Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar - Cerrahpaşa Tıp Fakültesi

İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri
Medikal Açıdan Stres ve Çareleri
Sempozyum Dizisi No: 47 • Aralık 2005; s.13-33
Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
Prof. Dr. Müfit Uğur
Stres psi ki yat rik ve bi yo lo jik has ta lık la rın or ta ya çı kış mo de li ni yan sıt mak ta dır. Bu
mo del de has ta lık du ru mu nun or ta ya çı ka bil me si için
A) Bi yo lo jik yat kın lık ve ya ya ka la na bi lir lik du ru mu nun,
B) Stre sin ken di si nin,
C) Ko ru yu cu fak tör le rin ol duk ça bü yük ehem mi ye ti bu lun mak ta dır.
Bi yo lo jik yat kın lık ve ya ya ka la na bi lir lik ( vul ne ra bi lity) du ru mu:
Psi ki yat rik has ta lı ğın ol ma sı için şah sın bu has ta lı ğa yat kın lı ğı ol ma lı dır. Ger çek
yat kın lık has ta lık du ru mu nun ki şi den ki şi ye gös ter di ği şid det de ği şik lik le ri ile an laşı
lır.
Bi rey sel yat kın lık ha li ni ge ne tik fak tör ler ve er ken bi yo lo jik fak tör ler et ki ler ler.
Bu ra da bi yo lo jik fak tör ler ara sın da ki şi nin fe tal dö nem de an ne ye ve ken di ne ait
has ta lık lar bi le da hil edi le bi lir. Çok za man bu bi yo lo jik yat kın lık (vul ne ra bi li te) ha li
al kol ve mad de kul la nı mı ile da ha da kö tü le şir. Bi yo lo jik yat kın lık ha li sa de ce psi kiyat
rik has ta lık lar ile de sı nır lı de ğil dir. Kan ser, kalp has ta lı ğı, art rit gi bi has ta lık lar da
bun la ra da hil edi le bi lir.
STRESS
Stres vul ne ra bi li te üze ri ne et ki li olup has ta lı ğın baş lan gı cı nı te tik ler. Ba zen de
sey ri ni bo zar. Stress te ri mi ; ha yat şart la rı kar şı sın da bi re yin adap tas yo nu nu ve ya
de ğiş me si ni ge rek ti ren bir ce vap bi çi mi ola rak da ifa de edi lir. Ba zı stres sör ha yat
şart la rı nın ba şın da se vi len bi ri nin ölü mü, ço cu ğun do ğu mu, ve ya bir yer den bir ye re
göç gi bi bir ta kım olay lar da ola bi lir. Ger gin mü na se bet ler (ai le için de sık sık ya pı lan
mü na ka şa lar, öf ke du rum la rı ) bu hu sus ta çok önem li dir. İn san la rın çok za man iş sizlik
du rum la rı ve iş siz bir şe kil de bü tün gün ev de otur ma la rı da bir stres kay na ğı dır.
İyi bir adap tas yon du ru mu ku ru la ma dı ğı za man emek li lik ten son ra ki iş siz ge çen
gün ler in san la ra ile ri de re ce de güç lü bir stres oluş tu rur.
De ği şik bir ta kım stres sör ler ile kar şı kar şı ya ka lan in san bu stre sör le rin et ki si ile
de ği şi me uğ rar ve ya de ği şen şart la ra adap te olur. İn sa nı de ğiş ti ren ve ya adap tas yona
so kan bu güç le re stres sör adı ve ri lir. Bu stre sör le re, ya ni bu iç ya da dış uya ran la ra
kar şı or ga niz ma nın üret ti ği ce va ba ise stres di yo ruz.
Stres bu nun ya nı sı ra bir uya rıl ma ha li ola rak da de ğer len di ri le bi lir. Bu ra da sos yal
ve çev re sel bir ta kım fak tör le rin uyar ma sı kar şı sın da or ga niz ma ya yö ne lik bir ta kım
13

Prof. Dr. Müfit Uğur
ta lep ler mey da na ge lir. Bu çev re sel ta lep le rin oluş tur du ğu sti mu lus kar şı sın da ona
adap te ol ma ya ça lı şan or ga niz ma bu adap tas yon için ge re ken ener ji si ni or ga niz madan
har car ve bu yüz den de her stres so nu cun da or ga niz ma da ka ta bo liz ma ar tı şı
olur ve yor gun luk ha li his se di lir. Bu dö ne mi uy ku ile sey re den to par lan ma dö ne mi
iz ler.
İş te çev re in san iliş ki le ri için de ve ya ba zı iç sel uya ran lar kar şı sın da mey da na
ge len bu du ru ma or ga niz ma bir ta kım baş et me me ka niz ma la rı ile kar şı lık ve rir ve
stres sör le rin yol aça ca ğı aşı rı du rum la rın ağır lı ğın dan ken di ni ko rur.
Stres sör ler ta bi at la rı iti ba riy le iki gu ru ba ay rı lır lar ve bi rin cil stres sör ler ile ikin cil
stres sör ler ola rak ad lan dı rı lır lar. Bi rin cil stres sör ler ha yat ta prob lem olan du rum la ra
de nir ken ay nı za man da ikin cil stres sör le rin de kö kü nü oluş tu rur lar.
Stres sör oluş la rı iti ba riy le de ani baş la yıp ani ke sil me gös te ren iç sel ve çev re sel
özel lik le ri de bu lu nur.
Mev cut şart la rın ke sil me den ara lık sız ola rak de vam et me si ha lin de ve bun la rın
bir prob lem ol duk la rı nın da id ra ki ile or ta ya çı kan de vam edi ci du rum la ra ise kro nik
stres sör ler adı ve ril mek te dir.
Sos yal olay la rın de vam lı oluş la rı özel li ğin den ha re ket le ba zı sos yal olay la ra kronik
stres sör ler ola rak da ba kı la bi lir. İn san la rın ha yat tarz la rın da de ği şik lik ya pan bir
ta kım stres sör le re ise ha yat tar zı stres sör le ri de nir. Bun la rın için de akut fi zik has talık
lar da sa yı la bi lir.
STRES NEDİR?
Stres in san la rın dış ve iç dün ya la rı ta ra fın dan teh dit edi lip, ka fa tut ma du rum la rı
ile kar şı kar şı ya kal dık la rı du rum lar kar şı sın da üret tik le ri psi ko lo jik, fiz yo lo jik ve davra
nış re ak si yon la rı ola rak ifa de edi lir.
Stres iyi ya da kö tü ola bi lir. Ba zı du rum lar da stres in san için fay da lı da ola bil mek tedir.
Böy le du rum lar da stres in sa na ih ti ya cı olan ekst ra gü cü ve uya nık lı ğı da ver mekte
dir. Stre sin bu iyi çe şi di ne EUST RESS de nir. Stres her za man fay da lı ol ma dı ğı gi bi
iyi yön len di ri le me di ği za man da in san için za rar lı ola bi lir. Çok za man iyi yön len di rilme
yen bu stres du ru mu has ta lık la ra se bep olur. Bun la rın ba şın da kar di yo vas kü ler
has ta lık lar ile ank si ye te bo zuk luk la rı gel mek te dir. Stre sin kö tü son la nan şek li ne ise
DİST RESS adı ve ri lir. Za ten çok za man halk ara sın da stres te ri mi nin kar şı lı ğı ola rak
bu kö tü son la nan stress du ru mu, ya ni Dist ress kul la nı lır.
Stres stres sör ler ve stress ce vap la rı ola rak de ğer len di ri lir. Stres sör bi re yi teh dit
eden ya da ona mey dan oku yan du rum la ra ve ri len isim dir. Bun lar stre sin kay na ğı
olup çok za man ye ni bir du ru ma ka rar ver me, ev len me, ve ta bi afet ler ta ra fın dan
oluş tu ru lur. Do la yı sıy la in sa na zor la yı cı et ki ya pan her tür lü sti mu lus bir stres sör dür.
Stres ce vap la rı ise ( stres res pon se ) psi ko lo jik, fiz yo lo jik ve ya dav ra nış re ak si yon la rı
olup stres sör le re kar şı bir ce vap ola rak or ta ya çı kar lar. Ank si ye te, dep res yon, konsant
ras yon bo zuk lu ğu hep bi rer stress ce va bı ( stress res pon su) ör nek le ri dir.
Stres sör ile stres res pon su ara sın da ki mü na se bet gö rül dü ğü gi bi çok ba sıt bir et ki
14

tep ki mü na se be ti ol ma yıp bir ta kım ara cı(me di atör ler) lar yo lu ile ol mak ta dır.
Stres sör ler ara cı fak tör ler va sı ta sıy la (me di atör ler yo luy la ) stres sör le ri de ğer lendir
me mi ze bağ lı ola rak stres ce vap la rı na yol açar lar. Bu me di atör fonk si yon lar ara sında
olum suz stre sör ler ile baş et me gü cü müz, ki şi lik ya pı mız, sağ lı ğı mız ile il gi li bir
ta kım alış kan lık la rı mız da bu lu nur. Bun lar stres sör ile stress ce va bı ara sın da ile ti şi mi
sağ la yan köp rü ler va zi fe si ni gö rür ler. Bu du rum la rın et ki siy le bir ta kım in san lar da
stress ce va bı ola rak bir yan ma du ru mu his se di lir ken, bir di ğer in san akıl has ta lı ğı na
ka dar va ra bi len bir di zi ağır be lir ti ler gös te re bi lir. Oy sa stre sin bir baş ka in san da ki
ce va bı bir fi zik has ta lık şek lin de ola bi lir ken bir di ğe rin de ise bir dav ra nış bo zuk luğu
şek lin de ola bi lir . İn san lar et ki si al tın da bu lun duk la rı stre si yö net me de de ği şik
me tot lar da kul lan mak ta dır lar. Bu stre si yö net me tek nik le ri ara sın da en önem li
olan la rı ise kog ni tif dav ra nış çı yak la şım, gev şe me ( re lak sas yon), ek ser siz, di yet, beslen
me nin dü zen len me si ile me di tas yon ge lir.
II- STRES KAYNAKLARI
Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
Stres kay na ğı olan stres sör ler üç de ği şik olay dan kay nak la nır lar. Bun lar gün lük
olay lar ( da ily hass les ), ha ya tın bel li saf ha la rın da olan ma jor ha yat olay la rı ve ka tastro
fik du rum lar dır. Ay rı ca ha ya tın de aği şik alan la rın da ( okul, iş, ai le gi bi ) spe si fik
tip te stres sör ler de ol mak ta dır.
A- Stres sör ler: Gün lük ha yat ta olan sö zel ta ciz ler, ye ni ka rar la rın ve ril me si, ai le fertle
ri ve ar ka daş lar ara sın da ya pı lan mü na ka şa lar, ya da et ra fı mız da ki mü na se bet siz ce
ya pı lan dav ra nış lar dan za rar gö rü şü müz ( ka la ba lık ta si ga ra içen bi ri si nin kü lü nü ye re
silk me si, kü lün çev re ye ve bi ze za rar ver me si ) gi bi bir ta kım olay lar sa yı la bi lir. Günlük
ya şam da ki sö zel ta ciz ler, de di ko du lar stres kay na ğı ola bi lir. Bun lar ay nı za man da
in san la rın yap mak is te di ği ya da is te me di ği du rum lar ara sın da ki ça tış ma la rı da içermek
te dir. Stres sör bir du ru ma ma ruz ka lan ki şi eğer yak laş ma – sa kın ma tar zın da bir
sa vun ma ve stre si gi der me mo de li ni se çer si ( app ro ach-Avo idan ce conf lict) bu şa hıs
hem or ta ya faz la çı kar, hem de ka çın dı ğı bir ta kım olay lar dan zevk alır. Hem efe le nir
hem de kor kar,ve ya hem yağ lı yer hem pa paz dan kor kar gi bi.
Gün lük ya şam için de kar şı laş tı ğı mız on de ği şik stress li ko nuş ma mo de li şun lardan
olu şur:
1- Ki lo ile il gi le nen ko nuş ma lar,
2- Ai le bi rey le ri nin sağ lık prob lem le ri,
3- Ge nel tü ke tim mad de le ri nin fi yat la rı nın art tı ğı nın ko nu şul ma sı,
4- Evin iş le ri nin ida re si ve ida me si,
5- Ya pı la cak bir çok şe yin ol ma sı,
6- Eş ya la rın ye ri nin unu tul ma sı ve ya kay be dil me si,
7- Evin dı şın da ki iş ler,
8- Ya tı rım lar, ver gi ler ve ce za la rın öden me si,
15

Prof. Dr. Müfit Uğur
9- Suç lu luk hal le ri,
10-Fi zik gö rü nüm.
Ge nel de ma jor ha yat olay la rı nın an lam lı bir stres kay na ğı ola rak gö rül me me le rine
rağ mer ba zı du rum lar da stre sin kay na ğı olur lar. Bu olay la rın olum lu ve olum suz
olan la rı da var dır. Olum lu olan lar önem siz stres ler ve ya ger çek ten fay da lı et ki le re
sa hip stres ler dir . Olum suz ha yat olay la rı stres üre ti ci olup me di kal olay la ra yol açar.
Me di kal olay la ra se bep olan ma jor ha yat olay la rı nın en önem li olan la rı ev li lik, bo şanma,
iş ten ko vul ma, gi bi du rum lar dır.
Bun lar ka dar sık ol ma mak la be ra ber ka tast ro fik du rum lar da önem li dir. Ka tast rofik
du rum lar şid det li stres kay nak la rı dır. Ka tast ro fik du rum la ra en gü zel ör nek ise
ta bi afet ler dir. Ta bi afet le re ma ruz ka lan in san lar da ha son ra ki ya şam la rın da da ha
sı kın tı lı, da ha çok be den sel ya kın ma lar ile he ki me baş vu rur lar. Bun lar da da ha çok
al kol ve mad de kö tü ye kul la nı mı olup da ha faz la fo bik du rum lar dan şi ka yet ederler.
Bi zim ül ke miz de de dep rem den son ra dep re min ol du ğu böl ge nin in sa nın da ve
dep re mi ya şa yan lar da ben zer du rum lar or ta ya çık mış tır. A B D ler in de ya pı lan ba zı
ça lış ma lar 9/11 ola yın dan son ra yı kı lan ku le le rin mo loz la rı nı kal dır mak için ça lı şan
iş çi ler ara sın da ya pı lan ça lış ma lar da on lar da PTSD ge liş ti ği ni ve bu PTSD sey rin de
bu iş çi ler de da ha çok al kol ve mad de kö tü ye kul la nım du rum la rı nın oluş tu ğu nu göster
mek te dir. Baş ka bir ka tast ro fik tep ki ise harp ler dir. Harp in sa noğ lu nun da ya na bile
ce ği en kuv vet li ka tast ro fik tep ki ler den bi ri si dir. Bu du rum la rı ya şa yan ma lul ve
ga zi le rin bü yük bir kıs mın da P T S D, tek rar la yan ha fı za bo zuk luk la rı, ge ce ka bus la rı,
uy ku bo zuk luk la rı, ve ir ri ta bi li te ha li olur. P T S D bir akıl has ta lı ğı olup stres ce vap ları
nın tek rar trav ma tik bir bi çim de ya şan ma sı ile ol mak ta dır.
B- Hayatın Alanları:
1- Aİ LE: Ai le bi rey le ri nin ma ruz kal dık la rı spe si fik stre sör ler da ha çok kö tü ebeveyn
–ço cuk iliş ki le rin den kay nak la nan emos yo nel du rum lar so nun da olur. Bu ra da
ai le bi rey le ri ara sın da ki bağ lı lık lar önem li dir,Ebe vey nin aşı rı yo ğun işi nin ol ma sı,,
ço cuk la rın uy gun suz dav ra nış la rı, ev li lik dı şı iliş ki ler ve hat ta ge be li ğe ka dar va ran
du rum la rın mev cu di ye ti, eş ler ara sın da ki duy gu sal bağ la rın za yıf lı ğı,eş ler ara sın daki
sö zel ile ti şi min ye ter li ol ma ma sı, eş ler ara sın da ki ger gin lik du rum la rı, bo şan ma,
tek rar ev len me ile an ne ye ait dep res yon lar önem li dir. Ai le bi rey le ri nin iş du ru mu ise
fer din ai le ha ya tı nı et ki le yen önem li bir un sur dur.
Ev li lik ça lış ma la rı ai le yi il gi len di ren gün lük ya şam da sö zel ta ciz le rin çok ya şan dığı
du rum la rı yan sı tır. Eş le rin de ği şik sos yal ve eko no mik alt ya pı ya sa hip ol ma la rı
ha lin de ça tış ma lar da ha çok ol mak ta dır. Bu ra da da ima eş ler den bi ri di ğe ri ne kar şı
üs tün lük duy gu su ile yak la şır lar.
Genç kız lık dö nem le rin de ko ca ya kaç ma, ev li lik dı şı ha mi le lik ler, bun la rın so nuçla
rı da cid di ha yat kriz le ri nin se be bi ni oluş tu rur. Bu du ru mu ya şa yan genç,yaş lı
olan lar da bir ta kım rol de ğiş me le ri olur ve bun lar da ha çok pre ma tü re rol de ği şiklik
le ri tar zın da dır. Te ena ger gru bun da ki genç kız lar ise an ne olur lar ken bu du rum
16

Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
genç kı zın an ne si nin ro lü nü de et ki ler ve o da genç bir kay na na olur. Bun lar da ba zı
ai le ler de stres kay na ğı ola bil mek te dir. Ge be li ğe son ver me du rum la rın da ikin ci bir
stres ha li ya şa nır. Bu dö nem de ki şi üze rin de ki ebe veyn des te ği de kay bol muş tur. Bu
du ru mun ar ka sın dan da ken di si ni gay ri ya sal bi çim de ge be kal mış ol mak tan do la yı
da suç la ma ya baş lar ve ol duk ça ağır bir suç lu luk ya şa nır.
2- İŞ (WORK) : İş ye rin de ça lı şan la rın ma ruz kal dık la rı spe si fik stres tip le ri şöy le
sı ra la na bi lir. Bun lar;
a- İşin aşı rı yük len miş ol ma sı ( work over lo ad),
b- İş sa ha sı hu dut la rı nın ge niş le me si (Bo un dary ex ten si on ),
c- Rol ka rı şık lı ğı ( ro le am bi gu ity),
d- Rol ça tış ma sı ( Ro le conf lict),
e- Ka ri yer ge li şi mi ile il gi li prob lem ler çok önem arz eder,
f- Ev ha ya tı da iş ha ya tı na et ki eden önem li bir fak tör dür.
Aşı rı iş yü kü ( Work over lo ad) : İş yer le rin de gün lük ko nuş ma lar da en çok ki şi yi
ra hat sız eden du rum dur. Ne za man ça lı şan lar iş ten do la yı aşı rı yo rul sa lar ( da ha çok
iş ve ya da ha zor iş yap mak mec bu ri ye tin de ka la rak ) he men işin aşı rı olu şu na ait
şi ka yet le re baş lar lar. Bu du rum da ha çok mo la lar da ve işe ye ni baş la yan de ne yim siz
ida re ci ler de da ha sık gö ze çarp mak ta dır.
İş sa ha sı hu dut la rı nın ge niş le me si ( Bo un dary ex ten si on ) : İş ye rin de çok ko nuşma
ta ciz le ri ne yol aç mak ta dır . Ba zen özel iş sa ha la rın da du ru ma gö re sa ha ge niş ler.
Halk ile mü na se bet le rin ol du ğu, sa tış yap ma du rum la rın da hu dut lar ge niş ler. Ça lışan
için zor olan du rum lar şöy le sı ra la nır:
a- çok de ği şik or ga ni zas yon la ra mu ha tap ise,
b- di ğer or ga ni zas yon lar ile sık ve uzun dö nem iliş ki ler ko run mak du rum day sa,
c- Di na mik bir çev re de ça lı şır ken,
d- Sek re ter ve ben ze ri yar dım cı yok sa,
e- Ak ti vi te ru tin de ğil se,
f- Da ima stan dart iş is ten me du ru mu sık ise önem li olur.
İş ye rin de rol ka rı şık lı ğı ve rol ça tış ma sı da olur. İş çi den ne bek len di ğin den iş çi nin
emin ol ma dı ğı du rum lar da rol kar ma şa sı ar tar. İş çi ken di sin den ne bek len di ği ni bilmez
ve yap ma sı ge re ke ni doğ ru ka rar la ya maz.
İş çi işi ni yap ma yı zor bul du ğun da de ği şik iş ve ri mi hak kın da izah lar ya par ve rol
ça tış ma sı olur. Özel lik le şu du rum lar da rol ça tış ma sı sık olur:
a- Di ğer iş çi ler den bir bir le ri ne uy ma yan ça tış ma lı bek len ti le rin ol ma sı ha lin de,
b- Di ğer 2- 3 iş çi den de ği şik bek len ti le rin ol ma sı ha lin de,
c- Al dı ğı bek len ti le rin iş çi yi uy gun ol ma yan rol le re it me si ha lin de,
d- Çok faz la bek len ti ol du ğun da, bek len ti ler rol le ri art tı rır, ve ya bek len ti nin sevk
17

Prof. Dr. Müfit Uğur
et ti ği rol ler çok ka rı şık olur.
e- De ğer ve inanç la rın bek len ti ler ile ça tış tı ğı du rum lar da iş çi iş ye rin de rol ça tışma
sı ya şar.
Ka ri yer ge liş tir me işe bağ lı önem li bir ha yat ola yı dır. İşin ve meş gu li ye tin de ğişme
si stres ya pı cı dır. İn san lar bu du rum da bir ta kım sür tüş me ler ya şar lar ve kor ku lar
ge liş ti rir ler. Bu de ği şik lik le rin ai le ha ya tı ile ka rış tı rıl ma sı ha lin de stres çok da ha faz la
olur.
3- OKUL: Aşı rı yük, rol ka rı şık lı ğı ve rol ça tış ma sı gün lük ha yat ta ta le be ye ait
meş gu li yet le ri oluş tu rur lar. Okul da eği tim gö ren ler için en önem li stre sör du rum lar
şöy le sı ra la na bi lir.
a- Fi nal not la rı,
b- Aşı rı ev öde vi,
c- Dö nem ödev le ri,
d- İm ta han lar,
e- İm ta han lar için ya pı la cak olan ça lış ma lar,
f- Za man dar lı ğı,
g- Öğ ret men ler ve iliş ki ler,
h- Okul ve ders lik çev re si.
Ço cuk lar da ve eriş kin ler de bir okul dan baş ka bir oku la ge çiş, sı nıf de ğiş tir me ler
de gün lük önem li stres ler ara sın da dır.
18

III- STRES CEVAPLARI
Stre sör le rin mev cu di ye tin de stres ce vap la rı in san la rın o stres sör le re kar şı ge liş tirdi
ği re ak si yon lar dır. Stres ce va bı nın mev cu di ye ti stres ile yük le nil miş ol ma an la mı na
da ge lir. Üç gu rup stres ce va bı bu lu nur:
a-Psi ko lo jik ce vap lar ( res pons lar ),
b-Fiz yo lo jik ce vap lar ( res pons lar ),
c- Dav ra nış sal ce vap lar ( “ ”).
A- Psi ko lo jik Ce vap lar
Stre se re ak si yon ver di ği miz de bir di zi ye ni emos yo nel ve kog ni tif du rum üre ti riz.
Bun lar dan Kog ni tif olan lar:
a- Kon sant ras yon prob lem le ri.
b- Ka rar sız lık du rum la rı,
c- Unut kan lık lar,
d- Eleş ti ri ye ta ham mül süz lük,
e- Ken di ken di ni aşı rı eleş tir me du rum la rı,
f- Kö tü ta vır lar.
Emos yo nel ta bi at ta ki ce vap lar ise:
a- Si nir li lik,
b- Ge ri lim,
c- İr ri ta bi li te,
d- Öf ke,
e- Düş man lık his si,
f- Mut suz luk,
g- Suç lu luk,
h- Utan ma,
i- Mi zaç den ge siz li ği,
j- Yal nız lık his si,
k- Kıs kanç lık gi bi du rum lar dır.
B- Fiz yo lo jik Ce vap lar
Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
Fiz yo lo jik ce vap ler ge nel adap tas yon send ro mu nu oluş tu rur lar. Bi rin ci dö nem
ALARM dö ne mi ola rak bi li nir.Bu bir kaç ma – Ka çın ma ce va bı na se bep olur .Bu na
res pons de nir. Bu du rum da de ği şik fiz yo lo jik du rum lar or ga niz ma yı kav ga ya, sal dı rıya,
ya da du rum dan kaç ma ya ha zır lar lar. Oto nom si nir sis te mi nin sem pa tik bö lü mü
ha re ke te ge çer ve ka te ko la min ler sal gı la nır(epi nef rin –ad re na li ne ve no re pi nef rin-
no rad re na lin).Bun la rı böb rek üs tü be zi sal gı lar. Bu ka te ko la min le rin ya nı sı ra stres
19

Prof. Dr. Müfit Uğur
hor mon la rı ola rak bi li nen “Glu ko kor ti ko id ler” (cor ti sol) ise ge ne böb rek üs tü be zinin
dış ta ba ka la rın da ya pı lıp sal gı la nır, oy sa ka te ko la min ler böb re küs tü be zi nin iç
ta ba ka la rın da ya pıl mak ta dır. Bun la rın so nu cun da
a- kalp atım sa yı sı ar tar,
b- Kan ba sın cı yük se lir,
c- So lu num hız lı ve dü zen siz olur.
d- Ada le ge ri li mi ar tar,
e- Pu pil la lar di la te olur.
f- Ter le me olur,
g- Ağız ku rur,
h- Kan şe ker se vi ye si ar tar.
İkin ci dö nem de or ga niz ma ken di ni sa kin leş tir mek is ter. Bu dö nem de stre sör ler
ile da ha ef fek tif uğ raş ma lar baş lar Bu na da RE SİS TANS ve ya ADAP TAS YON DÖ NE Mİ
de nir.
Son ola rak ta or ga niz ma stres sör le re di renç gös te rir ken yo rul du ğun dan TÜ KEN-
ME dö ne mi olur. Bu dö nem de ya pı lan mü da fa lar dan ve stre sör le rin olum suz so nuçla
rın dan or ga niz ma da bir yor gun luk his se di lir. Bu olum suz du rum lar dan do la yı fonksi
yon la rın doğ ru ola rak ye ri ne ge ti ril me si bo zu lur, uy ku aza lır ve hat ta çok ile ri va ran
du rum lar da or ga niz ma bu na kar şı ko ya ma dı ğı an da ölüm mey da na ge lir.
C- Dav ra nış sal De ği şik lik ler
Bu du rum ise in san la rın her bi ri nin ay nı stres sör kar şı sın da de ği şik dav ra nış lar
gös ter me si ile gün de me ge lir. Bu de ği şik dav ra nış lar şöy le sı ra la nır:
a- Yüz hat la rı nın ge ril me si,
b- Se sin tit reş me si,
c- Tre mor lar ve spasm lar,
d- Ye rin de du ra ma ma,
e- Yat tı ğı yer de ra hat ya ta ma ma, (rest less leg, ac ci dent pro ne ness)
f- Uyu ma zor lu ğu,
g-aşı rı ye mek ye me ya da iş tah kay bı.
Dav ra nış sal de ği şik lik ler da ha aşi kar be lir ti ler dir. Kaç ma –sal dır ma tep ki si nin bir
ta ra fın da ki şi kav ga ya ha zır la nır ken di ğer le ri ne kar şı ag re sif dav ra nış lar da gös terme
ye baş lar. Çok za man bu ag res yon ai le fert le ri ne yö ne lir ken bu re ak si yo nun di ğer
ta ra fın da yer alan bi rey KAÇ MA du ru mu na ha zır la nır.Teh dit oluş tu ran sti mu lus lardan
ka çar ken gös te ri len dav ra nış sal tep ki ler şöy le sı ra la nır:
a- İş ten kaç ma,
b- Oku lu terk et me,
c- Al kol ve drug kul lan ma,
20

d- İn ti har gi ri şi mi,
e- Suç iş le me
IV- STRESSÖR-STRES CEVABI İLİŞKİLERİ
Or ga niz ma nın kar şı kar şı ya kal dı ğı stres sör le re kar şı üret ti ği stres re ak si yon la rı nı
yön len di ren bir çok ara cı re ak si yon bi zim iç dün ya mız da ol mak ta dır. Bu iç dün ya mızın
ara cı fak tör le ri (me di ating fac tors) stres sör et ki yi baş la tır ve ya baş la ta maz.
A- Me di atör Olay lar: Bun lar stres ce vap la rı nın yo ğun lu ğu na ve ka li te si ne de et ki
eder ler. Bu na de ğer len dir me ve ba şa çık ma me tot la rı da de nil mek te dir.
1- De ğer len dir me (App ra isal): Stre sör den ha ber dar ol du ğu muz da bu du ru mu
or ga niz ma de ğer len di rir. Bu de ğer len dir me de bu na han gi stres res pon su ile mu ukabe
le edi le ce ği ka rar laş tı rı lır. Bir çok stre sör as li ola rak stres li ol ma ya bi lir. Stres sör ler
tah rip, ka yıp, ka fa tut ma ve teh dit du rum la rı ola bi lir ler. Tah ri ba ta ve kay ba se bep
ol ma yan stre sö rün po tan si ye li nin bi lin me si, stre sö rün biz zat gö rül me si ile or ta ya
çı kan du rum lar dan da ha az teh li ke li du rum la ra yol açar. Do la yı sıy la de ğer len dir me
du ru mu nu bu hu dut lar ta yin et mek te dir. PTSD de es ki stres sör du rum la rın de ğer lendi
ril me siy le ye ni stres du rum la rı ya şan ma ya baş lar. De ğer len dir me ile ay nı za manda
bir stre sin ne ka dar az kont rol edi le bi le ce ği ve na sıl sey re de ce ği de ta yin edi lir.
Bu yüz den de bel li du rum lar ile kar şı laş ma nın üre tec ği stre si dü şü nür ve ken di mi zi
bu şart lar dan ko ru ruz (içe doğ ma).
Ba zı du rum lar da ol ma dı ğı hal de stre sin kont rol edi le bi le ce ği hük mü ne va ra rak
du ru mu da ha az stres ya şa ya rak at la tı rız( ken di ne gü ven art tır ma).
Üze rin de kont rol ku ra ma dı ğı mız za man stre sör da ha kuv vet li ol mak ta dır.
Stres sör sta bil ve ya la bil ola bil di ği gi bi glo bal ve ya spe si fik ya da iç sel ve ya çevre
ye ait de ola bi lir. Sta bil ve la bil du rum lar da çok za man uzun sü ren ya da ge çi ci
se bep le re bağ lı iken glo bal ve spe si fik se bep ler bir çok ola ya ya da tek bir ola ya bağlı
ol ma du ru mu nu, iç sel ya da dış sal olu şu ise ki şi sel özel lik le re ve ya çev re sel güç le re
bağ lı olu şu ifa de eder ler. Sta bil ve glo bal stre sör çok in sa nın yar dım sız kal dı ğın da
his set ti ği stres du ru mu dur. Bir stre sör de se bep ne ka dar çok iç sel olur sa in san lar
ken di le ri ni o ka dar kö tü his se der ler. Bü tün bu his se diş ler ve dav ra nış bi çim le ri stresör
le rin dep re sif du rum la ra yol aç tı ğı nı gös ter mek te dir.
2- Ba şa Çık ma: Stres sö rün de ğer len di ril me sin den son ra ikin ci ba sa mak ba şa
çık ma me ka niz ma la rı nın kul la nıl ma sı dır. Stre sör ile ne ka dar iyi ba şa çı kı lır sa bu nu
ta kip eden stres ce va bı o ka dar uy gun olur. Ba şa çık ma yön tem le ri de iki ye ay rı lırlar:
a- Prob lem odak lı ba şa çık ma
b- Emos yon odak lı ba şa çık ma
Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
21

Prof. Dr. Müfit Uğur
Prob lem odak lı ba şa çık ma du ru mun da stre sör yön len di ri lir ve ya stre sör de ğiş ti rilir.
Oy sa emos yon odak lı ba şa çık ma da stre sör le rin emos yo nel ce vap la rı dü zen le nir.
Çok za man iki si bir den kul la nıl mak tay sa da bun la rın kul la nı lış la rı ve kul la nı lış oran ları
stre sö rün muh te va sı na bağ lı dır. Prob lem odak lı ba şa çık ma ya pı sal bir çö zü mün
bu lun du ğu du rum lar da çok uy gun dur ( Ai le ve iş prob lem le ri gi bi ) . Emos yon odaklı
ba şa çık ma ise ka bul et me miz ge rek li olan du rum lar da da ha fay da lı olur. (Sağ lık
prob le mi nin de ğiş ti ri le me di ği du rum lar da mev cut du ru ma şü kür edi lir).
Prob lem so dak lı ba şa çık ma yön tem le ri ara sın da önem li olan lar üç stra te jik esas
için de in ce le nir ler.Bun lar;
a- Ra hat lat ma,
b- Sos yal des tek ara ma (baş ka la rı nın fi kir le ri ne or tak ede rek ),
c- Plan lı prob lem çöz me
d- Sos yal des tek ara ma özel lik le kan ser, ka la ba lık, as ke ri ha re ket, ta bii fe la ket ler,
ve AİDS gi bi ağır du rum lar da özel lik le ter cih edil me li dir.
Emos yon odak lı ba şa çık ma yön tem le ri ise:
a- Self kont rol,(his le ri kont rol et me).
b- Me sa fe li ol mak, ( Stre se me sa fe li ol ma),
c- Ye ni den ha ber len dir mek,
d- Me su li yet al mak,
e- Kaç mak-sa kın mak.
B- MO DE RA TÖR FAK TÖR LER
Mo de ra tör ler stres ce vap la rı nın gü cü ne et ki eden un sur lar dır. Bu ra da;
1- Ki şi lik özel lik le ri
2- Ba şa çık ma ba şa rı la rı
3- Sos yal des tek
4- Sa hip ol du ğu de ğer ler
5- Sağ lık alış kan lık la rı,
6- Ge ne tik
7- Es ki yıl lar da ya şan mış ben zer tec rü be ler,
8- De mog ra fik de ğiş ken ler,
9- Mev cut stres sör ler.
1- Kişilik Özellikleri: Po zi tif et ki li olan ti pin ki şi lik ö zel lik le ri ne “Ekst ro ver si yon”,nega
tif et ki li olan tip le rin ki ne ise ise “ Nö ro ti sizm” adı ve ri lir.
Ekst ro vert ler olay lar kar şı sın da da ha duy gu sal olur lar, da ha çok ener ji le ri olan
in san lar dır lar ve bun lar EUST RES re ak si yon lar ve rir ler. Ne ga tif et ki li olan in san lar da
ise ank si ye te ve dep res yon da ha çok ol mak ta dır. Bun lar da DİS TESS re ak si yon ve rir-
22

ler. Ne ga tif ener ji yük lü olan lar ba şa çık ma me ka niz ma la rı nı kul la na maz lar ve ya
ye ter siz kul la nır lar.
Ki şi lik ile il gi li bir di ğer du rum OP Tİ MUM du rum dur. İş le rin iyi ola ca ğı dü şün ce si
ge li şir. Op ti mum du rum stres re zis tan sı ile il gi li bu lun mak ta dır. Op ti mist ta le be ler
pes si mist ta le be le re kı yas lan dık la rın da, dö nem so nu cu stre sör le re da ha az fi zik tepki
ler üre te rek dö nem le ri ni ta mam la ma la rı ile ta nı nır lar.
De ğer len dir me du ru mu nu aşı rı ya pan lar ise pes si mis tik dep res sif tip ler dir. Bun lar
stres sö re kar şı da ha çok dep re sif re ak si yon lar üret mek te dir ler.
Ce sa ret ( Har di ness) üç ki şil mik özel li ği ni bir ara ya ge ti rir. Bun lar ;
a- kont rol,
b- ic ra at
c- di ra yet li ol mak, mey dan oku ya bil mek.
Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
a- Kont rol: İn san la rın ken di iç dü şün ce le ri ni ve dav ra nış la rı nı ve ar zu edi le ni or taya
çı ka ra bil me ka pa si te si ni ifa de eder.
b- İc ra at: İn san la rın ken di iç le rin de ki inanç la rı doğ rul tu sun da mü ca de le le ri ni sürdü
re bil me le ri ni ifa de eder.
c- Di ra yet li ol mak ve mey dan oku mak (Chal len ge) ise in san la rın ak ti vi te le ri de ğiştir
me ve ye ni le ri ni de ne me is te ği olup, ki şi sel ge li şim için fay da lı du rum la rı ifa de
eder.
Ce sa ret ( har di ness ) stres di ren ci ile il gi li dir. Po tan si yel stres sör ler ce sa ret ile
ber ta raf edi lir. On la ra kar şı et ki li ba şa çık ma me tot la rı kul la nı lır. Ce sa ret du rum la rında
kont ro lün ol ma sı hat ta kont ro lu ka çır ma mak çok önem li bir fak tör dür. Ya pı lan
ça lış ma lar da bi rey le rin çev re le ri ni kont rol ede me dik le rin de vü cut la rın da kor ti zo lün
art tı ğı tes pit edil miş tir. Bu olay ka la ba lık or tam lar da da ha çok olur. Özel lik le ol du ğu
yer ler yük sek yo ğun luk lu ya şam üni te le ri ( ka la ba lık ko nut lar, ha pis ha ne, ya tı lı okul
ya tak ha ne le ri gi bi yer ler dir)dir.
Ben lik say gı sı ( self es te em) ise bi rey le rin stres kar şı sın da ken di ni na sıl his set ti ği
ve de ğer len dir di ği ni ifa de eden bir ki şi lik özel li ği dir. İç gö rü ile gün lük prob lem ler
ile stres sör le rin emos yo nel res pons la rı ara sın da ki mü na se bet ler et ki le nir. Ben lik
say gı sı dü şük ol du ğun da stre sör kar şı sın da kan ba sın ca yük se lir. Bu nun la be ra ber
stre sör kar şı sın da di ğer fiz yo lo jik res pons lar ar tar, el ler tit rer, kalp atı şı hız la nır, baş ta
ba sınç ve ağ rı his se di lir. El ler ter ler, baş dön me si olur. Ben lik sayg ğı sı nın dü şük ol ması
dep res yon du rum la rın da ile ri de re ce de önem li dir.
Güç mo ti vas yo nu ise stres ile il gi li bir ki şi lik özel li ği dir. De vam lı ola rak gü ce ih tiyaç
du yan şa hıs la rın da ha ag re sif ve da ha ya rış ma cı ol duk la rı bil di ril mek te dir. Bunlar
eş ya bi rik ti ri ler ve üye lik ko nu su na çok önem ve rir ler. Da ima ak si yo ner ol mak
is ter ler. Sttre sör le re kar şı ge li şen stres ce ee va bı na güç mo ti vas yo nu et ki eder. Güç
mo ti vas yo nu nun in hi be edil me si ha lin de stre sör le re kar şı stres ce vap la rın da yük sek
no re pi nef rin yan sı ma sı ile sey re den yük sek di as to lik kan ba sın cı du rum la rı iz le nir.
23

Prof. Dr. Müfit Uğur
2- Sağ lık Alış kan lık la rı: Sağ lık lı ya şa ma sı nı be ce ren le rin stre se di renç le ri da ha fazla
bu lun mak ta dır. Bu nun kay na ğı nı ise şu un sur lar oluş tu ru rur;
i- sağ lık lı di yet,
ii- fi zik ya pı uy gun lu ğu,
iii- ye ter li is ti ra hat eden bir ki şi ol ma,
iv- gev şe ye bil me
Bu ya şam bi çi mi ni sür dü re bi len ler stre sör ler ile ba şa çı ka bi le cek ener ji ye sa hip
in san lar dır.
Sağ lık lı di yet stres di ren ci için önem li bir fak tör dür. Ye mek öğün le ri stre si azalt maya
ve bu nu yap mak için de ye ter li re lak sas yo na ve sos ya li zas yo na yö ne lik ol ma lı dırlar.
Sağ lık sız di yet ise ki lo al dı rır ve stres sör olur. Sağ lık lı di yet ler de ye mek va kit le ri
bel li dir ( in san her za man ken di ne ye mek için za man ayır ma lı dır). Ye mek ler de gı da
alır ken bun la rın ço ğun lu ğu nun seb ze ve mey ve lar dan oluş ma sı na dik kat et me li dir.
Yağ lar dan fa kir gı da lar alın ma lı dır. Tuz ve şe ker in faz la sın dan da uzak dur mak ta
çok fay da var dır. Ka fe in li içe cek ler den de uzak dur ma lı dır. Al kol kul la nıl ma ma lı dır.
Si ga ra içil me me li dir. Stre si kont rol al tın da bu lun dur mak için kar bon hid rat, pro te in,
li no le ik asit, (bit ki sel yağ lar ) B vi ta mi ni, C vi ta mi ni, E vi ta mi ni ve GA BA sa lı mı kontrol
edil me li dir.
Fi zik ya pı özel li ği de in sa nı stre se kar şı ko rur, Fi zik ya pı uy gun ol du ğun da stres
res pon su ola rak kar di yo vas kü ler ce vap lar da ha iyi olur.
Fi zik ya pı uy gun ol du ğun da da ha az psi ko lo jik ce vap ge li şir ve ank si ye te, duy gusal
lık ve dep res yon du rum la rı da ha az olur.
Gev şe ye bi len ve is ti ra hat ede bi len bi rey ler psi ko lo jik ve fiz yo lo jik uya rıl ma lar ile
dah na az et ki le nir ler. Gev şe me- is ti ra hat stres li du rum la rın tam ter si ni ifa de eder.
Gev şe dik çe stre sö re kar şı stres res pon su nun yo ğun lu ğu nu azal ta bi li riz. İs ti ra hat
du ru mu ise in san la rın tek rar stres li şart lar da kay bet tik le ri ener ji le ri ni top la ma la rı na,
sa at gi bi ye ni den ku rul ma la rı na yol açar. Böy le ce in san stres ile ye ni den baş et mek
için ener ji ka zan mış olur.
3- Ba şa Çık ma lar: Ba şa çık ma la rı ye ter li ol ma yan in san la rın stres li şart lar dan et kilen
me le ri çok faz la olur ve he men stres ge liş ti rir ler. Ba zı du rum lar da ba şa çık ma
yön tem le ri ef fek tif ol ma ya bi lir. Bu ba şa çık ma be ce ri le ri nin en önem li iki ör ne ği
prob le mi çöz me ye te ne ği ile sos yal iliş ki ler kur ma ye te nek ler dir.
24
Prob lem çöz me ye te ne ği şu özel lik le ri ta şır:
a- En for mas yon ( ye ni bil gi ) ara yı cı ol ma lı,
b- Prob lem le ri ayı rıp on la rın çö züm yol la rı nı bu la bil me li,
c- de ği şik prob lem çöz me me tot la rı nı ve stra te ji le ri ni kı yas la ma lı,
d- De ği şik stra te ji ler den is te nen so nuç la rı ve ta lep le ri kar şı la ya bil me li,
e- Kul la nı la cak prob lem çöz me stra te ji le ri nin en uy gun ola nı nı seç me li dir.

Sos yal iliş ki ku ra bil me ye te nek le ri de önem li dir çün kü sos yal ya pı da stres iliş ki ler
ile ala ka lı dır. Bu yüz den sos yal özel lik ler şu şe kil de ol ma lı dır;
a- Di ğer in san lar ile uy gun ve et ki li mü na se bet ler ku ru la bil me li dir,
b- sos yal iliş ki ler üze rin de kont rol ge liş ti ri le bil me li dir.
Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
4- Sosyal Destek: Sos yal ya pı des te ği olan in san lar stre sör le re da ha iyi ce vap lar
üre tir ler. Dört sos yal des tek ti pi bu lun mak ta dır. Bun lar;
a- De ğer len dir me des te ği : Bu ra da stre sör iyi ta nı nır ve ona uy gun ba şa çık ma lar
se çi lir,
b- Ger çek des tek ler : Baş ka la rın dan sağ la nan mad di des tek le re de nir. Borç al mak
gi bi .
c- Bil gi Des te ği: Baş ka la rın dan stre sör hak kın da bil gi alın dı ğı du rum la rı ifa de
eder.
d- Duy gu sal ( emos yo nel ) des tek : Bi re yin de ğer li ol du ğu ve di ğer le ri ta ra fın dan
sa yı lıp se vil di ği nin ona ifa de edi lip be lir til me si şek lin de ve ri len des tek le ri ifa de
eder.
Sos yal des tek her za man fay da lı ol ma ya bi lir. Sos yal des te ğin fay da lı ola bil me si
için şah sın ken di si nin di ğer le ri ta ra fın dan des tek len di ği nin bi lin me si ge re kir. Ba zen
de sos yal des tek ra hat sız edi ci ola bi lir. Bu sos yal çev re nin bi re ye aşı rı ve yan lış destek
ver me si ha lin de olur ve za rar lı olur
5- Sahip Olduğu Değerler: Bu ra da sa hip olu nan pa ra ve mal kas te dil mek te dir. Kaynak
lar sa ye sin de ya sal, me di kal, fi nan sal, ve di ğer pro fes yo nel ko nu lar da baş et me
ko lay laş mak ta dır. Pa ra sı olan bir ki şi stres sör ile da ha ra hat baş ede bil mek te dir. Özellik
le pa ra yı na sıl kul la na ca ğı nı iyi bi li yor sa bu ko nu da ra hat ve ba şa rı lı olur. Pa ra yı
kul lan ma sa bi le ona sa hip ol ma nın ra hat lı ğı ve ver di ği gü ven stre sör et ki yi azal tır.
6- Genetik ve Eski Tecrübeler: Ge ne tik ve ço cuk luk dö ne mi nin tec rü be le ri bir çok
mo de ra tör üze ri ne et ki li ol mak ta dır. Po zi tif ve ya ne ga tif af fek ti vi te olu şu, op ti mizm,
ba şa çık ma la rı dü zen li ve doğ ru kul la na bil me, sos yal des tek ara ma gi bi du rum lar kısmen
ge ne tik ola rak ebe veyn ler den ge çer ken,bi re yin için de bu lun du ğu or tam da ki
ai le bü yük le rin den de öğ re nil mek te dir.
Ki şi sel kont rol kul lan ma stres sö re kar şı in kar me ka niz ma sı nın kul la nıl ma sı, stressö
re öf ke ve düş man lık duy gu la rıy la ce vap ver me ço cuk luk dö ne min de ai le içi
ya şam tec rü be le ri ile ka za nıl mak ta dır. Böy le ce ge ne tik ve ai le içi iliş ki ler den ge len
tec rü be ler stres te et ki li olur.
Ge nel de ank si ye te ve dep res yon gi bi akıl has ta lık la rı nın da ge ne tik ve ai le içi
ya şam tec rü be le ri ile ya kın dan iliş ki le ri bu lun mak ta dır.
7- Demografik Değişkenler: Yaş,ırk,cin si yet,sos yo eko no mik du rum, mes le ki
25

Prof. Dr. Müfit Uğur
du rum şe hir de ya da va roş lar da ya şı yor ol mak,v.b gi bi bir çok du rum da stres sö rün
üret ti ği stres ce va bı na et ki eder. Po zi tif ve Ne ga tif af fek ti vi te du ru mu;
a- Zen ci ler de po zi tif af fek ti vi te ener ji si yaş ile azal ma gös ter mek te dir.
b- Ka dın lar da ne ga tif af fe ti vi te er kek ler den da ha faz la bu lun mak ta dır.
c- Alt sos yo eko no mik ya pı nın in sa nı,va roş lar da ya şa dı ğın da ne ga tif af fek ti vi te
du ru mu da ha çok gö rü lür.
d- Yük sek sos yo eko no mik ya pı da bu lu nan lar ve şe hir de ya şa ma yan in san lar da
va roş lar da ya şa yan lar dan da ha az ne ga tif af fek ti vi te ha li bu lun mak ta dır.
e- Yük sek mev ki sa hi bi olan la rın ben lik say gı la rı dü şük mev ki sa hi bi olan lar dan
da ha faz la bu lun mak ta dır.
Cin sel özel lik le re gö re er kek ler aşa ğı da sı ra la nan ba şa çık ma me tot la rın dan da ha
çok is ti fa de eder ler. Bun lar;
a- Prob lem odak lı ba şa çık ma lar,
b- Plan lı ve ras yo nel çö züm ler,
c- Po zi tif dü şün ce
d- Ki şi sel ge li şim
e- Sa nat yak la şı mı
f- Ha yal kur ma
g- Fan ta zi ler
Ka dın lar ise şu ba şa çık ma lar dan da ha çok is ti fa de eder ler;
a- Duy gu sal odak lı ba şa çık ma,
b- Ken di ni suç la ma,
c- emos yon la rın ifa de si
d- sos yal des tek ara ma
e- ar zu la yı cı dü şün ce
ila ve ten sos yo eko no mik alt gu ru bun in san la rı da ha çok stres sör ile mu ha tap olur.
Bun la rın da ha az sos yal des tek le ri var dır ve çev re le ri ta ra fın dan da ha az kont rol
edil mek te dir ler.
8- Mevcut Stressörler: Kro nik stres sör ler di ğer stres sör le rin et ki le ri ni güç len di rirler
.Ba zen kro nik stre sör ler re zis tan sı da ar tır mak ta dır.
V- STRES İLE İLGİLİ DURUMLAR
Teh li ke li du rum lar ya par lar bu du rum lar ağır ol du ğun da ve ya uzun sü re de vam
et ti ğin de da ha kö tü so nuç la nır. Stres sör stres ce va bı ile so nuç lan dı ğın da bir çok
prob lem or ta ya çı kar. Bir ta kım pa res te zi ler, akıl has ta lık la rı ve tıb bı ha ta lık lar bu rada
sa yı la bi lir. Ank si ye te ve te laş du rum la rı na ben ze yen emos yo nel ce vap lar ile
26

umut suz luk, gi bi kog ni tif res pons lar bun lar ara sın da sa yı la bi lir.
A- YAN MA LAR (burn out): Yan ma şi ka ye ti yo ğun bi çim de ar tan psi ko lo jik, fiz yo lojik
ve dav ra nış sal bir bo zuk luk tur. Kro nik stres du ru mun da de vam lı stres sör akı mı
so nun da olur. Yük sek de re ce li me mur lar da ve ça lı şan lar ara sın da sık gö rül mek te dir.
Bun lar iş le rin den yük sek is tik bal bek le yen in san lar dır. Baş lan gıç ta ki olan fiz yo lo jik
ve dav ra nış be lir ti le ri iş le ri ne olan il gi le ri ni azal tır . Bu da gü ven duy gu su nu or ta dan
kal dı rır. Bun lar da en sık şu be lir ti ler gö rül mek te dir.
a- Ne fe sin kı sa ve ke sik olu şu,
b- İş tah bo zul ma sı,
c- Baş ağ rı sı,
d- Yor gun luk ve tü ken me ha li.
Dav ra nış sal be lir ti ler ise şun lar dır ;
a- İş ar ka daş la rı na kar şı olar il gi siz li ğin art ma sı,
b- Teh li ke li dav ra nış la ra dü şün me den gir me eği li mi nin art ma sı,
c- Mi zaç ta ani ve kont rol süz dal ga lan ma la rın ol ma sı .
Bu du rum lar da ha iler le di ğin de ;
Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
a- Al kol ve mad de kul la nı mı ar tar,
b- Aşı rı si ga ra kul la nı mı gö rü lür,
c- Ka fe in li içe cek tü ke ti min de aşı rı art ma olur.
d- Dü şün ce de ri gi di te mey da na ge lir,
e- İş ar ka daş la rı na, ida re ye, or ga ni zas yo na ve ken di ne olan gü ve nin de ile ri de rece
de azal ma olur,
f- Da ha az üret ken ha le ge lir ler.
Ay nı şe kil de ego bo şal ma sı da bu na ben zer Bu da bur no ut de ni len yan ma la rın
al tın da ki be lir ti le ri yan sı tır. Ego bo şal ma sı nın al tın da ki dü şün ce ise ira de nin bir davra
nı şı baş la tıp dur du ra bil me si nin, bun la ra yö ne lik plan ku ra bil me nin bo zul ma sı
an la mı na ge lir. Bu ra da ego kay na ğı çok bo şa la cak olur sa strses kar şı sın da yap ma sı
ge re ke ni ya pa maz ve stres ile de ba şa çı ka maz.
B– AKIL HAS TA LIK LA RI: Men tal has ta lık lar bir çok has ta lık ha li nin bir ara ya gel mesi
ile oluş mak ta dır. Bun lar da;
a- Kim ya sal den ge siz lik ler,
b- Edi nil miş özel lik ler,
c- Er ken dö nem de edi nil miş ve öğ re nil miş olum suz tec rü be ler,
d- Be yin ha sar la rı,
e- Psi ko lo jik ya pı lar ve fak tör ler önem li dir.
Stres di atez mo de li stre sin akıl has ta lı ğı nı baş lat ma sı na işa ret et mek te dir. Bu na
27

Prof. Dr. Müfit Uğur
gö re kim ya sal den ge siz lik, edi nil miş özel lik ler er ken dö nem de öğ re nil miş bir ta kım
tec rü be ler akıl has ta lık la rı nın oluş ma sı nı ko lay laş tır sa da ge ne bir stre sör et ki ile bu
has ta lık ha li te tik len mek te dir.
Bu kri ter le rin bu lun ma dı ğı du rum lar da te da vi ge rek mez . Akıl has ta lı ğı teş hi si nin
kon ma sı, prob lem li dü şün ce ve duy gu la rın ta nın ma sı ve ha re ket le rin bu kri ter le re
uy ma sı ge re kir. Bun lar okul, iş ve di ğer fonk si yon la rı da en gel li yor ol ma lı dır. Şu su aller
so ru la bi lir;
a- Du rum has ta nın için de bu lun du ğu kül tü re gö re ga rip mi dir?
b- Dav ra nış lar ki şi sel ger gin lik le re yol aç mak ta mı dır?
c- Dav ra nış lar di ğer in san la rı da ra hat sız edip et ki li yor mu ?
d- Ki şi ken di si ve di ğer le ri için bir teh li ke arz et mek te mi dir ?
e- Ki şi yap tık la rın dan ve için de bu lun du ğu du rum dan do la yı ka nun lar kar şı sın da
me sul mü dür?
Kli nik ola rak akıl has ta lı ğı den me si için yu ka rı da ki su al le rin ce vap la rı nın evet
ol ma sı ge re kir.
Stres en çok ank si ye te bo zuk luk la rı na, mi zaç bo zuk luk la rı na ve mad de ba ğım lılık
la rı na yol aç mak ta dır.
28
1- ANK Sİ YE TE BO ZUK LUK LA RI:
a- Pa nik bo zuk luk,aga ro fo bi siz. Tek rar la yan pa nik atak lar.
b- Pa nik bo zuk luk aga ro fo bi li,Tek rar la yan pa nik atak sız aga ro fo bi
c- Pa nik siz aga ro fo bi
d- Spe si fik fo bi
e- Sos yal fo bi
f- Ob se sif Kom pul sif bo zuk luk O K B
g- Postt rav ma tik stres bo zuk lu ğu P T S D
h- Akut stres bo zuk lu ğu
i- Yay gın ank si ye te
j- Tıb bi du rum la ra bağ lı ank si ye te ha li
k- Mad de kul la nı mı ile be ra ber olan ank si ye te bo zuk lu ğu,
l- Baş ka tür lü ta rif edi le me yen ank si ye te bo zuk luk la rı.
2- Mİ ZAÇ BO ZUK LUK LA RI
a- Ma jor dep res yon
b- Dis ti mi
c- Baş ka tür lü ad lan dı rıl ma yan dep res yon lar ( uyum bo zuk lu ğu, yas gi bi )
d- Bi po lar Tip 1
e- Bi po lar tip 2

f- Baş ka tür lü ad lan dı rıl ma yan bi po lar atak lar (hız lı dön gü lü tip ) gi bi
g- Sik lo ti mi,
h- Mad de kul la nı mı nın yol aç tı ğı bo zuk luk lar,
i- Baş ka yer de sı nıf lan ma yan mi zaç bo zuk luk la rı.
3- MAD DE BA ĞIM LI LIK LA RI
Bu gi bi du rum lar da stres mad de kul la nı mı nı art tır mak ta dır. Bu yüz den mad de
ba ğım lı lı ğın dan kur ta rıl mak is te nen bir in san da ön ce stres azal tıl ma lı dır.
C- Fİ ZİK HAS TA LIK LAR
a- Kar di yo vas kü ler has ta lık lar,
b- So lu num sis tem li has ta lık la rı,
c- En dok rin bo zuk luk lar,
d- Gast ro in tes ti nal bo zuk luk lar,
e- Er kek ve ka dın lar da üre me bo zuk luk la rı,
f- İm mün sis tem bo zuk luk la rı,
Stres es na sın da glu ko kor ti ko id ler de an lam lı art ma lar ol mak ta dır Bu yol üze rinden
a- kan ba sın ca art mak ta,
b- kas lar tah rip ol mak ta dır,
c- İn fer ti li te ge li şir,
d- Bü yü me in hi be olur,
e- İm mün sis tem bas kı al tı na gi rer,
f- be yin ha sa rı olur,
g- yaş lan ma sü re ci hız la nır.
1- Bun lar dan im mün sis te me et ki ede rek
a- has ta lık lar da ha ko lay or ta ya çı kar, Vi rüs bak te ri ve man tar en fek si yon la rın da
cid di ar tış lar olur.
b- Bir eşin ölü mün den son ra di ğer eş da ha ko lay en fek si yon has ta lık la rı na ya kala
nır ve öle bi lir.
c- Stre se çok ma ruz ka lan lar di ğer le ri ne gö re da ha çok so ğuk tan he men et ki le nip
has ta la nır lar.
2- Kar di yo vas kü ler has ta lık lar
Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
Yük sek kan ba sın cı ve yük sek ko les te rol sey ri iye mey da na gel mek te dir. Bu ris ki
ta şı yan lar ça buk kalp kri zi ge çi rir ler ve ya felç ola bi lir ler.
29

Prof. Dr. Müfit Uğur
Stres sör le re kar şı ve ri len psi ko lo jik ce vap la ra HOS Tİ Lİ TE de nir,
Hos ti li te du rum la rı nın özel lik le ri şöy le olur;
a- Şüp he ci lik,
b- Küs kün lük,
c- Sık öf ke,
d- An ta go niz ma,
e- Di ğer le ri ne gü ven me me ha li.
3- KAN SER
Stres kan ser ya pa bi lir. Vü cu dun mü da fa la rı nı za yıf la ta rak se be biy yet ver di ği ifa de
edil mek te dir.
VI- STRES YÖNETİMİ
A- Prob lem Çözül me si: Stres ile il gi li prob lem ler ile ba şa çık mak için kul la nı lan
me tot lar dır. Bu nun için pro fes yo nel yar dı ma ih ti ya cı olup ol ma dı ğı ya da biz zat kendi
si nin stres ile ba şa çı ka bi le ce ği ne ka rar ver me si la zım dır Ço ğun luk ken di çöz mek
is ter se de her za man ken di ken di ne ye te mez ve ki fa yet li ola maz.
Stres fi zik semp tom la ra yol aç tı ğın da bir pra tis yen ve ya uz man yar dı mı fay da lı
olur. Prob lem zi hin sel bir ta kım bo zuk luk üret ti ğin de psi ko log ve ya psi ki yat rist tercih
edil me li dir.
B- Değişim: Stre sin or ta ya çı kar dı ğı sağ lık ile il gi li dav ra nış lar beş ka de me de
de ğiş mek te dir.
a- Pre con temp la ti on (ni yet ön ce si) Bu ra da prob le min far kın da ol mu yor.
b- Con temp la ti on Far kı na va rı yor.
c- Pre pa ra ti on far kın da dır ve de ğiş tir mek is ter, özel plan lar ku rar ve adım lar
atar.
d- Ak si yon Prob le mi de ğiş tir mek is ter.
e- İda me ye ni dav ra nış gi bi es ki si ne de vam eder gi der.
C- Stresle Başa Çıkma Teknikleri:
1- Kog ni tif Dav ra nış çı Yak la şım: Stres ile il gi li dü şün ce ler de ğiş ti ril mek te dir. Bunlar;
a- Kog ni tif ye ni den ya pı lan ma,
b- Be ce ri te ra pi le ri,
c- Prob lem çöz me te ra pi le ri.
a- Kog ni tif Ye ni den Ya pı lan ma: He def da ha çok adap tif dü şün ce ka lıp la rı seç me
tar zın da be lir le nir. Ye ni ku ru lan ka lıp lar da ha az stres ve ri ci ol ma lı dır lar.Bun la rın
30

için de ;
i- ras yo nel emo tif te ra pi ler
ii- ras yo nel dav ra nış çı te ra pi ler
iii- Kog ni tif te da vi ler
iv- Ya pı sal psi ote ra pi ler,
v- ye ni den ya pı lan dır ma lar dan mey da na ge lir.
b- Be ce ri Te ra pi le ri: Bun lar da se ce ri ler ka zan dı rı lır.
i- sis te mik ras yo nel ya pı lan dır ma eği ti mi
ii- ank si ye te yö net me
iii- stres ino ku las yon eği ti mi
iv- ank si ye te ya pan dü şün ce le rin ras yo nel ye ni den de ğer len di ril me si tek ni ği olarak
bi li nir.
c- Prob lem çöz me te da vi sin de ise şu hu sus lar önem li dir:
Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
i- Bir di zi prob le min çö zü mü ile il gi li yön tem ler öğ re ti lir,
ii- Prob lem ta nı tı lır, ta rif edi lir ve for mü le edi lir.
iii- Ka rar ver me öğ re ti lir ve çö zü len el de edi len so nu cun ve me to dun ne ka dar
ko lay ol du ğu ve doğ ru ol du ğu tel kin edi lir sağ la ma sı nın ya pıl ma sı da öğ re ti lir.
31

Prof. Dr. Müfit Uğur
2- Relaksasyon: Stres res pon su azal tı lır . Ba zen çok ra hat gev şe sek bi le ba zen gevşe
me ra hat ol maz. Ha fif mü zik, sa kin or tam ve sa nat ak ti vi te le ri gev şe me ye yar dımcı
olur. İn san lar ara sı iliş ki le rin de iyi ol ma sı nın gev şe me ye fay da sı olur. Gev şe me
tek nik le ri ara sın da en önem li ve en çok kul la nı lan lar şun lar dır:
i- ada le gev şe me si
ii- oto je nik gev şe me
iii- me di tas yon
iv- gev şe me res pon su
v- di yaf rag ma tik so lu num
vi- bi yo fe ed back
vii- hip noz gel mek te dir.
Prog re sif ada le gev şe me sin de bel li kas gu rup la rı üze rin de kon sant re olu na rak
ya pı lır Ge ri lim aza lır ve gev şe me so nun da ki du rum de ğer len di ri lir.
Oto je nik gev şe me de bel li kas gu rup la rı nı bir sü re için kas ma ve gev şet me şek linde
ya pı lır ve gev şe me tel kin edi lir.
Me di tas yon du ru mun da ise dik kat bir nok ta ya yo ğun laş tı rı lır ve so nun da baş ka
dü şün ce ler dur du ru lur.
Di yaf rag ma tik so lu num da ise di yaf rag ma kul la nı la rak ya pı lan ya vaş ve rit mik
so lu num kas te dil mek te dir.
Bi yo fe ed beck te da vi sin de ise fiz yo lo jik ak ti vi te pa ra met re le ri ( tan si yon ar te ri yel,
na bız, so lu num sa yı sı ada le ge ril me si ) stres kar şı sın da de ğiş ti ğin den bu de ği şim ler
has ta ya gös te ri lir ve onun la çok teh li ke li bir du rum ya şa ma dı ğı tel kin edi lir. Bu nun la
da stres kont rol edi le bil mek te dir.
Self hip noz ile de ken di ken di ne gev şe me tel ki ni nin ve ril di ği du rum lar an la şıl makta
dır. Bun lar ile has ta gev şer ve tel ki ne ge lir. Bu sa ye de has ta da ;
32
i- Plan kur ma aza lır
ii- Dik kat yön len di ri lir
iii- Ha yal kur ma ge li şir
iv- Rol yap ma ge li şir
v- Ger çe ği test et me bo zu lur ( re ality tes ting) dis tor si yon lar olur.
Ek ser siz ile de stres yö ne ti mi ya pı la bi lir. Bu ek ser siz ler den en önem li le ri
i- koş ma,
ii- yüz me,
iii- bi sik let bin me,
iv- kü rek çek me ve
v- ip at la ma en çok ya pı lan lar ara sın da dır.
Stre sin yö ne tim de di yet te çok önem li dir.

Stres Kavramı ve Psikiyatrik Hastalıklar
Böy le dö nem ler de di ye tin %50-%75’ini seb ze ler ve mey ve ler oluş tur ma lı dır.
Don muş gı da lar yen me me li dir, ko la gi bi içe cek ler, çi ko la ta, be yaz un, yu mur ta,
aşı rı yağ tü ke ti min de çok dik kat li ol mak ge re kir, mut la ka süt ürün le ri azal tıl ma lı,
ka fe in den al kol den kesin lik le uzak durul malıdır. Sigara içimi ise stres li durum lar da
çok zarar vericidir kesin bırakıl malıdır.
Ay lık prog ram lar halin de tutulan oruç stres için ol duk ça fay dalı bir yön tem dir.
İlaç lar ise stresi yatış tır mak ve dep res yon durumunu gider mek için kul lanılan farmakolojik
mad deler dir. Bun lar;
Ben zodiazepin ler, Bus piron, Klomip ramine, Klonidin, Hydroxy zine, Mep robamate
ve Prop ranolol gibi önem li mad deler dir. Bun lar ile bir lik te yay gın olarak kul lanılan
an tidep resan lar arasın da en çok trisik lik ler, SSRI grubu ilaç lar ile MAOin hibitör leri
ve atipik an tidep resan lar yani bus pirone, trazadone, nefazadone ve ven lafaxine de
kul lanılabilinir.
33