme yetkisi vermektedir. Bu konuyucumhurbaskanligi basligi altinda genis olarak inceleyecegiz.2.2.4. TBMM’nin Dis Politikayi Denetim YollariParlamentonun dis politika yapim sürecine katilimini yukaridaanayasanin verdigi yetkilerle yerine getirdigini incelemeye çalistik. Bununyaninda dis politikanin denetimi konusunda ayri ve özel bir düzenlemeyoktur 242Parlamentonun dis politika arasindaki iliski temelde “çözüm, üretme” ve“denetim” üzerine kurulmustur. Fakat, özellikle dis politika konusunda, dispolitikanin kendine özgü nitelikleri dolayisiyla parlamentoda tartisilmaklabirlikte, çözüm üretildigi söylenemez. Dis politika üretimi açisindan da zatendis politika yapiminda kendisine hukuksal bir görev yüklenmis degildir. Budurumda TBMM’nin dis politika alaninda en etkili oldugu konunun sadecedenetim oldugunu söyleyebiliriz. Fakat bu konuda da anayasal düzlemde birayricaligi bulunmamakta, genel denetim konusundaki anayasal araçlari veyollari kullanabilmektedir. 243 Özellikle dogrudan denetim yollari olan soru,meclis arastirmasi, genel görüsme, gensoru ve meclis sorusturmasi yollariyladenetleme yetkisini kullanmaktadir. Yine bu denetimini dolayli yollarlauluslararasi anlasmalari uygun bulma, silahli güç kullanmasina izin verme,Anayasa Mahkemesine basvurma, bütçe görüsmeleri ve Disisleri Komisyonuaraciligiyla yapabilmektedir. 244Meclis, hükümetlerin dis politika davranislarini dogrudan ve dolaylidenetim yollarini kullanarak denetlemekle birlikte, hükümetlerin dis politika242 Gökhan KOÇER, Türk Dis Politikasinda Karar Alma Süreci ve Parlamento: Bir Kalite AnaliziDenemesi, Kamu Yönetiminde Kalite, I. Ulusal Kongresi, 26-27 Mayis 1998, s.374.243 KOÇER, Türk Dis Politikasinda Karar Alma Süreci ..., s.374 .244 Gökhan KOÇER, “Türk Dis Politikasinda Kriz Dönemlerinde Parlamenter Denetimi”, UluslararasiIliskiler Yilligi, Sayi:1,1997, ss.173-176.

71gelismeleri konusunda meclisi bilgilendirmesi ve daha az rastlansa da bukonuda genel görüsme açmasi da denetim yollari arasindadir. 245Bunlara ek olarak, bütçe görüsmeleri ve Disisleri Komisyonunda dispolitikanin tartisilmasi da denetleme yollarindan biridir. Komisyon asamasindaya da genel kurullardaki bütçe görüsmeleri, disisleri bakanina “dis politikaninbir yillik panoramasini çizmek” olanagi verdigi gibi, bunun yaninda partiler dediger herhangi bir durumda ifade edemedigi görüslerini bu vasitasiyla ifadeedebilmektedirler. Bütçe komisyonunun dis politikanin incelenmesi veelestirilmesi bakimindan bazen Disisleri Komisyonundan da fazlaca önemkazandigi görülmektedir. Bakan bu komisyon karsisinda çok daha ayrintiliaçiklamalar yapabildigi gibi, komisyonda dis politika ile ilgili kapali oturum dayapilabilmektedir. 246Antlasma metinlerini inceleyen ve teknik konular üzerinde çalisanDisisleri Komisyonunun dis politikadaki denetimi genel bir denetimden ziyade,dar anlamda bir denetim olarak tarif edilebilir. Disisleri Komisyonunun tekgörevi uluslararasi antlasmalarin uygun bulunmasina dair yasa tasarilarinigörüsmek oldugu için, yapilan antlasmalari yasama sürecinin bir geregi olaraktartisarak genel kurula sunmaya hazir hale getirmekten ibarettir. Bu nedenle dedenetim yetkisi oldukça sinirli kalmaktadir. 247Bununla birlikte, 1982 Anayasasi’nin 87’nci maddesi meclise BakanlarKurulunu ve bakanlari denetleme yetkisi vermektedir. Bakanlar Kurulunun iç vedis siyasetin yürütülmesinden meclise karsi sorumlu olmasi, meclisin genelanlamda Bakanlar Kurulunun ve bakanlarin dis politika icraatlarinidenetlemesine imkan tanimaktadir.245 Ilhan UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, Baskin Oran (ed.), Türk Dis Politikasi KurtulusSavasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar , Cilt:I, (1919-1980), Istanbul, Iletisim Yayinlari,2001, s.92.246 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve ..., s.228.247 KOÇER, Türk Dis Politikasinda Karar Alma Süreci..., s.382.

722.3. YürütmeTürk anayasa degisikliklerine baktigimizda, devletin genel siyasetinitayin eden ve uygulayan yürütme organidir. Fakat anayasalarda dis politikakararlarinin hangi kisiler veya kurumlar tarafindan yapilacagi açik ve net birsekilde belirtilmemistir. Bununla beraber, dis politika karalarinin alinmasi vedevletin genel isleyisi bakimindan aynen iç politika kararlarinin yapilmasinabenzemesi bu yetkinin yürütme kanadina verildigi göstermektedir. 248 Zaten,uluslararasi iliskileri düzenleyen daima yürütme organi olmustur. 249Ülkemizde, anayasa ile yürütmeye verilen “ülkenin genel siyasetiniyürütmek” yüklemi içinde dis politikanin da olmasi, dis politika sürecini tayinedecek olan yürütme, basbakan ve disisleri bakaninin yer aldigi hükümet ilecumhurbaskanidir. Basbakanin baskanlik ettigi Bakanlar Kurulu, hükümetingenel siyaseti içinde dis politikayi yürütmekle ve olusturmakla yükümlüdür.Disisleri Bakanligi da politikayi uygulamaktadir. Cumhurbaskani da yürütmeninsorumsuz kanadi olarak kararlara katilmaktadir.2.3.1. Cumhurbaskaninin Dis Politika Alaninda YetkileriCumhurbaskanligi devletin en üst makami olmasi nedeniyle önemli dispolitika konularinda karar sürecine katilmaktadir. Fakat bu katilim anayasaninkendisine tanidigi sinirli yetkiler oraninda olmaktadir.2.3.1.1. 1924-80 Arasi Durum1924 Anayasasi 37’nci maddesi cumhurbaskanina, “Cumhurbaskani,yabanci devletler yaninda Türkiye Cumhuriyetinin siyasi temsilcilerini tayineder ve yabanci devletlerin siyasi temsilcilerini kabul eder” seklinde sembolikbir yetki vermistir. 1924 Anayasasi yürütmeyi yasamanin bir uzantisi olarakkabul etmesine ragmen yürütme, yasamaya egemen olmustur. Bunun nedeni detek parti sistemidir. Öyle ki yürütmenin basinda olan Atatürk ve Inönü’nün248 GÖZEN,Türk Dis Politikasinda..., s.289249 ÇELIK, 100 Soruda..., s.205.

73kuvvetli kisilikleri ve karizmatik özellikleriyle ve tek parti yönetimi sonucudevlet baskanligi makami siyasi açidan büyük bir etkinlige sahip olmustur. Budurumda, dis politikanin saptanmasi ve yürütülmesinin agirlik noktasi, açikçayürütme organina/hükümete hatta 1924 Anayasasi’nin uygulandigi tek partidöneminde, tek partinin “sef” konumundaki cumhurbaskanina kaymistir.Dolayisiyla cumhurbaskani 1924 Anayasasi’nin 37’nci maddesinde verilensembolik yetkiyi oldukça asmis, hatta dis politikanin fiilen olusturulmasi veyürütülmesine kadar varmistir. 250Bu dönemin en önemli özelliklerinden biri de Milli Mücadeleninönderligini yapmis olan Mustafa Kemal’in Ulusal Kurtulus Savasi dönemindeve cumhuriyet döneminde dis politika konularinda da belirleyiciliginin asikarolmasidir. 251 Dolayisiyla cumhuriyet döneminde, Türk dis politikasinin esaslarive ana hatlari Atatürk tarafindan çizilmis, yönlendirilmis 252 ve önemli kararlarhep onun tarafindan verilmistir. 253 TBMM’nin kurulmasindan sonra MustafaKemal, TBMM ve hükümet baskani sifatiyla hem resmi yetkilere sahip hem dekarizmatik bir liderdi. Ülkenin içinde bulundugu kosullar karar alma sürecinimerkezilestirdigi gibi gerektiginde de karar alicilar TBMM’yi bu konulardakigelismelerden haberdar etmistir. Hatta Mustafa Kemal karar alici olmaklakalmayip 21 Ekim 1921’de Fransa’yla yapilan antlasmada oldugu gibidiplomasinin uygulanmasini da üstlenmistir. 254Ayni sekilde Mustafa Kemal’in dis politikadaki belirleyiciligicumhuriyetin ilanindan sonra da devam etmistir. Bunun yani sira Atatürk uzmangörüslerine de önem vermis, Disisleri Bakanligiyla isbirligi içinde olmus,250 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.104; Sükrü KARATEPE, Tek Parti Dönemi, Istanbul, AgaçYayincilik, 1993, s.106; Gencay SAYLAN, “Türkiye Cumhuriyeti’nde Devlet Yapisinin Evrimi”,Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:2, 1.Baski, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996,s.390.251 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.74.252 Irfan C. ACAR, Dis Politika, Ankara, [t.y], 1993, s.3; CRISS, “Türkiye Cumhuriyetinin Dis...,s.143.253 Arslan Baser KAFAOGLU, “Dis Politika”, Yeni Türkiye, (Türk Cumhuriyetleri Özel Sayisi), Sayi:3,Yil:1,1995, s.158.254 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.74.

74elestirileri dikkate alarak kararlarini bundan sonra olusturmustur. 255 Atatürk’ündis politika konularinda son söz sahibi olmasina ragmen, kimi zaman yapilanelestirilerden ve diger kurumlardan etkilendigi de görülmektedir. 256 Fakat, nekadar görüs alis verisi olsa da, çok partili hayata geçilene kadar, dis politikakonulari, cumhurbaskaninin ve onun yakin çevresinin tekelinde kalmis ve dispolitika konsepti onlar tarafindan belirlenmistir. Sonuçta ne parlamentoda ne dekamuoyunda dis politika kararlarinin yaygin bir sekilde tartisilabildigi bir ortamolusmustur. 257Diger yandan CHP yönetimi, (Atatürk dönemi hariç) dis politikaninmeclis gündeminde tartisilan ya da tartisilmasi gereken bir konu olmaktansa çokdar bir kadro ile yürütülen ve uluslararasi sistemde meydana gelen degismeleridegerlendiren ve kendi dis politika eylem planini ortaya koymaya çalisan biryapilanmayi teamül haline getirmisti. Böylelikle dis politikaninolusturulmasinda meclis etkin rol oynamaktan çikarilarak dis politika çok darbir kadronun denetiminde olusturulan bir alan halini gelmistir. 2581938’e kadarki dönemde nasil Atatürk ülkenin dis politikasina damgasinivurduysa, Atatürk sonrasi, Inönü de dis politikanin bas mimariydi. 259 Inönü’nüncumhurbaskani oldugu dönem uluslararasi alanda dünya devletleri arasindagerilimin en üst noktaya ulastigi, 1939’da savasa dönüstügü bir dönemdi.Dolayisiyla Inönü’nün bu dönemde iç ve dis politikada “tek lider” olarakagirligi devam etti. Elbette bunda II. Dünya Savasi ortaminda isbasinda olmasive kendisinin eski bir asker ve disisleri bakanligi deneyimi olmasi nedeniyle dispolitikaya önem vermesi etkili olmustur. Inönü’nün dis politikayi kendi tekelinealma egiliminin göstergelerinden biri de, 13 yil disisleri bakanligi yapanT.Rüstü Aras’i görevden alarak yerine Sükrü Saraçoglu’nu getirmesidir. 260255 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.74; Mehmet GÖNLÜBOL, “Atatürk’ün Dis PolitikasiAmaçlar ve Ilkeler”, Turhan Feyzioglu ve Digerleri, Atatürk Yolu, 3. Basi, Istanbul, AtatürkArastirma Merkezi Yayini, 1995, s.235.256 KÜRKÇÜOGLU, “Dis Politika” Nedir?..., s.321.257 GÖK, s.58.258 EMIROGLU, ss.64-65.259 KÜRKÇÜOGLU, “Dis Politika” Nedir?..., s.322.260 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, ss.74-75.

75Tek partili dönemde dis politika konulari, genellikle ne TBMM’de ne deCHP Meclis Grubunda tartisilmistir. Dis politika kararlari daha çok dar birkadro içinde alinmistir. Fakat nihai karari veren Inönü olmus ve dis politikaninana hatlari onun tarafindan belirlenmistir. 261Yine Menderes döneminde cumhurbaskanligi yapan Celal Bayar, Atatürkve Inönü kadar olmasa da dis politikada etkinligi belirgindi. Bayar, Türkiye’ninKore’ye asker göndermesi, NATO’ya girilmesi, Bagdat Pakti’nin kurulmasi gibiuluslararasi meselelerde önemli katkilarda bulunmustu. Ayrica,Türkiye,Yunanistan ve Yugoslavya arasinda üçlü paktin kurulmasina da ön ayakolmus, diger taraftan ülkeye yabanci sermayenin getirilmesi, dis politikada Batiyanlisi tavir takinilmasi gibi konularda da etkileyici bir rol üstlenmistir.Yine de liderlerin dis politika da belirleyiciligi yaninda hukukimekanizmanin yapisi/isleyisi muhafaza edilmeye çalisilmistir.Cumhurbaskanlari ve hükümetler dis politika konularinda kritik dönemlerdesorunlari parlamentoya getirmeye ve ondan sonra davranislarini resmilestirmeyedikkat etmislerdir. 262Gerçekte, Türkiye’de cumhurbaskanlari, yetkileri anayasal düzenlemedene olursa olsun hep güçlü olmuslardir. Hatta 1924 Anayasasi dönemindesembolik yetkili cumhurbaskanlari da, yukarida anlatilan nedenler dolayisiylaen güçlü siyasi aktör olmuslardir. 2631961 Anayasasi ile cumhurbaskanina 1924 Anayasasi’ndan farkli yetkilerverilmistir. 264 1961 Anayasasi’nin 97’nci maddesinde geçen “...yabancidevletlere Türk dev letinin temsilcilerini gönderir ve Türkiye’ye gönderilenyabanci devlet temsilcilerini kabul eder...” hükmüyle sembolik görevinde birdegisiklik yapmazken, esas degisiklik antlasmalari “onaylama” ve “onaylamayiuygun bulma” safhalarina ayirmis, birinciyi cumhurbaskanina, ikinciyiTBMM’ye vermistir. Madde 95’te bu görevi “milletlerarasi antlasmalarionaylamak ve yayinlamak” olarak belirtmistir. Yukarida yasama basligi altinda261 KOÇAK, s.171.262 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.105.263 ASLANDAS, s.190.264 Server TANILLI, Devlet ve Demokrasi, 8.Basi, Istanbul, Çagdas Yayinlari, 1996, s.326.

76inceledigimiz antlasmalarin onaylanmasinda, bazi istisnai durumlarda, uygunbulma yasasina gerek kalmadan cumhurbaskani antlasmalarionaylayabilmektedir. Bu konuda biraz daha esneklik taninmistir.2.3.1.2. 1982 Sonrasi Durum1921 Anayasasi meclis üstünlügünü kabul etmis ve meclis hükümetisistemini benimsedigi için yasamanin disinda ayri bir yürütme organi sözkonusu olmamistir. 1924 Anayasasi ise bu anlayisi büyük ölçüde korumaklabirlikte iki basli yürütme öngörülerek, yetkiler Bakanlar Kurulu vecumhurbaskani arasinda paylastirmistir. 1961 Anayasasi da meclisüstünlügünden biraz daha uzaklasarak daha dogrusu kuvvetler birligi ilkesindenuzaklasarak, kuvvetler ayriligi sistemini benimsemistir. Yine de yasamayi,yürütmenin bir türevi sayarak yasalar çerçevesinde yerine getirilen bir görevolarak kabul ederek yasamanin üstünlügü ilkesini yine de korumustur. 1982Anayasasi’nda meclis üstünlügü gelenegi devam etmis ancak yürütmegüçlendirilmistir. Öyle ki yürütmeyi yalniz “görev” olarak degil “görev” ve“yetki” olarak nitelemis ve yürütmeye yeni yetkiler tanimistir. 2651982 Anayasasi, 1924 ve 1961 Anayasasi gibi yürütmeyi cumhurbaskanive Bakanlar Kurulundan mütesekkil olarak iki basli yapmistir.Cumhurbaskaninin 1982 Anayasasi’ndaki dis politika yetkilerine gözattigimizda, 1982 Anayasasi cumhurbaskanina 1961 Anayasasi’ndaki gibiyabanci devletlere temsilci göndermek ve kabul etmek, milletlerarasiantlasmalari onaylamak ve yayimlamak yetkileri yaninda, 1961 Anayasasi’ndanfarkli olarak Türk Silahli Kuvvetleri’nin kullanilmasina karar verme yetkisitanimistir.(md.104). Ancak Türk Silahli Kuvvetleri’nin kullanilmasini madde104’te saymis olmasina karsin bu yetkisini istisna halinde kullanabileceginiMadde 92’de: “Türkiye Büyük Millet Meclisi tatilde veya ara vermede ikenülkenin ani bir silahli saldiriya ugramasi ve bu sebeple silahli kuvvetkullanilmasina derhal karar verilmesinin kaçinilmaz olmasi halinde265 GÖZÜBÜYÜK, ss.125 -199.

77cumhurbaskani da Türk silahli kuvvetlerinin kullanilmasina karar verebilir.”seklinde belirtmistir.Yine uluslararasi antlasmalarin bazilarinin baglayicilik kazanabilmesiiçin cumhurbaskaninin onayi gerekmektedir. Fakat cumhurbaskani uluslararasiantlasmalar için meclisin “uygun bulma”sindan sonra hükümetin kendinesundugu antlasma metnini onaylamak ya da reddetme konusunda serbest olupolmamasi da ayri bir tartisma konusudur. 1982 Anayasasi’nda böyle birdüzenlemenin olmamasi veya onaylama islemi için taninan düzenlemenin aksinibildiren hükmün bulunmamasi, cumhurbaskanina tam bir takdir yetkisivermektedir. Nitekim yetkilerini sayan 1982 Anayasasi’ndaki 104’üncümaddedeki ayni hükmün karsiligi olan 1961 Anayasasi’nin 97’nci maddesininyorumunu yapan Millet Meclisi Anayasa Komisyonu 26.10. 1962 tarihli 49sayili karari ile bu yetkisini tam bir takdir yetkisi olarak yorumlamistir. Bukonuda örnek yok da degildir. Turgut Özal “hizmet iliskisine isveren tarafindanson verilmesi hakkinda” 158 sayili Uluslararasi Çalisma Örgütü (ILO)Sözlesmesinin onaylanmasinin uygun bulunmasina iliskin yasayi bir kez dahagörüsülmek üzere meclise geri göndermistir. 266 Cumhurbaskaninin reddetmekarari, antlasmanin yapildigi ülke ya da örgüt arasindaki hukuki iliskiyiengelleyebildigi için iç hukukta bir geçerlilik saglamadigindan karar almasürecine etkisini göstermektedir. 267 Buna karsilik cumhurbaskaninin onaylamakonusundaki yetkisi, zaten olusmus olan bir devlet iradesini uluslararasi alandaaçiklamaktan ibaret bir yetki olarak degerlendirildiginde bu tür bir ret yetkisinesahip olamamakta 268 , olmasi halinde ise, bu yetki sadece geciktirici bir vetoolmaktadir.Bu konu tartismali olmakla birlikte, cumhurbaskani herhangi bir anlasmaiçin meclis tarafindan kabul edilen uygun bulma yasasini geri gönderebilir, dahadogrusu onaylamak zorunda degildir. Zira bir antlasmanin onaylaniponaylanmamasi parlamentonun “uygun bulmasina” bagli olsa da “onay” islemi,266 TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., ss.326-327; PAZARCI, Kitap I, s.153; Alper SedatASLANDAS, “Cumhurbaskanligi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:11, 1.Baski,Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996, s.197.267 TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., s.326.268 TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., s.326.

78hukuki niteliginden dolayi devlet baskaninin bir islemidir. Dolayisiyla,parlamentonun “uygun bulma” iradesi, devlet baskaninin veya hükümetin onayiradesinin bir “gerekli sarti”dir; ama “yeterli sarti” degildir. Devlet baskanihukukilik veya yerindelik düsüncesiyle antlasmayi onaylamaktan son andavazgeçebilir. Uluslararasi politikada degisen kosullar bakimindan devlet baskaniantlasmayla ülkenin baglanmasini yerinde görmeyebilir. Süphesiz, parlamenterhükümet sistemine sahip bir ülkede, devlet baskani parlamentonun uygunbuldugu antlasmayi onaylamayi kendi istegiyle degil, ancak bu antlasmaninuygulanmasinin sorumlulugu Bakanlar Kurulunda olmasi nedeniyle hükümetistegiyle reddedebilir. 269Bununla birlikte, cumhurbaskaninin özellikle kriz dönemlerinde öneçikacak ve dis politika konusunda dolayli etkisinin olabilecegi yetkileribulunmaktadir. 104’üncü maddede geçen bu yetkileri arasinda, gerekli gördügütakdirde Bakanlar Kuruluna katilmak, genelkurmay baskanini onaylamak, MilliGüvenlik Kurulunu toplantiya çagirmak ve baskanlik etmek, meclis adina TürkSilahli Kuvvetlerinin baskomutanligini temsil etmek; basbakanin talebi üzerine,diger bakanlar gibi disisleri bakanini atamak ve görevine son vermeksayilabilir. 270 Bunun gibi dogrudan ya da dolayli olarak cumhurbaskaninin kararalma mekanizmasinda yer almasini saglayacak yetkileri, onu çok önemli birkarar alici pozisyonuna getirmektedir. 271Böylece cumhurbaskani yetkili kurul ve kurumlari kullanarak dis politikakarar alma sürecine katilarak dolayli olarak kararlara etkide bulunabilir.Özellikle baskanligini yaptigi MGK toplantilarinin gündemini belirlemesi veburada alinan kararlari “öncelikli tavsiye” olarak Bakanlar Kurulunabildirebilir. 272Bununla beraber birinci bölümde belirtildigi gibi, kisi, rolünü farkli vegenis yorumlarsa davranislarinda da farklilik ortaya çikaracagini belirttik. Bunedenle Türkiye’de ayni anayasa döneminde cumhurbaskanligi görevini yerine269 Kemal GÖZLER, Devlet Baskanlari: Bir Karsilastirmali Anayasa Hukuku Incelemesi, Bursa,Ekin Kitabevi Yayinlari, 2001 (http://www.anayasa.gen.tr/devletbaskanlari.htm)270 ERIS, s.252.271 GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., ss.290-291.272 GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., s.291.

79getiren cumhurbaskanlarinin dis politika konusunda bazilarinin daha aktifdavrandigi görülmektedir.Örnegin, Evren’in, Özal’in ve Demirel’in cumhurbaskanligidönemlerinde dis politika karalarina katilimi, tutumlari ve algilamalari farklilikarz etmistir. I. Körfez Krizi’ne kadar hükümetlerin dis politikasi, Disisleribürokratlarinin sagladigi genel çizgiler çerçevesinde yürütülürken, Özal, budönemde, diger kurumlarin ve kisilerin yetkilerini üzerine alarak, kararlarinyetkili yönetici kisiler ve kurumlarca yapilmasina müsaade etmemis, kararlarinyapiminda hükümeti ve disisleri bakanini saf disi birakmis, karar alma sürecindemerkezi rol oynamistir. Dolayisiyla kriz politikasi “tek adam” yönetiminde veTürk dis politikasinin geleneksel olusumundan ayrilmistir. 273 Özal’in bu sekildeyazili kurallari çok genis anlamda yorumlamasi onun kisiligi ile ilgilidir. Buyorum, karar alma sürecine aktif olarak katilmasinda etkin bir faktördür. 274Buna karsilik 12 Eylül döneminin lideri olan ve 1988’e kadarcumhurbaskanligi görevini yürüten Evren, dis politika konularinda, DisisleriBakani Vahit Halefoglu’na isleri birakarak pek fazla inisiyatif almamistir. Amaonun da Disislerinin titizlikle engelledigi Yunanistan’in NATO’ya geridönüsüne, kisisel karariyla izin vermesi 275 zaman zaman dis politikada etkin roloynayabilecegini göstermistir.Demirel ise basbakanliginin aksine cumhurbaskani olduktan sonra Özalkadar olmasa da, dis politikaya daha fazla ilgi göstermis ve her firsatta sik sikyorumlarda bulunarak, beyanatlar vermistir. 276 Özellikle ülkenin önemlisorunlarinda (ekonomi, Kürt sorunu) ve Orta Asya ve Kafkas liderleriylekurdugu kisisel dostluklarla dis politikada oldukça etkin olmaya çalismistir. 277Demirel’in dis politikadaki etkinligi Özal’in etkinliginden daha farkli nitelikteolmustur. Özal, hükümet veya ordunun politikalarinin disinda kalip, karar273 GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., s.287; ASLANDAS, ss.195-196; GÜREL, s.363.274 GÖZEN, Türk Dis Politikasinda Karar Alma Mekanizmasi..., s.293.275 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.83; Bilge CRISS, “1980 Sonrasi Türk Amerikan Iliskileri”,Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:12, 1.Baski, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996,s.370; Baskin ORAN, “Kenan Evren”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:11,1.Baski, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996, s.200.276 Ercüment YAVUZALP, Liderlerimiz ve Dis Politika, Ankara, Bilgi Yayinlari, 1996, s.147.277 ASLANDAS, s.198.

80almaya yetkili kurumlari devre disi birakirken, Demirel ise tam aksineparlamenter gelenekleri daha fazla gözeterek alinan kararlari desteklemekyoluyla etkin olmustur. 278Son tahlilde, 1924 Anayasasi döneminde Atatürk ve Inönü gerekkarizmatik kisilikleri gerekse siyasal sistemin nitelikleri geregi dis politikaalaninda sahip olduklari sembolik yetkilerinin üzerinde oldukça etkin veinisiyatif sahibi olmusturlar. Yine 1961’den sonra anayasalarin kendilerinetanidigi MGK Baskanligi, TSK Baskomutanligi nitelikleri, uluslararasianlasmalari onaylama, elçileri seçme ve kabul etme yetkileri dolayisiyla iç vedis ulusal güvenlik politikalarini yönlendirme gücüne sahip olmuslar vediplomatik iliskiler üzerinde de egemenlik kurmuslardir. Elbettecumhurbaskanlarinin bu etkinligi sadece anayasal kaynakli degildi. Aynizamanda zayif koalisyon hükümetleri, uluslararasi ortam, kriz dönmeleri, kisilikolarak dis politikaya karsi ilgi duyma egilimleri de bu süreci etkileyenögelerdendi.2.3.2. HükümetYürütmenin diger bir kanadini olusturan, yasama organina karsi siyasalsorumlulugu bulunan, Bakanlar Kurulundan mütesekkil hükümet, ülkenin iç vedis politikasinin olusturulmasi ve yürütülmesinden bir bütün olaraksorumludur. 279Bu baglamda ülke iç siyasetinin yürütülmesi gibi dispolitikasinin da kararlastirilmasi ve yürütülmesi hükümetin yetki vesorumlulugu arasina girmektedir 280Her ülkede oldugu gibi dis politikanin yürütülmesi gerekli görüsmelerinbelirlenmesi/yapilmasi, antlasmalarin yapilmasi gibi prosedürler hükümettarafindan gerçeklestirilmektedir. Her ne kadar anayasalarda hükümete dispolitika konusunda açik ve net bir yetkilendirme yapilmamissa da, anayasayorumundan hukuki ve fiili olarak hükümetin dis politikada tabii olarak icrayetkisini kullandigi söylenebilir.278 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.90; ASLANDAS, s.198279 ERIS, s.253280 ERIS, s.253; GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., s.289.

812.3.2.1. 1924 Anayasal Sistemde DurumTürkiye’de meclis hükümeti döneminde (1921-24) uluslararasi sorunlarinhalledilmesi meclis eliyle yürütülmesi ve devlet yönetiminin güçlükleridolayisiyla, fiili hükümet yetkileri ister istemez daha küçük kurullarin elinegeçmistir. Dolayisiyla “Icra Vekilleri Heyeti” meclis kararlarininuygulanmasinda söz sahibi olmustur. 281 Zaten Atatürk mecliste yaptigi birkonusmada antlasmalarin yapilmasi asamasinda, görüsme safhasinin yasamaorganinin degil, yürütme organinin bir görevi oldugunu belirtmistir. 2821924 Anayasasi’yla beraber bu fiili durum hukuki bir nitelik kazanmisdis politikanin yürütülmesi, iki basli yürütmede hükümet kanadininsorumluluguna verilmistir.Bu baglamda yürütme görevini yerine getiren hükümetlere baktigimizda1924 Anayasasi 7’nci maddede “meclis, yürütme yetkisini kendi seçtigicumhurbaskani ve onun tayin edecegi bakanlar kurulu eliyle kullanir” 283diyerek 5’inci maddede yürütmenin yasamanin bir uzantisi oldugunu “yasamayetkisi ve yürütme erki Büyük Millet Meclisinde belirir ve onda toplanir” 284diyerek belirtmistir. Buradaki durum, sekil olarak günümüz sistemine hemenhemen aynidir.Hükümetin görevlerinden olan antlasmalarin yapilmasinda görüsmeleriyapmak, imzalari atmak gibi yetkileri vardir. 1924 Anayasasi’na göre, bütünantlasmalarin meclisten geçmesi gerekliliginin bazi güçlükler dogurmasinedeniyle 5 Haziran 1944 tarihinde TBMM bir yasayla hükümeti “muvakkatmahiyette olmak üzere ticaret ve tediye andlasmalari ve modus vivendiler aktinemezun...” kilmistir. Ancak kanunun 3’üncü maddesine göre bu antlasmalarin engeç 3 ay içinde TBMM’nin tasdikine sunulmasi gerekmekteydi. 285 Böylelikle281 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., ss.70-71.282 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.98.283 Süheyl BATUM ve Necmi YÜZBASIOGLU, Anayasa Hukukunun Temel Metinleri, Istanbul, BetaYayinlari, 1997, s.6.284 BATUM, s.6.285 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.111

82yürütmeye hem bir serbestlik taninmis hem de yürütme meclisin yavasisleyisinden ve denetiminden kurtulmustur.Hükümetin kriz dönemleri disinda geleneksel fonksiyonlari içinde disiliskilerde en çok ilgilendigi konularin basinda uluslararasi antlasmalarinyapilmasi gelmektedir. Türkiye’de yukarida anlatildigi gibi meclisin agirisleyisinden kurtulmak ve bu tür konularda hizli bir islem gerçeklestirmekamaciyla 12.12.1925 tarihli bir yasayla baslayan ve giderek artan bir sekilde,meclisin, Türkiye’yi baglayan antlasma yapma yetkisini devrettigigörülmektedir. 286 Antlasmalarin yapilmasinda dogrudan yetki devrindebulunulan konular genelde kredi, ticaret ve yardim konularini içerenantlasmalarla alakali olup, 1925 yilindan 1959 yilinin sonlarina kadar 15-20civarinda yasa ile bu yetki devri gerçeklestirilmistir. 287 Böylece, hükümetcumhuriyetin kurulusundan beri sürekli olarak yasama aleyhine antlasmalarinyapilmasi konusunda serbestlik kazanmistir.Bunlardan bazilari sunlardir: “15.07.1950 gün ve 5682 sayili pasaportyasasi (md.10); 03.07.1953 gün ve 6114 sayili ve hükümete BM örgütü ve kimiuzmanlik kurumlari ile teknik yardim antlasmalari yaparak onaylama yetkisitaniyan yasa (md.2) 288 , 16.07.1956 gün ve 6816 sayili “6375 sayili kanunlatasdik edilen Kuzey Atlantik Antlasmasina taraf devletler arasinda kuvvetlerinstatüsüne dair sözlesmenin VII’nci maddesinin 3a bendi ile VIII’nci maddesinintatbik ve tadiline dair kanun” (md.1) 289 . Yine “Birlesmis Milletler Andlasmasiile Birlesmis Milletler Teskilatina ihtisas müesseselerinin Ana Sözlesmeleri,Avrupa Ekonomik Isbirligi Sözlesmesi, Türkiye Cumhuriyeti ile AmerikaBirlesik Devletleri Arasinda Münakit Ekonomik Is Birligi Anlasmasi, AvrupaKonseyi Sözlesmesi ve hükümetimiz tarafindan imza edilmis veya edilecek sairanlasma ve sözlesmelerin icaplarindan olarak ilgili Hükümet ve tesekküller veyabunlar namina hareket edecek müesseseler ile kredi yardim ve ödemeandlasmalari akdine” hükümet yetkili kilinarak, daha genis ve önemli bir alani286 PAZARCI, Kitap I, s.145287 PAZARCI, Kitap I, s.145288 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.205289 PAZARCI, Kitap I, ss.145-146

83kapsayan bu yetkiyi hükümet, 20 Mayis 1959 tarihli ve 7280 sayili kanunla eldeetmistir. 290Görüldügü gibi, 1924 Anayasasi antlasmalarin yapilmasinda meclisi tekyetkili görmekteyken, yürütme, kimi antlasmalari imzaladiktan sonra meclisintasdikine sunmus, kimi antlasmalari ise belirli yasalarla görüsme, imzalama veonaylama safhalarini kendisi icra etmistir. 291Türk dis politikasinda askeri kuvvet kullanimi ile ilgili olarak, DemokratParti hükümetinin, 25.07.1950 tarihli Bakanlar Kurulu toplantisinda aldigiKore’ye asker gönderme karariyla bu alanda bir problem yasanmistir. 292Bilindigi gibi, 1961’de yeni anayasa yapilana kadar uygulanan 1924Anayasasi’nin 26’nci maddesi devletlerle sözlesme, antlasma ve baris yapmakve harp ilan etmek gibi dis politika konularini meclis bünyesinde toplamisti.Buna karsilik Bakanlar Kurulunun yürütmenin sinirlarini genis bir sekildeyorumlayarak aldigi Kore’ye asker gönderme karari uzun süre tartisilmistir.Yurtdisina asker göndermeye yetkili olan meclis iken Menderes hükümeti,Cumhurbaskani Celal Bayar’in baskanliginda toplanan Bakanlar Kurulu, BMemrine 4500 kisilik bir asker gücü verilmesine meclise getirmeksizin kararvermistir. 293 Ancak bu konudaki tartisma hükümete göre, anayasa savas ilaniyetkisini TBMM’ye vermis ama hangi hususlarin savas ilani oldugunusaymamisti. Hükümet asker gönderme karari almis, savas ilan etmemisti.Dolayisiyla bir anayasa ihlali söz konusu degildi. Muhalefet ise kararin birsavas karari oldugunu ve TBMM tarafindan alinmasi gerektigi yönündeelestiriyordu. 294Her ne kadar hükümetin bu davranisi 1924 Anayasasi’nin lafzina uygunolsa da bu karari parlamento destegiyle kuvvetlendirmesi mümkündü. Nitekimtek parti devrinde bile, Kore kararina nispetle savas ilani durumuna çok daha az290 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve..., s.206291 Enver BOZKURT, M. Akif KÜTÜKÇÜ ve Yasin POYRAZ, Devletler Hukuku, Ankara, NobelYayinlari, 2000, s.45292 EMIROGLU, s.59.293 Çagri ERHAN, “ABD ve NATO’yla Iliskiler”, Baskin Oran (ed.), Türk Dis Politikasi KurtulusSavasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar , Cilt I: 1919-1980, 1.Baski, Istanbul, 2001, s.545;EMIROGLU, s.63.294 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve…, ss.199-200; ERHAN, s.545.

84benzeyen, Habesistan savasi nedeniyle Milletler Cemiyeti’nin Italya’ya karsiuygulanmasini istedigi tedbirlerde ve Ikinci Dünya Savasi sirasinda Almanya veJaponya ile diplomatik iliskilerin kesilmesinde meclisin kararina gerekgörülmüstür. 2952.3.2.2. 1961 Anayasal Sisteminde Durum1961 Anayasasi’nin getirdigi sistemde ise, antlasmalarin görüsme veimzalama yetkisini yürütmeye (hükümete), onaylama yetkisini isecumhurbaskanina vermistir. Fakat 1961 Anayasasi’nin 65’inci maddesindehükümete iki grup antlasmada serbestlik taninmistir. Bunlar: “ekonomik, ticariya da teknik iliskileri düzenleyen ve süresi bir yili geçmeyen andlasmalar(devlete mali yükleme getirmemek, kisilerin hukuksal statülerine ve Türklerinyabanci ülkelerdeki mülkiyet haklarina dokunmamak kosuluyla) ve uygulamaantlasmalari ile yasalarin verdigi bir yetkiye dayanilarak yapilan ekonomik,ticari, teknik ya da yönetsel andlasmalar.” 296 Hükümet isterse bu tipantlasmalari meclise sunmadan yürürlüge koyabilmektedir. Ancak her iki grupantlasma için tek kosul yasalarda bir degisiklik yapmamasidir. 297Bunun yaninda 1961 Anayasasi’yla bu hukuki serbestligi tamamlayan birdiger gelisme ise, 31 Mayis 1963 gün ve 244 sayili “MilletlerarasiAndlasmalarin Yapilmasi, Yürürlüge Girmesi ve Yayimlanmasi ile BaziAndlasmalarin Yapilmasi Için Bakanlar Kuruluna Yetki Verilmesi HakkindaKanun” 298 ile 05.05.1969 gün ve 1173 sayili “Milletlerarasi MünasebetlerinYürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkinda Kanun”dur. 299 Bunlarin disinda,01.11.1956 yilinda yapilan TBMM Dahili Nizamnamesi ve daha sonra onunyerini alacak olan, 05.03.1973 tarihli 584 sayili “Millet Meclisi Içtüzügü”md.118; 24.06.1969 gün ve 4592 sayili ve daha önce çikarilan 1173 sayiliyasanin uygulanmasina iliskin Basbakanlik Genelgesi gibi bugün hala295 Mümtaz SOYSAL, Dis Politika ve…, ss.203-204.296 BATUM ve YÜZBASIOGLU, ss.44-45.297 PAZARCI, Kitap I, s.146.298 Enver BOZKURT ve Digerleri, s.45; PAZARCI, Kitap I, s.146.299 PAZARCI, Kitap I, s.146.

85geçerliklerini koruyan 300 bu düzenlemelerle yürütme, anlasmalarin yapilmasindayasamanin denetiminden biraz daha kurtulmustur.Bakanlar Kurulu, TBMM’de uygun bulma yasasi ile kabul edilen birantlasmayi onaylamasi iç in cumhurbaskanina sunmak ya da sunmamak veyasunma zamani konusunda serbesttir. 301 Cumhurbaskaninin onayina sunulmusolsa dahi cumhurbaskaninin tek basina yapacagi islemlerin disindaki bütünkararlari basbakan ve ilgili bakanlarca imzalanmasi nedeniyle bu kararlardabasbakan ve ilgili bakanlar sorumlu olmakta, dolayisiyla antlasmalari onaylamaisleminin sorumlulugu da hükümete ait olmaktadir. Zira 244 sayili yasanin 3/11maddesi de “milletlerarasi antlasmalarin onaylanmasi...Bakanlar Kurulukararnamesiyledir.” diyerek onaylama islemini de Bakanlar Kurulunun yetkileriiçinde oldugunu teyit etmektedir. 302Deginilmesi gereken konulardan biri de, hükümetin yurtdisina askergönderme ya da yabanci askerlerin kabulü ile ilgili olan konulardakiyetkileridir.1961 Anayasasi’nin uygulamaya konulmasindan sonra yurt disina askergönderme konusunda 1950’deki Kore kararindakine benzer bir tartisma Kibrissorunu baglaminda yasanmistir. 1961 Anayasasi yürütmeyi/hükümeti biraz dahagüçlendirmekle beraber meclisin yetkilerini özellikle asker gönderme konusunuaçik ve net olarak 66’nci maddede düzenlemistir. Madde, savas hali ilanina veTürk Silahli Kuvvetlerinin yurt disina gönderilmesine ve yabanci askerlerinTürkiye’de bulunmasina, Türkiye’nin taraf oldugu milletlerarasi antlasmalar vemilletlerarasi nezaket kurallarinin gerektirdigi durumlar disinda meclisi hiçbirtartismaya yer birakmayacak sekilde yetkili kilmistir. Böylece geçmisten dersçikarilarak, 1924 Anayasasi’nin 26’nci maddesini DP hükümetinin genisyorumlayarak askeri kuvvet kullanilmasina karar vermesi, bu maddeninçerçevesinin genisletilmesi ile giderilmeye çalisilmis, 66’nci maddede yapilandüzenleme ile yürütmenin manevra alani oldukça daraltilmaya çalisilmistir. 303300 PAZARCI, Kitap I, ss.146 -147.301 PAZARCI, Kitap I, s.152.302 PAZARCI, Kitap I, s.153.303 EMIROGLU, s.67.

86Kibris sorununda hükümet hem 1964 hem de 1967 yilinda askeri kuvvetkullanimi için, ayrica 1967 krizindeki askeri müdahale için de izin almistir.Görüldügü gibi her iki tarihte de hükümet askeri kuvvet kullanimi ya da yurtdisina asker gönderme konusunda meclisin iznine bagli kalmistir. 304Fakat 1974 yilinda yeniden alevlenen kriz karsisinda, diplomasiningerginligi barisa çevirememesi üzerine hükümet askeri müdahalede bulunmakararini 20 Temmuz sabahi uygulamaya koymustur. 305 Baslayan askeri harekatmeclisten yeniden bir izin alma seklinde degil, 1967 yilinda alinan iznedayanilarak yapilmistir. Tartismalar üzerine hükümet ayni gün yetki istemekiçin TBMM’ye basvurmus ve TBMM yeniden hükümete Türk SilahliKuvvetlerini “Türkiye disinda” kullanma izni vermistir. 306Hükümet hem 1967 hem de 1974 krizinde yurt disina askeri kuvvetgönderme ya da askeri kuvvet kullanimi eylemi için meclisi çalistirmistir.Ayrica Kibris Krizi devam ettigi süre içinde meclis, Kore sorunuylakarsilastirilamayacak bir biçimde dis politikanin tartisildigi bir zeminolmustur. 3072.3.2.3. 1982 Anayasal Sisteminde DurumDis politika açisindan hükümet baskaninin yetkilerine günümüzanayasasina göre baktigimizda 1982 Anayasasi cumhurbaskanini güçlendirdigigibi basbakani da güçlendirmistir. 308Yürütmenin diger kanadi olan Bakanlar Kurulu ortaklasa bir sorumlulugasahiptir. Bakanlar kendi yaptiklari islerin disinda Bakanlar Kurulunun aldigikararlardan da sorumlu olmaktadirlar. 1982 Anayasasi basbakani bakanlarkarsisinda güçlendirmistir. 309 Madde 112, basbakani, Bakanlar Kurulunun304 EMIROGLU, s.67.305 Melek FIRAT, “Yunanistan’la Iliskiler”, Baskin Oran (ed.), Türk Dis Politikasi KurtulusSavasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, 1.Baski, Istanbul, 2001,ss.716-749.306 EMIROGLU, s.68; Faruk SÖNMEZOGLU, ABD’nin Türkiye Politikasi (1964-1980), Istanbul, DerYayinlari, 1995, s.23.307 EMIROGLU, ss.67-68.308 GÖZÜBÜYÜK, s.214.309 ERIS, s.253.

87baskani olarak bakanliklar arasinda isbirligini saglamakla, hükümetin genelsiyasetinin yürütülmesini gözetmekle sorumlu tutmustur. Pazarci, bu maddeninbirinci fikrasinin, basbakanin hükümetin genel siyasetinin yürütülmesinigözetmesi, görevinin geregi olarak uluslararasi iliskilerin özünün saptanmasindave yürütülmesinde en yetkili kisi oldugunu üstü kapali olarak belirttigiyorumunu getirmektedir. Ayrica Disisleri Bakanliginin örgütlenmesini vegörevlerini düzenleyen 1994 tarihli ve 4009 sayili kanununun ikinci maddesindegeçen “dis politikanin hükümet tarafindan saptanacagi” ifadesi, basbakanin vehükümetin bu alandaki yetkisini açikça ortaya koymaktadir. 310Oysa 1924 ve 1961 Anayasalari Bakanlar Kurulunun kararlarinda ortaksorumlulugu vermemesine karsilik, bakanlar ayrica basbakana karsi sorumludegildi. Buna karsin 1982 Anayasasi’nin 112’nci maddesi, basbakani bakanlaringörevlerinin anayasa ve yasalara uygun olarak yerine getirilmesini gözetmek vedüzeltici önlem almakla yükümlü kilmistir. Dolayisiyla esitler arasinda birincikonumundan hiyerarsik amir konumuna getirildigi degerlendirmelerarasindadir. 311Yine 1924 ve 1961 Anayasalari’nin uygulandigi dönemlerde, Kore veKibris sorununa -askeri kuvvet kullanimi ya da yurt disina asker gönderilmesibenzerbir olayda 1982 Anayasasi döneminde I. Körfez Krizi dönemindeyasandi. 1982 Anayasasi da 1961 Anayasasi’nin 66’nci maddesinin birincifikrasinda geçen hükmü 92’nci maddeye aynen aktarmistir.1991’deki Körfez Krizi’nde hükümet üç kez meclisten 92’nci maddeyedayanarak “savas hali ilani, silahli kuvvetlerin kullanilmasi, Türk SilahliKuvvetlerinin yabanci ülkelere gönderilmesi veya yabanci silahli kuvvetlerinTürkiye’de bulunmasi” konularinda 107, 108 ve 126 sayili kararlarla izinalmistir. 108 ve 126 sayili kararlar, ABD savas uçaklarinin Türkiye’dekonuslandirilmasiyla ilgilidir. Ilkin 108 sayili meclis kararina dayanarak davetyetkisi ile iki ülke disisleri bakanlari arasinda bir mutabakat olusmustur. Davetyetkisinin hukuki dayanagi olarak 108 sayili karar gösterilmisti. 126 sayili karar310 Hüseyin PAZARCI, Uluslararasi Hukuk Dersleri, Kitap III, Gözden Geçirilmis 2.Baski, Ankara,Turhan Kitabevi, 1997, ss.67,69.311 ERIS, s.253.

88ile de davet asamasindan sonra hükümet, Amerikan muharip savas uçaklarininIncirlik’e konuslanmasini sagladi. 312Bu dönemde Cumhurbaskani Özal’in sahsi girisimleri ve dis politikaningeleneksel karar alma sürecine ters düsen davranislarini bir kenara birakirsak enazindan hükümet-meclis iliskileri açisindan anayasaya uygunluk ve yasalprosedüre uygun düsen bir dis politika davranisi görülmektedir. Buna karsilikbu dönemde tartisilan konulardan biri de 107, 108 ve 126 sayili kararlarin biryetki devri olup olmadigi tartismasidir. 313Bunun bir yetki devri olmadigini savunan görüse göre, Anayasa, savashali ilani ve silahli kuvvetlerin kullanilmasi konularinda yetkiyi iki organarasinda paylastirmistir. Meclis bir ön izin verecek, Bakanlar Kurulu da izingereklerini belirleyerek bu yetkiyi uygulanabilir bir islem halindesomutlastiracaktir. Ön izin islemi meclisin yürütmeye aktarimi degil islemzinciri içinde kendine düsen yetki payini kullanmasidir. Meclisin bu konudakiyetkileri baslatici isle mden ibaret olup silahli kuvvetlerin kullanilmasiyla ilgilisomut ve fiili sartlarin belirlenmesini içine almaz, bu durumda bu konudakitakdir ve düzenleme yetkisini Bakanlar Kuruluna birakilmasi yetki devrisayilamaz. 314Sayica daha fazla olan karsi görüse göreyse, 92’nci madde, savas haliilanina karar verme, Türk Silahli Kuvvetlerinin yabanci ülkelere gönderilmesineya da yabanci silahli kuvvetlerin Türkiye’de bulunmasina izin verme yetkisininTBMM’ne ait oldugunu bildirmektedir. Elbette, bunlara karar veren meclisiniradesini yerine getirme yetkisi ve görevi yürütmenindir. Ancak her üç sik içinde tek karar mercii parlamentodur. Bu baglamda, 107,108 ve 126 sayili kararlarmeclise ait olan bu konudaki yetkileri açik çek seklinde yürütmeye toplu birsekilde aktararak, tercih hakkini yürütmeye devretmistir. Ayrica 107 sayilikararla hükümete verilen savas ilani yetkisi, meclis toplanikken de kullanilabiliroldugundan madde 92/1’deki meclis münhasir yetkisinin devri anlamina geldigigibi, meclis tatil ya da ara vermede degilken de Bakanlar Kurulunca312 Baskin ORAN, “Kalkik Horoz” Çekiç Güç ve Kürt Devleti, Birinci Basim, Ankara, Bilgi Yayinevi,1996, ss.42-44; TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., s.329.313 TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., s.329.314 TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., s.330.

89kullanilabileceginden bu defa da ani silahli saldiri ve meclisin toplanikbulunmamasi durumunda TSK’nin kullanilmasi yetkisini cumhurbaskaninataniyan 92’nci maddenin ikinci fikrasina da aykiri düsmekte, bu yetkiyi decumhurbaskanindan alip hükümete vermektedir. 315Yetki tartismalari bir yana hükümet, yabanci asker kabulü için 92’ncimaddeye dayanarak meclisi çalistirmistir. Karar alma mekanizmasi içindemeclis, anayasanin kendisine tanidigi yetkiyi kullanmistir.Tüm bunlardan baska basbakanlarin dis politika konusunda kisiselgirisimleri de bulunmaktadir. Öyle ki Menderes’in basbakanligi iki dönemeayirarak incelendiginde, Menderes’in birinci döneminde dis politikaya dahaaktif katildigi görülür. Menderes, Kore Savasi, NATO’ya üyelik ve BagdatPakti’nin kurulmasi gibi dis politika gelismelerine ilgi duymus ve bazen de aktifolarak katilmistir. Fakat ikinci dönemde, iktidarinin ilk yarisindaki istikraraoranla, ikinci yarisinda istikrarsiz bir dönemin baslamasi ve muhalefetleyasanan çekismenin hiz kazanmasi, Menderes’i daha çok iç politikayayönlendirmisti. Ayrica, kendisinin oldukça güvendigi melekten gelen FatinRüstü Zorlu’nun 1957’de disisleri bakani olmasi ve Zorlu’nun dis politikayaagirligini koymasiyla Menderes’in dis politikaya ilgisi biraz daha azalmisti. 3162.3.3. Dis Politika Kararlarinda Basbakan-Disisleri Bakani IliskisiKarar alma mekanizmasinin bir birimi olan disisleri bakanligi da dispolitika kararlarina etkisi azimsanamayacak kurumlardan biridir. 1924Anayasasi’nin 46’nci maddesinin, 1961 Anayasasi’nin 105’inci maddesinin ve1982 Anayasasi’nin 112’nci maddesinin ikinci fikralari “her bakani kendiyetkisi içindeki islerden ve emri altindakilerin eylem ve islemlerinden” sorumlututmustur. Dolayisiyla disisleri bakani da dis politikanin yürütülmesi vekararlarin olusumunda dogrudan bir etkiye sahip olmakla beraber bakan,315 ORAN, Kalkik…, ss.79-86; TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., ss.330-331.316 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.77.

90basbakan ile koordinasyon saglayarak kararlarin nihai halini almasinda agirliklibir yere sahiptir. 317Bu baglamda basbakan ve disisleri bakanlarinin dis politika konularindailiskilerine tarihi gelisim içerisinde bir göz atarsak disisleri bakaninin genelsiyasetinin yürütülmesi konusundaki yetkileri disinda, kararlarda nihai sözsöyleyen genelde liderler ya da basbakanlar olmaktadir.Tek parti döneminde dis politikanin olusturulmasi ve karar almasürecinde disisleri bakani, bakanligin genel sekreteri vasitasiyla gerekliraporlari hazirlar, seçenekleri ortaya koyar ve konu basbakan düzeyinde elealinir ve cumhurbaskani nihai karari verirdi. Hatta Atatürk ve Inönü kimi zamanözellikle temel öneme sahip dis politika konularinda direktifleri ile karar almasürecine katilarak, mekanizmayi yukaridan asagiya dogru isletirlerdi. Gizliligikorumak ve bakanlarin disisleri alaninda yeterli bilgi sahibi olmadigigerekçesiyle çogu kez Bakanlar Kurulu da devre disi birakilirdi. 318Atatürk 15 yillik cumhurbaskanligi döneminde 13 yil disisleri bakanligiyapan Tevfik Rüstü Aras’i büyük ölçüde etkisi altinda tutmustu. 319Atatürk1925’den ölümüne kadar Ismet Inönü ve Sükrü Kaya’nin kisa süreli bakanliklaridisinda sadece tek bir disisleri bakani ile çalismisken, Inönü ise neredeyse aynisüreye yakin bir zaman diliminde yaklasik bes kadar bakanla çalismistir.Dolayisiyla Inönü’nün kisisel iliskilerinde duygusallik ve baglilik olmadigi gibi,olaylarin akisina göre basbakan veya disisleri bakanlarini uygun görüldügü gibidegistirmistir. Böylelikle hem iç ve dis politika dizginlerini elinde tutmus hemde onlarin kendilerine özgü bir çevre edinmelerini engellemistir. 320Çok partili dönemde, özellikle Menderes döneminde ise DisisleriBakanliginin dolayisiyla disisleri bakaninin agirliginin arttigi görülmektedir.Özellikle Menderes Hükümeti’nin ikinci döneminde meslekten gelen FatinRüstü Zorlu’nun bakan olmasiyla dis politikanin belirlenmesinde agirligi daha317 GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., s.291.318 Ismail SOYSAL, Türkiye Cumhuriyeti 75 Yillik..., s.1366; Ismail SOYSAL, Türk Dis PolitikasiIncelemeleri..., s.37; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, ss.74-75.319 Kemal GIRGIN, T.C. Hükümetleri Programinda Dis Politikamiz (70 Yilin Panoramasi) 1923-1993, Ankara,[y.y], 1993, s.5.320 Selim DERINGIL, Denge Oyunu Ikinci Dünya Savasinda Türkiye’nin Dis Politikasi, Istanbul,Tarih Vakfi Yayinlari, 1994, s.48.

91da artmistir. Özellikle Kibris anlasmalarinin gerçeklemesinde Zorlu büyük roloynamis ve Menderes’i yönlendirebilmisti. Dolayisiyla Menderes, danismamekanizmasini isleterek dis politikanin günlük isleyisine müdahaledebulunmamis, genel nitelikteki kararlari vererek dis politikanin isleyisindekurumsal bir sorun yasanmamistir. 3211961 Devrimi’nden sonra iktidara gelen Demirel sürece en düsükdüzeyde katilmis, dis politika konusuna pek fazla agirlik vermemistir. Bu alanidokuz yil süreyle disisleri bakanligi görevini yürüten Ihsan Sabri Çaglayangil’ebirakmistir. Tecrübeli bir devlet adami olan Çaglayangil, basbakani ayrintilarlamesgul etmemis, fakat önemli konularda daima onunla temas içinde olmustur. 3221973 yilinda iktidara gelen Ecevit ise, Demirel’den daha farkli olarak,dis politikayla dogrudan ilgilendigi gibi bu konuda oldukça inisiyatif alan birlider olarak karsimiza çikmaktadir. Ecevit meslekten olmayan disisleribakanlariyla çalismayi tercih etmistir. Dolayisiyla Disisleri bürokrasisine hakimolmayan bu bakanlar sayesinde Ecevit dis politika sürecine daha hakim olmayaçalismistir. Ecevit döneminin en önemli dis politika konularindan biri Kibrisharekatiydi. Harekat karari verilirken devletin tüm karar alma birimleri sürecedahil edilerek Ecevit tüm kuruluslarla etkin ve verimli bir isbirligiyürütmüstür. 323 Fakat Ecevit’in yine de dis politikada ileri derecede söz sahibiolma istegi Özal döneminde oldugu gibi disisleri bakaninin (Turan Günes)istifasiyla sonuçlanmistir. 324Türk dis politikasinin karar alma sürecinde en ciddi degisiklikler, Özal’inbasbakanlik ve cumhurbaskanligi dönemlerinde meydana gelmistir. Özal,özellikle Disisleri bürokrasisinin statükocu oldugunu, Inönü çizgisini devamettirdigini ve oldukça hantal oldugunu belirterek mekanizmanin çalismadiginibelirtmistir. O nedenle de Disisleri Bakanligini karar alma sürecinin disinda321 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.77; Erol MÜTERCIMLER ve Mim Kemal ÖKE,Yalnizliktan Sayginliga Demokrat Partinin Dis Politikasi, Birinci Baski, Ankara, Irfan Yayincilik,2000, s.251.322 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.80; YAVUZALP, s.146; GÖNLÜBOL, “Türkiye’nin1980’li Yillardaki Dis Politikasinin..., s.625.323 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.80; YAVUZALP, s.191.324 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.80.

92tutmaya çalismistir. Böylece Özal’in kisisel müdahalesi ile DisisleriBakanliginin yetki alani daraltilmistir. 325Özal, Disislerini karar alma mekanizmasinda etkinligini azaltangirisimleri, önce Bakanligin yetkilerini azaltmak olmustur. Anavatan Partisi(ANAP) hükümeti iktidara geldikten sonra çikardigi bir Kanun HükmündeKararname ile Hazine ve Dis Ticaret Müstesarligini kurmus ve Bakanligin disekonomik ve mali konulardaki yetkilerinin bir kismi Basbakanliga bagli bu yenikuruma aktarilmisti. Yine Özal, Disisleri ile yakin çalismak yerine, bazenkendisine yakin bazen de danisman konumundaki diplomatlarla iliski kurarakkurumsal baglar yerine, kisisel iliskileri ön plana çikarmisti. 326Yine Özal’in, Yunanistan’a uygulanan vizenin Disisleri Bakanligi devredisi birakilarak kaldirilmasi ve Baris Suyu projesi, geleneksel karar almasürecinin disinda olusan bu tip dis politika karari dönemin kendine özgüözelliklerinden biriydi. 327 Ayrica Özal, özellikle deneyimsiz bakanlarin kisasüreli görev yapmalarindan faydalanarak dis politika da agirligini sürdürmüstür.Öyle ki Özal döneminde alti disisleri bakani görev yapmistir.Özal’in Disisleri Bakanligiyla iliskileri Menderes dönemine nazaran birzitlik ortaya çikarmaktadir. Menderes, özellikle dis politika konusundadeneyimsiz olan Fuat Köprülü’nün bakan oldugu iktidarinin birinci dönemindeDisisleri bürokrasisinden faydalanmak için kurumu Basbakanlik binasinatasinmasini istemis ve Disisleri ile isbirligi içinde çalismisti. Fakat Özal, bunutam tersine bakanligi dislayici bir tutum izlemistir. 32891 seçimleri sonrasinda DYP-SHP koalisyon döneminde Hikmet Çetin 3yildan fazla disisleri bakanligi yapti. Bu dönemde Özal döneminde oldukçadislanan Disisleri Bakanliginin eski konumunu yeniden elde etmeye basladi.Bunda Cumhurbaskani Demirel’in Disisleri Bakani Çetin ile esgüdüm, uyum ve325 Ilhan UZGEL, “Türk Dis Politikasinda Pragmatizm”, Ismail Soysal (Haz.), Çagdas TürkDiplomasisi: 200 Yillik Süreç, 15-17 Ekim 1997 Sempozyuma Sunulan Tebligler, Ankara, TTKYayini, 1999, s.658; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.82; Gencer ÖZCAN, “Türkiye’de SiyasalRejim ve Dis Politika 1983-1993”, Faruk Sönmezoglu, (der.), Türk Dis Politikasinin Analizi,Istanbul, Der Yayinlari, 1994, s.311; GÜREL, s.362.326 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.82.327 UZGEL, “Türk Dis Politikasinda Pragmatizm”, s.658; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.82.328 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.76

93isbirligi içinde çalismasi etkili oldu. Bu anlayisin dogal sonucu, dis politikakararlarinin alinmasinda bakanligin eski agirligina kavusmasi olmustur. Fakat90’larin sonlarinda hükümetler, dolayisiyla disisleri bakanlari oldukça sikdegismeye basladi, Temmuz 1994-Haziran1996 tarihleri arasinda sekiz ayridisisleri bakani, dahasi 97-98 döneminde ortalama 4 ayda bir bakan çalismisti.Buna bir de ülke içi siyasi problemler eklenince dis politikanin olusturulmasürecine TSK da daha etkin katilmaya basladi. 329Özellikle 1996-97 döneminde Erbakan’in ülke dis politikasina kendiideolojik egilimleri dogrultusunda yön verme çabasi sonucu GenelkurmayBaskanligi ile Erbakan hükümeti arasinda öncesinde benzeri görülmemisgerginlik ve çekismelerin yasanmasina neden oldu. Yasal yetkilerini sonunakadar kullanan Genelkurmay Baskanliginin “28 Subat Süreci” olarak bilinen budönemde gerek iç gerekse dis politika alanlarinda fiili etkisini açik bir biçimdesergilemis, disisleri bakaninin/bakanliginin bu dönemde neredeyse hiç etkisiolmamistir. Ancak Nisan 1999 seçimleri sonrasinda belirginlik kazanan siyasaliliskiler bütününe bakildiginda, dis politika alaninda Cumhurbaskani AhmetNecdet Sezer, Basbakan Ecevit ve Disisleri Bakani Ismail Cem arasindaesgüdümlü bir iliskinin olustugu görülmüstür. 330Bütün ülkelerde oldugu gibi Türkiye’de de, disisleri bakanlarina ragmenEcevit, Demirel, Özal örneginde oldugu gibi, basbakanlar ya da devletbaskanlari dis politikayi kendi ugras alanlarinda tutmuslar, temel kararlari hepkendileri vermislerdir. 331Disisleri bakanlariyla ilgili olarak deginilmesi gereken bir konu daTürkiye’de dis politika karar alma sürecinde kendine özgü bir özelligi de, “ararejimler” yani askeri darbeler döneminde disisleri bakanlari askeri yönetimtarafindan hep meslekten kisiler tarafindan atanmasidir. Örnegin 1960-62 yillariarasinda Selim Sarper; 71-74 yillari arasinda Osman Olcay ve Haluk Bayülken;329 ÖZCAN, Türk Dis Politikasinda Olusum Süreci…,s.27; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.84.330 ÖZCAN, Türk Dis Politikasinda Olusum Süreci…, s.28.331 KAFAOGLU, s.158; SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve…, s.482.

9480-83 yillari arasinda Ilter Türkmen hep meslekten gelen disisleribakanlariydi. 3322.4. BürokrasiBu kisimda Türk dis politikasi karar alma mekanizmasinda yer alan bastaDisisleri olmak üzere diger ilgili kurumlarin bürokrasilerinin tarihsel süreçiçerisinde karar alma sürecine etkilerine deginecegiz.2.4.1. Disisleri TeskilatiÇogu ülkede oldugu gibi Türkiye’de de dis politika Disisleri Bakanligitarafindan yürütülmektedir. 333 Bunun yaninda Bakanlik karar alicilara çesitliseçenek ve olasiliklari hazirlayip sunan, görüs bildiren, alinan kararlariuygulama, takip etme ve uygulanan dis politikayi degerlendirerek gereklidüzenlemelerin yapilmasini saglayan bir devlet kurumudur. 334Bununla birlikte Bakanligin tarihi gelisimine bir göz attigimizda, belirlidönemlerde karar alma sürecine katilmisken bazi dönemlerde oldukça silikkaldigini görürüz. Buna hem hükümet ve devlet baskaninin etkisi, hem deteskilatin basinda bulunan bakanin kisiligi etkide bulunmaktadir.Türk Disisleri Teskilati, geçmisteki adiyla Hariciye Vekaleti, kurumsalolusumunu 2 Mayis 1920’de hükümetin olusturulmasiyla birlikte kurulmustur.Bu dönemde Türk Disisleri Teskilati yeni kurumlasmaktaydi. OsmanliImparatorlugu’nun köklü bir kurumu olan Hariciye Nezaretinin halefiydi. 335332 GÖNLÜBOL, “Türkiye’nin 1980’li Yillardaki Dis Politikasinin..., s.627; UZGEL, “TDP’ninOlusturulmasi”, s.80.333 Haluk ÜLMAN, “Türk Dis Politikasina Yön Veren Etkenler (1923-1968) -I”, A.Ü.S.B.F. Dergisi,Cilt:23, No:3, 1968, s.243.334 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.73.335 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.75; Kemal GIRGIN, “Cumhuriyet Döneminde DisisleriÖrgütünün Gelismesi”, Ismail Soysal, (Haz.), Çagdas Türk Diplomasisi: 200 Yillik Süreç, 15-17Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebligler, Ankara, TTK Yayini, 1999, s.708.

95Teskilat Atatürk dönemi ve sonrasinda, onun Türkiye ve dis politikayadair sözlerine ve görüslerine daima çalismalarinda yer vermis ve politikalariniolustururken Atatürk’ün dis politikayla ilgili ilkelerini dikkate almistir. 336Mütevazi bir çekirdek kadro ile baslayan Disisleri, Osmanli Hariciyesihukuken son bulduktan sonra Büyük Millet Meclisinin (BMM) 23 Nisan’daaçilmasiyla resmen ve hukuken kurumlasmistir. 337Disisleri Teskilatinda Türkiye’nin girdigi ittifaklar ya da yaptigiuluslararasi antlasmalar ile ihtiyaç olan birimler olusturulmustur. 338Disisleri Teskilatinin, Cumhuriyet tarihinde, karar alma sürecinde enfazla agirligi oldugu dönem, Menderes döneminin (1950-1960) ikinci yarisi(1957-1960) oldugu belirtilmektedir. Bu dönemde Disisleri Teskilatininbünyesinde bazi degisiklikler de oldu. Özellikle dis ekonomik iliskiler veyardim konularini Maliye ve Ticaret Bakanliklarindan alinarak DisisleriBakanliginin elinde toplandi. 339Daha sonra, Kibris sorunuyla baglantili olarak 1964 JohnsonMektubu’nun yarattigi yalnizlik düsüncesi ve ekonomik nedenlerde ilintiliolarak Bakanlik, yeni açilimlara gidilmesi gerektigini ve geleneksel dispolitikanin rotasinin çok yönlülüge gitmesi gerektigi düsüncesinin detemellerini olusturdu. 34080 sonrasi dönemde ise belki de Disisleri Bakanligi için dis islerde, enatil birakildigi dönem olarak niteleyebiliriz. ANAP hükümetleri dönemindeDisisleri Bakanligi yetkilerinin sinirlanmasi egilimi, Bakanligin uzmanlikalanlarinin baska bakanlik ve kurumlara aktarilmasi seklinde kendini gösterdi.ANAP hükümeti, iktidara gelmesinin hemen ardindan iki ayri KHK ilebakanligin kurumsal yapisinda degisiklige gitti. Bu kararnamelerden birincisi13.12.1983 tarihli ve 177 sayili “Disisleri Bakanliginin Teskilat ve GörevleriHakkinda Kanun”, digeri ise 08.06.1984 tarihli 206 sayili kararnamedir. 206336 Kemal GIRGIN, Osmanli ve Cumhuriyet Dönemleri, Hariciye Tarihimiz (Teskilat ve Protokol),Ankara,Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1994, s.111.337 GIRGIN, Cumhuriyet Döneminde Disisleri..., s.708.338 GIRGIN, Cumhuriyet Döneminde Disisleri..., ss.707,714.339 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, ss.76-77.340 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.78.

96sayili kararname ile bakanligin yeni görev tanimi “mali, iktisadi ve diger teknikkonularda ilgili kurum ve kuruluslarla yürütülmesi gereken ... dis temas vemüzakerenin dis politikaya uygun olarak yürütülmelerini gözetmek, gerekirsekatilmak ” seklinde yapildi. 341Diger bir KHK ile hükümet, Hazine ve Dis Ticaret Müstesarliginin(HDTM) kurulmasini ve dis ekonomik ve mali konulari yetkileri bakimindan birbakanlik kadar etkin olan bu kurumla yürütmeyi istedi. Özcan, hükümetinözellikle HDTM’yi kurmasini, dis ekonomik iliskilerde dogrudan irtibatageçmek ve yasal denetimden biraz olsun kurtulmak ya da yasal denetimizorlastirmak amaciyla yaptigini ve kendine daha genis bir yetki alani saglamakoldugunu belirtir. 342Disisleri Bakanliginin bugünkü durumunu ortaya çikaran veörgütlenmesini saglayan baslica düzenlemeler 05.05.1969 tarihli ve 1173 sayili“Milletlerarasi Münasebetlerin Yürütülmesi ve Koordinasyonu HakkindaKanun”, 206 sayili KHK ve bakanliga bugünkü seklini veren 24.06.1994 tarihli4009 sayili “Disisleri Bakanliginin Yetki ve Görevleri Hakkinda Kanun”dur. 3434009 sayili kanunun 2’nci maddesinde Bakanligin belli basli görevlerisu sekildedir; (i) antlasma görüsmelerini öteki ilgili bakanliklara isbirligi içindeyürütmek ve yapmak; (ii) yabanci devletlerle ve uluslararasi örgütlerlehükümetin tayin ve tespit ettigi esaslara göre dis politikayi uygulamak veiliskileri yürütmek; (iii) öteki bakanliklarin da ilgili oldugu dis politikakonularinda esgüdümü saglamak; (iv) yabanci devletlerde dis temsilcilikleraraciligiyla Türkiye’yi temsil etmek; (v) yabanci devletlerdeki ve uluslararasiörgütlerdeki gelismeleri izlemek; (vi) T.C. vatandaslarinin yabanci devletlerdeve uluslararasi örgütlerde hak ve menfaatlerini korumak; (vii) T.C. devlet veDisisleri protokolünü düzenlemek. 344341 Gencer ÖZCAN, “Türkiye’de Siyasal Rejim ve Dis Politika”, Faruk Sönmezoglu (der.), Türk DisPolitikasinin Analizi, Istanbul, Der Yayinlari, 1994, ss.308-309.342 ÖZCAN, “Türkiye’de Siyasal Rejim..., s.309.343 1994 tarihli 4009 sayili KHK, 177, 206, 474, 480 sayili KHK’lari degistirerek kabul etmistir.UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.91; PAZARCI, Kitap III, s.70.344 Gencer ÖZCAN, “Türk Dis Politikasinda Olusum Süreci ve Askeri Yapi”, Barry Rubin ve KemalKirisçi (der.),Günümüzde Türkiye’nin Dis Politikasi, Istanbul, Bogaziçi Yayinlari, 2002, s.22;UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.91; PAZARCI, Kitap III, ss.71-72.

97Yukarida deginildigi gibi Bakanlik, dis politika kararlarinda son kararalma merci durumunda olmamakla beraber deyim yerindeyse son karar için etütçalismasi yapmaktadir. Bunun yaninda disisleri bakaninin MGK daimi üyesiolarak da elbette karar alma sürecinde yönlendirici bir etkisi olacagisüphesizdir.2.4.2. Diger Ilgili KuruluslarGünümüzde uluslararasi iliskilerin kapsaminin giderek genislemesi,iliskilerin teknik boyutlarinin da fazlalasmasi ve bu konularda uzmanlikgerekmesi sonucu çesitli bakanliklarin uzmanlarinin da karar alma sürecinedahil edildigi 345 ve dis politikanin artik sadece diplomasiden ibaret olmadigigörülmektedir. 346Ülkelerin dis iliskilerinde önemli bir yeri isgal eden antlasmalarda askeri,bilimsel ve ekonomik konular da agirlikli olarak artmaktadir. Dolayisiyla bualanlarda gerekli görüsmeleri yapmak, süreci baslatmak, teknik konularda bilgialmak ve bu gibi konularda ilgili her bakanlik ya da birimler bu niteliklere sahipuzmanlariyla sürece katilmaktadirlar.Türkiye’de 05.05.1969 tarihli 1173 sayili “Milletlerarasi MünasebetlerinYürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkinda Kanun”un 1’nci maddesinin 5’incifikrasi, öteki bakanlik ve kamu kurum ve kuruluslarinin yetkililerinin BakanlarKurulu Kararnamesi ile görevlendirilmeleri yoluyla dogrudan uluslararasigörüsmelerde bulunma ve antlasma yapma yetkisine sahip olmalari olanaklidir.Fakat bu kurumlarin Disisleri Bakanligi ile isbirligi yapmalari daöngörülmektedir. Bu çerçevede Genelkurmay Baskanligi, Savunma Bakanligi,Maliye Bakanligi, Turizm Bakanligi, Hazine ve Dis Ticaret Müstesarligi gibikurumlara yetkiler verildigi görülmektedir. 347Yine dis politikanin yeni bir alanda gelismesi üzerine bu sürece yenikurumlarda katilabilmektedir. Örnegin; Rus gazi ve Hazar petrollerinin345 PAZARCI, Kitap III, s.72.346 SÖNMEZOGLU, Uluslararasi Politika ve..., s.484.347 PAZARCI, Kitap III, ss.72-73.

98tasinmasi ile ilgili olarak BOTAS ve Türkiye Petrolleri Anonim Ortakligi(TPAO) bu sürece katilan kurumlardir. 348OlayBilgiDisisleriBakanligi dispolitikayiyürütürBakanlarKurulugereklikararlari alir.Karardansonragerekiyorsaparlamentoyasunulur.KararKonu ile ilgilidigerbakanliklarve kurumlarsürece katilirCumhurbaskani, Basbakan,GenelkurmayBaskaniistisare ederCumhurbaskaninin “onayi”gerekiyorsa,Cumhurbaskanina sunulurGenelkurmayaskeri/teknikkonulardagörüs beyaneder.Sekil 2.1. Türk Dis Politikasinda Karar Alma MekanizmasininIsleyisiKaynak: EFEGIL, Körfez Krizi ve..., s.148 Sema: 3’den degistirilerek alinmistir.2.5. Türk Silahli Kuvvetleri2.5.1. Tarihsel Süreç Içinde TSK’nin Dis Politikaya Bakisi veKararlara EtkisiGünümüzde silahli kuvvetler, bir devletin bagimsizligini ve düzeni iç/distehlikelere/tehditlere karsi korumak ya da tehlikeleri defetmek ve istisnai olarakkamusal düzeni saglamak üzere kurulmus olan bir devlet gücüdür. Bu güç,devletlerin milli savunma hizmetlerini yerine getirmek ve ulusal prestijisaglamakla birlikte, bu hizmeti yerine getiren silahli kuvvetlerin günümüzde348 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.90.

99temel fonksiyonlari disinda belirli düzeylerle –özellikle Türkiye’de yasananlargöz önüne alinacak olursa- ve farkli boyutlarda oldugu görülmektedir. 349Silahli kuvvetleri dikkate almayan bir dis politika karari tasavvuredilemedigi gibi, dis politika kararlarinin hedeflerine paralel olmayan bir askerikarar da pek etkili olmayacaktir. Kisaca dis politika ve silahli kuvvetlergiriftlesmis ve silahli kuvvetler dis politikanin silahi haline gelmistir. Silahlikuvvetler artik her durumda dis politikanin olusturulmasi ve uygulanmasinakatilma egilimi göstermektedir. 350 Fakat Soguk Savas döneminde gelismis Batiliülkelerde, özellikle Cezayir, Kore, Vietnam gibi küçük çapli savaslar veKüba’daki füzeler sorunu gibi bunalimlar ordunun karar alma sürecinekatilimini artirmis ve ordu görüsü daha çok alinan bir kurum haline gelmistir.Fakat bu durum, bu ülkelerde bunalim ve kriz anlari/alanlariyla sinirli kalmisTürkiye’deki gibi yapisal bir özellik kazanip kurumsallasmayadönüsmemistir. 351Bunun yaninda güçlü bir ordu dis politika araci olarak da öneme sahiptir.Ordu, diplomasinin etkinligini artirici bir öge olmakla birlikte, dis politikagörüsmelerinde diplomatlarin desteklenmesi, dis politika kararlarininuygulanmasinda hedeflere ulasmada da agirlikli bir avantaj sagladigi birgerçektir. Dolayisiyla günümüzde dis politika ve silahli kuvvetler birbirinebagimli bir hal almistir. 352Fakat silahli kuvvetlerin Türkiye’ye özgü siyasal yasama katilimi sosyalve kültürel bir dizi etmenin 353 , darbelerin ve dis çevrenin 354 bir sonucu olarak349 Mustafa ERDOGAN, “Silahli Kuvvetlerin Türk Anayasa Düzeni Içindeki Yeri”, A.Ü.S.B.F. Dergisi,Cilt:XLV, Sayi:1-4, 1990, s.309; Osman Metin ÖZTÜRK, Ordu ve Politika, Birinci Basim, Ankara,Gündogan Yayinlari, 1993, s.112; Mustafa ERDOGAN, “Silahli Kuvvetlerin Türk Anayasa DüzeniIçindeki Yeri” Yeni Türkiye, Sayi:17, Yil:3, (Eylül-Ekim 1997), ss.273-274.350 Osman Metin ÖZTÜRK, “Türk Dis Politikasinda Silahli Kuvvetlerin Konum ve Islevi ÜzerineGözlemler ve Görüsler”, Amme Idaresi Dergisi, Cilt: 31, Sayi: 2, 1998, s.94; ÖZTÜRK, Ordu vePolitika, ss.162-163.351 Ilhan UZGEL, “Türk Dis Politikasinda “Sivillesme” ve Demokratiklesme Sorunlari: Körfez SavasiÖrnegi”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:53, No:1-4, 1998, ss.309-310.352 ÖZTÜRK, “Türk Dis Politikasinda Silahli Kuvvetlerin Konum..., s.94; ÖZTÜRK, Ordu vePolitika, s.163; Osman Metin ÖZTÜRK, Dis Politika ve Silahli Kuvvetler, Ankara, TÜBITAKYayini, [t.y.], s.144.353 TSK’nin toplumdaki agirligi; Türklerin tarih boyunca göçebe bir yasam sürmesi ve savasçi toplumolmasinin izleri, her alanda oldugu gibi siyasal çagdaslasma ve modernizmin öncüsü olmasi, yokolmak üzere olan bir toplumun asker önderliginde yeniden toparlanmasi gibi etmenler TSK’yi toplumiçinde saygin bir yere oturtmustur. Birsen ÖRS, “Geç Modernlesen Ülkelerde Ordunun Rolü, Türkiye

100Türk toplumunda itibarli bir konuma sahip olmasina baglidir. Özellikleülkemizde TSK’nin siyasal hayatta agirlikli bir yere sahip olmasi ve süreçteyasanan olaylar dis politikanin sürecine de katilma ve belirleyici olma rolünesahip kilmistir. Fakat bu katilimin diger ülkelerden farkli ve dis politikakonusunda hukuki formülü dahi olusturulmamis bir durum olarak Türkiye’yeözgü bir hal almistir. 355TSK, devlet aygitini olusturan kurumlardan biridir. Fakat yukaridasayilan nedenlerle bu kurum sadece ordunun degil ayni zamandadevletin/toplumun üstünde bir güç olarak ortaya çikmaktadir. Dolayisiyla TSKkendisini devletle bütünlestirmekte devlet aygitinin bir parçasi olmasigerekirken kendisini bütünün yerine koymaktadir. Bunun yaninda ordu devletindiger kurumlarina nazaran daha özerk bir yere sahiptir. 356Bunun yaninda TSK’nin dis politikaya bakisina da deginmekgerekmektedir. TSK uluslararasi iliskileri ve dis politikayi siyasal gerçeklik(güvenlik ve strateji) açisindan degerlendirmekte ve dis politikaya tamamen birgüç mücadelesi olarak bakmaktadir. Dolayisiyla ordunun güvenlige ve güçögesine reel-politik bakmalari ve buna bu kadar önem vermeleri Türk dispolitikasina bakislarini da göstermekte ve orduya göre Türkiye sürekli bir tehditaltinda olan bir ülke olmaktadir. Tehdidin kaynagi olarak gördügü Yunanistan,Iran, Suriye gibi ülkelerle beraber, genelde “dis mihraklar”, “dis odaklar” gibideyimlerle tanimlanan Türkiye’nin gelismesini ve güçlenmesini istemeyençevrelerden gelen tehditler, Türkiye’nin, düsman ülkelerce çevrelenmisligi vesürekli tehdit altinda oldugu yolundaki algilamasi ve kendisini devletin asliÖrnegi”, Yeni Türkiye, Sayi:23-24, Yil:4, (Eylül-Aralik 1998), ss.1219-1221; ÖZTÜRK, Türk DisPolitikasinda Silahli Kuvvetlerin Konum..., s.96; UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme...,ss.311-314 ; ÖZTÜRK, Ordu ve Politika, ss.124,130-135.354 Uluslararasi ortamdaki istikrarsizliklar, Türkiye’nin cografi konumunun getirdigi istikrarsizlik,Istikrarsiz bir Orta Dogu, Balkanlar ve Kafkaslar gibi sürekli çatismanin yasandigi bölgelere yakin birkonumda olmasi, Suriye ve Yunanistan’la yasanan sorunlarin askeri boyutlarinin öne çikmasi, Kürtayrilikçiligina karsi ulusal düzeyde yürütülen savasimin bölgesel bir nitelik kazanmasi, savunma vegüvenlik konularinin gündemde olmasi gibi gelismeler TSK’yi ön plana çikarmaktadir. ÜmitSAKALLIOGLU, “Ordu ve Siyaset”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:14, 1.Baski,Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996, s.1001; ÖZTÜRK, “Türk Dis Politikasinda Silahli KuvvetlerinKonum..., s.98; UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., ss.314-315; ÖZCAN, Türk DisPolitikasinda Olusum Süreci…, s.20.355 ÖZTÜRK, “Türk Dis Politikasinda Silahli Kuvvetlerin Konum..., s.94; UZGEL, Türk DisPolitikasi Sivillesme..., s.315.356 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., s.312.

101unsuru kabul eden TSK, dis politikayi da en yetkili oldugu alanlardan biriolarak kabul etmektedir. 357Böylelikle iç-dis tehditlerin sonucu “güvenlikdevleti” anlayisinin ortaya çikmasina neden olmakta ve dis politikanin da saltbir güvenlik anlayisina saplanip kalmasina sebep olmaktadir. 358Ayrica siviller, dis politikaya ekonomik, psikolojik ve siyasal yönleriylebir bütün ve diplomasi ile yaklasirken, askeri mantik bunu daha yalin ve tekdüzebir ayrima tabi tutarak “dost-düsman” ayrimina dayandirmaktadirlar. Asker içinrakip “düsman” iken diplomat için “karsi taraf”tir. 359Ordunun Türk siyasal hayatindaki yeri ve dis politikayi belirlemesindeetki ve agirligi ve karar alma sürecine etkili bir aktör olarak katilimiCumhuriyetten itibaren genel seyrine göz attigimizda bu alanda sürekli artan biretkiye sahip oldugu görülmektedir.Cumhuriyet döneminde, yeni rejimi kuran neslin bir kurumu olarakortaya çikan ordu 360 , dis politikanin olusturulmasina katki payi daha çok teknikkonulardaydi. 361Bu dönemde (1923-1945) ordu, Atatürk tarafindan siyasalalandan tamamen tecrit edilmisti. Dolayisiyla ordu, dis politika alaninin dadisina itilmisti. Bunun nedenlerinden biri Atatürk’ün orduyu politika (dis)disinda birakmak istemesiydi. Bu anlayisi Inönü’de sürdürdü. 362 Zaten MustafaKemal subaylarin, askerlik meslegi veya milletvekili arasinda tercih yapmalariniya da milletvekili olabilmek için ordudan istifa etmeleri gerektigini öngören,daha dogrusu subaylik ve milletvekilliginin ayni kiside birlesmesini engelleyen19 Aralik 1923 tarihli ve 385 sayili bir yasa çikarmisti. 363 Kuskusuz ordununsiyasal hayatin disina itilmesi, ordunun hem CHP’nin gölgesinde daha dogrususiyasal iktidarin boyundurugu altinda kalmis olmasi, siyasal sistemdeki yerinde357 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., ss.315-316.358 Ilhan UZGEL, “Ordu ve Dis Politika Kusatilmisliktan Kamplasmaya Türk Dis Politikasi”,Mülkiyeliler Birligi Dergisi, Cilt:XXI, Sayi:204, 1997, ss.20-22; UZGEL, Türk Dis Politikasi,Sivillesme..., s.315.359 UZGEL, Ordu ve Dis Politika Kusatilmisliktan ..., s.23.360 Saban H. ÇALIS, Türkiye-Avrupa Birligi Iliskileri Kimlik Arayisi, Politik Aktörler ve Degisimi,1. Basim, Ankara, Nobel Yayinlari, 2001, s.201; UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., s.312.361 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.76.362 Feroz AHMAD, Modern Türkiye’nin Olusumu, Istanbul, Sarmal Yayinevi,1995, s.17; MithatBAYDUR, “Üniformali Demokrasi”, Yeni Türkiye, Sayi:17, Yil:3, (Eylül-Ekim 1997), s.314; ÖRS,s.1221.363 Ümit ÖZDAG, Ordu-Siyaset Iliskisi Atatürk ve Inönü Dönemleri, Ankara, Gündogan Yayinlari,1991, s.44; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.76.

102bir gerilemeden çok, ülke yönetiminin zaten asker kökenli olan ve ordununsiyasal düzlemde temsilcisi niteliginde olan CHP ya da Inönü’nün elindeolmasinin bir sonucuydu. 364Diger yandan her iki lider de orduyu 1944 yilina kadar genelkurmaybaskanligi yapacak Fevzi Çakmak’la denetim altinda tutmuslardir. 365 3 Mart1924 yilinda 429 sayili kanunla kurulan özerk Genelkurmay Baskanliginin,1944 yilinda yapilan 4580 sayili yasa düzenlemesi ile özerkligine sonverilmistir. 4580 sayili kanun ayrica genelkurmay baskanini barista basbakanakarsi sorumlu tutmustu. Genelkurmayi sivil iktidarin yönetimi altina almaegilimi 30 Mayis 1949 yilinda çikarilan 5398 sayili kanunla Genelkurmayinyetkileri daha da kisitlanarak Milli Savunma Bakanliginin bir dairesi halinegetirilmesiyle devam etti. 366 Fakat 1960 sonrasi Genelkurmayin siyasal yasamdastatüsü yükselmeye basladi. 1966’da Anayasa Mahkemesi 5398 sayili kanundayer alan Genelkurmay Baskanligini Milli Savunma Bakanligina baglayan 1’incimaddesini iptal etti. 1970 yilinda 1324 ve 1325 sayili kanunlarla Genelkurmayve Savunma Bakanligi birbirinden tamamen bagimsizlastirildi. 367Özellikle 1961’e kadar ekonomik ve askeri alanlarda uluslararasimüzakereler yürütme yetkisi Milli Savunma Bakanligi’nda (MSB) iken, 60Darbesi’nden sonra askeri yardim anlasmalari üzerine görüsme yetkileriGenelkurmay Baskanligina birakilmistir. Dolayisiyla, 1960 sonrasi olusturulandevlet yapilanmasi içinde, NATO çerçevesinde yürütülen görüsmelerde, gerekMSB’nin, gerekse Disisleri Bakanliginin etkisi, Genelkurmay Baskanligi ilekarsilastirildiginda sinirli kalmakta, dolayisiyla son sözü Genelkurmaysöylemektedir. 368Siyasal iktidarin orduyla iliskilerinde 1950’lere kadar bir sorunyasanmadi. Menderes döneminde, dis politikadaki rolü iç politikadaki gibi geri364 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., ss.312-313; UZGEL, Ordu ve Dis PolitikaKusatilmisliktan..., s.18.365 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.76366 Mustafa ERDOGAN, “Silahli Kuvvetlerin Türk Anayasal Düzeni Içindeki Yeri”, A.Ü.S.B.F. Dergisi,Sayi:1-4, 1990, s.315; ÖRS, ss.1221-1222367 Sahin ALPAY, “Türkiye’de Demokrasi ve Askerin Siyasi Rolü”, Yeni Türkiye, Sayi:23-24, Yil:4,(Eylül-Aralik 1998), s.1253368 ÖZCAN, Türk Dis Politikasinda Olusum Süreci…, s.24.

103planda kalmisti. Her ne kadar Türkiye’nin bu dönemde NATO’ya ve BagdatPakti’na üye olmasi, ordunun karar alma sürecinde teknik olarak katkisina yolaçmissa da, dis politika kararlarinin belirlenmesinde bir agirligindan sözedebilmek için henüz erkendi. Ayrica hem Menderes’in “orduyu gerekirseyedek subaylarla idare ederim” demesi orduyu küçümser bir tavir içindeoldugunu göstermekte hem de Kore’ye gönderilecek olan askeri birliginbüyüklügü ve kapasitesi belirlenirken Genelkurmayin görüsünün alinmamasi dabunun kanitlarindan biriydi. 369Fakat 1960’a gelindiginde ordu fiilen yönetime el koydu. Bu el koymaordunun siyasal sistem üzerindeki konumunu hem güçlendirici bir etki yapmishem de siyasal sisteme askerler tarafindan sekil verilmesini saglamisti. Uzgel,1960 ve daha sonraki darbelerle ilgili olarak ilginç bir tespitte bulunmustur. Onagöre, Türkiye’de siyasal sistemin genel hatlarini hep askerler belirlemis ancakbir süre sonra kendi belirledikleri anayasal düzen tikanmis, bu tikanik yinekendi müdahaleleriyle düzeltilmistir. 370Bunun disinda darbelerin dis politika açisindan yarattigi sonuçlardan biride iç politikaya müdahalede mesruiyet sorunu olmayan ordunun dis politika gibiulusal güvenligi ilgilendiren bir konuda çok daha rahat edebilecek bir hareketalanina sahip olmasidir. 371 Bunun yaninda ordunun yaptigi her bir darbe bir günsivil yönetime devretmis oldugu yetkilerin bir bölümünü geri almaya dahadogrusu sistem içindeki yerini daha da saglamlastirmaya neden olmustur. 37227 Mayis 1960 yilinda baslayan bu süreç dis politikanin olusturulmasürecinde bir kirilma noktasini olusturur. Darbe döneminde ülke yönetiminieline alan Milli Birlik Komitesi (MBK) dis politikanin denetimini de elindetuttu. Ayrica bu dönemde Disisleri Bakanligina da meslekten gelen biri olanSelim Sarper’i seçtiler. 373 Bu seçim aslinda bir süre sonra yönetimin sivillere369 Mevlüt BOZDEMIR, “Ordu - Siyaset Iliskileri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi,Cilt:10, 1.Baski, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996, s.2656; UZGEL,“TDP’nin Olusturulmasi”, s.77.370 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., s.313.371 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., s.314.372 UZGEL, Ordu ve Dis Politika Kusatilmisliktan..., s.19373 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.78; ÇELIK, 100 Soruda ..., s.200; Haluk GERGER, “TürkDis Politikasi Bir Genel Çerçeve”, Mülkiyeliler Birligi Dergisi, Cilt:X, Sayi:72-73, Yil:18, 1984,s.35.

104geçecegi düsünülürse, dis politikanin da geleneksel çizgisinde ve Disisleribürokrasisinin desteginde devam etmesi gerekliligi anlayisinin sonucudur.Bunun disinda zaten o dönemde birçok iç sorunlarla MBK yönetimi dis politikaüzerinde de mesgul olma firsati bulamamistir. Zaten yönetimin programindaAtatürkçülük ve Atatürk’e atfedilen “Yurtta sulh, cihanda sulh” ilkesindenbaska bir dis politika hedef ve anlayisi belirtilmemistir. 374 Buna karsilik Komiteyönetiminin dis politika alaninda getirdigi en önemli yeniliklerden biri, ozamana kadar “tabu” niteliginde olan dis politikanin, devrimin getirdigi düsünceözgürlügü havasi içinde tartisilmaya baslanmasidir. 375Yeni anayasanin MBK’nin üyelerine tabii senatörlük hakkini vermesi(md. 70), genelkurmay baskaninin yeni statüsüyle (md. 110) eskiye oranla dahaözerk olmasi, MGK’nin anayasal düzlemde yer almasi (md. 111) ve CemalGürsel’in cumhurbaskani seçilmesinin garantilenmesi 376 gibi konular aslindaordunun sistem içinde yerini saglamlastirmasi, dolayisiyla karar alma sürecindeetkin bir yere sahip olacaginin göstergelerindendi.27 Mayis döneminde MBK her ne kadar dis politikayla pek fazlailgilenmese de, Kemalist ideolojinin dis politika görüsüne bagli olan ve Bati ileiliskilerini Kemalizm’in bir geregi olarak gören ordu, 1960 döneminde iç politiksorunlar yaninda, Avrupa Toplulugu (AT) ile iliskileriyle de ilgilenmistir. HattaGürsel açiklamalarinda AET’ye kesinlikle girilecegini belirtmistir. Ordununasil katkisi 1971 yilinda Katma Protokolün onaylanmasi asamasinda olmustur.Protokol, TBMM tarafindan reddedilecegi düsünülürken 12 Mart Muhtirasinedeniyle muhalefet ve bürokrasinin protokola açiktan karsi çikisi son bulur.Böylece bir bakima, protokolün onaylanmasi 12 Mart Muhtirasi sayesindeolmustur. 377 Burada da görüldügü gibi TSK, yasamanin dis politika konusundakidavranisina dolayli yoldan müdahalede bulunmustur.374 Mehmet GÖNLÜBOL ve Haluk ÜLMAN, “Türk Dis Politikasinin Yirmi Yili 1945-1965”,A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt: XXI, No:1, 1966, s.173.375 GÖNLÜBOL ve ÜLMAN, Türk Dis Politikasinin Yirmi Yili..., s.174.376 Serap YAZICI, Türkiye’de Askeri Müdahalelerin Anayasal Etkileri, Ankara, Yetkin Yayinlari,1997, s.76.377 ÇALIS, ss.203-204.

10580’li yillara gelindiginde 12 Eylül darbesiyle TSK, tekrar sivil siyasaliktidarin yönetimini geri aldi. Askeri yönetimin dis politikaya yansimasi ise, ilkolarak 27 Mayisçilar gibi 12 Eylül darbesini gerçeklestirenler, meslekten gelenbir diplomat olan Ilter Türkmen’i disisleri bakani yaptilar. 378Ayrica askeri yönetim, yeni anayasa araciligiyla MGK’da yaptigi yenidüzenlemelerle ve 1983 yilinda çikardiklari bir kanunla konumunu daha dagüçlendirdi. Daha dogrusu bu yillarda, sonraki dönemlerde siyasal yasamda vedolayisiyla dis politikada etkisi daha fazla hissedilecek düzenlemeler yapildi.Dolayisiyla 12 Eylül müdahalesi, Türkiye’nin sosyo-politik hayatinin yani siradis politikasinin da artik TSK’nin kendine has “milli misyonu” anlayisiylabelirlenecegi anlamina geliyordu. 379Bunlarin yaninda askeri yönetimin basinda bulunan Evren, Yavuzalp’inbelirttigine göre cumhuriyetten beri izlenen geleneksel dis politikanin anaçizgisi dogrultusunda maceraci dis politikadan uzak kalmistir. 380 Fakat, 80darbesi, Bati Avrupa ile iliskilerimizi aksatirken, Evren’i farkli alternatiflerarayisina sürüklemistir. Uluslararasi yalnizliktan kurtulmak için bu süreçte OrtaDogu ülkeleri ve ABD ile iliskilerimiz gelisti. Türkiye’deki askeri yönetimdenrahatsizlik duymayan Islam ülkeleri ile iliskiler gelisti. Hatta Evren, IslamKonferansi Teskilati’na ilk Türk cumhurbaskani sifatiyla katildi. 381 Bununyaninda, Konsey Baskani Evren, kisisel karariyla Yunanistan’in NATO’nunaskeri kanadina dönmesini sagladi. 382 Görüldügü gibi, Milli Güvenlik Konseyiyönetimi boyunca kararlari veren hep Evren olmustur.Süreç sonunda 1983’te siyasal yönetim, sivillere daha dogrusu ANAPhükümetine geçti. Fakat bu dönemde dis politika açisindan kararlarinalinmasinda, asker-sivil iliskisi ve geleneksel dis politika çizgisinin saptigi gibidis politika konularinda tartismalar oldu.Özal bu dönemde askerlerin karar alma mekanizmasindaki agirliginiazaltan bazi girisimlerde bulundu. Bunlar arasinda, genelkurmay baskaninin378 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.80.379 AYDIN, 2000 Yillara Dogru..., s.2.380 YAVUZALP, ss.241-250.381 AYDIN, 2000 Yillara Dogru..., ss.38-39.382 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.80; ÖZCAN, “Türkiye’de Siyasal Rejim..., s.298.

106atanmasina müdahale etmesi, genelkurmayin, MSB’ye baglanmasi görüslerininortaya atilmasi, Milli Istihbarat Teskilati’nin (MIT) müstesarligina sivil birkisinin getirilmeye çalisilmasi ve TSK’ya karsi polis gücünü güçlendirmekistemesi sayilabilir. 383Ayrica Özal’in Kürt sorununa ve Kibris sorununa farkli yaklasimi ve I.Körfez Krizi’nde Kürt sorunun çözümünü ve bu baglamda bazi ekonomikkazançlar elde etme düsüncesi ve girisimleri ve bu dönemde yürüttügü bireyseldis politikasi, hep TSK’nin direnciyle karsilasmis ve görüs ayriliginadüsmüstür. Hatta Özal’in bu girisimleri, disisleri bakani, savunma bakani vegenelkurmay baskaninin istifasina bile yol açmistir. Her ne kadar bu dönem dispolitikanin nispeten sivillestigi dönem olsa da, son tahlilde karar alma sürecindedemokratiklesmeden daha da uzaklasmis, daha çok “tekellesme” olusmustur. 384Ordunun Körfez Krizi’nde Özal’in yürüttügü dis politikaya karsigelmesi, hem sonraki dönem için ordunun dis politikadaki mesruiyetinisaglamlastirmis hem de Uzgel’in deyimiyle ordu “dis politikada yalnizca gücebasvurarak ve gücü kullanarak degil, elindeki gücün kullanilmasiniengelleyerek de dis politika sürecini engelleyebilecegini göstermistir.” 385Fakat 1990’lara gelindiginde TSK’nin dis politikadaki agirligi veetkinligi artik tartismasiz bir sekilde açiklik kazanmistir. Daha önce belirtilennedenlerle ve bu dönemdeki olgularla 386 ordu artik dis politika kararmekanizmasina katilmakta ve bunu daha net bir sekilde yapmaktadir. 387Özellikle üst düzey subaylarin, daha çok Disisleri Bakanliginin görevleriarasinda olan dis politika degerlendirmelerini, dis politika ile ilgiliaçiklamalarinda dogrudan olarak muhatap devleti hedef alan demeçleryapmalari normal bir hal almisti. Bunlar arasinda genelkurmay baskaninin383 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme.., s.321; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, ss.83-84.384 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., ss.321-326.385 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., s.326.386 Doksanli yillarda siyasal Islam’in yükselisi üzerine laikligin en saglam temsilcisi olarak görülen ordu,bir kurtarici olarak tanimlamalara neden olmasi, terör örgütü PKK ile ilgili sorunlar, yine bu dönemde,istikrarli hükümetlerin kurulamayisi ve siyasal alanda çürüme ve yozlasma, siyasal sistemdeçetelesme, yolsuzluk ve mafya problemlerinin siyasal yozlasmayla iç içe olmasi halkin siyasileregüvenini azaltmis buna karsin ordu bu bozulmanin disinda kalarak, kamuoyunda güvenini arttirmistir.UZGEL, Ordu ve Dis Politika Kusatilmisliktan..., s.18; UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme...,s.315; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, ss.85-86; ALPAY, s.1254.387 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., s.318.

107Rusya hakkinda NATO baskentlerine mektup göndermesi, Çevik Bir’in dispolitikaya iliskin sik sik açiklamalari 388 Kara Kuvvetleri Komutani OrgeneralAtilla Ates’in 1998’de Suriye’ye yönelik konusmalari örnek gösterilebilir. Buaçiklamalar da, genellikle tehdit degerlendirmeleri çerçevesinde yapilmakta,çogu kez ikili iliskileri konu edinmekte, zaman zaman da Türkiye’nin bölgeseliliskileri de ele alinmaktadir. 389Türkiye’de 90’lar boyunca 13 disisleri bakaninin degistigi, siyasaliktidarin politika üretmedigi kosullar da düsünüldügünde ordunun bu boslugudolduracagi elbette pek fazla yadirganacak bir durum degildir. Ayrica budönemde ordu Disisleri bünyesindeki departmanlara benzeyen bir yapilanmayagitmistir. Bunlar arasinda Genelkurmayda Yunanistan-Kibris Dairesi, “AvrupaBirligi Çalisma Grubu” gibi dis politikayla ilgili birimler olusturmustur. 390Ordu 90’lara kadar belirlenmis dis politika çizgisinden sapmayi önleyicibir özellige sahipken 90’lardan sonra dis politikayi belirleyici ve biçimlendiricibir fonksiyona sahip olmustur. 391Bu baglamda 80’ler ve 90’larda, ANAP, Çiller ve Refahyol hükümetleri,genel hatlari TSK tarafindan belirlenen dis politika çizgisinin disinaçikamamislar ve Türkiye’nin güvenligi çerçevesinde geleneksel dis politikadadegisiklik yapamamislardir. Örnegin, Özal, Kibris konusunda istedigini -özellikle Ada’dan asker çekmeyi, asker sayisini azaltmayi- yapamamistir. Çilleriktidara gelmeden Kibris’in Türkiye’nin yükü oldugunu, Kürt sorunu içinönerdigi çözüm yollarindan, konusma ve önerilerinden, iktidara geldikten sonrageri adim atmasi gibi. 392Özellikle Refahyol hükümeti dönemi ise neredeyse tamamen TSK’ninkapladigi bir alan olmustur. Özellikle Israil ile iliskiler bu dönemde zirveyeçikmistir. 393 1996 yilindan sonra hiz kazanan Türkiye-Israil yakinlasmasinda388 UZGEL, Ordu ve Dis Politika Kusatilmisliktan.., s.25.389 ÖZCAN, Türk Dis Politikasi Olusum Süreci…, s.45; UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme...,s.319; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.87.390 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., s.318; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.87.391 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., s.318.392 UZGEL, Türk Dis Politikasi Sivillesme..., ss.317-318.393 Nisan 1992’de Türkiye-Israil arasinda isbirligi ilkeleri üzerine bir belge imzalanmasiyla baslamis,askeri isbirliginin belli alanlarini tayin eden daha somut bir protokol Ekim 1994’te imzalanmistir.

108Refahyol’un muhalefetine ragmen devam ettirilmistir. 394 Partisinin ideolojikdokusunu anti-Siyonist söylemlerle belirginlestiren Erbakan, özellikle, F-4uçaklarinin ihalesinin Israil’e verilmesi, silah sistemleri satin alinmasi ve tankmodernizasyonu projelerini ve savas uçaklarinin modernizasyonu için gereklikredi antlasmasinin onaylanmasi ve Israil’le ortak tatbikat düzenlenmesi gibikonularinda her ne kadar isteksiz olsa da bunlari içeren iki antlasmaya imzaatmak zorunda kalmistir. Bu antlasmalarin içerik ve niteligi TSK inisiyatifindebelirlenmis ve son kararlar hep Genelkurmayin istegi dogrultusundaolusmustur. 395 Çevik Bir’in imzasini tasiyan ve gizlice yapilan 23 Subat 1996tarihli Askeri-Egitim ve Isbirligi Antlasmasi, mart 1996’da Demirel’in Israilgezisinde imzaladigi Serbest Ticaret, Yatirimlarin Arttirilmasi ve ÇifteVergilendirmenin Önlenmesi Anlasmasi ve 28 Agustos 1996 tarihli SavunmaSanayi Isbirligi Antlasmasi’nda Refahyol hükümetinin hiç bir rolü olmadigibilinen bir gerçektir. 396Yine Erbakan da muhalefetteyken Çekiç Güç’ün süresini uzatilmasinakarsi çikarken iktidara geldiginde tekrar uzatma kararinin meclistenEylül 1995’te iki hava kuvvetlerinin birbirlerinin hava sahasini ortak egitim iç in kullanmak üzere biranlasmaya varilmisti. Cumhurbaskani Süleyman Demirel’in 11-14 Mart 1996 tarihleri arasinda Israilziyaretinde ekonomik konularda olmak üzere 4 ayri anlasma imzalanmisti. 1996’da Çevik Bir’inbirçok ek askeri anlasma imzalamistir. Yine 96’da iki ülke Akdeniz’de isbirligi ve ortak tatbikatlariçin bir deniz kuvvetleri isbirligi anlasmasi imzalanmistir. Bu süreçte Israil’e askeri araç ve gereçlerinmodernizasyonu için bir çok ihale verilmisti. Özellikle Aralik 96’da onaylanan 630 milyon Dolardegerindeki 54 adet F-4 Fantom uçak filosunun gelistirilmesi ile ilgili anlasma, Israil Uçak Endüstrisiiçin su ana kadarki en büyük yabanci sözlesmeyi temsil etmektedir. Ayrica 90’larin basindan 98’lerekadar Israil’in Türkiye’ye toplam silah satisi tahmini 1 milyar Dolara ulasmistir. Dolayisiyla Türkiye,Israil savunma sanayisi için son derece önemli bir pazar haline gelmistir. Efraim INBAR,“Türk-IsrailIliskilerinde Stratejik Unsur”, Barry Rubin ve Kemal Kirisçi (der.), Günümüzde Türkiye’nin DisPolitikasi, Istanbul, Bogaziçi Üniversitesi Yayinevi, 2002, ss.181-199; Süha BÖLÜKBASI, “Türkiyeve Israil: Mesafeli Yakinliktan Stratejik Ortakliga”, Liberal Düsünce, Cilt:4, Sayi:13, (Kis 1999),ss.138-150.394 Gencer ÖZCAN, “Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dis Politika Gündeminde Doksanli Yillar”, GencerÖzcan ve Sule Kut (der.), En Uzun On Yil, Istanbul, Büke Yayinlari, 2000, s.84; ÖZCAN, Türk DisPolitikasi Olusum Süreci…, s.53. Türkiye, Israil ile 1993’ten bu yana 13 antlasma yapmis bunlardanson iki antlasmasi askeri antlasmalardir. BALCI, s.151.395 Ihsan D.DAGI, Kimlik Söylem ve Siyaset Dogu Bati Ayriminda Refah Partisi Gelenegi, 1.Baski,Ankara, Imge Kitabevi Yayinlari, 1998, ss.70-109; Hüseyin AKYOL, Orta Dogu DenklemindeIsrail-Türkiye Iliskileri, Birinci Basim, Ankara, Öteki Yayinevi,1998, ss.11-21; Gencer ÖZCAN,“50. Yili Biterken Türkiye- Israil Iliskileri”, Ismail Soysal, (haz.), Çagdas Türk Diplomasisi: 200Yillik Süreç, 15-17 Ekim 1997 Sempozyuma Sunulan Tebligler, Ankara, TTK Yayini, 1999, s.550;ÖZCAN, Türkiye’nin Ulusal Güvenlik.., s.84; BALCI, s.152.396 “Türk-Israil Anlasmasinin Bilinmeyenleri”, Aksiyon,Yil:2, Sayi:76, (18-24 Mayis 1996), ss.24-31;BALCI, s.156; D.DAGI, s.73.

109çikarmistir. 397 Ayni sekilde bu dönemde, Çekiç Güç’ün statüsünde degisiklikyapilarak Kesif Güç’e dönüstürülmesi sirasinda, Genelkurmay gerek dolaysizyollardan, gerekse MGK’da tavsiye kararlarinin alinmasi sürecinde belirleyicirol oynamistir. Yine bu dönemde Kuzey Irak’a yapilan operasyonu ve terörörgütü PKK’nin ikinci adaminin (Semdin Sakik) yakalanmasini daha sonradanögrenmesi hükümetin TSK ile ne kadar kopuk, TSK’nin da basina buyrukhareket edebildigini göstergelerindendir. 398Türkiye’de, yukarida sayilan nedenlerden dolayi, 60’larda baslayan,80’lerde belirginlesen ve 90’larda net bir sekilde ortaya çikan, TSK’nin, dispolitikanin belirlenmesinde ve uygulanmasindaki agirligi, yasanan süreçte,siyasal yasamin ve dis politika karar sürecinin daha militarist bir yapiyadönüsmesine neden olmustur. Özellikle 90’li yillarda askerlerin dis politikakarar alma sürecine oldukça etkin ve demokratik olmayan bir sekilde katilimi,dönemin siyasal yasamina, dis politikanin demokratiklesmesine ve karar almasürecine olumsuz etkide bulundugu söylenebilir.2.5.2. Askerin Karar Alma Sürecine Katiliminin Hukuksal Çerçevesi1982 Anayasasi’nin 117’nci maddesinin 2’nci fikrasi; “milli güvenliginsaglanmasindan ve silahli kuvvetlerin yurt savunmasina hazirlanmasindan,Türkiye Büyük Millet Meclisine karsi bakanlar kurulu sorumludur.” diyerek,milli güvenligin saglanmasini, yurt savunmasi ve hazirligini hükümetin(Bakanlar Kurulunun) sorumluluguna vermistir. Bu isle ilgili tüm kurumlar dahükümete bagli olarak çalismaktadir. 399Her ne kadar anayasa genelkurmaybaskanini herhangi bir bakanliga baglamamasina ragmen görev yetkilerindendolayi Bakanlar Kurulu baskani olan basbakana karsi sorumlu olmasi(md117/4), dolayli olarak da olsa Bakanlar Kurulunun emri altinda oldugunuortaya koyar. Çünkü, 117’nci madde, milli güvenligin saglanmasi ve silahli397 Eral TELLAL, “1996 Yilinda Türk Dis Politikasi”, Mülkiyeliler Birligi Dergisi, Cilt:XX, Sayi:195,(Aralik 1996-Ocak 1997), s.51.398 ÖZCAN, Türk Dis Politikasi Olusum Süreci…, ss.45-55; UZGEL, Türk Dis PolitikasiSivillesme..., s.320.399 Muharrem BALCI, MGK ve Demokrasi Hukuk - Ordu-Siyaset, Genisletilmis 2. Basim, Istanbul,Yönelis Yayinlari, 1998, s.133; Mustafa ERDOGAN, Rejim Sorunu, Ankara, Vadi Yayinlari, 1997,s.30.

110kuvvetlerin yurt savunmasindan sorumlu olan Bakanlar Kurulu oldugunubelirtmektedir. Yine, MGK’yla ilgili hükümleri içeren 118’inci maddeden de,devletin Milli Güvenlik Siyaseti’nin tayini, tespiti ve uygulamasi ile ilgilikararlarin alinmasiyla Bakanlar Kurulunun görevli oldugu anlasilmaktadir.Bakanlar Kurulu bu görevini esas itibariyle silahli kuvvetler araciligiyla yerinegetirecegine ve milli güvenligin kapsaminda olan diger görevlerin yerinegetirilmesinde yararlandigi araçlardan biri TSK olduguna göre, anayasanin bukurulusun Bakanlar Kurulu emri altinda olmasini öngörmüs olmaktadir. 400 Zatengenelkurmay baskanini atayacak merciye teklifi Bakanlar Kurulunun yapmasibunun delillerinden biridir.Yine, Iç Hizmet Kanunun 35’nci maddesinde açikça silahli kuvvetleringörevinin “Türk yurdunu” ve “Türkiye Cumhuriyetini kollamak ve korumak”oldugu belirtilmektedir. Ancak bunu da silahli kuvvetler anayasal organlarinkendine bu görevi vermesi halinde yapabilir. 401Yine savas ilani ve silahli kuvvetlerin yurt disina gönderilmesine izinvermeye yetkili (md.92/1) TBMM olmakla beraber, savas stratejisini belirlemeve yönetimi Bakanlar Kurulunun yetkisindedir. Bu anayasa maddesi 117/2geregi böyledir. Hem de savasin sevk ve idaresi niteligi geregi bir yürütmeislevi olmasindan kaynaklanmaktadir. 402Bunun yaninda meclis savas ilani almis ya da silahli güç gönderme iznivermis olsa dahi Genelkurmayin hazirliklara baslamasi ve savas durumunageçmesi için basbakandan bu yönde bir talimat almasi gerekmektedir. 403Diger bir konu da, silahli kuvvetlerin uluslararasi iliskilerdeki yasalprosedürüne göz attigimizda, silahli kuvvetlerin yabanci ülkelere gönderilmesiya da kendi görevleriyle ilgili teknik konularda yabanci silahli kuvvetlerle iliskikurabilmesi her seyden önce yasal mevzuata uygun olarak yapilan uluslararasiantlasmalarla olmaktadir. 404 Dolayisiyla, daha önce bahsi geçen 244 sayili yasageregi uluslararasi antlasmalarla ilgili belgelerin hazirlanmasi görevi Disisleri400 ERDOGAN, Silahli Kuvvetlerin Türk Anayasal Düzeni Içindeki Yeri..., s.318.401 ERDOGAN, Rejim Sorunu, s.31.402 ERDOGAN, Silahli Kuvvetlerin Türk Anayasal Düzeni Içindeki Yeri..., s.322.403 EFEGIL, Körfez Krizi ve…, s.152.404 ÖZTÜRK, Türk Dis Politikasinda Silahli Kuvvetlerin Konum..., s.99.

111Bakanliginindir. Bu durumda silahli kuvvetlerin ülke savunmasina iliskinuluslararasi antlasmalarin yapilmasi sürecine katkisi hala geçerli olan31.07.1970 tarihli 1324 sayili “Genelkurmay Baskaninin Görev Yetkilerine AitKanun” geregi antlasmalarin askeri-teknik yönlerinin tayininde ve uygulamaesaslarinin belirlenmesinde sadece görüsünü bildirmekle görevlidir. 405 Aynisekilde 05.05.1969 tarihli ve 1173 sayili “Milletlerarasi MünasebetlerinYürütülmesi ve Koordinasyonu Hakkinda Kanun”unun öngördügü 1’ncimaddeye göre, tüm kamu kurum ve kuruluslari gibi TSK da yabanci ülkeler veuluslararasi kuruluslarla gerçeklestirecegi iliskilerini Disisleri Bakanligiaraciligiyla yapmak zorundadir. 406Görüldügü gibi askerlerin dis politika karar alma sürecindeki rolü aslindadanismanlik, planlama, alternatif strateji belirleme ve savunma gibi tamamenteknik ve uzmanlik gerektiren fonksiyonlardir. Daha dogrusu Anayasa veyasalarla taninmis belli bir görevi, basbakanin gözetim ve denetiminde yerinegetirmekle görevli devletin teknik bir kurumudur.2.5.3. Milli Güvenlik KuruluTSK’nin siyasal hayattaki ve dis politikadaki konumunu ve belirleyiciagirligini pekistiren ve askerlere hükümetlerin iç ve dis politikalariniyönlendirebilme ve kontrol edebilme imkani saglayan Milli Güvenlik Kurulu(MGK), 1961 Anayasasi’nin 111’inci maddesi ile anayasal bir kurum olarak1960 darbesinin ve darbeyi yapanlarin bir hediyesi olarak Türk siyasal yasaminagirmistir.Fakat bu kurulun anayasal düzeyde olmayan benzeri, 30 Mayis 1949tarihli 5399 sayili kanunla kurulmustu. Bu olusum Milli Savunma YüksekKuruluydu (MSYK). Kurul 1961 Anayasasi ile devletin anayasal bir organihaline gelmistir. 407 Yeni kurul MSYK’ya benzer yönleri olsa da özü itibariyleçok farklidir. 408405 EFEGIL, Körfez Krizi ve…, s.152406 ÖZTÜRK, Türk Dis Politikasinda Silahli Kuvvetlerin Konum..., s.99.407 Rona AYBAY, “Milli Güvenlik Kavrami ve Milli Güvenlik Kurulu”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:33,No:1-4, 1978, s.73; Serap YAZICI, s.82; Agah Sabri ATAY, Çok Partili Dönemde Türkiye’de

1121961 Anayasasi’nda maddenin ilk sekline ve 11.12.1962 yilinda çikarilan129 sayili “Milli Güvenlik Kurulu Kanunu”na (on iki maddeden ibarettir) göreMGK’nin görevi, milli güvenlik ile ilgili kararlarin alinmasinda vekoordinasyonun saglanmasinda yardimcilik etmek üzere temel görüsleriBakanlar Kuruluna bildirmek ve danismanlik yapmakti. (md.113/3). 409 Fakat1971’deki Anayasa degisikligi ile 111’inci maddede de degisiklik yapilmistir.Kurul’un islevinde bir degisiklik yokken, islevini yerine getiris yöntemindedegisiklik yapilmistir. 410 Madde kurulun görüslerini Bakanlar Kuruluna“bildirmek” yerine “tavsiye etmek”i öngörmüstür. Aybay buna, “kanun koyucuabesle istigal etmeyecegi” ilkesi uyarinca bir anlam verme olarak ortayaçiktigini ve kurulun danismaci olma niteliginde bir degisiklik yaratmadigi fakat“tavsiye etme” sözünün “görüs bildirme”ye oranla daha fazla baglayicioldugunu ama yine de islevinin niteligindeki danismacilik özünündegistirmedigini belirtir. 411 Bununla birlikte maddenin degistirilmesindeki asilamaç, kurul kararlarinin siyasi irade üzerindeki baglayiciligini güçlendirmekoldugu anlasilmaktadir. 412 Ayrica kurulun olusumu da degismistir. Kuvvettemsilcileri yerine kuvvet komutanlari ibaresi girmis, basbakan da ayricasayilmistir (md.111/1).1982 Anayasasi’nin 118’inci maddesiyle MGK’nin yapisinda yinedegisiklige gidilmis kuvvet komutanlari yaninda Jandarma Genel Komutani dasayilmistir. Kurula katilacak bakanlar ise daha önce yasaya birakilmisken bukez tek tek sayilmistir (md.118/1). Ayrica kurulda sivillerle askerler esit sayiyagetirilmistir. “Tavsiye eder” yerine “bildirme”den söz edilmistir. Fakat kurulunalinmasi zorunlu gördügü kararlar için, Bakanlar Kurulunca “öncelikle dikkatealinir” seklinde bir ibareye de yer verilmistir.Ordu’nun Siyasal Rolü ve Devlet Yapisi Içindeki Yeri, Istanbul, Anadolu Üniversitesi Yayinlari,1998, s.124; Aydin BASBUG, “Ya Milli Güvenlik Kurulu Ya Demokratik Cumhuriyet”, YeniTürkiye, Sayi:23-24, Yil:4, (Eylül-Aralik 1998), s.1288.408 Bülent TANÖR, Türkiye’de Demokratiklesme Perspektifleri, Istanbul, TÜSIAD Yayini, 1997,s.83; YAZICI, s.82.409 BASBUG, s.1288; BATUM ve YÜZBASIOGLU, s.60.410 AYBAY, s.77.411 AYBAY, ss.78-79.412 YAZICI, s.122; ÖZTÜRK, ss.141-142.

113Görüldügü gibi her darbe ve ertesinde hazirlanan anayasalarda ordu,devlet örgütlenmesindeki konumunu daha da etkinlestirmistir. Özellikle 1982Anayasasi ve 9 Kasim 1983 tarihli ve 2945 sayili “Milli Güvenlik Kurulu veMilli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterligi Kanunu” ile bu agirlik dozunu daha dayükseltmistir. 413Özellikle 2945 sayili kanunda milli güvenligin tanimini “milli güvenlik,devletin anayasal düzeninin, milli varliginin, bütünlügünün, milletlerarasialanda siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik dahil bütün menfaatlerin ve ahdi(anlasma ile ilgili) hukukun her türlü dis ve iç tehlikelere karsi korunmasi vekollanmasi” olarak yapmis, devletin milli güvenlik siyasetinin tanimini ise“milli güvenligin saglanmasi ve milli hedeflere ulasmasi amaci ile milli güvenlikkurulunun belirledigi görüsler dahilinde, bakanlar kurulu tarafindan tesbitedilen iç, dis ve savunma hareket tarzlarina ait esaslari kapsayan siyaseti” 414olarak belirtmistir. Kavramlarin taniminda herhangi bir kisitlama olmadigi içinMGK’nin görev alani oldukça genis tutulmustur. 415 Ayrica tanimda geçen milligüvenlik alaninda Bakanlar Kurulunun iç, dis ve savunma hareket tarzlarinikurulun belirledigi görüsler dahilinde yapacak olmasi MGK’nin etkinligini dahada arttirmistir.Yine MGK Genel Sekreterliginin (MGKGS) konumunu güçlendirenyetkileri arasinda, “uygulamalari takip ve kontrol” etmek, “düzenleyici,yönlendirici ve koordine edici isbirliginde bulunmak” sayilmistir. Bunlarhakkinda kurul kararlarinin uygulanmasinda da yetkiler verilmistir. 416Ayrica, bu yetki baska yasal düzenlemelerle de güçlendirilmistir.Bakanliklarin kurulus ve görev esaslarini düzenleyen 174 ve 176 sayili KHK,413 ÖZCAN, Türkiye’de Siyasal Rejim ve..., s.298; Murat SEVINÇ, “Milli Güvenlik Kurulu ve 1997Süreci”, Birikim, No:131, Mart 2000, s.60; Süheyl BATUM, “Türkiye’de DemokratiklesmePerspektifleri” ve “AB Kopenhag Siyasal Kriterleri”- Görüsler ve Öncelikler-, Istanbul, TÜSIADYayini, 2001, s.26; ALPAY, s.1253.414 ÖZCAN, “Türkiye’nin Ulusal Güvenlik..., s.71.415 Hikmet ÖZDEMIR, “Milli Güvenlik Kurulu”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:11,1.Basim, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996, s.56.416 ÖZCAN, Türkiye’nin Ulusal Güvenlik…, ss.71-72; ÖZDEMIR, s.58.

114bakanliklarin hizmetlerini “milli güvenlik siyasetine uygun” olarak yürütülmesigerektigini öngörmektedir. 417Ayni sekilde, genel sekreterlik, iç ve dis güvenlik sorunlariniilgilendirdigi gerekçesiyle, ülkenin siyasal yasamini ve dis politikasiniilgilendiren konularda uygulamayi dogrudan etkileyebilecek ölçüde geniskapsamli politika önerileri olusturabilmektedir.Sadece sikiyönetim, olaganüstü hal gibi iç güvenlik ya da “Çekiç Güç”gibi dis güvenlikle ilgili rutinlesmis konularda “tavsiye kararlari” almistir. Bugüne kadar Bakanlar Kurullari tarafindan eksiksiz olarak kabul gören MGK“tavsiyeleri” egitimden insan haklarina, ekonomiden dis politikaya kadar birçok konuyu kapsamistir. 418Görüldügü gibi günümüzde MGK, imam-hatip okullarindan tutun da dispolitika konularina kadar bir çok konuyu milli güvenlik kavrami içerisinesokmus ve dolayisiyla bunlar hakkinda görüs tespiti ve uygulamayi takip etmeyikendine görev addederek iç ve dis siyasette önemli bir aktör haline gelmistir.Bu baglamda ülkenin milli güvenlik sisteminin odaginda GenelkurmayBaskanligi ve onun denetimi altinda faaliyetlerini yürüten ve MGK ile BakanlarKurulu arasinda bir esgüdüm merkezi olan MGKGS örgütü bulundugu ilerisürülmektedir. Bu unsurlarla mevcut askeri yapi, MGKGS araciligiyla kararalma asamasinda MGK’daki etkili agirligini kullanarak belirleyiciolabilmektedir. Bu etki, alinan kararlarin uygulama asamasinda, MGKGS’ye,bakanlik katinda izleme, koordinasyon ve denetim yapabilme yetkileriyle dahada güçlenmektedir. 419Özellikle genel sekreterlige taninan yetkiler, 9 Ocak 1997 tarihliBasbakanlik Kriz Yönetimi Merkezi Yönetmeligi ile (BKYMY) daha dagüçlenmistir. 30 Eylül 1997’de uygulamaya konan yönetmeligin önemi daha417 ÖZCAN, Türk Dis Politikasi Olusum Süreci…, s.32.418 TANÖR, Türkiye’de demokratiklesme..., s.84; Ümit SAKALLIOGLU, “Ordu ve Siyaset”,Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:14, 1. Baski, Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996,s.1253; ALPAY, s.1253.419 ÖZCAN, Türk Dis Politikasi Olusum Süreci…, ss.34-35; ÖZCAN, Türkiye’nin UlusalGüvenlik..., s.66; ÖZDEMIR, s.56; BASBUG, s.1291.

115çok, 4’üncü maddedeki kriz tanimi ve kriz nedeniyle MGKGS’nin yetkilerinidaha da artirmasindan kaynaklanmaktadir. 420Bununla beraber, Milli Güvenlik Siyaseti Belgesi (MGSB) 421 olarakadlandirilan belge ile askerler, ulusal güvenlik ve dis politikanin genelçerçevesini çizerek yönlendirebilmektedirler. Kamuoyunda “kirmizi kitapçik”olarak bilinen belge, 5 yillik aralarla ulusal ve uluslararasi alanda meydanagelen önemli gelismeler isiginda gelistirilen “konseptler” uyarincayenilenmektedir. Örnegin, Sovyetler Birligi’nin dagilmasindan ve I. KörfezSavasi’ndan sonra MGK’ca kabul edilerek hükümete sevk edilmistir. Dahasonra Subat 1997’de yeni tehdit degerlendirmeleri uyarinca yeniden gözdengeçirilmistir. 422Belgenin bir diger özelligi taslak asamasindan baslayarak, hazirlanmasive uygulanmasina kadar tüm süreçte MGKGS’nin merkezi bir roloynamasidir. 423Özellikle 97 yilindaki MGSB’de Türkiye’nin birinci öncelikli dis tehditunsuru olarak öncelikle Yunanistan, Suriye sayilmis, Siyasal Islam’a ve OrtaAsya ile iliskilerin gelistirilmesi gibi konulara dikkat çekilmistir. 424 Zaten herMGSB asagi-yukari dis politika çizgileri hakkinda görüsler belirtiyordu.MGK’nin, MGSB’yi, bundan böyle devlet politikasini belirlenmesindeöncelikle dikkate alinacagini, hiçbir yasa, genelge ya da yönetmeligin bubelgeye aykirilik olusturamayacagini belirtilmis ve MGSB bir nevi devletingizli anayasasi konumuna getirilmistir. 425Görüldügü gibi silahli kuvvetler, olusturdugu MGK ve MGKGS araciligiile dis politika görüs ve tavsiyelerini ve tespitlerini hükümete bildirmekte hattayapilan yasal düzenlemeler ve yönetmeliklerle bunlari “yapilmasi zorunlu”420 SEVINÇ, s.64; ÖZCAN, Türk Dis Politikasi Olusum Süreci…, ss.37-38.421 Belge, 1960’li yillarin ortasindan itibaren dört kez güncellestirilmistir. SEVINÇ, s.67, (16 noludipnot).422 ÖZCAN, Türk Dis Politikasi Olusum Süreci…, ss.42-43; ÖZCAN, Türkiye’nin UlusalGüvenlik..., s.75-76; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.87; BALCI, s.148.423 ÖZCAN, Türkiye’nin Ulusal Güvenlik..., s.76.424 SEVINÇ, s.67; UZGEL,“TDP’nin Olusturulmasi”, s.88; ÖZCAN, Türkiye’de Siyasal Rejim...,s.306; BALCI, s.149.425 SEVINÇ, s.67; UZGEL,“TDP’nin Olusturulmasi”, s.87; BALCI, ss.148-149.

116kararlar olarak hükümetlere dayatmaktadirlar. Devleti sekillendirme ve korumaegilimi nedeniyle yukarida sayilan düzenlemelerle yerini sürekli saglamlastiranTSK, yeri geldiginde kendini TBMM’nin ya da siyasal partilerin yerinekoymaktan çekinmemekte, iktidar partisi edasiyla da karar alma mekanizmasinamüdahalede de bir sakinca görmemektedir.Ancak 03. 10. 2001 tarihli 4709 sayili “Türkiye CumhuriyetiAnayasasinin Bazi Maddelerinin Degistirilmesi Hakkinda Kanun” ile, 1982Anayasasi’nin 118’inci maddesinde degisiklik yapilarak, kurula adalet bakanive basbakan yardimcilari da tabii üye olarak katilma hakkina sahip oldular.Böylelikle kurulda sivil üyelerin sayisi arttirildi. Dolayisiyla hükümetin MGKkararlarinin alinmasinda agirligi artacagi öngörülebilir. Ayrica milli güvenliksiyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmasi “…ile ilgili kararlarin alinmasi…”ibaresi yerine “…ile ilgili alinan tavsiye kararlari…” olarak degistirildi. Yineyapilan degisiklikle yasada geçen kurulun alinmasi zorunlu gördügü tedbirlereait kararlar Bakanlar Kurulunca “öncelikle dikkate alinir” ibaresi“degerlendirilir” seklinde degistirildi. Degisiklik bütün olarakdegerlendirildiginde MGK’nin islevi hükümete tavsiye, hükümetin butavsiyeleri ise öncelikle dikkate almak yerine sadece degerlendirecegi yargisiortaya çikmaktadir. Yine 15 Ocak 2003 tarihli 4789 sayili “Milli GüvenlikKurulu ve Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterligi Kanununda DegisiklikYapilmasina Dair Kanun” ile 4709 sayili kanunda geçen MGK’nin üyeleritekrar sayilmakla birlikte MGK’nin görevlerinin sayildigi 4’üncü maddededegisiklik yapilarak kararlarin tavsiye niteliginde olacagi hükme baglandi.Bununla birlikte MGK ile ilgili esasli degisiklik “7. Uyum Paketi” olarakbilinen, 30 Agustos 2003 tarihli 4963 sayili “Çesitli Kanunlarda DegisiklikYapilmasina Iliskin Kanun” ile MGK’nin görevlerinin ayrintili bir sekildesayildigi (9 fikra) 4’üncü madde degistirilerek, MGK’nin yetkileri yeniden tarifedildi. Buna göre, MGK, milli güvenlik ve devletin milli güvenlik siyasetineiliskin tanimlar çerçevesinde devletin milli güvenlik siyasetinin tayini, tespiti veuygulanmasi ile ilgili konularda tavsiye karari alacak ve gerekli koordinasyonunsaglanmasi için görüs tespit edebilecek. Genel Sekreterligin Görevlerinin yeraldigi 13’üncü madde (9 fikra) tümüyle kaldirildi ve yerine MGK Genel

117Sekreterliginin, MGK’nin sekreterlik görevini yürütecegi ve MGK tarafindan veyasalarla verilen diger görevleri yerine getirecegi seklinde degistirilerek vekapsami oldukça daraltilarak iki fikraya indirildi. Yine MGK, ayda bir degil ikiayda bir toplanmasi ve MGK Genel Sekreterinin, siviller arasindan atanabilmesiyapilan degisiklikler arasinda. Bununla birlikte 10.10.2003 tarihli 5017 sayili“Milli Güvenlik Kurulu ve Milli Güvenlik Kurulu Genel Sekreterligi KanunununBazi Hükümlerinin Yürürlükten Kaldirilmasina Dair Kanun” ile de 2945 sayiliMGK kanununun 16’nci maddesinin son fikrasi (MGK personeli ile ilgili),17’nci maddesinin ikinci fikrasinda geçen “gizli olup” ibaresi (MGK kadrolariile ilgili) ve 21’inci maddesinin birinci fikrasinda geçen “ “GIZLI” gizlilikdereceli” (MGK yönetmeliginin gizliligine dair) ibaresi yürürlükten kaldirildi.Yapilan son degisikliklerle, MGK Genel Sekreteri’nin icrai yetkilerikaldirilmis ve MGK’nin hükümet üzerindeki agirligi ve kararlarininbaglayiciligi azaltilarak karar alma mekanizmasi içindeki etkisi, eskiye oranlaazaltilmis oldu. Buna karsilik da hükümetin iç ve dis politikada hareketserbestisi artmis gözükmektedir. Ancak TSK’nin sistem içindeki kemiklesmisagirligi ve etkinligi göz önüne alindiginda, sivil otorite lehinde gözüken budegisikliklerin, öngörüldügü gibi olumlu sonucu ya da tam tersi ilerleyen süreçiçinde daha net bir sekilde ortaya çikacaktir.2.6. Yargi1961 Anayasasi ile olusturulan kurumlardan biri de AnayasaMahkemesidir. Mahkeme, diger görevleri ile birlikte yasalarin, kanunhükmünde kararnamelerin ve tüzüklerin anayasaya uygunlugunu denetler. 426Özellikle mahkeme dis politikaya etkisi bakimindan incelendigindehükümetlerin meclis karariyla dis politikaya iliskin aldiklari izin, uluslararasiantlasmalar, Bakanlar Kurulu kararlari ile kanun hükmünde kararnamelerindenetimi gibi konularda etkisi oldugu görülmektedir.426 GÖZÜBÜYÜK, s.241.

118Yetki yasasi konusunda da mahkeme denetleme yetkisinikullanabilmektedir. Mahkeme Bakanlar Kurulunun aldigi kararlar ile KHK’larinanayasaya aykiri olduguna karar verirse, Bakanlar Kurulunun KHK veya yasayadayanarak aldigi kararlar ve yaptigi eylemler hukuken geçersiz olur. 427 Ancak1982 Anayasasi’nin 148’inci maddesi, Mahkemenin yasalarin, KHK’larin veTBMM Iç Tüzügü’nün anayasaya sekil ve esas bakimindan uygunlugunudenetleyebilecegini öngörmekte, ama TBMM’nin “karar” niteligindekiislemlerini anayasal yargi denetimine tabi tutan açik bir düzenlemeyapmamistir. Nitekim örnegi de yasanmistir. I. Körfez Krizi döneminde anamuhalefet partisi SHP daha önce bahsi geçen 107 ve 108 sayili TBMM kararlariiçin dava açmistir. Fakat Mahkeme, 24.09.1990 günlü kararinda, adi geçenkararlarin denetlenebilir normlar arasinda olmadiklari gerekçesiyle davayireddetmistir. 428Yine uluslararasi antlasmalarin için de, Anayasa’nin 90’inci maddesinde,usulüne göre yürürlüge konmus uluslararasi antlasmalar için anayasa aykirilikiddiasiyla mahkemeye basvurmanin yolunu kapatilmistir. Dolayisiyla bunlariçin mahkemeye iptal davasi açilamaz. Fakat uluslararasi antlasmalari uygunbulan yasalar için Anayasa Mahkemesi’ne, KHK için de Danistay’abasvurulabilir. Burada dava konusu olan olgu, dogrudan uluslararasi antlasmadegil de yasamanin veya yürütmenin anayasaya aykiri bir metni uygun bulmasiya da onaylamasi niteligindeki islemlerdir. 429Görüldügü gibi, yargi dis politika kararlarinin denetimini oldukça kisitlioranda yapabilmektedir. Mahkemenin denetimini de hukuki mevzuat geregiancak dolayli yollardan yapabilmesi ya da bazi konularda hiç yapamamasi,Türkiye’de yarginin dis politikaya etkisini daha dogrusu karar almamekanizmasindaki yerini neredeyse yok denecek bir seviyede gerçeklesmesineneden olmaktadir.427 EFEGIL, Körfez Krizi ve…, s.167428 TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., s.331; ORAN, Kalkik…, ss.84-85.429 TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin..., s.331; Mümtaz SOYSAL, 100 Soruda..., s.208.

1192.7. Kamuoyu2.7.1. Tarihsel Süreç Içerisinde Kamuoyunun Dis Politikaya Ilgisi veEtkisiTürkiye’de 1960’lara kadar kamuoyunun, hükümetlerin dis politikakararlarina etkisinden söz etmek neredeyse imkansizdi diyebiliriz. 430Özellikle Atatürk döneminde dis iliskilerin yogun olmasi ve basinda dispolitika konulari oldukça genis yer ayrilmasina ragmen devletin izledigi dispolitikayi elestiren daha dogrusu dis politika konularini izleyen, etkileyebilenbir kamuoyundan söz edebilmek pek mümkün degildi. 431 Hatta bir adim dahaileri giderek, tek parti döneminde de böyle bir etkiden bahsetmek olanaksizdi.Demokrat Parti döneminde ise, basina uygulanan baski biraz dahahafiflemis olmasina ragmen, henüz dis politika konularini serbestçe tartisabilenözgür bir basindan bahsetmek mümkün degildi. 432 Dolayisiyla zatenbahsedilebilen konular da hükümetin sinirlarini çizdigi bir çerçeve içindeydi.Dis politika konularinin basinda tartisilmamasi ayni sekilde kamuoyununbilgilendirilmesini minimum seviyede birakmakta ve kamuoyunun etkisindensöz etmek olanaksiz olmaktaydi. Bununla birlikte, 1950’de Kore’ye askergönderilmesi, 1950’de Avrupa Ekonomik Isbirligi Örgütü’ne, 1952’deNATO’ya üye olunmasi ve Kibris sorunu gibi konular 433 halkin dis politikayailgisinin baslangici sayilabilir. Buna karsilik ayni dönemde Türkiye’nin 1959’daAvrupa Topluluguna üyelik basvurusu toplumda tartisilmis degildi. 434 Zaten1950-60 döneminde bir çok sebep yüzünden 435 dis politika kanaatleri homojenbir nitelik tasimaktaydi. 436 1950’li yillar kisaca, dis politika alaninda halkin,demokratik bilinçlenmesinin, örgütlenmesinin ve dolayisiyla dis politikaya430 KÜRKÇÜOGLU, “Dis Politika” Nedir?..., ss.321-329.431 KÜRKÇÜOGLU, “Dis Politika” Nedir?..., s.322.432 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.77.433 Nevin ATES, “Cumhuriyet Dönemi Türk Dis Politikasi ve Hükümet Programlari”, Iktisat Dergisi,No: 357, (Mayis -Haziran 1996), ss.74-75.434 Deniz VARDAR, “Türkiye-AT Iliskileri”, Faruk Sönmezoglu, (ed.), Türk Dis Politikasinin Analizi,Istanbul, Der Yayinlari, 1994, s.123.435 Bunlar, hükü met baskisi, basin özgürlügünün kisitlanmasi, sosyalist görüslerin susturulmasi gibinedenler ile örgütlenmenin yüzeysel kalmasi....gibi sosyolojik ve ekonomik nedenler. Bkz., SEZER,s.90.436 SEZER, s.90.

120etkisinin olmadigi dönemdir. Gerger’in deyimiyle, “dis politikada genisbilinçsizlik içinde bir boyun egis tüm ülkeye egemen” oldugu yillardi. 4371960 Devrimi’nin getirdigi özgürlük havasi yerlesinceye kadar,yöneticiler, kamuoyundan gelen taleplere ve baskilara yeterince önemvermediler. Dolayisiyla kamuoyu dis politika kararlarini etkileyebilecek kadarbir agirliga sahip olmadi. 4381960 sonrasi bir dizi iç ve dis etken Türk dis politikasini etkilemis vekamuoyunu dis politika alanina ilgisinden bahsedilebilecek gelismeler oldu. 439Iç etkenlerin basinda yer alan 1961 Anayasasi’nin getirdigi özgürlükortami, o güne kadar sistem içinde yer alamamis, toplumsal olaylarla pekilgilenmeyen toplumsal siniflari, örgütlü olarak, ülkenin iç ve dis politikalarinadolayli olarak etkide bulunabilen unsurlar haline getirmistir. 440 Dolayisiyla dispolitika konulari basin ve kamuoyunda tartisilabilir bir hale gelmistir. Bu dakamuoyunda isçi, ögrenci ve aydinlarin dis politikaya iliskin farkli görüslerdenhaberdar olmasini ve dis politika konularina daha fazla ilgi göstermeleriniberaberinde getirmistir. 441 Sonuçta ortaya çikan “dis politikanindemokratiklesmesi”ydi. 442Diger yandan 1962 yilinda Küba Bunalimi nedeniyle ABD’ninTürkiye’yi gerekirse feda edebileceginin görülmesi, 1963’te Kibris sorunununtekrar alevlenmesi ve bunun üzerine kamuoyunun “Johnson Mektubu” olarakbilinen metinden 1966’da haberdar olmasi gibi olaylar tepkiyle karsilanmakla 443beraber buna kitle haberlesme araçlarinin yayginlasmasi da eklenince, halkinilgi odaklarina dis politika da eklenmis oldu. 444Özellikle, 1963’ten sonra, Kibris konusunda karar alicilar kamuoyununyogun ilgisini devamli dikkate almak zorunda kalmislardir. Ülman ve Sander,437 GERGER, s.35.438 Haluk ÜLMAN ve Oral SANDER, “Türk Dis Politikasina Yön Veren Etkenler II (1923-1968)”,A.Ü.S.B.F. Dergisi, Vol:27, No:1-2, 1972, s.12.439 ATES, s.75.440 ATES, s.75; UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.78.441 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.78; ATES, s.75; GERGER, s.35.442 AYDIN, 2000 Yi llara Dogru..., s.24.443 ATES, s.76.444 SEZER, ss.90-91; GERGER, ss.35-36; KÜRKÇÜGOLU, “Dis Politika” Nedir?..., s.326.

121kamuoyunun konuya bu derece ilgisi ve radikal durusu olmasaydi, sorununçoktan halledilecegini vurgulamaktadirlar. 445 Bu durumda Türk kamuoyu Kibrissorununda karar alicilarin en azindan hareket alanlarinin çerçevesini çizmislerve onlarin ne yapabileceklerinden çok ne yapamayacaklarini göstermistir.Yine kamuoyunun etkiledigi ikinci dis politika olayi da Amerika ileyapilan ikili antlasmalardir. 446 Bu antlasmalar Kibris sorunu patlak verinceyekadar büyük bir sorun olmazken, Kibris anlasmazligi sonrasi Türkiye’nin ABDile iliskilerinde yeni döneme girilmesiyle, kamuoyunda tartisilmistir. Öyle ki1965’de iktidara gelen Demirel Hükümeti programinda böyle bir sey olmadigihalde bu anlasmalarla ilgilenmek ve bunlari Washington ile görüsmek zorundakalmistir. 44712 Mart rejimi demokratik gelismeyi kesintiye ugratmistir. 448 1971-73döneminde yönetimin sinirlayici faaliyetleri sonucu, dis politika tartismalarinada kisitlama getirmistir. Fakat 1973’ten sonra durum normallesmeyebaslamistir. 449 Zaten hemen akabinde 1974’te Kibris müdahalesinin yapilmasi,tüm toplumu ilgilendiren böyle bir olayin, toplumca ilgi odagi halinegelmememsi için bir neden de yoktu.Yine 1980 ve 1983 yillari arasinda 12 Eylül rejiminin getirdigikisitlamalar ve 1982 Anayasasi’nin 1961 Anayasasi kadar demokratikolmamasi, bu dönemde dis politikadan ziyade iç sorunlarla mesgul olunmasitoplumda dis politikanin tartisilmasini, konusulmasini ve ilgiyi ikincil konumadüsürmüstür diyebiliriz.Fakat 83 sonrasi Özal döneminde dis politika kamuoyunda vebasin/medya da tartisilmaya ve devlet yönetiminin en öncelikli meselesi olarak445 ULMAN ve SANDER, s.12.446 23 Haziran 1954’de Askeri Kolayliklar Anlasmasi, 1958 Kasim’da Izmir-Çigli’de füze rampasikurulmasi için yapilan anlasma ve 1959 Mart’inda yapilan isbirligi antlasmasi, 3 Temmuz 1969 tarihliTürk-Amerikan Savunma ve Isbirligi Antlasmasi ve bunlarin çerçevesinde yapilan uygulamaantlasmalari. ÜLMAN ve SANDER, ss.8-9; SÖNMEZOGLU, ABD’nin Türkiye Politikasi..., ss.41-49447 ULMAN ve SANDER, s.13.448 ATES, s.77.449 KÜRKÇÜOGLU, “Dis Politika” Nedir?..., s.328.

122degerlendirmeye baslanmistir. 450 Özellikle 90 sonrasi, toplumu yakindanilgilendiren Türk Cumhuriyetlerinin bagimsizligini kazanmasi, Balkanlarda veKafkaslarda çatismalarin yasanmasi, Gümrük Birligi Antlasmasi, KörfezKrizi’nin patlak vermesi gibi olaylar halkin dis politikaya ilgisini canlitutmustur.Özellikle Körfez Krizi dönemin gündeminde agirlikli olarak yer almistir.Hatta bu dönemde petrol borularinin kapatilmasi ile ilgili anket yapilmistir.Ankete katilanlarin %33’ü petrol boru hatlarinin kapatilmasi kararinidesteklemis %28.6’si karari onaylamamis, geri kalani görüs belirtmemistir. 451Zaten dis politika kararlarini karar alma mekanizmasinda yer alanbirimleri saf disi birakarak alan, asli ve resmi unsurlari ihlal eden Özal’in resmiolmayan kamuoyu kanaatini dikkate almasi pek de mümkün degildi.Türkiye’de her ne kadar kitle iletisim araçlarini gelisimi vedemokratiklesme iç ve dis sorunlarin tartisilmasini saglamis olsa da toplumu veonlarin özel hayatlarini çok yakindan ilgilendiren dis politika konularinda-NATO’ya üyelik, AET üyeligi, Gümrük Birligi gibi- referandum yapilmamis,halkin kanaatlerine kulak verilmemistir. 4522.7.2. Baski GruplariBir takim ortak çikarlar etrafinda toplanmis olan ve isbirligi içerisindedevlet kurumlarina (yasama-yürütme) isteklerini bu kurumlarla temas kurarakileten ve onlari etkilemeye çalisan baski gruplari arasinda, meslek kuruluslari,sendikalar (isçi örgütleri), medya kuruluslari, kitle ve düsünce örgütleri vegönüllü kuruluslar sayilabilir. 453Türkiye’de özellikle parlamento ve idare üzerinde etkili olabilen baskigruplari arasinda, Türkiye Odalar ve Borsalar Birligi (TOBB), Ticaret ve Sanayi450 Abdullah GÜL, “Cumhuriyet Dönemi Türk Dis Politikasi”, Yeni Türkiye, Sayi:23-24, Yil:4, (Eylül-Aralik 1998), s.1315.451 GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., s.294.452 GÖZEN, 75. Yilinda..., s.1360; Haluk ALKAN, “Avrupa Birligi Karar Alma Süreçlerinde BaskiGruplari”, Türk Idare Dergisi, Sayi:422, Yil:71, Mart 1999, s.36.453 ARI, Amerika’da Siyasal Yapi..., s.133; Mustafa SAKAL, “Siyasal Karar Alma Sürecinde Yer AlanAktörler ve Rolleri”, D.E.Ü., I.I.B.F. Dergisi, Cilt:13, Sayi:1, 1998, s.217.

123Odalari, Türkiye Genç Isadamlari Dernegi (TÜGIAD) ve Türkiye Sanayici veIsadamlari Dernegi (TÜSIAD) ve Müstakil Sanayici ve Isadamlari Dernegi(MÜSIAD), Türk-Is ve buna benzer sendikal örgütlerle büyük medya gruplarisayilabilir. 454Türkiye’de yukarida sayilan kuruluslarin bir baski grubu olarak dispolitika karalarini etkileyen unsur olarak öne çikmalari çok eski degildir.Özellikle 1961 Anayasasi’nin önceki döneme nazaran toplumun farklikesimlerinin taleplerini/görüslerini hükümete ya da parlamentoya iletebilmesinisaglayan görece özgürlük ortami ile belirmeye basladigini söyleyebiliriz.Fakat is dünyasinin dis politikadaki agirligini/etkisini özellikle 80’lerdenitibaren hissettirmeye basladigi belirtilebilir. ANAP’in iktidara gelisiyleberaber, liberal politikalarla Türkiye’yi uluslararasi kapitalist ekonomiyeeklemlemeye çalisan Özal, is dünyasinin siyasal süreçte dogrudan temsiledilmesini sagladi. Böylece, is çevreleri etkilerini dis politikaninolusturulmasinda zaman zaman gösterdiler ve bir kisim isadamlari diplomat gibidavrandilar. 455Bunun yaninda is dünyasi, Disisleri Bakanliginin destegiyle 1965’dekurulan Iktisadi Kalkinma Vakfi (IKV), 1986’da kurduklari Dis EkonomikIliskiler Kurulu (DEIK) gibi kurumlar araciligiyla en azindan ekonomik niteliklidis politika karalarinin olusum sürecine “etkileyen unsur” olarak katilmaolanagina sahip oldular. 456Bununla birlikte gerek TÜSIAD etrafinda birlesmis büyük is çevreleri,gerek orta ölçekli patronlari temsil eden TOBB, iç politika olaylari kadar, dispolitikanin gündemini mesgul eden Kürt sorunu ve güncel dis politikakonularinda çesitli açiklamalar yaparak ve raporlar hazirlattirip, yayimlayarakgelismeler karsisinda görüslerini ve taleplerini yansitmislardir. 457Isadamlari sadece bununla yetinmeyip 1980’lerde kurulmus olan Türk-Yunan, Amerikan, Rus Is Konseyleri gibi kurumlar araciligiyla ekonomik ve454 ARI, Amerika’da Siyasal Yapi..., s.136.455 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.81.456 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.83.457 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.88.

124ticari iliskilerin disinda siyasal girisimler ile sorunlarin çözülmesi veya ikiliiliskilerin gelistirilmesi konusunda aktif olarak da yer almislardir. Artikisadamlari diplomat, kurduklari bazi kurumlar ise neredeyse konsolosluk gibidavraniyorlardi. Tarik Sara, Sabanci ve Koç gibi Türkiye’nin önde gelenisadamlarinin Kürt, Kibris sorunu ve Yunanistan ile iliskilerinde görüsbeyanlari, TÜSIAD’in ABD’de lobi yapmasi için kurduklari bir sirket veBrüksel ve Washington gibi baskentlerde temsilcilikler açmalari ve 1994’tekurduklari “Dis Iliskiler Komisyonu” bu örnekler arasindadir. 458Görüldügü gibi bu kuruluslar dis politika karalarini etkilemekle kalmayipsanki dis iliskilerin gelistirilmesinde hükümete yardimci olabilecek birfonksiyon da yüklenmislerdir. Elbette bu Özal’in bu çevreleri öne çikarmakisteyen tutumundan kaynaklanmaktaydi.Buna karsilik bu örgütlerin dis politikaya katkilari oldugu gibi, Özal’inKörfez Krizi esnasinda Irak’a ambargo kararini almasi ve petrol boru hatlarinikapatmasi, Irak ile ekonomik, mali ve ticari iliskileri olan çevrelerden tepkiylekarsilandi. 459Diger yandan parlamento ve yönetim üzerinde etkili olabilen isçisendikalari, sendika konfederasyonlari genel grev yaparak, çiftçi birlikleri,ziraat odalari ve tarim kooperatifleri bazi ürünlerin ihraç edilmesi ya da ithaledilmemesi için baski yaparak etkili olabilmektedirler. Bununla birlikte barolar,tabip odalari, mimar ve mühendis odalari, düsünce kuruluslari (ASAM v.b.),insan haklari savunuculugu yapan dernekler ve medya patronlari TV ve basinaraciligiyla dis politika kararlarina etkide bulunabilmektedirler.458 UZGEL, “TDP’nin Olusturulmasi”, s.90.459 GÖZEN, Türk Dis Politikasinda..., s.300.

125ÜÇÜNCÜ BÖLÜMII. KÖRFEZ KRIZI TÜRK DIS POLITIKASI KARAR ALMASÜRECI VE GELISMELER3.1. II. Körfez Krizi Öncesi Gelismeler3.1.1. Türkiye’nin I. Körfez Krizi/Savasi Sirasindaki Tutumu veSonuçlariIrak’in, güneyindeki komsusu Kuveyt’i 2 Agustos 1990’da isgali ve ilhaketmesi uluslararasi platformda ciddi bir tepki dogurdu. Bunun üzerine BirlesmisMilletler Güvenlik Konseyi (BMGK) Irak’i kinayan, isgale son vermesiniisteyen ve bu amaca ulasmak için ekonomik ambargo ve diger tedbirleri içerenkararlar aldi. 460 Fakat uluslararasi yaptirimlarin sonuçsuz kalmasi üzerine BM,ABD’nin baskisi üzerine 29 Kasim 1990’da 678 sayili karari ile, Irak’a, öncekialinan kararlari uygulamamasi halinde gerekli bütün yollarin kullanilacagiseklinde bir ültimatom vererek, bir nevi “savas karari” aldi. 461Irak yönetiminin geri adim atmamasi üzerine 17 Ocak günü ABD veIngiltere’nin basini çektigi uluslararasi gücün Irak’i bombalamasiyla baslayan“Çöl Firtinasi Harekati” 28 Subat 1991’e kadar sürdü. 462Türkiye henüz savas baslamadan Irak’i kinayan açiklamalardabulunmakla beraber, Irak’in Kuveyt’ten derhal geri çekilmesini, soruna barisçilçözümün bulunmasini ve Irak ile Kuveyt’in toprak bütünlügünün korunmasiniistedi. 463 Daha sonra Türkiye BM Güvenlik Konseyi kararlarini destekleyici birtavir ortaya koydu. Özellikle BMGK’nin 661 sayili karari 464 almasinibeklemeden Özal baskanligindaki Bakanlar Kurulu, Yumurtalik-Kerkük petrolboru hattini kapatti. Yine BM’nin aldigi diger kararlara da titizlikle uyarak,460 Bunlar; 660, 661, 662, 664, 665, 666, 667, 669, 670, 674 ve 677 sayili kararlardir.461 ORAN, Kalkik…, s.58; Hulki CEVIZOGLU, Amerika’nin Körfez Savasi, 2. Baski, Ankara,Cevizkabugu Yayinlari, 2003, s.15.462 Ramazan GÖZEN, “Türkiye’nin II.Körfez Savasi Politikasi: Aktif Politika ve Sonuçlari”, Ihsan D.Dagi (der.), Türk Dis Politikasinda Gelenek ve Degisim, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1998, s.200.463 EFEGIL, Körfez Krizi ve…, s.177.464 6 Agustos 1990 tarihli karar Irak’a karsi askeri, ekonomik ve ticari ambargoyu öngörüyordu.

126koalisyon güçlerinin yaninda yer alan Türkiye, savas döneminde de koalisyonunpolitikalarina paralel olarak dis politikasini yürüttü. Bunlara ek olarak 107 ve108 sayili 465 TBMM kararlarindan sonra Özal baskanliginda toplanan hükümet,ABD’nin savas boyunca Incirlik Üssü’nün kullanilmasina izin veren bir karari(126 sayili karar) TBMM’den geçirdi. Ayrica Bakanlar Kurulu ABD’nin istegiüzerine, Türkiye’ye karsi bir saldiri tehdidini caydirma amaciyla, Almanya,Italya ve Belçika’dan toplam 42 uçaktan olusan NATO AMF-A gücü (IttifakKomutanligi Avrupa Hava Harekat Gücü – Allied Command Europe MobileForce Air) daha dogrusu kamuoyunda Çevik Kuvvet diye bilinen gücünMalatya-Erhaç ve Diyarbakir’da yerlestirilmesini kabul etti. 466Türkiye’nin I. Körfez Savasi’nda, koalisyon güçleri yaninda yeralmasinin bazi belli basli sebepleri vardi. Ilk olarak, BM Anlasmasinin 25’incimaddesine göre, BM üyeleri “Güvenlik Konseyinin kararlarini kabul etme veuygulama” konusunda taahhütte bulunmuslardi. Dolayisiyla, BMGK’nin Irak’inisgaline iliskin aldigi bir çok kararin hukuki baglayiciligi ve siyasi- askeriyaptirim gücü vardi ve Türkiye’nin Irak’a karsi politikasinda çok önemli birunsur olmustu. 467 Bunun yani sira diger nedenlerle beraber 468 , Türkiye’nin,bölgedeki siyasi haritasinin degismesinin engellenmesi ve statükonunkorunmasi, yani ulusal güvenlik ve toprak bütünlügü ve Türkiye’nin karsikarsiya kalacagi ekonomik, ticari ve mali kayiplarin önlenmesi kaygilari daönemliydi. Özellikle Irak ve Türkiye’nin en önemli birlesim noktasi olan Kürtsorunu Türkiye’nin kaygilarini artiran en önemli sorunlardan biriniolusturuyordu. Irak’in savas sonrasi merkezi yönetiminin zayiflamasi sonucuortaya çikacak istikrarsizligi Türkiye’nin toprak ve ulusal bütünlügünü tehditetme riski tasiyordu. 469 Kürt gruplarin dolayli olarak Türkiye’nin toprak465 107 sayili karar, Türkiye’ye tecavüz olma ihtimali halinde, karsilik verme amacini tasiyan, savas haliilani, silahli kuvvetlerin kullanilmasi ve Türk Silahli Kuvvetlerin yabanci ülkelere gönderilmesi veyayabanci silahli kuvvetlerin Türkiye’de bulunmasi öngörüyordu. 108 sayili karar da Türk SilahliKuvvetlerin yabanci ülkelere gönderilmesi veya yabanci silahli kuvvetlerin Türkiye’de bulunmasiöngörüyordu. TANÖR, Türkiye’de Dis Iliskilerin…, ss.328-329.466 GÖZEN, Türkiye’nin II.Körfez Savasi..., ss,186-213, 211.467 GÖZEN, Türkiye’nin II.Körfez Savasi..., ss.180-181.468 Bati dünyasinda prestijini artirmak, savasin gidisatinda söz sahibi olabilmek ve gelismele rietkileyebilmek ve Türkiye’nin hala stratejik önemi oldugunu göstermek. GÖZEN, Türkiye’ninII.Körfez Savasi..., s.198.469 GÖZEN, Türkiye’nin II.Körfez Savasi..., s.197.

127bütünlügüne yönelik yikici faaliyetlerini daha da artirabilecegi hatta Saddam’inbunlari Türkiye aleyhine koz olarak kullanabilecegi endisesi de söz konusuydu.Dolayisiyla bu sorunun engellenmesi gerekiyordu. 470Türkiye’nin I. Körfez Savasi politikasinin kendisi açisindan, güvenlik,ekonomik ve siyasi bakimdan üç önemli sonucu da olmustu. Türkiye’nin I.Körfez Savasi politikasi nedeniyle ekonomik zararinin (ambargo, petrol boruhatlarinin kapatilmasi, müteahhitlerin is kaybi) 98’e kadar 30 milyar dolaroldugu tahmin ediliyor. Ayrica, Türkiye, Irak merkezi otoritesinin zayiflamasi,Kuzey Irak bölgesinde “güç boslugu”nun olusmasi ve bu bölgeye yerlesen PKKterörünün daha da büyümesi sonucuyla karsi karsiya kaldi. Baslayan Kuzey Irakproblemi, Güneydogu sinirlarinda bir güvenlik endisesi dogurmus veTürkiye’nin güvenligini tehdit eder bir duruma dönüsmüstür. 471 Buna baglantiliolarak daha sonralari Türkiye PKK terörü nedeniyle Sicak Takip Anlasmasi’ninsona ermesine karsin mesru müdafaa hakkina dayanarak sinir ötesi (KuzeyIrak’a) askeri operasyonlar yapmak zorunda kalmistir.Bu operasyonlarin bir sonucu olarak Körfez Savasi sonrasi Türkiye’ninAvrupa’daki prestiji yükselecegi beklenirken, Güneydogudaki ve KuzeyIrak’taki operasyonlar nedeniyle, insan haklari ve demokratiklesme sorunlariylailintili olarak beklenenin tam tersi olmustur.3.1.2. I. Körfez Krizi Sonrasi Gelismeler ve TürkiyeSavas sonrasinda Irak askeri gücünün BM koalisyon güçleri karsisindayenik düsmesi ve zayiflamasi 1991 Mart’inda güneyde Siilerin kuzeyde deKürtlerin ayaklanmasi için uygun bir ortam saglamistir. Bu ayaklanmayibastirmak isteyen Irak askerleri önünden kaçan Süryani, Türkmen ve Kürt nüfusIran ve Türkiye’ye sigindilar. Fakat bu mülteci akini hava sartlari, cografi yapive kabul eden ülkelerin yetersiz hazirliklari nedeniyle mülteci faciasinadönüstü. 472470 EFEGIL, Körfez Savasi ve TürkDis Politikasi…, s.180.471 GÖZEN, Türkiye’nin II.Körfez Savasi..., s.214.472 Kemal KIRISÇI, “Huzur Mu Huzursuzluk Mu: Çekiç Güç ve Türk Dis Politikasi”, Faruk Sönmezoglu(der.), Türk Dis Politikasinin Analizi, Istanbul, Der Yayinlari, 1994, ss.274-275.

128Mültecilerin Türk sinirina dayanmasi üzerine Türkiye her ne kadar insanive politik nedenlerle yardim etmek istese de bazi endiseler 473 nedeniyleBMGK’nin uluslararasi bir çözüm bulmasina ve oradan yanit alana kadarsinirlari kapali tutma karari aldi. Mevcut mülteci trajedisi acilen BMGK’nin 688sayili karari almasina yol açti. Kararin Türk hükümeti açisindan iki önemi vardi.Ilk olarak, mülteci krizi uluslararasi güvenligi tehdit eden bir unsur olaraktanimlanmasi, bunun bir güvenlik bölgesi ve onu koruyacak bir askeri gücünçikacagi anlamina geliyordu. Ikincisi ise, kararda ihtiyaç duyanlara, insaniyardim kapilarini açmasini istiyordu ki, bu Türk hükümetine mültecilerin daglikbölgelerden indirip yardimin daha rahat yapilacak Irak yakasina indirme imkaniveriyordu. 474Dönemin Cumhurbaskani Özal’in soruna yaklasimi, mültecilere yardimetmenin en iyi yolunun, onlari sinirin Irak tarafinda düzlük bir alana indirmekve Irak siniri boyunca bir tampon bölge olusturulmasi yönündeydi. Bu fikriIngiltere Basbakani John Major da onayliyordu. Fakat Batili devlet adamlarincaÖzal’in fikri, yani insani yardimlarin ulastirilmasini kolaylastirmak için sinirboyunca güvenli bölge olusturulmasi önerisi uygulamada sorunlu bulundu vetampon bir bölgenin yeni bir “Gazze seridi” yaratacagindan korkuldu. Özal’inbu fikri yerine, özel olarak toplanan Avrupa Toplulugu (AT), mültecilerin kendiyerlesim yerlerine dönüslerini güvence altina alacak ve daha sonra bir güvenlikbölgesine dönüstürülmesi fikrini olusturdu. AT’nin bu tasarisi, ABD DisisleriBakani J. Baker’in mülteciler hakkindaki raporuyla birlesmesi ve ABD’ninpolitikasi, Irak’in 36. paralelin üzerinde savas uçaklarini uçurmamasini veaskeri harekata girismemesi yönünde olustu. Böylece, BM denetiminde olmayanfiilen ABD yetkisinde olan ve Özal’in öngördügünden hayli farkli HuzurHarekati olarak bilinen müttefik askeri ve insani yardim çabalari ile desteklenenbir güvenlik bölgesi ortaya çikti. 475 11 Nisan’da ABD, Türk Disisleri473 200.000 civarinda oldugu tahmin edilen, mültecilere izin verilmesi halinde bu rakamin daha daartacagi endisesi, daha önce (1988-1991 yillari arasinda) 60.000 kadar Kürt mültecinin mevcudiyetikarsisinda Avrupa Devletleri Türkiye’nin daha fazla yardim talebini reddetmeleri ve bunun tekrarolama ihtimali, ayrica Avrupalilar mülteci sorununu önemsiyor görünseler de, mülteci sorununubölgesel bazda tutmak istemeleri ve Türkiye’yi de Avrupa ile mülteciler arasinda tampon bölge olarakgörmeleri. KIRISÇI, Huzur mu..., ss.276-277; ORAN, Kalkik..., ss.50-53.474 KIRISÇI, Huzur mu..., s.278.475 KIRISÇI, Huzur mu..., ss.278; ORAN, Kalkik..., s.58.

129Bakanligi’na basvurarak Türkiye’ye askeri yardim personeli getirmek ve çesitliyerlerde malzeme depolama izni istedi. Artik kamuoyunda Çekiç Güç adiylaanilmaya baslayan Huzur Harekati’na (Provide Comfort), Türkiye tarafindan ogünlerde “yalnizca insani yardim amaciyla” 30 gün süreyle izin verilmesineragmen, bu süre mayis ve haziranda 30’ar gün süreyle iki kez daha uzatildi. 4761991 Mayis’inin sonunda güvenlik bölgesi olusturulmasini saglayanHuzur Harekati’nda 11 ülkeye ait 20 bin askerden fazla bir güç olustu. Bu güçnisan sonlarindan itibaren yüzbinlerce mültecinin kendi istegiyle evedönüslerini güvenli bir sekilde sagladiktan sonra müttefikler 16 Temmuz’da datamamen çekildiler. Fakat müttefikler, bu bölgeden çekildikten sonra, bubölgede BM’nin tek basina denetimi saglayamayacagi endisesiyle, ABD’ye çokuluslu bir güç konuslanmasini ilettiler. ABD de bunu Ankara’ya bildirdi veolumlu yanit almasiyla birlikte 12 Temmuz 1991 tarihinde ABD, Ingiltere,Fransa, Italya ve Hollanda birliklerinden olusan ve içinde bir Türk birligi deoldugu “söylenen” çok uluslu gücün Türkiye’ye gelmesine, yabanci silahligüçlerin Türkiye’de bulundurulmasina dair 91-1993 sayili Bakanlar Kurulukarariyla izin verildi. Bu karara meclisin daha önce aldigi 126 sayili kararihukuksal dayanak olarak gösterildi. 477ABD askerleri 18 Temmuz’da Sirnak’in Silopi ilçesinde KörfezSavasi’ndan beri varolan müttefik karargahina yerlesmeye basladilar. AyricaIrak’a baskin girisimlerini caydirmak amaciyla çokuluslu Hizli Mukabele Gücü(Rapid Reaction Force) olusturuldu ve Zaho’da küçük bir askeri timden olusanAskeri Esgüdüm Merkezi (Military Coordination Center) kuruldu. 478 DisisleriBakanligi’nin açiklamasinda bu gücün süresinin ilke olarak 30 Eylül 1991476 ORAN, Kalkik..., s.59. 30 Eylül’de görev süresi bitecek olan gücün süresi bu tarihten itibaren 31Aralik 1996’ya kadar 9 kez 6 aylik sürelerle uzatildi. ORAN, Kalkik..., ss.99-144. Yapilan yenidüzenleme ile 1 Ocak 1997’den itibaren Huzur Operasyonu’nun yerini Kuzey Izleme Operasyonu(Operation Northern Watch), Çekiç Güç’ün yerini Kesif Güç aldi. Gücün görevi Irak’in uçusa yasakbölgeyi ihlal edip etmedigini denetlemek ve ihlal durumunda önleme uçusu yapmakla sinirlandirildi.Ama herhangi bir saldiri durumunda mesru savunma yapabilecekti. Türk personelin ise buoperasyonun bir parçasi olarak, Kuzey Irak üzerinde uçmasina izin verilmedi. Erol KURUBAS,1960’dan 2000’lere Kürt Sorununun Uluslararasi Boyutu ve Türkiye, Cilt II, Ankara, NobelYayinlari, 2004, s.74.477 ORAN, Kalkik..., ss.68-69,76.478 KURUBAS, s.72 (dipnot.222); ORAN, Kalkik..., ss.72-73.

130tarihinde sona erecekti. Fakat 1996 sonuna kadar 6 aylik süreler halindeuzatilmasi gelenegi baslamis oldu. 479Çekiç Güç’ün süresinin uzatilmasi yaninda güç hakkinda bazi kuskulardaortaya çikti. Özellikle PKK’nin eylemlerinin bu dönemde artmasi, Ocak1992’de Çekiç Güç’e bagli bir ABD helikopterinin yardim malzemeleriniPKK’nin ulasabilecegi bir alana attigi iddiasi Çekiç Güç’ün PKK’ya yardimettigi yönünde yaygin bir kanaat olusturdu. 480 Diger yandan 29 Ekim 1992tarihli basinda Çekiç Güç’e ait bir helikopterin Türkiye’nin Kuzey Irak’a yaptigibir operasyonda yaralanan PKK’lilari savas alanindan kaçirarak kurtardigihaberleri 481 bu kaniyi dogruluyordu. Mart 1995’de sinir ötesi operasyonsirasinda Tansu Çiller, Çekiç Güç’ü ilk kez net bir sekilde elestirdi. Nedeni isePKK’nin Çekiç Güç denetimindeki alanda yeniden örgütlenerek 20 kadar kampkurmus olmasiydi. Yine, Mayis 1995’de Çekiç Güç’ün Zaho’daki üssündeÖcalan’in fotograflariyla “Kürdistan” haritasinin asili oldugu haberleri ÇekiçGüç’ün PKK’yi destekledigi kanisini daha da pekistirdi. 482Bunlara nazaran Çekiç Güç’ün Türkiye tarafindan süresininuzatilmasinin nedenleri de vardi. Özellikle Çekiç Güç yeni bir kitlesel göçüengelledigi, Saddam’in pesmergeleri ezmesini engelleyerek Türkiye’nin PKKkonusundaki dis imajina hizmet ettigi, Çekiç Güç giderse PKK’nin Kuzey Irak’ayerlesebilecegi, PKK hakkinda istihbarat sagladigi, Çekiç Güç’ün varligiTürkiye’nin yaptigi sinir ötesi operasyonlara ABD’nin ses çikarmamasinisaglayarak Kuzey Irak’i denetlemesinde ve PKK mücadelesine yardim ettigi vebu Güç’e izin vermekle Kuzey Irakli Kürtlerin Türkiye’ye yakinligi saglandigibelirtilmektedir. Yine Çekiç Güç’ün görev süresi uzatilmadigi takdirde baskabir ülkeye gidecegi ve Türkiye’nin bölgedeki denetimi ortadan kalkacagiendisesinden dogan ve Türkiye’nin kendi Kürt sorunundan kaynaklanannedenler de vardi. 483479 KURUBAS, s.72.480 KURUBAS, s.72; ORAN, Kalkik..., ss.104-105; “Çekiç Güç Kürt Devleti Kuruyor”, Aksiyon,Sayi:47, Yil:1, (28 Ekim-3 Kasim 1995), s.24.481 ORAN, Kalkik..., ss.118-119.482 KURUBAS, s.73; ORAN, Kalkik..., ss.134-139.483 ORAN, Kalkik..., ss.145-157.

131Diger yandan Çekiç Güç’ün olmamasi halinde Irak’in Türkiye için tekrartehlike haline gelecegi, Çekiç Güç giderse Saddam’in güçlenecegi veTürkiye’ye bagimli politikasini bir yana itebilecegi gibi faktörler görevsüresinin uzatilmasinda etkiliydi. Yine Saddam Kürtleri ezerse ambargonunkalkmasi da uzar. Çekiç Güç’ün Körfez ülkelerinin güvenligini sagladigiyönünde bölgesel politikalardan dogan görüsler yaninda, Türkiye’nin Batibaglantisindan kaynaklanan, Türkiye Çekiç Güç sayesinde ABD’den yardimaldigi ve ABD’yle pazarlik gücünü artirdigi da, Çekiç Güç’ün görev süresininuzatilmasini öngören görüsler arasindaydi. 484Aslinda Türk hükümetinin Huzur Harekati’nin baslatilmasindakiamaçlari; uluslararasi insani yardim birimlerini harekete geçirmek, mültecilerinhizla kendi bölgelerine dönmelerini saglamak ve Irak’i tekrar bunun gibi baskabir krize sebep olmaktan caydirmaktir. Huzur Harekati’nin baslatilmasi birnoktaya kadar Türk hükümetine ait olmakla beraber bu harekatin Türkyetkililerin önceden öngörülmeyen baska bir sonucu dogurmustu. 36’nciparalelin kuzeyinde Irak’in otoritesini kaybetmesiyle olabildigince serbesthareket eden Kürt federal olusumuyla sonuçlanan bir sürece girildi. Hatta bupolitik sonuç, Ekim 1992’de Kürt Federal Devletini ilanina neden oldu. 485Bagimsiz bir Kürt olusumu ve Huzur Harekati Türkiye’nin dis politikasiaçisindan birbiriyle iliskili üç sorun ortaya çikarmisti. Ilk olarak, Kuzey Irak’inPKK’nin Türkiye’ye karsi düzenledigi saldirilar için kullanilma ihtimali,ikincisi bunu önlemek için Türkiye’nin gösterecegi çabalar Irak’in toprakbütünlügüne zarar vermemesi ve komsu ülkelerle (Iran, Suriye) iliskileriniolumsuz etkilememesi, sonuncusu ise, Türkiye’nin Huzur Harekati’ndakirolünün PKK’ya karsi Bati destegini harekete geçirilmesinde kullanilmasidir. 486Ayni zamanda Huzur Harekati’nin yarattigi Kuzey Irak’taki otorite boslugu,Türkiye’nin PKK’yi bölgede tecrit ve etkisiz hale getirmek için yapilan sinirötesi harekatlar içinde uygun bir zemin haline gelmistir.484 ORAN, Kalkik..., ss.145-157.485 KIRISÇI, Huzur mu..., ss.279-280,283.486 KIRISÇI, Huzur mu..., s.280.

1323.1.2.1. Dublin SüreciYukarida deginildigi gibi Çekiç Güç’ün korumaci politikasi Saddam’inbölgede biraktigi bosluktan dogan fiili “devlet” olusumu, Türkiye’de endise vekorkuya sebep oldu. Bu endise Kürtlerin devlet kurmasindan daha çokTürkiye’de yasayan Kürtlerin bunlardan etkilenerek bagimsiz devlet kurmakyolunda bastirabileceklerinden kaynaklanmaktaydi. Elbette bunun tamamengerçeklerden uzak oldugu söylenemez. Fakat bir gerçek daha vardi, KuzeyIrak’taki Kürt gruplari arasinda uzun zamandir süren küçük çapli çatismalar birsavasa dönüsmüstü ve Ankara, çatismalar nedeniyle ortaya çikan otoriteboslugunda PKK’nin güçlenerek bölgeyi üs olarak kullanacagi sonucunavarmisti. 487Mayis 1994 olayindan sonra ABD’nin önderliginde 10-12 Agustos1994’de KDP ve KYB arasindaki çatismalarin sona erdirilmesi ve bölgedehuzur ve istkrarin saglanmasi amacina yönelik ABD, KYB (KürdistanYurtseverler Birligi), KDP (Kürdistan Demokrat Partisi) ve INC’nin (IraqiNational Congress- Irak Ulusal Kongresi) katildigi Dublin Zirvesigerçeklestirildi. 488Toplantida alinan kararlarda iki parti arasindaki sorunun çözülmesiyle ilkasamada Kuzey Irak’taki otorite boslugunun doldurulmasi, ikinci asamada dakurulacak otoritenin PKK’nin varligina son vermesiydi. Sonuç bildirisinde“Türkiye’nin mesru güvenlik endiselerini dikkate alinmasi” biçiminde birkararla PKK’nin bölgedeki varliginin kimsenin yararina olmayacagi yönündegörüs birligine varildi. 489 Fakat her ne kadar olumlu sonuç alinmis görünse dezirvedeki kararlar bir bütün olarak degerlendirildiginde Türkiye açisindanolumsuz sonuçlar doguracak nitelikteydi. Çünkü zirve hem Kuzey Irak hem deKürt sorununun uluslararasilasmasina neden olmakta ve bölge ülkelerinidislamaktaydi. 490487 ORAN, Kalkik..., s.161.488 ORAN, Kalkik..., s.167.489 ORAN, Kalkik..., s.169.490 KURUBAS, s.80.

133Daha sonra tekrar KDP ve KYB çatismasinin olusmasi Ikinci DublinZirvesi’nin (12-15 Eylül 1995) gerçeklestirilmesini zorunlu kildi. Birincizirvede alinan kararlarin pekistirilmesi beklenirken zirveden somut bir sonuççikmadi. KDP ve KYB arasinda uzlasma da saglanamadi. 4913.1.2.2. Ankara SüreciDublin Süreci’nin basarisizliga ugramasi ve PKK’nin halen bölgedeetkinlikler yürütmesi 1996’da Türkiye’nin Kuzey Irak’taki gelismelere agirliginikoymasina neden oldu. Türkiye Irak’in bütünlestirilerek KDP-KYB ve Irakdiyalogunun gelistirilmesini PKK’nin bölgede kök salmasinin önlenmesini veTürkiye Irak iliskilerinin rayina oturtularak Kürt Devleti’nin kurulmasininengellenmesini istiyordu. Bu bakis açisi Ekim 1996’da “Ankara Süreci”nindogmasina yol açti. 492Bu süreçte Türkiye, ABD, Ingiltere, KDP, KYB ve Irakli Türkmenler yeraldi. Türkiye açisindan bu sürecin önemi Kuzey Irak’ta otorite ve istikrarkurulmasini saglamak PKK’nin Kuzey Irak politikasindan dislanmasi ve etkinbir bölgesel aktör olma rolünün sona erdirilmesiydi. Bu çerçevede 15 Kasim1996, 15 Ocak-14 Mayis-15 Haziran 1997 tarihlerinde bir çok toplanti yapildi.Ama tüm bu girisimler KDP ve KYB arasindaki çatismalari ve PKK’nin rolünüpek fazla etkilemedi. Sadece, Türkiye’nin bu girisimi sonucunda Kuzey Irak’taistikrar saglama çabalarina Türkmenlerin de dahil edilmesi saglandi. AyricaPKK’yla mücadelede ortak bir anlayis birliginin gelismesi de önemliydi. DahasiTürkiye, bundan sonra Kuzey Irak’a yapilacak insani yardimlarin sivilkuruluslar araciligiyla degil, BM kanaliyla yapilmasini da diger devletlere kabulettirdi. 493491 KURUBAS, s.80.492 KURUBAS, ss.80-81.493 KURUBAS, s.81.

1343.1.2.3. Washington SüreciBölgede çatismalarin devam etmesi nedeniyle Eylül 1998’de ABD’nininisiyatifi sonucu Washington’da baslatilan baris görüsmelerinde Türk veIngiliz temsilciler yer almadi. Türkiye bu süreçten dislanmis olmaktan veAnkara Süreci yerine Washington’da yeni bir süreç baslatilmasindan rahatsizolmustu. Fakat ABD bu zirvenin Ankara Süreci’nin bir devami oldugunukonusunda israr ediyordu. Yapilan görüsmeler sonucu iki taraf (KDP ve KYB)arasindaki çatismalara son verecek, siyasi yapilanma için isbirligi yapacak veIrak’in ulusal birligi ve toprak bütünlügü korunmakla birlikte federatif temeldereforme edilecekti. Ayrica taraflar PKK’nin bölgede üslenmesini önlemeyi detaahhüt ediyorlardi. Anlasma olumlu unsurlar içermekle beraber, PKKkonusundaki güvencelerin yerine getirilip getirilmeyecegi, Türkmenlerinkonumu ve Kuzey Irak’taki yapilanmanin nereye kadar gidecegi gibi konularnedeniyle ve anlasmada “federatif” kelimesi geçmesi nedeniyle Türkiye’yiendiselendiriyordu. 4943.1.3. Türkiye’nin Kuzey Irak PolitikasiTürkiye’nin 1980’lerde, PKK temeline dayanan çeliskili bir politikaizlemistir. Türkiye o dönemlerde iki konuda endiselenmekteydi. Ilki, Irakli Kürtgruplarin PKK’yi desteklemesi, ikincisi Irak’in Kuzey Irak’taki Kürt gruplarlaanlasmaya vararak onlara taninabilecek bir özerkligin Türkiye’de canlanan Kürthareketini daha da güçlendirebilecek olmasi. Bu nedenlerden dolayi Türkiye biryandan KDP ve KYB’nin PKK’yla anlasmasinin ve Kuzey Irak’a yerlesmesiniönlenmesine, öte yandan Irak’in Kürtlerle bir anlasmaya varmasininengellenmesine çalismaktaydi. 495Yukarida anlatildigi gibi Körfez Savasi sonrasi Kuzey Irak’ta ortayaçikan gelismeler Türkiye’yi iki açidan yakindan ilgilendirmekteydi. Bunlardanbiri ekonomi digeri de güvenlikti. Güvenlik konusu ise PKK ile ilgiliydi.Türkiye, PKK’ya karsi KDP ve KYB’yi desteklemek, KDP ve KYB’nin PKK’ya494 KURUBAS, ss.81-82.495 KURUBAS, s.82.

135destek vermesini engellemek, PKK’ya karsi Kuzey Irak’ta askeri operasyonlardüzenlemek, Irak Kürt hareketinin Türkiye’deki Kürtler üzerinde kiskirtici biretki yapmasini önlemek, Irak’in toprak bütünlügünün korumasini saglamak veTürkmenlerin ezilmesini önlemekti. 496Türkiye PKK’yla etkin mücadele edebilmek için Kuzey Irak’takiKürtlerin isbirligine ihtiyaci oldugunun farkindaydi. Fakat “güvenli bölge” ninTürkiye’de yasayan Kürtler için bir emsal olusturabileceginden endiselenenTürkiye Kuzey Irak’ta Kürtleri ön plana çikaran bir yapinin dogmasindanrahatsizdi. Bu nedenle KDP ve KYB arasindaki gerilimlerin sürmesindenyanaydi. Fakat bu gerilimlerin de PKK’nin Kuzey Irak’tan yararlanabilecek birdüzeye çikmamasini istiyordu. Bu nedenle Türkiye Kuzey Irak Kürtlerinebölgede otorite boslugu olmamasi ve PKK’nin güçlenmemesi için insancil veekonomik yardim vererek güçlendirmekte ve aralarindaki anlasmazliklariçözmeye çalismaktaydi. Böyle çeliskili bir durumda Türkiye’nin öncelikleriIrak’in toprak bütünlügünün korunmasi, bölgede otorite boslugunun dogmamasive PKK’nin buraya yerlesmesinin engellenmesi olduguna göre, Irak’ta islerdüzelinceye kadar bu Kürt gruplarla isbirligi yapmaktan baska bir sey yoktu. 497Ayrica Türkiye Saddam’in Kuzey Irak’ta yeniden egemenlik kurmasinada karsi degildi, hatta bunu istiyordu. Ancak bu sayede, endiselendigi KürtDevleti’ne giden süreç sona erebilirdi. Ama Türkiye’nin dis politikasindaABD’nin agirligi sürdükçe ve bu yönde hareket etmesi zordu. Zaten Türkiye’ninKuzey Irak politikasinin çeliski içinde olmasinin temelinde de bu vardi. Türkiyekendi istemedigi halde ABD’nin istekleri dogrultusunda Çekiç Güç’e evsahipligi yaparak ve Kuzey Irakli Kürtlere yardim ederek Kürt Devleti’nindogmasina yol açacak bir süreci desteklemekte, diger yandan Irak’in toprakbütünlügünü savunmakta ve ABD’ye ragmen iyi iliskiler gelistirmek için çabaharcamaktaydi. 498Nitekim 1990 sonrasi Kürt gruplarin bagimsiz bir siyasal yapi içinfaaliyetler göstermesi, PKK’nin bölgede güçlenmesi sonucu, Kürt gruplarin496 KURUBAS, s.83.497 KURUBAS, s.84.498 KURUBAS, s.85.

136devlet kurma endisesi ile Türkiye korkuya dayali, salt Kuzey Irak’a endeksligüvenlik anlayisina dayali bir politika izlemeye basladi.3.2. II. Körfez Krizinde Karar Alma Süreci ve Mekanizmanin Isleyisi2000’de Cumhuriyetçi Parti’den George W. Bush iktidara geldikten ve11 Eylül 2001’de Ikiz Kuleler’e uçak çarpmasi olayi gerçeklestikten sonra ABDIrak’i isgal etmeye yönelik tutumunu açikça dile getirmeye basladi. Nihayet2003 basindan itibaren Türkiye kendini, Irak, Kuzey Irak ve ABD’nin varoldugubir dis politika kriz sürecinin içinde buldu. Dolayisiyla karar alma birimlerisürecin saç ayagini olusturan bu ülkelerin ortasinda ulusal çikarlari çerçevesindebelirli tepkiler, kararlar ve eylemler olusturdu.3.2.1. Sürecin Baslamasi: Karar Alicilarin Ilk TepkileriBu dönem (Kasim 2001-Temmuz 2002) ABD’nin Afganistan’dan sonraIrak’a harekat yapilacaginin isaretlerini vermesi ve dünya kamuoyunda taraftartoplama çabalarinin yasandigi bir süreçtir. Bu baglamda ABD yönetiminindestek amaciyla devletlerle görüsmeleri ve özellikle savas planlarinda kuzeycephesi için özel bir yeri olan Türkiye’yle karsilikli ziyaretlerin ve ilkeseldestek garantisinin arandigi, karar alicilarin ise savasa karsi tutumunusürdürdügü ve kaygilarini iletildigi bir dönem oldu.1991’de BM’nin 687 sayili karari ile hem Irak’ta ateskesi saglayan 686sayili kararin uygulanmasi hem de Irak’ta ateskesin kalici kilinabilmesi ve kitleimha silahlarinin (KIS) imha edilmesi amaciyla bir denetim komitesiolusturulmustu. Silahlarla ilgili denetim yetkilerini kullanmak üzere UNSCOM(BM Özel Komisyonu) ve IAEA (Uluslararasi Atom Enerjisi Ajansi)görevlendirilmisti. 499 Fakat daha sonra Irak’in 31 Ekim 1997’de BM’ninsilahsizlanma çalismalarindan sorumlu özel komisyonuyla isbirligini kesmesiüzerine bölgede uzun süre devam edecek gerginligin sonrasinda bir kriz dogdu.499 Enver BOZKURT, “Birlesmis Milletler Güvenlik Konseyinin Irak Ile Ilgili KararlarininDegerlendirilmesi”, http://www.stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=1&no=11

137Bu krizde ABD, BM’nin 688 sayili kararindaki muglak ifadelere dayanarak(Incirlik Üssü’nü de kullanarak) “Çöl Tilkisi Harekati”ni yapti.ABD’nin 11 Eylül günü terörist saldirilara maruz kalmasinin ardindan,Kasim 2000 seçimlerinde isbasina gelen George W. Bush, Sonsuz Adalet(Infinite Justice) Operasyonu çerçevesinde, saldirilarda El Kaide baglantisinedeniyle basta Afganistan olmak üzere terörizmi destekleyen ülkelere savasaçan daha dogrusu önleyici harekat/savas (Pre-Emptive Strike) öngören doktriniuygulamaya koyarak Afganistan’a saldirdi. Harekat BMGK’nin 11 Eylül’ünhemen ardindan kabul ettigi 1368 ve 1373 sayili kararlara ve NATO’nun 5’incimaddesine dayandirilarak yapildi. Türkiye savas döneminde ABD’ye lojistikdestek sagladigi gibi savas sonrasinda da Afganistan’da istikrarin saglanmasiiçin (ISAF) asker gönderdi.Fakat Türk dis politikasini ve karar alicilarini uzun süre mesgul edeceksürecin baslangici sayilabilecek ilk açiklama dönemin ABD Disisleri BakaniColin Powell’dan geldi. Powell, KIS pesinde kosan ülkeleri (Irak gibi)unutmadiklarina dair bir açiklama yaparak tüm dikkatleri Afganistan üzerindenIrak’a çekti. 500Daha sonra Bush, Saddam’in KIS üretmedigini göstermesi için Aralik1998’de sinir disi ettigi BM silah denetçilerini tekrar geri kabul etmesi yönündeuyardi. Böylece ABD saldirilarla Irak arasindaki bagi güçlendirmeyeçalisiyordu. Fakat Irak yönetiminin aksi yönde tepkisi ile gerginlik biraz dahaartti. 501 Savunma Bakanligindaki sahinler, ABD Savunma Bakani DonaldRumsfeld ve Savunma Bakan Yardimcisi Paul Wolfwitz ve Bush’un UlusalGüvenlik Danismani Condeleeza Rice olmak üzere, Afganistan'dan sonrasiranin Irak’a gelecegi yönünde öylesine yogun bir politik ve askeri baskiolusturmaya basladilar ki, artik bunun geri tepecegi beklenir olmustu. Nitekim,500 “Powell da Irak Dedi”, Radikal, 9 Kasim 2001. Powell, I. Körfez Krizi döneminde genelkurmaybaskaniydi.501 “ABD Irak’i Diline Doladi”, Radikal , 28 Aralik 2001.11 Eylül’ü izleyen sarbon vakalariyla Irak arasinda baglanti kurmak istenmesine ragmen, sarbonsporlarinin ABD’de üretildigi anlasilmasiyla beraber bu olasiligi ileri sürdü. “Irak Koalisyona Dert”,Radikal, 27 Aralik 2001.

138AB üyesi ülkelerin nerede ise tamami ABD’nin böyle bir politikasinionaylamayacaklarini her defasinda ifade ettiler. O dönemlerde de ABD, dünyakamuoyunda Irak’a yönelik bir askeri harekatta destek bulamayacagi artikkesinlik kazanmisti. 502ABD bir taraftan da harekat için daha dogrusu askeri harekatingerekçelerini de dünya kamuoyuna sunmaya baslamisti. Bu baglamda ABDIrak’a saldirma planlarinin altinda Bush yönetiminin açikladigi nedenlerarasinda, bölge ülkelerindeki KIS’leri ortadan kaldirmak, Irak’in KISgelistirmesi, Irak’in El Kaide örgütü ile arasindaki baglardan endiselenme vebunlari ortadan kaldirma. Saddam’in dis politikasinin her an risk almaya yöneliksaldirgan politika izlemeye yatkin olmasi ve bölgedeki Amerikan çikarlarinitehdit etmesi nedeniyle BAAS rejimini degistirerek Irak’ta demokrasiyi insaetmek vardi. 503 Bunun yaninda bir de açiklanmayan nedenler vardi. Bunlar iseABD Afganistan’dan sonra Irak’i isgal ederek Orta Dogu, Kafkasya ve OrtaAsya gibi petrol ve dogalgaz bakimindan çok zengin ülkeleri ve bu ülkelerinbulundugu cografyayi daimi bir sekilde kontrol ederek, petrol ve enerjikaynaklarini kontrol etmek, Israil’in varligini garanti altina almak, Israil’etehdit olusturma potansiyeli tasiyan ülkeleri zayiflatmak ve bu çerçevede Irak,Suriye ve Iran’i kontrol etmek, emperyalizme karsi tavir alan radikal Islamtehlikesini azaltmak, bölgede anti-Amerikan düsünceleri ortadan kaldirmak gibibirçok gerekçesi vardi. 504Diger yandan ABD’nin Irak’a saldirma nedenleri bunlarken, Türkiye’ninesas kaygisi ise savas sonrasi Irak’in sosyal-siyasal yapisinin ne olacagiydi.Çünkü, Türkiye’nin Irak’in yeni siyasi yapisinin bölgedeki istikrarisaglayamayacagi ve Türkiye’ye tehdit teskil edebilecegi hususunda kaygilaribulunmaktaydi. Dolayisiyla Türkiye Irak konusunda ABD’nin Irak’a saldirmapolitikasina paralel olarak “kirmizi çizgiler”ini belirlemeye baslamisti ve her502 Hüseyin BAGCI, “Türkiye’nin Irak Ikilemi ABD Politikalari”,http://www.foreignpolicy.org.tr/tur/makale/hbagci_140402.html503 Bradley A. THAYER, “Irak’ta Beklenen Savasin Nedenleri”, Stratejik Analiz, Cilt:3, Sayi:33, Ocak2003, ss.86-87.504 Armagan KULOGLU, “Soguk Savas Sonrasi Dengeler, Irak Krizi ve Bölgesel Istikrar Arayislari”,Stratejik Analiz, Cilt:4, Sayi:44, 2003, s.44; Cemalettin TASKIRAN, “Türkiye ve ABD’nin Irak veOrta Dogu Politikalari”, http://stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=10&no=63

139seviyedeki karar alicilar bunlari her durumda ABD yönetimine bildirmisti. Herne kadar kirmizi çizgileri diger dönem içerisinde incelesek de bunlar, Irak’intoprak bütünlügünün korunmasi, Irak’in kuzeyinde yeni bir devletin kabuledilmemesi, Irak Türklerinin (Türkmenlerin) can, mal emniyetiyle birliktehaklarinin korunmasi, hatta Irak’in kuzeyinde Türkiye’nin güvenligini tehditedebilecek bir olusumun savas sebebi olacagi da Türkiye’nin savas sonrasigenelde Irak, özelde ise Kuzey Irak’a dair politikalarinda vazgeçilmez unsurlarolarak belirlenmisti. 505ABD yönetimince Irak’i hedef alan açiklamalar yapilirken Türk kararalicilari da basta Basbakan Bülent Ecevit olmak üzere, Genelkurmay BaskaniOrgeneral Hüseyin Kivrikoglu’nun ve Disisleri Bakani Ismail Cem’in ABD’ninIrak’a yönelik olasi bir müdahalesinde Türkiye’nin otomatikman bu harekatidesteklemeyecegi yönündeki açiklamalari oldukça dikkat çekmeye basladi. 506ABD yönetimi tarafindan dikkatle takip ettigi içindir ki, aralik sonunda SenatörLieberman ve bir grup kongre üyesini Ankara’ya “ikna turu” daha dogrusunabiz yoklamak için gönderildi. 507 Ecevit’in 15 Ocak’ta Washington’a yapacagiresmi ziyaret öncesi böyle bir nabiz yoklama isteminin ardinda yatan temeldüsünce, Ecevit’e Beyaz Saray’da ne kadar baski yapabileceginin ön hesabiniçikarmak ve Ecevit’in Washington’a bir cevapla gitmesi gerektigi olarakdegerlendirilebilir. 508Aralik sonunda adi geçen ABD Kongre üyeleri karar alicilarin askeriharekat konusunda tavrini yoklamak üzere Türkiye’ye geldi. Karar alicilar,ABD’ye destek konusunda net bir sey söylemez ve savasa karsi bir tutumsergilerken, yine de Türkiye’nin BM karari çerçevesinde, Irak’in toprak505 Cemalettin TASKIRAN, “Türkiye ve ABD’nin Irak ve Orta Dogu Politikalari”,http://stradigma.com/ index.php?sayfa=makale&sayi=10&no=63506 Genelkurmay Baskani Kivrikoglu ve Milli Savunma Bakani Sebahattin Çakmakoglu, ABD’nin Irak’asaldirmasini arzu etmedikleri yönünde açiklamalar yaptilar. “Orgeneral Kivrikoglu: Irak’a SaldiriyiArzu Etmeyiz”, Radikal, 10 Kasim 2001; “ABD’ye Irak Itirazi”, Radikal, 11 Kasim 2001. YineKivrikoglu, 25 Aralik 2001’de Cumhurbaskaninin verdigi bir yemekte, “ABD’nin müdahalesi halindeKürt Devleti gündeme gelebilir. Böyle bir seyi hazmedemeyiz, Türkiye buna kayitsiz kalamaz…”dedi. Fikret BILA, Sivil Darbe Girisimi ve Ankara’da Irak Savaslari, Birinci Baski, Ankara, ÜmitYayincilik, 2003, s.33.507 Hüseyin BAGCI, “Türkiye’nin Irak Ikilemi ABD Politikalari”,http://www.foreignpolicy.org.tr/tur/makale/hbagci_140402.html508 Hüseyin BAGCI, “Türkiye’nin Irak Ikilemi ABD Politikalari”,http://www.foreignpolicy.org.tr/tur/makale/hbagci_140402.html

140bütünlügünü etkilemeyecek çözümleri destekleyecegini gönülsüz de olsabelirtmislerdi. 509Ecevit 15 Ocak 2002’de baslayan ve 4 gün süren ABD ziyaretindeIrak’in toprak bütünlügünde israr edecek bir anlayisla gitti. Ancak Ecevit’inABD yönetimine aktaracagi, (i) Türkiye’nin Kuzey Irak’ta bir Kürt Devletikurulmasini asla kabul etmeyecegi ve Irak’in parçalanmasinin istenmedigi, (ii)Türkiye’nin müdahalenin nedenlerinden çok, sonuçlariyla ilgili oldugu, dogacaksonuçlarin Türkiye’yi siyasi, ekonomik ve askeri açidan ciddi ölçüdeetkileyecegi, (iii) müdahalenin ancak, Irak’in toprak bütünlügünün korunmasi,kuzeyde bir Kürt özerk bölgesi ve güneyde de bir Sii özerk bölgesinin kurulmasihalinde, bir Türkmen özerk bölgesinin de olusturulmasi halinde kabuledilebilecegi, (iv) Türkiye, müdahale yapilmasi halinde gelismeleri Türkiye Iraksinirinda karsilama ve seyretme yoluna gitmeyecegi ulusal bütünlügü veçikarlari dogrultusunda aktif olarak karsilamayi tercih edecegi kaygilar vealacagi tutumlar, Genelkurmayin ve Disislerinin belirledigi ortak görüsünüyansitiyordu. 510Dolayisiyla Türk karar alicilarini özellikle TSK’yi ilgilendiren Saddamrejimi degil, bilakis müdahale sonrasi ortaya çikacak durumdu. TSK’nin Özaldöneminde I.Körfez Krizi’nde gösterdigi tutumda farklilasma vardi. O dönemdeÖzal’in kendi inisiyatifi ile olusturdugu, hatta Irak’a girme önerili politikalarinaitiraz eden hatta genelkurmay baskaninin istifasiyla sonuçlanan TSK’nin tutumudegisime ugramisti. Elbette bunda da önceki kisimda belirttigimiz 1991 sonrasiKuzey Irak’a PKK’nin yerlesmesi, o dönemden bu güne kadar da Kürt gruplarinfiilen bir devlet nüvesini olusturmasi, olasi bir müdahalede de bunungerçeklesme olasiligi kaygisi TSK’yi ve hükümeti oldukça endiselendiriyordu.Böylece karar alicilar, gerekirse Kuzey Irak’a müdahale yapabilecegi, aktifdavranma kararinda oldugu ve Kuzey Irak’a girme egilimindeydi. 511 Zaten bututum ABD ile yapilan müzakerelerde de açikça ortaya çikacakti.509 “Türkiye Bagdat için Ses Veriyor”, Radikal, 28 Aralik 2001.510 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, ss.34-35.511 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.47.

141Ecevit’in ABD ziyaretinde, Bush henüz harekat için karar asamasinagelinmedigini ancak karar alma asamasina gelindiginde Ankara ile yakin birdanisma içinde olunacagi sözünü vermisti. Ayrica Bush, Saddam’indevrilmesini öngören politikalarini da ilettigi bilinenlerdi. Diger yandan Ecevitgörüsmelerde Türkiye’nin Saddam’dan ziyade isgal sonrasi ortaya çikabilecekgelismelerden duyulan kaygilari da dile getirmisti. Karsiliginda da Türkiye’nintereddütlerine duyarli olduklari ABD yönetimi tarafindan belirtildi. ABD’nin butavri karsisinda en azindan savas sonrasi durum konusunda belirli garantilerinalinmasi karar alicilari biraz rahatlatmisti. 512Ecevit’in dönüsünden sonra Bush, 29 Ocak 2002’de, Irak, Iran ve KuzeyKoreyi “Ser Mihveri” (Ser Ekseni) olarak niteleyen bir açiklama yapmasindansonra, Ecevit tirmanan gerginligi biraz olsun hafifletebilmek için, DisisleriBakani Ismail Cem’in ayni içerikli mektubundan sonra,- cevabi olumsuz olan-Irak’a ikinci bir mektupla BM önündeki engelleri kaldirmasini isteyen ve olasiABD saldirisina karsi Irak’i uyaran bir mektup göndererek Türkiye’nin krizboyunca barisçi politikalarini sürdürecek ilk atilimi yapmis oldu. 513Diger yandan, 11 ülkeyi kapsayan ve bölgedeki ülkelerin askeri harekatabakisini ögrenmeye, ayrica müdahale olursa, bu ülkelerin ABD’ye ne gibilojistik imkanlar saglayabileceklerini ölçme amaciyla ve olasi ABD müdahalesiiçin nabiz yoklayan fakat yeterli destegi bulamayan ve Ankara’nin da nabzinitekrar yoklamak isteyen ABD Baskan Yardimcisi Dick Cheney’in son duragiTürkiye oldu. Cheney-Ecevit görüsmesinde, yine Türkiye’nin kaygilariaktarilmis, bunun yani sira Ecevit Türk ekonomisinin hassas bir dönemdengeçtigini harekat olmasi halinde turizmi ve ekonomiyi baltalayacagi kaygisiylabölgede savas istemediklerini de belirterek savas istememenin bir nedeni dahaortaya konmustu. Dolayisiyla Ecevit’in ABD’nin Irak’a müdahalesine karsi512 Sedat ERGIN, “Merak Etme Türkler Zorluk Çikarmayacak”, Hürriyet, 17 Eylül 2003;Ismet BERKAN, “ABD Ile Yeni Bir Sayfa”, Radikal, 17 Ocak 2002; “Bush’tan Ecevit’e:Yaninizdayiz”, Milliyet, 17 Ocak 2002; Fikret BILA, “Bush’tan Ecevit’e Tam Destek”, Milliyet, 17Ocak 2002; Mehmet A. BIRAND, “Ecevit Ne Aldi Neleri Alamadi”, Milliyet, 19 Ocak 2002513 “Bagdat’a Mektup”, Radikal, 5 Subat 2002.

142tavri oldukça belirginlesmisti. Ankara’yi özellikle Ecevit’i rahatlatan gelisme,yakin gelecekte askeri harekat olmayacagi yönünde Cheney’in beyani oldu. 514Ayrica, Cheney genelkurmay baskani ile de görüserek Ecevit’ten aldigisavasa karsi tutumdan sonra Genelkurmayin da nabzini yoklamak istiyordu.Ayni sekilde dönemin Genelkurmay Baskani Kivrikoglu da çekincelerinibelirtmis, konunun siyasi boyutuna deginerek Türkiye için Irak’in istikrarinin vetoprak bütünlügünün önemli oldugunu, olasi degisikliklerin güvenlik sorunlaridoguracagini ve bunun da Türkiye’ye zarar verecegini Kürt Devleti oldubittisineseyirci kalinamayacagini tekrar yineleyerek TSK’nin tavrini ortayakoydu. Zaten cumhurbaskanligi olsun, hükümet olsun, TSK olsun tüm kararalma birimleri müdahaleye karsi çikmislar ve Cheney sadece Türkiye’ninkaygilarini duymus, savasa karsi olunmakla birlikte destek konusunda da net birevet cevabi alamamis ve ABD’ye istedigi destegi bulamadan dönmek zorundakalmisti. Cheney’in harekat konusunda cesaretlendirici bir tutumlakarsilasmadan Orta Dogu ve Türkiye turundan eli bos dönmesinde, hemTürkiye’nin kaygilari hem de Arap Devletleri ve Türkiye savasin çikacaginaemin olmadan destek sözü vermemek istememeleriydi.ABD Baskan Yardimcisi Dick Cheney’in Türkiye ziyareti öncesiDisisleri Bakanligi bürokratlari ve Genelkurmayin ortak çalismalari ilebelirlenen ve Ecevit’in bilgisine de sunulan Cheney’e sunulacak Türkiye’ninIrak’a yönelik olasi bir operasyonla ilgili sartlarini daha dogrusu kirmiziçizgilerini belirlemis, Ecevit de zaten bu sartlari Cheney’e aktarmisti. 515514 “Ecevit:Cheney Bizi Rahatlatti”, Radikal, 20 Mart 2002. Cheney Türkiye disinda Bahreyn, Misir,Ürdün, Kuveyt, Umman, Katar, Suudi Arabistan, BAE, Yemen ve Israil’i ziyaret etti. Cheney, 11Eylül saldirilarinin hemen ardindan 5 Ekim 2001’de Türkiye’ye gelmis, o zamanda da Afganistanharekati için destek istemisti. Nitekim Türk karar alicilari Kuzey Ittifaki’na destek vermislerdi. Yine5 Kasim 2001’de ISAF ve terörizme karsi mücadele konusunda görüsme yapmak için ABD DisisleriBakani Colin Powell Türkiye’yi ziyaret etmisti.515 Listedeki sartlar, (i) Irak’a düzenlenecek bir operasyon öncesi tüm diplomatik yollar kullanilmali, bukonuda uluslararasi kamuoyu ikna edilmeli. (ii) Israil-Filistin arasindaki savas çözümekavusturulmadan Orta Dogu’da yeni bir cephe açilmamali. (iii) Türkiye'nin 15 milyar Dolarlik gelirbekledigi turizm sezonundaki kaybi mutlaka dikkate alinmali. (iv) Irak’taki Kürt muhalif gruplarin busavastaki rolü belirlenmeli. Saddam bu güçler araciligi ile devrilmemeli. (v) Saddam yönetiminindevrilmesinden sonra Irak’in toprak bütünlügü mutlaka korunmali. (vi) Saddam sonrasi yeniyönetimde Türkmenlere yönetimde söz hakki verilmelidir. “Cheney’ye 6 sart”, Yeni Safak, 18 Mart2002.

143Cheney’in Ankara temaslarinda çarpici baska bir nokta daha vardi.Cheney ziyareti, Türkiye’de karar alma mekanizmasinda hangi birimlerin dahaetkili oldugunu ve gerçekte koalisyon uyumsuzlugu, seçim süreci ve partibölünmeleri arasinda söz konusu olan yönetim boslugunu da göstermisti. Bununen belirgin göstergelerinden biri, Cheney’in israrlari sonucu genelkurmaybaskani “baskanliginda” ki Türk heyeti ile görüsmesiydi. Görüsmedegenelkurmay baskaninin yani sira Disisleri Bakani Ismail Cem ve DisisleriMüstesari Ugur Ziyal da yer almisti. Diger yandan Savunma Bakani SabahattinÇakmakoglu Cheney’in temaslarinin hiçbir bölümüne davet edilmemis vedolayisiyla hiçbir görüsmede bulunmamisti. Hükümetin, bu gibi meselelerdezaten askerlere sormadan ve danismadan karar alabilecek güç ve kapasitedebulunmadigini ortaya koymus olmakla beraber, Cheney’in 11 ülkeningenelkurmay baskani ile özel görüsme yapmakta israr etmemesi, Türkiye’deTSK’nin karar alma mekanizmasindaki agirliginin ABD yönetimince debilindigi ve bunun gerçek oldugunu ortaya koymaktaydi. Ayrica, DisisleriBakanliginin Türk devlet sistemi içindeki özerk ve özgün konumunu yitirdigi vekendi çalisma alanini ilgilendiren konularda bile Genelkurmayin bir “alt birimi”görüntüsünü vermisti. Herhalde, genelkurmay baskani baskanligindaki Türkheyetinde disisleri bakani ile disisleri müstesarinin yer almasi, Cumhuriyettarihinde ilk kez söz konusu olmustur. 516ABD’nin askerleri muhatap almasinin bir diger nedenleri de, koalisyonhükümeti arasindaki uyumsuzluk, Ecevit ve ABD arasinda 1974 KibrisKrizi’nde yasanan sorunlar nedeniyle Ecevit hükümetinin ABD’nin taleplerineçok sicak yaklasmayacagi ve yaklasan seçimler sonrasi hangi parti iktidar olursaolsun isteklerini garantiye almak ve muhtemel hükümet olacak Adalet veKalkinma Partisi (AKP) hükümetine askerin “milli görüs” kökenli olmasinedeniyle soguk bakmasi, böylece simdiden Türk-Amerikan iliskilerinin asilzeminini olusturan askeri baglantilar yoluyla Türkiye’nin destegini garantiyealmakti.516 Cengiz ÇANDAR, “Cheney’in Objektifinden Ankara Fotografi”, Yeni Safak, 23 Mart 2002.

144Diger yandan, Ecevit’in bölgede savas istemedigine dair açiklamalarlaharekata net bir sekilde karsi çikarken, daha sonra “Saddam’in isbasinda kalipkalmamasi bizi ilgilendirmiyor” seklindeki yaklasimi daha çok, TSK’ninSaddam’dan çok Irak sonrasi ortaya çikacak gelismelerden rahatsizligiyönündeki egilime isaret ediyordu.Ecevit’in tutumunun degismesine neden olan, hem ABD’nin asagidasayilan Türkiye’nin kaygilarina olumlu yaklasimi hem de Türkiye’nin yasadigiekonomik krizden çikisi IMF destekli olmasi ve IMF’nin ve Dünya Bankasi’ninmaddi destegini de önemli ölçüde ABD’nin karsilamasi ve bu kurumlarla olanbaglantilari etkili olmaktaydi.3.2.2. Temmuz 2002 - 3 Kasim 2002 Dönemi: Talepler ve CevaplarBu dönemde, özellikle Wolfowitz’in Türkiye ziyaretiyle birlikteABD’nin Türkiye’ye taleplerini iletmesi, daha sonra ABD’nin ayrintili bir taleplistesi göndererek Türkiye’den hangi konularda ve hangi alanlarda destekistediginin belirginlestigi buna karsilikta Türkiye’nin ABD’den beklentilerininiletildigi ve karar alma birimlerinin degerlendirme sürecine girmesiylealternatiflerin ve kirmizi çizgilerin belirlenmesi öne çikti. Daha dogrusuTürkiye’nin, bu harekata hangi kosullarda örnegin, BM kararlarinadayandirilmasi ve hangi katkilarla örnegin, hava sahasi, üslerin kullanilmasiv.s., gerçeklesebilecegi ve ülke olarak karsilasacagi sikintilari örnegin,ekonomik kayiplarin anlattigi, ayrica harekata destek için yesil isik yakildigi birdönemdir.3.2.2.1. Disisleri ve Genelkurmayin Ortak Toplantilariyla KirmiziÇizgilerin BelirlenmesiBu dönemde Türkiye’nin kriz esnasinda nasil davranmasi gerektigi, neleryapabilecegi ve olasi senaryolara göre nasil karar alinacagini belirleyen birçalisma yapilmisti. Mayis 2002’nin basinda Disisleri Bakani Ismail Cem veGenelkurmay Ikinci Baskani Orgeneral Yasar Büyükanit’in baskanliginda

145yapilan toplantida iki kurumdan yetkililerin katilimiyla ortak bir çalisma grubuolusturulmasi benimsenmisti. Nitekim, Disisleri Bakanligi (Orta Dogu GenelMüdür Yardimciligi) ve Genelkurmay (Harekat, Genel Plan ve Prensipler veÖzel Kuvvetler Baskanligi) yetkilileri Disislerinin koordinatörlügünde 2,14,24Temmuz 2002 tarihlerinde üç toplanti yaparak, Irak Krizi’ne iliskin olasisenaryolar ve bu senaryolara göre Türkiye’nin izleyecegi politikalari saptadi vebunlari bir rapor haline getirdi. Neredeyse krizin sonuna kadar görev basindabulunan üç hükümetin ve MGK’nin da dikkate aldigi bu raporu içeren 14Agustos 2002 tarihli Disisleri Belgesi’nde Irak’la ilgili mevcut durumdegerlendirildi ve Türkiye’nin kirmizi çizgileri belirlendi. Bu belge karar almabirimlerinin Irak’a bakisini da ortaya koyuyordu. Sunu da belirtmek gerekir ki,her ne kadar Mayis-Temmuz döneminde ayrintili bir çalisma yapilsa daTürkiye’nin kirmizi çizgileri, 11 Eylül saldirilarinin hemen akabinde 31 Ekim2001’de Disislerinde yapilan bir toplantida ortaya koydugu kirmizi çizgileri 27Aralik toplantisinda kesinlestirilmisti. 517Her seyden önce Türkiye’nin kriz sürecinde izleyecegi politikalaringenel çerçevesi, siyasi bütünlük içinde toprak bütünlügü saglanmis, istikrarli vesiyasi yapilanmasinda Türkiye’ye tehdit olusturmayacak bir Irak’ti. 518Dolayisiyla hazirlanan raporda bu genel çerçeve içinde biçimlendirildi.Bu baglamda, karar alicilarin raporda belirtilen unsurlara baglikalacaklari kirmizi çizgiler ve olasi senaryolar ve muhtemel senaryolarkapsaminda, Disisleri ve Genelkurmay, Türkiye’nin kirmizi çizgileri dahadogrusu Türkiye’nin Saddam sonrasi Irak’ta istemeyecegi ve istemedigigelismeleri ele aldi. Buna göre; (i) bagimsiz bir Kürt Devleti’nin Kuzey Irak’tailan edilmesi, (ii) Musul ve Kerkük’ün Kürtlerin denetimine geçmesi, (iii)Kürtlerin bagisizligina yol açacak ademi merkeziyetçi yapilarin ortaya çikmasi,(iv) Türkmenlerin de Kürtler gibi Irak nüfusunun ana unsurlarindan biri olarakgörülmedigi ademi merkeziyetçi yapilar kurulmasi, (v) mesruiyet zeminiolmadan uluslararasi bir müdahaleye taraf olunmasi, (vi) ABD’nin bölgeye517 Murat YETKIN, Tezkere, Birinci Basim, Ankara, Remzi Kitabevi, 2004, s.245.518 Armagan KULOGLU, “Soguk Savas Sonrasi Bozulan Dengeler, Irak Krizi ve Bölgesel IstikrarArayislari”, Stratejik Analiz, Cilt:4, Sayi:44, 2003, s.46.

146yönelik hazirlik ve hedeflerinin tam resmi görülmeden ve Türkiye açisindankabul edilebilir sonuç üzerinde mutabakata varilmadan müdahaleye tarafolunmasi kirmizi çizgilerdi. Zaten Ecevit ve AKP hükümetleri dönemindeABD’ye yeni sorular yöneltilerek ABD’nin Irak politikasi net olarakalgilanmaya çalisildi ve karar alicilar, karar sürecinde algilanan politikalarüzerinden dis politika davranislarini ortaya koymaya çalistilar. 519Raporda ayrica savas sonrasinda ortaya çikabilecek muhtemel dörtsenaryo da belirlendi. Ilk olarak, üniter yapinin Saddam’li ya da Saddam’sizolarak korundugu bir Irak, ikincisi, federasyona uzanmayan ademimerkeziyetçilik, üçüncüsü, federasyon, son olarak ise, Irak’in tamamenparçalanmasi olasiliklari üzerine senaryolar gelistirildi. Son seçenegingerçeklesmesi durumunda, Türkiye’yi istese de istemese de Irak’takigelismelerin içine çekecegine isaret ediliyor diger bir ifadeyle her is bittiktensonra Türkiye kendi savasini yapabilecegini belirtiliyordu. Dolayisiyla DisisleriBakanligi söz konusu raporunda ulusal çikarlarin korunmasi açisindanTürkiye’nin müdahalesi olasiligindan da söz ediliyordu. 520Diger yandan, bu dönemde yapilan çalismalar isiginda rapordaTürkiye’nin izleyebilecegi iki yol bulundugunu belirtiliyordu. Ilki, Irak’i BM iletam isbirligine yöneltecek yollarin aranmasi ve Bush yönetimini harekattancaydirmaya çalismak, ikincisi, Irak’a ABD veya önderliginde müdahale olmasihalinde Türkiye’nin gelismeleri izleme lüksüne sahip olmamasidir. 521Disisleri Türkiye’nin ABD’yi müdahaleden vazgeçirmenin gerçekçiolmadiginin da farkindaydi. Dolayisiyla yogunlugunu ABD’nin müdahalesihalinde Türkiye’nin izleyecegi politikaya vermis ve Türkiye’nin devre disikalmasi halinde olasi gelismeleri de dikkate alarak, Türkiye’nin müdahalesirasinda, yapacaklarinin asgari, alacaklarinin azami olmasi hedeflenmesi519 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.166; Fikret BILA, “Irak Parçalanirsa Kendi Savasimizi Yapariz”,Milliyet, 20 Kasim 2003.520 BILA , Sivil Darbe Girisimi..., s.167; Fikret BILA, “Irak Parçalanirsa Kendi Savasimizi Yapariz”,Milliyet, 20 Kasim 2003.521 BILA , Sivil Darbe Girisimi..., s.168.

147gerektigini ancak her halükarda müdahaledeki rolünü lojistik destekle sinirlikalmasinin gerçekçi olmayabilecegini düsünmekteydi. 522Yine, Türkiye için en öncelikli hedef Kuzey Irak’taki olumsuz olusumlariönlemek olacagi, savasin seyri sirasinda Kuzey Irak’in Türkiye’nin etkisidisinda birakilmasi halinde, (i) ABD, kendisi tarafindan desteklenen Kürtgüçlerine kuzeyde daha büyük rol verebilecegi, (ii) Saddam’in kuzeye karsiharekata girismesi halinde sinirlara göç dalgasi yönelecegi ve belki de kaçinilansicak çatismanin yasanabilecegi öngörüsünde de bulunuyordu. 523Öte yandan Disisleri raporunda yukarida sayilan olumsuz gelismeleremeydan vermemek için harekat öncesinde Irak sinirina yiginak yapilmasi veKuzey Irak’taki Türk askeri varliginin güçlendirilmesi ve harekat sirasindaIrak’ta belli bir derinlige kadar yerlesmesi gerekebilecegi ve bununla da, (i)Saddam’in 1991 de yaptigi gibi tekrar bir göç dalgasina yol açmaktancaydirilacagi, (ii) KDP ve KYB’nin Musul ve Kerkük’e girmelerinin önlenecegive bunun ABD’ye bastan kosul olarak öne sürülebilecegi, (iii) PKK/KADEK’ehareket serbestisi verilmeyecegi, (iv) Türkmenlerle fiziki temasi pekistirilmesi,(v) Iran ve Suriye’nin nüfuz ve müdahale niyetlerinin önüne geçilmesi, (vi)Saddam sonrasi Irak’in yapilandirilmasinda etkili ve söz sahibi olunmasi ve(vii) merkezi Irak Yönetimi ile KDP bölgesi ve Suriye arasindaki bölgededogrudan temasi saglayacak koridoru güvence altina alinmasi saglanabilecekti.Böyle bir yiginak ve konuslandirmanin zorunlu görülmesi halinde bununmesrulugu dis dünyaya “yakin savas kosullari altinda ulusal güvenligimiz içinalinmis kapsamli tedbir” olarak takdim edilebilecek ve bu yolla da iç ve diskamuoyunda aydinlatici faaliyetler yapilmasi gerekecegi de vurgulaniyordu. 524Disisleri ve Genelkurmayin hazirladigi Disisleri Müstesari Ugur Ziyal’inde onayini tasiyan bu rapor Ecevit hükümetinin bilgisine sunuldu. Ecevit veGürel raporda önerilen sinira yiginak yapilmasi ve Kuzey Irak’taki askerivarligin güçlendirilmesi önerisini yerinde gördüler.522 BILA , Sivil Darbe Girisimi..., s.169.523 BILA , Sivil Darbe Girisimi..., s.169.524 BILA , Sivil Darbe Girisimi..., s.170; Fikret BILA, “Irak Parçalanirsa Kendi Savasimizi Yapariz”,Milliyet, 20 Kasim 2003.

1483.2.2.2. Wolfowitz’in Ziyareti: Karsilikli Ayrintili TaleplerinIletilmesiyle Pazarliklarin Baslamasi SüreciWashington artik Irak’a saldirip saldirmama degil, saldirinin yöntemi vekapsami konusunda planlama çalismalari yürüttügü ve bu amaçla da Irak’akomsu ülkelerden alacagi destegi saptama sürecinde Cheney’den yaklasik 4 aysonra 14 Temmuz’da ABD Savunma Bakan Yardimcisi Paul Wolfowitz’i deTürkiye’ye gönderdi. Ayrica Wolfowitz’in gelisi ABD yönetiminde Irak’asaldiri konusunda siyasi iradenin olustugunu da gösteriyordu. 525ABD Disisleri Bakan Yardimcisi Büyükelçi Marc Grossman ve ABD’ninAvrupadaki Kuvvetleri Komutani ve NATO Müttefik Kuvvetler KomutaniOrgeneral Joseph Ralston ile birlikte gelen Wolfowitz, Cheney’den daha netifadeler kullanarak Saddam’i devireceklerini belirtti. Wolfowitz hem Bush’undaha önce Ecevit’e verdigi söz çerçevesinde Türk karar alicilarinibilgilendirmek hem de planlama/tasarim asamasinda olan harekat için Ecevithükümetinin destegini aramak üzere gelmisti. Fakat bu ziyaretin öncekilerdenönemi hem Saddam’in devrileceginin kesinlesmesi hem de Ankara’nin nabzinindaha ciddi yoklanmasi ve bazi taleplerin ve güvencelerin sunulmasiydi. 526Temmuz MGK’sina sunulan Disisleri Bakanligi raporunda yer alanWolfowitz’in Türkiye’ye mesajlari ve talepleri yani sira, ABD’nin Irak’i KISnedeniyle tehdit olarak gördügü ve rejimin mutlaka degistirilecegi, ancakzamaninin kararlastirilmadigi, Irak’in toprak bütünlügünün korunacagi, olasiharekatin Türkiye’ye etkilerinin bilindigi ancak harekatin her ne kadar güç olsada Türkiye’siz de yapilabilecegi bilgileri verilirken, Bush’un Türkiye’ye verdigigüvenceleri de belirtildi. Bu güvenceler, askeri harekatin sonuna kadarsürdürülecegi, Saddam sonrasi Irak’ta ABD, Türkiye ve uluslararasi toplumlabirlikte demokratik bir rejim kurulacagi ve Türkmenlerin de haklarininkorunacagi, bir Kürt devletinin kurulmayacagi, Kerkük ve Musul’a yönelik Kürtemellerinin gerçeklesmesine izin verilmeyecegi, askeri harekat Türkiye içinmülteci sorununa yol açmayacak sekilde planlanip icra edilecegi, Türkiye’ninzararlarinin tazmin edilecegi ve Türkiye’ye Irak füzelerinden korunmak için525 Fikret BILA, “Ecevit:ABD’ye Söz Vermedik”, Milliyet, 19 Temmuz 2002.526 Sedat ERGIN, “Merak Etme Türkler Zorluk Çikarmayacak”, Hürriyet, 17 Eylül 2003.

149Patriot füzeleri konuslandirilacagi belirtilmisti. Kisacasi, Türkiye’ninkaygilarini gidermeye yönelik bir dizi güvence sunulmustu. 527Wolfowitz, Kuzeyden Kesif Harekati’ni yeni tip uçaklarla güçlendirmeyi,ayrica Irak konusunda diyalog için Türkiye-ABD arasinda gizli görüsmekanallari olusturulmasini da önermisti.Wolfowitz’in Genelkurmay Baskani Hilmi Özkök, Mili Savunma BakaniSebahattin Çakmakoglu, Basbakan Ecevit ve Basbakan Yardimcisi ve DisisleriBakani Sükrü Sina Gürel’le yaptigi görüsmelerde, Türk karar alicilarininABD’nin Türkiye’nin stratejik müttefiki oldugu ve bu konuda ABD’nin atacagiadimlarin “stratejik ortaklik çerçevesinde” degerlendirilecegi ancak ABDtarafinin da Türkiye’nin hayati çikarlarini dikkate almasi gerektigi yolundakigörüslerini 528 Amerikan tarafi, diplomatik dille ifade edilmis bir “evet” yanitiolarak kabul etti. Her ne kadar Ecevit savasa karsi çiksa ve uluslararasimesruiyetin geregine inansa da verdigi bu yanit önemli esneklik içeriyordu.Ecevit’in bu davranisi aslinda, daha önce Disisleri bürokrasisi ileolusturulmustu. Disislerine göre, ABD yönetimi Irak konusunda geri dönüsüolmayan bir yola girdigini ve Türkiye’nin çikarlarinin ABD ile birlikte hareketetmesini zorunlu kildigi ve Türkiye’nin Irak’ta savas sonrasi söz sahibi olmasi,istenmeyen olusumlarin önüne geçebilmesi bunu gerektirmekteydi. Hatta Ecevitsadece esnek bir cevapla yetinmeyip ayni zamanda iki taraf arasinda ortak birdanisma mekanizmasinin (gizli kanal) olusturulmasina onay verdi. 529Dolayisiyla hükümet, ABD’nin Saddam’i devirme kararliligina sicak bakmasada açikça hayir dememis, aksine isbirligine açik bir tutum sergileyerek ABD’yeaçik kapi birakmisti. Ayrica, ABD’ye destek olma karsiliginda Kibris destegi deistenmisti. Bu talep Disisleri Bakani Gürel’den çok Disisleri BakanligininKibris Dairesi’nde ortaya çikmis, Genelkurmayin Yunanistan-Kibris Dairesi’ylegörüsülerek olgunlasmisti. 530Ecevit-Wolfowitz görüsmesinin önemli bir sonucu olan, müdahalehalinde Türkiye ile ABD arasinda yakin bir danisma mekanizmasinin kurulmasi527 BILA , Sivil Darbe Girisimi..., ss.146-148.528 Sedat ERGIN, “Merak Etme Türkler Zorluk Çikarmayacak”, Hürriyet, 17 Eylül 2003.529 Sedat ERGIN, “Merak Etme Türkler Zorluk Çika rmayacak”, Hürriyet, 17 Eylül 2003.530 YETKIN, Tezkere, s.66.

150yolundaki mutabakat, aslinda bir danisma mekanizmasinin sinirlarini astigi,operasyonun planlama asamasinda da isbirligi yapilmasina dönük birdüzenlemeyi içerdigi anlasilmaktaydi. Dolayisiyla bu mekanizma içinde Türkgenelkurmayinin çok aktif bir katilimi da olacagi açikti. 531Yine görüsmelerde Wolfowitz’ in “ne istiyorsaniz söyleyin” seklindeözetlenebilecek yaklasimi karsisinda, Türk tarafi, taleplerine iliskin bir dizisiyasi ve ekonomik kaygilarin yer aldigi liste ve belge sundu. Bu listelerdenbiri, Genelkurmay Baskanligindaki görüsmelerde de iletildi. Wolfowitz, butaleplerin önemli bir bölümüne evet derken, bir bölümü üzerinde de çalisilacagibelirtti. Burada kritik olan nokta ise, Türkiye, adimlarini ABD’den gelecekyanitlar isiginda, beklentilerinin karsilanmasi oranina göre ayarlayacakolmasiydi. Özetle denilebilir ki, Türk-Amerikan iliskileri tarihinin belki de enönemli pazarligi için ilk somut adimlarin atilmaya baslanmasi ve Irakmüzakerelerinin resmen basladigi bir dönüm noktasi oldu. Dolayisiyla I. KörfezKrizi’nde karar alicilarin ihmal ettigi pazarlik ve Baba Bush’un sözlüteminatlarini kabul eden anlayisin yerini daha siki pazarlik yapacak ve yaziligaranti isteyecek bir anlayis almisti. 532Ayrica bilinenin aksine ABD ile yapilacak müzakereleri baslatan Türkiyedegil ABD’ydi. ABD yönetimi Türkiye’ye askeri ve ekonomik yardimlaryapilmasi halinde Türkiye’nin destek verecegini tahmin ediyordu. Bu sebeplepazarlik kapisini ilk açan ABD oldu. 533531 Sedat ERGIN, “Iste Kritik Pazarligin Dökümü”, Hürriyet, 20 Eylül 2002.532 Bu listede, Türkiye’nin askeri alanda eskiden beri israrli oldugu talepler yer aliyor. Bu taleplerarasinda askeri teknoloji transferi alaninda karsilasilan güçlüklerin çözümünde, 1.3’ü faiz, 2.7’si anapara olmak üzere toplam 4 milyar Dolara çikan Askeri Dis Satis (FMS) kredilerinden dogan borcunsilinmesiyle beraber Türkiye’nin genel ekonomik sikintilarina dikkat çekilerek, bölgedeki bir savasinekonomi üzerinde yol açacagi olumsuz sonuçlarin bertaraf edilmesi gerektigi, ve Hazine BakaniKemal Dervis tarafindan, Türkiye’nin dis borcunun çevrilmesinde yasadigi sikintilar hatirlatilarak,ABD yönetiminin bu alanda da Türkiye’ye yardimci olmasi beklentisi, ayrica, ABD yönetimininTürkiye’nin AB’ye tam üyeligini kuvvetli bir sekilde desteklemesi ve listenin en önemli ayaginiolusturan harekat sonrasinda Irak'in toprak bütünlügünün ve birlesik anayasal yapisinin korunmasi,bagimsiz bir Kürt devletinin kurulmamasi, federal bir yapinin olusturulmamasi gibi bilinen kirmiziçizgiler de yer aldi. Türk tara fi, Türkmenlerin yogun yasadigi, Bagdat’in idari yapisina bagli olan veayrica petrol yataklarinin bulundugu Musul ve Kerkük’ün Kürt denetimine geçmesine izinvermeyecegini, Kibris konusunda ve AB’yle iliskilerinde yardimci olunmasi yönünde talepleriniaktardi. Sedat ERGIN, “Iste Kritik Pazarligin Dökümü”, Hürriyet, 19 Temmuz 2002.533 Ertan EFEGIL, “1 Mart Günü Neden TBMM Üyeleri Hükümet Tezkeresini Kabul Etmedi?”,http://stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=18no=2

151Sonuçta Wolfowitz’in ziyareti Türkiye ABD arasinda baslayacak resmigörüsmelerin miladi olmus iki ülke bürokrasilerinin “baglayici bir taahhütiçermeden” savas hazirliklari yapmak için teknik düzeydeki çalismalarabaslamalari yolunda varilan mutabakat olmustu. 534 Zaten bu sürecin ilk önemliadimi olan Disisleri Müstesari Ugur Ziyal’in agustos sonundaki ABD ziyaretiolacakti.Wolfowitz’in gelisinden hemen önce, Disisleri Bakani Ismail Cem’inDemokratik Sol Parti’den (DSP) ayrilarak Yeni Türkiye Partisi’ni (YTP)kurmasi üzerine disisleri bakanligina Sükrü Sina Gürel getirilmisti. Yeni bakanaGenelkurmay Ikinci Baskani Yasar Büyükanit ve Disisleri Müstesari Ugur Ziyaltarafindan 15 Temmuz’da Irak konusuyla ilgili bir brifing verilmisti. Verilen bubrifingde Türkiye’nin Irak’a askeri müdahale istemediginin söylenmesi karariçikmisti. Zaten ABD’li heyete belirtilen görüsler buna paraleldi. 535Diger yandan Wolfowitz’in gidisinden hemen sonra Disislerinde toplantiyapilmasi, 18 Temmuz’da da Çankaya’da Ecevit ve Kivrikoglu’nun katilimiylabir zirve yapilmasi karar alma mekanizmalarinin ortak tutumun belirlenmesiiçin degerlendirmeler yapilmisti. Gelismeler asker, hükümet ve Çankayaüçgeninde degerlendirilmis, kriz sonuna kadar önemli gelismeler ve sonrasizirveler yapilmis ve bu zirveler kriz dönemlerinde kararlarin daha dar gruplardaalindigini kanitlamisti.2002 Temmuz ayi MGK toplantisinda da, yukarida bahsi geçen raporunisigi altinda Wolfowitz’in gizli kanal olusturulmasi önerisi ve bölgede meydanagelen ve Türkiye’yi ilgilendiren dis politik gelismelerle, ABD’nin Irak rejiminidegistirmeye yönelik olasi bir harekâtin Türkiye’ye ve bölgeye etkileridegerlendirilerek Irak konusu her olasilik dikkate alinarak enine boyunatartisildi. Degerlendirme sonrasi Türkiye’nin, müdahaleye karsi oldugu ancak,tek basina bunu önlemesi de olanaksiz oldugu bu nedenle de müdahaleyapilmasi halinde dogacak çesitli sonuçlara göre kendi önlemlerini almasigerektigi sonucuna varildi. MGK’nin duyarli oldugu konularin basinda Kuzey534 Sedat ERGIN, “CIA Timlerine ve U-2 Casus Uçaklarina Ecevit Izin verdi,”Hürriyet,18 Eylül 2003535 Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi...(1)”, Radikal, 8 Haziran 2003.

152Irak’ta bir Kürt devleti ile ilgili oldu-bitti yaratilmasi, Kerkük ve Musul’la ilgiligelismeler ve Türkmenlerin durumu geliyordu. 5363.2.2.3. Kuzey Cephesinin BildirilmesiAnkara’da bunlar yasanirken 9 Agustos’ta ABD’de yapilacak Irakmuhalifleri toplantisina, Kürt liderlerinin Türkiye’nin bilgisi disinda çagrilmasive Türkmenlerinse çagrilmamasini kaygi verici bulan Ecevit, Kürt liderlerleyapilan görüsmelerin ayrintilarinin bilinmemesi, Türkmenlerin durumu veharekat sonrasi siyasi yapilanmanin nasil olacagi konusundakaygilanmaktaydi. 537 Dolayisiyla Ankara’da olusan kaygi, ABD’nin KürtlereTürkiye’nin istemedigi, daha dogrusu kirmizi çizgilerine zit vaatler ya daimkanlar sunup sunmadigi konusunda kilitleniyordu.Diger yandan her ne kadar Ecevit yaz aylarinda ABD’nin bir harekatgerçeklestirmeyecegini ve somut bir talep olmadigini sik sik dile getirse de,ABD günü gelince Türkiye’den destek isteyebilmenin alt yapisini olusturansiyasi ve ekonomik konularda hazirliklar yapmaya baslamis ve Ecevit’in geçenocak ayindaki ABD ziyaretinde bahsi geçen, bir kisminda da iki-üç yildir hiç birsomut adim atilmayan “ortak ekonomi projeleri”ni harekete geçirmisti. 538Disisleri Bakani Gürel olasi harekati ve Irak’in toprak bütünlügükorunmasi konusunda görüsmek üzere Ürdün ve Iran’a giderek Irak’in toprakbütünlügünün korunmasi yönünde girisimleri esnasinda, KYB Lideri Talabani,Irak’ta Kürt devleti kurulmayacagi yönünde beyan verirken, 539 KDP Lideri536 Fikret BILA, “Güres: Irak’a Gireriz”, Milliyet, 26 Temmuz 2002.537 Irakli 6 muhalif grubun (KDP, KYB, KDP, Irak Ulusal Kongresi (INC), Irak Islami Devrim Konseyi,Anayasal Monarsi Hareketi) temsilcilerini agirlayan ABD, Kürt gruplara muhtemel harekat sirasindakendilerini Saddam’in insafina terk etmeyecegi ve Saddam’i devirmek için ortak hareket etmekonusunda görüs birligine vardiklarini ayrica Talabani ABD’nin Kuzey Irakli Kürtlere Türkiye’ninIrak saldirisinda yer almayacagina dair güvence verdigini belirten açiklamalari basinda yer almisti.“Washington, Kürtleri Koruma Sözü Verdi”, Zaman, 11 Agustos 2002; “Talabani: ‘ABD,Türkiye’nin Harekata Katilmayacagi Sözünü Verdi’ ”, Milliyet, 29 Agustos 2002; Murat YETKIN,“Amerika’ya Iki Uyari”, Radikal, 1 Agustos 2002.538 Afganistan’daki güvenlik gücü ISAF’in komutasini üstlenmesi nedeniyle taahhüt edilen 228 milyonDolar serbest birakildi. Erken uyari uçaklariyla ilgili ihracat kredisi onayi son asamaya getirildi,“Nitelikli Endüstriyel Bölgeleri”yle ilgili çalismalara hiz verildi. ABD Kongresi’ndeki Kibris konuluTürkiye aleyhine iki tasari askiya alindi. “ABD Ödevini Yapmis”, Radikal, 1 Agustos 2002.539 “Ankara Talabani Ile Mesaide”, Radikal, 8 Agustos 2002.

153Barzani ise Kerkük’ün Kürt kenti oldugunu, Türkiye’nin bölgeye müdahalesiniistemediklerini bildiren çeliskili açiklamalar yapiyorlardi. 540 Buna karsilik Gürelde böyle bir olusuma izin verilmeyecegini belirterek, üstü kapali bir sekilde,askeri yaptirimlarin olabilecegi isaretini veriyordu. Ayni sekilde DisisleriMüstesari Ugur Ziyal de ABD’de, Gürel’le ayni paralelde görüsleri, Cheney,Genelkurmay Baskani Myers ve Grossmana iletmisti. 541Ecevit ve Gürel, Ziyal’in ABD temaslarinda ABD’nin Türkiye’den tamolarak ne istediginin ögrenilmesi ve Ankara’nin kaygilari ve kirmizi çizgilerininde detayli bir biçimde Bush yönetimine aktarmasini istemesi, 542 bir anlamdaGenelkurmayin isteklerinin hükümete yansimasiydi. Nitekim dis politikayiyürüten yürütme olduguna göre TSK ancak dolayli yoldan karar almaya etkiliolabilirdi.Ziyal’in ABD ziyaretinin en önemli sonucu, Amerika’nin Irak harekatiiçin Türkiye’de asker konuslandirmak istedigi, bu çerçevede yiginaklanmabölgeleri kurmak, ayrica havaalani ve limanlardan da yararlanmayiistediklerinin ögrenilmesi oldu. Ziyal’inde ilk kez haberdar oldugu “KuzeyCephesi” ve bu cepheden geçirilecek 75-80 bin asker sayisindan bahsedilmisti.Dolayisiyla Wolfowitz’in Ankara ziyaretinde yalnizca “ilke olarak” destegisorulmus ve fakat ABD heyeti taleplerini somut bir sekilde masaya koymamisti.Yine bu ziyarette bir adim daha ileri gidilerek bu talepler ilk kez “sözlü olarak”Türk tarafina iletilmisti. Ziyal ABD temaslarindan Washington’un, Türkiye’ninkaygilari ve talepleri konusuna olumlu baktigi izlenimi edinmisti. Keza Gürel’inEylül 2002 ABD ziyaretinde de verilen brifingde, ABD’nin savas planlari Irakharitasi üzerinde ayrintili olarak gösterildi. Ancak bu savas planlarinda ABDTürkiye üzerinden Irak’a girmekle birlikte Türk askerinin bölgeye girmesininistenmedigi görülmüstü. 543540 “Türk Askeri Çekilsin”, Radikal, 31 Agustos 2002.541 Murat YETKIN, “Kimse Iraka Girmesin”, Radikal, 30 Agustos 2002.542 BILA , Sivil Darbe Girisimi..., s.171.543 Sedat ERGIN, “CIA Timlerine ve U-2 Casus Uçaklarina Ecevit Izin verdi”, Hürriyet, 18 Eylül 2003.

1543.2.2.4. Genelkurmayin Agirligini Koymasiyla Ilk IsbirligiDiger yandan, Eylül 2002’de Genelkurmay Baskanligina ABD yönetimitarafindan Kuzeyden Kesif Harekati kapsaminda gece ve hafta sonu uçuslarinave U-2 uçaklarinin hava sahasindan geçmesine izin verilmesini isteyen birmektup karsisinda Genelkurmay 16 Eylül’de Basbakanliga bir yazi gönderip,ABD’nin taleplerine nasil karsilik verilecegini sormasi üzerine Ecevit 7Ekim’de verdigi yazili yanitinda, ABD ile Türkiye arasinda Irak’a yönelikDisisleri Bakanliklari ve askeri yetkililer arasinda “ABD talepleri karsisindataahhütte bulunmamak” kosulu ile “detayli görüsmeler” yapilmasina yetki verdi.Ayrica ayni yazida ABD ile yürütülecek görüsmeler çerçevesinde Kuzey Irak’tagüvenlik koridorunun olusturulmasi konusundaki çalismalara baslanmasitalimati da vardi. 544Disislerine ulasacak ABD’nin taleplerini hükümete iletecek ve gerekirseÇankaya’da zirve düzenlenmesini saglayacak ve Disislerine gelen talepleridegerlendirerek Ankara ile Washington arasindaki askeri atese ve büyükelçilikarasinda danisma köprüsü niteliginde olan Disisleri ve Genelkurmaydan olusanortak bir ekip olusturuldu. Ayrica Ecevit, Disisleri ve Genelkurmaya ABD’yletemas yapabilmesini saglayacak “yetkili görüsme görevlendirmesi”ni yaziliolarak verdi. 545Eylül ayi içerisinde ABD, U-2 uçaklarinin Türk hava sahasinikullanmasi, istihbarat ekiplerinin Kuzey Irak’a geçmelerine izin verilmesi, baziTürk hava alanlari ve limanlarda kesif yapilmasi, Kuzeyden Kesif Harekatiçerçevesinde uçus sayisinin ve süresinin arttirilmasi, operasyon hazirliklari ileilgili olarak, Türkiye ve ABD arasinda görüsmelerin sürdürülmesi, en önemlisiise, Türkiye’nin kuzey cephesine izin verip vermeyecegini ögrenmek isteyentalepleri oldu. Bu talepler Disisleri ve Genelkurmay tarafindan incelendiktensonra, Disisleri Bakanligi, 30 Eylül MGK’ya sunmak üzere 26 Eylül 2002tarihli “Siyasi Karar Hazirligi” belgesi hazirladi ve izin verilebilecek konularibelirledi. Nitekim Ecevit, Gürel ve Özkök’ünde görüsleri alinarak MGK’da544 Sedat ERGIN, “CIA Timle rine ve U-2 Casus Uçaklarina Ecevit Izin verdi,” Hürriyet, 18 Eylül 2003;Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi...(1)”, Radikal, 8 Haziran 2003.545 Deniz ZEYREK ve Murat GÜRGEN, “Ankara’da Savas Trafigi Yogunlasiyor”, Radikal, 12 Ekim2002.

155görüsüldükten sonra, ABD’nin acil ihtiyaci olan, U-2 uçaklarinin hava sahasinikullanmasina ve istihbarat timlerinin Kuzey Irak’a geçisine izin verildi. BöyleceTürkiye ABD ile isbirliginin ilk adimini atti. 546Krizin diger ayaginda Bush ve Blair, Camp David’de bir araya gelerek,uluslararasi toplumla birlikte hareket edilmesi çagrisinda bulundular. Fakatkonsensüs olmamasi halinde Saddam’a karsi tek baslarina hareket edeceklerinikararlilikla vurgulamalari ve Irak’in halen nükleer silah ürettigini kanitlamaçabalari 547 , Irak’in KIS’lerinin denetimine yönelik siki bir rejim kurulmasi içinBMGK’ya baskinin artmasi, Bush’un kongreye kendisine savas yetkisi verenkarar tasarisini 20 Eylül’de sunmasi ve yeni Ulusal Güvenlik Stratejisi’niilaniyla 548 ABD hem savas açma yolunda ilerliyor hem de Türk karar alicilarinizaman baskisi altina sokuyordu.3.2.2.5. Kuzey Irak’ta Gelismele r, Olasi Taleplerin Degerlendirilmesive Askerlerin Etkisinde Karar Alicilarin TutumuBarzani ve Talabani’nin, yavas yavas uygulamaya koyduklari federalistbir yapiyi öngören hatta bagimsizlikla noktalamak istedikleri stratejileri krizinbaslamasiyla birlikte daha da ivme kazandi. 8 Eylül’de bir araya gelen KDP veKYB Liderleri parlamentolarini 4 Ekim’de yeniden açma karari aldilar.Ardindan ayni liderler gelecekte kurulabilecek Irak federasyonuna iliskin olarak546 Kuzey Irak’ta istihbarat çalismalari yapmak ve Kuzey Irak’taki Kürt gruplarla temasa geçmek içinizin verilen bu timler; NILE (Northern Iraq Liason Element Teams) olarak isimlendirilen istihbarat veözel harekat timleriydi. Türkiye bu timlerin Kuzey Irak’a geçisine Türk timleriyle beraber girmesikosuluyla izin verdi. BILA, Sivil Darbe Girisimi…, ss.178-179.547 Bush ve Blair’in Uluslararasi Atom Enerjisi Kurumu’nun (IAEA) yayinladigi son uydufotograflarinda Irak’in eski nükleer tesislerinde yeniden insa faaliyetleri gözlendigini söylemesi, 2001yilindan beri uranyum yapimi için yurt disindan teçhizat getirildigi iddiasi, uydu fotograflarincagörüntülenen 1991-98 arasi dönemde bombalanan Tuvaytha Nükleer Arastirma Tesisi’nin artikhasarsiz ve kullanima uygun gözüktügünü ve dev siginaklarin oldugunu ve bu binalarin birçogununbelirtilergörülmese de- atom bombasi programiyla bagli oldugu iddia edilmesi ve 11 Eylülsaldirilarindan sorumlu tutulan Muhammed Atta’nin saldirilardan önce Bagdat’ta Saddam’lagörüstügü iddia edilmesi gibi. “Irak’a Ikili Cephe”, Radikal, 9 Eylül 2002.548 11 Eylül saldirilarindan sonra gündeme gelen bu yeni strateji, (Pre -Emptive Strike-ÖnleyiciSaldiri/Vurus) ABD’ye tehdit olusturan terör örgütlerine ve bu örgütlerini koruyanhükümetlere/devletlere karsi, herhangi bir saldiri gelmesini beklemeden harekete geçilmesiniöngörüyor

156taslak anayasa hazirlamak üzere 18-23 Eylül tarihlerinde bir araya geldiler. 549Bu gelismeler sonrasi ABD ise Kürt gruplari ile Türkiye arasinda sikismis birpozisyonda kalarak, bir yandan federasyona karsi oldugu yolunda bir açiklamayapmazken, diger yandan da Irak’a karsi savasta destegine mutlak iht iyaçduydugu Türkiye’yi karsisina almaktan çekiniyordu. 550 ABD’nin bu tutumuTürk karar alicilarinda, ABD’nin verdigi sözlü garantilere ragmen Kuzey Irakniyetleri hakkinda güvensizlige neden olmaya baslamisti.Kuzey Irak Kürtlerinin Kerkük’ü baskent ilan etmeleri, KürdistanAnayasasi taslagini hazirlama çalismalari ve bu gelismelerden birkaç gün öncede KDP Lideri’nin hedeflerinin bagimsiz Kürdistan oldugu yolundaki sözleriüzerine karar alicilar tepki vermede gecikmedi. Ecevit, bu tür olaylarin artikçigirindan çiktigini ve bunun artik sadece güvenlik sorunu olmayip siyasi birsoruna dönüstügünü ifade ederek bu tür girisimler için, sinir asilirsa Türkiye’ninsessiz kalmayacagini belirterek yine üstü kapali olarak gerekirse askeri harekatyapilabileceginin altini çizdi. 551Fakat Ecevit’in bu sekilde açiklamasina Disislerinden tepki geldi.Disisleri, Kuzey Irak’ta her seyin kontrol altinda oldugunu, zamanin polemikzamani degil, bölgeyi tekrar istikrarsizliga düsürecek adimlardan kaçinilmazamani oldugu yönünde egilimi vardi. 552 Aslinda basbakan ve Disislerininyaklasimindaki/söylemlerindeki farkli olmasinin altinda yatan unsur,basbakanin Kuzey Irak’taki gelismelerden rahatsiz olmasi dogaldi. Fakat bunuhem ekonomik ve sosyal kaosa sürükleyecek biçimde yapmasi hem de 3Kasim’da yapilacak olan seçim sürecinde oy kaygisi ile bunu bir iç politikamalzemesi yapmasiydi.549 “Federal Irak Için Anayasa”, Radikal, 27 Eylül 2002. KDP ve KYB 1992’de bir seçim yaprakparlamentolarini kurdular.1994’de aralarindaki anlasmazlik sonrasi parlamento çalismalarina sonverildi. 1996’da KDP Bagdat’in yardimiyla Erbil’i ele geçirmesiyle parlamentoyu tekrar topladi.Fakat KYB’nin kabul etmemesi ve çikan çatismalar sonrasi Ankara ve Washington süreçleri sonundaparlamento tekrar 1992’deki durumuna getirildi. Fakat yine tam anlamiyla hayata geçirilemedi.Nihayet 4 Ekim 2002’de tekrar açma karari aldilar.550 Sedat ERGIN, “Kuzey Irakta Neler Oluyor”, Hürriyet, 20 Eylül 2002.551 “Bülent Ecevit:K. Irak’ta Is Çigirindan Çikti”, Zaman, 13 Eylül 2002; “Ecevit: Irak’ta SinirAsilmistir”, Radikal , 13 Ekim 2002.552 “Disisleri Ecevit’i Sert Uyardi”, Radikal, 17 Ekim 2002.

157Her ne kadar Disislerinin bölgede her seyin kontrol altinda oldugunubelirtmesi halen bölgede TSK gücünün bulunmasina dayaniyordu. Ancak 2001yilinda Milli Güvenlik Belgesi’nde, Irak’ta bir “bagimsiz Kürt Devleti” Türkiyetarafindan “casus belli” yani savas nedeni sayilmisti. 553 Milli Güvenlik SiyasetBelgesi’nin olusturulmasinda TSK’nin agirligi hatta tamamen TSK tarafindanbelirlendigini düsündügümüzde ve 1996’da da, MGK’nin aldigi bir kararlaKuzey Irak politikasini TSK tarafindan yönlendirilmesine karar vermesi 554 vehatta bu dönemde (II. Körfez Krizi dönemi) askeri hazirliklarin yapilmasibirlesince, hükümet yetkililerinin agiz birligi yapmisçasina sürekli askerimüdahaleden bahsetmeleri tamamen TSK’nin bölgeye dönük stratejisiniyansitiyordu.Diger yandan Kuzey Irak’taki gelismeler hem de 30 Eylül’de IrakBasbakan Yardimcisi Tarik Aziz ile ABD Disisleri Bakan Yardimcisi ElizabethJones’in gelecek olmasi üzerine ve bu yetkililere Türkiye’nin kaygilari iletmekiçin ayrica gelislerinden önce toplanacak olan MGK’ya görüs belirtilmesindebelirleyici olan Disisleri Bakanligi ile Genelkurmaydi. Bu iki kurum, üst düzeytoplantilar yaparak Irak, Kuzey Irak ve ABD’nin harekat sinyallerinidegerlendirerek ve ABD ve Irak’a iletilecek olan ortak görüsü belirlediler. 555Bu görüse göre, Türkiye yine Irak’in toprak bütünlügü ve siyasibirliginin korunmasina yönelik siyasetini sürdürecek ve Irak’taki bütüngruplarin Irak’in geleceginde söz sahibi olmasi gerektigini, Kürt gruplarinçikarlarinin engellenmesine çalisilacakti. Dolayisiyla Irak’a daha mesafeli553 Cengiz ÇANDAR, “Irak Politikasi Böyle Olmaz”http://www.haberturk.com/anasayfa/yazarlar.haberturk?pid=2030&@=66651554 Bilindigi gibi Türkiye’nin genel güvenlik politikalari Milli Güvenlik Siyaset Belgesi’ne göreyürütülmektedir. Ancak, ulusal çikarlar açisindan çok özel önem arzeden sorunlarla ilgili politikalarive hareket tarzlarini belirleyen bir de “Özel Siyaset Belgesi” olusturulmaktadir. Nitekim Kuzey Iraksorunuyla ilgili Özel Siyaset Belgesi de mevcut. 1996 tarihli MGK’da çerçevesi çizildikten sonrahükümet karari ve Cumhurbaskani’nin onayiyla yürürlüge giren bu belge, Türkiye’nin bölgeyle ilgilifaaliyetlerinde koordinasyon görevini Genelkurmay Baskanligina veriyor. Genelkurmay da uygulamaiçin görevi Özel kuvvetler Komutanligi’ni görevlendirmekte. Genelkurmay ayni zamanda, Disisleri,Jandarma, MIT ve Polis’le de koordinasyonu sagliyor. Yine Özel Kuvvetlerin görev ve faaliyetleri,Disislerin in dolayisiyla hükümetin bilgisi dahilinde, hükümet ve Genelkurmay arasindakikoordinasyonla yürütülüyor. Dolayisiyla bölgede PKK faaliyetlerinin artmasi, KDP ve KYB’ninarasindaki anlasmazliklarin olustugu dönemde bölgenin sorumlulugu tamamen TSK’ya devredilmisti.Ümit ÖZDAG, “Türk-Amerikan Iliskilerinde Irak Krizi”, Stratejik Analiz, Cilt:4, Sayi:40, Agustos2003, s.29; Fikret BILA, “Özel Siyaset Belgesi ve Rumsfeld”, Milliyet, 20 Temmuz 2003; MehmetA. BIRAND, “Asker Yollayin, Masaya Oturun”, Milliyet, 30 Temmuz 2003.555 “Ankara’nin Isi Irak”, Radikal, 28 Eylül 2002.

158yaklasilirken, ABD’ye de temkinli bir biçimde yaklasilmasini belirlediler. 556Buna göre karar alicilar Irak’a BM kararlarinin uygulanmasi gerektiginiABD’ye de ekonomik zararlarin karsilanmasi ve kirmizi çizgilerin dikkatealinmasi gerektigini tekrar yinelediler. 557BM’nin silah denetçilerine kapi aralayarak silah denetçileriyle isbirligiyapacagini 16 Eylül’de kabul eden Saddam, Ankara’ya gönderdigi yardimcisiTarik Aziz araciligiyla, ABD saldirisinin, Türkiye de dahil bütün bölgeyi altüstedecegi uyarisinda bulunarak operasyonun engellenmesini istedi. Ecevit ise, BMkararlarina harfiyen uyulmasi gerektigini, böylelikle ABD’ye koz verilmemesitavsiyesinde bulundu. Tarik Aziz, “Incirlik kullanilirsa Türkiye’yi dostgörmeyiz” sözleri ile hem Ankara’ya ABD’nin yaninda yer almasinin maliyetinibelirtmeye çalismakta hem de Irak yönetiminin içinde bulundugu sikismisligigöstermekle birlikte Türkiye’ye yönelik caydirici amaç tasimaktaydi. 558Diger yandan karar alicilar dikkatlerini, 4 Ekim’de Barzani veTalabani’nin birlikte toplayacaklari Kürt Parlamentosu toplantisina çevirmisti.Karar alicilar, bu toplantiya Türkmenlerin de davet edilmesini istiyordu. Ayricabu toplantidan çikacak sonuç Ankara’nin da tutumunu belirleyecekti. Toplantiöncesi Kürtler üzerinde baski kurmak amaciyla Disisleri Bakani Gürel,beklentilerinin Kürtlerin ölçüyü kaçirmamasi oldugunu, Barzani veTalabani’nin, bagimsizlik ilani anlamina gelecek bir hareket yaparlarsa,Türkiye’nin tepkisinin sert olacagini ve bu tür bir oldu-bittiye müdahaleedilecegini belirtti. 559 Her ne kadar Kürt Parlamentosu 1998’de ABD’deimzalanan Washington anlasmasini oybirligiyle onaylasa da devletlesmepesinde olmadiklari mesajini vermelerine karsilik Powell’in parlamentonunaçilisina göndermis oldugu kutlama mesaji 560 ABD’nin Irak harekati esnasinda556 Deniz ZEYREK, “Ankara’nin Politikasi: Herseyin Bir Bedeli Var” Radikal, 29 Eylül 2002.557 Deniz ZEYREK, “Irak’tan Mesaj Var”, Radikal, 2 Ekim 2002.558 Cengiz ÇANDAR, “Irak Parçalansa Bile Türkiye Parçalanmaz”, Yeni Safak, 3 Ekim 2002; “IncirlikKullanilirsa Dostlugumuz Biter”, Milliyet, 2 Ekim 2002.559 Fikret BILA, “ Gözler Kuzey Irak’ta”, Milliyet, 3 Ekim 2002.560 Powell, mesajinda birlesik bir Irak hedefini ve bu ülkenin toprak bütünlügünü desteklediklerinibelirterek, Ankara’yi memnun etmisti ancak, ayni mesajinda Amerika’nin Kürt gruplarini Saddam’akarsi ABD’nin bir müttefiki olarak gördügünü açiklamasi, Irak için çogulculuktan söz etmesi,ABD’nin Barzani ve Talabani’yi Saddam’a karsi olusturmaya çalistigi koalisyona dahil etmesiolasiligi, Türkiye ile Bush yönetimi arasindaki bir baska sikintili basligi olusturmustu. Sedat ERGIN,“Ankara-Erbil-Washington Üçgeni”, Hürriyet, 8 Ekim 2002.

159Kürtlere de ihtiyacinin belirtisi olarak Türk karar alicilarini rahatsiz eden birgelisme oldu.Tüm bu gelismelerin ardindan 4 Ekim’de cumhurbaskaninin talebiylegerçeklestirilen ve oldukça genis katilimli 561 Çankaya Zirvesi yapildi. Zirvedehem Kürt Parlamentosu masaya yatirilmasi hem, ABD’nin istihbarat destegitalebi hem de her ne kadar karar alicilar kendi sahsi görüslerini daha öncebelirtmislerse de, ilk kez devletin olasi müdahalede takinacagi tutumbelirlenmesi açisindan önemliydi. Buradaki tutum, daha çok ABD’nin her seyeragmen Irak’a saldirirsa ve Türkiye’den destek talebi olursa –zaten genelçerçevede bir destek isteme söz konusuydu-, bu talebin niteligi ve kosullariüzerine belirlendi. Irak’a operasyon için hafta basinda ABD TemsilcilerMeclisinden yetki almak için Kongre’ye basvuran Bush yönetiminin BMGK’dasürdürdügü pazarliklarin degerlendirilmesi ve çikacak sonuç karsisindahazirlikli olunmasi amacini tasiyan zirvede, temel tutum, Türkiye’nin savasahiçbir surette dahil olmamasi gerektigi üzerineydi. Ancak her ihtimale karsiaskeri hazirliklarin baslamasi yönünde görüs birligine varildi. Diger yandan,ABD’nin Türkiye’ye iletecegi olasi talepler neler olacagi ve bunlarin nekadarini Türkiye karsilayabilecegi de degerlendirildi. 562Buna göre, ABD’nin hava sahasi ve kita sahanligi, askeri üslerinkullanilmasi, (Incirlik v.s.) istihbarat destegi, Türkiye’de asker bulundurma(konuslandirma) ve Türk askerinin operasyona katilmasini isteyebilecegi, bunakarsilik Türkiye, asker bulundurma ve Türkiye’nin savasa aktif katilimiharicindekilere destek ve onay verebilecekken, bu destegi de temel bir sartabagladi. Türkiye’nin bu olasi taleplere ancak, ABD’nin müdahalesininuluslararasi hukuka dayali bir mesruiyet (BM’den ya da NATO’dan çikarilacakbir karar) tasimasi halinde yanit verilecegi kararina varildi. 563561 Zirveye, basbakan, genelkurmay baskani, disisleri bakani, milli savunma bakani, disisleri müstesari,Basbakanlik Danismani ve Genelkurmay Harekat Baskani Köksal Karabay, MIT Müstesari SenkalAtasagun, Cumhurbaskanligi Genel Sekreteri Ke mal Nehroglu, Cumhurbaskani DisisleriBasdanismani Tacan Ildem katildi. “Çankaya Köskünde Irak Zirvesi”, Radikal, 4 Ekim 2002.562 Deniz ZEYREK, “Türkiye Savasa Girmeyecek”, Radikal, 6 Ekim 2002.563 Deniz ZEYREK, “Türkiye Savasa Girmeyecek”, Radikal, 6 Ekim 2002; “Köskte Irak Zirvesi”,Milliyet, 5 Ekim 2002; “BM Karari Alirsan Destek Veririz”, Milliyet, 6 Ekim 2002.

160Türkiye’nin destek verebilecegi konularda, Türkiye savasa dogrudankatilimi olmayacagi ve savas ilan edilmeyecegi için bir TBMM kararina gerekduyulmayacagi vurgulanmakla beraber, ABD’nin olasi üs talepleri SEIAkapsaminda degerlendirilecegi ve hava sahasi kullanilmasi içinse hükümetinkarari yeterli olurken, Türk askerinin Kuzey Irak’a girmesi sicak takipkapsaminda olacagi için ve daha önce TBMM karari olmaksizin bugerçeklestirilebildiginden yeniden tekrarlanabilecegi nedeniyle, aslindaTBMM’den izin alinmasi öngörülmüyordu. Ayrica ABD’ye, halen KuzeydenKesif Gücü vasitasiyla devam eden istihbarat desteginin de sürdürülebilecegialinan kararlar arasindaydi. 564Ayni zirvede ABD’nin harekati beklenmeden, Türkiye’nin Kuzey Irak’abir kolorduyla girmesi kararlastirildi. Ancak Türkiye’nin 3 Kasim’da seçimegidiyor olmasi nedeniyle bu karar o dönemde uygulanamadi. Uygulama yenihükümete kalmisti ve seçime kadar caydirici olmasi için yiginak yapildi.Gürel’in beyanina göre, ABD’nin savas planlarinda Türkiye’nin olmamasi veABD’nin Türkiye’yi sadece geçis üssü olarak görmesinin kabul edilemez olmasinedeniyle böyle bir karar alinmisti. Zirvede ilke karari alinmasina ragmen AKPhükümeti bunu uygulamadi. 5653.2.2.6. ABD’nin En Agir Talebi: Disisleri ve GenelkurmayinDegerlendirmeleriBush’un Kongre’den savas açma yetkisini almasiyla birlikte, ABD tümNATO müttefiklerine -Türkiye de dahil- muhtemel Irak harekatindakibeklentilerini içeren mesajlar iletmeye basladi. 10 Ekim’de ABD resmitaleplerini Avrupa Kuvvetleri Komutanligi vasitasiyla Türk genelkurmayinagönderilen mektupla iletti. Mektupta Irak harekatina iliskin yeni talepler listehalinde ayrintili bir sekilde belirtildi. Listeye göre, ABD Türkiye’de 80 binasker ve 250 uçagi konuslandirmak, 14 havaalani ile 5 limanin kullanimi(Incirlik, Sabiha Gökçen, Batman, Antalya, Diyarbakir, Balikesir, Afyon,564 Deniz ZEYREK, “Türkiye Savasa Girmeyecek”, Radikal, 6 Ekim 2002.565 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.183.

161Diyarbakir, Erzurum, Erzincan, Mus, Çigli, Konya, Malatya, havaalanlari ileIskenderun, Mersin, Samsun, Izmir, Trabzon limanlari) ve hava koridorlarininaçilmasini istiyordu. Ayrica, talep edilen bu hava ve deniz üslerinin operasyoniçin uygun olup olmadigini incelemek için de izin isteniyordu. 566 ABD dahaönce karsilikli ziyaretlerde istedigi kuzey cephesi agirlikli “destek”in içerigininihayet açiklamisti.Taleplerin iletilmesiyle Genelkurmay ve Disisleri Bakanligi yaptigidegerlendirmeyle bu taleplerin kabul edilemez oldugunu gerekçelerinigöstererek bir rapor hazirladi. Rapora göre, (i) talepler Türkiye’yi oldukçazorlayacak nitelikte oldugu, zira söz konusu olanin cumhuriyet tarihindegörülmemis büyüklükteki bir yabanci kuvvetin kabul edilip edilmeyecegioldugu, (ii) bu taleplerin kabulü halinde böylesine bir konuslanmanin gerekkuvvetin çapi, gerek kullanilacak havaalanlari, liman ve yollarin önemi, sayicaçoklugu ve cografi yayginligi nedeniyle kamuoyunun çesitli kesimlerinintepkisine hatta olaylara yol açabilecegi, (iii) yine taleplerin kabul edilmesihalinde, Irak’i 4-5 yil süreyle isgal edecek bir kuvvete, sadece Kuveyt’le evsahipligi yaptigi görünüm verecegi, bunun Türkiye içinde özellikle diniradikaller ile diger asiri unsurlar, bölgede de özellikle, Islam alemi, Arapülkeleri, Iran ve Rusya’dan ciddi tepkilere yol açabilecegi, (iv) yine,Türkiye’de artacak ABD mevcudiyeti, ABD’nin Orta Dogu’nun yenidenyapilandirilmasi projesiyle baglantili olarak sürekli nitelik tasiyabilecegi, (v)Türkiye’nin önemli bir bölgesel güç olarak kendine özgün politikalargelistirebilme yetenegi ve Türkiye’nin bölgesel agirligini azaltacaginiöngörürken ancak, (vi) ABD ile iliskilerin dokusu, ekonominin halen kritik birnoktada bulunmasi, Kibris sorunu ve AB ile iliskilerdeki olasi gerginliklernedeniyle bu taleplerin tümü pesinen geri çevrilemezdi. Ayrica raporda ABD ileizlenecek stratejinin de yönünü göstermisti. Buna göre, Türkiye’yi bu kadar566 Sedat ERGIN, “CIA Timlerine ve U-2 Casus Uçaklarina Ecevit Izin verdi”, Hürriyet, 18 Eylül 2003;BILA, Sivil Darbe Girisimi…, ss.184-185; YETKIN, Tezkere, ss.80-81; Fikret BILA, “IrakParçalanirsa Kendi Savasimizi Yapariz”, Milliyet, 20 Aralik 2003.

162zorlayacak talepler ileten ABD’yi de zorlamaktan kaçinilmamasi gerektigiyönünde bir tavir alinmasi kararlastirildi. 567Disisleri Bakanliginin bu kapsamli çalismasi karar alicilarin izleyecegipolitikanin ana hatlarini içeriyordu. Zaten Ecevit ve Gürel de bu saptamalarinhakliligini kabul ettiler. Dolayisiyla 50 yillik müttefikin bu kabul edilemeztalepleri geri çevirmek de pek kolay degildi. Ancak seçimin yaklasmis olmasinedeniyle, bu ortamda bu karari almak da mümkün degildi. Nitekim zamankazanmak için de Saddam ertesinde Irak’in ve bölgenin nasil sekillendirilmesitasarlandigi, harekat sonrasinda Türkmenlerin güvenligi ve haklari nasil teminataltina alinacagi, statülerinin ne olacagi, Kürtlerin Kuzey Irak’ta üstlenecegirollerin ne oldugu konularinda bir takim sorular ABD’ye iletilerek Genelkurmayve Disisleri Ecevit hükümetinin sonunun yaklasmasi nedeniyle karari yenihükümete birakmak için bu tip manevralar yapiyorlardi. 568Diger yandan ABD destek talebini askeri kanallardan devamettirmekteydi. Bu amaçla 21 Ekim’de ABD’nin körfez bölgesinden sorumluMerkez Komutani Tommy Franks ve NATO Avrupa Müttefik KuvvetlerKomutani ayni zamanda Avrupada’ki Amerikan Kuvvetleri Komutani JosephRalston Ankara’ya geldiler. Açiklamalarda sadece askeri düzeyde görüs alisverisindebulunuldugu belirtilmesine karsilik hem ISAF konusu hem deIrak’taki KIS’lere dair Türk genelkurmayina bilgi vererek “destek” istediler. 569Aslinda bu destek talebi ekim basinda Türkiye’den talep edilen ayrintilariiçeriyordu. Görüsmelerde Türk genelkurmayi komutanlara Irak’in toprakbütünlügü konusundaki kirmizi çizgilerini aktardi. ABD’li komutanlar dabunlarin bilincinde olduklarini ve bunlari gözettiklerini belirttiler. ZatenGenelkurmay da Türkiye’yi baglayici, siyasi iradeye ait olan destek karariniveremezdi.Komutanlarin gidisinden sonra toplanan MGK’da ABD’nin harekathazirliklari gözden geçirildi ve kurulun asker kanadi ABD’li komutanlarla567 BILA , Sivil Darbe Girisimi…, ss.187-189; Fikret BILA, “Irak Parçalanirsa Kendi SavasimiziYapariz”, Milliyet, 20 Ekim 2003.568 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.190.569 “ ‘Irak Valisi’ Ankara’da”, Radikal, 21 Ekim 2002, Askerin Nabzini Tuttu ve Gitti”, Radikal, 22Ekim 2002.

163görüsmeler ve askeri hazirliklar hakkinda kurula bilgi verdi. Ayrica KuzeyIrak’taki gelismeleri degerlendiren kurul, özellikle krizdeki son durumu ve olasibir savas durumunda alinacak tedbirleri görüstü. Bu tedbirler askeri ve siyasiolmakla beraber, Disisleri koordinasyonu ile Hazine, Merkez Bankasi, Enerji veTarim Bakanliklari, BOTAS, Tüpras gibi bir çok kurum ve kurulusunolusturdugu ve çalismalarini DPT’de yürüten bir komisyonun, para, petrol vegida stoklarindaki durum ile savas sonrasi sorun yasamamak için gerekenkaynaklari içeren “mali hasar” raporunu da içeriyordu. 570 Dolayisiyla savasinyaklasmasiyla diger ilgili kurumlar da karar mekanizmasi içine dahil edilmeyebaslamisti.MGK, ABD’nin girisecegi olasi bir Irak harekatinin uluslararasi yasallikve oydasma ilkeleri çerçevesinde olmasi gerektigini vurgularken, Kuzey Irak’taKürt devleti kurmaya dönük adimlarin yakindan izlenmesini kararlastirdi. Digeryandan yukarida adi geçen kurumlarin Disisleri koordinatörlügü çerçevesindehazirladiklari degerlendirme raporu 571 yasanan/yasanacak süreçte ekonomikkaybi rakamsal olarak gösterdiginden ABD ile yapilan ekonomik pazarliklar dabaz alinabilecek bir etkilemeye de sahipti.MGK toplantisindan bir kaç gün sonra 23 Ekim’de Bush-Sezer telefongörüsmesi oldu. Görüsmede Sezer, bölgede barisçi çözümden yana olduklarini,bunun olmamasi halindeyse harekatin uluslararasi yasallik zemininde olmasigerektigini dogrudan Bush’a iletti. Bush ise, barisçi bir çözüm istediklerinibunun olusmamasi halinde ise askeri bir operasyona dayanacagini belirtirken,Türkiye’nin kirmizi çizgilerine duyarli oldugunu, AB üyeligi konusunda baskiyi570 “MGK Olasi Irak Için Toplaniyor”, Radikal, 20 Ekim 2002.571 Olasi Irak harekatinin Türk ekonomisine mali zararinin en az 15 milyar Dolar zarar verebilecegivurgulanirken, ayrica, 1991’deki Körfez Harekâti’nin maliyetinin, alternatif kalemlerle birlikte 100milyar Dolari buldugu dile getirildi. Yeni bir operasyonun Türk ekonomisini çikmazasürükleyebilecegi belirtilirken, Disisleri Bakanligi koordinatörlügünde hazirlanan raporda;Türkiye’nin Irak’la yillik 1 milyar Dolari asan ihracati ortadan kalkacagi, Orta Dogu ülkeleriyle ticaretve 3 milyar Dolari asan ihracat olumsuz etkilenecegi, ham petrol fiyatlarinin artmasiyla birlikteTürkiye’nin yillik petrol ithalati faturasi 2.5 milyar Dolar artacagi, 2003’te 10 milyar Dolar olaraköngörülen turizm gelirleri 4-5 milyar Dolar kayba ugrayacagi, yillik üretim kaybi 2.5 milyar Dolarseviyelerinde gerçeklesecegi, askeri harcamalardaki artis, kaynak-harcama dengesini olumsuzetkileyecegi, IMF destegiyle yürütülen makro ekonomik programin bu rakamlarla çökebilecegi veülke ekonomisinin bunalima girebilecegi de toplantida ifade edildi.“MGK Irak’i Konustu”, Milliyet,23 Ekim 2002.

164sürdürecegini ve ekonomik desteginde devam edecegini belirten üç güvenceverdi. 572Ilginçtir ki, Ecevit hükümetinin sürecin basinda ve temmuz ayindaWolfowitz’e verdigi sinyallerle, seçim arefesinde takindigi tutum arasindaönemli farkliliklar vardi. Gelinen noktada, ABD’nin yürüttügü savas hazirliklariile Türkiye’deki seçim kampanyasi zamanlama olarak örtüsmekteydi. Buzamanlama, ABD yönetiminin hükümet üzerindeki sondajlarini da bir süre içinaskiya almasina yol açti. Bu çerçevede Amerikan tarafi son günlerde temaslarinibüyük ölçüde askeri kanada ve son olarak da Bush’un Sezer’i aramasi örnegindeoldugu gibi, Çankaya Köskü’ne kaydirmaktaydi. Bu yönelisin en açik örnegi,ABD’nin taleplerinin sürekli Genelkurmaya gelmesi ve Irak’tan da sorumlu olanABD’nin Merkez Komutanliginin basindaki Franks’in Ankara’ya yaptigi ziyaretolmustu. Zira Irak savasi çikarsa, bu savasi komuta edecek olan ve halenmuhtelif savas senaryolari üzerinde çalismakta olan Franks’in Türkgenelkurmayindaki muhataplarini bu planlar üzerinde bilgilendirmemis olmasidüsünülemezdi. Bu bilgilendirme egzersizi, Özkök’ün seçimlerden bir gün sonra4 Kasim tarihinde baslayacak olan ABD ziyareti sirasinda da devam edecekti.Özkök’ün güzergahinda, Franks’in basinda bulundugu Tampa’daki MerkezKomutanligi Karargahi da bulunuyordu. Türkiye’de bir iktidar boslugudöneminde bu boslugu askerlerin doldurmasi akla yatkin gözükebilir. Ancakordunun Türkiye’yi savasa sokmak gibi riskli ve üstelik halk nezdinde hiç depopüler olmayan bir tercihi tek basina karar alma mekanizmasinda zorlayacaginidüsünmek pek de gerçekçi olmazdi. Sonuçta, askerler de siyasi otoriteninverecegi karari beklemekteydiler. ABD yönetimi de, muhtemel bir Irakharekatinda Türkiye’nin hangi boyutlarda bir isbirligine girebileceginikestirebilmek açisindan 3 Kasim’da sandiktan çikacak sonucu ve kurulacakhükümetin kompozisyonunu görmeyi bekliyorlardi. 573Krizin diger ayagi olan BMGK’da, Ingiltere’nin destegi ile ABDtarafindan hazirlanan, bir nevi ABD’ye askeri müdahale için kapi aralayan ve572 Janie ZACHARIA, “Irak Savasi Yaklasirken Pazarliklar Basladi”, Zaman, 29 Ekim 2002; “SezerBush Ile Telefonla Görüstü”, Radikal, 24 Ekim 2002.573 Sedat ERGIN, “ABD Irak için 3 Kasim’i Bekliyor”, Hürriyet, 25 Ekim 2002.

165Irak’a silahsizlanmasi için son bir firsat taniyan tasariyi 8 Kasim 2002 tarihinde1141 sayili karari ile onayladi. 574 Irak meclisinin karari reddetmesine ragmenSaddam aksi yönde karar vererek hiçbir kosul öne sürmeden kabul etti. 575Ancak, Blair’in Irak’a tehditvari bir sekilde “ya silahsizlanirsin ya da güçkullaniriz” açiklamasi, ABD’nin Irak’i nasil isgal edecegini öngören savasplanini Bush’un onayladigi ve savas kararini silahsizlandirma komisyonununBMGK’ya 21 Subat’ta sunacagi raporundan sonra verebileceginin basinasizmasiyla, 576 Saddam’in kararinin baris için umut olacagi beklenirken, Bush veBlair’in bu tutumu ise, umutlari tersine çeviren ve savas kararliligini devamettiren unsurlardi.Ecevit hükümeti sona ererken Irak sorununda Disislerinin tespitlerindede görüldügü gibi, Türkiye ABD’nin kuzey cephesi seçenegine izin vermemis,ABD’ye en fazla Kuzeyden Kesif Harekati çerçevesinde uçuslara devametmesine, U-2 uçaklarina izin vermis ve çok zorunlu olursa sadece, sinirli sayidaözel kuvvetlerinin (NILE) geçisine imkan saglamakla birlikte, büyük çapli karaharekatina izin vermeyecegini ortaya koymustu. Fakat Ecevit hükümetinin U-2’lere ve özel timlere izin vermesi Türkiye’nin ABD yaninda yer almayabasladiginin ilk somut göstergesiydi. Diger yandan bu isbirligine yatkinoldugunu gösteren bir örnek de, Gül hükümeti döneminde izin verilen, askeriüsleri incelemek üzere ABD Savunma Bakanligi’ndan (Pentagon) gelecekheyete de izin verilmisti. 577 Fakat Ecevit’in onay verdigi gelismeler kendiinisiyatifinden çok Genelkurmay ve Disislerinin bakis açisiyla olusmuskararlardi. Zaten Ecevit, tam isbirligi gibi kritik kararin faturasinin seçimegitmek üzere olan kendi basbakanligindaki hükümete kesilmesini deistemiyordu. 31 Temmuz’da erken seçim karari alinmasiyla birlikte hükümet,dis politikayla ugrasmaktan ziyade iç politikaya yönelmisti. Dolayisiyla bu da,574 1441 sayili kararin ardindan UNMOVIC görevlileri 27 Kasim’da 1998’den beri olan degisikliklerisaptayacaklari ilk denetimlerine baslayacaklardi. Irak, karari kabul ettigini 7 gün içinde bildirecek ve30 gün içinde dünyaya KIS ile ilgili açiklamasini yapacak, denetçiler 45 gün içinde denetimlerebaslamis olacak ve denetçiler çalismaya basladiktan 60 gün sonra BMGK gelismelerle ilgili raporsunacaklardi. “Irak Tasarisina Onay”, Radikal, 8 Kasim 2002; “Irak’ta Denetim”, Radikal, 18 Kasim2002; “Saddam’a Son Firsat”, Milliyet, 9 Kasim 2002.575 “Irak ‘Evet’ Dedi”, Radikal, 14 Ekim 2002.576 “Irak Savas Plani Hazir”, Radikal, 11 Kasim 2002.577 “ABD üsleri denetleyecek”, Milliyet, 16 Aralik 2002.

166konunun Genelkurmay ve Disisleri tarafindan ele alinmasina, bu iki kurumuninisiyatifine geçmesine neden olmustu.Dis politikanin iç politikaya etkisi konusunda bu dönemde örnekverilebilecek olaylar oldu. Ecevit’in rahatsizliginin baslamasindan itibaren,özellikle 2001 ortalarindan seçim dönemine kadar olan dönemde, Ecevit’inrahatsizligi nedeniyle, AB için radikal adimlarin atilmasi, reformlaringerekmesi, ekonomik reformlarin yapilmasi ve özellikle yaklasan kriznedeniyle, Ecevit’in krizi yönetemeyecegi yönünde özellikle sermayeçevrelerinde ve askeri çevrede rahatsizlik olusmustu. 578 Elbette Türkiye’nin 3Kasim’da seçime gitmesi –tamamen ABD’nin kendisiyle isbirligi yapmayacakhükümeti iktidardan indirecegi gibi bir komplo teorisi degil- Türkiye’nintoplumsal dinamikleri ve siyasal süreçten dogan bir gereksinmeydi. ABD’ninEcevit’ten destek konusunda kusku duymasi, Kemal Dervis’in erken seçimdemeye baslamasi ve medyada Dervis-Ismail Cem ikilisinin Tayyip Erdogan’inalternatifi olarak öne çikarilmasi üst üste konuldugunda “yeni arayis”manzarasini ortaya çikiyordu. Ayrica yaklasan kriz nedeniyle GenelkurmayBaskani Kivrikoglu’nun da görev süresinin uzatilmasi girisimleri de 579 bununörneklerindendir.3.2.3. 3 Kasim – 23 Aralik Dönemi3.2.3.1. AKP Iktidari ve Irak Sorununa YaklasimiTürkiye ile ABD arasinda karsilikli talepler ve kaygilarin iletildigi Ecevitdöneminden sonra, 3 Kasim’da yapilan genel seçimlerden AKP birinci partiolarak çikti. 580 Seçim sonrasi iç politika da kimin basbakan olacagi tartisilirken,dis politikada da 12-13 Aralik’ta AB ve Kibris’in görüsülecegi KopenhagZirvesi öne çikiyordu. Her ne kadar dis politikada AB’ye öncelik verilmisse de578 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, ss.13-135; YETKIN, Tezkere, ss.55-57.579 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.152; YETKIN, Tezkere, ss.68-73.580 TBMM’ye iki partinin girebildigi seçimde AKP 363, CHP ise 178 milletvekili aldi. Kamuoyundapartinin genel baskani Recep Tayyip Erdogan’in siyasi yasakli olmasi nedeniyle kimin basbakanolacagi merak konusuydu.

167kriz nedeniyle fazla uzun sürmedi ve dis politikanin birinci gündem maddesiIrak oldu. Seçimden iki hafta sonra Abdullah Gül 58. hükümeti kurdu.AKP, milli görüs hareketinden kopan yenilikçi kanadin kurdugu veiçinde “milli görüs” kökenli, ANAP’li, DYP’li, MHP’li ve liberal kisileribünyesinde bulunduran, muhafazakar bir tabana sahip, kendilerini demokratmuhafazakarolarak tanimlayan bir yapida olan AKP Grubu, dini ve ideolojikdegerler, sosyal köken, dünya görüsü ve politik öncelikleri bakimindan farklikesimlerin temsil edildigi bir topluluktu. 581 Dolayisiyla partinin bukozmopolit/heterojen siyasal yapisi karar alma sürecinde oldukça belirginolacak ve sürecin yönünü kesinlikle belirleyici olacak ögelerden biriydi.Yeni hükümeti, ekim ayinda Bush yönetimi tarafindan dönemin Ecevithükümetinin önüne konan Irak’la ilgili askeri talep dosyasi bekliyordu. AKP’ninSeçim Beyannamesi’nde, Irak konusu “Türkiye, yakin komsusu Irak’la ilgilibelirsizlikten tedirginlik duymaktadir. Irak’in toprak bütünlügünün bozulmasiOrta Dogu’daki tüm dengeleri degistirecektir. AK Parti, Irak yönetiminin BMkararlarini tam olarak uygulamasi ve sorununun barisçi yönden çözümündenyanadir.” gibi genel ifadeler yer alirken, hükümetin programinda da ayni satirlartekrarlanmakta, yalniz son cümleye “...kitle imha silahlarindan arinmis,komsulariyla baris içinde yasayan bir Irak’in uluslararasi toplum içindekiyerini almasi...” ibaresinin eklendigi görülmekteydi. Kabinede disisleribakanligi görevi verilen deneyimli diplomat Yasar Yakis ise Irak için gelenekselpolitikadan farkli görüsler tasidigini ortaya koyarak, Kuzey Irak’ta bir Kürtdevleti olusmasinin savas sebebi sayilmasini anlamsiz oldugu, oradaki Kürtotonom yapisinin geriye götürülemeyecegini, orada dogan yapiya karsi hasmanedavranmak yerine dostane iliskiler kurulmasi gerektigi görüsündeydi. AncakYakis’in kisisel görüsü ne devlet ne de hükümet politikasini etkilemis, sadecehükümeti sikintiya sokmustu. 582Diger yandan, AKP kurmaylari kriz öncesi dis politika ve güvenlikstratejileri konusunda Türkiye’nin komsulariyla (Irak da dahil) siyasi ve ticari581 Birol AKGÜN, “Irak Savasi’nin Türk Iç Politikasi Üzerine Muhtemel Etkileri”,http://www.stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=12&no=87582 Abdulhamit BILICI, “Devletin Irak Politikasi ve AK Parti”, Zaman, 13 Ocak 2003.

168iliskileri gelistirerek ülkenin etrafinda bir baris duvari örmeyi hedefliyorlardi.Yine parti lideri Recep Tayyip Erdogan da ortaya çikabilecek olan dis politikakrizlerinde öncelikle ilgili birimlerle (Disisleri Bakanligi, GenelkurmayBaskanligi ve ilgili kurumlarla) istisare edilecegi mesajini iletiyordu. 583 Aynisekilde kriz sürecinde bastan beri dosyaya hakim olan ordu ile istisareninönemini vurguluyorlardi. Bu da devletin bütün unsurlariyla hem fikir oldugu birmilli politikaya isaret ediyordu. 584Seçimin hemen akabinde, Özkök’ün ABD ziyareti hem Ecevit’in askereverdigi görüsmelere geçilmesi talimatinin bir sonucu hem de seçim sonucu neolursa olsun AKP’yle ilgili olarak, askeri bürokrasinin ABD’nin Irak’la ilgilihazirliklarina olan taahhüdünü göstermesi bakimindan önemliydi. 585ABD yönetimi, Türkiye’nin, Kibris ve özellikle Irak konularindaizleyecegi tutumda, Türk genelkurmayinin “belirleyici rolü” olacaginainaniyordu, özellikle Özkök’le diyaloga bu açidan özel bir önem veriyordu.Özkök’ün Agustos 2002’de görevi devralmasindan sonra yeni genelkurmaybaskaninin, iyi derecede Ingilizce bilmesi sayesinde, ABD diplomatlariyla, Irakgibi kritik konularda, eskiden beri “samimi bir diyalog” gelistirdigivurgulanmisti. Özkök’ün ziyareti, diyalogu gelistirme firsati olarakgörülüyordu. ABD’nin bu bakisi, Western Policy Center adli fikir kurulusununyayimladigi bir rapora da yansidi. Bu raporda, Özkök ve Genelkurmay içinterörizmle savas ve Irak’a yönelik potansiyel müdahale açisindan özellikleönemli oldugunu belirtilmis, ayrica Özkök gibi komutanlar sayesinde, TSK’ninABD’ye daha yakin bir hal aldigi da yorumlanmisti. 586Diger yandan kasim sonunda Prag’ta yapilan NATO zirvesine katilanSezer bu toplantida Bush’la görüsmesinde, Bush, ABD’nin BMGK’dan 1441sayili karari çikartarak, uluslararasi camia ile birlikte hareket ettigini veTürkiye’den de ABD’nin yaninda yer almasini belirtmesine karsilik, Sezer deBMGK’nin bu kararinin otomatik savas açma yetkisini tanimadigini o nedenle583 Birol AKGÜN, “Irak Savasi’nin Türk Iç Politikasi Üzerine Muhtemel Etkileri”,http://www.stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=12&no=87584 Abdulhamit BILICI, “Devletin Irak Politikasi ve AK Parti”, Zaman, 13 Ocak 2003.585 Sedat ERGIN,“CIA Timlerine ve U-2 Casus Uçaklarina Ecevit Izin verdi,”Hürriyet,18 Eylül 2003586 Yasemin CONGAR, “ABD Özkök’ü Sevdi”, Milliyet, 1 Kasim 2002.

169de BMGK ikinci bir karar çikartmalari gerektigini vurgulayarak, Türkiye’ninABD’yle stratejik ortak oldugunu ve elbette stratejik ortaga destek verileceginiancak verilecek destegin ölçüsünü uluslararasi mesruiyet tayin edeceginiileterek, Türkiye’nin desteginin BM kararina bagli oldugu mesajini Bush’aikinci defa en üst düzeyde belirtmis oldu. 5873.2.3.2. ABD Talepleri Karsisinda Yeni Hükümetin TutumuABD’nin Türkiye’deki yeni muhatabi Gül hükümeti olmasiyla, ABDEcevit döneminde baslattigi diplomatik trafigi bu dönemde daha dayogunlastirarak devam etti. Özellikle yeni hükümetin güvenoyu almasindan 5gün sonra hükümeti Irak stratejisinde yanina çekebilmek için aynen Ecevitdönemindeki gibi Wolfowitz ve Grossman’i görüsmelerde bulunmak 588 üzere 3Aralik’ta Türkiye’ye gönderdi.Ecevit döneminde de Ankara’ya gelen Wolfowitz, ABD’yi askeriseçenek konusunda cesaretlendiren bir çizgiyle karsilasmamasina ragmen, Türkkarar alicilarindan aldigi izlenim, ne kadar gönülsüz de olsa, Türkiye’ninABD’yi ortada birakmayacagi yolundaydi. 589Irak konusu görüsülmeden önce, daha önce Ecevit döneminde iletilenAB’den üyelik müzakeresi tarihi, Kibris’ta Türk tarafinin istegine göre çözümve ekonomik yardim alacagini ve Irak’in toprak bütünlügünün korunacaginibelirtikten sonra, Wolfowitz, basbakanla görüsmesinde Türkiye’den güçkullanimi konusunda destegini istedi. Özellikle, ABD’nin planlarini yapabilmesiiçin hazirliklarini önceden baslatmasi gerekmekte ve bu baglamda da ABD’ninTürkiye’den istegi, Kuzey Irak cephesinde ABD ile “tam isbirligi”negirmesiydi. Dolayisiyla ABD Türkiye’nin Kuzey Irak cephesine destek veripvermeyecegini ve hükümetten de cevabini en kisa sürede beklemekteydi. 590587 Sedat ERGIN “Size Üç Gün Süre Yoksa Kötü Olur”, Hürriyet, 20 Eylül 2003588 Heyet Basbakan, Disisleri Bakani Yasar Yakis, Milli Savunma Bakani Vecdi Gönül, GenelkurmayIkinci Baskani Yasar Büyükanit, CHP Lideri Deniz Baykal ve AKP Lideri Erdogan’la görüstü.589 Sedat ERGIN, “ABD Irak için 3 Kasim’i bekliyor”, Hürriyet, 25 Ekim 2002.590 Sedat ERGIN, “Pazarliklar Basliyor”, Hürriyet, 19 Eylül 2003; Deniz ZEYREK, “Türkiye KuzeyIrak Planinda”, Radikal, 4 Aralik 2002.

170Ayrica Wolfowitz, daha sonra Türkiye’ye baskiya neden olacak vehükümetin izin vermesi halinde hayata geçecek üslerin kullanilmasi için 3asamali bir plani da Gül’e sundu. Buna göre, birinci asama, üsler üzerinde kesifve mühendislik çalismalarinin yapilmasi (aralik ayi sonuna kadartamamlanmasi), ikinci asama, inceleme sonucu eksikliklerin saptanmasindansonra eksikliklerin giderilmesi için insaat faaliyetlerinin baslamasi ve üslerinhazirlanmasi (ocak ayi baslari), üçüncü asama ise, hazir hale getirilen üslereABD uçak ve personelinin konuslanmasiydi (ocak ayi sonuna kadar). 591Görüsmelerde hükümet, hem Kibris hem de Irak konusunda kamuoyunuayni anda ikna etmenin zor olacagini belirterek, ancak görüsmelerin devamedecegini, hükümetin yetkisi dahilinde olan talepler konusunda yani üslerleilgili kesif faaliyetleri için izin verilebilecegini ancak hükümet yetkisidisindakiler için meclisin yetkili olacaginin altini çizdi. 592 Gül’ün üslerin kesfiiçin verdigi izin, hafta sonu yapilmis olan Çankaya Zirvesi’nden çikmisti. 593Gül tarafindan kesif izninin verileceginin söylenmesini ABD tarafi Türkhükümetinin Irak’a savas stratejisine angaje oldugunu gösteren ilk ciddi niyetbeyani olarak, daha dogrusu yeni hükümetin ilk somut adimi olarakdegerlendirdi. Wolfowitz’in diger talepleri arasinda ise, muhtemel Iraksavasinda Türkiye’nin ana ikmal merkezi olmasi, limanlarin, üslerinkullanilmasi, Irak sinirindaki Türkiye topraklarinda ABD askerlerininkonuslandirilmasi ve gerektigince sayisinin arttirilmasi gibi talepleri vardi. 594Wolfowitz ve Grossman’a temaslarinda Türk karar alicilarinin yansittigiizlenim, sorunun askeri müdahale olmaksizin çözülmesinden yana olmaklabirlikte, zorunluluk halinde yeni bir BM kararinin olmasi, Türkiye’ninekonomik kaybinin karsilanmasi ve Kuzey Irak’la ilgili askeri ve siyasigüvenliginin garanti altina alinmasi biçimindeydi. 595591 Murat YETKIN, Tezkere, s.100; Sedat ERGIN, “Pazarliklar Basliyor”, Hürriyet, 19 Eylül 2003.592 Sedat ERGIN, “Pazarliklar Basliyor”, Hürriyet, 19 Eylül 2003.593 Sedat ERGIN, “Pazarliklar Basliyor”, Hürriyet, 19 Eylül 2003.594 Deniz ZEYREK, “Türkiye Kuzey Irak Planinda”, Radikal, 4 Aralik 2002; Murat YETKIN, “BirKrizin Perde Arkasi…(2)”, Radikal, 9 Haziran 2003.595 Kuzey eksenli bir müdahale olmasi halinde ABD’nin taleplerinin karsilanmasi için Ankara’nin önesürdügü kosullar; (i) Kuzey eksenli savas ortaminin yaratacagi kayiplarin Türkiye’ye tahmini maliyeti20 - 25 milyar Dolar olarak hesaplanmis ve bu kaybin ABD tarafindan karsilanmasi. Ayrica bu kaybinABD Kongresi’nden geçirilecek birtakim dolayli yardimlar ve krediler seklinde degil, dogrudan Bush

171Ancak Pentagon açisindan partiyi elinde tutan AKP Lideri Erdogan’inalacagi tutum da önemliydi. Bu nedenle, 3 Aralik aksami ABD’li heyetlebirlikte ABD’nin Ankara Büyükelçisi Robert Pearson’in konutunda yemekte birgörüsme yapildi. Erdogan’in yaninda Istanbul Milletvekili Egemen Bagis, siyasidanismani Adana Milletvekili Ömer Çelik, özel danismanligini yapan CüneydZapsu vardi. 596 Yemekte, muhtemel bir Irak savasi sirasinda Türkiye’ninüslerini açmasi konusu ayrintili biçimde konusularak Erdogan’a ABDyönetiminin üslerle ilgili yukarida belirtilen 3 asamali plani aktarildi. 597 Böyleceo gece Disisleri Bakani Yasar Yakis’in verdigi “üsleri açariz” demecininkaynagi da belli oldu.Wolfowitz’in Ankara’dan ayrilirken üsler için birinci asamanintamamlandigini belirtmesi, 598 hükümetten isbirligi konusunda yesil isik aldiginayorumlandi. Ancak bu isbirligi basbakanin verdigi üs inceleme izni olmaklabirlikte, yasal karar alma mekanizmasi içinde olmayan Erdogan’la görüsmedeverilen iznin ötesinde isbirligi vaadi aldigi da iddia edilmistir.Ikili heyetle birlikte eszamanli olarak Türkiye’ye gelen Ingiltere DisisleriBakani Jack Straw’la görüsen Yakis, Irak konusunda “ABD’ye üsleri açariz”diyerek hükümeti sikintiya soktu. Çünkü daha hükümet karar almamis, sadecebu yönde degerlendirmeler yapmisti. Bu nedenle daha sonra Basbakanlik, ikiligörüsmelerde askeri seçenekler konusunda ABD’ye taahhütler olmadiginibelirtmek zorunda kaldi. Ayrica Yakis da sözlerinin ütopik oldugunu belirterek,Basbakanlik açiklamasini teyit etti. 599yönetiminin aldigi ABD Savas Bütçesi’nden karsilanmasi, (ii) Kuzey Irak’ta Kürt devleti kurulmasinaizin verilmemesi. Irak’ta federasyona gidilmesi halinde Türkmenlerin de Kürtlerle ayni statüyekavusturulmasi, (iii) bölgedeki Türkmenler ve Araplarin güvenligi açisindan operasyondaPesmergelerin kullanilmamasi ve silahlandirilmamasi, (iv) Kuzey Irak’ta güvenlik ve kontrolünTürkiye’ye birakilmasi konusunda sartlarini iletirken ayrica, ABD’nin 12 Aralik Kopenhag zirvesindeTürkiye’ye tarih verilmesi konusunda daha fazla agirlik koymasi gerektigini de Wolfowitz veGrossman’a iletildi. Fikret BILA,“Türkiye’nin ABD’ye kosullari”, Milliyet, 4 Aralik 2002.596 Sedat ERGIN, “Pazarliklar Basliyor”, Hürriyet, 19 Eylül 2003.597 Wolfowitz’le birlikte Ankara’ya gelen The Weekly Standart Dergisi Muhabiri Stephen F. Hayes,Hilton Oteli’ne gazetecilere brifing vermeye gelen Erdogan’in ekibinde bulunan Cüneyd Zapsu’nunönündeki notta üs çalismalari ile yukarida anlatilan tarihler ve bilgiler gördügü basinda yer aldigi gibidergisinde de yayinlandi. Ertugrul ÖZKÖK, “Yemek Masasindan Gelen Ilginç Not”, Hürriyet, 10Aralik 2002.598 “Wolfowitz: Sira Üs Seçiminde”, Radikal, 4 Aralik 2002.599 “Basbakanlik:ABD’ye Üs Sözümüz Yok”, Radikal, 4 Aralik 2002.

172Wolfowitz’in Türkiye ziyaretinde Erdogan’a ilettigi Bush’un davetinikabul eden Erdogan, 10 Aralik’ta Kopenhag Zirvesi’ne katilmadan önceABD’ye gitti. Aslinda bu davetin altinda yatan neden ABD yönetimininhükümete ilettikleri taleplerden sonra partinin ipleri elinde olan genel baskaninda ikna edilerek bir an önce kararin alinmasi için Erdogan’la görüsmekti.Erdogan bu konuda, Türkiye’nin olasi harekatta yer alsa da almasa da zarargörecegi, dolayisiyla Türkiye’nin krizden ne kadar az kayipla çikabilecegi veTürkiye’nin Müslüman dünya içindeki itibarini, bu ise hiç karismayarakkoruyabilecegini, diger yandan da, Türkiye’nin Amerika ile birlikte bir Irakoperasyonunda rol alabilmesi için, Suriye, Misir, S.Arabistan gibi ülkelerin detutumunun izlenmesi gerektigi, eger onlar katilirlarsa, o taktirde Türkiye’nintutumunu gözden geçirebilecegi kanaatindeydi. Ayrica kendisi de diger kararalicilar gibi BM kararinin olmasi yönünde egilime sahipti. Diger yandan cevapiçin baski yapan ABD’ye evet ya da hayir denilerek kesin tavrin gösterilmesigerektigini de düsünüyordu. 600Erdogan’in parti lideri olmaktan baska resmi hüviyeti olmadigi haldeBush’un yani sira Amerikan yönetiminin üst seviyede yetkilileriylegörüstürülmesi alisik olmadik bir durumdu. Bu da ABD’nin çok önem verdigikuzey cephesinin ancak Erdogan’in iknasiyla açilacagina inandiginigösteriyordu. Dolayisiyla Bush, Erdogan ile neredeyse sadece Irak konusunugörüsmüs ve Amerika’nin tam ve sonuna kadar isbirligine yönelik talepleriniiletmis hatta Erdogan’a baski yapmisti. 601Bush’un, Irak konusundaki Amerikan-Türk isbirligini Erdogan ilehalletme egiliminde oldugu ve ABD ile isbirligine girmekten kaygilananhükümeti ikna etmede Erdogan’a güvendigi ABD basininda çikan haberlerdende anlasiyordu. Wolfowitz’in Ankara’dan ayrildiktan sonra yaptigi biraçiklamada, AKP hükümeti için en azindan Türk-Amerikan ortakligi ve ittifakifikrine iliskin bundan önceki hükümetten daha fazla yükümlülük altina girme600 Ismet BERKAN, “Irak Için Söz Verilmedi”, Radi kal, 12 Aralik 2002; Cengiz ÇANDAR, “ABDSeferi'nin Ardindan Kopenhag’da Son 24 Saat” Yeni Safak, 12 Aralik 2002.601 Erdogan, Disisleri Bakani Colin Powell, Ulusal Güvenlik Basdanismani Condaleeza Rice ve BaskanYardimcisi Dick Cheney’le görüsmeler yapmisti. Cengiz ÇANDAR, “Irak Politikasi/GizlenenGerçekler”, Yeni Safak, 25 Aralik 2002.

173niyetinde oldugunu gördügünü ve ABD ile olacaklarini çok açik ve güçlüifadelerle beyan ettiklerini söylemesi 602 ve Erdogan’in alisik olmayan sekildekabulü, CHP Genel Baskani Deniz Baykal ve kamuoyunda Erdogan’in buziyaretinde ABD’ye destek sözü verdigi ve bu taahhüt nedeni ile Türkiye’ninsavasa sürüklendigi biçiminde yorumlandi. Ancak, sadece Erdogan degil, AKPhükümeti de Genelkurmay ve Cumhurbaskanliginin onayi olmadan hareket etmeniyetinde degildi. 603 Erdogan Bush’la görüsmesinde destek konusunda olumlucevap vermemis, ancak Saddam Hüseyin hakkinda kullandigi “gitmesinin Irakhalki, Türkiye ve dünyanin hayrina olacagi” ve Saddam’in “herkes için birtehdit olusturdugu” ifadeleri iyimserligi daha da pekistirmis ve ABDyönetiminin algilamasi bu yönde olusmustu. 604Aslinda ABD’nin isi Erdogan’la halletme egiliminde oldugu konusuhaksiz da sayilmazdi. Çünkü kriz sürecinde Bush ve Gül yüz yüze hiçgörüsmeyeceklerdi. Dolayisiyla, basbakan varken Erdogan’in ABD’yeçagrilmasi, ABD’nin Erdogan’i karar alici Gül’ü ise uygulayici olarakgörmelerinden kaynaklaniyordu. Ayrica Gül’ün ABD’ye karsi mesafeli durusuda buna sebep olmaktaydi.Diger yandan muhalefet ve kamuoyunda AKP ve Tayyip Erdogan’in,içerdeki “mesruiyet kaygilarini” Washington üzerinden çözmeyi ya da enazindan hafifletmeyi tasarladiklari ve bu nedenle, Irak konusunda602 Cengiz ÇANDAR, “Washington’a Mesaj: AB Ya Da Hiç”, Yeni Safak, 6 Aralik 2002.603 Erdogan NTV’ye yaptigi açiklamada, ABD Türkiye’nin taleplerine olumlu yanit verse de operasyoniçin BM silah denetçilerinin raporunun beklenmesi gerektigini söylemis, ayrica “Gerek Sayincumhurbaskanimiz, gerek genelkurmay, gerekse hükümetin müzakerelerinde de ortaya çikacak birkarar olacaktir. Tekrar bir tezkerenin hazirlanmasi adimi atilacaktir. Atilmasi gerekiyorsa bu adimatilacaktir” dedi. “Ankara’da Nefes Kesen Trafik”, Milliyet, 20 Subat 2003.604 Erdogan’in ABD’ye söz verip vermedigi oldukça tartisma konusu oldugu bir dönemde ABD DisisleriBakanligi Siyasi Isler Danismani Büyükelçi Marc Grossman, “Erdogan Washington’da yaptigi bütüngörüsmelerde, herhangi bir taahhütte bulunmamak konusunda azami dikkatli davrandi. Daha çokAmerikan yetkililerini dinlemeyi yegledi. Irak ile ilgili olarak kendisi herhangi bir söz vermisdegil”demisti. Sami KOHEN, “ABD’ye Destek”, Milliyet, 8 Subat 2003. Yine, bir Türk diplomat vebir ABD’li yetkili, “Erdogan hiçbir söz vermedi. Ancak görüsme öylesine bir görüs birligi yaratti ki,özellikle Amerikan tarafi, bu kadar konusmadan sonra, Türkiye'nin Irak konusunda hiçbir zorlukçikartmayacagi sonucuna vardi”. Mehmet A. BIRAND, “Ver Parayi Al Izni”, Milliyet, 19 Subat2003. Ayrica geziye katilan Çandar’inda izlenimleri ayni yöndeydi. Cengiz ÇANDAR, “ABDSeferi’nin Ardindan Kopenhag’da Son 24 Saat”, Yeni Safak, 12 Aralik 2002.

174Washington’un taleplerine kendilerini, baska partilerin normalde olacagindandaha açik olabilecekleri endisesi dile getirildi. 605Bununla birlikte son elli yildir muhafazakar hükümetlerin devletkarsisindaki mesruiyet arayislarinda, daha dogrusu marjinalize edilme riskinekarsi ABD’ye siginmalari nedeniyle ulusal çikarlara uygun dis politikaizlemelerinin mümkün olmayacagi öngörüsü dogru olmakla birlikte, buna sebepolanlar ise, tamamen Türkiye’nin kendi ekonomik, sosyal ve siyasal yapisindankaynaklanmaktaydi. Ekonomik yapi, savunma sanayi, halk desteginin çogunlukolmamasi ve özellikle devlet ideolojisi bu tip hükümetleri disaridan ek destekaramaya itmekte bu da ister istemez dis politikayi etkilemektedir. 606Yukaridaki tartismalar bir yana, uzlasmaya ve isbirligine girmek içinçaba sarfeden ABD için, muhafazakar-demokrat çizgide olan bir hükümetesahip Türkiye araciligiyla Irak’a yönelik politikasinda, teröre karsi mücadeledehatta Orta Dogu politikalari için elini güçlendirecegi daha dogrusu mesruiyetsaglayacagi yabana atilmamalidir. 607Zaten Orta Dogu’ya özgürlük gibidemokratik degerleri getirme mücadelesi verdigini iddia eden ABD’nin,muhafazakar AKP’ye ya da Erdogan’a karsi açik ve hosgörülü davranmasiAKP’nin mesruiyet arayisindan çok, kendi politikalariyla tezat teskil etmemesiçabasi olarak da yorumlanabilir.ABD, AKP hükümetinin baslangiçta verdigi cesaretlendirici isaretlerekarsilik sonradan frene basmasi karsisinda, ciddi bir tedirginlik yasamaya veharekat planlarina son seklini verebilmek için Türkiye’nin kendisi ile hangiderecede isbirligine girecegini kestirememe sabirsizligi içinde Ankara’ninverecegi yaniti beklemekteydi. Dolayisiyla hükümet iki kritik karar almakdurumundaydi. ABD’nin Türkiye siniri üzerinden Irak’a karadan bir kuzeycephesi açma talebine evet denmesi halinde, Türkiye’yi sicak savasin içinesokacagi için hükümet pek fazla sicak karsilamiyordu. Fakat AKP, bu talebehayir derse, bu kez dogrudan hava üsleri ve limanlarin kullanimiyla ilgili birbaska talebe yanit vermek zorunda kalacakti. Dolayisiyla Pentagon, üsleri ve605 “Türkiye-ABD-AB Üçgeni”, Haftalik Analiz, http://avsam.org/haftalikanaliz/09-13_12_2002/;Berdal ARAL, “Tarihin Tekerrüründen Korkmak”, Zaman, 28 Aralik 2003.606 M. Hakan YAVUZ, “Hükümetin Irak Politikasi”, Zaman, 28 Ocak 2003.607 Gökhan BACIK, “AKP ve ABD”, Zaman, 16 Kasim 2002.

175limanlari kullanacaksa, bu tesislerde bir an önce ciddi bir modernizasyonagitmek ve bu amaçla ivedilikle bu tesislerde kesif (site survey) yapmakistiyordu. 608Bu ikilem içerisinde AKP hükümeti, hem BM’ye sunulacak raporubeklemek için hem de halen varolan savasi önleme algilamasi ve de isinbasindan itibaren ABD ile girisilecek her türlü isbirliginde her seyi kuralabaglamak istemesinden kaynaklanan davranisla zaman kazanmak isteyerek isiagirdan almaya basladi. Ayrica Türkiye, savasa girse de girmese de, Türkekonomisi ve Irak’in siyasal ve sosyal yapisi zarara ugrayacakti. Bu tahribatinABD tarafindan ne ölçülerde tazmin ve garanti edileceginin açiklik kazanmamisolmamasi nedeniyle karar alicilar, ABD’nin askeri isbirligi konusunda atacagiher adimda, ABD’ye verecegi her teknik izinde, ABD’yi bu zararlarin telafisikonusunda daha eli açik davranmaya itebilmek için önemli bir pazarlik kartiolarak kullaniyorlardi.Özellikle I. Körfez Krizi’nde ABD-Türkiye diplomasisi daha çok BabaBush-Özal’in telefon görüsmeleriyle olmasi ve bir çok konunun sözlü birçerçevede ele alinip, neredeyse hiçbir seyin yazili kurala baglanmamasiDisisleri, Genelkurmay ve hükümet tarafindan iyi biliniyordu ki her konuyuyaziya dökmek ve resmilestirmek bu dönem karar alicilarin uygulayacagi krizpolitikalarindan biriydi. Böylece hükümet de, bir an önce Türkiye’den cevapalmak isteyen ABD yönetimi baskiyi artirmasina ragmen, Wolfowitz’in sunduguplana göre kesif faaliyeti için gelecek 150 kisilik ABD’li heyet için bir protokolyapilmasini ön kosul olarak öne sürdü. Bu protokolla daha sonra Türkiye’yegelebilecek on binlerce ABD askeri için de bir emsal olusturabilecekti.Amerikan tarafi tüm isteksizligine ragmen 17 Aralik’ta Türk tarafiyla görüsmeküzere masaya oturdu. 609608 Sedat ERGIN “AKP Hükümetinin Irak Açmazi” Hürriyet, 20 Aralik 2002.609 ABD yönetimi, 150 kisilik istihkamci heyetinin NATO’nun “Yabanci Güçlerin Statüsü” (SOFA)Anlasmasi çerçevesinde ayri bir protokol olmadan üslerde inceleme yapabilecegini savunurken, TürkDisisleri de bir NATO harekati söz konusu olmadigini ve NATO’dan alinmis bir karar olmadiginidolayisiyla bu tür askeri faaliyetler ikili isbirligine girecegini ayri bir protokol gerektigini belirtti.ABD’lilerin direttigi SOFA Anlasmasi’na göre, ABD’li askerlerin baska bir NATO ülkesinde görevyaparken herhangi bir hukuki ihtilaf söz konusu oldugunda dogrudan Amerikan mahkemelerini yetkilikilmaktaydi. Sedat ERGIN, “Size Üç Gün Süre Yoksa Kötü Olur”, Hürriyet, 20 Eylül 2003;YETKIN, Tezkere, s.112.

176ABD’nin israrli girisimlerinden sonra hükümet 18 Aralik’ta Iskenderun,Mersin, Samsun ve Trabzon limanlari ile Gaziantep, Malatya-Erhaç, Mus,Batman, Sabiha Gökçen ve Diyarbakir havaalanlarini kapsayan üs incelemeiznini ABD’ye verdi. Fakat ayni gün cumhurbaskaninin baskanliginda birtoplanti yapilarak verilen iznin muhtemel harekata katilma anlaminagelmedigini, keza bunun için TBMM’nin izni gerektigini ve zaten Türkiye’ninde böyle bir harekata ancak “uluslararasi yasallik ve oydasma” zeminindekatilabilecegi belirtildi. 610 Böylece Türkiye son ana dek Irak’in BM kararlarinauyarak sorunun bir çatismaya yol açmadan çözülmesi için çabalarina devamedecek, ancak her ihtimale karsi önlemlerini almayi da sürdürecekti.Aslinda basbakanin Wolfowitz’e 3 Aralik’ta üs izni için yesil isikyakmasi, hükümetin kendi tasarrufundan çok devlet zirvesinden çikan birkarardi. Karar MGK sonrasi yapilan bir toplantida, henüz asker konuslandirmaasamasina gelinmedigi için Bakanlar Kurulunca, meclisten “yetki” istemesinegerek duyulmayarak, NATO ve ABD ile ikili anlasmalar çerçevesinde bu izinverilmisti. 611 Bu kararin cumhurbaskani, genelkurmay baskani, basbakan vedisisleri müstesari gibi çok dar bir kadro tarafindan alinmasi karar almamekanizmasinin Kösk’e dogru kaydigini gösterdigi gibi kararlarin hükümetininisiyatifi ile degil daha çok devlet zirvelerinde alindigini gösteriyordu. Bu daEcevit hükümeti döneminde koalisyon liderlerinin karar alma mekanizmasiniolusturan Basbakanliktaki zirve yönteminin Çankaya’ya tasindigi anlaminageliyordu. Zaten kritik kararlarda son sözü cumhurbaskani, basbakan,genelkurmay baskani söylemekteydi. 612Görüsmeler devam ederken, ABD, Türkiye’ye sundugu plan ve savashesaplarina göre, Irak yönetiminin 7 Aralik’ta silah denetçilerine sundugu vedenetçilerin de 27 Ocak’ta BMGK’ya sunacagi raporu savas için tarih610 Murat YETKIN, “Üs Pazarliginin Perde Arkasi”, Radi kal, 20 Aralik 2002.611 Wolfowitz Türkiye’ye gelmeden önce Washington Büyükelçisi Faruk Logoglu’nu Rumsfeld’legörüstürerek, Rumsfeld, muhtemel Irak harekati için Türkiye’deki bazi üs ve tesislere ihtiyaçduyuldugunu ve bu amaçla bazi üslerin bir operasyonda yeterli olup olmadiklarini incelemek için izinisteyeceklerini bildirdi. Logoglu’nun Ankara’ya bildirmesiyle 29 Kasim MGK’sindan sonra basbakan,disisleri bakani, genelkurmay baskani ve disisleri müstesari Kösk’ten ayrilmayarak tekrar bir toplantiyaptilar. Üs inceleme izni bu toplantidan çikti. Murat YETKIN, “Üs Pazarliginin Perde Arkasi”,Radikal, 20 Aralik 2002.612 Derya SAZAK, “ABD’nin Kuzey Irak Teklifi”, Milliyet, 21 Aralik 2002.

177olabilecegi gözüyle bakmaktaydi. 613 Dolayisiyla iyice sabirsizlanan Bush, Türktarafinin agirdan alan ve üsleri inceleme için gelecek teknik heyetin uyacagikurallara pazarlikçi yaklasimini kirmak için 21 Aralik’ta (mektupla), Pearsonaraciligiyla, önce Erdogan’a daha sonra basbakana hükümetin kararini üç güniçinde verilmesini istedi ve verilecek kararin ABD ile gelecekteki iliskileribelirlemesinde rol oynayacagini ifade etti. Bu mektup ültimatom niteligindeoldukça sert mesajlar içermekteydi. Ayrica mesajda, BM’nin son bulgulariüzerine Washington’un hazirliklarini hizlandirma kararinda oldugu veTürkiye’nin, ABD’nin hava ve deniz sahasini geçislere açma, üslere askerkonuslandirma, asker ve malzeme sevk etme ve hatta bir harekat olursa aktifkatilim gibi taleplerine cevabini acilen istiyordu. Gül 3 degil 10 gün sonraBush’a yolladigi mektupta ABD’nin askeri taleplerine ne olumlu ne de olumsuzyanit yer aldi, sadece Türkiye’nin izledigi politikayi izah etmekle yetindi. 614Ayrica kesif faaliyeti için gelecek personel için yapilan görüsmeler üç haftadaha sürdü ve bu konuda protokol 10 Ocak’ta imzalandi. 615ABD’nin Türkiye’den olasi savasta destek istemesinin en önemlikonusunu Kuzey Irak Cephesi ve Incirlik üssünde kilitleniyordu. Çünkübunlarin ABD’nin hem savasi kontrol hem maliyet hem de zaman açisindanoldukça fazla faydalari oldugu hesaplaniyordu. Bu durumda ABD savas planinibu kadar önem arzettigi cepheye göre belirlemek ve cevap almak içinbastiriyordu. 616613 “Washington Gün Sayiyor”, Radikal, 20 Aralik 2002.614 Enis BERBEROGLU, “We will not fail”, Hürriyet, 19 Ocak 2003.615 Sedat ERGIN, “Size Üç Gün Süre Yoksa Kötü Olur”, Hürriyet, 20 Eylül 2003; Murat YETKIN,“ABD Üsler Için Bastiriyor”, Radikal, 22 Aralik 2002; “ABD Ankara’nin Yanitini Bekliyor”,Milliyet, 21 Aralik 2002.616 Türkiye’deki Incirlik ve diger üsler, Bagdat’a, Kuveyt hariç Katar ve BAE’deki ABD üslerinden dahayakin ve Incirlik’ten kalkacak uçaklar harekatin hava gücünün üçte biri olusturacagi düsünülünceTürkiye ayri bir öneme sahip. Türkiye ABD kara kuvvetlerini Irak’a sevketmek için atlama tahtasi,hava kuvvetleri içinde savasta kilit önem sahip olmus oluyordu. “Savas Rüzgarlari Hizlandi”,Radikal, 23 Aralik 2002. Ayrica, operasyonun Basra Körfezi, Kuzey Irak ve Ürdün üzerindengerçeklesmesi durumunda %11, kuzey cephesinin açilmamasi durumundaysa yaklasik %38 kayiphesaplamasi yaptilar ve kuzey cephesinin açilmasi, daha çabuk (bir ayda), daha az zâyiatla ve daha azmasrafli (70 milyar Dolar) bir savas imkani sagliyor. Türkiye’den cephe açilamazsa, savasuzayabilecek, Amerikan askeri zayiati artacak ve masraf da 250 milyar Dolarin üstüne çikacakti.Fehmi KORU, “Ihtimal Hesaplari”, Yeni Safak, 6 Mart 2003.

1783.2.4. 23 Aralik -30 Ocak DönemiBu dönem hükümete karar almasi için Genelkurmay tarafindan ABD’yeverilebilecek destek seçeneklerinin sunuldugu ve hükümetin ABD ile ilk somutisbirliginin içine girdigi bunun yani sira, baris girisimleri gerçeklestirdigi veABD’nin talebini olabildigince geciktirmeye çalistigi bir dönem oldu.3.2.4.1. Genelkurmayin Isbirligi Seçeneklerini Hükümete SunmasiBush’un aceleci tutumundan sonra Ankara’dan acil istenen askeritaleplere verilecek yanitin çerçevesinin çizildigi 23 Aralik’ta genis katilimli veiki asamali bir toplanti yapildi. 617 Toplantinin birinci asamasinda muhtemelharekatin siyasi boyutu ele alinarak kurumlar arasinda istisare ve bilgilendirmeyapildi. Toplantida ABD’nin asker konuslandirma ve diger talepleridegerlendirilmekle birlikte, ABD’nin Irak’in BMGK 1441 sayili kararina tam veaktif olarak katilmadigini öne sürdügünü ve bunun harekatin yaklasmasina birneden oldugu kabul edildi. Bu durumda harekat, -cumhurbaskaninin tutumuparalelinde- uluslararasi mesruiyet ve uzlasma zemininde olursa, ABD’yedestek verilmesi yönünde karar (tutum) alindi. Fakat bu destek, TBMM’ninverdigi yetkiyle Hükümet, Disisleri ve Genelkurmay tarafindan netlestirilmesi,ayrica ABD ile danisma mekanizmasi islemeye devam edecek ve Türkiye’nintaahhüt içeren niyetleri ve karari ABD’nin Türkiye’nin hassasiyetleri ölçüsündeatacagi adimlar bagli olacagi degerlendirmesi yapildi. Toplantinin ikinciasamasinda ise, daha çok olasi savasin Türk ekonomisine zararlari, maliyeti veiç güvenlik konulari görüsüldü. 618Toplantida Türkiye’nin ABD’ye verecegi destek konusunda nihai birkarar yerine 4 Aralik’taki Basbakanlik açiklamasina (Türkiye’nin taahhüt altinagirmedigi) atif yapilarak yeni bir karardan ziyade niyetler ve uluslararasi ve617 Toplantinin birinci asamasina basbakan, genelkurmay baskani, disisleri bakani ve BasbakanlikMüstesari Fikret Üçcan, MIT Müstesari Senkal Atasagun, Disisleri Müstesari Ugur Ziyal veGenelkurmay Harekat Daire Baskani Köksal Karabay katildi. Ikinci asamaya ise, bu yetkililere ekolarak, Basbakan Yardimcilari Abdüllatif Sener ve Ertugrul Yalçinbayir ve M. Ali Sahin, TRT veAA’dan sorumlu Devlet Bakani Besir Atalay, Hazineden sorumlu Devlet Bakani Ali Babacan, IçisleriBakani Abdülkadir Aksu, Milli Savunma Bakani Vecdi Gönül ve Hazine Müstesari Faik Öztrakkatildi. “Savasa Dogru Uygun Adim”, Radikal, 24 Aralik 2002.618 “Savasa Dogru Uygun Adim”, Radikal, 24 Aralik 2002.

179krizin kosullarina göre izlenecek strateji belirlenmis oldu. Daha dogrusu tamolarak ABD’ye yanit olmasa da yanit vermek için strateji belirlendi. 619Bu toplantinin en önemli yani, Genelkurmayin hükümete, Disisleriyleortaklasa hazirladigi bir kriz planini sunmasiydi. Bes seçenegin ve her biriningetirisi ve götürüsü ayrintili bir sekilde belirtilen plana göre seçenekler sunlardi.(i) Sifir destek, (ii) yalnizca hava alanlarinin (üslerin) açilmasi, (iii)havaalanlari, hava koridoru, özel kuvvetler ve sinirli sayida ABD birlikleriningeçisi, (iv) hava ve kara olmak üzere tam isbirligi, (v) genisletilmis sinirsizisbirligi. 620 Aslinda genelkurmayin gerekçeleriyle birlikte hükümete sunduguseçeneklerle siyasi otoriteye baski olarak da algilanabilecek sekilde “destekverin” demiyorlardi, ama gerekçelerden çikan sonuç hükümete ABD’ninyaninda yer alinmasi gerektigi yönündeydi. 621 Dolayisiyla hükümet askerdenaldiklari detayli bilgi ve saptamalar isiginda siyasal kararlari anayasalmekanizmalar içinde resmilestirilecekti. Askerin hükümete en büyük uyarisi ise,destek verilmemesi halinde ABD ile 50 yillik stratejik iliskinin ciddi ölçüdezedelenecegi ve iliskilerin bozulacagi yönündeydi. Ancak Basbakan Gülpartisini bu seçeneklerle ikna edemeyecegi kanisindaydi ve bu konudaendiseleri de vardi. 622Gül’ün siyasi otorite olarak bunlardan birini tercih etmesi gerekliydi.Disisleri görüsmelerde tam isbirliginin kamuoyunda yaratacagi güçlüklere619 Murat YETKIN, “Tam ve Sonuna Dek Isbirligi”, Radikal, 24 Aralik 2002.620 Sedat ERGIN, “Size Üç Gün Süre Yoksa Kötü Olur”, Hürriyet, 20 Eylül 2003. Plana göre, Türkiyedestek verse de vermese de turizmden ekonomiye kadar bir çok alanda zarar görecek, eger Türkiyedestek vermezse, savas sonrasi yeniden yapilandirma faaliyetlerinden pay alamayacak, KuzeyIrak’taki gelismelerin disinda kalacak ve istemedigi gelismeler olmasi halinde tek basina girmekzorunda kalacak, ABD’nin olumsuz tavrina maruz kalacak ve yeni stratejik ortak arayisina girecek,IMF ve Dünya Bankasi görüsmelerinde ve Kibris için desteginden yoksun kalinacak, göçmenlerkonusunda BM ve diger uluslararasi kuruluslarin zayif destegiyle yetinmek zorunda kalacak. EgerTürkiye destek verirse, her alanda ortaya çikabilecek ekonomik hasarin telafisinde ABD’den destekalabilecek, ABD Türkiye’nin kirmizi çizgilerine uyacak, Kuzey Irak’taki gelismelerde Türkiye sözsahibi olacak, buna karsin AKP hükümetinin tabaninin yani sira bölgedeki Müslüman ülkelernezdinde hükümet itibar kaybedebilir ve harekat basariya ulasmazsa Türkiye Irak yönetimi ileproblemli bir döneme girer. Deniz ZEYREK ve Murat GÜRGEN, “Hükümete Ikili Rapor”, Radikal,25 Aralik 2002; Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi…(3)”, Radikal, 10 Haziran 2003. Benzerbir degerlendirme için bkz. Halil SIMSEK, “Kuzey Irak’ta Devlet Kurmak Isteyenler...”, Zaman, 1Subat 2003621 YETKIN, Tezkere, ss.116-117; Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi…(3)”, Radikal, 10Haziran 2003.622 YETKIN, Tezkere, s.177; Sedat ERGIN, “Size Üç Gün Süre Yoksa Kötü Olur”, Hürriyet, 20 Eylül2003.

180dikkat çekerek daha çok üçüncü sik üzerinde durulurken ABD dördüncüseçenek üzerinde durmustu. 623 Askeri çevrelerin hükümete tavsiyesi deDisisleriyle ayni sekildeydi, Türkiye’nin I. Körfez Savasi’nda oldugu gibi BMkararina dayali bir operasyonda hava destegi verebilecegi, ancak büyük ölçekliABD kara birliklerine izin verilmesinin sakincali olacagi yönünde olmaktabirlikte ABD’nin on binlerce askerle kuzeyden cephe açmasina da askerler sicakbakmiyordu.ABD’nin kara birliklerine hayir derken gözetilen ölçü de, havadesteginin ve hava harekatinin gerektirdigi sayi ve nitelikte küçük karabirliklerine izin verilebilecegi ama bu rakam kara operasyonu gerçeklestireceksayida olmasi halinde sicak bakilamayacagi yönündeydi. Fakat Türk kararalicilarin, ABD’nin bölgeye (Kuzey Irak) büyük ölçekli kara birligikonuslandirma talebine sicak bakmamasinin nedeni ise, karsilikli güvensizligedayanmaktaydi. Daha dogrusu karar alicilar, ABD’nin bu talebinin, hembölgeden etkili müdahale yapabilmeyi hem de TSK’nin tek basina bölgedehakim ve etkin olmasini istemeyisinden, daha dogrusu, TSK’nin Kuzey Irak’atek basina girmesine sicak bakmadigindan kaynaklandigi kanisindaydilar.Nitekim ABD, harekata baslamadan önce Irak’taki en kuvvetli muhalefetgrubu olan asiretlerle is birligi yaptigindan ve bu gruplar Türk askeri güçlerininIrak’a girmesini istemediklerinden ve ayrica ABD bir Türk-Kürt çatismasindançekindiginden Türk Silahli Kuvvetlerinin Kuzey Irak’a girmesine, müsaadeedemeyeceklerini beyan etmislerdi. Diger bir neden de açikça belirtilmemis isede Türkiye’nin bir Irak savasi vesilesi mevcut siyasi cografyayi degistirerekMusul ve Kerkük’ü isgal etmesi endisesi idi. Bu durumda TSK’nin Kuzey Irak’agirmesine karsi ABD tarafindan kirmizi bir çizgi çekilmis oluyordu. DolayisiylaTürk tarafinin elinde tek alternatif vardi. ABD ile birlikte Kuzey Irak’a girmek.Her ne kadar TSK’nin Kuzey Irak’a 20-30 kilometreden fazla ilerlemesinemüsaade edilmese de, Irak içinde kuvvetli bir askeri varligin Kürt pesmergelerinKerkük ve Musul’u ele geçirmeleri bakimindan caydirici bir kuvvet olusturmasi,Türkmenlerin güvenligi bakimindan yararli olmasi ve PKK’nin Türkiye’ye623 Sedat ERGIN, “Size Üç Gün Süre Yo ksa Kötü Olur”, Hürriyet, 20 Eylül 2003.

181geçerek yeniden faaliyete geçmesini etkin bir sekilde önleyebilmesi için yeterliolabilirdi.Dolayisiyla Türk karar alicilari da yukaridaki endiseleri ABD’nin büyükkara birlikleriyle kuzeyden cephe açmasini ve bölgeyi tek basina kontroletmesini sakincali buluyordu. Bu nedenle ABD, Türkiye’ye bölgeye birliktegirme önerisini de getirdi. Bu teklife yukarida belirttigimiz nedenler dolayisiylaAnkara sicak bakti. Ancak, birlikte girme, Türkiye’nin de Irak’a savas açmasianlamina gelecegi için, hükümet açisindan her yönüyle degerlendirilmesigereken bir nitelik tasimakta, Ankara da Irak’a karsi bu konumda olmakistememekteydi. 624Sonuçta kara ve hava üslerinin kullanilmasina belli ölçülerde, büyükölçekli kara birliklerinin konuslandirilmasina ise asla izin verilmezken, küçükölçekli özel kuvvetlerin geçisine izin verildi. Ayrica ABD’ye havaalanlari velimanlar için kesif izni verilebilirdi. 625 Dolayisiyla Türkiye’den bir cephe açacaksekilde on binlerce kara birligi konuslandirilmasi reddedilirken, sadece küçükölçekli birliklere “evet” denilmesi konusunda görüs birligine varildi, bubirliklerin üst limitinin askeri yetkililer arasinda belirlenecekti. 626Toplanti sonrasi Gül, her ne kadar kisa süre içinde karar vermelerigerektigini, ancak seçeneklerin degerlendirildigini ve henüz bir kararalmadiklarini belirtse de 627 ortada bir gerçek vardi. Tüm seçeneklere ragmenTürkiye’nin ABD’ye destek verse de vermese de zarar görecek olmasi kararalma birimlerini ABD yanlisi bir sürece itiyordu. Nitekim toplanti sonrasindaMilli Savunma Bakani Vecdi Gönül toplantidan çikan sonucu, “ortak görüs,Türkiye’nin bu isin içinde olmasi gerektigi biçiminde olustu. Disindakalmamizin Türkiye’nin çikarlarina lehine olmadigi kanaatine vardik” diyereközetlemisti. 628624 Fikret BILA, “Kara Gücü Sakincali”, Milliyet, 23 Ekim 2002; Derya SAZAK, “ABD’nin Kuzey IrakTeklifi”, Milliyet, 21 Aralik 2002.625 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.198.626 “Kirmizi Çizgi Çekildi”, Milliyet, 24 Aralik 2002.627 Zihni ERDEM, “Savas Hazirligi Degil”, Radikal , 25 Aralik 2002.628 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.198.

182Türkiye’nin ABD’nin taleplerine cevap vermede bu kadar sikinti çekmesihem Türkiye’nin karar alma birimlerinde tam konsensüs olusmasinda hem deABD’nin taleplerinin oldukça genis ve agir olmasindan kaynaklanmaktaydi.Ayrica karar alicilara göre, Türkiye ABD’nin taleplerinin bütününü reddetmesihalinde hem ABD’yle iliskileri zora girecegi hem de bölgede kendi istegi vekontrolü disinda olusan savastan her kosulda zarar görecekti. Evet demesihalinde ise, ABD’yle iliskiler zora girmeyecek, kendisini uluslararasi camiadankoparmayacagi ancak sonu belli olmayan bir maceranin içinde bulacagidegerlendirmeleri yapildigi gibi, iç ve dis kamuoyunun savas karsitligi, BMiçindeki bölünme, bölge ülkelerinin harekata karsi tavirlari, Türk kamuoyundasavasin mesruiyetinin tartisilmasi, verilecek destegin AB sürecini nasiletkileyecegi gibi nedenlerle ikilem içinde kalan hükümet bir orta yol ve birulusal çikar ariyordu. 629 Gül’ün Türkiye’nin üs izni vermekle Müslüman ülkelerarasinda yalniz kaldigi ve bölgedeki ülkelerle görüsülerek Irak’in ABD ilezitlasmasindan caydirilabilecegi görüsü, cumhurbaskaninin da destegiylebasbakanin Irak’a komsu ülkelere 15 Ocak’a kadar ziyaret yapilmasi fikri,benimsendi. 630Sonuçta toplantinin özeti ABD’nin harekati Türkiye tam destek verse devermese de yapacagi, Bu durumda da Türkiye’nin gelismelerin içinde olmasidevre disi kalmasindan daha iyi olacagi yolundaydi. Bu görüsten hareketlesiyasi ve askeri yetkililer, Türkiye’nin uluslararasi hukuka dayali olarakyapilacak bir operasyonda aktif rol almasi gerektigini düsünmekte ve bu rolünderecesinin askeri degerlendirmelerle saptanacagi, bu saptamada izlenecekyöntemin ise ABD askeri yetkilileriyle yapilacak teknik müzakereler olacaginaisaret edilmekteydi. 631MGK öncesi, basbakanin baskanliginda toplanan ve daha çok TSK’ninolasi bir savasa hazirlik durumunun degerlendirildigi ve askeri stratejikkonseptin de gözden geçirildigi Yüksek Askeri Sura’da (YAS), hükümeteaskerlerce iki gerçek ortaya kondu, savasin engellenemedigi disinda da629 Murat YETKIN, “Tam ve Sonuna Dek Isbirligi”, Radikal, 24 Aralik 2002.630 Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi…(3)”, Radikal, 10 Haziran 2003.631 Fikret BILA, “Aktif Durus”, Milliyet, 24 Aralik 2002.

183kalinamadigi dolayisiyla yine siyasi karar hükümete birakilmis fakatTürkiye’nin de ABD’nin yaninda yer almasi gerektigi mesaji TSK tarafindanyinelenmisti. 632Ardindan toplanan Aralik MGK toplantisinda alinan karar, 23 Aralik’tayapilan zirveyi onayliyor yani sorunun BM kararlari ve uluslararasi hukukunmesruiyeti temelinde barisçil yollarla çözümünü öngörüyordu. Karar 27 Ocak’taaçiklanacak olan BM silah denetçilerinin raporunu beklemeyi de içeriyordu.Ayrica Gül’ün Suriye, Iran, Misir, Ürdün ve Suudi Arabistan ziyareti ve onlarintavrini da ögrenme plani da uygun görüldü. MGK kararlarinin kamuoyunayansitilmayan kisminda ise ABD ile siyasi, askeri ve ekonomik müzakerelerinbaslatilmasi yer aliyordu. Dolayisiyla üç komite olusturulacak ve üç konuda üçmutabakat muhtirasi (Memorandum of Understanding) hazirlanacak, askerigörüsmeleri Genelkurmay, siyasi görüsmeleri Disisleri, ekonomik görüsmeleriise Hazine Bakanligi yürütecekti. Bu üç konuda mutabakata varilmadanABD’ye onay verilmemesi karara baglandi. ABD yönetimi müzakereler içinMarisa Lino’yu, Türkiye de Büyükelçi Deniz Bölükbasi’yi görevlendirmisti. 633MGK’dan bir gün önce Powell’in Yakis’i arayarak Türkiye’nintaleplerini ciddiye aldiklarini ve bu nedenle iki yetkiliyi Türkiye’yegönderdiklerini belirttigi ayrica Türkiye’nin karari agirdan almamasini, aksitakdirde Türkiye’nin içinde olmadigi seçenekleri degerlendirmeyebaslayacaklari uyarisinda bulunarak, 1 Ocak’a kadar da süre verdigi önesürüldü. 634Powell’in bahsettigi iki yetkili Grossman ve ABD Hazine BakanYardimcisi John Taylor MGK’dan bir gün önce Türkiye’nin daha önce ilettigi(11-12 Aralik Babacan’in ABD ziyaretinde) talepleri görüsmek ve Türkiye’ninsiyasi ve daha çok ekonomik endiselerini gidermek üzere Ankara’ya gelmisti.Özellikle ekonomik konularda Babacan’la, Maliye Bakani Kemal Unakitan,Basbakan Yardimcisi Abdüllatif Sener, Hazine Müstesari Öztrak, DPT632 Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi…(3)”, Radikal, 10 Haziran 2003.633 “ABD’ye Yanit: Mesruiyet Sart”, Radikal, 28 Aralik 2002.Murat YETKIN, “Hükümete Çifte Baski: En Kötüsü Karsizlik”, Radikal, 11 Haziran 2003.634 Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi…(3)”, Radikal, 10 Haziran 2003.“ABD Hazine Müstesari Pazarlik Için Geliyor”, Milliyet, 26 Aralik 2002.

184yetkilileri ile, Hazine ve Merkez Bankasi ve Disisleri yetkilileriyle görüsmeleryapildi. Disisleri, Hazine ve Genelkurmay, heyete “savas masraflari” ve“savasin Türk ekonomisine etkisi” olmak üzere iki ayri fatura sundu. 635 ABDheyeti ise, destegin boyutlarinin harekat planlarina bagli sekillenecegini ve herkosulda sürecegi garantisi verdi. Sonunda Türkiye’nin olasi bir savastankaynaklanabilecek zararlarini karsilamak için “esnek ve günün kosullarinaadapte edilebilecek” bir ekonomik paket üzerinde mutabik kalindi. 636Görüsmeden birkaç gün sonra Pearson ekonomik paketin en az 4 en çok 15milyar dolar olacagini açikladi. Ayrica heyet yine üs incelemesi, modernizasyonve kara birliklerine izin verilmesi konusunda talepleri tekrarladi.Diger yandan Genelkurmay ABD’li muhataplarinin Irak’a yönelik savasplanlamasi çalismalari için görüsme taleplerine yeni hükümetten siyasi direktifgelmedigi için karsilik veremiyordu. Genelkurmayin elindeki tek siyasi talimat7 Ekim’de Ecevit’in verdigi yaziydi. Dolayisiyla Genelkurmayin talebiyle Gül,Genelkurmaya en son 7 Ekim’de Ecevit’in görüsme yapmak için verdigiyetkinin aynisini, 3 Ocak’ta ABD’li muhataplariyla görüsme yapma yetkisini“nihai asama için herhangi bir taahhüde girilmeyecegi” vurgusuyla yazili olarakverdi. 637 Kesif için Türkiye’ye gelecek ABD askerlerinin hukuki statüsüne iliskiniki ülke arasinda bir mutabakat çalismalari baslamasindan sonra anlasmazlikkonulari da ortaya çikmaya baslamisti. Çalismanin NATO disi olmasi nedeniyleTürk tarafi, bu çalisma için Türkiye’ye gelecek ABD askerlerinin Türkhukukuna tabi olmasini istemesine karsilik, ABD bu askerlerin Türk hukukuna635 Savas masraflari, savas sirasinda askeri makamlar tarafindan belirlenecekti, olasi savasin ekonomiyeetkisi ise, 12 milyar Dolar olmasi beklenen turizm gelirleri ve ihracat gelirleri azalacagi, yabancisermaye girisini olumsuz etkileyecegi, Türkiye’nin kredibilitesi azalacagi için dis borç bulmaktazorlanacagi, alinan kredilerin fa iz ve kosullari agirlasacak, iç borç temin edilmesi de zorlasacak vedöviz rezervleri azalacagindan, döviz kurlarini kontrol etmenin zorlasacagi vurgulanarak ekonomininsavastan etkilenmesinin 28 milyar Dolar oldugu belirtildi. Deniz ZEYREK, “Grosman Ile TaylorGeliyor”, Radikal, 27 Aralik 2002. Ayrica verilecek ekonomik destegin, Türkiye ihtiyaç duydugundaalabilecegi sigorta niteliginde bir borç garantisinin verilmesini istedi. Deniz ZEYREK, “Talep: BorçGarantisi”, Radikal, 28 Aralik 2002.636 “ABD Hazine Müstesari Ile Ne Konusuldu?” Milliyet, 28 Aralik 2002.637 Sedat ERGIN, “Size Üç Gün Süre Yoksa Kötü Olur”, Hürriyet, 20 Eylül 2003

185degil, NATO-SOFA hukukuna göre çalismalarini talep etmesi anlasmazliklarinilk maddesini olusturdu. 6383.2.4.2. Basbakanin Baris Girisimleri ve SonuçlariABD Türkiye’den beklentilerini somutlastirdikça, Türk hükümeti detutumunu saptamakta ince ayar yapmaktaydi. Hükümet, kamuoyu baskisini sonhaftalarda daha çok hissetmeye baslamisti. Diger yandan ABD ile müzakerelerbaslarken, askeri seçenege karsi olan Gül, Ocak ayinin ilk haftasi Irak Savasi’nisorunsuz halledilebilmesi ve Irak Savasi’ni önlemeye yönelik tüm barisçi yollarideneme ve bölgesel bir inisiyatif baslatma amaciyla kendi deyimiyle “her seyindenenmesi ve diplomatik yollarin tüketilmesi” ve ayni zamanda bölge ülkeleriniarkasina alma girisimini baslatma amacini tasiyan Orta Dogu ülkelerinin ilkayagini olusturan Suriye, Misir ve Ürdün’e gitti. 639Hükümetin ABD’yle mutabakat saglamasindan 640 ve ABD tarafinaverdigi izinden bir gün sonra askerden hükümeti kararsizlikla itham eden biraçiklama geldi. Özkök, ABD’nin harekat için kararli oldugunu ve müdahaledeTürkiye’nin olumsuz etkilenecegini fakat Türkiye’nin bu olumsuzluklari en azaindirecek kabiliyete sahip oldugunu belirtti. Ayrica TSK’nin kendisine verilecekher türlü görev için hazirlikli olmak zorunda oldugunu dolayisiyla politikdirektif alindiginda askeri hazirliklarin bitirilmis olmasi gerektigini belirterek,aslinda hükümeti hala karar vermedigini ve TSK’ya herhangi bir hazirlik içindirektif gelmedigini ve hükümetin bir an önce karar vermesi uyarisinda638 Fikret BILA, “Amerikali Askere NATO Hukuku Olmaz”, Milliyet, 2 Ocak 2003.639 Basbakan, 4-6 Ocak tarihlerinde Suriye, Misir ve Ürdün’ü, 11-12 Ocak’ta Suudi Arabistan ve Iran’iziyaret etmisti.640 150 kisilik heyeti kapsayan mutabakat metninde, Türkiye’ye gelen askerlerin üs ve limanlardainceleme yaparken üçüncü taraflara verecekleri zararlarin karsilanmasi öngörülüyor. Amerikanaskerlerinin Türk hukukuna tabi olmasi Amerikan yasalarina aykiri oldugundan askerlerin görevleriniicrasi sirasinda isleyecegi suçlarin yargilanmasinda NATO Anlasmalari’ndan yararlanilacak. Ancakaskerler anlasmada tanimlanan faaliyetin disina çikip Türk yasalarini ihlal etmesi halinde Türk HukukSistemi devreye girecek, Amerikali askerler Türkiye’de yargilanmasalar da cezalarini ABD’deçekecek. Deniz ZEYREK, “ABD Ile Mutabakat”, Radikal, 10 Ocak 2003; “Amerikalilara Izin”,Milliyet, 10 Ocak 2003; BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.204.

186bulundu. Yine, ayni resepsiyonda Büyükanit da, “en kötü karar kararsizliktaniyidir” diyerek hükümeti karar almada gecikmesini elestirmisti. 641Buna karsilik, AKP Grup toplantisinda Gül hükümetin kararsizolmadigini belirterek, bunun kararsizlik degil Türkiye’yi her türlü senaryoyahazirlama oldugunu, bunun da hükümetin anayasal görevi oldugunu, fakatbunlari yaparken de savasi önlemek ve savassiz bir sekilde sorunu çözmekgerektigini vurguluyordu. Böylelikle hükümet ve AKP çevrelerinde hemkararsiz olmadiklari hem de baris umutlarini hala koruduklari görülüyordu. 642Zaten özellikle Basbakan, savasi gerçekten engelleyebilecegi düsünmüs, bugirisimi sonuçlandirmak için de ABD’nin taleplerine agirdan yaklasmistir.Diger yandan üs incelemesi için gelecek 150 kisinin çalisma sekliüzerine izin verilerek 10 Ocak’ta imzalanan mutabakatin gecikmesinde, dahadogrusu hükümetin siyasi iradeyi ortaya koymamasinda, hem kesif heyetininuyacagi hukuk konusunda problemlerin çikmasi hem de MGK kararlarigeregince, 80 bin kadar askerin konuslanmasi, büyük bir cephenin açilmasi veTürkiye’ye geçici dahi olsa asker yigilmasina karsi çikilmasindankaynaklanmisti. Ayrica bunun bir NATO operasyonu olmamasi nedeniyleTBMM karari gerekmesi, bu olasiligin da hem hükümeti hem de AKP’yibölecegi, altindan kalkilmasi çok güç sorunlar yaratacagi endisesi, Musul-Kerkük petrollerinin Kürtlerin eline geçmesi durumunda bagimsiz bir KürtDevleti kurulmasini kaçinilmaz kilacagina inanilmasi ve Washington’ un sözlügüvenceleri yeterli bulunmamasiydi. Diger bir unsur da, Türkiye’nin bu harekatsirasinda isbirligi yapmayi, BM Güvenlik Konseyi karari kosuluna baglamasi vesavas zararlarinin karsilanmasi beklentileri karar alicilari ABD’nin tam destekçagrisina yanasmamasinda etkili unsurlardi. 643Gül Orta Dogu’ya yönelik ikinci baris girisiminin diger ayagi olanS.Arabistan ve Iran’i kapsayan gezisi baslamadan önce, kalabalik bir isadamiheyetiyle birlikte Bagdat’a gönderdigi Devlet Bakani Kürsat Tüzmenaraciligiyla, artik ABD’nin Saddam’li bir Irak’a tahammülü kalmadigi, onurlu641 “Basbakan: Kararsiz Degiliz”, Radikal, 12 Ocak 2003; “Örtülü Yanit”, Milliyet, 11 Ocak 2003.642 “Gül: Savastan Yana Tavir Bize Yakismaz”, Radikal, 14 Ocak 2003.643 Mehmet A. BIRAND, “ABD Ankara’nin Ne Yaptigini Anlamiyor”, Milliyet, 7 Ocak 2003.

187bir çözüm yolu bulunarak, savassiz bir yöntem gelistirilebilinecegi mesajiniyolladi. 19 Ocak’ta Bagdat’a gidecek olan silah denetçilerinin sorularinaeksiksiz yanit verilmesini ve bu süreçte onlari ikna etmelerinin öneminivurguladi. 644 Fakat heyetin aldigi cevap “siz ABD ile isbirligi yapmayin” oldu.Dolayisiyla ziyaret amacina ulasmadi. Hükümetin bu girisimi bir yandanABD’ye destek konusunda göz kirparken, diger yandan da kalabalik bir isadamiheyetini Irak’a göndererek ekonomik çikar pesinde kostugu yönünde elestirilereneden oldu. 645Bu arada, bölgedeki diger aktörlerin Irak’a düzenlenecek olan biroperasyona karsi verecekleri tepkileri önceden ögrenmek ve olasi isbirligiimkanlarini ortaya çikarmak amaciyla Gül Orta Dogu ülkelerini ziyaret etti. Buziyaretlerin diger amaçlari, Türkiye’nin bu operasyona karsi oldugunu belirterekArap ülkeleri ile diyalogu artirmaya çalismak, öncelikle Türkiye’nin bölgedeoperasyondan ne sekilde zarar görecegini Arap kamuoyuna duyurma imkanitasimak ve Türk tarafinin -Arap dünyasindaki izlenimin aksine- yapilacak olasioperasyona kosulsuz destek verecegi görüsünün dogru olmadigi vurgusunuyapmakti. Arap dünyasinda Türkiye’nin bu ziyaretlerde teklif ettigi Iraksorununa karsi bir “ortak yaklasim” ve sorunu “barisçi yollarla” çözmegirisiminin hükümetler bazinda ciddi bir ilgiyle karsilanmadi. Dolayisiyla, bugörüsmeler Türkiye’nin Arap ülkeleriyle Irak savasini engelleyecek birkoordinasyon olusturma isteginden ziyade, bölgedeki tezini Arap ülkelerineanlatmis ve olasi isgalin tehlikeleri hakkinda endiselerini ortaya koyma imkanivermisti. 646Basbakanin ve AKP Grubunda var olan Türkiye’nin savasiönleyebilecegi düsüncesine askerin ayni oranda katildigini söylemek zor.Gül’ün baris girisimleri için Genelkurmay Ikinci Baskani Yasar Büyükanit “Ne644 “Basbakan’dan Önemli Telkin”, Radikal, 16 Ocak 2003; “Abdullah Gül’den Irak Hükümeti’neMektup”, Milliyet, 10 Ocak 2003; Fikret BILA, “Alti Müslüman Ülkenin Sözcüsü Olacagiz”,Milliyet, 15 Ocak 2003.645 Isadamlarinin katildigi gezide 550 milyon Euroluk is baglantisi yapildi. Fikret BILA, “OnurluÇözüm”, Milliyet, 14 Ocak 2003.646 Alper SEN, “Basbakan Gül’ün Orta Dogu Ziyareti ve Arap Dünyasi”, Stratejik Analiz, Cilt:3,Sayi:34, Subat 2003, s.6; Sami KOHEN, “Iki Gezinin Ardindan”, Milliyet, 14 Ocak 2003.

188ise yarar bilmem, ama en azindan zararli degil” diyerek, savasi önlemeçabasinin yararliligindan ziyade zararli olmamasina dikkat çekiyordu.Basbakan inisiyatifiyle baslattigi Orta Dogu baris girisiminden sonra, bugirisimi Avrupa nezdinde de yürüttü. Avrupa ülkeleri arasindaki bölünmüslükkarsisinda basbakan, özellikle Türkiye’nin Irak politikasina AB’nin bakisina daönem veriyordu. Bu amaçla katildigi Davos Toplantilari’nda, Strazburg’takiAvrupa Konseyi Parlamenterler Asamblesi’nde, AB’nin Irak Zirvesi’ninyapildigi Brüksel’de, ayrica AB Dis Politika ve Savunma Sorumlusu JavierSolona ile telefon görüsmelerinde ve BMGK Dönem Baskani AlmanyaDisisleri Bakani Fisher ile görüsmelerinde Türkiye’nin krize bakisini anlatmayaçalisti. Basbakan bu toplantilarda bölgede Türkiye aleyhine yasanabilecekgelismelerden ve savasi engellenebileceginden bahsederek, bölgesel ve küreselen ciddi savasi önleme çabasini da gösterdi. Diger yandan Gül’ün AB ülkelerinezdinde girisimi Türkiye’nin devlet politikasi haline gelmis AB’ye üyelik veKuzey Irak politikasi ve isbirligine yanasmak zorunda kaldigi ABD ile arasindasikismisligini da gösteriyordu.Basbakanin Orta Dogu ülkeleriyle yürüttügü bölge diplomasisi fazla birsonuç getirmemesine ragmen, 17 Ocak’ta Gül ve Özkök’ün katilimiyla Kösk’teyapilan zirve sonucunda barisçi çözüm yollarinin hala tükenmedigi, askeriharekatin ancak BMGK’nin yeni karari halinde olabilecegi ve Türkiye’ninkararsiz olmadigi vurgulanarak, harekat için tam destek verilmeyecegi zatenTBMM’deki havanin da buna uygun olmadigi üzerinde görüs birligine varildi.Kisacasi, zirveden çikan sonuç, -Türkiye’nin Orta Dogu baris girisimi nedeniyleABD’ye destek konusunda kararsiz oldugu degerlendirmelerine karsilik-Türkiye’nin kararsiz olmadigi ve ABD’nin, Türkiye’nin politikalarindanhaberdar oldugu, Türkiye’nin ABD’ye verecegi destegin sinirli olacagi vebarisin Irak’in tutumuna bagli olduguydu. Fakat destegin ne zaman ve ne ölçüdeverilecegi hala belirgin degildi. Gül bunun için ziyaret ettigi bes ülkenin

189disisleri bakanlariyla 23 Ocak’ta Istanbul’da yapmak istedigi toplantininbeklenmesini istedi. 647Toplantidan bir kaç gün sonra, 19 Ocak’ta Ankara’nin kararini vermesiiçin baski yapmaya ABD Genelkurmay Baskani Richard Myers geldi. Myers’inGenelkurmayla görüsmelerinde yine Grossman’a verildigi gibi sadece ilkeseldestek cevabi verildi. 648 Özkök-Myers görüsmesinde Irak’a iliskin gelismelerve ABD’nin talepleri degerlendirildi. Myers tekrar Türkiye’nin ve kuzeycephesinin önemine dikkat çekip taleplerini yineledi. Özkök taleplerin kabuledilebilir bir seviyeye çekilmesini isteyerek kesif faaliyetine izin verilen üs velimanlarin tümünün kullandirilmasinin mümkün olmadigini, Diyarbakir, Batmanve Incirlik üslerinin yeterli olabilecegini Myers’a söyledi. Ayrica bu görüsmede,Irak operasyonuna dönük NATO karari çikarilmasi için prensip anlasmasinavarildigi, dolayisiyla uluslararasi mesruiyetin Türkiye’yi daha rahat hareketettirebilecegi vurgusu yapildi. ABD’nin talep ettigi asker sayisinin kabuledilemez oldugu da belirtildi. 649Ancak yine de bir isbirligi olusmustu. TSK büyük ölçekli kara gücüendisesini bu firsatla belirterek ABD birliginin bir tugaydan fazla olmasiniistemiyordu. Ayrica, Genelkurmay bu isbirliginde TSK’nin da Türkiye’ningüvenligi için Kuzey Irak’a girmesini ve belli derinliklerden geçen bir güvenlikyayi olusturmasini istiyordu. 650 Her ne kadar Genelkurmay ABD’ye destekkonusunda temkinli yaklassa da TSK kamuoyunun ve karar almamekanizmasinin kabul edebilecegi bir seviyede aktif isbirligi istiyordu. NitekimMyres Ankara’dan ayrilisinda “Türkiye’nin çok önemli bir stratejik pozisyondaolmaya devam edecegine ikna olmus sekilde ayriliyorum” demesi,Genelkurmayin ABD ile isbirligine hükümete nazaran daha sicak baktigiyolunda yorumlanmaktaydi. Bu görüsmenin bir diger anlami da siyasal647 Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi...(3)”, Radikal, 11 Haziran 2003; YETKIN, Tezkere,s.134; “Türkiye’nin Sinirlari Var”, Radikal, 18 Ocak 2003; “Kösk’te Irak Zirvesi”, Milliyet, 17 Ocak2003.648 Murat YETKIN, “Hükümete Çifte Baski: En Kötüsü Karsizlik”, Radikal, 11 Haziran 2003.649 “Myers Talepleri Siraladi, Özkök ‘Degistirin’ Dedi”, Milliyet, 21 Ocak 2003.650 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.208.

190iktidarlar savasa karar verdigi takdirde her iki ülkenin askerlerin hazir olmasinadönük ortak bir çalisma olmasiydi. 651Diger yandan Yakis’in Newyork Times’a verdigi bir demeçte, Türkkamuoyunun ve TBMM’nin ABD’nin on binlerce askerin Türk topraginageçmesine destek vermeye hazir olmadigini belirtirken, Türk askeri yetkililereABD tarafiyla müzakere ederek kuzey cephesini anlamsiz kilmamak amaciylagerekli asker sayisini belirleme yetkisini verdiklerini de söylemesi Özkök-Myers görüsmesinin ne amaçla yapildigini göstermekteydi.Myers’in gidisinden hemen sonra 24 Ocak’ta Ingiltere GenelkurmayBaskani Oramiral Boyce’un, kuzey cephesinin Ingiliz birliklerine de izinverilmesi yönünde talebi oldu. Özkök tarihsel nedenlerden dolayi bu konudakendilerine yetki verilmedigi bahanesiyle planlama yapamayacaklarinibelirtti. 652Komutanlarin görüsmelerinden hükümet de haberdar ediliyordu.Nitekim, Özkök, Myers ve Boyce ile yaptigi görüsmeler hakkinda ve ABD ileyürütülen askeri planlamalar ve atilacak adimlar konusunda basbakana bilgiverdigi bir toplanti yapildi. 653Türkiye’nin basini çektigi bölge devletleri tarafindan gerçeklestirilenbaris için en kapsamli zirve sayilan 23 Ocak Istanbul Zirvesi Türkiye’nin, savasiönleme gayesiyle birlikte savas yükümlülüklerini basta Arap ülkeleri olmaküzere bölgedeki diger ülkelere yükleme çabasi olup ayrica, Türkiye’nin savasiönlemek için elinden geleni yaptigini ve somut bir cevap/sonuç alamadiginikanitlama çabasi olarak yorumlanmaktaydi. Zaten bildirideki unsurlarabakildiginda aslinda savasin engellenmesine yönelik önemli bir ilerlemekaydedilemedigi açikça ortaya çikmaktaydi. Irak’a yapilan çagri Saddam’inkrizin basindan beri yaptigindan daha fazlasini istemeyi içermemekteydi.Zirveden bir süre önce konusuldugu gibi Saddam’a yönelik herhangi bir “çekil”651 Fikret BILA, “Yiginak ve Insaat Iznini Meclis Verir”, Milliyet, 22 Ocak 2003.652 Bilindigi gibi, Birinci Dünya Savasi sirasinda, Arap Milliyetçiligini kullanan Ingilizler, OsmanliImparatorlugu’nun bölgedeki hakimiyetini ortadan kaldirmak için, Araplari ayaklandirmisti. LozanAnlasmasi’ndan sonra, Ingilizler Seyh Sait isyanina neden olarak, Musul ve Kerkük’ün Türkiye’ninkontrolünden çikmasina ve kendi kontrolündeki Irak topraklarina dahil olmasini saglamislardi.653 “Basbakanlik’ta Ani Irak Zirvesi”, Milliyet, 23 Ocak 2003.

191mesaji çikmamisti. Dolayisiyla Irak’a komsu devletlerin savasi önlemek içinellerinde somut ve güçlü bir araç ve proje olmadigi gibi bu devletleri Irakkonusunda bir araya getiren en önemli unsur savasin çikmamasi konusundakitemennileri olmustu. 65425 Ocak’ta, Davos’ta Dünya Ekonomi Forumu toplantilarinda Gül,Erdogan ve Powell arasinda üçlü bir görüsme yapildi. Görüsmede Powellözellikle üslerin modernizasyonu ve askerin konuslandirilmasi için ne zamanmeclise gideceklerini sordugunda Gül, Türk ve uluslararasi kamuoyununolumsuz havasini ve silah denetçilerinin raporunu halen BM’ye sunmadiginiayrica BMGK’dan da alinmis bir karar olmadigini belirterek bu sartlardatezkereyi meclisten geçirebilmenin zorluguna dikkat çekti. Zaman taninmasiniözellikle KIS ile ilgili kanitlarin olmasi halinde islerinin kolaylasacagindanbahsetti. Ayrica Erdogan da, Türkiye’nin tek basina bunu üstlenmesini sikintiyasokacagini ve ABD’nin Misir, Ürdün ve S. Arabistan gibi ülkelerin de içindeyer alacagi toplu bir stratejinin hükümetin islerini kolaylastiracagina vurguyapti. Powell’in BM karari olmadan da harekete geçebiliriz sözü üzerine Gül,BM kararinin islerini kolaylastiracagini ancak BM karari olmadigi takdirdegelismelere seyirci kalinamayacagini ifade etmesi, 655 zorunlu kalindigi takdirdeuluslararasi mesruiyet konusunda hükümetin fazla israrci olmayacagi anlaminageliyordu. Erdogan’in da bölge ülkelerinin ikna edilmesi fikrinin altinda yatanneden, Orta Dogu ve dünya kamuoyuna bölgede savasa destek veren tekMüslüman ülke imajinin verilmemesi kadar hükümetin ortada alinmis bir savaskarari yokken savasa bu asamada aktif destekten kaçinmasiydi. Diger yandanhükümet muhafazakar söylemlerle iktidara gelmesi ve tabaninin çogunlugununda dindar kesimin olusturmasi nedeniyle tabaniyla ters düsmekten deçekiniyordu. Dolayisiyla hükümet destek konusunda bir BM karari ya daTürkiye’nin Kuzey Irak’a girebilme firsati ve diger Arap-Müslüman ülkelerindestegi halinde çok fazla zorlanmayacakti.654 Hasan YILMAZ, “Istanbul’da Gerçeklesen Irak Zirvesi’nin Sonuçlari ve Araplarin Tepkisi”,Stratejik Analiz, Cilt:3, Sayi:35, Mart 2004, s.13.655 Sedat ERGIN, “Kuzey Cephesini Açariz Ama BM Karari Gerekir”, Hürriyet, 21 Eylül 2003.

19227 Ocak’ta silah denetçilerinin Irak’ta KIS bulunmadigina dair BM’yerapor sunmasi karsisinda Powell’in Irak’ta KIS oldugunu kanitlama amaciyla 5Subat’ta yeni kanitlar sunacagini açiklamasi ve 14 Subat’ta da silahdenetçilerinin BM’ye yeni bir rapor daha sunacak olmalari, hükümete ABD’ninüslerde gerekli çalisma için Türkiye’ye gelecek askerlere yönelik tezkere içinbiraz daha zaman kazandirmisti. Dolayisiyla heyetler destegin boyutunu vesartlarini yerini ve sayisini görüsürken karar alicilar kararin zamaninitartisacaklardi.Basbakanin savasi önleyebilecegi yönündeki düsünceleri ve girisimlerinenazaran, bölge ülkelerinde yürüttügü baris diplomasisi ve Istanbul Zirvesi’ndensavasi engellemeye yönelik kararli bir tepkinin gelmemesi, Irak’ta KISolmadigina dair raporlarin sunulmasiyla birlikte Almanya, Fransa, Belçika,Rusya ve Çin’in ABD’nin istedigi bir karari BM’den çikmasini engellemeleri veçikacaginin da pek mümkün gözükmemesi karsisinda, ABD’nin BM karariolsun ya da olmasin gerek Powell’in gerekse Bush’un açiklamalari, hem savasinyaklastigini göstermekte hem de çikacak savastan Türkiye’nin kesinlikle siyasive ekonomik zarar görecek olmasi ve zararlar karsiliginda da ABD’den belirligarantilerin alinmasi, hükümeti ABD’nin yaninda olmaya zorluyordu.Dolayisiyla bu bakis açisi ocak MGK’sina da yansimisti.AKP’nin hem ABD’ye yesil isik yakmasi hem de baris çabalari veABD’ye net bir destek cevabi vermemesi kamuoyunda AKP’nin çift yönlüpolitika izledigi, çeliskili davrandigi yönünde elestirilere yol açmis, kararsiz,tutarsiz ikili politika izlemekle suçlanmisti. Ancak, AKP hükümetinin bugirisimleri hem daha önce bahsi geçtigi gibi devlet zirvesinden çikmis hem de,iç ve dis dinamikleri dikkate alarak çift yönlü politika izlemek zorunda kalmisti.Hükümetin ikili politika izlemesinde hem AB’ye yönelik politikasi hemde iç kamuoyunun ve tabaninin oldukça yüksek oranda 656 savasa karsi tutumuetkili olmustu. Diger yandan hükümetin baris girisimlerinin amaci, gerçektensavasi engelleyebilecegine inanmakla birlikte tabanina baris yönünde adim656 ANAR’in yaptigi arastirmaya göre, halkin %87’si Irak’a yönelik askeri harekata onay vermemekte,yine halkin %62.8’i ise, böyle bir askeri harekatta Türk askerinin kullanilmasina ve Üslerin ABD’yeaçilmasina karsiydi. Cemalettin TASKIRAN, “Bütün Yollar Irak’a mi?”,http://stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=2no=107

193attigini göstermek, baris için çalistigi izlenimi vermek, uluslararasisorumlulugunu yerine getirdigini hem muhalefete hem kamuoyuna hem dedünyaya göstermekti. Bu baglamda, hükümet baris girisimi izlenimini vermeklebirlikte ABD’ye de ayni zamanda isbirligi sinyalleri –üs inceleme izni, üslerdehazirliklarin yapilmasi gibi- vererek zamani gelince isbirligi yapacaginigöstermisti. Nitekim destek zamani geldiginde de zor durumda kalmamak içinbaris girisimleri ile AB’ye, Arap dünyasina, dis ve iç kamuoyuna sesiniduyurmaya çalisiyordu. Tayyip Erdogan’in ve hükümetin çizgisi, savassiz bütünseçenekleri sonuna kadar denemek ve beklemek ama savas önlenemezse ortayaçikacak tablodan en az zararla kurtulmak seklinde özetlenebilir.Hükümetin bu politikasi özellikle TÜSIAD tarafindan elestirilmekteydi.TÜSIAD, ABD’yle ekonomik baglantilari nedeniyle, harekat sonrasiTürkiye’nin bölgede yalniz kalmamasi için ABD’den yana politika izlenmesigerektigini vurgulayarak, hükümetin bir an önce karar vermesini istiyordu.Hatta 1 Mart tezkeresinin TBMM’den geçmesini en çok savunan kuruluslarinbasinda gelecekti. Aksine TOBB ve ATO gibi ekonomik çikar gruplari bölgedesicak çatismanin yasanmasina karsi olduklarini açikliyorlardi. 6573.2.5. 31 Ocak – Subat DönemiBu dönem yapilan degerlendirmeler sonucunda MGK’nin hükümete ABDile isbirligi yapmasi gerektigini tavsiye ettigi ve hükümetin de gerekli adimlariattigi, ama bir çok bahaneyle isbirligini geciktirmeye çalistigi bir dönem oldu.3.2.5.1. MGK’nin ABD Ile Isbirligi Yönünde TalebiBaskisini artiran ABD artik siyasi bir karar istiyordu. Ocak ayinin sonhaftasinda bu istek Genelkurmay tarafindan da dillendirilmeye baslandi. Özkök,Myers’la görüsmesinden sonra hükümetin ve meclisin karar almasinin TSKaçisindan zorunlu oldugunu basbakana iletmis, ordunun her ihtimale karsilik657 Ertan EFEGIL, “1 Mart Günü Neden TBMM Üyeleri Hükümet Tezkeresini Kabul Etmedi?”,http://stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=18no=2; Fikret BILA, “Tüsiad ve Asker”,Milliyet, 20 Eylül 2003.

194hazirlikli olmasi için hükümetin meclisten yetki almasi gerektigini animsatti.ABD ile müzakereler nasil sonuçlanirsa sonuçlansin TSK’nin tek basinamüdahalesi gerekebilirdi ki, bunun içinde meclisten yetki alinmasi gerekiyordu.Genelkurmay, kendi hareket serbestisi için de hükümetin bu yetkiyi meclistenalmasini istiyordu. Nitekim Genelkurmay Baskani Özkök ve kuvvet komutanlari31 Ocak MGK’sinda bu talepleri iletecekti. 658Kriz sürecinde önemli bir yer teskil eden 31 Ocak MGK’sinda Gül’ünOrta Dogu temaslari, Istanbul Zirvesi ve KIS hakkinda BM’ye raporunsunulmasi degerlendirildi. MGK Türkiye’nin Kuzey Irak ve bölgede söz sahibiolabilmesi, ekonomik kayiplarin giderilmesi, Irak’in yeniden insasindan payalabilmesi açisindan harekatin disinda kalamayacagi ifade ederek, yine Irak’inBM kararlarina uymasi, Türkiye’nin barisçi çözüm için çaba harcamasi askeriharekat konusunda uluslararasi yasallik ve oydasmanin olmasi gerektiginedikkat çekti. Ayrica kurul, TSK’nin Kuzey Irak’ta öngördügü askeri önlemlereiliskin kararlarin bir takvim dogrultusunda meclis tarafindan çikartilmasi içintavsiye karari aldi. Askeri kanat, Türkiye’nin Kuzey Irak’a “insani ve savunma”amaçli, ulusal çikarlari geregi girmesi gerektigini kaydederek Türkiye’ye saldiriolmasi halinde ayni sekilde karsilik verilmesi MGK’da benimsendi. Ayrica“Irak petrollerinin Irak halkinin mali” oldugu vurgulanan toplantida,Türkiye’nin, Irak’ta federasyondan degil, üniter yapidan yana oldugu da dilegetirildi. 659Fakat bu MGK’nin digerlerinden farki ulusal çikarlari korumak üzere92’nci maddenin isletilmesi ve hükümete gerekli önlemlerin alinmasi içinTBMM’ye basvurmasi tavsiyesi oldu. Daha dogrusu, Türkiye’nin barisçi birçözümü yeglemekle birlikte, askeri bir operasyon kaçinilmaz oldugu takdirde,ulusal çikarlarini koruyacak önlemler almaktan da geri kalmayacagi,Anayasa’nin 92’nci maddesinin aradigi uluslararasi yasallik kosulunungerçeklesmesine bagli olarak, gerekli görülecek askeri önlemlere islerlik658 BILA, Sivil Darbe Girisimi…, s.211.659 “MGK Karari: Savas Yetkisi Istenilsin”, Radikal , 1 Subat 2003; “Asker, Savas Yetkisi Istedi”,Milliyet, 1 Subat 2003.

195kazandirilmasina yönelik kararlarin alinmasini saglayacak adimlarin hükümetçeatilmasi konusunda tavsiyede bulunulmasi kararlastirmisti. 660Kararin anlami, hem ABD’yle birlikte olmayacaksa bile tek basinaKuzey Irak’a girmeyi düsünen Genelkurmay için hem de Bush yönetimininIrak’a yönelik baskilarini kuzey cephesi açarak etkili kilmak için Türkiye’denbekledigi güçlü sinyalin sonunda verildigi ve operasyon kaçinilmaz isemesruiyet gözetilmek kosuluyla ABD’nin taleplerine evet denmesi anlaminageliyordu. Ancak, MGK’da alinan karar, Irak operasyonu için BMGK’nin yenibir kararina dayandirilmakta, ancak, BM’den böyle bir karar çikmaz veoperasyon yine kaçinilmaz olursa Türkiye’nin kendi çikarlari açisindan gerekliönlemi almasi yönünde de bir tavsiyeydi. Bunun siyasi iradeye yansimasi isehükümetin 92’nci madde çerçevesinde hazirliklara baslamasi anlaminageliyordu. Daha dogrusu MGK, hükümetin bundan sonra izleyecegi politikaninçerçevesini belirleyerek karari siyasi iradeye birakiyordu.Irak konusunda aceleci davranan ABD Türkiye’ye hizli davranmasiniyinelerken TBMM’den tek seferde “geregi, kapsami, siniri, zamani ve süresi”hükümete birakilan bir yetki çikarilmasi temennisini Ankara’ya iletmisti.Dolayisiyla ABD’nin “psikolojik savas” kampanyasi esliginde yürüttügübaskilar ve Genelkurmayin telkini ve Disislerinin de olumlu görüsü hükümeti,kerhen ABD’yle isbirligi politikasina itti. 661Genelkurmay ve Disislerinin bu yöndeki telkini altinda, ABD’yeyukarida belirtilen, hayir demenin siyasi ve ekonomik maliyetinin, evetdemekten daha fazla olmasiydi. Dolayisiyla tezkerenin meclise sunulmasi kararibu zihinsel alt yapiyla olusmustu. Ayrica askerler, Kuzey Irak’ta bagimsiz Kürtdevletine gidebilecek olusumlara zamaninda set çekmek, Musul ve Kerkük’ünve petrolünün Kürt denetimine girmesini engellemek, 1991’dekine benzer birKürt göçünü Irak topraklarinda karsilamak, Kuzey Irak’ta daha çok Iran sinirinayakin daglik bölgelerde konuslanmis 4 bin 500-5 bin PKK’liyi etkisiz halegetirebilmek ve Türkmenlerin savas sonrasi söz sahibi olmasini saglamak, savas660 “MGK Karari: Savas Yetkisi Istenilsin”, Radikal , 1 Subat 2003; “Asker, Savas Yetkisi Istedi”,Milliyet, 1 Subat 2003.661 Fehmi KORU, “Musibetten Hayir”, Yeni Safak, 9 Subat 2003.

196esnasinda onlari Kürtlerden korumak gibi amaçlarla bu tezkere vasitasiylaKuzey Irak’ta asker bulundurmak istiyorlardi. Ancak Kuzey Irak’a askergöndermek ABD’ye kuzey cephesini açmaktan, bu da Türkiye’ye ABDaskerlerini kabul etmekten geçiyordu. Dolayisiyla bunun için de 92’ncimaddeye dayanarak meclisin izin vermesi gerekiyordu.3.2.5.2. Birinci Tezkere ve Hükümetin ABD Ile Isbirligini GeciktirmeÇabalariHer ne kadar MGK, hükümete tezkere için daha dogrusu isbirligi içintelkin yapmis olsa da ve hükümetin kerhen bu tavsiyeyi benimsedigiyorumlansa da, hükümetin tamamen bu dogrultuda hareket ettigi söylenemez.Daha dogrusu, sadece MGK’nin tavsiyesi ile hükümetin zoraki gönüllügüörtüsüyordu. Bunda, hem hükümetin kirmizi çizgi endisesi hem barisçabalarinin sonuç getirmeyecegini anlamasi dolayisiyla savas gerçeginin yakinolmasi hem de 2003 yilinda borç ödemeleri (en iyimser tahminle 75-80 milyar),iç ve dis borç toplaminin 200 milyar dolar olmasi 662 ve bunu ödemeyükümlügünün siyasi iradeye ait olmasi gibi zorlayici faktörler vardi. AyricaIrak’tan ekonomik kazanç elde edebilme, olasi zararlari karsilama ve KopenhagZirvesi’nden üyelik müzakerelerine baslanip baslanmayacagina Aralik 2004’tekarar verilecegi yönündeki hükümetin beklentisine zit sonucunda etkilioldugunu söyleyebiliriz.ABD’nin Türkiye’deki üsleri modernize etmekten tutun, önceden gerekliinsaatlarin ve askeri yiginagi yapabilmesine kadar bütün talepleri, TBMM’ninverecegi karari bekliyordu. Dolayisiyla bu noktada ABD’nin takvimi ileTürkiye’nin takvimi uyusmuyordu. TBMM’nin kararinin subatin üçüncühaftasinin sonuna kalmasi, ABD’nin Türkiye cephesi üzerindeki savas hazirligitakvimini altüst etmisti. Söyle ki; ABD askeri makamlarinin savastakullanacaklari havaalani ve deniz limanlari üzerindeki kesif çalismasi vemutabakati 23 Ocak tarihinde sona ermesine ragmen ve 2 Subat’ta üs662 Ümit ÖZDAG, “Türkiye-ABD Iliskilerinin Gelecegine Stratejik Bir Bakis”, Basinda ASAM,http://www.avsam.org/turkce/basindaasam/basin/180703yenicag.htm

197çalismasina baslamasi gerekirken, ABD’nin takvimine göre sira, bu kesiffaaliyeti çerçevesinde üs ve limanlarda modernizasyonun baslamasina gelmisti.Yani, pistlerin uzatilmasi, kuvvetlendirilmesi, yeni apronlarin insa edilmesi,muharebe sistemleri ve radarlarin getirilmesi, hangarlarin, yatakhanelerin,barakalarin insa edilmesi ve hava ve deniz yoluyla gelecek Amerikan piyade vekomando birlikleri için Irak sinirina yakin yerlerde binlerce askerinkonaklayacagi harekat merkezlerinin insa edilmesi gerekiyordu. DolayisiylaPearson, haftalardir Türk hükümeti nezdinde yaptigi israrli girisimlerle, insaatfaaliyeti ve ayrica askeri yiginagin baslayabilmesi için hemen izin verilmesiniistiyordu 663Keza, Basbakanligin 9 Ocak 2003 tarihinde verdigi yetki üzerine,ABD’nin Türkiye’de yapmayi önerdigi, bazi üs ve limanlari kapsayan kesiffaaliyetlerine (Site survey) iliskin görüsmeler 25 Aralik 2002’de baslamis veüzerinde mutabik kalinan “Modus Operandi” hükümet adina GenelkurmayBaskanligi ile Ankara’daki ABD Savunma Isbirligi Ofisi arasinda 10 Ocak’taimzalanmisti. Bu çerçevede, ABD Silahli Kuvvetleri’nden yaklasik 150 kisilikbir ekip Ocak ortasindan itibaren Türkiye’ye gelerek incelemelerde bulunmustu.Inceleme 23 Ocak’ta bitmisti. Kesiften sonra üslerde bu kez modernizasyon veinsaat faaliyetinin baslayabilmesine iliskin mutabakat muhtirasinin müzakeresi,daha dogrusu “Üs Hazirliklari” (Site preparations) faaliyetleri ve bufaaliyetlerde görev alacak ABD’li personelin tabi olacagi hukuki statününbelirlenmesi amaciyla hazirlanan mutabakat muhtirasi 3 Subat’ta baslamis ve 8Subat’ta da sona ermis ve imzalanmisti.Hükümet hem üs çalismalari için gelecek askerler hem de ABDaskerlerinin konuslandirilmasi ve Türk askerinin yurt disina gönderilmesi içintezkere hazirligina girdi. Tezkereyi Ziyal ve Disisleri bürokratlari ile hazirlayanGül, iki ayri tezkere ile meclisten yetki istemeyi kararlastirdi. Bunlarin ilkiliman ve üslerde modernizasyon yapmak üzere gelecek ABD askerlerinikapsarken, bayram sonrasina birakilan 2. tezkere ABD askerlerininkonuslandirilmasi ve üs ve limanlarinin kullanilmasi ve Türk askerinin Kuzey663 Sedat ERGIN, “Ankara’nin Nabzi: Arapsaçi”, Hürriyet, 2 Subat 2003.

198Irak’a geçisini düzenliyordu. 664 Tezkerenin bu sekilde bölünmesi tamamenhükümetin inisiyatifinde oldu. AKP Merkez Yürütme Kurulu Erdoganbaskanliginda toplanarak simdilik iki tezkere hazirlanmasini bunlardan üs velimanlar ile ilgili olanin bayram öncesi, TBMM’ye gönderilmesini benimsedi.Dolayisiyla hükümetin karari da bu dogrultuda olustu.Karar alicilarin ikinci tezkereyi agirdan almasinda uluslararasikonjonktür, Türkiye ile ABD arasindaki pazarliklar, kamuoyu ve AKP Grubugibi faktörler etkili oldu. ABD gibi, bir an önce hazirlik yapmak ve gerekliönlemleri almak için de acele eden Genelkurmay ve Disisleri bürokrasisinin deüslerin modernizasyonu, asker kabulü ve Türk askerinin Irak’a gidisine iliskintezkerelerin birlestirilerek TBMM’ye tek metin halinde gitmesini istemis vebunu hükümete aktarmislardi. Fakat hükümet tezkereleri bölmekle Türkiye’ninABD karsisinda pazarlik gücünün artacagi düsüncesindeydi. ZatenTürkmenlerin haklari konusunda Türkiye ABD’den istedigi ödünleri alamamis,ekonomik, siyasi ve askeri alanda ABD ile süregelen müzakerelerde de, KuzeyIrak’taki kirmizi hatlar ve komutanin kimde olacagi gibi askeri sorunlardaçözülmüs degildi. Diger bir pürüz de basinda çiktigi gibi mali konularda degilTürk askerinin Irak topraklarindaki varligi, Kürtler ve Musul-Kerkükkonulariydi. Bununla birlikte hükümet, siyasi ve ekonomik açidan ABD’denbazi garantiler alsa bile bunlari yazili belgeye de dönüstürmek istiyordu. 665Diger yandan, henüz BMGK’dan da ABD’ye savas yetkisi taniyan birkarar çikmamis olmasi, Powell’in 5 Subat’ta BMGK’ya Irak’in KIS programlarive terörle olan baglantilari konusunda yeni kanitlar sunacak olmasi, 14 Subat’taBM denetçilerinin, BMGK’ya ikinci raporlarini sunacak olmasi tezkereyierteleyen nedenlerdi. Rapor sonucunda BMGK, savasa yetki veren karari alsa664 “Irak’a Asker Göndermeye Iliskin Tezkere Bayram Sonrasina” Milliyet, 5 Subat 2003.665 Türk askerinin çatisma kurallari; kendisine ates açilsa da açilmasa da, PKK militanlariylakarsilastiginda ve Kürtler Musul ve Kerkük’ü sahiplenmeye kalkar ve Türkmenlere yönelik katliamabaslarsa çatismaya girecekti. Bu konuda 2 Subat’ta anlasilmak üzereyken, 3 Subat’ta bu hususlarinhaberini alan Bush’un Orta Dogu Özel Temsilcisi Zalmay Khalilzad Kürtlerle görüsmelerinitamamlayarak 4 Subat’ta Türkiye’ye geldi ve Yakis’a Türkiye’nin PKK’ya karsi harekete geçmesinide mesru müdafaa sinirlari içerisine almayi ve ancak PKK’lilar ates açarsa Türk askerinin müdahaleetmesini teklif etti. Böylece bu konudaki görüsmeler sekteye ugramis Türkiye’nin Kuzey Irak’taPKK’ya karsi alacagi tavir kendi istegi gibi olmamisti. Murat YETKIN, “Bir Krizin PerdeArkasi…(4), Radikal, 12 Haziran 2003; Sedat ERGIN, “Biz Gemide Askerler Var Saniyorduk,Meger Yokmus”, Hürriyet, 22 Eylül 2003.

199bile, bu takvim zaten bayram sonrasini göstermekteydi. Dolayisiyla TBMM’de,bu kararin yarattigi uluslararasi mesruiyete dayanarak, Irak’la ilgili savaskararini alabilirdi. Hükümetin bu kararinda uluslararasi kamuoyunun çig gibibüyüyen savas aleyhtari tutumu ve AB zirvesinin olasi olumlu etkileri ile ilgilibeklentilerinde önemli payi olmustu. Hükümet, Almanya ve Fransa gibiülkelerin tutumlari da bekleyerek bu konudaki gelismelerin netlesmesi içinzaman kazanabilecekti. 666Ayrica henüz ABD’de savas karari almamis olmasi ve BMGK 14Subat’ta silah raporunu görüsecek olmasi durumunda hükümete göre bukosullarda tek tezkereyle ABD’nin tüm isteklerini bir defada karsilamak yanlisolacakti. TBMM yetki tezkeresini geçirmesine karsilik savas çikmaz ve barisçibir yol bulunursa Türkiye savas yanlisi bir duruma düsmüs olacakti.Zaten Bakanlar Kurulunun ve milletvekillerinin bazilari da savasakarsiydi ve ABD ile isbirligini istemiyordu. 667 Diger yandan Sezer de aslindaasker gönderme için bile ayri tezkere çikartilabilecegini düsünüyordu.Tezkerenin niteligi konusunda bakanlar arasindaki görüs ayriliginin MGKtoplantisina da yansimasi üzerine, Cumhurbaskani Sezer’in, “kendi içinizdegörüs birligi içinde degilsiniz” uyarisinin da etkisiyle tezkerenin bölünerekasama asama meclise getirilmesine karar verildi. 668Yine, ABD askerlerinin Türkiye’de konuslandirilmasi iliskin tezkereninbayram (kurban) öncesi meclise gönderilip, TBMM’nin karar almasi halindemilletvekillerinin seçim bölgelerine, Türkiye’yi savasa angaje eden bir kararlagitmekten çekinmeleri de ayri bir faktördü. Dahasi zaten kamuoyunun %94’ü 669savasa karsi iken, kurban bayrami gibi dini hassasiyetlerin yükseldigi birdönemde Irak’a operasyon için TBMM’den böyle bir kararin çikartilabilmesi666 Sami KOHEN, “Zaman Karsi Yaris”, Milliyet, 19 Subat 2003.667 ANAP kökenli siyasiler, Vecdi Gönül, Abdülkadir Aksu, Cemil Çiçek tek bir tezkereyle Meclis’egidilmesini istiyorlardi. Buna karsilik Basbakan Yardimcisi Ertugrul Yalçinbayir savasa karsi oldukçasiki bir kampanya yürütüyordu.668 Sedat ERGIN, “Biz Ge mide Asker Var Saniyorduk, Meger Yokmus”, Hürriyet, 22 Eylül 2003.669 Basbakan kriz döneminde bir çok kez halkin %94’ünün savasa karsi oldugunu belirtti. 4 Subat’taCheney’in asker konuslandirma tezkeresinin bayramdan önce çikmasini istemesi üzerine Gül, halkin%94’ünün savasa karsi oldugunu ve üs modernizasyonu haricindekilerin bayram sonrasi olacaginibelirtmisti. “Bayramdan Önce Tümünü Çikartin”, Milliyet, 5 Subat 2003; Sedat ERGIN, “Biz GemideAsker Var Saniyorduk, Meger Yokmus”, Hürriyet, 22 Eylül 2003.

200oldukça zordu. Dolayisiyla daha ne kamuoyu ne de milletvekillerinin hazirolmamasi asker konuslandirma ve gönderme tezkeresini bayram sonrasinaertelemisti.Diger yandan daha önceki dönemlerde çok az rastlanan iktidar partisininmuhalefeti bilgilendirmesi bu dönemde oldukça belirgindi. Kriz dönemiboyunca hükümet sürekli (yaklasik 4 kez) muhalefeti gelismeler hakkindabilgilendirerek karar alma sürecine ve mekanizmasina dahil etmisti. CHP’nintutumu ise Türk askerinin Kuzey Irak’a girisine olumlu bakmakta, diger yandanüslerin modernizasyonu için gelecek tezkereye karsi oldugu, dolayisiyla red oyuverecegi yönündeydi. Hatta 1 Mart tezkeresinde Türk askerinin yurt disinagönderilmesi ve yabanci askerlerin Türkiye’ye gelmesi maddelerini ayri ayrioylamayi da gündeme getirdiler. 670Tüm olumsuz durumlara ragmen tezkerenin birinci parçasi için partibazinda girisimlere baslanmisti. Parti içi muhalefeti azaltmak, parti grubunuolumlu oy kullanmaya kanalize etmek hatta kamuoyunu hazirlamak ve birkaçgün sonra basbakanin yapacagi grup toplantisi öncesi isini kolaylastirmak içinErdogan, harekatin basinda denklem disi kalinirsa harekatin sonunda gelismeleriyönlendirecek konumda olmayacaklarini, dolayisiyla müdahale sonrasi masadayer alinmasi gerektigini vurgulayarak üstü kapali bir biçimde vekillerintezkereye olumlu oy vermesini istedi. 671 Gül de kapali grup toplantisinda yaptigikonusmada vekilleri ikna etmeye çalisti. Tezkerenin parçalanmasini da ABDkarsisinda zaman kazanma olarak niteledi. 672Türkiye’nin Gül’ün deyimiyle tüm diplomatik yollari tükettigini ve artikuzun vadeli çikarlari uyarinca ABD ile hareket edecegini söylemine nedenolanlar daha dogrusu, hükümeti ABD ile isbirligine iten nedenler, daha öncebahsi geçen Türkiye’nin harekata katilsa da katilmasa da ugrayacagi zararlar veIrak’in ikna edilememesi, daha dogrusu Gül’ün Irak Basbakan Yardimcisi TahaYasin Ramazan’i ikna edememesi sonucuydu. Bunun sonucunda Gül Disislerine670 Taha AKYOL, “Amerika’dan Türkiye’ye Üç Mesaj”, Milliyet, 5 Subat 2003; “Tezkereler AyriGelsin”, Milliyet, 5 Subat 2003.671 Fikret BILA, “Hazirliklar Kararlarin Önünde”, Milliyet, 5 Subat 2003; “Erdogan: Bastan Girmeliyiz”,Radikal, 5 Subat 2003; “Erdogan, AKP’lilere ‘Artik Çikis Yok’ Dedi”, Milliyet, 5 Subat 2003.672 “Gül’den Milletvekillerine: ‘Zaman Kazanmaya Çalisiyoruz’ ”, Milliyet, 6 Subat 2003.

201talimat vererek ABD’yle isbirligine haziriz mesajini iletmesini istedi. 673Bununla beraber, kendisi ve Yakis’in Suriye, Misir ve Ürdün yetkilileriylegörüserek ikinci bir zirve yapilmasini önermelerine karsin, bu ülkelerin buöneriye yeterince önem vermemeleri ve Avrupa’da da Almanya ve Fransa hariçbir çok devletin ABD’den yana tavir koymasi da hükümetin kararinda etkilioldu. Ayrica ulusal çikarlar, karar alicilarin bastan beri söyledigi uluslararasiyasallik (BM karari) ve oydasmadan (uluslararasi güçlü bir koalisyon) daha agirbasmis, dolayisiyla ikinci bir BM karari mutlak gerekli görülmemeyebaslandi. 674 Zaten bunun en açik örnegini Gül, Powell’a görüsmesinde devermisti. 5 Subat’ta da ABD’yle ortak hareket edeceklerini belirten bir konusmayaparak 675 hükümetin tavrini ortaya koydu. Dolayisiyla hükümet savasdenklemine dahil olma yönünde adim atmis oldu. Tezkereyi meclisten çikarmasida Türkiye’nin bu pozisyonunu resmilestirecekti.Tezkerenin meclise sunulacagi günlerde Türk Disisleri, Bush’un OrtaDogu Özel Temsilcisi Zalmay Khalilzad, KYB Lideri Celal Talabani, KDPBölge Sorumlusu Neçirvan Barzani ve Türkmen Cephesi Lideri Sanan AhmetAga’nin katildigi bir toplantida savas sonrasi Irak’in sosyal-siyasal yapisinigörüstü. Tezkere çikmadan Türkiye’nin kirmizi çizgileri hakkinda ABD’liyetkili önünde uyarilarda bulunmak ve bir nevi ABD yönetiminin de sahitligihedeflenmekteydi. Diger bir amaç da, Pearson’un dogruladigi gibi, savas sonrasiIrak petrollerinin kullanimi, olasi çatismalar ve Kuzey Irak hakkinda görüsmeyapmakti. Özellikle KDP, Türk askerinin Irak’a girmesine karsi çikmakta, girsebile ABD korumasi altindaki uluslararasi gücün bir parçasi olmasiniistemekteydi. Türkiye ise ABD komutasi altinda girmek istemiyordu. Sonuçta673 Gül, 3 Subat’ta Taha Yasin Ramazan’i gizlice Ankara’ya getirterek bir görüsme yapmislardi. Gül’ünRamazan’la görüsmesinde, “Ben akla gelebilecek bütün önerileri yaptim. Hiçbir seçenegi göz ardietmedim”demis hatta bu seçenekler içinde Saddam’in Irak’tan çekilirse Türkiye’nin güvenliginisaglayabilecegi bile teklif edilmisti. BILA, “Sivil Darbe Girisimi…”, s.217; Deniz ZEYREK,“Bagdat’la Son Tango”, Radikal, 7 Subat 2003; Fikret BILA, “Taha Yasin’in Gizli Ziyareti”,Milliyet, 7 Subat 2003.674 Murat YETKIN, “Irak’ta ABD’nin Yanindayiz”, Radikal, 6 Subat 2003.675 Gül, 5 Subat aksami gazetelerin Ankara temsilcilerini Basbakanlik Konutu’na davet ederek, “Barisçiyollar tükenmistir. Günah bizden gitti. Artik, stratejik ortagimizla birlikte hareket edecegiz. Yarinmodernizasyon tezkeresini Meclis’e getiriyoruz”dedi. Sedat ERGIN, “Biz Gemide Askerler VarSaniyorduk, Meger Yokmus, Hürriyet, 22 Eylül 2003. Murat YETKIN, “Irak’ta ABD’ninYanindayiz”, Radikal, 6 Subat 2003.

202Kuzey Irak konusu Türk-ABD müzakerelerinde kilit öneme sahip bir konuolageldi. 676Sonunda hükümetin 92’nci maddeyi dayanak göstererek sundugu vekapali oturumda görüsülen “askeri üs ve tesislerde iyilestirme, gelistirme, insaa,tevsi ve alt yapi çalismalariyla ilgili olarak ABD’ye mensup teknik ve askeripersonelin 3 ay süreyle Türkiye’de bulunmasini” içeren tezkere 6 Subat 2003’tekabul edildi. 6773.2.6. Müzakere Süreci ve Ikinci Tezkerenin ErtelenmesiÜs ve limanlarin modernizasyonu için ABD’ye izin vererek olasi harekatiçin ilk resmi destek adimini atan Türkiye ile ABD arasinda Subat’in ilkhaftalarinda mutabakat muhtirasinin genel çerçevesi üzerinde anlasmaya varmakiçin oldukça çetin pazarliklar yapilmaya baslandi. Bu baglamda Türkiye’degörev yapacak ABD personelinin kimlik bilgileri, hareket tarzlari, görev yerleri,tabi olacaklari hukuk gibi konularda detayli kurallar yaninda, operasyonpozisyonlari ve uygulama esaslari konulari ve ABD’nin Türkiye’de kullanmakistedigi üsler, Türkiye’ye gelecek asker sayisi, teknik ve siyasi çalismalardapersonel, lojistik, istihbarat, gümrük ve hukuk alanlarina iliskin pazarliklaryapildi. Ayrica Kuzey Irak’ta bulunacak Türk askeri sayisi, Türkiye’dengeçecek ABD askerleri sayisi da pazarlik konulari arasindaydi.27 Aralik MGK’sinda olusturulmasina onay verilen müzakere heyetleri,Türkiye’ye gelecek 150 kisilik üsleri inceleme heyeti için 25 Aralik’tamutabakat görüsmelerine baslamis 10 Ocak’ta tamamlanmisti. Bunun üzerine,üs çalismalari için gelecek 4 bin asker için de yine görüsmeler 3 Subat’tabaslamis 8 Subat’ta da mutabakat metni imzalanmisti. 6 Subat’ta meclisinhükümete yetki vermesiyle, müzakere yapan heyetin baskani DenizBölükbasi’nin da katildigi Basbakanlikta yapilan Irak Zirvesi’nde özelliklemutabakat muhtirasi hakkinda görüsmeler yapildi. Zirve ardindan Bölükbasi’na676 “Ankara’da Kritik Toplanti”, Radikal, 6 Subat 2003; “Kuzey Irak’a Ortak Uyari”, Radikal, 8 Subat2003.677 Oylamaya 510 milletvekili katildi. Gizli oturumda 308 milletvekili evet oyu kullandi. 193 Milletvekilihayir oyu kullanirken 9 çekimser oyu kullanildi.

203ABD heyetinin baskani Marisa Lino’yla anlasma yetkisi (imza yetkisi)verildi. 678Ancak bu mutabakatlarin imzalanmasindan sonra ikinci tezkerenin 18Subat’ta meclise gönderileceginin belirtilmesinden sonra ABD askerlerininkonuslandirilmasi ve Türk askerlerinin Kuzey Irak’a gönderilmesi konularindamüzakereler tekrar basladi. I. Körfez Krizi’nde Türkiye’nin çok zarargördügünü, kendi deyimiyle “üfleyerek yiyoruz” ifadesi ABD ile yapilan hertürlü anlasmanin kayit altina alinmasi yaklasimini gösteriyordu. Bu yaklasimlasiyasi, askeri ve ekonomik konularda üç ayri mutabakat muhtirasi hazirlanmayabaslandi.Bu baglamda Türkiye ile ABD, savas sonrasi dönemde nasil bir Irakgörmek istediklerine iliskin ana ilkeleri tanimlayacaklari örnegin, Irak’ta nasilbir siyasi birlik ve anayasal yapinin ortaya çikacagi, federal bir yapi olupolmayacagi, Türkmenlerin bu yapi içindeki konumu, siyasal katilimin esaslari,Musul ve Kerkük’ün durumu, Kürt gruplarin kontrolü, petrol kaynaklarinin nesekilde kullanilacagi, petrol kaynaklarinin uluslararasi pazara nasil sevkedilecegi, Türkiye’nin buradaki konumu gibi kritik konular, siyasi belgededüzenlenmeye baslandi. ABD yönetiminin muhtemel bir savasta Türkiye’ninugrayacagi ekonomik zararin tazmin edilmesi için üstlenecegi yardimtaahhütlerini düzenleyecegi konular ise ekonomik mutabakat belgesindehazirlanmaya baslandi. ABD muharip birliklerinin gelisi ve Türkiye üzerindenIrak’a geçisleri, Kuzey Irak’ta Türk ve Amerikan birlikleri arasinda yapilacakisbirligine iliskin operasyonel kurallari ve statüsü, Türkiye’ye ne kadar askergelecegi, bunlarin hangi kurallar dahilinde faaliyet gösterecekleri belirleyecekaskeri mutabakat muhtirasi hazirlanmaya baslandi. 679Görüsmeler devam ederken Gül, asker konuslandirma ve göndermenintek metinde daha dogrusu tek tezkere içinde olacagi yönünde açiklama yapti.Yine 18 Subat’ta meclise gönderilebilecek tezkere için de ABD’de görüsmeleryapan Yakis ve Babacan’in dönüsünden sonra bir toplanti yapilacagini678 Toplantiya basbakan, genelkurmay baskani, Devlet Bakanlari Ali Babacan ve Kürsat Tüzmen, millisavunma bakani, disisleri bakani, dis isleri müstesari, Enerji Bakani Hilmi Güler katildi. DenizZEYREK, “Pazarligin Kilidi Kuzey Irak”, Radikal, 9 Subat 2003.679 Sedat ERGIN, “Tarihin En Karmasik Pazarliklarindan Biri”, Hürriyet, 18 Subat 2003.

204söyleyerek 680 tezkerenin tarihi konusunda bu görüsmelerin belirleyici olacaginivurguladi. Gül, bu tarihe kadar ABD ile askeri, ekonomik ve siyasi alandayürütülen müzakerelerin sonuçlanmasini ve imza altina alinmasini istiyordu.Ayni sekilde Erdogan da BM ve NATO süreci oldugunu hükümetin alacagikararda bu unsurlarin etkili olacagini vurgulamisti. 681 Meclisin izin vermesindensonra iki liderin bu açiklamalari, ABD ile yürütülen müzakerelerde daha fazlataviz alabilmenin pazarlik marjini genisletmenin hatta savasi geciktirmeninyolunda olan açiklamalardi.Subatin 2. haftasi Yakis ve Babacan’in Washington ziyaretinde temelkonular askeri ve ekonomikti. Ikilinin ekonomik yardim paketini garantiye alanyazili bir anlasma istemesini ABD yönetimi TBMM’den asker izninin çikmasinabaglamakla birlikte Yakis’in açiklamasina göre asker sayisinda bir anlasmayavarilmisti. 682ABD yönetimi tarafindan Yakis’a ABD’nin hesaplarini 18 Subat’a göreayarladigini Türkiye’nin bu tarihte karar çikarmamasi halinde ABD’nin kuzeycephesini açmaktan vazgeçecegi söylendi. Bu ABD’nin B Planinin bir Türkyetkiliye ilk defa söylenmesiydi. Yine bu ziyarette ekonomik destek paketigörüsmelerinin büyük oranda somutlasmis, fakat Türkiye’nin önerdigi yardimrakami ile ABD’nin önerdigi rakam arasinda çok büyük fark oldugunu dabelirtilmis ve Türkiye’nin ekonomik zararinin karsilanmasina yönelikprotokolde de Türkiye’nin beklentileri Washington temaslarinda dagiderilememis, yazili taahhüt istegine de istenen yanit gelmemisti. 683Abdullah Gül’ün, subat ortasinda Bush’a gönderdigi mektubundaTürkiye’nin durumunun Fransa ve Almanya basta olmak üzere AB ülkelerine680 Murat YETKIN, “Tarih Için Acele Yok”, Radikal, 16 Subat 2003.681 “Erdogan: Önce BM Karari”, Radikal, 13 Subat 2003.682 “ABD Tarih, Türkiye Garanti Istiyor”, Radikal, 15 Subat 2003; “Washington’da Irak Pazarligi”,Milliyet, 14 Subat 2003.683 Türk heyeti, hibe miktarinin en az 12 milyar Dolar olmasini toplam miktarin 2003 sonuna kadar 30milyar Dolari bulmasini savasin uzun sürmesi halinde 2003’ten sonraki 4 yil boyunca toplam 60milyar Dolarlik fatura çikardi. Alternatif olarak da ABD Hazinesi garantili 30 milyar Dolar düsükfaizli kredi alma önerisinde bulundu. Ayrica ekonomik destegin daha önce deginildigi gibi güvenceliolmasini istedi. Buna karsilik ABD Yönetimi ise, kredi borçlarinin silinmesine karsilik 2 milyarDolar, sanayi tekstil ve turizm sektörleri için 2 milyar ve nakit olarak da 2 milyar Dolar, toplamda 6milyar Dolar hibe, en az 8 en çok 15 milyar Dolar tutarinda kredi ve kredi garantisi seklinde destekle,toplamda 20-21 milyar Dolar tutarinda bir paket sundu. “Is Dolar Pazarligina Kaldi”, Radikal, 17Subat 2003; “Tezkere Askida”, Milliyet, 17 Subat 2003.

205anlatmakta zorluk yasadiklarini ve tezkerelerin de BM raporlari dogrultusundaTBMM’ye getirilecegini belirtmisti. 684 Hükümet ikinci tezkere için halen BMkararini beklemekteydi. Bununla birlikte Gül’ün, tezkereyle ilgili kararin, askeriyetkililerin de görüsleri alindiktan sonra verilecegini söylemesi, TSK’nin teknikbazda katkisini ve görüsmelerdeki etkisini oldukça belirgin bir sekilde ortayaçikarmaktaydi.17 Subat’ta ABD’den dönen Yakis ve Babacan’in da katildigi IrakZirvesi’nden tezkerenin meclise sevkine dair bir karar alinmasi beklenirken,ABD’nin ekonomik konularda Türkiye’nin istedigi sartlara uymamasi nedeniylesadece degerlendirmeler yapilmakla yetinildi. Dolayisiyla tezkere konusunda birkarar çikmadi. Gül’ün bir gün sonra yaptigi açiklamada Türkiye’nin önemverdigi siyasi, askeri ve ekonomik konularda mutabakata varilmadigi,dolayisiyla TBMM’yi ikna etmeninin zor olacagi gerekçesiyle tezkerekonusunda bir karar çikmadi.. 685Amerikan askerlerinin Türkiye’ye gelip Irak’a geçmeleri ve ayrica KuzeyIrak’taki Türk ve Amerikan askeri makamlari arasinda yapilacak koordinasyonailiskin harekat esaslarini düzenleyen mutabakat muhtirasinin müzakeresürecinde çikan sorunlar nedeniyle tezkere sürekli ertelendi.Özellikle 17 Subat’taki zirveden karar çikmamasinin önemlinedenlerinden biri ekonomi degil, Türkiye ABD arasinda askeri konulara iliskinmutabakat muhtirasinda (Memorandum of Understanding) kamuoyunun ve kararalicilarin üzerinde hassasiyetle durduklari Kuzey Irak’a girecek Türkaskerlerinin burada PKK militanlariyla karsilastiklarinda hangi angajmankurallarinin geçerli olacagiydi. Lino’nun, Türk askerlerinin ancak mesrumüdafaa halinde silaha basvurabilecekleri yönünde önerisi karsisinda Türktarafi büyük tepki göstermisti. Fakat daha sonra siki pazarliklar sonrasi ABD684 “Gül’den Bush’a 2. Irak Mektubu”, Milliyet, 14 Subat 2003.685 Toplantiya, basbakanin baskanliginda, Basbakan Yardimcilari Abdüllatif Sener ve Mehmet A. Sahin,milli savunma bakani, disisleri bakani, genelkurmay baskani katildi. “Tezkere Askida”, Milliyet, 17Subat 2003.

206heyeti, Türk birliklerine PKK ile karsilastiklarinda dogrudan ates açma yetkisinikabul etmisti. 686Ayrica Kuzey Irak’a girecek Türk askerlerinin komuta sorunu da vardi.Genelkurmay bu konuda rahatsizdi. TSK’nin Kuzey Irak’a giris amaci, ulusalbütünlügü bozmaya yönelik gelismelere karsi önlem almak, göç ve Türkmenlereyönelik katliamlarda önlem almak, Irak’in toprak bütünlügünün korunmasinayardimci olmak, Türkiye ve Irak’a zarar verecek sinir degisikliklerine izinvermemekti. Dolayisiyla TSK’nin bu görevlerini icra edebilmesi için komutasorununun çözülmesi ve rahat hareket edebilmesi gerekiyordu. Bu sorununçözülmesini bunlarin mutabakatta yer almasini ve ABD’nin de buna imzaatmasini istiyordu.Diger yandan yine Türk tarafini rahatsiz eden konulardan biri, ABD’ninKürt gruplara agir silahlarin transferi konusunda israri oldu. Türk tarafi, hemhafif silah verilmesini hem de silah verilmesi ve bunlarin geri toplanmasiasamalarinda Türk subaylarinin da hazir bulunarak -hangi bölgede kime ne silahverildigini bilmek için- kayit tutmalarini istiyordu. ABD tarafi önceleri bu sartayanasmasa da daha sonra -yaklasik iki hafta sonra- bu sarti da kabul etti. 687ABD ile müzakerelerde ekonomik konularla birlikte siyasi mutabakatta daanlasmazliklar çikmisti. Ankara Türkmenlerin Irak’in asli unsurlari oldugunadair ibarenin mutabakatta yer almasini isterken ABD Kürtlerin tepkisiniçekmemek için henüz bu konuda onay vermemisti. Fakat hükümet için enönemli husus ABD’nin taahhüt ettigi her seyin kayit altina alinmasiydi. 688Ancak bu gibi pürüzler Türk karar alicilarinda ABD’nin niyetleri konusundaciddi tereddütlere yol açmakta ve süreçte ABD tarafinin, Türkiye’nin çok hassasoldugu Kuzey Irak konusunda, Ankara’dan çok Kürt gruplara yakin bir çizgiizlemesi, hükümetin ve Genelkurmayin güvensizlik duymasina neden oluyordu686 Sedat ERGIN, “Türkiye Müzakereyi Kesince Amerika Geri Adim Atti”, Hürriyet, 23 Eylül 2003;Taha AKYOL, “Tezkere Tamam Siz Pürüzleri Giderin”, Milliyet, 22 Subat 2003.687 Fikret BILA,“ ‘Kürtlere Silah’ Krizi Sonunda Bitti!”, Milliyet, 27 Subat 2003; Murat YETKIN, “TekSorun Para Degil”, Radikal, 21 Subat 2003; Sedat ERGIN, “Türkiye Müzakereyi Kesince AmerikaGeri Adim Atti”, Hürriyet, 23 Eylül 2003.688 Murat YETKIN, “Tek Sorun Para Degil”, Radikal, 21 Subat 2003.

207ve ABD’nin Kuzey Irak’taki Kürt gruplara ayri, Ankara’ya ayri mesaj veripvermedigi kuskusu ortaya çikiyordu. 68918 Subat’ta tezkerenin meclise sevkedilmemesinin nedenlerinden biriolan ekonomik konularda mutabakatin olusmamasi nedeniyle ABD yönetimi,son teklif olarak 2 milyar dolar hibe 4 milyar dolari yardim karsiligi 26.5 milyardolara varan kredi kullandirma ve IMF nezdinde de destek vaat etti. AyricaTürkiye daha önceki ekonomik taleplere ek olarak Kongre onay sürecindeABD’nin iyi niyet adimlari atmasini istemesine karsilik ABD bu çerçevedeTürkiye’ye baslangiç olarak kredi göndermeyi kabul etti. Ayrica Okyanus AsiriYatirimlar Kurulusu’nun (OPIC) Türkiye’ye yatirimlari tesvik etmesini ve savassonrasindaki geçis döneminde Irak petrollerinde ve yeniden yapilandirmaihalelerinden de pay istedi. ABD bunlari da kabul etti. 690Basbakanin tezkere için belirttigi 18 Subat tarihi gelmesine ragmen halatezkerenin meclise gelmemesi karsisinda, kararin gecikmesinden endiselenenABD hükümete baski yapmak amaciyla askeri mutabakat konularinda yapilanmüzakereleri kesti. Ayrica Powell’in gün sonuna kadar cevap bekliyoruz mesajigerilimi daha da artirdi. ABD Türkiye’ye sürekli bunun gibi ültimatomlarlakendi takvimi için sürekli baski yapti. Ayrica ABD Türkiye’nin kendine aitekonomik ve siyasi konularda belirledigi çizgilere riayet etmedigi gibiTürkiye’nin kabul etmeyecegi bir ekonomik paketi de son teklif olarak sundu.Dahasi ABD Kongre onayi konusunda da tatmin edici bir güvence vermedi.Diger yandan siki pazarliklar devam ederken cumhurbaskani tekrar,krizin basindan beri yabanci silahli kuvvetlerin Türkiye’de bulunabilmesi içinbunun uluslararasi hukukun mesru saydigi bir durumda olmasi gerektiginibelirterek, bunun gerçeklesmis sayilabilmesi için de 1441 sayili GüvenlikKonseyi karari disinda yeni bir kararin olmasi gerektigini vurgulamis ancakolasi bir müdahale karsisinda ulusal güvenlik ve yarar için Türkiye’nin her türlüönlemi almak durumunda oldugunu da belirtmisti. 691 Cumhurbaskaninin bu tip689 Fikret BILA, “Güvensizlik”, Milliyet, 18 Subat 2003.690 Deniz ZEYREK, “ABD’nin Son Teklifi 26 Milyar Dolar”, Radikal, 20 Subat 2003; “6 Milyar DolarYardim 20 Milyar Dolar Kredi”, Milliyet, 19 Subat 2003.691 “Çankaya Hatirlatti”, Radikal, 19 Subat 2003.

208çikislari da hükümette endise olusturmakta ve tezkere süreciniyavaslatmaktaydi.Görüsmelerin siyasi ayaginda ise Türk tarafinin üzerinde en çok durdugukonu, Irak’in siyasi birligi ve Kürt gruplarla birlikte özellikle Türkmenlerindurumu geliyordu. Irak’in yapilanmasinda ve zenginliklerinde tüm Irak halkininsöz sahibi olmasi, Türkmenlerin konumu, anayasal güvenceye sahip olmalari vediger gruplarla esit statüde görülmesi konularinda ABD ile çetin pazarliklaryapan Türkiye, harekat sonrasinda hem siyasi, hem de petrol gibi zenginlikleraçisindan Türkiye ve Türkmenler aleyhine, Kuzey Irak’taki Kürt gruplar lehinebir gelismeye karsi tutumunu ABD ile birlikte mutabakat metnine geçirmeyihedeflemekteydi. 692Yine Türkiye’nin, ABD’nin Irak’in gelecegi ile ilgili planlariniTürkiye’ye açiklamasi istegi, Irak’ta etnik bir bölünmenin kabuledilemeyecegini belirtmesi, Musul’a kadar kontrolün Türkiye’de olmasi istegi,Musul ve Kerkük’e Saddam karsiti koalisyona katilacak Ingiliz ya da Kürtgruplarin girmesini istememesi ve görüsmelerde varilan mutabakatlara iliskinyazili taahhüt sarti gibi kosullar nedeniyle ABD ile Türkiye arasinda yasananbirkaç günlük gerilim görüsmelerin kesilmesine yol açmisti. Rumsfeld,Wolfowitz, Pearson ve Türkiye’ye gelen bir grup ABD Temsilciler Meclisiheyeti ABD’nin her ihtimale hazirlikli oldugunu ve bu hazirlik içinde gerekirseTürkiye’siz seçenek de oldugunu vurgulayan açiklamalar yaptilar. AyricaPearson da tikanikligin sadece para oldugu yolunda açiklamalar yaparak suçu692 Türkiye, Türkmenlerin durumuyla ilgili olarak anayasal güvence verilmesinde oldukça israr etti. ABDtarafinin, "Araplar, Kürtler, Türkmenler, Asuriler, Keldaniler" biçimindeki etnik hiyerarsisiralamasina itiraz ederek, Ankara, üç asli unsur olarak “Araplar, Kürtler, Türkmenler” ifadesininkullanilmasini, Asuriler ve Keldanilerin “digerleri” ibaresiyle anilmasini veya, üç asli unsurdan sonradiger unsurlarin “ve” ile ayrilmasini istedi. Irak’in sinir bütünlügünün korunmasi, etnik temeledayanmayan bir yapilanmaya gidilmesi, dogal kaynaklarin merkezi Bagdat yönetimi tarafindantasarruf edilmesi biçiminde özetlenebilecek bir yeni Irak yaklasiminda israrli oldu. Fikret BILA,“TekTezkereyle Tüm Sorunlar Çözülecek”, Milliyet, 24 Subat 2003; Fikret BILA, “Uzlasmaya Dogru”,Milliyet, 23 Subat 2003.

209Ankara’ya yüklüyordu. 693 Oysa ki para pazarligini en ince ayrintilarina kadaryapan ABD idi. 694Ayrica Türkiye o dönemde ABD basininda çikan ve Türkiye’yi rüsvetisteyen ya da para pazarligi yapan propagandanin da kesilmesini istedi. BasindaTürkiye’nin ABD karsisindaki siki pazarligi Türkiye’nin at pazarligi yaptigi,hatta ABD basinin da karikatürlerle asagilayici bir sekilde betimlenmesi,kamuoyu üzerinde ABD’ye karsi oldukça sert bir tepki ve antipati yaratmisti.Dolayisiyla AKP hükümeti de, Türkiye’nin “destegi satin alinabilecek” bir ülkeolarak kamuoyuna yansitilmasindan çok rahatsizdi. Aslinda ABD Türkiye’ye buimaji vererek pazarliklarin siyasi ve askeri boyutlarini geçistirme egilimindeydi.Fakat bunun baska bir önemi daha vardi, pazarliklarin bu sekilde gösterilmesiABD’yi, Kore Savasi’ndan beri her türlü askeri destek arayisinda, hemenyardimina kosmus olan Türkiye’yi bile ikna edemeyen ve Ankara’nin desteginidahi “satin almasi gereken” bir ülke konumuna düsürmüstü. 695Diger yandan, subat sonunda Bölükbasi ve Lino büyük ölçüde metinleritamamlayip anlasmaya yaklastilar. Müzakereler basladiginda ABD tarafi isiuzatmadan hemen sonuca gidebilecegi beklentisiyle masaya, yaklasik onbinlerce Amerikan askerinin Türkiye’ye gelisini ve Irak’a geçisini düzenleyen,Kuzey Irak’taki Türk birlikleri ile ABD askerleri arasindaki koordinasyonunesaslarini belirleyen genel ilkelerden olusan 4.5 sayfalik bir metinle oturmustu.Fakat Türk tarafinin siki pazarliklari ve geçmisten dersini iyi almasi,müzakereleri 2 hafta daha devam ettirdi. 4.5 sayfalik metin iki hafta sonundayaklasik 100 sayfa haline geldi. Bakanlar Kurulu 24 Subat’ta tezkereninTBMM’ye gönderilmesini kararlastirildiginda son bir pürüz olarak ABD tarafiTürkiye’ye gelecek askeri gücün uçak, tank ve her türlü tasit için yapacagi693 Zihni ERDEM, “Pearson Suçladi”, Radikal, 22 Subat 2003; “ABD Heyetinden Erdogan’a: B PlaniniUygulamaya Koyariz” , Milliyet, 21 Subat 2003.694 Parasal konularda, sorunun niteligi ve büyüklügüyle bagdasmayan küçük pazarliklar yapan ABD,örnegin TSK kullandigi mazot için akaryakit vergisi öderken, Türkiye’de kullanacagi araçlar içinakaryakit vergisinden de muafiyet talep etmisti. Ayrica, 10 bin Dolarlik ABD’li personelin montlarinailistirilecek güvenlik kartlarinin (yaka kartlarinin) parasini bile Türkiye’nin üstlenmesini istemisti.“Ankara, Washington’un Görüsmeleri Yansitma Biçiminden Rahatsiz”, Milliyet, 20 Subat 2003;Fikret BILA, “ABD’ye Bakis”, Milliyet, 25 Subat 2003; Fikret BILA, “Yumusama ve SorunluAlanlar”, Milliyet, 22 Subat 2003.695 Yasemin CONGAR, “Pazarligin Ardindan”, Milliyet, 24 Subat 2003.

210akaryakit alimlarinda özel tüketim vergisi (ÖTV) muafiyeti istiyordu. AncakTürk tarafinin bu talebi de kabul etmemesiyle ABD 26 Subat’ta bu muafiyetisrarindan vazgeçerek vergi ödemeyi kabul etti. 696Türkiye ile ABD arasindaki müzakere sürecinde, Basbakanlik, Disislerive Genelkurmay arasinda uyumlu bir koordinasyon olusmustu. Nitekim enküçük bir gelisme sonrasi cumhurbaskani, genelkurmay baskani ve basbakanarasinda zirveler yapilarak bir sonraki adim belirleniyordu. Dolayisiylamüzakereler ve öncesi dönemde kriz yönetimi en üst kademeye kadar uzanan birkoordinasyonla yürütüldü. Bu koordineli uyum müzakerelerde Türk tarafininpozisyonunu güçlendirdi ve etkinligini artirdi. Özellikle müzakereleri yürütenBüyükelçi Bölükbasi ve heyetinin müzakereleri etkin bir sekildeyürütebilmesinde, askeri ve siyasi konularda Genelkurmayin hiçbir sekilde tavizvermeyen tutumu, gerek Gül gerekse Erdogan’in pazarlik marjini genisletecekaçiklamalari etkili oldu.Ancak, hazirlanan mutabakat muhtiralarinda ABD’nin Türkiye’ninisteklerini büyük oranda kabul ettigi hatta ABD’nin diz çöktürüldügündenbahsedilse de, Türkiye, sadece güvenlik kaygisina dayali, ABD’nin izniyleKuzey Irak’a girme istegine karsilik, ABD’ye asker konuslandirma dahil birçokkonuda taviz vermek zorunda kaldi. Buna göre, Türkiye askeri konularda,ABD’yle koordinasyon sartiyla, Musul ve Kerkük’ün Kürtlerin eline geçmesiniengellemek gibi yukarida sayilan diger nedenlerle Kuzey Irak’a 40 km.derinlige kadar girebilecekti. Siyasi konularda ise, Türkiye’nin isteklerinin tammanasiyla kabul edildigi söylenemez. Irak’in toprak bütünlügü korunmaklabirlikte, ABD Türkiye’nin üniter devlet tezini kabul etmeyip, mutabakattafederasyon kavramina atif yapilmasa da bunun yerine, Irak halkinin tümününonay verecegi bir yönetimin olusturulacagi ibaresinin yer almasi federasyonunönünü açan bir yaklasimdi. Ayrica Türkiye’nin israrla üzerinde durmasinaragmen, Türkmenlerin kurucu unsur olmasini kabul ettiremedi. Bu da savas696 Sedat ERGIN, “Türkiye Müzakereyi Kesince Amerika Geri Adim Atti”, Hürriyet, 24 Eylül 2003.

211sonrasi Irak’in yapilandirilmasinda Türkmenlerin dahil edilmeyecegi anlaminageliyordu. 697Ekonomik mutabakatta ise, ABD Türkiye’nin savas nedeniyle ugrayacagizararlarin giderilmesi için destek verecek, bunun için Türkiye’ye iki yil içinde 2milyar dolar hibe verilecek 15 yil vadeli 26 milyar dolar kredi üzerindeanlasmaya varildi. 698Müzakerelerin oldukça çetin geçmesinde her iki ülkenin bölge üzerindekiamaç ve öncelikleri etkili olmustu. Aslinda Türkiye, birinci tezkereyiçikarmakla Irak’taki ABD’nin zorlamasi ya da isgaliyle olusacak rejimdegisikligini kabul etmis oluyordu. Ancak Türkiye, ABD’den bununkarsiliginda hem en büyük kazanci saglamak hem de Kürt meselesinin kendikontrolünde olmasi için (bölgeye agirligini koymak için) azami ödün koparmayagayret etmisti. Türkiye ile ABD’nin bölgedeki öncelikleri de farkliydi. ABD’ninönceligi, Irak’in silahsizlandirilmasi ve Saddam rejiminin yikilmasiyken,Türkiye için bu harekatin yan ürünü olabilecek Kürt devletinin kurulmamasiydi.Dolayisiyla Türkiye’nin takindigi tutum ve öne sürdügü kirmizi çizgiler vemüzakerelerde olabildigince kirmizi çizgilere bagli kalma çabasi, aslindaTürkiye ve ABD’nin birincil hedeflerini birlestirme gayretiydi.Diger yandan bu dönemde olasi Irak Savasi’nda zarar görme ya dasaldiriya maruz kalmasi halinde Türkiye’ye koruma saglayacak AWACS erkenuyari uçaklari ve patriot bataryalari ve kimyasal-biyolojik silahlara karsisistemlerin Türkiye’ye saglanmasi basvurusunu NATO askeri komitesi 4’üncümaddeyi isleterek bu talebi kabul etti. 699 Istenilen silah sistemleri ve gerekli697 Ümit ÖZDAG, “Tezkere Sonrasinda Türkiye-ABD Iliskileri ve Irak”, Politik Öngörü,http://www.avsam.org/turkce/ansayfa1.htm698 Deniz ZEYREK, “Pazarliklarda ABD’nin Dedigi Oldu”, Radikal, 22 Subat 2003.699 NATO Genel Sekreteri’nin 5 Subat tarihinde hazirladigi ve 10 Subat tarihine kadar Konsey’in onayinasunulan, olasi Irak harekatinda NATO’nun Türkiye’ye saglayacagi savunma destegini içeren paketüzerinde Fransa, Almanya ve Belçika’nin karsi çikmasi sonucu bir uzlasiya varilamamis, bununüzerine Genel Sekreter ve ABD’nin girisimiyle konu Savunma Planlama Komitesi’nde 16 Subat’taele alinmis ve “Kuzey Atlantik Anlasmasi’nin 4. maddesi çerçevesinde “Türkiye’ye NATO DestegiVerilmesi” baslikli metni kabul etmisti. 19 Subat 2003 günü yapilan NATO Savunma PlanlamaKomitesi (DPC) toplantisinda, AWACS uçaklari, PATRIOT füze bataryalari ve kimyasal ve biyolojiksaldirilara karsi savunma yeteneklerinin ülkemizde konuslandirilmasi kabul edilmisti. NATO’daalinan kararlar uyarinca, iki NATO AWACS erken uyari uçagi, personeliyle birlikte 26 Subat 2003günü Konya Havaalani’na konuslanmis, Hollanda’dan gelen iki PATRIOT hava savunma sistemi,personeliyle birlikte 26 Subat günü Iskenderun Limani’na ulasmis ve konus yerleri olan Batman ve

212personel NATO Anlasmasi çerçevesinde oldugu için TBMM’nin bu konuda izniolmaksizin hükümet karariyla Türkiye’ye getirilebilmesi de mümkündü.3.2.7. 1 Mart’a Giden Süreç: Tezkerenin Reddedilme Nedenleri1 Mart tezkeresinin reddine giden süreçte, AKP’nin yapisi, tezkereyekarsi kabinedeki muhalefet, cumhurbaskani ve TBMM Baskani’nin durusu,pazarlik süreci, Genelkurmayin tutumu, parti lideri ve basbakanin tutumu,kamuoyu ve milletvekillerinin algilama ve bilgi eksikligi ve ABD yönetimininhatalari gibi bir çok nedenlerle bu süreçte TBMM öne çikarak süreci tamamenbaska bir boyuta çekti.Hükümet ABD askerlerinin Türkiye’de konuslandirilmasi ve KuzeyIrak’a geçisi ile TSK’nin Kuzey Irak’ta konuslandirilmasina iliskin tezkereyimüzakereler tam sonuçlanmadan Bakanlar Kurulunda imzaya açmisti. (24Aralik 2002). Fakat hala müzakerelerde nihai mutabakat saglanamadigi içinbakanlarin çogunlugu tezkerenin TBMM’ye bu asamada sevk edilmesine itirazetmislerdi. 700 Aslinda böylece tezkerenin reddine giden süreçte ilk çatlak dahaisin basinda olusmustu. Özellikle Cemil Çiçek ve Ertugrul Yalçinbayir devameden müzakerelerin Türkiye’nin istekleri dogrultusunda sonuçlanmadikçatezkerenin imzaya açilmasina itiraz ettiler. Fakat Gül, ABD’ye Türkiye’ye karsikullanabilecegi “operasyon için bizi geciktirdiniz” argümanina firsat vermemekgerektigini ve genel baskaninin bu konuda Bakanlar Kurulu karari alinmasini vemeclise sunulmasini bekledigini söyleyerek bakanlari ikna etmeye çalisti.Tezkerenin imzaya açildigi günlerde özellikle Yalçinbayir, tezkereningeçmemesi gerektigi yönünde beyanlari ile oldukça etkili muhalefet yapmayaDiyarbakir’a nakledilmisti. Kimyasal ve biyolojik savunma konusunda müttefikler, NATO ve Türkmakamlari arasinda temaslar baslatilmisti. SCEPC çerçevesinde sivil kurumlarimizin gerek insaniyardim, gerek nükleer, biyolojik ve kimyasal korunma konularindaki destek talepleri derlenerekNATO’ya iletilmisti. http://www.mfa.gov.tr/turkce/gruph/hk/03/02/subatdispolitika.htm. Ancaksavasin bitmesinden sonra, NATO Savunma Planlama Komitesi’nde 16 Nisan 2003 günü alinankararlar uyarinca, ülkemizde konuslu bulunan Ittifak destek unsurlarinin geri çekilmesini kabuletmisti. Keza ayni gün NATO Konseyi tarafindan alinan ayri bir kararla, Türkiye’ye yönelebilecekolasi bir biyolojik-kimyasal saldiriya karsi sivil savunma amaçli yardim faaliyetleri de sonaerdirilmistir. http://www.mfa.gov.tr/turkce/gruph/hk/03/02/subatdispolitika.htm700 “Tezkere Bakanlar Kurulunda Imzaya Açildi”, Milliyet, 24 Subat 2003.

213basladi. 701 Ayni sekilde Cumhurbaskani Sezer ve TBMM Baskani Arinç,tezkerenin anayasada yazili uluslararasi mesruiyet kurallarina uygun olmasigerektigini bastan beri savunarak yeni bir BM kararini savunmuslardi.25 Subat 2003’te “kapsami siniri ve zamani hükümetçe belirlenecek”TSK’nin yabanci ülkelere gönderilmesine ve yabanci silahli kuvvetlerinTürkiye’de bulunmasina izin verilmesini öngören Basbakanlik tezkeresi meclisesunuldu. Tezkerede yabanci kuvvetler de ayrintili olarak belirtiliyordu. 62 binABD askeri 255 uçak ve 65 helikopter 6 ay süreyle geçici olarak Türkiye’dekonuslanacak, 62 bin askerin 37 bini Türkiye’de lojistik amaçli bulunacak, 25bini ise muharip kuvvet olarak Irak topraklarina geçecekti.Diger yandan AKP’nin tezkereyi görüsmek üzere toplanan gruptoplantisinda konusan Gönül ve Yakis tezkerenin geçmesi halinde Türkiye’ninsiyasi çikarlarina deginmis, Babacan Türkiye’nin ekonomik kayiplarina veisbirligi halinde kazanimlarina dikkat çekmis, Erdogan da “hayirda her zamanhayir yoktur” diyerek tezkereye olumlu oy kullanilmasi yönünde vekilleri iknaetmeye çalismaya baslamislardi. 702Erdogan bu sekilde konusma yaparken daha önce de ABD ile yürütülenmüzakerelerde “dört dörtlük” mutabakata varilamadigini ancak bunu sineyeçekmek durumunda olduklarini söylemisti. Ancak, tezkerenin meclistengeçmesinde bir sorun beklemedigi kanisinda olsa da, 703 parti liderinin bu sekildeaçiklama yapmasi vekillerde soru isareti olusturmustu.Özellikle subat sonunda AKP içindeki muhalefet tamamenbelirginlesmisti. Daha önce de belirttigimiz gibi, partinin heterojen yapisininetkisi ortaya çikmaya baslamis ve parti bir kaç parçaya bölünmüstü. Milligörüsçüler tezkereye karsi çikarken ANAP kökenliler desteklemekte, yenimuhafazakar kesim ise ABD ile hareket edilebilecegi düsüncesindeydi. 704701 “Yalçinbayir’dan ‘ret’ çagrisi”, Milliyet, 27 Subat 2003.702 “AKP Grup Toplantisi Sona Erdi”, Radikal, 25 Subat 2003.703 “Müzakereler Bitti Sira Imzalarda”, Milliyet, 27 Subat 2003.704 Ertan EFEGIL, “1 Mart Günü Neden TBMM Üyeleri Hükümet Tezkeresini Kabul Etmedi?”,http://stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=18no=2

214Tezkerenin kabinedeki en kuvvetli muhalifleri arasinda BasbakanYardimcisi Ertugrul Yalçinbayir, Kültür Bakani Hüseyin Çelik ve BayindirlikBakani Zeki Ergezen yer aliyordu. Buna karsilik tezkerenin geçmesinidestekleyen karsi kanatta ise Milli Savunma Bakani Vecdi Gönül, IçisleriBakani Abdülkadir Aksu, Adalet Bakani Cemil Çiçek, Milli Egitim BakaniErkan Mumcu ve Sanayi Bakani Ali Coskun basi çekiyordu. Tezkereyisavunmak üzere öne çikanlarin çogu ANAP kökenliydi. Diger yandan destekveren ikinci grup ise Erdogan’in Istanbul Belediye Baskanligi dönemindekiekipte olan Ulastirma Bakani Binali Yildirim, Enerji Bakani Hilmi Güler veMaliye Bakani Kemal Unakitan vardi. Yalçinbayir ise retçilerinin basiniçekiyordu. Yine durumu en zor olan ise, baris ödülü almis olan ve gerekirseistifasini verebilecegini belirten Diyanetten Sorumlu Devlet Bakani MehmetAydin’di. Bayindirlik Bakani Zeki Ergezen ise, konuya islami hassasiyetleraçisindan yaklasarak muhalefet ediyordu. 705Diger yandan AKP’nin yapisi yaninda, tezkerenin meclise sevkedilmesine ragmen halen siyasi, askeri ve ekonomik konularda çözülemeyensorunlar da etkili oldu. ABD Türk ordusunun koalisyon çerçevesinde görevyapmasina Kürt gruplari gerekçe göstermesi ve Türkmenlerin Irak’ingeleceginde asli unsur olmasinin kabul edilmemesi siyasi ve askeri mutabakattasorun olusturmustu. Ekonomik destek mutabakatinda ise, ABD yönetimi Türkekonomisinin ayakta kalmasi amaciyla verecegi destegi IMF araciligiyla sunmakonusundaki israrini sürdürürken, Türkiye ise, IMF’nin gözden geçirmesüreçleri gerekçe gösterilerek yardimlarin sürüncemede kalabilecegi endisesinedeniyle ABD’nin istegini kabul etmedi. 706Diger yandan grup toplantisindan sonra, tezkere ile ilgili bir gizli oylamayapilmisti. Oylama sonucu, fire miktari 55 dolayindaydi ve bu rakam ilk tezkerefire sayisi ile asagi yukari ayniydi. Dolayisiyla AKP için tezkerenin geçmesinekesin gözüyle bakilmis, gruba fazla baski yapilmadigi gibi grup karari da705 Sedat ERGIN, “Tezkere, AKP’yi Çatlatti”, Hürriyet, 24 Eylül 2003.706 Deniz ZEYREK, “Son Ana Kadar Pazarlik”, Radikal, 26 Subat 2003; Fikret BILA, “Ankara’nin IkiKuskusu”, Milliyet, 1 Mart 2003.

215alinmamisti. 707 Ancak, parti yönetimi parti içinde muhaliflere karsi önlemalmaya da baslamisti. Tezkerenin meclise sevk edilmesi halinde istifa edeceginisöyleyen Istanbul Milletvekili Göksel Küçükali partiden kesin ihraç istemiyledisiplin kuruluna sevkedilerek muhaliflere gözdagi vermeye çalisilmisti.Yine grup konusmasinda Erdogan, tezkere aleyhine konusma yapanmilletvekillerini sanki CHP’nin görüslerini dile getiriyorlar diye elestirdiktensonra, milletvekillerinin tezkereye olumlu oy kullanmalarini istedi. Erdogan’inkonusmasi Gül’ün bir kaç gün önce grupta yaptigi konusmadan daha farkliydi.Gül, “ben altinda imzam oldugu için tezkereye oy verecegim” diyerek tezkereyegönülsüzlügünü ortaya koymustu. 708 Ayni sekilde Gül’ün savas konusundakirahatsizligini belirten açiklamalari, Erdogan’in da hiçbir AKP’linin savasa raziolmadigi ve BMGK karari olmadan Türkiye’nin kararini netlestirmeyecegiyönündeki açiklamalari da hükümet olarak kendilerinin de tezkerenin arkasindadurmadiklari yönünde bir görüntü çiziyordu. Dolayisiyla, Erdogan ve Gül’ünçekimser tutumlari ve üslup farki da milletvekillerini çok etkiledi. Uzun süresavas karsiti demeçler vermeleri, ABD ile isbirligini içlerine sindiremediklerinisöylemeleri ve pazarliklar sirasinda Bush yönetimini elestirmeleri,milletvekillerinin muhalefet duygularini daha da derinlestirdi.Liderlerin plansiz, tutarsiz ve birbiriyle çelisen beyanatlari vedavranislari da milletvekillerinin tezkereye hayir oyu vermesinde etkili oldu.Örnegin, Erdogan’in ahlaken savasa karsi olmasina ragmen, siyaseten ve ulusalçikarlar açisindan artik kaçinilmaz hale gelen bu savasta, Türkiye’nin ABD ilehareket etmesi gerektigini savunmasi, Basbakan Gül’ün ise, TBMM vekamuoyunun duyarliligini dikkate alarak daha ilimli bir politika sergilemesi sözkonusuydu. Gül “Irak’ta ABD ile birlikte hareket edecegiz” açiklamasi yaptiysada, Türkiye’nin savastan kaçinma yönündeki iradesini de ABD tarafina sik sikduyurdu. Hatta sorunun insani boyutunu da gündemde tutarak Irakli çocuklarin707 Sedat ERGIN, “Galiba O Tren Kaçti”, Hürriyet, 25 Eylül 2003.708 Sedat ERGIN, “Galiba O Tren Kaçti”, Hürriyet, 25 Eylül 2003.

216her gece rüyalarina girdigini de belirtmis, liderlerin bu tip tutumlari nedeniyleTürkiye’nin net tutumu ortaya çikmamisti. 709Liderlerin tezkereyi sahiplenmesinde de belirgin farkliliklar vardi.Erdogan’in Türkiye’nin bu yil 73.5 milyar dolarlik borç ödemesi oldugu,tezkere geçmezse maas ödenmesinde sorun olacagi, ABD ile birlikte hareketedilmezse Türkiye’nin yalnizliga itilebilecegi gibi daha çok ekonomik çikaramaçli söylemleri, ABD ile birlikte hareket etmeye Gül’den daha yatkinoldugunu söylemek dogru olabilir. Buna karsilik, basbakan da iktidarin gerçeksahibi kendisi olmadigi için kisa dönemli Basbakanliginda böylesine önemli birkarari alarak Türkiye’yi savasa sokan kisi olmak istemiyordu. Zaten tezkereninbir çok kez ertelenmesinde de, Gül’ün bu karari Erdogan hükümetinin almasiniisteyen yaklasimi etkili olmus, tezkerenin arkasinda da tam durmamisti.Ayrica, Çekiç Güç’ün, 3 ayligina gelip de 11 yildir Türkiye’de bulunmasigibi 62 bin Amerikan askeri de bölgeden ayrilip ayrilmayacagi sorulari dakamuoyu ve milletvekilleri üzerinde etkili olmustu. Keza oylamanin bayramsonrasina ertelenmesiyle seçim bölgelerinden dönen milletvekilleri kamuoyununsavasa karsi tutumunu daha iyi algilamislardi.Yine, Erbakan’in etkisinde kaldiklari yorumlari yapilan milli görüskökenli milletvekilleri tezkereye ve ABD’yle isbirligine sicak bakmiyorlardi. 710Diger yandan Kuzey Irak’ta yasayan Kürt gruplar ABD’nin bölgeye bir an öncegelmelerini ve yerlesmelerini isterlerken, ABD güçlerinin bir çok faaliyetleriniengelleyebilecegi, özellikle Kuzey Irak’taki askeri mevcudiyetlerine darbeindirebilecegi ve bugüne kadar elde ettikleri kazanimlari kaybedecekleri veABD askerinin, TSK ile isbirligi yapacagi ve KADEK militanlarinin baskialtinda kalacagi düsüncesiyle PKK/KADEK ve DEHAP kadrolari,Güneydogu’da ve Kuzey Irak’ta, Amerikan mevcudiyetine kesinlikle karsiçikmaktaydilar. Dolayisiyla Güneydogu bölgesinden seçilen milletvekillerinin709 Birol AKGÜN, “Irak Savasi’nin Türk Iç Politikasi Üzerine Muhtemel Etkileri”,http://www.stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=12&no=87710 Mehmet A. BIRAND, “Türkiye’yi Batiriyoruz”, Milliyet, 18 Mart 2003.

217büyük bölümü, birinci tezkereye red oyu kullandilar. Yine bu tezkerede de ayniegilimi devam ettirmekteydiler. 711Diger yandan Gül tezkerenin geçmeme nedenini Musul-Kerkük’ebagliyordu. Gül, tezkere meclisten geçmis olsaydi bile Türk askerininABD’lilerle tam isbirligi içinde de olsa Musul ve Kerkük’e girme gibi birdurumun söz konusu olmadigini, zaten ABD’lilerin bunu baska sikintilar dogardüsüncesiyle kabul etmedigini, ancak Musul ve Kerkük’e Amerikalilarla birliktedahi Türk askerinin girisi kabul edilmis olsaydi tezkerenin geçeceginisöylemisti. 712Ayrica müzakereleri yürüten Deniz Bölükbasi ve Ugur Ziyal meclisteaçiklama yapmasi için çagrilmisken her nasilsa konusma yapamamislardi. Aynisekilde Basbakan Abdullah Gül de kapali oturumda mutabakat muhtirasinadönük detayli bilgi vermedigi veya bilgi vermek için adi geçen diplomatlarinkonusmasini saglamaya dönük agirlik koymadigi da belirtilmisti. Dolayisiylamutabakat metninde yer alan ve Türkiye’nin kirmizi çizgilerini ve talepleriniABD’nin kabul ettigini belirtme firsati bulamadilar. Dolayisiyla vekillermutabakat metninin içerigi konusunda pek fazla bilgileri olmamisti. 713Keza, kamuoyunda Türkiye’nin ABD’ye kuzey cephesini açmamasihalinde ABD’nin harekati gerçeklestirme cesareti gösteremeyecegi, dahadogrusu ABD Türkiye olmadan bu harekati yapamayacagi da savunulmaktaydi.Ayrica hükümet ABD ile isbirliginin esaslarini müzakere asamasinda yeterincebilgilendirmemis, özellikle ABD basininda çikan çirkin iddialarin etkisindekamuoyu, devletin para için ABD’yle isbirligi yaptigi intibaina kapilmisti. Yinekamuoyu ve milletvekillerinin gözünde savasin mesruiyeti de tartismaliydi.ABD I. Körfez Savasi’nda Irak’a Kuveyt’i isgal ettigi için hakli bir nedene veBM kararina dayanarak yapmisti. Ancak bu dönemde ise hem BM karari dayoktu. Hem de Irak’ta KIS bulunamamasiyla birlikte ABD’nin Irak’a saldirmamesruiyetini de ortadan kalkmisti.711 Mehmet A. BIRAND, “Türk ve Irak Kürtleri Bölündü”, Milliyet, 14 Mart 2003.712 Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi…(6)”, Radikal, 14 Haziran 2003.713 YETKIN, Tezkere, s.171; Fikret BILA, “Fikret Bila, Türkiye-ABD Arasindaki Tarihi AnlasmayiYaziyor (2)”, Milliyet, 23 Eylül 2003.

218Ayrica AKP’nin yeni bir parti olmasi gerek siyasi açidan kurumsallasmasürecinde olmasi, gerekse farkli görüsleri içinde barindirmasi nedeniyle grupkarari alamadigi gibi milletvekilleri üzerinde de baski kuramamisti. Dolayisiylamilletvekillerini serbest birakmak zorunda kalmisti. Ancak AKP liderininsavundugu degerleri düsündügümüzde, zaten grup karari almayi tercihetmemeleri normaldi. 714 Buna karsilik CHP ise milletvekillerinin oylamada evetoyu kullanmamasi yönünde grup karari almisti.Ayrica AB hedefi ile ABD arasindaki sikismislik yaninda, milli görüskökenli ve muhafazakar milletvekillerinde, ABD’nin, Israil’in Filistin’e yönelikpolitikalarini destekleyen yaklasimi karsisinda, anti-Amerikan bir egilime sahipolmalari da tezkerenin akibetini belirleyen unsurlardan biriydi. Hatta AKP’ninmuhafazakar söylemler ve tabana sahip bir parti olmasindan dolayiMüslümanlik bagi nedeniyle Irak’a sempati duydugu da yapilan yorumlararasindaydi. 715Aslinda bu yargi haksiz da sayilmaz, özellikle o dönemde AKP’ye yakingazete ve TV kanallarinda dahi ABD destek verilmemesi konusunda yayinlaryapilmisti. Irak’in Müslüman bir ülke oldugu öne çikarilarak ve Türkiye’nin deMüslüman bir ülke olarak bu duruma katkisinin olmamasi gerektigi ve savasinneler getirebilecegi dramatize bir sekilde her firsatta dile getirilmisti.Dolayisiyla bu durum milletvekillerinde duygusalligi öne çikarmis, buduygusallik red oylarina neden olmustu. Ancak bu duygusallikla red oyu verenmilletvekilleri dahi tezkerenin geçmesini istiyor fakat bunda pay sahibi olmakistemiyordu.Yine, Orta Dogu ülkelerinin Istanbul Zirvesi’nde bulusmasi, Iran dahildiger dört devletin daha önce tabi olduklari, tarihi öneme sahip devletinbaskentinde toplanmasi, çikmaza girmis bu devletlerin son çareyi ve kurtulusu“eski efendileri” Türklerden bekledikleri, dolayisiyla meclisin hayir cevabininaltinda yatan sebebi ve kilit rolü bu zirvenin oynadigi da yorumlanmisti. 716714 Ertan EFEGIL, “1 Mart Günü Neden TBMM Üyeleri Hükümet Tezkeresini Kabul Etmedi?”,http://stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=18no=2715 Yoshiaki SASAKI, “Türkiye’nin Seçimi”, Zaman, 2 Agustos 2003.716 Yoshiaki SASAKI, “Türkiye’nin Seçimi”, Zaman, 2 Agustos 2003.

219Arinç’in sergiledigi savas aleyhtari tavir, Gül’ün belirgin isteksizligi,buna karsilik Erdogan’in karari daha kuvvetli sahiplenisi, AKP’nin tepesindekifarkli yönelisleri yeterince açik bir sekilde ortaya koymakla birlikte, buna henüz5 aylik bir hükümetin acemiligini ve tecrübesizligini de eklemek gerekir. AncakABD yönetiminin de hatalari yok degildi. En temel hatasi, kriz sürecininbasindan beri Türkiye’yi ikna etmek için zorlamasi ve karar almada aceleettirmesi olmustur. Dolayisiyla ABD’nin bu tavri (gücüne asiri derecedegüvenme) savas seçeneginin Türk kamuoyunda ve bu çerçevede AKP içindeyarattigi sikintiyi objektif bir sekilde görmesini de engellemistir. ABDyönetimi, bu nedenle, ültimatomlar ve tehditkar yaklasimlarinin terstepebilecegini hiç hesaplayamamistir. 717Kisacasi, ABD, hem Türkiye’ye kabul edilmesi zor taleplerde bulunmushem de Ankara’ya güven veren bir politika izlememisti. Ne siyasi, ne askeri, nede ekonomik açidan Ankara’yi tam tatmin edecek bir açilim göstermedi. Aksine,basta Kuzey Irak’taki tutumu olmak üzere ileriye dönük güvensizlik doguracakadimlar atti. Türkiye’de konuslanmak ve neredeyse üzerinden bir ordu geçirmekistemesine karsin, Türk askerinin Kuzey Irak’a girme istegine uzun süre direndi.Türkiye ile Kürt gruplara birbiriyle çelisen güvenceler verdi. Türkiye’ninkuskularina ve itirazlarina karsin Kuzey Irak’taki gruplari agir silahlarladonatmak istedi. Siyasi açidan da Ankara’nin beklentilerinden çok KuzeyIrak’ta Kürt gruplarin beklentilerini karsilamaktan yana agirlik koydu. Yine,ABD’nin iknadan çok tehdide dönük yaklasimiyla birlikte, Türkiye’nindestegini alabilmenin ekonomik yardimdan geçecegi anlayisiyla hareket ederek,Türkiye’nin ekonomik destekten ziyade savas sonrasi Irak’in siyasi yapilanmasikonusundaki hassasiyetini anlayamadi ya da kasten anlamak istemedi. Ayrica,elli yillik müttefik Türkiye’nin her zaman oldugu gibi bu konuda da desteginivereceginden oldukça emindi. Dolayisiyla Türkiye’nin taleplerini çok daciddiye almiyordu.Diger yandan 26 Subat tarihli Milliyet Gazetesi’nde ismi verilmeyen birkomutanin kaynagiyla “asker rahatsiz, tezkere ertelenmeli” seklinde bir haber717 Sedat ERGIN, “Kararin Sonuçlari”, Hürriyet, 2 Mart 2003.

220ve bunu pekistiren MGK’dan da tavsiye karari çikmamasi, ayrica tezkereyierteleme kararinda Çankaya’nin talebinin yattigi haberleri -hemen akabindebunun dogru olamadigi yönünde Çankaya’dan açiklama yapilsa damilletvekillerindeTSK ve cumhurbaskanin da tezkere konusunda kararsizoldugu izlenimini yaratti. Bu durum, milletvekillerinin bir çogunun, çekimsertutumunu redde çevirmesine neden oldu. Aslinda TSK tam tersini düsünmesineragmen, bu tutum farkli bir izlenim yaratti. 718 Ayrica bu haber tezkere karsitlariiçin de iyi bir malzeme oldu.Aksine askerler tezkerenin çikmasini isterken asilsiz haber ve tezkereninMGK sonrasina kalmasi komutanlari rahatsiz etti. Bunun üzerine GenelkurmayBaskanligi, ayni günün aksami “haber TSK’nin görüsünü yansitmamaktadir” 719seklinde bir açiklama yayinlamak zorunda kaldi. Buna neden olan hem haberiyalanlamak hem de Genelkurmayin degerlendirmesine göre, AKP konuyu kenditabanina, tezkereyi askerler istedigi için kabul etmek zorunda kaldik seklindetakdim ederek siyasi sorumlulugu TSK’nin üzerine yikmak istedigi yolundaydi.Dolayisiyla, MGK bildirisinde tezkereyi destekleyen ifadelere yer verilmesi içinagirlik koymalari, askerin demokratik sürece, TBMM’nin iradesine dogrudanbaski yaptigi seklinde algilanacakti. 720 Nitekim bu tür algilamanin olustugunuÖzkök 5 Mart’taki açiklamasinda da vurgulayacakti.Daha isin basinda, Erdogan’in Aralik 2002’deki görüsmelerde ABD’yepesinen söz verdigi gerekçesiyle, Erdogan’a karsi olusan grup içindeki tepki,Gül’e yakin milletvekillerinin tezkereye ret karari vermesine neden oldu. Bunedenle tezkereye, Gül’e yakin milletvekillerinin ret, Erdogan’a yakin olanlarinda kabul oyu verdikleri yorumlanmisti.Aslinda AKP hükümeti tezkerenin siyasi sorumlulugunu askerle ya dadevletin tüm kurumlariyla paylasmakta hakliydi. Murat Yetkin’in 11 Mart’ta718 Mehmet A. BIRAND, “Karari Etkileyenler”, Milliyet, 4 Mart 2003.719 Fikret Bila’ya ait olan haberde, kaynagini belirtmedigi üst düzey bir komutanin, ABD’nin Kürtlereuçaksavar dahil agir silah dagitiminda israr ettigini Türkiye’ye baska Kürtlere baska konusarak ikilidavrandiklarini, dolayisiyla “tezkere böyle geçekse geçmesin daha iyi” demisti. Ancak, Bila,Genelkurmayin aksam saatlerine kadar bekledikten sonra böyle bir açiklama yapmasini Gül’ünGenelkurmayi bir-iki kez arayarak milletvekillerinin bu habere dayanarak olumsuz oy vereceklerini,dolayisiyla bir açiklama yapilmasini istedigini de belirtiyor. Fikret BILA, Sivil Darbe Girisimi…,ss.228-229.720 Sedat ERGIN, “Galiba O Tren Kaçti”, Hürriyet, 25 Eylül 2003.

221Gül’le yaptigi mülakatta, savas çikarsa Türkiye’nin çikarlarini daha iyi korumakbakimindan, Genelkurmayin da Disislerinin de diger devlet kurumlarinin da(Cumhurbaskanligi hariç) bir an önce tezkerenin meclise sunulmasi yönünde -baski degil- tavsiyeleri oldugunu ve bu kararin devletin tüm kurumlarinin ortakkanaati oldugunu söyleyecekti. 721Öte yandan, Cumhurbaskani Sezer hukukçu kimligi nedeniyle, sorunuhukuksal düzenlemeler çerçevesinde degerlendirmis, kriz süreci boyuncaharekata ve Türkiye’nin destegine uluslararasi mesruiyet olmadigi için süreklikarsi çikmisti. Dolayisiyla kendi mesruiyet anlayisini empoze ederek, BMGKkarari olmaksizin, Türkiye’yi ABD ile isbirligine angaje edecek islemlerin sondakikaya kadar ertelenmesine ve öngördügü mesruiyet olusmadigindantezkerenin mesruiyet tartismalariyla reddedilmesine katkida bulunmustur.Nitekim son uyarisini tezkere oylanmadan birkaç gün önce yinelemistir. 722Hükümet, 25 Subat’ta meclise gönderdigi tezkereyi 27 Subat’ta gündemealmayi düsünürken parti içi muhalefet, cumhurbaskaninin sürekli mesruiyetmesaji ve en önemlisi halkin %90’dan fazlasinin karsi olmasi gibi nedenlerle“cumhurbaskaninin ve askerin karsi çikmasina ragmen, hükümetin, meclisi veülkeyi savasa sürüklüyor” izlenimi uyanmamasi için, MGK’dan tavsiye alarakmeclis karsisina ortak sorumlulukla çikma düsüncesini benimsedi. Dolayisiylahem BM toplantisinin sonuçlanmasi hem de MGK’dan çikabilecek kararinetkisiyle parti içi muhalefet üzerinde olumlu etki yaratabilecegi, ayricamüzakerelerinde yeni tarihe kadar tamamlanabilecegi ve yeniden degerlendirmeimkani saglayabilecegi için, tezkerenin 1 Mart’ta TBMM’ye gelecegiaçiklandi. 723Hükümetin tezkere öncesi destegini arkasina almak istedigi subatMGK’sinda ABD ile yürütülen askeri, siyasi ve ekonomik müzakerelerdegerlendirildi, ama karar bildirisinde tezkereden hiç söz edilmedi. Hükümetözellikle tezkere konusunda MGK iradesini yaninda görmek ve bunun devletpolitikasi oldugunu göstermek istemisti. Ancak kuruldan bir destek kararinin721 Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi…(5)”, Radi kal, 13 Haziran 2003.722 “Sezer: Ortam Mesru Degil”, Radikal, 28 Subat 2003.723 Murat YETKIN, “Hükümet-Çankaya Savasi”, Radikal, 28 Subat 2003.

222çikmamasi siyasi sorumlulugu tamamen hükümete yikti. 724 Aslinda MGK’ninbildirisinde tezkere ve tezkere lehine bir ifadenin olmamasi, kurulun, savaskonusunda uluslararasi durumu elverisli bulmadigina, ABD ile son üç aydirdevam eden müzakerelerde gelinen noktanin Türkiye’nin güvenlik çikarlarinigüvence altina almadigina ve tatmin edici bulmadigina, kararin tamamen siyasiiradenin tasarrufunda olmasini istedigine ve tezkereye, tezkerenin içerigine vetezkere ile ortaya çikacak duruma devletin örtülü bir reddi olarak dayorumlanabilir. Ancak, hemen her konuda olumlu veya olumsuz bir karar beyaneden MGK’nin Türkiye Cumhuriyeti’nin 80 yillik tarihindeki en yasamsalkonulardan birisinde suskun kalmasi da dikkat çekicidir.Bu zamana kadar her konuda görüs beyan eden MGK’nin ulusal çikarlariilgilendiren bir konuda tavsiye karari çikarmamasinda, elbette hem AB’ye tamüyelige giden Türkiye’nin, Kopenhag kriterlerine uyumu yolunda TSK’yi -zorolsa dahi- belirli sinirlarin içine çekmeye basladiginin hem de iyimser birbakisla Türkiye’nin sivillesme sürecine girdiginin göstergesi sayilabilir. Digeryandan bunda Özkök’ün sahsi durusunun da payi da vardi. Özkök, kendindenönceki dönemlerden özellikle Kivrikoglu’ndan farkli olarak, göreve geldigindenitibaren belirli kistaslar yerlestirmeye çalisan, sivil-asker ayrimina önem verendemokratik degerleri savunan nadir genelkurmay baskanlarindan biridir. Sivilaskerayrimina verdigi önem, yani siyasilerin kendi sorumluluklarini almalari,baslari sikistiginda da askerin arkasina saklanmamalari anlayisinadayanmaktadir. Nitekim, TBMM Milli Savunma Komisyonu üyelerine “siyasikarari alin, biz de üzerimize düsen görevi yapariz” demesi, bu genel yaklasiminigöstermekteydi. 725Subatin son haftasi boyunca süren ikna toplantilari ardindan TBMM’yegelen ve anayasaya aykirilik ve uluslararasi mesruiyet konusunda yapilan usultartismalarinin ardindan Basbakan Gül, CHP Lideri Baykal, AKP GenelBasbakan Yardimcisi Dengir Mir Mehmet Firat ve DYP Lideri Mehmet Agar’inkapali oturumda yaptiklari konusma ardindan oylamaya geçildi. Sonuç724 “AKP’nin Ilk MGK Yenilgisi”, Radikal, 1 Mart 2003.725 Mehmet A. BIRAND,“Org. Özkök Hepimizi Çok Düsündürdü”, Milliyet, 7 Mart 2003; Mehmet A.BIRAND, “Org. Özkök, Olaylara Farkli Bakiyor”, Milliyet, 15 Nisan 2003.

223hükümetin istedigi yönde olmadi. Daha dogrusu Anayasanin 96 ve içtüzügün146’nci maddeleri meclisin, katilanlarin salt çogunluguyla karar alinabileceginiöngörmesi nedeniyle kabul oylari salt çogunluk olan 276’ya ulasmadigi içintezkere kabul edilmedi. 726Hükümetin ve askerin ABD’yle tam isbirligi içine girmek için sunduklaritezkereyi TBMM’nin kabul etmemesi ABD-Türkiye iliskileri açisindan tarihibir karardi. Meclis Türkiye’nin ABD’ye verecegi destegin yasal sinirlariniçizmis oldu. Meclis bu karariyla deyim yerindeyse kriz sürecinin bir dönümnoktasini olusturdu ve sürece damgasini vurarak Türk dis politika karar almamekanizmasinda her zaman onaylayici özellige sahip olan TBMM simdi dispolitikada belirleyici ve yönlendirici oldu.Ayrica ABD’yle genis çapli bir isbirligine izin verecek olan butezkerenin reddedilmesi, bir anlamda meclisin Kuzey Irak politikasini veABD’yle isbirligini hatta devlet politikasini onaylamadigi biçiminde deyorumlanabilir.3.2.8. 2 Mart- 20 Mart Dönemi: Yeni Hükümet ve Gecikmeli YeniTezkereMeclisin tezkereyi reddetmesinden sonra, taraflar arasinda belirli bir sürebekle-gör politikasina geçildigi, yeni hükümetin kurulmasiyla tekrar ABD’ninkuzey cephesi israri ile tekrar tezkerenin gündeme geldigi bir dönem yasandi.Erdogan ve Gül’ün karar sonrasi iyimser açiklamalar yaptigi görünse de,kararin AKP yönetiminde sok etkisi yarattigi söylenebilir. Nitekim Erdogan’in,grup toplantisi sonrasinda yapilan oylamada çogunlugun çikmasi nedeniyle, busonucu beklemedigini gösteriyordu. Ancak basbakan için ayni seyi söylemekmümkün degildi. Gül’ün tezkerenin geçmesi konusunda “dogrusu kaygiliyim”,demesi tezkerenin geçeceginden pek de emin olmadigini gösteriyordu. 727726 533 milletvekilinin katildigi oylamada 264 kabul 250 red, 19 çekimser oy kullanildi.727 Fikret BILA, “Meclisin Karari ve Anlami”, Milliyet, 2 Mart 2003.

224ABD’nin ilk tepkisi, Washington’un Ankara Büyükelçisi RobertPearson’dan geldi, tezkerenin geçeceginden umutlu olduklarini fakat, ABD’ninTürkiye’deki demokratik sürece ve karar alma mekanizmalarina saygilioldugunu belirterek, Türkiye ile ABD arasindaki geçmise dayanan dostlugundevam edecegini söylemekle 728 birlikte, hükümetin sürecin basindan itibarenasker izni için umut vermesi ve askeri planlamalarin buna göre yapilmasi, bukonudaki pazarligi kili kirk yararak yapmasi, üstelik takvimi ABD’nintercihlerine degil, kendisine göre isletmesine karsilik 1 Mart kararirin ABDyönetiminde de sok etkisi yarattigi söylenebilir. ABD yönetimi, Erdogan’intezkerenin geçmesi yönünde çok daha samimi bir ugras verdigini biliyordu.Sonucun suçunu TBMM’ye degil, daha çok basbakanin politikasina bagliyordu.ABD, meclisin kararinin bu sekilde olmasini, basbakanin gelismeleri vepolitikalari, karar alma sürecinde kamuoyuna ve partisine gerektigi gibianlatmamasinin sonucu saydi. 729 Beyaz Saray ve Disisleri sözcüleri, Ankara’dan“durumu netlestirecek bir açiklama” beklediklerini ve askeri konulardakikararin muhtemelen bu açiklama sonrasi alinacagisni vurguladilar. Bundansonra Erdogan seçilene kadar her iki taraf da bekle-gör politikasina geçti.Diger yandan tezkerenin reddi ile kamuoyu ve basinda Türkiye-ABDiliskilerinin çok büyük bir krize girdigi, ABD’nin Türkiye’yi cezalandiracagihatta, bu durumun Johnson Mektubu ve 1974 Kibris Krizi kadar agir olduguyönünde birçok yorumlar yapildi. Durum bu kadar kötü olmasa da süphesiziliskilerde bir kirilma yarattigi söylenebilir. ABD-Türk iliskilerinin belirtildigigibi çok agir bir krize girmemesinde halen, ABD’nin Türkiye’ye ihtiyaci olmasive olasi isgalin akibetinin ne olacaginin tam olarak kestirilememesi etkiliydi.Kriz sürecinde askerin tezkereyi isteyip istemedigi ya da ABD ileisbirligine sicak bakip bakmadigi tartismalarina açiklik getiren Özkök, tezkeresonrasi yaptigi açiklamada, Irak konusunda hükümetle ayni paraleldeolduklarini, askerlerin sadece güvenlik boyutuyla ilgilendiklerini, güvenlikkonusunda daha önce bir açiklama yapmalari halinde toplumda yanlis728 “Pearson: Beklentimiz Kabul Karari Çikmasi Yönündeydi”, Zaman, 2 Mart 2003; “Pearson:Türkiye’deki Demokratik Sürece Saygiliyiz”, Milliyet, 1 Mart 2003.729 Yasemin CONGAR, “TBMM Kararindan Sonra”, Milliyet, 3 Mart 2003; Yasemin CONGAR,“Washington’da Soguk Dus”, Milliyet, 2 Mart 2003.

225algilamalara yol açabileceklerini belirtti. Diger yandan son MGK toplantisindaneden tavsiye karari çikarilmadi sorusunu ise, MGK’nin meclise degil hükümetetavsiyede bulundugunu bunu da ocak MGK’sinda yaptiklarini, eger sonMGK’da tezkere meclisteyken bir tavsiyede bulunulsaydi bunun hükümete degilmeclise baski olacagini belirtti. Ayrica TSK’nin tezkere kararinda rahatsizolmadigini ve daha önce Erdogan’in belirttigi gibi “Türkiye’nin savastan zarargörecegini fakat içinde olursa zararin bir kisminin telafi edilebileceginidüsünmüstük” diyerek, askerin ABD’yle olan isbirligi ve tezkere konusunda enaçik tutumunu belirtti. 730 Dolayisiyla Özkök’ün tezkere konusunda hükümetleayni düsünce olduklarini belirten ve ayni açiklamada kötü (savasa katilmak) iledaha kötü (savasin disinda kalmak) seçenekler arasinda tercih yapildiginiaçiklamasi, TSK’ya göre, meclisin tezkereyi reddetmesi ulusal çikarlaraçisindan uygun olmadigi ve meclisten geçmesi gerektigi anlamina geliyordu.Dolayisiyla bu açiklamalar bir anlamda da TSK’nin, “kötü tercih” için yeni birtezkerenin TBMM’den geçmesi yönünde isaretiydi.Özkök’ün “bu savas bizim savasimiz degil” demesine ragmen, tezkereyisavunmasinda ve hükümetle ayni görüsteyiz demesinde elbette, taraflar arasindaimzalanan ancak 1 Mart tezkeresinin reddedilmesiyle uygulamaya konamayan,fakat, krizin basindan beri Genelkurmayin ve Disislerinin israrla üzerindedurdugu kirmizi çizgileri konusunda TSK bu mutabakatla önlem alabilecekti. 731730 “Özkök: Hükümetle Ayni Düsüncedeyiz”, Radikal, 5 Mart 2003; “Genelkurmay Baskani: ‘AskerinGörüsü Hükümetle Aynidir’ ”, Milliyet, 5 Mart 2003.731 Mutabakat metninin belli basli maddelerine göre,(i) ABD ve Türk Birlikleri Kuzey Irak’a birliktegireceklerdi. Önce bir ABD tugayi Kuzey Irak’a girecek ardindan belli bir hatta konuslanmak üzereTürk birlikleri girecekti. (ii) ABD birlikleri Musul ve Kerkük’ü güvenlik altina alacak, iki kentinetrafinda olusturduklari hatti, KDP ve KYB geçemeyecek Musul ve Kerkük’e giremeyeceklerdi. (iii)TSK Irak ve muhalif kuvvetleriyle çatismaya giremeyecek, ancak PKK/KADEK’e karsi güçkullanabilecekti, (iv) KDP ve KYB’ye agir silah verilmeyecek, ihtiyaçlarina uygun verilen hafifsilahlar da kayda geçirilecekti, (v) savas sirasinda Dogu Akdeniz hava trafik akisi KKTC’densaglanacak, dünyanin tanimadigi KKTC bu belgeyle uluslararasi alanda ABD tarafindan resmi kabulgörmüs olacakti. (vi) Üslerden yapilacak operasyonlari sonlandirma yetkisi TSK da olacakti. (vii)Kuzey Irak’ta konuslandirilacak Türk birlikleri Türk komutasinda olacakti. (viii) ABD askerleriniTürkiye’deki kisisel harcamalari vergiye tabi olacak, operasyondan dogan tüm masraflar ABDtarafindan karsilanacakti. (vii) En önemlisi ise, Irak’in yeniden yapilandirilmasinda yakin politik veekonomik isbirligi ve koordinasyonu içeren çerçeve hükümler vardi. Bunun anlami da, Türkiye’ninIrak’in yeniden yapilandirilmasinda ve kaygi duydugu gelismelerin önlenmesinde devrede olmayi,yaygin deyimiyle “masada bulunmayi” sagliyordu. Bkz. Fikret BILA, “Fikret Bila, Türkiye-ABDArasindaki Tarihi Anlasmayi Yaziyor” adli yazi dizisi, Milliyet, 22-23-24-25 Eylül 2003.

226Beyaz Saray sözcüsü Air Fleisher ABD’nin B planinin hazirlikasamasinda oldugunu fakat tercihlerinin A plani oldugunu söylemesine ragmendaha sonra ABD Disisleri Siyasi Isler Müstesari Büyükelçi Grossman iki ülkearasinda iliskilerin sürecegini fakat Türkiye’nin yeni Irak’in yapilandirilmasindaönemli derecede katilma firsatini kaybedebilecegini ama bu durumun yapilangörüsmeler sonrasinda ortaya çikacagini söyleyerek 732 hem Türkiye’ye eliniçabuk tutmasi konusunda uyarida bulundu hem de ABD’nin kuzey cephesindenvazgeçmedigini gösterdi. Zaten Pearson Gül’le görüsmesinde ABD yönetimininikinci bir tezkere bekledigini açik bir sekilde ifade etmisti. 733Erdogan’in ve AKP Grup Baskan Vekili Eyüp Fatsa’nin açiklamalaritezkerenin yeniden gelecegi yolundaydi. Dolayisiyla hükümet tezkereninkendisinin istedigi yönde olusmasi için çabalarina devam etmekteydi. Fakat yenitezkereyi 59. hükümetin meclise göndermesi yönünde karari, hem AKP MKYKtoplantisinda hem de Erdogan, Gül ve Arinç görüsmesinden sonra alindi.Nedeni ise, mevcut hükümetle ayni tezkerenin tekrar meclise gönderilmesininpek sik olmayacagi ve ilk oylamada red oyu kullanan bakanlarin yeni tezkereyeimza atmayacaklari öngörüsüydü. Bakanlar tezkereye imza atsalar bile yinereddedilme olasiliginin yüksek olmasi, ayrica yeni tezkerenin muhalif bakan vemilletvekillerini daha da kemiklestirecegi hatta muhalif sayisini artirabilecegiendisesi diger faktörlerdi. Bununla beraber, tezkere yeni hükümete birakilarak,ABD’nin kamuoyunu ikna etmeye yardimci olacak yeni adimlar atmasibeklenmesi de düsünülmüstü. 734Özkök’ün açiklamasinin ardindan meclisteki hava da degismeye basladi.Meclis Baskani Arinç bile “tezkerenin yeniden gelmesi halinde geçebilecegini”söyledi. Ayrica Erdogan’in 9 Mart Siirt seçimleriyle milletvekili olmasi ve 12Mart’ta da hükümeti kurma görevi almasiyla tezkere konusu kamuoyunungündemine tekrar geldi.Erdogan’in hükümeti kurma çabalari devam ederken ABD’den gelenbaski da yogunlasti. Bush’un Pearson araciligiyla Erdogan’a 10 Mart’ta ilettigi732 “Paket Gözden Geçirilebilir”, Radikal, 5 Mart 2003.733 “Pearson Yeniden Umutlu”, Radikal, 5 Mart 2003.734 “Iktidarin Yol Haritasi”, Radikal, 8 Mart 2003; “Siirt’i Bekleyecekler”, Milliyet, 3 Mart 2003.

227mesajda ve 13 Mart’ta gönderdigi mektupta ana vurgu, ABD’nin artikbeklemeye tahammülü kalmadigi ve kararin hemen verilmesi yönündeydi.Ardindan ABD Baskan Yardimcisi Cheney’de telefonla ayni talepleri yineledive hükümetten bir an önce kararini vermesini öncelikli olarak da hava sahasiniaçmasi istedi. 735Erdogan’in tezkereyi yavastan almasinda birkaç faktör rol oynadi.Bunlar, tezkerenin tekrar reddedilme olasiligi ve bu nedenle partinin bölünmeihtimali, 14 Mart’taki BM kararini beklemek ve kurulacak yeni hükümetin ilkisinin ABD’ye izin vermek oldugu yolunda imaj olusmamasiydi. Ayrica buasamada, ABD’ye yesil isik yakilmasi, BM kararini etkilemek ve dünyaningözünde savasin tetigini çekmek anlamina da gelecegi düsünülmekteydi. Partiiçindeki bazi çevreler ve Islam ülkelerinden gelen bu yöndeki telkinler de AKPyönetimini etkilemesi 736 sonucu Erdogan tezkereyi hem yavastan almakta hemde hükümet kurma çalismalarinda da acele etmemekteydi. Ayrica ABD’nin havasahasinin açilmasi talebi için yeni bir tezkere ve dolayisiyla meclis kararigerektigi, bunu da ancak hükümet kurulduktan sonra gerçeklesebileceginibelirtmekteydi. Aslinda Erdogan’in en büyük beklentisi, savasin TürkiyeABD’ye yesil isik yakmadan baslamasi ve tezkerenin bundan sonra artik çarekalmadigi gerekçesiyle çikarilmasiydi.13 Mart’ta Erdogan, Gül ve Özkök’ün katilimiyla üçlü bir toplantiyapildi. Toplantida Özkök, Kuzey Irak hakkinda hükümeti bilgilendirmis ve sonbirkaç gün içinde KDP’ye bagli pesmergelerin sinir bölgesine yiginakyaptiklarini ve mevcut durum sürdükçe Kuzey Irak’ta gerilimin artacaginisorunun halledilebilmesi için ABD’yle anlasmak ve tezkereyi bir an önceçikarmak oldugunu söyledi. 737735 Bush B Planina geçtiklerini ama yine de Türkiye ile birlikte hareket etmek istediklerini ve Türkiye’ninABD’yle hareket edecek mi sorusunu yöneltti. Fakat Erdogan daha hükümeti kurma görevini almadigiiçin Bush’a karsi baglayici bir tutum içine girmedi. Yine Bush “Hava sahanizi açin, buna acilihtiyacimiz var” dedigi Erdogan ise, “Buna ben degil TBMM karar verir” yanitini vermisti. SedatERGIN, “Galiba O Tren Kaçti”, Hürriyet, 25 Eylül 2003; “Tezkereden Önce Hava Sahanizi Açin”,Milliyet, 12 Mart 2003; Murat YETKIN, “Bir Krizin Perde Arkasi…(6)”, Radikal, 14 Haziran 2003;Murat YETKIN, “Erdogan Direniyor”, Radikal, 14 Mart 2003; “Erdogan Da Bush’u HüsranaUgratti”, Milliyet, 13 Mart 2003.736 Mehmet A. BIRAND, “Türkiye’yi Batiriyoruz”, Milliyet, 18 Mart 2003.737 YETKIN, Tezkere, s.192.

228Erdogan’in bir nevi olumsuz ve tarih vermeyen tutumu karsisindaPowell, Türkiye’ye yaptiklari önerilerin masadan kalktigini belirten biraçiklama yapti. ABD’ye göre Erdogan’dan olumlu yanit gelse bile ve birkaç güniçinde tezkere çiksa bile gemilerden savas malzemelerinin bosaltilip Haburüzerinden Kuzey Irak’a giris yapmasi birkaç hafta alacakti. Bu durumda dasavas ilani nisan basina kalacak ya da kuzey cephesi gecikmeli olarak devreyegirecekti. Dolayisiyla ABD’nin hem savas planlari hem iklim kosullariErdogan’in takvimi ile örtüsmemisti. 738 13 Mart’ta Bush Erdogan görüsmesiTürkiye ile ABD arasinda konu olan kuzey cephesi pazarligindaki kopmatarihiydi. Bir gün sonra da bir aydir Iskenderun açiklarinda bekleyen savasgemilerine Kizildeniz’e yönelme talimati verildi. Dolayisiyla ABD 1 Marttezkeresinin reddinden sonra yaklasik iki hafta daha Türkiye’nin kararinibeklemis yeni hükümetin de umut verici davranmadigini görünce kuzeycephesinden vazgeçerek Türkiye’siz seçenek olan B planina geçmisti. Bplaninin Türkiye açisindan önemi, ABD’nin Türkiye üzerinden geçirecegiaskerlerinin yerini Kürt pesmergelerin alinmasiydi.Bu gelismelerin ardindan 16 Mart’ta Azor Adalari’nda bir araya gelenBush, Blair ve Aznar, BMGK askeri yaptirim karari almasi için sadece 24 saatsüre tanimalarindan 739 sonra, BMGK’dan askeri yaptirima destek verecek yenibir kararin çikmayacagini gören üç lider Konsey’e sunduklari tasariyi geriçektiler ve Bush, Saddam’a Irak’i terk etmesi için 48 saatlik bir süre verdi. 74017 Mart’ta Gül-Powell telefon görüsmesinde, Powell’in Türk havasahasinin ABD uçaklarina en kisa zamanda açilmasini istemesi üzerine Gül, butalebi Çankaya Zirvesi’ne tasidi. Sezer, Erdogan, Gül ve Orgeneral HilmiÖzkök, Disisleri ve Genelkurmay yetkililerinin katildigi toplantidaGenelkurmay artik savasin kaçinilmaz oldugunu belirtirken, diplomatlar daTürkiye’nin kisa süre içinde karar vermesi gerektigini aksi halde olup bitenlere738 Sedat ERGIN, “Galiba O Tren Kaçti”, Hürriyet, 25 Eylül 2003; “Powell: ‘Türk HükümetindenIhtiyacimiz Olan Destegi Alamadik”, Milliyet, 14 Mart 2003.739 “Ya Savasacagiz Ya Savasacagiz”, Milliyet, 17 Mart 2003.740 “Saddam’a 48 Saat”, Milliyet, 18 Mart 2003.

229seyirci kalmakla birlikte ekonomik bedeller ödeyecegi uyarisinda bulundular 741Yine zirvede Disisleri yetkilileri Türkiye’nin acilen ABD ile isbirligi yapipyapmayacagina karar vermesi gerektigini, operasyonun disinda kalinmasihalinde Türkiye’yi ciddi sorunlarin bekleyecegi uyarisini yaptilar. Ayricatezkerenin aynen getirilmesi yerine ABD’den gelecek sinyale göre, sadece havasahasinin açilmasi, hava sahasi ve üslerin açilmasi, hava sahasi ve üslerinkullanimi biçiminde, üç ayri tezkere metni konusunda mutabakata varildi. Herüç ihtimal içinde Türkiye’nin Kuzey Irak’ta asker konuslandirmasi maddesivardi. Ayrica Bush’un Irak’a verdigi 48 saatlik ültimatomun sona ermesinekadar TBMM’ye ulastirilmasinin yararli olacagi anlatildi. 742Cumhurbaskani Sezer’in inisiyatifiyle toplanan zirveden acil bir tezkerekararina dönük uzlasmanin çikmasi, Sezer’in, olaganüstü ve Türkiye’nin iradesidisinda olusan bir durumda devletin kendi menfaatleri için alarmageçirilmesinde önemli bir islev üstlendigini gösteriyor. 743Diger yandan Mart’in 19’unda Türkmenlerin gelecegi ve Türkiye’ninolasi bir operasyon çerçevesinde izleyecegi Kuzey Irak politikasini görüsmeküzere KYB Lideri Talabani, ITC Lideri Sanan Ahmet Aga ve KDP yetkilisiNeçirvan Barzani, Türk yetkili Büyükelçi Ali Tuygan’in yani sira Bush’un OrtaDogu Özel Temsilcisi Zalmay Khalilzad’in katilimiyla bir toplanti yapildi.Toplantida alinan karar geregi, Irak muhalefeti ellerindeki tüm gücü koalisyongüçlerinin emrine verecek, ABD ve muhalif liderler göçü engellemeyeçalisacak, Kuzey Irak’ta yasanabilecek anlasmazliklar için komisyon kurulacak,anlasmazlik halinde Kerkük ve Musul’daki düzensizligi gidermek ve göçükontrol etmek ABD’nin sorumlulugunda olacak, koalisyon güçleriyle KuzeyIrakli gruplar, mülteciler ve terörle mücadelede Türkiye’yle isbirligi yapacak,741 “Savas Tezkeresi Yolda”, Radikal, 18 Mart 2003; “Uygun görülen Adimlar Ivedilikle Atilacak”,Milliyet, 17 Mart 2003.742 “Ankara’da Tezkere Sikintisi”, Radikal, 19 Mart 2003.743 17 Mart’ta Ankara’ya gelen Khalilzad, Türkiye’nin ABD ile isbirligi yapmasini ve Türk Askeri’nin deinsani amaçlarla Kuzey Irak’a girmesi gerektigini, eger isbirligi olmayacaksa Irak Kürtleri ile TürkAskerleri arasinda çatisma çikabilecegini dolayisiyla Türkiye bölgeye yeni asker sokmak bir yanamevcutlari da hemen çekmesi gerektigini belirtti. Bunun üzerine cumhurbaskani da artik savasinyaklastigini ve savasin uluslararasi mesruiyet olmaksizin olacagini sezince Erdogan’a zirve önerdi vezirve gerçeklestirildi. Murat YETKIN, “Sezer’in Telefonu”, Radikal, 19 Mart 2003.

230Türkmenler ise Irak’in gelecegine iliskin komisyonda temsil edilecekti. 744 Buanlasmanin en önemli yani, Türkmenlerin gelecegine iliskin komisyonda yeralmasi ve Kürt pesmergelerin Kerkük ve Musul’a girmemeleri, savas sonrasiKerkük’ün demografik yapisinin degistirilmemesi konusunda besli birkomisyonun olusturulmasiydi. 745Zirveden tezkere için tavsiye alan Bakanlar Kurulu, bir karara varmakiçin 18 Mart’ta toplandi. Toplanti sonrasinda, ABD askerlerinin Türkiye’dekonuslandirilmasi, hava unsurlarinin Türk hava sahasi ve üslerden yararlanmasi,Türk askerinin yurt disina gönderilmesine iliskin tezkerenin meclisegönderilmesi kararlari alindi. Fakat Çiçek’in bu yöndeki açiklamasindan iki saatsonra Gül’ü arayan Powell en önemli ihtiyaçlarinin hava sahasi oldugunu vekararin acil beklendigini bildirmesiyle, hükümet hazirlanan tezkerealternatiflerinden sadece “hava sahasini açma” yetkisini gündemine aldi. 746744 Tüm katilimcilar, asagidaki hususlarin Irak’in gelecegine iliskin temel hedefleri arasinda yer aldigikonusunda mutabik kalmislardir. Bildiride yer alan hususlar özetle sunlardir; (i) Irak’in bagimsizlik,egemenlik, toprak bütünlügü ve ulusal birliginin korunmasi. (ii) Irak’in müstakbel siyasi sisteminin veanayasasinin, Irak halkinin tümünün tam katilimi ve özgür iradesiyle belirlenmesi. (iii) Irak’in dogalkaynaklarinin, Irak halkinin tümü için ve ulusal ekonomiyi güçlendirecek sekilde kullanilmasi ve tümulusa ait bir zenginlik olarak kabul edilmesi. (iv) Bu temel hedeflerden, ulusal bütünlügünsaglamlastirilmasi amaciyla ve Irak’in tüm bölgeleri ile sehirlerinin ebediyen ulusun tümüne aitoldugu gerçegini yansitacak biçimde yararlanilmasi. (v) Sivillerin can ve mal güvenliginin korunmasi,mültecilerin ve yerlerinden edilmis kisilerin kontrol disi hareketlerinin, Irak halkinin haklarini yasadisi yöntemlerle temin etmeye kalkismalarinin veya sivillerin bu yolda itaatsizlige azmettirilmelerininkuvvetle caydirilmasi. (vi) Irak rejimi tarafindan evvelce elkonulmus gayrimenkullerin hak sahiplerineiadesine iliskin taleplerle diger taleplerin, yasal ve düzenli bir süreç çerçevesinde ele alinmasiniteminen süratle bir komisyonun kurulmasi, (vii) Irak’in kurucu halklarinin, Araplar, Kürtler,Türkmenler, Süryaniler, Keldaniler ve digerlerinin hak ve özgürlüklerinin korunmasinin esas olmasi.(viii) Halen Irak muhalefeti bünyesinde bulunanlar da dahil olmak üzere, tüm milis örgütlerinin Irakulusal ordusuna dahil edilmelerini teminen, orduda reform yapilmasi ve Irak'in güvenlik kurumlarininislahi. (ix) Teröristlerin kurtarilmis bölge olusturma ve silah temin olanagina kavusmalarininönlenmesi dahil, Irak’ta mevcut olan ve Irak’tan kaynaklanan terörizmin ve terörün bertaraf edilmesi.“Irak Savasi ve Türkiye’nin Durumu”, http://www.obiv.org.tr./DSA/Irak4.htm;http://www.mfa.gov.tr/turkce/gruph/hk/03/03/martdispolitika.htm“Kürt Gruplarla Irak Pazarliklari”, Radikal, 19 Mart 2003.745 Mazin HASAN ve Sükür SORAN, “Kerkük Kerkük”, Yayinlar-Stratejik Arastirma Raporu,http://www.avsam.org/turkce/yayinlar/stratejikanaliz/makale/makalestranl47.htm746 Çankaya’da zirve yapildigi gün, Powell Gül’ü arayarak “Operasyonda zaman tükenmek üzereTürkiye’nin hala yapabilecegi seyler oldugunu düsünüyoruz. Türk hava sahasinin açilmasi digertaleplerimizin önüne geçmis durumda” dedi. Gül, “Cumhurbaskanliginda bu talebinizidegerlendirelim” yanitini verdi. Powell “Yanitinizi lütfen toplantidan hemen sonra bize bildirin” diyekonustu. Zirveden sonra Bakanlar Kurulu toplantisindan önce, Powell tekrar Gül’ü arayarak “Havasahasini açmayan bir tek Türkiye kaldi. Zirveden çikan sonuç açilacagi anlamina geliyor mu?” diyesordu. Gül, “Hükümetin karar almasi yönünde uzlasma çikti. Bakanlar Kurulu’nu toplamak üzereyiz,sizi arayacagiz” yanitini verdi. Bakanlar Kurulu’nun ardindan 23.30’da Powell’i arayan Gül, “Havasahasinin açilmasi talebinizi uygun gördük. Ancak bazi kaygilarimiz var. Bizim hava sahamiziaçmamiz diger ülkelerin hava sahasini açmasiyla ayni anlami tasimaz. Türkiye’nin riskleri olur”

231Tezkerenin kapsami tartismalarinda Gül, sadece hava sahasininaçilmasiyla yetinilebilecegi görüsündeyken, Disisleri bürokratlari,mutabakatlarin ABD askerlerinin konuslanacagi varsayimina dayandigini,sadece hava sahasi açilmasi halinde 26 milyar dolarlik destek paketini unutmakgerektigini belirttiler. Genelkurmay da, tezkerenin sadece hava sahasininaçilmasiyla sinirli kalmasina itiraz etti. 747 Yine de Disisleri Bakani Gül,ABD’yle olabildigince az isbirligi yapilmasi yönündeki tutumunu devam ettirdi.Powell-Gül görüsmesi artik bir çok seyi ortaya koymustu. Türkiye-ABDarasinda aylarca müzakere edilen mutabakatlarla, vaat edilen 6 milyar dolar hibe(hibe karsiligi 26 milyar dolar kredi) geçerliligini kaybetmis, daha da önemlisiTürkiye kirmizi çizgilerini koruyacak pozisyonunu kaybetmisti. Yerine sadecehükümet sözcüsü Çiçek’in açiklamasinda belirttigi ABD ile sözde mutabakatavarilan unsurlar kalmisti. 748Her ne kadar ABD’den yazili mutabakatla olmasa da sözlü garantileralinarak, sonunda Erdogan’in istedigi gibi savas basladiktan sonra TBMMAnayasa’nin 92 ve 117’nci md. kapsaminda, kapsami, siniri ve zamani hükümettarafindan belirlenecek sekilde TSK’nin Kuzey Irak’a gönderilmesi ve yabancidedi. Powell’in “Isbirligi için büyük gayret gösterdiginizi biliyorum. Kaygilariniz neler?” sorusuüzerine Gül siyasi kosullari saydiktan sonra sunlari söyledi: “Savas ortami daha simdiden en fazlaTürkiye ekonomisini etkilemistir. Bugün de yasandigi gibi istikrarsiz hareketler ortaya çikmistir. Türkekonomisinin istikrarinin korunmasi için desteginize ihtiyacimiz var.” “Talepleriniz kaydageçirilmistir. Ancak benim bunlari Sayin Baskan’la degerlendirmem gerekir. Sizi arayacagim” diyenPowell, sabaha karsi saat 02.00’de Gül’ü yeniden arayarak sunlari söyledi: “Irak’in toprak bütünlügüzaten ortak amacimizdir. Türk ekonomisinin istikrarinin korunmasi için ABD’nin IMF ve DünyaBankasi nezdinde desteginin sürecegi ilan edilecektir. Bu çerçevede ek destek için gerekli adimlaratilacaktir.” dedikten sonra sadece hava sahasinin açilmasini istedi. “Hava Sahasi Yeter”, Milliyet, 20Mart 2003; Deniz ZEYREK, “Havada Bulut, Parayi Unut”, Radikal, 20 Mart 2003. “Powell’inMesaji Ipleri Kopardi”, Radikal, 19 Mart 2003; Sedat ERGIN, “Galiba O Tren Kaçti”, Hürriyet, 25Eylül 2003.747 “Tek Tezkere”, Milliyet, 19 Mart 2003.748 Çiçek, görüsmelerde üzerinde deginilen ve mutabakata varilan hususlari; Türk askerlerinin KuzeyIrak’ta bulunmasinin prensip itibariyle kabul edildigini, daha önce mutabik kalinan siyasihassasiyetleri (Irak’in toprak bütünlügü, Irak’in zenginliginin tüm Irak halki tarafindan kullanilmasi,Türkmenlerin Irak’in asli unsuru oldugu, Irak’ta kurulacak yeni yönetimin tüm Irak halkini temsiletmesi) teyit ettiklerini, terörle mücadelede isbirligi devam edecegini ve Kuzey Irak’ta terörün bundansonra palazlanmasina imkan verilmeyecegini, ABD, Türkiye’nin ekonomik programina ve piyasaistikrarina destegini devam ettirecegini, Türkiye’nin koalisyon ülkesi olarak bunun sagladigiavantajlardan istifade edecegini ve diger konular ile ilgili görüsmeler ise dostane bir sekildesürdürülecegini, açikladi. “Hükümet Sözcüsü Cemil Çiçek Tezkerenin Kapsamini Açikladi”, Milliyet,19 Mart 2003.

232silahli kuvvetlere mensup hava unsurlarinin Türk hava sahasini kullanmalarina6 ay süreyle imkan taniyan tezkereyi kabul etti. 749Tezkerenin bir önceki tezkereye nazaran daha fazla kabul oyu almasininnedeni, önceki tezkerede kara unsurlari için ret oyu kullanan vekillerin bu kez,sadece hava geçisi için evet demisti. Zaten savas karsiti vekiller için mesru birsebep kalmamis ve reel-politik bir durumla karsi karsiyaydilar. Savas yaklasik10 saat önce baslamisti. Diger yandan, Özkök’ün 5 Mart’taki konusmasininetkisi de kendini göstermisti. Yine Erdogan’in, oylamayi güvenoyu olarakdegerlendirecegini belirterek, ret kararini hükümetin sonu sayacagi mesajinivermesinin de etkisi de büyüktü.Görüldügü gibi, 58’inci hükümet de 59’uncu hükümet de tezkereyimeclise göndermekte oldukça çekingen davranmislardi. Özellikle üçüncütezkerenin Erdogan tarafindan savas baslayana kadar geciktirilmesi bunugöstermektedir. Özellikle tezkereden bir hafta önce Bush’la görüsmesindekabinenin kurulmadigi bahanesiyle tezkere sözü vermemesi ve ABD’nin istedigitezkerenin de neredeyse savasla ayni zamanda meclisten çikmasi, bunungöstergelerindendir. Ayni sekilde Genelkurmay da, ABD askerlerininTürkiye’ye gelmesine kesinlikle sicak bakmiyordu. Fakat Kuzey Irak kaygisiTürkiye’nin ABD’ye topraklarini açmasindan geçiyordu. Dolayisiyla hemKuzey Irak hem de ABD askerlerinin Türk topraklarinda konuslanma endisesideyim yerindeyse Türkiye’yi bir arada bir derede birakan bir politika izlemekzorunda birakmisti.Diger yandan kriz boyunca izlenen politikaya baktigimizda Çiçek’in deüstüne basa basa belirttigi gibi 750 58’inci ve 59’uncu hükümetler tamamendevlet politikasi izlemislerdi. Nitekim Türkiye’nin 1991’den bu yanaolusturdugu Kuzey Irak’a odakli politikasi haricinde hükümet kendi749 535 Milletvekilinin katildigi oylamada 332 milletvekili evet oyu kullanirken, 202 milletvekili hayiroyu 1 milletvekili de çekimser oy kullandi. “Tezkere Kabul Edildi”, Radikal, 20 Mart 2003.750 Hükümet Sözcüsü Cemil Çiçek 22 Mart’ta, “Türkiye, Irak’la ilgili politikasini çok evveldenbelirlemis ve bunu kamuoyuna açiklamistir. Bu, devletin politikasidir. Yani AKP hükümetininpolitikasi degildir. Su an bizim Irak’la ilgili yürüttügümüz politika, altini çiziyorum, bir devletpolitikasidir. O da sudur: Irak’in toprak bütünlügünü istiyoruz. Cografyanin yeniden sekillenmesinidogru bulmuyoruz. Hakli bulmuyoruz. Buna bir gerek de görmüyoruz.” Seklinde açiklama yapmisti.“Irak, AKP’nin Degil Devletin Politikasidir”, Milliyet, 22 Mart 2003.

233inisiyatifinde herhangi baska bir politika arayisina girmemis, krizin basindaolusturulan çizgiden neredeyse hiç sapma göstermemisti. Özkök bunu teyitedercesine “…bir orkestra gibi, siir gibi uyum içinde çalisiyoruz. Türk ordusu,basbakani, cumhurbaskani, disisleri bakani, MGK’siyla koordineli bir sekildeçalisiyor.” demistir. Zaten Erdogan da, 2003 yilinin AKP’nin devleti tanima yilioldugu ve bu tanimanin 2004 yili için en önemli sermayeleri olacagi mealindebir açiklama yapmisti. Bu da sunu gösteriyor, AKP devleti tanirken devlete,devletin politikasina teslim olmustur.3.2.9. Savas ve Sonrasi Gelismeler Karsisinda Türkiye3.2.9.1. Savas Sirasinda Yeni Talepler Türkiye’nin OlumluYaklasimi20 Mart sabahina karsi ABD uçaklarinin Irak’i bombalamasiyla baslayansavas, kisa sayilabilecek bir sürede ABD’nin Irak’i isgal etmesiyle sonuçlandi. 9Nisan’da Saddam’in heykelinin yikilmasi savasin bitigini gösteriyordu. Ancaksavasin bittiginin resmi ilani 1 Mayis’ta Bush’un zafer konusmasiyla oldu.Hükümet, TBMM’den aldigi izinle, Türk hava sahasini 21 Mart gecesindenitibaren ABD uçaklarina açmisti. ABD’ye taninan üst ve uçus olanaklari, benzersekilde, ancak çok daha küçük çapli olarak, Ingiltere’ye de 24 Mart’tan itibarentaninmisti. Bu nedenle de Kuzeyden Kesif Harekati da son bulmustu. Koalisyongüçleri her zaman oldugu gibi bu krizde de Türk hava sahasini kullanmisti. 751Savasin bu kadar kisa sürede bitmesi aslinda Türkiye-ABD iliskileriaçisindan da önemliydi. Eger savas kuzey cephesi eksikligi nedeniyle daha uzunve daha fazla kayipla ABD’nin aleyhine devam etmis olsa ve sonuçlansaydiTürkiye-ABD arasindaki gerginlik, 1 Mart sonrasi öngörüldügü gibi, doruga751 Kriz sürecinde, Kuzeyden Kesif Harekati’nin 30 Haziran 2002’de dolan görev süresi, 18 HaziranTarihli TBMM oturumunda harekat süresi 31 Aralik 2002’ye kadar uzatilmisti. Daha sonra son kezgörev süresi, 25 Aralik tarihinde 30 Haziran 2003’e kadar tekrar uzatildi. ABD’nin 21 Mart 2003sabahi Irak isgali nedeniyle, Kuzey Irak’ta 36. paralelin kuzeyinde kalan uçusa yasak bölgede “kesif”ve gerektiginde “önleme” uçuslari ile sinirli olan Kuzeyden Kesif Harekati (KKH) 21 Mart 2003 tarihve 2003/5349 sayili Bakanlar Kurulu Karari’yla sona erdirildi. Yaklasik 12 yil Türkiye’nin gündeminimesgul eden sorun da ortadan kalkmis oldu.http://www.mfa.gov.tr/turkce/gruph/hk/03/03/martdispolitika.htm

234çikabilirdi. Ancak savasin kisa sürmesi kisa zamanda iliskilerin iyilesmesininnedenlerinden biri oldu.Hükümetin Kuzey Irak’a asker göndermek için TBMM’den yetki almasive hazirliklara girismesiyle beraber Avrupa ülkelerinin Türkiye’nin KuzeyIrak’a girmemesi konusunda baskilarini artirdi. Bunun üzerine, AB zirvesiçerçevesinde Brüksel’e giden Disisleri Bakani Gül, Avrupa ülkeleri disisleribakanlarina Türkiye’nin, ancak sinir güvenligi, terörist saldiri, büyük göçdalgasi, siyasi oldu bittiler, Türkmenlere dönük bir soykirim girisimiylekarsilasmasi halinde Kuzey Irak’a girecegini belirterek Türk karsiti kamuoyunuyumusatmaya çalisti. 752 Genelkurmay baskani da TSK’nin Kuzey Irak’amüdahaleyi düsünmedigini açikladi. Ancak, savasin beklenmedik gelismelerinebagli olarak, olabilecek büyük bir mülteci akini olasiliginin bas göstermesi,bölge silahli güçlerinden birinin, diger birine veya sivil halka saldiridabulunmasi suretiyle olusabilecek istikrarsizlik halinde TSK’nin, Kuzey Irak’ailave kuvvet olarak gidebilecegini belirtti. Ayrica TSK’nin Kuzey Irak’asavasmak veya isgal için girmeyecegini de belirterek 753 hem Kuzey Irak’a hanginedenlerle girilebilecegini hem de giris amacini açikladi.Savasin tüm hiziyla devam ettigi bir dönemde Nisan ayi basindaPowell’in Türkiye ziyareti hem 1 Mart sonrasi kirilan iliskilerin tamiri açisindanhem de Türkiye’nin ABD’yle yeniden isbirligi firsatini dogurdu. Ziyaretin enönemli sonucu, Powell’in talepleri sonucunda Türkiye’nin Kuzey Irak’taki ABDözel güçlerinin gida, su, ilaç, yakit ve muharip olmayan araç gereçler gibilojistik ve insani ihtiyaçlarinin Türkiye üzerinden karsilanmasina, BM’nininsani amaçli yardimlarinin Türkiye üzerinden geçmesine, ABD’nin yaralilar veacil inis yapmak zorunda kalan hava unsurlarinin Türkiye’de bulunan üslerikullanabilmesine onay verilmesi oldu. Buna karsilik Kuzey Irak’takoordinasyonu saglamak için ABD, Türkiye, ITC, KDP, KYB katilimiyla beslibir birim olusturulmasi ve bu birimin göç, terör, güvenlik ve Musul ve Kerkükile gelismeleri yakindan takip edilmesi yönünde uzlasi saglandi. Ayrica ABD,752 “Türkiye’den AB’ye K. Irak Güvencesi”, Milliyet, 22 Mart 2003.753 “Genelkurmay Baskani Konustu: Müdahaleyi Düsünmüyoruz” Milliyet, 26 Mart 2003. “Özkök:BuBizim Savasimiz Degil”, Radikal, 26 Mart 2003.

235yazili kayda geçirilmek üzere Kerkük ve Musul’un Irak halkinin tamamina aitolacagini ve bölgedeki Kürt pesmergelerin eline birakilmayacagini taahhütetti. 754 Dolayisiyla Türkiye kuzey cephesini açmasa da hava sahasini açarakkuzey cephesine askerlerin sevkine izin vermis, ayrica ABD’ye savasta lojistikve ikmal için açik destegini de sürdürmeye devam etmisti. Ayrica Powell’inziyaretinde Gül’ün “Türkiye koalisyon içerisindedir” açiklamasini Powell teyitederek Türkiye’nin, “önemli koalisyon üyeleri”nden biri olarak saymistir.Böylelikle Powell’in ziyareti Türkiye-ABD iliskilerinin tamir çabalariylasonuçlandi. Dolayisiyla 1 Mart’tan sonra darbe alan iliskiler, nisan basindaonarilmaya baslandigini gösterdigi gibi, Türkiye’nin ABD’yle yola devamedeceginin de ilani oldu.ABD Irak’in kuzeyindeki operasyonu KDP ve KYB pesmergeleriyleisbirligi içerisinde yürüttü. Dolayisiyla Kürt gruplar ABD’nin en iyi müttefikidurumuna geldiler. Savasin sonlarina dogru, Türkiye’nin israrla üzerindedurdugu ve ABD de güvence verdigi halde, pesmergelerin Musul ve Kerkük’eilerlemesi hatta girmesi, Türk karar alicilarinda tedirginlik yaratti. Hatta TSKmüdahaleye hazir bir pozisyona geçti. Ancak Gül siyasi temaslari sonucusorunun çözüldügünü açikladi. Pesmergelerin Kerkük ve Musul’dançikarilmasini gözlemlemek üzere bölgeye “Türk Irtibat Timleri” gönderildi.Aslinda her ne kadar sorun çözüldü dense de Kerkük’e Kürt bir valininseçilmesi Kerkük’ün fiilen Kürtlerin eline geçtigi anlamina geliyordu. 755Tutumu3.2.9.2. Isbirligi Çabalari ve Gerilimler Karsisinda Türkiye’ninDisisleri Bakanligi Müstesari Büyükelçi Ugur Ziyal’in 2003 Haziran ayiortasinda yaptigi ABD ziyareti hem zarar gören, ABD-Türkiye iliskilerinionarmak hem de ABD yönetiminin 26 Mart’ta ilettigi asker ve diger taleplereiliskin sualnameye cevap teskil edecek öneriler sunmakti. Görüsmelerde754 “ABD Ile Lojistik Baris”, Radikal, 26 Mart 2003.755 Olayin meydana gelmesiyle hemen Powell’i arayan Gül, Powell’dan pesmergelerin çikarilacagigarantisi aldi. “Gül: ABD’nin Sarti Olamaz”, Radikal, 10 Nisan 2003.

236Türkiye’nin Irak’ta olusturulan “Uluslararasi Istikrar Gücü”ne katilma istegi de,Ziyal’in ziyaretinde yeniden gündeme geldi. ABD tarafi, bu istege olumlubaktigini yansitmakla birlikte, Türkiye’nin katiliminin kosul ve biçimikonusunda kesin bir karara varilmadi. Ziyal ziyaretini “iliskilerimiz rayinaoturdu” sözleriyle tamamladi. 756 Görüsmelerde, Kuzey Irak’taki PKK/KADEKmilitanlarinin gelecegi konusunda Türkiye ile ABD arasindaki görüsmelerdeAnkara’nin hazirladigi yeni pismanlik yasasi da gündeme geldi. ABDTürkiye’ye bölgedeki KADEK varligini bitirme sözü verdi. 757Diger yandan hükümetin ABD’yle kirilan iliskileri onarma çabalarindanbiri de, BMGK’nin 22 Mayis 2003 tarihinde Irak’a yaklasik 13 yildan beriuygulanan ekonomik, ticari ve mali yaptirimlari kaldiran ve bu sayede, ayrica,uluslararasi toplumun Irak halkina geçis döneminde etkin olarak yardimdabulunmasinin yolunu açan 1483 sayili karari 758 almasindan sonra, Türkiye’dekibazi üs ve limanlari (Incirlik, Mersin ve Iskenderun) Irak’a insani yardimamaciyla ABD ve koalisyon ülkelerine bir yilligina açilmasina izin vermesioldu. 759 Böylelikle Türkiye hem koalisyon içinde oldugunu gösterdi hem deABD’ye karsi iyi niyetini göstererek, her seye ragmen ABD’nin yanindaoldugunu gösterme firsati bulmus oldu.Ancak Türkiye-ABD iliskileri karsilikli ziyaretler ve Türkiye’ninABD’yle isbirligi ile yeniden ivme kazanmaya basladigi günlerde temmuzbasinda ABD askerleri, sözde Kerkük valisine suikast düzenleyecekleri756 “Türk Askerine Irak Görevi”, Milliyet, 20 Haziran 2003.757 “Ziyal’den Pismanlik Brifingi”, Milliyet, 25 Haziran 2003.758 BM’nin 1483 sayili karariyla, Irak’a uygulanan ekonomik, ticari ve mali yaptirimlari kaldirilmaklabirlikte Irak’in geçis sürecinde ve yeniden imarinda BM’nin hayati bir rol oynayacagi vurgulanmakta,bu amaçla yapilacak somut düzenlemelere yer verilmekte, Irak’i kontrol eden Koalisyon Güçleri’ninyetki ve sorumluluklari kayda geçirilmekte ve uluslararasi toplumun Irak’a saglayacagi desteginmesru çerçevesi belirlenmektedir. Irak’in egemenligi ve toprak bütünlügü teyit edilmekte, dogalkaynaklarinin Irak ulusuna aidiyetini güvence altina alan düzenlemelere yer verilmektedir. Kararda,ayrica, “Gida Karsiligi Petrol Programi”nin alti aylik bir süreci takiben sona erdirilmesi hükmebaglanmaktadir.759 20 Mart’ta Meclis karariyla Türkiye’deki belirli üsler ABD ve Ingiliz uçaklarina hava harekati, lojistikve ikmal için 6 ayligina açilmisti. Bu süre 20 Eylül’de doluyordu. BMGK’nin 1483 (2003) sayilikararinin uygulanmasina iliskin faaliyetler kapsaminda, Genelkurmay Baskanliginca belirlenecekilkeler ve usullerle tespit edilecek liman, tesis ve üslerin, söz konusu Karar’da öngörülen amaçlardogrultusunda, dost ve müttefik ülkeler tarafindan bir yil süreyle kullanilmasina izin verilmesihakkindaki 2003/5755 sayili Bakanlar Kurulu Karari 23 Haziran 2003 tarihinde kabul edilmistir.Disisleri Bakani 23 Haziran’da yayimladigi kararname ile, ABD ve Ingiliz uçaklarina üsleri sadece“insani amaçli” olarak 1yil daha kullanmalarina izin verdi.

237bahanesiyle, Süleymaniye’deki Türk Özel Harekat Timi’ni gözaltina aldilar vebaslarina çuval geçirdiler. Bu durum Türkiye-ABD iliskilerinde yenidengerilime yol açti. 760 1996-97 yillarinda KDP ve KYB arasindaki çatismadansonra bölgeye yerlesen Baris Gözlem Gücü’ndeki Türk askerlerinin bölgeyi terketmesi için 2003 Mayis’inda Kürdistan Parlamentosu karar almisti. 761 Ayrica,Kürt gruplar ile ABD arasinda Türk askerinin bölgeye girmeyecegi konusundada anlasma yapilmisti. ABD’nin destegini alan Kürt gruplar Türkiye’nin ABDile 1 Mart sonrasi iliskilerinin pek sicak olmamasi ve bir çok kez Bush vePowell dahil Kuzey Irak’ta Türk askerini istemedikleri beyanlarini firsatbilerek, Türk timinin Türkmenlerle yakin iliski kurarak bölgede istikraribozacak girisimler baslatacaklarini ABD’ye ihbar etti. Olay bunun üzerinepatlak verdi.Olayin ardindan hükümet sözcüsü Çiçek, Türk askerlerinin KuzeyIrak’tan çekilmesi konusunda su ana kadar herhangi bir talebin söz konusuolmadigini ve halen orada Türk askerinin bulunmasini gerektirecek sebeplerinhiçbirisinin ortadan kalkmadigini, dolayisiyla Türk askerinin çekilmesinin sözkonusu olamayacagini belirtti. Ama bu eylem Türk askerlerinin bölgedençekilmesi için yapildigi gibi, Türkiye’nin bölgesel ve bagimsiz politikaüretmesinin önlenmesi, bölgede TSK’nin Amerikan mutlak denetimini kabulezorlanmasi, TSK’da bulunduguna inanilan anti-Amerikanci ekibe gözdagiverilmesi, Türkmen Cephesi’nin Irak siyasetinden tasfiye edilmesi, müttefikKürt gruplara yaninizdayiz mesaji verilmesi, PKK’ya, TSK’nin ABD’siz etkinolamayacagi mesajinin verilmesi gibi bir dizi amaci gerçeklestirmek içinyapildigi yönünde yorumlar yapilmisti. 762760 11kisiden olusan Türk Özel Harekat Timi’ni, ABD askerleri kelepçelemisler, baslarina çuvalgeçirmisler ve kötü muamele yapmislardi. Ayrica ABD’li askerler birligin PKK hakkindaolusturdugu, gizli belgelere de el koymuslardi. 11 özel kuvvet görevlisi, Basbakan’in Cheney’le,Disisleri Bakani’nin da Powell’la yaptigi görüsmelerin ardindan gözaltina alinmalarindan yaklasik 60saat sonra serbest birakildilar. “Türk Askerlerine Gözalti”, Radikal, 5 Temmuz 2003; MuratYETKIN, “Türk Askerini Irak’tan Gönderme Hamlesi”, Radikal, 6 Temmuz 2003; Derya SAZAK,“Kuzey Irak Baskini”, Milliyet, 6 Temmuz 2003.761 “Bu Nasil Stratejik Ortak”, Radikal, 6 Temmuz 2003.762 ÖZDAG, Türk-Amerikan Iliskilerinde Irak…, s.31; “Türk-Amerikan Iliskileri ve Türkiye’ninBölgesel Rolü”, Basinda ASAM, http://www.avsam.org/turkce/basindaasam/basin/0903aso.htm;Cengiz ÇANDAR, “Irak-ABD Ile En Ciddi Kriz”,http://www.haberturk.com/anasayfa/yazarlar.haberturk?pid=2030&@=100533

238Süleymaniye olayi ABD’deki Sahinlerin TSK’ya kizginligin biryansimasi da olabilir. Nitekim Wolfowitz 5 Mayis’ta 1 Mart tezkeresininmeclisten geçmemesini, askerlerin liderlik rolünü tam olarak yerinegetirmemelerine baglamisti.9 Nisan sonrasi, Kuzey Irak’taki yeni otorite ABD olmus ve TSK’ninbölgede askeri varliginin dayanaklari bir bakima ortadan kalkmisti. DolayisiylaSüleymaniye olayi mevcut yeni otoritenin ABD oldugunu göstermeye yönelikbir girisim olarak da yorumlanabilir.Olayin meydana gelmesinde yerel kuvvetler mi yoksa Pentagon kaynaklimi oldugu aydinlatilmadi. Ancak saldirinin, planli, muhtemel sonuçlari analizedilmis ve bir çok hedefe bu saldiri ile ulasmayi hedeflemesi Washington’unbilgisi disinda olmadigini gösteriyor. Özkök’ün, Türk-ABD iliskilerinde enbüyük güven bunalimi olarak da niteledigi olayin hemen arkasindan Özkök veNATO Müttefik Kuvvetler Komutani Jones görüserek ortak bir çalisma grubuolusturulmasina karar verilerek sorun kapatildi.Yine bu dönemde tartismalardan biri de ABD’nin Türkiye’ye açtigi 1milyar hibenin (istenirse 8,5 milyar dolar kredi olarak kullanilabilecek) KuzeyIrak’a tek tarafli asker göndermemesi kosuluna baglanmasiydi. Bush’un, 25Mart’ta, Irak savasinin getirdigi harcamalar ve ülkede terörizmle mücadeleyigüçlendirme çalismalari için Kongre’ye sundugu acil mali önlem paketinde,Türkiye için 1 milyar dolarlik karsiliksiz hibe de vardi. 12 Nisan’da Kongre’debütçe görüsmelerinde Türkiye’nin kullanacagi kredi söz konusu edilerek,kredinin gerekçe kismina “tek tarafli müdahalede bulunmama” sarti eklendi. 16Nisan’da Baskan Bush tarafindan imzalanarak yasalasti. Bu dönemde deoldukça tartisilan bu konu, 22 Eylül’de Dubai’deki IMF zirvesi sirasinda kredianlasmasinin imzalanmasiyla tekrar gündeme gelerek, kamuoyunda yinetartisma konusu oldu. Kredinin verilmesine Türkiye’nin Kuzey Irak’agirmemesi kosulunu getirilmesine ragmen imzayi atan hükümet, elestirilerüzerine anlasmayi ne TBMM’ye getirdi ne de iptal etti.

2393.2.9.3. Yeniden Asker Gönderme Tezkeresi: Karar Alma SürecindeAskerlerin Agirliginin Devam EtmesiABD askerlerinin Irak’ta her gün saldiriya ugramalari, güvenligi tamsaglayamamalari, Washington için Irak’ta barisi kurma ve koruma islevigörecek asker takviyesi ihtiyacini öne çikardi. Temmuz ortasinda NATOMüttefik Kuvvetler Komutani Jones ile Irak’taki ABD birliklerininkomutanligina Tommy Franks’ten görevi devralan Orgeneral John Abizaid aynigün, Süleymaniye olayinin kirginligini azaltmak ve Irak’ta benzer olaylarintekrarlanmamasi maksadiyla isbirligi ve koordinasyon konusunda alinabilecektedbirler, PKK-KADEK terör örgütünün Kuzey Irak’taki faaliyetlerine yönelikmüstereken neler yapilabilecegi konularinda görüsmek üzere Türkiye’yeziyarette bulundular. 763 Ziyaretin bir amaci da Türkiye’den asker talep etmekti.Nitekim Abizaid, Genelkurmay Ikinci Baskani Büyükanit’a “Türkiye’nin Irak’aasker göndermesinin islerini kolaylastiracagini ve bunu istediklerini”belirmisti. 764ABD’nin asker talebi, hükümet tarafindan ABD ile iliskileri düzeltmek,Kuzey Irak’ta yeniden devreye girmek ve kirmizi çizgiler ile ilgili endiselerigüvence altina almak açisindan yeni bir firsat olarak görüldü. DolayisiylaTürkiye, ABD ile iliskilerde yasanan kirilmayi, ABD’nin taleplerini yerinegetirerek, yani Irak’a asker göndermekle tamir edilmesi egilimi içerisinegirdiler.Kamuoyunda Türkiye’nin Irak’a asker göndermesini savunanlarinargüman ve iddialari arasinda sunlar vardi. Her seyden önce 1 Mart’taki durumile bugünkü durum farkli oldugu, o zaman savas ihtimali vardi. Simdiyse savassonrasi barisi korumak için gidecekti. Türk askeri Müslüman oldugu için vekültürel yakinlik nedeniyle halkla olumlu ve özel bir iliski kurabilirdi. Okul vehastane gibi sosyal çalismalarla halkin güvenini kazanarak Irak halkina düzenisaglamak ve bir an önce Irak’in yönetimini Iraklilara devretmek için geldigimesaji verilebilirdi. Bu vesileyle de Irak üzerinde etki gücünü artirabilir ve Türk763 “Genelkurmay Açiklamasi... Org. Abizaid Ile Neler Görüsüldü”, Milliyet, 19 Temmuz 2003;“ABD’den Iki Komutan”, Radikal, 18 Temmuz 2003.764 YETKIN, Tezkere, s.224

240askeri varligi Irak’ta Türkiye’nin istedigi türden bir istikrarin kurulmasinakatkida bulunabilir. Daha dogrusu Irak resmi içinde yer alabilirdi. 765Bununla birlikte ABD basarisiz olursa esas o zaman Irak’in bölünmesive ABD tarafindan korunan bir Kürt devleti ihtimali artacagi, dolayisiylaTürkiye’nin istikrara katkida bulunmasi gerekmektedir. Ayrica askergöndermek, Sünni ve Sii Iraklilarla olumlu iliskiler gelistirmenin de araciolabilirdi. Bu gruplarla daha yakin iliskiler kurmak Türkiye’nin Irak’ingelecegine iliskin etki gücünü artiracagi yönünde görüsler savunulmaktaydi.Diger yandan, 1 Mart tezkeresi ile yapmak istedigi ancak yapamadigi PKK vediger konular için de firsat olabilirdi. PKK’yla ilgili istihbarat toplamak,Türkmenleri korumak, organize etmek, güçlendirmek ve en nihayetinde buradabayrak göstererek Irak’in toprak bütünlügünün bozulmasina izin vermeyecegisinyalini vermek için firsat olabilirdi.Diger karar birimlerinin yaklasimlarina gelince, Gül’ün Washingtonziyareti öncesinde, asker gönderme konusunda yapilan degerlendirmedeDisisleri, Irak’in geleceginde söz sahibi olmanin, ABD ile kapsamli bir isbirligiiçinden geçtigini, dolayisiyla istikrar gücünde yer almanin da bu kapsamdaoldugunu belirtirken, ayni sekilde Genelkurmay da Kuzey Irak endisesinedeniyle bu egilime olumlu yaklasti. Cumhurbaskani ise, NATO ya da BMkararinin savas öncesinden daha fazla gerektigini belirterek uluslararasimesruiyetin sart oldugu görüsündeydi. Hükümet ise, ABD ile iliskilerin yenideneski haline gelebilmesi için isbirliginden yana olup ancak, Genelkurmayingörüsü ve TBMM karari olmadan ABD’ye bir söz vermek istemiyordu. 766Nitekim Gül açiklamasinda, BM ve NATO’nun olmasinin islerikolaylastiracagini, bunlar olmazsa anayasa geregi meclise gitmek gerektiginibelirtmisti. 767Böylece adeta, 1 Mart öncesine döneme dönülerek asker göndermetartismalari içinde hem yeni bir tezkere gündeme geldi hem de AKP içinde yine765 Sanli Bahadir KOÇ, “Irak’a Asker Gönderme Tartismasi”, Haftalik Analiz,http://www.avsam.org/haftalikanaliz/ 28-31 Temmuz 2003.766 Deniz ZEYREK, “Asker Pazarliginda Sinir Harbi”, Radikal, 25 Temmuz 2003.“Sezer ‘Tezkere’ Diyor”, Milliyet, 24 Temmuz 2003.767 “Meclis’e Gidebiliriz”, Milliyet, 22 Temmuz 2003.

241asker göndermeye muhalefet yapilmaya baslandi. 768 Yeni bir tezkereningerekme nedeni her seyden önce BM ya da NATO karari olmamasi ve öncekitezkerenin yurt disina asker göndermeyi sadece Kuzey Irak’la sinirli tutmasi vesüresinin de alti ay olmasiydi. Dolayisiyla hem süre islemekte, hem de askergönderme görüsmelerinin ne zaman sonuçlanacagi bilinmedigi için yeni tezkeregerekli hale geldi.Ziyal’in haziran ayinda yaptigi ziyaretin bir devami niteligindeki Gül’ünWashington ziyareti hem ABD-Türkiye iliskilerini iyi bir zemine çekmeye hemde Irak’ta isbirliginin çerçevesi, Kuzey Irak’taki PKK/KADEK varligina sonverilmesi ile yeni Irak’in olusumuna yönelik adimlarin siyasi ve iktisadiboyutlarinin belirlenmesine yönelikti. 769Gül’ün, görüstügü Powell, Rumsfeld, Cheney ve Rice gibi yönetiminetkili isimleri, Türk askerini Irak’ta görmek istediklerini belirterek Türkiye’ninasker gönderme talebine sicak yaklastilar. 770 Gül’ün ABD yönetimine verdigimesaj, Türk askerinin Irak’ta olusturulacak “Istikrar Gücü” kapsaminda görevyapmasina olumsuz bakilmadigi, ancak bu gücün BM ya da NATO çerçevesindeolusturulmasinin katilimi kolaylastiracagini belirtti. 771 Ayrica Irak’ingeleceginde Türkiye’nin rolünün, bölgede sadece polis gücü rolünde olmasininistemedigini de vurguladi. Aksi halde TBMM’nin asker gönderilmesi talebiniengelleyecegini belirterek dolayli yönden Türk askerinin Irak’ta aktif biryapilanma içinde olmasi gerektiginin altini çizdi. 772 Bununla birlikte Gül,PKK/KADEK sorununun sonuca baglanmasinin Türkiye açisindan yasamsalönem tasidigini, Kuzey Irak’ta bir otorite olmadigi için Türkiye’nin bugünekadar PKK konusunda ABD’yi muhatap almadigini, ama artik Irak’taki merkeziotoritenin ABD oldugunu bu nedenle de PKK konusunda simdi ABD’ninmuhatap alindigini, dolayisiyla bu otoritenin terör ve toprak bütünlügükonusunda üzerine düseni yaptigi takdirde (PKK/KADEK’in tasfiye edilmesihalinde) TSK’nin bölgede bulunma gerekçesinin de kalmayacagini, ancak768 “AKP’yi Yine Asker Sikintisi Basti”, Milliyet, 23 Temmuz 2003.769 “Powell, Resmen Asker Isteyecek”, Milliyet, 23 Temmuz 2003.770 “Colin Powell: Bekliyoruz”, Radikal, 25 Temmuz 2003; “Amerika Bizi Istiyor”, Milliyet, 29Temmuz 2003.771 “Gül Yol Gösterdi”, Milliyet, 24 Temmuz 2003.772 “ABD, Resmen ve Acilen Asker Istedi”, Milliyet, 25 Temmuz 2003.

242PKK/KADEK Kuzey Irak’ta silahli varligini sürdürdükçe ve Türkiye için tehditkonumunu korudukça Türkiye’nin Irak’ta askeri islev üstlenmesinindüsünülemeyecegini de belirterek asker göndermenin sartlarini ortaya koydu. 773Ayrica asker gönderme kararinin Genelkurmay Baskanliginin görüsüalinarak verilecegini 774 belirtmesi Kuzey Irak ve Irak politikasinin TSK’nintekelinde oldugunu göstermekteydi. Asker gönderme hükümet için, ABD’yle 1Mart sonrasi gerilen iliskilerin yeniden rayina oturtulmasi anlamina gelmeklebirlikte, TSK ile hükümetin asker göndermedeki ortak paydasi ulusal güvenlikti.Agustosun ilk haftasinda, asker gönderme sürecinde önemli payi olan veasker gönderilmesi için izlenecek strateji ve karar alma sürecini belirleyen geniskatilimli bir zirve 775 yapildi. Toplantida, Irak ile ilgili gelismeler ile Türkiye’ninIrak’taki istikrara katkisi konularinda bir ön degerlendirme yapilarak askergöndermeye iliskin ilke karari ve süreci tayin eden bir çok kararlar alindi.Bunlar; (i) her seyden önce, yine asker gönderme uluslararasi güç sartinabaglandi. Ancak bu olusmazsa Türkiye Irak’taki gelismelere seyircikalmayacakti. (ii) Konunun Bakanlar Kurulunda yeniden bir degerlendirmeyapilmasina ve ardindan Çankaya Köskü’nde genis katilimli bir zirveningerçeklesmesi için adim atilmasi (asker göndermeye karsi çikancumhurbaskanini ikna için) üzerinde durularak, asker gönderme iradesininMGK’dan da yansitilmasi ve gerekirse eylül gibi de meclisin olaganüstütoplantiya çagrilmasi üzerinde mutabik olundu. (iii) Bu asamalardan sonra askergöndermenin kesinlesmesi halinde ABD yetkilileri ile müzakerelerin resmiyetedökülerek yazili kayda alinmasi asamasina geçilmesi öngörüldü. (iv) KuzeyIrak’ta Türkiye için PKK/KADEK’in tehdit oldugu sürece Türk askerininIrak’ta görev almamasi üzerinde durulurken, Kuzey Irak’taki PKK/KADEKvarligi konusunda ABD’nin net tavrini ortaya koymasinin beklenmesi kabulgördü.(v) Ayrica Türk Askeri’nin Irak Geçici Yönetim Konseyi’nin ortaktalebiyle çagrilmasi ve bunun milletvekillerini ikna açisindan yararli olacagi773 Fikret BILA, “Dügüm PKK- KADEK”, Milliyet, 30 Temmuz 2003; “Gül: PKK Gider, Asker Döner”,Milliyet, 26 Temmuz 2003.774 “Gül: Yaniti Genelkurmay Ile Görüserek Verecegiz”, Milliyet, 26 Temmuz 2003.775 Toplantiya, Erdogan'in yani sira Genelkurmay Baskani Orgeneral Hilmi Özkök, Disisleri Bakani veBasbakan Yardimcisi Abdullah Gül, Milli Savunma Bakani Vecdi Gönül, Içisleri Bakani AbdulkadirAksu, MIT Müstesari Senkal Atasagun ile Disisleri Bakanligi Müstesari Ugur Ziyal katildi.

243konusunda da görüs birligine varildi. 776 Dolayisiyla hükümet, ABD ile iliskileridüzeltmek, Irak denkleminin içinde yer alarak, masada söz sahibi olmakamaciyla harekete geçmis, Gül’ün deyimiyle Genelkurmay güvenlik ve askeriaçilardan risk analizleri yapmaya, hükümet ve Disisleri de siyasi açidan analizyapmaya baslamisti. Zaten bunun için hükümet 5 Agustos’ta GenelkurmayaABD ile dogrudan teknik görüsmeleri yürütme talimati vermisti.Zirvede alinan kararin ilk adimi atilarak, asker gönderme kararininuluslararasi yasallik ve oydasma temelinde olmasini isteyen cumhurbaskaniniikna için hükümet yetkilileri ve genelkurmay baskaninin katilimiyla Çankaya’dazirve yapildi. Özkök, Türkiye’nin ulusal çikarlari geregi Irak’ta olmasigerektigini Sezer’e aktardi. Cumhurbaskani ise, iç ve dis kamuoyuna gerekçelerianlatmak bakimindan yararli olacak BM’nin 21 Agustos’taki toplantisininsonucunu bekleme taraftariydi. Ancak Erdogan ve Gül, BM karari konusundakigüçlüklerden dolayi hükümetin, BM karari alinmasi yönündeki girisimlerininkarar alma sürecini uzatacagi görüsündeydi. Nitekim sonuçta kriz boyunca ilkkez BM’den söz edilmeyen zirve kararinda, BM yerine ulusal çikarlara vurguyapilmis, dolayisiyla asker gönderme konusunda devletin zirvesinde mutabakatavarilmisti. 777Her ne kadar bu zirve cumhurbaskaninin ikna edildigi ve uluslararasimesruiyetten vazgeçtigi yönünde yorumlansa da, cumhurbaskanligindan yapilanaçiklama Sezer’in halen uluslararasi mesruiyette direttigini gösteriyordu. 778Fakat artik asker gönderilmesine de karsi degildi.Diger yandan Türkiye’nin Irak’a asker gönderme konusunda ABD’yeilettigi sualnameye 779 , NATO Avrupa Kuvvetler Komutani Jones’tan gelencevapta, en az 1 tümen (10-12 bin) askerin istikrar gücüne katilimi776 “Türk Askeri Irak’a Tezkereli Gidecek”, Milliyet, 6 Agustos 2003.777 YETKIN, Tezkere, ss.230-231. Toplantiya, cumhurbaskaninin baskaliginda, basbakan, genelkurmaybaskani, disisleri bakani, disisleri müstesari, müstesar yardimcisi, MIT müstesari ile BagdatBüyükelçisi Osman Paksüt katildi. “Irak Için Kösk Onayi”, Radikal, 13 Agustos 2003.778 “Sezer: Görüslerimde Degisiklik Yoktur”, Radikal, 13 Temmuz 2003.779 Savas sonrasinda sürekli kayip vermeye baslayan ve istikrari saglamada zorlanan ABD, 30’a yakinkoalisyon ülkesine, Irak’in istikrari ile yeniden yapilandirilmasi konusunda nasil ve ne kadar katkidabulunabileceklerine dair sualname göndermisti. Buna göre, sualnamede askeri, güvenlik, yeniden imarve insani yardim gibi alanlarda ne gibi katkilar yapabilecekleri konularindaydi. Türkiye Nisanortalarinda, bu sualnameye asker göndermeyi de dahil ederek cevap vermisti. “ABD Türkiye’denAsker Istedi”, Radikal, 17 Nisan 2003; “ABD Nabiz Tutuyor”, Radikal, 18 Nisan 2003.

244öngörülürken, TSK Irak’in kuzeyinde ve güneyinde görev istemedigini belirtti.Ancak gelen mektubun önemli bir yani asker gönderme için yapilan görüsmeleriABD tarafi gayri resmi olarak görüyordu. 780Bu ABD Türkiye’yle müzakereseklini degistirmesi anlamina geliyordu. Daha dogrusu ABD 1 Mart süreci ileTürk karar alma mekanizmasinda TBMM’nin agirligini görmüs, böylelikle öncemeclisin iradesini görmek isteyerek, TBMM’den karar çikmasi halindemüzakereleri resmilestirmek istiyordu. Bu davranis Türk hükümeti için degeçerliydi.Hükümet, Türk askerine Irak halkinin yaklasiminin nasil oldugunuögrenmek için girisimlere basladi. Bu baglamda Balikesir Milletvekili BurhanÇömez ve Trabzon Milletvekili Cevdet Erdöl’ü ve Türk askerinin Irak’ta görevalmasiyla ilgili ön çalisma yapmak üzere, Genelkurmay, MIT ve Disislerigörevlilerinden olusan sekiz kisilik heyeti de Irak’a göndermistir. Böylece kararalma mekanizmasinin daha rasyonel temelde islemesi saglanmisti.Tüm bu gelismeler yasanirken toplanan MGK, gönderilen heyetlerdengelecek bilgiler ve ABD ile yapilan temaslarin tam netice vermemesi, Türkaskerinin görev tanimi ile görev yerinin netlesmemesi ve intikal güzergahinin dahenüz karara baglanmamis olmasi nedeniyle karar alamadi. Bunun üzerine“7.Uyum Paketi” çerçevesinde iki ayda bir toplanacak olan MGK konuyugörüsmek üzere eylül ayinda olaganüstü toplanti yapmasi karari alindi. 781Irak’a asker gönderilmesi sürecinde, agustos sonunda sualnameye gelencevaptan bu yana askeri konularda ilk önemli toplanti olan Jones-Özkökgörüsmesinde, Jones’a Türk askerinin Bagdat’ta ya da kuzeyindekonuslandirmak istenildigi bildirildi. Genelkurmaya göre, askerin bu sekildekonuslandirilmasi PKK/K ADEK ile daha kolay mücadele edilebilmesibakimindan daha uygundu. Ayrica görüsmelerde ABD’den PKK konusundadaha etkin davranilmasi da istendi. 782 Görüsmede Jones Türk askerinin neredegörev yapacagina dair, üç bölgeden birisinin tercih edilecegi seçenekleri sundu.Birinci bölge, Selahaddin Eyaleti, ikinci bölge, El Anbar eyaletinin Firat Nehri780 “ABD, Önce Meclis Kararini Görelim”, Milliyet, 20 Agustos 2003.781 “Irak Karari Eylüle Kaldi”, Radikal, 23 Agustos 2003.782 “Önce Tezkere Sonra Detay”, Radikal, 5 Eylül 2003; “Ankara Rahatlatti”, Milliyet, 4 Eylül 2003;“PKK ve Yol Pazarligi”, Hürriyet, 4 Eylül 2003; “Bes Mesaj”, D.B.Tercüman, 4 Eylül 2003.

245havzasi, üçüncü bölge ise, El Anbar eyaletinin kuzeyiydi. Fakat TSK bubölgelerden ziyade Kuzey Irak’a da nüfuz edebilecegi bir bölgeyi istiyordu. 783Genelkurmayin ABD heyeti ile teknik konulari görüstügü dönemdedisisleri bakani, Türkiye’nin Kuzey Irak’a asker göndermesine oldukça sogukbakan hatta, mart döneminde asker gönderilmesi halinde Türkiye’nin AB’yegirisinin imkansiz olacagi tehdidini savuran Avrupa’yi ve diger ülkeleri iknaetmek ve kamuoyuna Irak’a gidis amacinin insani amaçli oldugunu belirtmekiçin girisimlerde bulundu. Bu baglamda, Gül Italya seyahatinde AB DisisleriBakanlari’yla yaptigi gayri resmi toplantilarda Türkiye’nin Irak’a askergönderme konusunda nabiz yoklayarak Türk askerinin Irak’taki misyonuhakkinda bilgi verdi. 784Tüm bu gelismeler yasanirken Irak halkinin Türk askerine sicakbakmadigina dair bilgiler gelmeye basladi. Her ne kadar Irak’a giden heyetinhazirladigi rapora göre, Irak halkinin bölgede yabanci asker istemedigi, ancakTürk askerine daha sicak bakildigi, Türkiye’nin ABD ile özdeslesmemesi veTürkiye’nin katkisinin yalnizca askerle sinirli kalmamasi gerektigi 785 ,dolayisiyla bölgede Türk askerine olumlu bakildigi belirtilse de, TSK’ninkonuslanmasi düsünülen ve direnisin en yogun oldugu bölge olan Felluce’decemaat liderleri yayinladiklari ortak bildiride Türk askerinin gelisine karsiolduklarini duyurmalari 786 ve Kerkük’te Türkmenlere yönelik saldirilarin daolmasi Türkiye’yi sikintiya soktu. Bölgeden Türk askerinin istenmedigine dairtepkiler bununla sinirli kalmadi. Irak Geçici Yönetimi’nin Disisleri Bakani783 YETKIN, Tezkere, s.243.784 “Gül: Avrupa, Irak Isinde Bizi Anliyor”, Radikal, 7 Eylül 2003.785 “Türk Heyetinin Irak Raporu: Irak Halki Türk Askerine Sicak Bakiyor”, Milliyet, 12 Eylül 2003;“Irak: Müslüman Istiyoruz”, Radikal, 24 Agustos 2003.786 “Iraklilar: Sakin Ha!”, Radikal, 25 Agustos 2003.

246Hosyar Zebari, bölgede Türk askerine soguk bakildigini belirtmesi 787 ayni yöndemesajlar Tikrit 788 ve Irak Geçici Yönetim Konseyi’nden 789 de gelmisti.Türkiye’de de hem kamuoyunda hem de sivil toplum örgütlerindençeliskili açiklamalar geliyordu. Özellikle TÜSIAD 1 Mart öncesi ABD’yleisbirliginden yanayken, bu dönemde asker gönderilmesini BM sartina bagliyorve sicak da bakmiyordu. Ayni sekilde 1 Mart öncesi ABD’yle isbirligine veTürk askerinin Kuzey Irak’a gitmesine karsi çikan TOBB, TISK, Türk-Is, Hak-Is, TZOB ve TESK gibi kuruluslar bu dönemde asker gönderilmesine sicakbakmakta ve hükümeti desteklemekteydiler.CHP ise, 1 Mart öncesinde sadece Türk askerinin Kuzey Irak’agönderilmesine yönelik olumlu bakisina nazaran tezkerede red oyu kullanmislar,hemen akabinde de Baykal, Kuzey Irak’a “on binlerce Türk askeri girmeliydi”demesine ragmen, bu dönemde askerin ABD’ye kalkan olacagi yönünde birtutum sergileyerek asker gönderilmesini BM sartina baglamisti.Bölgeden ve Türkiye’den çeliskili açiklamalarin yapildigi bir dönemdetoplanan MGK’da, Irak’taki ABD’li sivil ve askeri yöneticiler, Irak GeçiciYönetimi’ni olusturan gruplar, asiretler, Türkiye’ye gelen ABD askeriheyetleriyle yapilan temaslarla bölgeden gelen rapor üzerinde degerlendirmeleryapildi. Kurul, asker gönderme konusunda degerlendirmenin bir süre dahadevam edecegi, BM karari çiksin ya da çikmasin, ekimde hükümetin nihaikararini olusturmasi yönünde karara vardi. 79012 Eylül’de Disisleri Müstesar Yardimcisi Nabi Sensoy ve ABDDisisileri yetkilisi Lynn Pascoe ile yapilan ve o zaman ilkesel düzeyde varilananlasmanin bir devami niteliginde görüsmeler için, ABD Disisleri BakanligininTerörle Mücadele Koordinatörü J.Cofer Black ekimin ilk haftasinda Türkiye’ye787 “Türk Askeri Gelmesin”, Milliyet, 5 Eylül 2003. 3 Eylül 2003’te Irak Yönetim Konseyi tarafindan,Koalisyon Geçici Yönetimi Baskani Büyükelçi Paul Bremer’in onayi dahilinde, Irak geçici BakanlarKurulu listesi açiklandi. 25 üyeli bakanlar listesindeki sayisal dagilima göre, 13 Sii, 5 Sünni, 5 Kürt, 1Türkmen ve 1 Süryani geçici Bakanlar Kurulu listesinde yer aldi. Disisleri Bakanligi görevi KDP’ninuzun yillar Londra’da dis iliskiler sorumlusu görevini yürütmüs Hosyar Zebari’ye verildi. Bunakarsilik, geçici bakanlar kurulunun tek Türkmen üyesi Resad Ömer Mindan’a Bilim ve TeknolojiBakanligi görevi verildi.788 “Türk Askerini Enseden Keseriz”, Milliyet, 10 Eylül 2003.789 “Irak Hiç Asker Gelmesin”, Radikal, 13 Eylül 2003.790 “Hükümet Son Virajda”, Milliyet, 20 Eylül 2003; “MGK Takibe Devam”, Radikal, 20 Eylül 2003.

247geldi. Yetkiliyle PKK/KADEK militanlarinin Kuzey Irak’ta varligini sonaerdirilmesini amaçlayan ve ne zaman ne yapilacagi gibi konularinsomutlastirildigi toplantilar yapildi. Sonuçta, ABD’den terör örgütünün lojistikkaynaklarini kesmesini ve Kuzey Irak’ta Barzani ve Talabani güçlerininPKK/KADEK’e bölgeyi terketmesi için baski yapmasini öngören bir eylemplani üzerinde mutabik kalindi. 791Türkiye’nin üzerinde hassasiyetle durdugu PKK’nin Kuzey Irak’tantasfiye edilmesi önerisine ABD olumlu bakmisti. Krizin basindan beri, özellikle1 Mart sonrasi, Türkiye bu talebini iletmisti. Türkiye asker göndermeyi dolayliyoldan PKK’nin bölgeden tasfiye edilmesi sartina baglamis, ABD’ninTürkiye’ye önerdigi Kuzey Irak’taki Türk birliklerinin çekilmesi talebini deyine bu sarta baglamisti. Dolayisiyla ABD gönderdigi heyetlerle PKK’ya karsiharekete geçecegi yönünde anlasmalar yaparak, Türkiye’ye güvence vermeyeçalisiyordu.Dördüncü tezkerenin gündeme girmesiyle birlikte, asker göndermek içinhükümet, meclisten “genis yetki” istenmesini gündeme getirdi. Fakat,cumhurbaskani yeni yasama yili açilis konusmasinda yetkinin TBMM’deoldugu, dolayisiyla izin istenmesi gerektigi uyarisi üzerine, hükümet meclistenizin istemeyi tercih etti. Aslinda izin-yetki konusunda hükümeti ikilemdebirakan sorun, ABD ile yapilan görüsmelerde Türk askerinin komutasi,sorumluluk alani, görev yeri, asker sayisi, destek gibi konularin netlikkazanmamasiydi. Meclisten alinan izin de, süresi, gidilecek ülke ve bölge gibiayrintilarin hepsi belirtilmesi gerekirken, yetki ise hükümete serbest hareketalani birakiyordu. Hükümet kararnamelerle görev alanlarinda degisiklik vedüzenleme yapabilecekti. Dolayisiyla AKP hükümeti de aynen Özal döneminde791 Türkiye ve ABD, PKK/KADEK’in Kuzey Irak’taki varliginin tasfiyesine yönelik eylem planindavarilan mutabakatta, (i) ABD ve Türkiye ihtiyaç duyulmasi halinde KADEK’e yönelik ortak askeriharekat yapacak, (ii) ABD, PKK/KADEK’in AB terör listesine alinmasi için Türkiye’nin çabalarinadestek verecek, (iii)Türkiye, KADEK ve baglantili kuruluslarin Avrupa’daki faaliyetlerini ve finanskaynaklarini kurutmak için AB’ye basvuruda bulunacak. ABD de bu girisimin basariya ulasmasi içinAB nezdinde baski saglayacak. (iv) ABD, KADEK’in Kuzey Irak’ta finans saglam ak için basvurduguharaç alma, kaçakçilik gibi faaliyetleri kesinlikle sona erdirecek, (v) ABD, Eve Dönüs Yasasi’ndanfaydalanmalari için örgüt üzerindeki baskisini arttiracak, (vi) ihtiyaç duyulmasi halinde bölgedentasfiye için ortak askeri hareket yapilabilecek. “PKK Için Bes Asamali Plan”, Milliyet, 3 Ekim 2003;“ABD: Irak’ta KADEK’e Yer Yok”, Radikal, 2 Ekim 2003.

248oldugu gibi, meclisten yetki alip ABD ile pazarliklarda elini güçlendirmekistiyordu.Hükümet, ABD’den PKK konusunda belirli garantileri almasi ve MGKkararinca ekim ayi hafta basinda tezkere çalismalarina baslayarak, kendigrubunu ikna çalismalarina basladi. Bu baglamda Basbakan Erdogan ve MilliSavunma Bakani Vecdi Gönül, grup toplantisinda milletvekillerini Irak’a askergönderilmesi için ikna etmeye çalistilar. Gönül, Somali’ye, Kore’ye gidenTürkiye’nin, sinir komsusu Irak’a çikarlari için gitmesi gerektigini, Irak’intoprak bütünlügünü saglanmasi, Irak’tan Türkiye’ye yönelik PKK/KADEKtehdidinin önlenmesi ve Irak’ta demokratik yönetime geçildikten sonraTürkmenlerin esit sartlara sahip olmasi 792 gibi nedenleri saya rak Irak’a gitmeningerekliliklerini ortaya koydu.MGK’nin ve Genelkurmayin görüs birligi içinde aldigi asker göndermekararini, siyasi karar haline getirecek olan hükümet tezkereyi BakanlarKurulunda görüstükten sonra TBMM’ye sundu. TBMM Anayasa’nin 92’nc imaddesi kapsaminda, geregi, kapsami, siniri ve zamani hükümet tarafindanbelirlenecek sekilde TSK unsurlarinin Irak’ta güvenlik ve istikrara katki yapmakamaciyla Irak’a gönderilmesine ve bu kuvvetlerin görev ve kullanilmasinailiskin gerekli düzenlemelerin hükümet tarafindan yapilmasina bir yil süreyleizin verdi. 793Tezkere görüsmeleri kapali oturumda yapilirken, Irak Geçici YönetimKonseyi’nin oy birligi ile Türk askerinin gönderilmesine karsi karar aldigihaberleri gelince, CHP’nin görüsmelere ara verilmesi yönünde verdigi önergeMeclis Baskani’nca isleme konmadi. Bunun üzerine CHP’nin konseyin aldigikarar ile ilgili bir görüsme açilmasi ve daha sonra oylama yapilmasi yönündetekrar verdigi önerge de oylamayla reddedildi. 794Diger yandan oylama sonucu da dikkat çekiciydi. Önceki tezkerelerde 50ile 100 arasinda fire veren AKP’nin bu oylamada 7 fire vermesi, Erdogan’in792 “Hükümet Tezkere Için Dügmeye Basti”, Milliyet, 2 Ekim 2003.793 543 milletvekilinin katildigi oylamada 358 evet oyuna karsilik 183 red oyu ve 2 çekimser oykullanildi. “Uygun Adim Irak”, Milliyet, 8 Eylül 2003.794 “Tezkere Meclisten Geçti”, Radikal, 6 Ekim 2003.

249Basbakanlik sinavindan basariyla çiktigina yorumlanmasiyla birlikte, 12Ekim’de yapilacak olan AKP kongresi de redçi milletvekillerinin tutumundacaydirici olmustu.Tezkerenin TBMM’den geçmesiyle beraber, Türk disisleri ve ABDyetkilileri arasinda asker sayisi, gidilecek yer (görev sektörü), lojistik destek,ikmal yollari gibi konular müzakere edilmeye baslamis ve Türk askerinin baglikalacagi angajman kurullari mutabakat muhtirasi (MOU) ile imza altinaalinmasi da öngörülmüstü. 795Ancak, Irak’tan Türk askerinin gelisine karsi açiklamalar oldukçafazlalasmisti. Gerek Talabani ve Barzani gerekse Irak Geçici Hükümet Konseyive Disisleri Bakani Zebari Türk askerinin gönderilmesine açikça karsiçikiyorlardi. 796 Ayrica Arap Birligi de, Geçici Yönetim Konseyi’nin Türkiyeveya diger komsu ülkelerden birlik gönderilmesine karsi tavrinidesteklediklerini ve Irak’a asker gönderecek ülkelerin, Konsey’den ve BM’denonay almasi gerektigini belirten açiklamalar yapiyordu. 797 Dahasi, Irak’a askergönderme görüsmelerinin esiginde, Türkiye’nin Bagdat Büyükelçiligi önündeintihar saldirisi düzenlenmesi, Islam Konferansi Örgütü’nün de Türkiye’ninIrak’a asker göndermesine açiktan tavir almasi, 798 yine Musul’da bir araya gelenyüzlerce asiret liderlerinin Türk askerinin gönderilmesine karsi çikmasi,ABD’nin ve Avrupa devletlerinin de bastan beri konuya sicak bakmamasiyla 799her geçen gün Türkiye, asker gönderme konusunda bölgesel ve uluslararasiortam karsisinda zorlanmaya baslamisti. Zaten bastan beri asker göndermeyekarsi olan Sezer, TBMM’nin Irak’a asker gönderilmesi için hükümete izin795 Görüsmelerde üç askeri görev bölgesi üzerinde durulmustu. Selahaddin Eyaleti, El Anbar eyaletininFirat mihverini ihtiva eden bölge ve El Anbar’in kuzeyi. Ankara, Kürt gruplar üzerinde psikolojikbaski kurabilmek için Türk askerinin Bagdat’in kuzeyinde (Selahaddin bölgesinde) görev almakisterken, ABD ise Bagdat’in batisinda; Suriye-Ürdün sinirina uzanan sektörde görev almasiniistiyordu. “Asil Müzakere Simdi Basliyor”, Milliyet, 8 Ekim 2003; “Ankara El Anbar’a Sicak Degil”,Milliyet, 16 Ekim 2003; “Irak’ta Görevimiz Tehlike”, Radikal, 14 Ekim 2003.796 Talabani Türkiye için “Irak’ta hiç kimse onlari istemiyor” derken, Barzani, “eger Hükümet KonseyiTürk askerini kabul ederse istifa ederim” dedi, Irak’taki Felluce kentinin Belediye Baskani, “Türkkuvvetlerinin buraya gelmesi, Amerikalilarin ahaliyi cezalandirmasi anlamina gelecektir” dedi.“Talabani: Irak’ta Hiç Kimse Türk Askeri Istemiyor”, Milliyet, 8 Ekim 2003; “Felluce:Türk AskeriGelmesin”, Radikal, 10 Ekim 2003; “Mesud Barzani: Türkler Gelirse Istifa Ederim”, Milliyet, 17Ekim 2003; “Kürt Parlamentosu: Irak’a Gelmeyin”, Radikal, 14 Ekim 2003.797 “Arap Birligi'nden Barzani'ye Destek”, Milliyet, 13 Ekim 2003.798 “Irak’ta Görevimiz Tehlike”, Radikal, 14 Ekim 2003.799 “Irak’tan Hep Ayni Mesaj”, Radikal, 21 Ekim 2003.

250vermesinin mutlaka asker gönderilmesi anlaminda yorumlanmamasi gerektigiyönünde açiklama yaparak, asker gönderme karsitligina cumhurbaskanligi dakatilmisti. 800BMGK’nin kabul ettigi 1511 sayili karar 801 , Türkiye için uluslararasimesruiyeti saglayacak bir karardi. Ancak, ABD yetkilileri de askergönderilmemesi yönünde dolayli açiklamalar yapmaya baslamislardi. Rumsfeld,Türk askerinin Irak’ta görev yapmasi konusunda Türk hükümeti ve ordusunun,ABD Merkez Komutanligi ve Irak Geçici Yönetim Konseyi’yle anlasmasigerektigini belirtmis hem de Türk askeri için karar alinmasinin zamanalabilecegini, ayrica 2004 subat veya martinda artik böyle bir güce de gerekkalmayabilecegini vurgulayan bir açiklama yapmisti. 802 Ayrica Irak GenelValisi, Paul Bremer de Türk askeri konusunun Türk hükümeti ile Irak GeçiciYönetim Konseyi arasinda halledilmesi gerektigini belirtmesinden kisa bir süresonra Wolfowitz de, Türkiye’nin Irak’a asker göndermesini çok fazla risklioldugunu belirtti.Aslinda Bremer’in yaptigi açiklama Erdogan’in, Türk askerinin Irak’agitmesi için Irak Geçici Yönetim Konseyi’nin onay vermesinin gerekli olduguyönündeki sartiyla örtüsüyordu. Ancak, Irak Geçici Yönetim Konseyi zatenTürk askerinin gönderilmesini istemiyordu. Dolayisiyla Erdogan’in askergitmesi için öngördügü sart da ortadan kalkmisti.Tüm bu açiklamalardan sonra Türk karar alicilari da tutumlarini bellietmeye basladi. Öncelikle Erdogan, asker göndermek için çok arzuluolmadiklarini, Gül ise, asker göndermek için ihtirasli ve mecbur olmadiklarinibelirterek, asker göndermeme yönünde ilk isaretleri vermeye basladilar. Zaten800 “Sezer: Izin Verilmesi Mutlaka Asker Gönderilmesi Anlaminda Degil”, Milliyet, 14 Ekim 2003.801 BMGK 16 Ekim’de kabul ettigi Irak hakkindaki 1511 sayili karariyla, Irak’taki siyasi geçis dönemininmümkün oldugunca hizlandirilmasi gerektiginin altini çizmekte ve bu süreçte hangi adimlarinatilmasinin öngörüldügünü ortaya koymaktadir. Karar ayrica, Irak’in siyasi, sosyal ve ekonomikalanlarda düzlüge çikabilmesinin ön kosulu olan istikrar ve güvenligin tesisine yönelik yenidüzenlemeler içermekte, bu baglamda birlesik komuta altinda çok uluslu güç kurulmasina yetkivermektedir. BM üyesi ülkelerin de, askeri kuvvet dahil olmak üzere, söz konusu güce katkidabulunmalari istenilmektedir. Öte yandan, uluslararasi toplumun Irak’in yeniden yapilandirilmasindaelinden gelen katkiyi yapmasi çagrisinda bulunulmaktadir. Daha genis bilgi için bkz. EnverBOZKURT, “Birlesmis Milletler Güvenlik Konseyinin Irak Ile Ilgili Kararlarinin Degerlendirilmesi”,http://www.stradigma.com/index.php?sayfa=makale&sayi=1&no=11802 “Türk Askeri Rafa Kalkiyor”, Radikal, 23 Ekim 2003.

251cumhurbaskani da 29 Ekim resepsiyonun da açikça “Asker gönderme benim içinbitti. Bundan sonra gerekli kosullarin olusmasi zor” diyerek, tavrini ve tepkisiniortaya koymasi üzerine, 803daha da azaltti.hükümetin asker gönderme konusundaki niyetiniHer ne kadar, ABD Disisleri Sözcüsü Adam Ereli, Türkiye’den Irak’aasker gönderilmesi konusundaki görüsmelerin askiya alinmadigini, ancakkonunun sonuca baglanmasinin zaman alacagini belirtse de, Ankara’ya ekimsonlarinda ABD tarafindan iletilen bir mesajla, Türk askerinin konjonktürelolarak bu dönemde Irak’ta görev alabilmesinin mümkün olmadigibelirtilmisti. 804Sürece son noktayi koyacak olan görüsme Gül-Powell arasinda geçti.Powell’in Türk askerinin Irak’a gitmemesi yönünde beyani 805ile hükümet,Irak’a asker gönderme kararini askiya alarak 7 Kasim 2003’te tezkereyi(meclisin verdigi yetkiyi) kullanmama karari aldi. 806 Bu karar da Genelkurmay,hükümet ve Disislerinin ortak karariyla sekillendi. Genelkurmay Baskanligi,ABD’li muhataplariyla çesitli kanallardan yürüttükleri görüsmelerde bir sonucavaramamis ve ABD askeri yetkililerin mevcut sartlarda Türk askerinin Irak’taolumsuz sonuçlar doguracagini bildirmisti. Disisleri Bakanligina ABD DisisleriBakanligindan gelen bilgilerin de ayni yönde olmasi üzerine ortak kararavarildi. 807Hükümet, bu kararini Washington’un istegiyle almis oldu, ancakWashington da bu talebi basta Kürt liderler olmak üzere Irak GeçiciYönetimi’nin talebi yönünde Türkiye’ye belirtmisti. ABD, Irak’i isgaletmesinden önce de Türk askerini istememis 1 Mart tezkeresi öncesindekimüzakere sürecinde ABD, Ankara’nin direnmesi ve ABD’nin Irak isgalindekuzey cephesini çok önemsemesi nedeniyle Türk askerinin de ABD güçleriyleKuzey Irak’a girmesine razi olmustu. ABD’nin ikinci kez zoraki Türk askeri803 “Erdogan: Olursa Olur”, Radikal, 30 Ekim 2003; “Sezer: Irak Isi Bitti”, Radikal, 30 Ekim 2003;“Gül: Irak’a Asker Gönderme Konusunda Ihtirasli Degiliz”, Milliyet, 17 Ekim 2003.804 “ABD’den Gelmeyin Mesaji”, Milliyet, 28 Ekim 2003.805 “Ankara, Irak Defterini Kapatti”, Radikal, 8 Kasim 2003.806 “Hükümet, Tezkereyi Kullanmama Karari Verdi”, Milliyet, 7 Kasim 2003; “Tezkere Askida”,Milliyet, 8 Kasim 2003; “Ankara Irak Defterini Kapatti”, Radikal, 8 Kasim 2003.807 “Asker, Irak’a Gitmiyor”, http://www.kurdishlibrary.com./article.php?sid=3729

252istemesi de yine Irak’ta düstügü durumdan kaynaklanan mecburiyetedayaniyordu. Güvenligi saglayamamasi, ABD askerlerine karsi baslayan direnis,ölümle sonuçlanan saldirilar nedeniyle bu talepte bulunmus ancak bu kez deKürt gruplar basta olmak üzere Irak Geçici Yönetimi’nin direnciylekarsilasmisti. BM kararinin çikmasi da göreceli bir rahatlik yaratmasina ragmensonuç olarak, ABD, basindan beri yaptigi gibi Kürt liderlerin söyledigini esasalarak, Irak’taki müttefiki Kürtlerin baskisiyla, bu talebini bir anlamda geriçekmis olmasi Talabani ve Barzani liderligindeki Kürtlerin, siyasi basari eldeettiklerini göstermekteydi. Bunun diger bir sonucu da, ABD’nin zorunlukalmadikça Türkiye’yi devre disi tutmaya ve Kürtlerden yana agirlik koymayadevam edecegidir ki, bu da ABD’nin Irak’in yeni kosullarinda en fazla Kürtlerihimaye ettigini ortaya çikarmaktadir. Diger yandan, gerek Gül’ünbasbakanligindaki 58’inci hükümet gerekse Erdogan’in basbakanligindaki59’uncu hükümet, Irak’a Türk askeri gönderilmesine pek taraftar degillerdi.Ancak, 1 Mart tezkeresi de, 7 Ekim tezkeresi de ABD’nin, Türk genelkurmayive Disisleri bürokrasisinin baskisi sonucu düzenlendi. Türkiye, ABD’nin Irak’iisgaline karsi olmasi ve ABD için Türk askeri göndermek istemeyisine karsilikKuzey Irak’taki kaygilari nedeniyle orada bulunmak isteyerek çeliski içindekalmisti. 808808 Fikret BILA, “Irak Politikasi”, Milliyet, 9 Kasim 2003.

253SONUÇÇalismada görüldügü gibi, karar alicinin kararlarinda bir çok faktör etkietmektedir. Ama her seyden önce, karar alicilarin yerini, yetkilerini, sinirlarinibelirleyen anayasal çerçevelerdir.Türk dis politikasi karar alma sürecine bakildiginda, birimlerinbazilarinin anayasalarin kendilerine tanidigi yetkileri asan davranislardabulunduklari görülmektedir. Örnegin cumhurbaskanlari anayasalarin kendilerinetanidigi sembolik yetkilerin üstünde karar alma sürecine katilmislar ve bir çokdis politika olayina damgasini vurmuslardir. Ama özellikle Türk SilahliKuvvetlerinin hemen hemen her dis politika karar alma sürecinde birparlamenter sistemde oldugundan daha fazla etkiye sahip oldugu tespitedilebilir.Kuskusuz buna yol açan pek çok etken söz konusu edilebilir. Ama bunlarsonucu degistirmemektedir. 2003 Körfez Krizi’nde de Türkiye’nin kirmiziçizgilerinin belirlenmesinde hükümetten çok Genelkurmayin etkili olduguaçiktir. Ecevit’in saglik sorunlari, koalisyon hükümetinin uyumsuzlugu, seçiminyaklasmasi ve savas gibi bir olgunun Türk Silahli Kuvvetlerini de ilgilendirmesinedeniyle Ecevit dönemine asker damgasini vurdu diyebiliriz. Ama özellikleABD ile iliskilerin seyrinde hükümet inisiyatifi daha çok elinde tuttugu gibi,askerler ABD’nin Irak politikasinin Türkiye ile çatisan ve askerlerin kendibelirledikleri olmazsa olmazlar disindaki konularda çok fazla karismakistememislerdir. Zaten Wolfowitz’in askerlerin liderlik görevini yerinegetirmedikleri iliskin sözleri de bunu kanitlar niteliktedir.Bununla birlikte süreç boyunca özellikle savasa degin AKP hükümetininABD’yle isbirligine gitmesi daha çok askerin istekleri yönünde olustu. Birincitezkere sürecinde ABD’nin, Türkiye’nin Kuzey Irak’a asker sokmasikonusundaki çekincesinde israrli olacagi düsünülmediginden, herhangi birzorluk çikmamis ve tezkere meclisten kolaylikla geçmisti. Nitekim ilktezkerenin meclise sevkinde MGK etkin bir rol oynamisti. MGK’nin tezkerekonusundaki talebi sonraki tezkereler için de hükümete referans niteligindeydi.

254Öte yandan, ABD askerlerinin Türkiye’den Kuzey Irak’a geçmesine izinveren tezkerenin parlamento tarafindan reddedilmesi TBMM’nin belki de tarihtehiç olmadigi kadar karar alma mekanizmasinda etkin rol üstlenmesinde yolaçmistir.Aslinda bu gelismeler diyalektik bir mantikla yorumlanabilir. Yani enbasta Genelkurmayin tavsiyeleri dogrultusunda hükümetin etkin bir Irakpolitikasi izlemesi ve ABD ile isbirligi yapmaya dönük yaklasimi, parlamentotarafindan kesin bir biçimde engellenmistir. Kuskusuz karar almamekanizmasinin parlamenter demokrasilerde “rasyonalite” olusturucuvarsayimini göz önüne alirsak, sürecin burada sona ermemesi gerekirdi. Nitekimöyle de oldu. Çünkü Türkiye’nin bu bölgeye iliskin ilgi nedenleri daha dogrusuKuzey Irak’ta Türkiye için varoldugu düsünülen tehlike sürdügüne göre bunlarlaparalel olacak kadar isin içinde olmasi gerekirdi.Iste savas sonrasinda hava sahasinin ABD’ye açilmasini saglayan tezkere(üçüncü tezkere) ile savas sonrasi Türkiye’nin Irak’a asker gönderme tezkeresiböyle bir rasyonalitenin geregi olarak parlamentodan geçirilmistir. Sonuç olarakTürk karar alma mekanizmasinin kararlari uzun vadede degerlendirildigindeamaca uygun rasyonellige dayali bir biçimde islemistir. Sürecin bu sekildeislemesi aslinda her karar biriminin kendi sinirlarinda kalmasiyla mümkünolabilmistir.Üçüncü tezkere, adeta sürecin disinda kalmamak için, hükümettarafindan zoraki basvurulmus bir tezkereydi. Bu tezkere de aynen ikinci tezkeregibi askerin zorlamasiyla meclise sunulmustu. Hükümetin tek inisiyatifi isetezkereyi olabildigince geciktirmek oldu. Ikinci tezkere kabul edilmemesiyleABD’yle yapilan anlasmalar havada kalinca, Türkiye artik kendi kendine birkirmizi hat listesi çizmis ve bu hat asildigi takdirde TSK’nin Irak’a gireceginien yetkili agizlardan ifade etmis ve bunu inandirici kilmak için de Irak sinirinabüyük bir askeri güç yigmaya baslamisti. ABD ise sözlü teminatlariniveregelmis ve kuzey cephesini açmadan savasa baslamisti.

255Dolayisiyla bu süreçte Türkiye ABD iliskilerini 1 Mart öncesi ve sonrasiolarak ayirdigimizda, 1 Mart öncesi Türkiye kirmizi çizgilerini koruma, savaszararlarini azaltma ve savas sonrasi hesaplar yaparken, 1 Mart sonrasi bunlaraek olarak adeta bozulan iliskileri tamiri için çaba göstermek zorunda kalmistir.ABD’nin Irak’ta asayisi saglayamamasi asker ihtiyacini öne çikardi veTürkiye için yeni bir süreç daha basladi. Irak’a gönderme konusunaGenelkurmay gibi bu kez hükümet de sicak bakiyordu. Çünkü 1 Mart tezkeresiöncesinde vaat edilen ekonomik yardim tezkerenin reddedilmesiyle alinamamishem de ABD ile iliskiler gerilmisti. Dolayisiyla, hükümet asker göndererek hemIrak’tan ekonomik pay koparmak hem de bu vesileyle iliskileri düzeltmekistiyordu. Bu amaçla 7 Ekim’de meclisten yetki alan hükümet, Irak’in içdinamiklerinin izin vermemesi, bölge devletlerinin karsi çikislari veWashington’da Kürt lobisinin kazandigi etkinlik 7 Kasim’da bu yetkiyikullanmama karari alarak süreç tamamlandi.Bu süreçte kriz içinde kriz yasandi diyebiliriz. AKP hükümeti özellikleen kapsamli tezkere olan 1 Mart tezkeresinde sorumlulugu diger karar birimleriile paylasmak istemis ve MGK’dan tavsiye istemisti. Ancak TSK dasorumlulugu üzerine almak ya da sorumlulugu paylasmamak istememesinedeniyle mekanizma içinde birimlerin sorumluluk paylasimi konusundagerilim yasandi diyebiliriz.Ayrica Türkiye ABD’nin taleplerini parça parça kabul ederek hem Arapdünyasina hem de ABD’ye gerçek degerini göstermeye ve Avrupa’ya da ABD’yleisbirligi konusunda çok da istekli olmadigini göstermeye çalisti.Ayrica kriz sürecinde üç basbakan (üç hükümet) ve dört disisleri bakanigörev almisti. Bu nedenle TSK ABD ile görüsmelerde daha etkin oldu. Digeryandan TSK’nin güdümüne devredilen Kuzey Irak politikasi da hükümete farklibir politika izleme firsati vermemisti. AKP hükümeti, cumhurbaskanininuluslararasi mesruiyetinin, TSK’nin güvenlik endisesinin ve Disisleribürokrasisinin siyasi kaygilarinin olusturdugu, bu üç karar alma bir iminintoplamindan ibaret politikayi uyguladi diyebiliriz. Daha dogrusu hükümet,

256I.Körfez Krizi’nden kalma, yasanan süreçte daha da belirginlesen Kuzey Irak’aendeksli, tamamen korkuya dayanan politika haricinde, Orta Dogu baglamindaIrak genelinde ve Kuzey Irak özelinde hiçbir politika olusturamamis sadece buüç birimin olusturdugu ve devlet politikasi haline gelen politikalari neredeyseaynen uygulamak zorunda kalmistir. Dolayisiyla bu da II. Körfez Krizipolitikalarinin Genelkurmayin istegi dogrultusunda olusturuldugunugöstermekte olup, dönemin karar alma sürecinin neredeyse tamamen TSKtarafindan biçimlendirildigi yargisina varabiliriz.

257Kitaplar:KAYNAKÇAACAR, I. C., Dis Politika, Ankara, [y.y], 1993.AHMAD, F., Modern Türkiye’nin Olusumu, Sarmal Yayinevi, Istanbul, 1995.AKSIN, S., (Yay. Yön.), Türkiye Tarihi 4, Çagdas Türkiye 1908-1980, CemYayinevi, Istanbul, 1992.AKYOL, H., Orta Dogu Denkleminde Israil-Türkiye Iliskileri, BirinciBasim, Ankara, Öteki Yayinevi,1998.ARI, T., Uluslararasi Iliskiler ve Dis Politika, Dördüncü Basim, AlfaYayinlari, Istanbul, 2002._____, Uluslararasi Iliskiler Teorileri Çatisma, Hegemonya, Isbirligi, AlfaYayinlari, Istanbul, 2002._____, Amerika’da Siyasal Yapi Lobiler ve Dis Politika, 2.Baski, AlfaYayinlari, Istanbul, 1997._____, Uluslararasi Iliskilere Giris, Alfa Yayinlari, Istanbul, 1996.ATAY, A. S., Çok Partili Dönemde Türkiye’de Ordu’nun Siyasal Rolü veDevlet Yapisi Içindeki Yeri, Anadolu Üniversitesi Yayinlari, Istanbul,1998.ATAY, C., Karsilastirmali Türk Anayasalari (Degisme ve Gelisme), EkinKitabevi Yayinlari, Bursa, 1997.AYDIN, M., 2000’li Yillara Dogru Türkiye’nin Önde Gelen SorunlarinaYaklasimlar: 33-Dis Politika, Türkiye Genç Isadamlari Dernegi(TÜGIAD), [y.y.], Mart 1998.BAGIRKAN, S., Karar Verme , Der Yayinlari, Istanbul, 1993.BALCI, M., MGK ve Demokrasi Hukuk- Ordu-Siyaset, Genisletilmis 2.Basim, Yönelis Yayinlari, Istanbul, 1998.BATUM, S., “Türkiye’de Demokratiklesme Perspektifleri” ve “ABKopenhag Siyasal Kriterleri- Görüsler ve Öncelikler-”, TÜSIADYayini, Istanbul, 2001.BATUM, S., ve N. YÜZBASIOGLU, Anayasa Hukukunun Temel Metinleri,Beta Yayinlari, Istanbul,1997.BILA, F., Sivil Darbe Girisimi ve Ankara’da Irak Savaslari, Birinci Baski,Ümit Yayincilik, Ankara, 2003.BOZKURT, E., M. A. KÜTÜKÇÜ ve Y. POYRAZ, Devletler Hukuku, NobelYayinlari, Ankara, 2000.CEVIZOGLU, H., Amerika’nin Körfez Savasi, 2. Baski, CevizkabuguYayinlari, Ankara, 2003ÇALIS, S. H., Türkiye-Avrupa Birligi Iliskileri Kimlik Arayisi, PolitikAktörler ve Degisimi, 1. Basim, Nobel Yayinlari, Ankara, 2001.

258ÇAM, Ç., Devlet Sistemleri, Der Yayinlari, Istanbul, 1993.ÇELIK, E., 100 Soruda Dis Politika Tarihi, Gerçek Yayinevi, Istanbul, 1969.DAGI, I. D., Kimlik Söylem ve Siyaset Dogu Bati Ayriminda Refah PartisiGelenegi, 1.Baski, Imge Kitabevi Yayinlari, Ankara, 1998._____, (der.), Türk Dis Politikasinda Gelenek ve Degisim, Siyasal Kitabevi,Ankara, 1998.DAVER, B., Siyaset Bilimine Giris, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1993.DERINGIL, S., Denge Oyunu Ikinci Dünya Savasinda Türkiye’nin DisPolitikasi, Tarih Vakfi Yayinlari, Istanbul,1994.DOUGHERTY, J. E., ve R. L. PFALTZGRAFF, JR, Contending Theories ofInternational Relations , A Comprehensive Survey, Third Edition,Harper Collins Publishers, New York, 1990.EFEGIL, E., Körfez Krizi ve Türk Dis Politikasi Karar Verme Modeli,Gündogan Yayinlari, Ankara, 2002.ERDOGAN, M., Rejim Sorunu, Vadi Yayinlari, Ankara, 1997.ERGIN, F., Uluslararasi Politika Stratejileri , I.Ü. Iktisat Fakültesi YayinlariIstanbul, [t.y.].FEYZIOGLU, T., ve Digerleri, Atatürk Yolu, 3. Basi, Atatürk ArastirmaMerkezi Yayini, Istanbul, 1995.GIRGIN, K., Osmanli ve Cumhuriyet Dönemleri, Hariciye Tarihimiz(Teskilat ve Protokol), Türk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara,1994______, T.C. Hükümetleri Programinda Dis Politikamiz (70 YilinPanoramasi) 1923-1993, [t.y], Ankara, 1993.GÖK, M., “Cumhuriyet Dönemi Türk Dis Politikasinin Iç ve Dis Kaynaklari”,Atatürk Türkiyesinde (1923-1938) Dis Politika SempozyumuBildirileri, Bogaziçi Üniversitesi Yayinlari, Istanbul, s.49-66, 1994.GÖNLÜBOL, M., ve Digerleri, Olaylarla Türk Dis Politikasi (1919-1995),9.Baski, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1996.GÖNLÜBOL, M., Uluslararasi Politika Ilkeler -Kavramlar-Kurumlar, 4.Baski, Atilla Kitabevi, Ankara, 1993._____, Dis Politika Iç Etkenler Açisindan Bir Dis Politika Incelemesi, UlusalBasimevi, Ankara, 1969.GÖZEN, R., Amerikan Kiskacinda Dis Politika: Körfez Savasi, TurgutÖzal ve Sonrasi, Liberte Yayinlari, Ankara, 2000.GÖZLER, K., Devlet Baskanlari: Bir Karsilastirmali Anayasa HukukuIncelemesi, Ekin Kitabevi Yayinlari, Bursa, 2001.GÖZÜBÜYÜK, S., Anayasa Hukuku, 5. Basi, Turhan Kitabevi, Ankara,1995.HOLSTI, K. J.,International Politics -A Framework for Analysis, ThirdEdition, Prentice Hall, New Jersey, 1977.

259KAPANI, M., Politika Bilimine Giris , Altinci Basim, Bilgi Yayinevi, Ankara,1992._____, Politika Bilimine Giris, Üçüncü Baski, A.Ü. Hukuk FakültesiYayinlari, Ankara, 1983.KARATEPE, S., Tek Parti Dönemi, Agaç Yayinlari, Istanbul, 1993.KÖNI, H., Genel Sistem Kurami ve Uluslararasi Siyasetteki Yeri, ASAMYayinlari, Ankara, 2001._____, Atatürk’ün Dis Politikayla Ilgili Görüsleri ve Uygulamalari, 100.YilAtatürk Konferanslari (14-25 Mayis 1981), Türkiye Petroller A.O. GenelMüdürlügü Yayinlari, Ankara, s.131-140, 1981.KURUBAS, E., 1960’dan 2000’lere Kürt Sorununun Uluslararasi Boyutu veTürkiye, Cilt II, Nobel Yayinlari, Ankara, 2004.LOPEZ, G. A., and M. S. STAHL (ed.), International RelationsContemporary Theory and Practice, Congressional Quaterly Inc.,Washington,1998.MÜTERCIMLER, E., ve M. K. ÖKE, Yalnizliktan Sayginliga DemokratPartinin Dis Politikasi, Birinci Baski, Irfan Yayincilik, Ankara, 2000.ONARAN, A. S., Kamuoyu El Kitabi, Filiz Kitabevi, Istanbul, 1984.ONARAN, O., Örgütlerde Karar Verme , 2. Baski, AÜSBF Yayinlari, Ankara,1975.ORAN, B.,(ed.), Türk Dis Politikasi Kurtulus Savasindan Bugüne Olgular,Belgeler, Yorumlar, Cilt I (1919-1980), Iletisim Yayinlari, Istanbul,2001._____, “Kalkik Horoz” Çekiç Güç ve Kürt Devleti, Birinci Basim, BilgiYayinevi, Ankara, 1996.ÖZCAN, G., ve S. KUT (der.), En Uzun On Yil, Büke Yayinlari, Istanbul,2000.ÖZDAG, Ü., Ordu-Siyaset Iliskisi Atatürk ve Inönü Dönemleri, GündoganYayinlari, Ankara, 1991.ÖZTÜRK, O. M., Ordu ve Politika, Birinci Basim, Gündogan Yayinlari,Ankara,1993._____, Dis Politika ve Silahli Kuvvetler, Tübitak Yayini, Ankara, [t.y.].PAZARCI, H., Uluslararasi Hukuk Dersleri, Kitap I, Gözden Geçirilmis5.Baski, Ankara, Turhan Kitabevi, 1995._____, Uluslararasi Hukuk Dersleri, Kitap III, Gözden Geçirilmis 2.Baski,Anakara, Turhan Kitabevi, 1997.RUBIN, B., ve K. KIRISÇI (der.),Günümüzde Türkiye’nin Dis Politikasi,Bogaziçi Yayinlari, Istanbul, 2002.SEZER, D., Kamuoyu ve Dis Politika, AÜSBF Yayinlari, Ankara, 1972.

260SNYDER, R. C., H. W. BRUCK and B. SAPIN, “The Decision Making Approach tothe Study International Politics”, J. N. ROSENAU, (ed), InternationalPolitics and Foreign Policy, a reader in research and theory, New York,The Free Press, 1969.SOYSAL, I., Türk Dis Politikasi Incelemeleri Için Kilavuz 1919-1993, OBIVYayinlari, Istanbul, 1993.SOYSAL, M., Dis Politika ve Parlamento, AÜSBF Yayinlari, Ankara,1964.SÖNMEZOGLU, F. (der.),Uluslararasi Iliskiler Sözlügü, Ikinci Basim, DerYayinlari, Istanbul, 1996._____, (der.), Degisen Dünya ve Türkiye, Birinci Basim, Baglam Yayinlari,Istanbul, 1996._____, (der.), Uluslararasi Politikada Yeni Alanlar Yeni Bakislar, DerYayinlari, Istanbul, 1996._____, ABD’nin Türkiye Politikasi (1964-1980), Der Yayinlari, Istanbul,1995._____, Uluslararasi Politika ve Dis Politika Analizi, 2.Baski, Filiz Yayinlari,Istanbul, 1995._____, (der.), Türk Dis Politikasinin Analizi, Der Yayinlari, Istanbul, 1994.TANILLI, S., Devlet ve Demokrasi, 8.Basi, Çagdas Yayinlari, Istanbul, 1996.TANÖR, B., Türkiye’de Demokratiklesme Perspektifleri, TÜSIAD Yayini,Istanbul, 1997.TUNCAY, S., Parti Içi Demokrasi ve Türkiye, Gündogan Yayinlari, Ankara,[t.y.].VERBA, S., “Assumptions of Rationality and NonRationality in Models of theInternational System”, J. N. ROSENAU (ed.), International Politics andForeign Policy, a reader in research and theory, New York, The FreePress, 1969.YAVUZALP, E., Liderlerimiz ve Dis Politika, Bilgi Yayinlari, Ankara, 1996.YAZICI, S., Türkiye’de Askeri Müdahalelerin Anayasal Etkileri, YetkinYayinlari, Ankara, 1997.YETKIN, M., Tezkere, Birinci Basim, Remzi Kitabevi, Ankara, 2004.Makaleler:“Çekiç Güç Kürt Devleti Kuruyor”, Aksiyon, Sayi:47, Yil:1, (28 Ekim-3Kasim), s.24-28, 1995.“Türk-Israil Anlasmasinin Bilinmeyenleri”, Aksiyon, Sayi:76, Yil:2, (18-24Mayis), s.24-31, 1996.AKARCALI, S., “Basinin Görevleri ve Basin Özgürlügü”, AÜSBF Dergisi,Cilt:XLIV, No:1-2, (Ocak-Haziran), s.265-287, 1989.

261ALKAN, H., “Avrupa Birligi Karar Alma Süreçlerinde Baski Gruplari”, TürkIdare Dergisi, Sayi:422, Yil:71, (Mart), s. 35-51, 1999.ALPAY, S., “Türkiye’de Demokrasi ve Askerin Siyasi Rolü”, Yeni Türkiye,Sayi:23-24, Yil:4, (Eylül-Aralik), s.1252-1255, 1998.ASLANDAS, A. S., “Cumhurbaskanligi”, Cumhuriyet Dönemi TürkiyeAnsiklopedisi, Cilt:11, 1.Baski, Iletisim Yayinlari, Istanbul, s.188-206,1996.ATES, N., “Cumhuriyet Dönemi Türk Dis Politikasi ve Hükümet Programlari”,Iktisat Dergisi, No: 357, (Mayis-Haziran), s.71-86, 1996.AYBAY, R., “Milli Güvenlik Kavrami ve Milli Güvenlik Kurulu”, A.Ü.S.B.F.Dergisi, Cilt:33, No:1-4, s.59-82, 1978.BASBUG, A., “Ya Milli Güvenlik Kurulu Ya Demokratik Cumhuriyet”, YeniTürkiye, Sayi:23-24, Yil:4, (Eylül-Aralik), s.1288-1292, 1998.BAYDUR, M., “Üniformali Demokrasi”, Yeni Türkiye, Sayi:17, Yil:3, (Eylül-Ekim), s.306-325, 1997.BOZDEMIR, M., “Ordu-Siyaset Iliskileri”, Cumhuriyet Dönemi TürkiyeAnsiklopedisi, Cilt:10, 1.Baski, Iletisim Yayinlari, Istanbul, s.2648-2660, 1996BÖLÜKBASI, S., “Türkiye ve Israil: Mesafeli Yakinliktan Stratejik Ortakliga”,Liberal Düsünce, Cilt:4, Sayi:13, (Kis), s.138-152, 1999.CRISS, N. B., “Türkiye Cumhuriyetinin Dis Politikalari”, Dogu Bati Dergisi,Sayi:21, Yil:6, s.141-158, 2002-03._____, “1980 Sonrasi Türk Amerikan Iliskileri”, Cumhuriyet Dönemi TürkiyeAnsiklopedisi, Cilt:12, 1.Baski, Iletisim Yayinlari, Istanbul, s.370-371,1996.DEDEOGLU, B., “Türkiye’de 90’larin Sonunda Dis Politika Davranislari ve BuDavranislari Etkileyen Temel Faktörler”, Iktisat Dergisi, Sayi:386,(Ocak), s.5-19, 1999.EMIROGLU, H., “Türk Dis Politikasinin Olusturulma Sürecinde Yasama-Yürütme Iliskileri”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:3, Sayi:54, (Temmuz-Eylül), s.42-69, 1999.ERDOGAN, M., “Silahli Kuvvetlerin Türk Anayasa Düzeni Içindeki Yeri” YeniTürkiye, Sayi:17, Yil:3, (Eylül-Ekim), s.273-289, 1997._____, “Silahli Kuvvetlerin Türk Anayasa Düzeni Içindeki Yeri”, A.Ü.S.B.F.Dergisi, Cilt:XLV, Sayi:1-4, s.309-334, 1990._____, “Basbakanlik Hükümeti mi?”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:XLIV, No:3-4,(Temmuz-Aralik), s.228-247, 1989.ERHAN, Ç., “ABD ve NATO’yla Iliskiler”, B. ORAN (ed.), Türk DisPolitikasi Kurtulus Savasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar,Cilt I: 1919-1980, 1.Baski, Iletisim Yayinlari, Istanbul, s.522-575, 2001.

262ERIS, O., “Körfez Krizi ve Türkiye’de Karar Alma Süreci”, F.SÖNMEZOGLU, (der.), Degisen Dünya ve Türkiye, Birinci Basim,Baglam Yayinlari, Istanbul, s.249-266, 1996.FIRAT, M., “Yunanistan’la Iliskiler”, B. ORAN (ed.), Türk Dis PolitikasiKurtulus Savasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I:1919-1980, 1.Baski, Iletisim Yayinlari, Istanbul, s.716-749, 2001.GERGER, H., “Türk Dis Politikasi Bir Genel Çerçeve”, Mülkiyeliler BirligiDergisi, Cilt:X, Sayi:72-73, Yil:18, s.31-40, 1984.GIRGIN, K., “Cumhuriyet Döneminde Disisleri Örgütünün Gelismesi”, I.SOYSAL, (Haz.), Çagdas Türk Diplomasisi: 200 Yillik Süreç,Sempozyuma Sunulan Tebligler, 15-17 Ekim 1997, TTK Yayini, Ankara,s.707-717, 1999.GÖNLÜBOL M., ve H. ÜLMAN, “Türk Dis Politikasinin Yirmi Yili 1945-1965”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt: XXI, No:1, s.143-182, 1966.GÖNLÜBOL, M., “Türkiye’nin 1980’li Yillardaki Dis Politikasinin BirDegerlendirmesi, 1983-1990 Dönemi”, M. GÖNLÜBOL ve Digerleri,Olaylarla Türk Dis Politikasi (1919-1995), 9.Baski, Ankara, SiyasalKitabevi, 1996._____, “Atatürk’ün Dis Politikasi Amaçlar ve Ilkeler”, T. FEYZIOGLU veDigerleri, Atatürk Yolu, 3. Basi, Atatürk Arastirma Merkezi Yayini,Istanbul, s.235-285, 1995._____, “Kamuoyu ve Dis Politika”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:23, Sayi:4, s.87-110, 1968.GÖZEN, R., “75.Yilinda Türk Dis Politikasinin Analizi ve Degerlendirilmesi”,Yeni Türkiye, Sayi:23-24, Yil:4, (Eylül-Aralik), s.1343-1360, 1998._____, “Türkiye’nin II.Körfez Savasi Politikasi: Aktif Politika ve Sonuçlari”, I.D. Dagi (der.), Türk Dis Politikasinda Gelenek ve Degisim, SiyasalKitabevi, Ankara, s.178-216, 1998._____, “Türk Dis Politikasinda Karar Alma Mekanizmasi, Turgut Özal veKörfez Krizi”, Yeni Türkiye, (Türk Siyaseti Özel Sayisi), Sayi:9, Yil:2,s.286-302, 1996.GÜL, A.,“Cumhuriyet Dönemi Türk Dis Politikasi”, Yeni Türkiye, Sayi:23-24,Yil:4, (Eylül-Aralik), s.1311-1317, 1998.GÜREL, S. S., “1980 Ertesinde Türk Dis Politikasi”, Cumhuriyet DönemiTürkiye Ansiklopedisi, Cilt:12, 1.Baski, Iletisim Yayinlari, Istanbul,s.356-363, 1996.INBAR, E., “Türk-Israil Iliskilerinde Stratejik Unsur”, B. RUBIN ve K.KIRISÇI (der.), Günümüzde Türkiye’nin Dis Politikasi, BogaziçiÜniversitesi Yayinevi, Istanbul, s.181-199, 2002.ILGAZI, A., “Atatürk’ün Bagimsizlik Anlayisi ve Türk Dis Politikasindaki Yerive Önemi”, Üçüncü Uluslararasi Atatürk Sempozyumu, 3/6 Ekim

2631995, Gazi Magusa, Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti, Atatürk ArastirmaMerkezi Yayinlari, Cilt:I, Ankara, s. 411-420, 1998.JERVIS, R., “Hypotheses on Misperception,” G. A. LOPEZ and M. S. STAHL(ed.), International Relations Contemporary Theory and Practice,Congressional Quaterly Inc., Washington,1998.KAFAOGLU, A. B., “Dis Politika”, Yeni Türkiye, (Türk Cumhuriyetleri ÖzelSayisi), Sayi:3, Yil:1, s.158-163,1995.KIRISÇI, K., “Huzur Mu Huzursuzluk Mu: Çekiç Güç ve Türk Dis Politikasi”,F. SÖNMEZOGLU (der.), Türk Dis Politikasinin Analizi, DerYayinlari, Istanbul, s.273-315, 1994.KOÇAK, C.,“Siyasal Tarih 1923-1950”, S. AKSIN (Yay. Yön.), TürkiyeTarihi 4, Çagdas Türkiye 1908-1980, Cem Yayinevi, Istanbul, s.85-173, 1992.KOÇER, G., Türk Dis Politikasinda Karar Alma Süreci ve Parlamento: BirKalite Analizi Denemesi, Kamu Yönetiminde Kalite, I. UlusalKongresine Sunulan Bildiri, 26-27 Mayis, s.373-384, 1998._____, “Türk Dis Politikasinda Kriz Dönemlerinde Parlamenter Denetimi”,Uluslararasi Iliskiler Yilligi, Sayi:1, s.173-205, 1997.KULOGLU, A., “Soguk Savas Sonrasi Bozulan Dengeler, Irak Krizi veBölgesel Istikrar Arayislari”, Stratejik Analiz, Cilt:4, Sayi:44, (Aralik),s.41-46, 2003.KÜRKÇÜOGLU, Ö., “Türk Dis Politikasinin Ana Ekseninde Tarih, Cografyave Konjonktür Iç Içe Olmak Zorundadir”, (Mülakat), Türkiye Günlügü,Sayi:68, (Kis), s.35-45, 2002._____, “ ‘Dis Politika’ Nedir? Türkiye’deki Dünü ve Bugünü”, A.Ü.S.B.F.Dergisi, Cilt:XXXV, Sayi:1-4, s.317-333, 1980._____, “Türk Demokrasisinin Kurulus ve Isleyisinde Dis Etkenler (1946’dan BuYana), A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:XXXIII, No:1-2, (Mart-Haziran), s.213-247, 1979.ORAN, B., “TDP’nin Askeri, Siyasal, Ekonomik Arka Plani”, B. ORAN (ed.),Türk Dis Politikasi Kurtulus Savasindan Bugüne Olgular, Belgeler,Yorumlar, Cilt I (1919-1980), Iletisim Yayinlari, Istanbul, s.29-46,2001._____, “Kenan Evren”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:11,1.Baski, Iletisim Yayinlari, Istanbul, s.199-204,1996.ÖRS, B., Geç Modernlesen Ülkelerde Ordunun Rolü, Türkiye Örnegi, YeniTürkiye, Sayi:23-24, Yil:4, (Eylül-Aralik), s.1217-1224, 1998.ÖZBUDUN, E., “1961 T.C. Anayasasina Göre Andlasmalarin Onaylanmasi”,100. Dogum Yilinda Atatürk’e Armagan, No:12, (Prof. Dr. AhmetSükrü Esmer’e Armagan), AÜSBF Yayinlari, Ankara, s.209-228,1981.

264ÖZCAN, G., “Türk Dis Politikasinda Olusum Süreci ve Askeri Yapi”, B.RUBIN ve K. KIRISÇI (der.),Günümüzde Türkiye’nin Dis Politikasi,Bogaziçi Yayinlari, Istanbul, s.19-62, 2002._____, “Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dis Politika Gündeminde DoksanliYillar”, G. ÖZCAN ve S. KUT (der.), En Uzun On Yil, Büke Yayinlari,Istanbul, 2000._____, “50. Yili Biterken Türkiye- Israil Iliskileri”, I. SOYSAL, (Haz.), ÇagdasTürk Diplomasisi: 200 Yillik Süreç, 15-17 Ekim 1997 SempozyumaSunulan Tebligler, TTK Yayini, Ankara, s.538-551, 1999._____, “Türkiye’de Siyasal Rejim ve Dis Politika 1983-1993”, F.SÖNMEZOGLU, (der), Türk Dis Politikasinin Analizi, Der Yayinlari,Istanbul, s. 293-315, 1994.ÖZDAG, Ü., “Türk-Amerikan Iliskilerinde Irak Krizi”, Stratejik Analiz, Cilt:4,Sayi:40, (Agustos), s.25-41, 2003.ÖZDEMIR, H., “Milli Güvenlik Kurulu”, Cumhuriyet Dönemi TürkiyeAnsiklopedisi, Cilt:11, 1.Basim, Iletisim Yayinlari, Istanbul, s.54-58,1996.ÖZGÜR, N., “Balkan Devletlerinin Dis Politika Uygulamalarinda EtnikSorunlarin Rolü (1989-1997)”, F. SÖNMEZOGLU (der.), UluslararasiPolitikada Yeni Alanlar Yeni Bakislar, Der Yayinlari, Istanbul, 1996.ÖZTÜRK, O. M., “Türk Dis Politikasinda Silahli Kuvvetlerin Konum ve IsleviÜzerine Gözlemler ve Görüsler”, Amme Idaresi Dergisi, Cilt: 31, Sayi:2, s.93-101, 1998.PAZARCI, H., “Türk Dis Politikasinin Yönlendirilmesinde Uluslararasi HukukEtkeni”, F. SÖNMEZOGLU (der.), Türk Dis Politikasinin Analizi, DerYayinlari, Istanbul, s. 483-490, 1994.SAKAL, M., “Siyasal Karar Alma Sürecinde Yer Alan Aktörler ve Rolleri”,D.E.Ü., I.I.B.F. Dergisi, Cilt.13, Sayi:1, s.211-230, 1998.SAKALLIOGLU, Ü., “Ordu ve Siyaset”, Cumhuriyet Dönemi TürkiyeAnsiklopedisi, Cilt:14, 1.Baski, Iletisim Yayinlari, Istanbul, s.1000-1004, 1996.SARIBAY, A. Y., “Dis Politika Kararlarini Belirlemede Psikolojik Etkenler veTürkiye”, F. SÖNMEZOGLU (ed.), Türk Dis Politikasinin Analizi, DerYayinlari, Istanbul, s.383-390, 1994.SEVINÇ, M., “Milli Güvenlik Kurulu ve 1997 Süreci”, Birikim, No:131,(Mart), s.60-71, 2000.SOYSAL, I., “Türkiye Cumhuriyeti’nin 75 Yillik Dis Politikasi”, YeniTürkiye, Sayi:23-24, Yil:4, (Eylül-Aralik), s.1361-1367, 1998.SAYLAN, G., “Türkiye Cumhuriyeti’nde Devlet Yapisinin Evrimi”,Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt:2, 1.Baski, IletisimYayinlari, Istanbul, s.388-405, 1996.

265SEN, A., “Basbakan Gül’ün Orta Dogu Ziyareti ve Arap Dünyasi”, StratejikAnaliz, Cilt:3, Sayi:34, (Subat), s.6-7, 2003.TANÖR, B.,“Türkiye’de Dis iliskilerin Iç Hukuk Rejimi”, F. SÖNMEZOGLU(ed.), Türk Dis Politikasinin Analizi, Der Yayinlari, Istanbul, s.317-332, 1994.TELLAL, E., “1996 Yilinda Türk Dis Politikasi”, Mülkiyeliler Birligi Dergisi,Cilt:XX, Sayi:195, (Aralik-Ocak), s.49-56, 1996-97.THAYER, B. A., “Irakta Beklenen Savasin Nedenleri”, Stratejik Analiz,Cilt:3, Sayi:33, (Ocak), s.86-89, 2003.TURAN, I., “Parlamenter Demokraside Denetim Islevi”, A.Ü.S.B.F. Dergisi,Cilt:XXXIII, No:1-2, (Mart-Haziran), s.1-33, 1978.UZGEL, I., “TDP’nin Olusturulmasi”, B. ORAN (ed.), Türk Dis Politik asiKurtulus Savasindan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt:I,(1919-1980), Iletisim Yayinlari, Istanbul, s. 73-93, 2001._____, “Türk Dis Politikasinda Pragmatizm”, Ismail Soysal (Haz.), ÇagdasTürk Diplomasisi: 200 Yillik Süreç, 15-17 Ekim 1997 SempozyumaSunulan Tebligler, TTK Yayini, Ankara, s.653-662,1999._____, “Türk Dis Politikasinda “Sivillesme” ve Demokratiklesme Sorunlari:Körfez Savasi Örnegi”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:53, No:1-4, s.307-326,1998._____, “Ordu ve Dis Politika: Kusatilmisliktan Kamplasmaya Türk DisPolitikasi”, Mülkiyeliler Birligi Dergisi, Cilt:XXI, Sayi:204, s.18-27,1997.ÜLMAN H., ve O. SANDER, “Türk Dis Politikasina Yön Veren Etkenler II(1923-1968)”, A.Ü.S.B.F. Dergisi, Vol:27, No:1-2, s.1-24, 1972.ÜLMAN, H., “Türk Dis Politikasina Yön Veren Etkenler (1923-1968) -I”,A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt:23, No:3, s.243-273, 1968.VARDAR, D., “Türkiye-AT Iliskileri”, F. SÖNMEZOGLU (ed.), Türk DisPolitikasinin Analizi, Der Yayinlari, Istanbul, s. 373-382, 1994.YILMAZ, H., “Istanbul’da Gerçeklesen Irak Zirvesi’nin Sonuçlari ve AraplarinTepkisi”, Stratejik Analiz, Cilt:3, Sayi:35, (Mart), s.13-14, 2004.Diger Kaynaklar:Internet Kaynaklari:AKGÜN, B., “Irak Savasi’nin Türk Iç Politikasi Üzerine Muhtemel Etkileri”,BAGCI, H., “Türkiye’nin Irak Ikilemi ABD Politikalari”,

266BOZKURT, E., “Birlesmis Milletler Güvenlik Konseyinin Irak Ile IlgiliKararlarinin Degerlendirilmesi”,EFEGIL, E., “1 Mart Günü Neden TBMM Üyeleri Hükümet Tezkeresini KabulEtmedi?”,HASAN, M., ve S. SORAN, “Kerkük Kerkük”, Yayinlar-Stratejik ArastirmaRaporu,KOÇ, S. B., “Irak’a Asker Gönderme Tartismasi”, Haftalik Analiz,ÖZDAG, Ü., “Tezkere Sonrasinda Türkiye-ABD Iliskileri ve Irak”, PolitikÖngörü, ÖZDAG, Ü., “Türkiye-ABD Iliskilerinin Gelecegine Stratejik Bir Bakis”,Basinda ASAM,TASKIRAN, C., “Bütün Yollar Irak’a mi?”,TASKIRAN, C., “Türkiye ve ABD’nin Irak ve Orta Dogu Politikalari”,“Irak Savasi ve Türkiye’nin Durumu”, http://www.obiv.org.tr./DSA/Irak4.htm>“Türk-Amerikan Iliskileri ve Türkiye’nin Bölgesel Rolü”, Basinda ASAM,“Türkiye-ABD-AB Üçgeni”, Haftalik Analiz,Taranan Süreli Yayinlar:AksiyonAmme Idaresi DergisiAÜSBF DergisiD.E.Ü. I.I.B.F. DergisiDogu Bati Dergisi,HürriyetMilliyetMülkiyeliler Birligi DergisiRadikalStratejik AnalizTürk Idare DergisiYeni SafakYeni Türkiye DergisiZaman

267Taranan Internet Adresleri:http://www.stradigma.comhttp://www.avsam.orghttp://www.foreignpolicy.org.trhttp://www.obiv.org.trhttp://www.mfa.gov.trhttp://www.belgenet.comhttp://www.kurdishlibrary.com

268ÖZGEÇMISKisisel Bilgiler :Adi ve Soyadi : Muharrem AKSUDogum Yeri : ISPARTADogum Yili : 15/02/1976Medeni Hali : BekarEgitim Durumu :Lise: Isparta Imam- Hatip LisesiLisans : S.D.Ü.- I.I.B.F. - Kamu Yönetimi BölümüYüksek Lisans : S.D.Ü. - S.B.E. - Kamu Yönetimi Anabilim DaliYabanci Dil(ler) ve Düzeyi :1. Ingilizce - Orta2. …………………….Is Deneyimi :19… - 20… : ………………………………………20… - 20… : ………………………………………Bilimsel Yayinlar ve Çalismalar :1. …………………………………………………..2. …………………………………………………..3. …………………………………………………..4. …………………………………………………..5. …………………………………………………..

269