Wewe Maisha Yako Ndoto Zako - Family Care International

Wewe 

Maisha Yako 

Ndoto Zako 

Kitabu cha Vijana balehe

Wewe, Maisha Yako, Ndoto Zako: 

Kitabu cha Vijana Balehe 

Catherine Watson na Ellen Brazier

i 

© Ubora wa Afya kwa Familia Duniani, 2009. 

WEWE, MAISHA YAKO, NDOTO ZAKO Shukurani 

Taasisi za kujitolea zinaruhusiwa kutumia kitabu hiki kwa kutoa nakala au nukuu lakini 

hawaruhusiwi kuuza nakala hizo. Ubora wa Afya kwa Familia Duniani wangependa kuona 

wanatajwa kwenye nukuu au nakala hizo kama wamiliki wa kitabu hiki. 

Kwa kupata nakala zaidi kitabu cha Wewe, Maisha Yako, Ndoto Zako: Kitabu cha Vijana Balehe, 

tafadhali wasiliana na wafuatao: 

Family Care International-Kenya 

Anwani: S.L.P 45763 

00200 Nairobi, Kenya 

Simu:. (254-20) 4443167 

Simu ya upepo: (254-20) 4443204 

Barua pepe: fcikenya@fcimail.org 

Tovuti: www.familycareintl.org 

Family Care International 

588 Broadway,Suite 503 

New York,NY 10012 

Simu:. (1-212) 941-5300 

Simu ya upepo: (1-212) 941-5563 

Barua pepe: fcipubs@familycareintl.org 

Kitabu cha Wewe, Maisha Yako, ndoto Zako ni tafsiri ya “You, Your life, Your Dreams” 

kilichoandikwa kwa mara ya kwanza mwaka 2000 na shirika la “Family Care International” 

lenye Makao Makuu Mjini New York, nchini Marekani kwa kushirikiana na shirika la “Straight 

Talk Foundation” la Uganda. Toleo la awali kabisa liliandikwa na catharine Watson Mkurugenzi 

Mhariri wa “Straight Talk Foundation” kwa kushirikiana na ellen brazier ambaye wakati huo 

alikuwa Mkurugenzi wa Programu ya Afrika ya Mashariki katika Shirika la Ubora wa Afya kwa 

Familia Duniani. 

Tafsiri ya kitabu hiki iliwezeshwa kwa msaada wa shirika la “Tanzania German Programme to 

Support Health” (tGPSh) kupitia “Reproductive Health Component (Repro/GTZ)”. Kupiga chapa 

kitabu hiki kuliwezeshwa kwa msaada wa Richard and Rhoda Goldman Fund. Japo uratibu wa 

kutafsiri kitabu hiki ulifanywa na bi Rehema l. Mwateba, aliyekuwa mratibu wa Shirika la Ubora 

wa Afya Kwa Familia Duniani; watu wengi walishirikishwa. Shirika la “Family Care International” 

kwa kupitia ofisi yake ya Ubora wa Afya kwa Familia Duniani Tanzania linawashukuru wafuatao 

kwa mchango wao mkubwa katika kufanikisha tafsiri hii:- 

Kwanza kabisa Shirika la Ubora wa Afya kwa Familia Duniani linawashukuru wafuatao kwa 

kufanya tafsri na kupitia maandishi na michoro ya kitabu hiki:- 

• 

• 

• 

• 

• 

Bi. Margreth Mtafya Kilembe kwa kufanya tafsiri kutoka lugha ya Kiingereza kuwa Kiswahili. 

Bi. Benadicta Maganga kwa kupitia muswada kwa mara ya kwanza. 

Bwana Michael Kadege kwa kupitia muswada kwa mara ya pili. 

Bwana Abdalla Athumani Mhagama kwa kuratibu shughuli za mapitio ya wasomaji 

mbalimbali na kutupatia maoni ya wasomaji. 

Bwana Sunnny Kiluvia na Bwana Elikunda Matteru kwa kupitia muswada baada ya wasomaji. 

Kwa kuwa si rahisi kumtaja kila mtu aliyeshiriki kwa namna moja au nyingine katika uandishi wa 

kitabu hiki, shirika linapenda kuwashukuru walioshiriki kuratibu shughuli za wasomaji sehemu 

mbalimbali nchini Tanzania:- 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Bi. Lucy Ikamba aliyewaratibu wasomaji wa mradi huko Mbeya Vijijini. 

Bi. Catherine Ndawi aliyewaratibu wasomaji, Mbeya Manispaa. 

Bwana Ole Sepere aliyewaratibu wasomaji, wilaya ya Pangani. 

Bi. Emiliana Malambugi aliyeratibu upatikanaji wa maoni ya wasomaji kutoka kwa viongozi 

wa madhehebu ya dini. 

Bwana Benard Msami aliyewaratibu wasomaji, walimu wa shule za msingi - Turiani, Morogoro 

Vijijini. 

Bwana Dickson Reginald Ituwe kwa utaalamu wake wa kupanga maandishi katika kompyuta. 

Bwana Juma Lugendwa kwa kuchora upya picha zilizoombwa kurudiwa na wasomaji. 

Bwana Stanley Matteru na Richard Ndago kwa mchango wao katika utawala. 

Bi. Margret Mbede na Bi. Dawa Mhagama kwa mchango wao katika uchapaji. 

ii

iii 

WEWE, MAISHA YAKO, NDOTO ZAKO Utanguzi 

Shukurani za pekee kwa Bi Cordula Schuemer kwa utetezi kwa vijana na kuhakikisha kuwa vijana 

wanapata taarifa sahihi kuhusu masuala ya jinsia na afya ya uzazi. 

Kwa kuwa Kitabu hiki ni tafsiri ya kitabu “You, Your life, Your Dreams”, shirika la Ubora wa Afya 

kwa Familia Duniani (FCI) lingependa kuwashukuru wale wote waliohusika katika uchapishaji 

wa kitabu hiki kwa lugha ya kingereza.Hii inatia ndani udhamini wa shirika la Ford Foundation, 

European Commission, William and Flora Hewlette Foundation, John D.and Catherine T. 

MacArthur Foundation na Blanchette Hooker Rockefeller Charitable Fund. 

FCI ingependa pia kuwashukuru Adolescent Reproductive Health Education Project; CEDPA; 

FAWE, Hesperian Foundation na United Nations haswa UNICEF kwa matumizi ya picha zao. FCI 

inawapa shukrani Regina C. Faul-Doyle, Timothy Kiwala, Mashet Ndhlovu, ODIA na Philip Odida 

kwa michoro yao. 

Sehemu mbalimbali za kitabu “You, Your life, Your Dreams”, zilipata mchango kutoka kwa Eva 

Agutti, Grace Canada, Claire Mcminn, Edith Mukisa, Dr. Sarah Naikoba na Joy Oguttu. Maandishi, 

mifano na michoro ilichambuliwa na Dr. A. Ananie Arkutu, FRCOG, Ghana; Regina Goergen, GTZ, 

Tanzania; Muriithi Kinyua, Family Planning Private Sector, Kenya; Dr. Margaret Makumi,Ministry 

of Health, Kenya; Dr. Elizabeth Odera, Malezi Preparatory School, Kenya; Rehema Mwateba, 

Independent Consultant, Tanzania na Mary Waithaka, Nairobi Primary School, Kenya. 

Msaada katika kufanya majaribio ulitolewa na wawakilishi kutoka Ministry of Health Ghana; 

Family Planning Association of Kenya;Planned Parenthood Association of Ghana; Young 

Christian Women’s Association, Ghana. Shukrani pia kwa wawakilishi kutoka Kenya Association 

of Professional Counsellors; Kuleana Centre for Child Rights, Tanzania; Mathare Youth Sports 

Association, Kenya; Media Trust for Development, Zimbabwe; Naguru Teenage Health Centre, 

Uganda; The New Vision, Uganda na Trendsetters Newspaper, Zambia kwa kuwanukuu vijana 

balehe. 

FCI inawapa shukrani wafanyakazi wake wote kwa mchango wao mbalimbali katika kufanikisha 

uchapishaji wa kitabu ‘Wewe, Maisha Yako, Ndoto Zako’ kwa lugha ya kiingereza na Kiswahili. 

Kubalehe ni kipindi katika maisha ya wanadamu ambapo kijana anabadilika na kuwa mtu mzima. 

Kipindi hiki kina msisimko mkubwa, lakini pia ni kipindi chenye kuchanganya sana. Wakati wa 

kubalehe utaona mabadiliko mengi ya kimwili na kihisia, pia unaweza kuwa na maswali mengi 

kuhusu mwili wako na uhusiano wako na wengine. 

Kitabu hiki kimeandikwa kwa ajili ya vijana balehe, ambao wana umri kati ya miaka 14 na 19 ili 

kiwasaidie kukabiliana na changamoto nyingi zinazotokea wakati wa mabadiliko kutoka utoto 

kwenda utu uzima.Kitabu hiki kinatoa taarifa sahihi kuhusu mabadiliko yanayotokea katika 

kipindi cha balehe, pamoja na mambo mengine, kwa mfano: jinsi ya kuwa na afya njema ya kimwili 

na kihisia, kuepuka magonjwa yanayosababishwa na ngono zisizotakiwa, jinsi ya kupambana 

na misukumo ya kufanya ngono, na jinsi ya kujiepusha na matumizi mabaya ya vileo na dawa za 

kulevya. Pia, kitabu kinatoa ushauri kuhusu uhusiano mwema na wazazi, marafiki, wapenzi, jinsi 

ya kuweka malengo ya maisha, mbinu za kufaulu shuleni na maishani na jinsi ya kukabili vikwazo. 

Kitabu hiki kina taarifa nyingi lakini si lazima usome kurasa zote. Unaweza kuangalia katika 

sehemu inayoonyesha “Yaliyomo” na kuona mada zinazokupendeza zaidi. Ukizimaliza, 

unaweza kurudi tena kwenye “Yaliyomo” na kuchagua tena mada inayokuvutia. Pia, unaweza 

kufunuafunua tu kitabu na kuangalia sehemu zenye michoro, katuni na nukuu mbalimbali toka 

kwa vijana. Unaweza pia kuangalia sehemu maalumu zilizo na kichwa “je, Wafahamu”. Hizi 

zinatoa taarifa sahihi kuhusu mambo mbalimbali. 

Ingawa kitabu hiki kilikusudiwa zaidi kwa vijana ambao hawajaoa/kuolewa wenye umri wa miaka 

14 hadi 19, zipo pia sehemu za kitabu hiki zinazowafaa vijana wenye umri uliozidi na hata walio 

kwenye ndoa. Kisome kitabu hiki pamoja na marafiki zako, kaka na dada zako na wazazi wako. 

Ongea nao na jaribu kuona wao wanazichukuliaje mada zilizomo kwenye kitabu hiki. 

Furahia kitabu hiki na uwe salama! 

Molly Anyango 

Mshauri rika wa Vijana 

Family Planning Association of Kenya 

iv

v 

Watu wazima wengi hudhani kuwa vijana hawana sababu ya kuwa na wasiwasi wala matatizo. Hata 

hivyo, balehe ni kipindi cha kuchanganya na kufadhaisha. Maswali na dukuduku nyingi hutokea 

wakati huu wa mabadiliko ya mwili na hisia. Pia, vijana hujiuliza maswali yanayohusu elimu, ajira 

na uhusiano kwa marafiki na wazazi. Kipindi cha kubalehe kinaambatana na misukumo toka kwa 

marafiki. Vijana huwa na wasiwasi kuhusu maisha yao ya baadaye. 

Lakini kubalehe ni hatua muhimu na inayosisimua. Ni kipindi ambacho kijana hukua kimwili, kihisia 

na kiakili. Pia, kijana huanza kupata majukumu na kuwa na ndoto kuhusu maisha ya baadaye. Vijana 

balehe hujifunza kufanya uamuzi binafsi ambao huweza kubadili maisha yao ya leo, kesho na miaka 

mingi ijayo. 

Wakati wa kubalehe, kijana anahitaji taarifa sahihi ili zimsaidie kufanya uamuzi wenye nguvu na 

usalama. Wazazi, walimu na watu wazima wengine hupata wasiwasi kuhusu uamuzi waufanyao vijana 

wao unaohusu uhusiano, ngono,dawa za kulevya na vileo au kupanga maisha ya baadaye. 

Hata hivyo, utafiti unaonyesha kuwa vijana wanaweza kupanga mambo yao kwa busara kama wakiwa 

na taarifa sahihi pamoja na mbinu mbalimbali za maisha kama vile uwezo wa kufanya uamuzi, 

mawasiliano, maelewano, wakisaidiwa na miongozo toka kwa watu wazima. 

Kitabu cha “Wewe, Maisha Yako, Ndoto Zako” kinachambua masuala mbalimbali yanayowakuta 

vijana balehe katika Bara la Afrika. Yaliyomo humu yameandaliwa kwa kuwashirikisha vijana 

wenyewe toka nchi mbalimbali. Kitabu kimebobea katika masuala ambayo vijana wenyewe waliyaona 

yana umuhimu: Kuingia utu uzima, kutunza afya, kukabili mifadhaiko, kuelewana na wazazi, kujenga 

uhusiano wa kirafiki na kimapenzi, kukabili mifadhaiko na kuvunjika moyo, afya njema ya ujinsia, 

kupata mimba, kutoa mimba, kukabili matumizi mabaya ya dawa za kulevya na vileo, masuala ya 

elimu na ajira. 

Zipo sababu mwafaka za kutaka kuhakikisha vijana wetu wanazo taarifa sahihi kuhusu masuala 

haya. Vijana wanakumbana na mambo mengi yanayoongeza changamoto na uwezekano wao wa 

kudhurika, ikiwa majumbani, mitaani, shuleni na hata kwenye vyombo vya habari. Leo hii, kijana ana 

uwezekano wa kupata matatizo mengi ya kiafya kama vile magonjwa ya zinaa, VVU/UKIMWI, mimba 

zisizotakiwa na utoaji mimba usio salama. Kiasi cha asilimia 60 ya maambukizi mapya ya VVU katika 

Bara la Afrika yanatokea kwa vijana wa miaka 10 hadi 24. Hii ina maana kuwa vijana wanaambukizwa 

VVU kwa kasi zaidi kuliko kundi lolote lingine. 

Kijana aliyeko kwenye hatari zaidi ya kuambukizwa VVU ni yule asiye na taarifa sahihi. Kijana wa aina 

hii anategemea zaidi kupata taarifa toka kwa marafiki, video au filamu na muziki wa kizazi kipya, 

taarifa ambazo kwa kiwango kikubwa huwa si sahihi. Kwa hiyo, kitabu hiki kimekusudia kuhakikisha 

vijana balehe wanapata taarifa sahihi na wanajijengea uwezo wa kukabili misukumo ya kutenda 

yasiyofaa, kujenga uhusiano wenye faida na la muhimu zaidi; kuwawezesha vijana wafanye uamuzi 

salama na wa busara. 

Napenda kuwasisitiza wazazi, walimu na watu wazima wengine wasome kitabu hiki na 

wawashirikishe vijana wao na wengineo. Aidha, nawasisitiza watu wazima waongee na vijana kuhusu 

taarifa zilizomo na wawashauri vijana inavyopasa. Watu wazima wawasaidie vijana kuwa salama 

katika kipindi cha mabadiliko kuingia utu uzima ili waweze kutimiza ndoto zao maishani. 

Dr. A. Ananie Arkutu 

Kwa Wazazi, Walimu, na Watu wazima wengine 

Yaliyomo 

ShuKuRani ................................................................................................................................................................... ii 

utanGuliZi ....................................................................................................................................................................iv 

Kwa Wazazi, Walimu, na Watu wazima wengine ..................................... ....................................................... ......... v 

SuRa Ya 1: ujana balehe: baDiliKO KubWa, chanGaMOtO KubWa ....................................................... 1 

Nini maana ya ujana balehe? ...................................................................................................................................................... 2 

Ukweli kuhusu maisha ..................................................................................................................................................................4 

Maadili.......................................................................................................................................... ................................................ ......5 

Stadi za maisha................................................................................................................... ............................................................6 

SuRa Ya 2: MabaDiliKO Ya MWili............................................................................. ............................................9 

Mfoko wa ukuaji: mwanzo wa balehe.............................................................................. ........................................................9 

Vichocheo (Homoni).............................................................................................................. .......................................................12 

Via vya uzazi - Sehemu za siri............................................................................................ .......................................................13 

Nywele za mwilini na mabadiliko ya ngozi....................................................................... .....................................................13 

Uwezo wa kufikiri..................................................................................................................... ........................................... .........14 

SuRa Ya 3: WaVulana........................................................................................................ .............................. .......17 

Umbo na ukubwa wa mwili...................................................................................................... ...................................................17 

Sauti yako................................................................................................................................... .............................................. ......18 

Via vyako vya uzazi (Sehemu zako za siri)........................................................................ .................................... ...............19 

Mazoezi ya usafi...................................................................................................................... ......................................................21 

Kudinda kwa uume................................................................................................................... ....................................................22 

Kumwaga manii “kukojoa”...................................................................................................... ....................................................23 

Ndoto nyevu (“Kutoa manii/ Shahawa ukiwa usingizini”)........................................... ............................ .......................24 

SuRa Ya 4: WaSichana.................................................................................................... ............................. ..........27 

Maumbile na ukubwa wa mwili............................................................................................ ...................................... ..............27 

Matiti yako................................................................................................................................ ............................................. .........27 

Sidiria......................................................................................................................................... .......................................................31 

Via vya uzazi ( Sehemu zako za siri )............................................................................ ...........................................................31 

Kufanya usafi wa mwili vizuri................................................................................. ..................................................................33 

Hedhi na mzunguko wa hedhi................................................................................ ...................................................................35 

Kutunza kalenda............................................................................................................ ........................................... ...................39 

Hedhi inavyokosesha raha........................................................................................ ....................................... ........................40 

Ngono na hedhi................................................................................................................. ............................................. ................41 

Kujisikia vizuri/ Afya na usafi ................................................................................... ..................................... ........................41 

Utatumia nini kujihifadhi na hedhi.............................................................................. .................................... .......................42 

SuRa Ya 5: MaMbO Ya MSinGi KatiKa KutunZa MWili........................... ....................... ...........................45 

Jiweke safi, nukia vizuri................................................................................................... ......................................... .................45 

Utunzaji wa meno yako..................................................................................................... ......................................... ................46 

Chunusi.............................................................................................................................................................................................47 

Utunzaji nywele................................................................................................................. ........................................... ................48 

Lishe nzuri.............................................................................................................................. .............................................. ..........49 

Mazoezi.................................................................................................................................. ...........................................................51 

Mapumziko mazuri............................................................................................................ ...........................................................53

WEWE, MAISHA YAKO, NDOTO ZAKO SURA YA 1 | UJANA BALEHE: BADILIKO KUBWA CHANGAMOTO KUBWA 

SuRa Ya 6: utunZaj i aFYa Ya aKili na MOYO............................ ..................................................................55 

Kujiheshimu..................................................................................................................... ...............................................................55 

Kujiamini............................................................................................................................ ............................................. ................58 

Usiwe na wasiwasi, furahi........................................................................................ ...................................... ..........................60 

Kukabili huzuni.......................................................................................................... ........................................... ........................63 

Kuishi vizuri na watu................................................................................................ ........................................ ...........................64 

SuRa Ya 7: ueleWanO na WaZaZi WaKO................................................. .......................... ...............................71 

Kuthamini familia...................................................................................................... ......................................... ..........................72 

Fahamu yale wazazi wako wanayoyataka........................................................ ................................. ..................................72 

Kukidhi matarajio ya wazazi wako...................................................................... ..................................... ...............................74 

Mawasiliano na wazazi wako................................................................................ ...................................... .............................74 

Vyanzo vingine vya kupata msaada................................................................... ....................................................................78 

SuRa Ya 8: uRaFiKi na MaPenZi................................................................... ......................................................81 

Urafiki.......................................................................................................................... .............................................. .......................81 

Jinsi ya kumtambua mtu ambaye si rafiki wa kweli................................... ............................. .........................................83 

Kuelewana na jinsi nyingine................................................................................ ...................................... ...............................84 

Kuanza uhusiano na mtu unayempenda ........................................................ ................................... ...................................85 

Kujenga uhusiano wa kweli ............................................................................... ........................................................................87 

Mapenzi.................................................................................................................... ............................................ ..........................88 

Kupumbazika....................................................................................................................................................... ..........................90 

Kuachana kimapenzi............................................................................................. .......................................... .............................91 

SuRa Ya 9: ujinSia na nGOnO..................................................................... ........................... ..............................93 

Ujinsia wenye afya njema...................................................................................... ....................................... ...........................94 

Hisia za kijinsia........................................................................................................ ........................................... ..........................96 

Punyeto...................................................................................................................... ............................................. ........................96 

Ubikira........................................................................................................................... ............................................. .....................98 

Kujamiiana..................................................................................................................... ................................................................101 

Kuweka kiwango cha kujamiiana........................................................................... ................................................................102 

Uamuzi wa kutofanya ngono.................................................................................... ..................................... ........................104 

Kuzungumza na mwenzi wako kuhusu ngono......................................................................................... ..........................104 

SuRa Ya 10: KutunZa aFYa YaKO Ya KiujinSia ...................................... ....................... ...........................109 

Magonjwa ya zinaa....................................................................................................... ......................................... ....................109 

Utajuaje kama umepata maambukizi ya magonjwa ya zinaa?......................... .............................................................111 

Kwenda kuchunguzwa magonjwa ya zinaa............................................................... ...........................................................112 

VVU / UKIMWI....................................................................................................................... .......................................................114 

Utajuaje kama una VVU.............................................................................................................................................................116 

Kuishi kwa matumaini na VVU....................................................................................... .........................................................118 

Ngono salama / Mapenzi salama................................................................................... .......................................................120 

Kondomu................................................................................................................................. ........................................................121 

Matatizo mengine ya afya ya uzazi............................................................................... .......................................................124 

SuRa Ya 11: MiMba na uZuiaji Wa MiMba .................................................... ..................................................129 

Mimba inatokeaje?........................................................................................................... .........................................................129 

Dalili za mimba.................................................................................................................. ..........................................................130 

Hatari za mimba na uzazi kwa wasichana balehe.................................................. ..........................................................131 

Kustahimili mimba katika umri mdogo...................................................................... ................................. ........................132 

Kujitunza wakati wa ujauzito..................................................................................................................................................134 

Mimba na VVU..................................................................................................................... ........................................................134 

Maandalizi ya kujifungua................................................................................................ ....................................... ..................135 

Kujitunza na kumtunza mtoto baada ya kujifungua............................................. ..........................................................136 

Kuharibika mimba............................................................................................................ ..........................................................136 

Namna ya kuepuka kupata mimba.............................................................................. .........................................................138 

Je vidonge vya kuzuia mimba ni salama?................................................................... ........................................................139 

Kuzuia mimba kwa dharura.............................................................................................. .......................................................139 

Kinga mara mbili............................................................................................................... ..........................................................141 

SuRa Ya 12: nGOnO Ya KulaZiMiShWa na nGOnO bila Ya RiDhaa YaKO..... ....................................145 

Shinikizo kutoka kwa rafiki wa kiume au wa kike............................................................ ...............................................145 

Shinikizo kutoka kwa watu wazima............................................................................... .................................. ...................146 

Unyanyasaji kijinsia............................................................................................................ ........................................ ..............148 

Kudhalilisha kijinsia.......................................................................................................... .........................................................150 

Ubakaji.................................................................................................................................. .........................................................150 

Kitu cha kufanya ubakaji ukitokea.............................................................................. .........................................................154 

SuRa Ya 13: MatuMiZi MabaYa Ya DaWa.......................................................... .......................... ...................157 

Aina ya dawa na vitu ambavyo vinatumika vibaya................................................ ............................. ............................157 

Sigara na pombe.............................................................................................................. ...........................................................159 

Kutawaliwa na dawa.......................................................................................................... .........................................................161 

Kwa nini watu wanaanza kutumia dawa...................................................................... ........................................................163 

Namna ya kushughulikia shinikizo la kutumia dawa.............................................. ............................ ...........................166 

Kuacha dawa................................................................................................................................................................... ............168 

SuRa Ya 14: KutiMiZa nDOtO ZaKO...................................................................... ............................................171 

Kuzitambua ndoto zako............................................................................................................................................ ................172 

Mipango ya baadaye kuhusu kazi.................................................................................. ..................................... ..................173 

Kuweka malengo.................................................................................................................... ........................................... ..........174 

Kufanya uamuzi mzuri (wa busara)................................................................................ ..................................... ..................176 

Zingatia bila kuyumba katika malengo na ndoto zako........................................... ............................ ...........................178 

Kufanya vizuri katika masomo shuleni........................................................................ .................................. .....................179 

Kuacha shule........................................................................................................................ .........................................................181 

Kutatua vipingamizi............................................................................................................ ......................................................182 

FahaRaSa .................................................................................................................... ........................................ .......187 

MaRejeleO...................................................................................................................... ............................................193

WEWE, MAISHA YAKO, NDOTO ZAKO 

Ujana Balehe: 

Badiliko Kubwa, 

Changamoto Kubwa 

Patric, kutoka Kenya(umri,miaka 16) 

“Nilichokifurahia katika ujana balehe wangu ni kuwajibika katika majukumu 

ya nyumbani hasa wazazi wanapokuwa hawapo. Majukumau haya 

nayapenda kwasababu ninadhani nimeshakua na ninaweza kujidhibiti mimi 

mwenyewe na wadogo zangu”. 

naana, kutoka Ghana. (umri; miaka 17) 

“Yapo mambo mengi yanayomhusu kijana balehe ambayo siyapendi. Ninakumbuka 

nilipokiwa na umri mdogo nilikuwa na uhuru zaidi kuliko sasa. 

Lakini kwa sasa zipo sheria na miongozo mingi.” 

Watu wengi duniani wanatafsiri “ujana balehe” 

kama kipindi cha maisha kati ya miaka 10 na 19. 

Kama una umri wa miaka kati ya 10 na 19, basi 

wewe ni kijana balehe. Hongera! Wewe ni mtu 

muhimu sasa. 

Ni kweli kuwa kwa muda wote uliopita umekuwa 

mtu muhimu, lakini kwa sasa hivi umekuwa 

mtu muhimu zaidi. Unapitia mabadiliko mengi 

sana na unajaribu mambo mengine mapya, 

kutoka mwonekano mpya,kujitambua kupya 

kama vile kuandamana na marafiki wa jinsi 

tofauti,kushikana mikono na kubusiana. 

Wazazi wako wanaweza kukuta ujana balehe wako 

unautumia vibaya. 

1 

SURA YA 1

2 


Mwonekano wako mpya na kujitambua kwako kunawafanya wazazi, shangazi zako na wajomba 

kuwa na wasiwasi kwa sababu wasingependa upate matatizo na wala wasingependa ufanye 

makosa makubwa kama vile kupata mimba (au kwa kumpa mimba rafiki wa kike) wakati ungali 

unasoma. Zaidi ya yote wanakuwa na wasiwasi kwa sababu wanafahamu kwamba umri kati ya 10- 

19 unaweza kuwa na athari kubwa katika ukuaji wako na aina ya maisha utakayokuwa nayo. 

nini Maana Ya ujana balehe? 

• Ujana balehe ni kipindi ambacho unabadilika na kukua kimwili na kiakili kutoka utoto na 

kuingia utu uzima. Wakati wa ujana balehe mambo yafuatayo hutokea: 

• Mwili wako utabadilika kwa jinsi unavyopenda uwe au wakati mwingine hata usivyopenda 

uwe. 

• Utaanza kupata hisia za kutaka kujamiiana, na unaweza usijue ufanye nini baada ya kupata 

hisia hizo. 

• Utaanza kufikiri bila ya kumtegemea mtu mwingine na kutaka kufanya maamuzi peke yako. 

• Hisia zako kuhusu familia na mahusiano yako na wazazi, yanaweza kubadilika kwa uzuri 

au kwa ubaya. Wazazi wanaweza kukupa majukumu zaidi ambayo ni dalili nzuri kwamba 

wanakuamini na kukutegemea. Lakini wanaweza vilevile wakaanza kuwa wakali hata 

kutokuruhusu ukutane na marafiki zako. Wakati mwingine watajaribu kufanya maamuzi 

kuhusu masomo na mustakabali wa maisha yako ya baadaye. Wanaweza wakaonyesha 

kuwa na upendo mdogo kwako kuliko walivyokuwa huko nyuma na unaweza vilevile usipate 

mahusiano yenye upendo kama ulivyokuwa ukiwa mtoto. 

• Marafiki zako, na hata yale wanayofikiria, vinaweza kuwa vya muhimu zaidi kuliko ilivyokuwa 

awali. 

• Hisia zako zinaweza kuwa na utata zaidi kuliko ulivyozoea na wakati mwingine wewe 

mwenyewe unaweza usifahamu hasa kile unachohisi au ni kwa nini unahisi hivyo. 

• Kwa hakika unaweza kuhisi kutaka kupendwa au kuwa karibu na mtu mwingine. 

• Unaweza kukumbana na maamuzi mazito na zinaweza kuwepo nyakati ambapo hujui umtake 

nani ushauri. 

Ujana balehe ni kipindi maalum kwa kila mtu, kote duniani – mashariki au magharibi,kaskazini 

au kusini.Lakini pia ni kipindi chenye changamoto. Hiki ni kipindi cha mabadiliko makubwa, na 

mabadiliko makubwa huchukua muda. Utakutana na mambo mengi ya kuyafanyia maamuzi 

unapopitia ujana balehe na maamuzi mengine utakayofanya yatadumu nawe katika maisha yako 

yote. 

Yapo mambo mengi sana ambayo unaweza kuyafanya ili kupitia salama ujana balehe. Hivyo 

ni vema uelewe mwili wako na mabadiliko yanayotokea .Ni vema ujielewe na pia uelewe kile 

unachokitaka katika maisha. Tumia muda kufikiria maisha yako ya baadaye na kupanga 

yatakuwaje. Utu uzima una majukumu makubwa hivyo basi ni lazima kujiandaa vema wakati wa 

ujana balehe. 

Wakati wa ujana usiwe mpweke na kufanya mambo peke yako. Umezungukwa na watu 

wanaoshughulikia matatizo muhimu kila siku. Unao ndugu wengi, kama akina shangazi, wajomba, 

binamu na wengi wengineo, amabao unaweza kuwaomba ushauri. Pia kwa vile wewe ni sehemu ya 

jamii, zipo mila na desturi nyingi ambazo mafunzo yake yanaweza kukusaidia. 

SURA YA 1 | UJANA BALEHE: BADILIKO KUBWA CHANGAMOTO KUBWA 

Mahali pengi ujana umekuwa mgumu kueleweka, na hasa siku hizi vijana wanapata matatizo 

ambayo wazazi wao, mabibi hata babu zao hawakuwahi kuyapitia; matatizo hayo ni: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Msukumo wa kutaka kujamiiana. 

Madawa ya kulevya shuleni na kwenye jamii. 

Wazazi ambao kwa sababu ya shughuli nyingi hawana muda au wanaona aibu kuzungumza 

kuhusu mabadiliko yanayowatokea watoto wao. 

Magonjwa yaambukizwayo kwa kujamiiana ikiwa ni pamoja na VVU/UKIMWI. 

Kuwa yatima kwa sababu ya UKIMWI au ajali. 

Vita au kuyumba kisiasa kwa nchi. 

Ili kuyamudu yote haya na kupitia kipindi cha ujana balehe salama unahitaji kuwa jasiri , mbunifu, 

mtafutaji na mwenye kujipa matumaini. Jaribu kujifunza kutoka kwa watu wanaokuzunguka 

ambao ni jasiri na watulivu wakati unapokutana na matatizo. Kila wakati jione kuwa utashinda 

matatizo yako kama walivyoweza wengine. 

Vijana huFiKiRia KWaMba haKuna janGa linalOWeZa KuWaPata 

Ni tabia ya vijana duniani kote, katika nchi tajiri na maskini – kufikiria kwamba mambo mabaya 

hayawezi kuwatokea. Hujiambia, 

“ Haitatokea kwangu”. Wakati mwingine hujiamini sana 

na kuhisi wako salama mno. 

Je wewe uko hivi? Unadhani unaweza kujaribu kitu cha hatari 

na lisikupate jambo? Kwa mfano, wewe na rafiki yako wa kike 

(msichana) mnafahamu kuhusu dawa za kuzuia mimba. Lakini 

mnadhani kwamba ili mradi hamjamiiani mara kwa mara, 

msichana hawezi akapata mimba. 

Au unaweza ukawa na ufahamu mkubwa kuhusu 

VVU, virusi vinavyo sababisha UKIMWI. Unaweza 

ukafahamu kwamba maambukizi yanaweza 

kutokea kwa njia ya kujamiiana bila kinga, 

lakini unafikiri kwamba rafiki yako wa kiume 

hawezi kuwa na maambukizo. Unakataa kufikiri 

kuwa unaweza kupata maambukizo ya VVU na 

haiwezekani pia kwa wale watu unaowafahamu 

kupata ugonjwa huo. 

je haya yanakuhusu? Kama ndivyo, hapa kuna 

mambo ambayo unahitaji kuyazingatia: 

Vijana wengi hujiingiza kwenye vitendo vya 

hatari wakidhani kuwa hawatadhurika.... 

3

4 


Mimba inaweza ikatungwa utakapojamiiana kwa mara ya kwanza bila kinga. 

Kusema kweli, kila watu wawili wanapojamiiana bila kinga kuna uwezekano wa 1:12 mimba 

kutungwa. Maana yake ni kwamba iwapo mtajamiiana bila kinga mara moja kwa mwezi, mnaweza 

kukumbwa na mimba isiyotarajiwa. 

...mimba huweza tungwa hata kamaumejamiiana 

mara moja.inaweza kutungwa utakapojamiiana 

kwa mara ya kwanza. 

• 

• 

• 

• 

Ili kupita kipindi cha ujana salama unahitaji angalau mambo matatu: 

Ukweli Kuhusu Maisha 

Kumbuka pia kwamba maambukizi ya VVU 

hutokea kwa vijana pia, na hutokea kwa vijana 

zaidi kuliko hata kwa wengine. Vijana wanapata 

maambukizo ya VVU haraka zaidi kuliko kundi 

lingine lolote Afrika. Maambukizi mapya kwa 

watu kumi,watu sita huwa ni vijana. 

Usiruhusu ukawa mmojawapo kati ya 

vijana wenye mimba zisizotakiwa au wenye 

maambukizi mapya ya VVU. Soma kitabu hiki 

kwa uangalifu ili ujue jinsi unavyoweza kufanya 

maamuzi mazuri, ili uwe salama na mwenye afya. 

Tafadhali washirikishe marafiki zako kusoma 

kitabu hiki ili nao pia wajifunze jinsi ya kuchagua 

yale yaliyo mema. 

Maadili – Unahitaji kujua yale unayoamini ni ya kweli ili uweze kufanya maamuzi unayoweza 

kuishi nayo. 

Stadi za maisha, ili utumie ukweli unaoujua na kubakia mkweli ndani ya maadili yako. 

uKWeli KuhuSu MaiSha 

Nini maana ya “hali halisi/mambo ya ukweli”? Ukweli kuhusu maisha ni upi? 

Ukweli ni taarifa zote muhimu za mambo unayotakiwa kuyafahamu ili kuyamudu maisha ya kila 

siku na kufanya maamuzi mazuri. 

Kufahamu ukweli maana yake ni kufahamu jinsi ya kujitunza mwenyewe – kimwili na kifikra – kwa 

kula vizuri; kutunza mwili vizuri; na kutunza vizuri afya ya akili na maono yako. Kufahamu ukweli 

vile vile maana yake ni kufahamu jinsi mimba inavyotokea, jinsi VVU/UKIMWI na magonjwa 

mengine yatokanayo na kujamiiana yanavyosambaa na jinsi unavyoweza kuzuia usiambukizwe. 

Ukweli ni kufahamu ni kwa namna gani madawa ya kulevya na pombe vinaweza kuudhuru mwili na 

ubongo na jinsi maisha yako yanavyoweza kuharibika. Ukweli ni kufahamu njia nzuri za kumudu 

hali ngumu na matatizo yako, ili uweze kufanikisha ndoto zako. 

La muhimu zaidi, kufahamu ukweli ni kubainisha kati ya yaliyo ya ukweli na yaliyo ya uongo. Ni 

muhimu sana kujua mambo ya ukweli wakati unapojaribu kuchagua. Chagua lililo la muhimu na 

amua la kufanya. 


Unahitaji mambo ya ukweli ili uwe salama. Kitabu hiki kimejaa ukweli, hivyo kitakupa ukweli 

kuhusu: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Mabadiliko yanayotokea mwilini mwako (Sura ya 2,3, na 4). 

Kutunza afya yako ya kimwili na kimaono (Sura ya 5 na 6). 

Mahusiano na watu wengine (wazazi, marafiki wa kike na marafiki wa kiume) 

(Sura ya 7 na 8 ). 

Ujinsia, ngono, na kutunza afya ya ujinsia.(Sura ya 9 na 10). 

Mimba na madawa ya kuzuia mimba (Sura ya 11). 

Kulazimishwa na kujamiiana (Sura ya 12). 

Madawa ya kulevya na pombe.(Sura ya 13). 

Kupanga maisha yako ya baadaye na kufikia malengo yako.(Sura ya 14). 

MaaDili 

Neno maadili lina maana ya mambo unayoyaamini, unayoyathamini na tabia unazodhani ni 

muhimu 

katika maisha yako. Maadili mema ni kama yafuatayo: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Kuwa mkweli. 

Uwazi. 

Uvumilivu. 

Ukarimu. 

Hisani/Wema. 

Kusamehe. 

Yaliyotajwa hapa juu ni machache tu kati ya maadili mema, waweza kuwa na mengine; kwa mfano 

kusoma kwa bidii, kusaidia wazazi, uaminifu kwa rafiki zako, kujitolea kwenye shughuli za jamii 

yako au za kidini. 

Maadili yanasaidia kuongoza matendo na maamuzi yako. Yanakusaidia katika kuchagua yaliyo 

mema kwako na kwa wengine. Kwa mfano, kijana mkarimu na mvumilivu atamsadia mwanafunzi 

mwenzie mlemavu au jirani yake aliyefanyiwa mabaya na watu wengine. Mtu mwaminifu 

atachagua kurudisha pesa za muuza duka alizomzidishia wakati akimpa chenji. 

Je, una maadili gani? Kipi ni kitu muhimu na chenye thamani kwako? Unaamini katika misingi gani 

ya maisha? Unaposoma kitabu hiki, jaribu kujiuliza kuhusu maadili yako. 

Kufahamu maadili yako kutakusaidia kufanya maamuzi makini ili uwe salama wakati wote wa 

mabadiliko ya ujana balehe. 

5

6 


Ukijua unachokithamini itakusaidia kuwa mkweli kwako binafsi, hata wakati mtu mwingine 

anapokulazimisha kufanya kitendo unachodhani ni makosa. Maadili yako yatakusaidia kuchagua 

lililojema kwako; ambalo wakati mwingine, baada ya kuchagua, itabidi uishi nalo daima. 

StaDi Za MaiSha 

Unahitaji stadi za maisha pia ili uwe salama. Kusema kweli 

“Stadi za maisha” zinaweza kuwa stadi za kuokoa maisha, 

kama vile uwezo wa :- 

Kuelezea hisia zako. Hisia zako ni muhimu, lakini watu 

wengine hawawezi kujua unavyojisikia mpaka uwaeleze. 

Jifunze jinsi ya kuwafanya watu wengine wajue kile 

unachofikiri na unachokitaka kwa kusema moja kwa 

moja na kutumia sentensi zinazoanzia na “mimi” – “mimi 

ninataka” “mimi ningelipenda” “mimi ninahitaji”“mimi 

Sipendi” ………… .” Fanya mazoezi ya kutumia sentensi 

zinazoanza na 

“mimi” mpaka utakapozoea na kujisikia huru kuzitumia. 

tetea hoja yako. Una uhuru wa kufikiri na kujihisi 

unavyopenda. Ni vema kujifunza jinsi ya kuwasilisha 

mawazo yako kwa wengine bila ya kuwaudhi au kuwafanya 

wajisikie vibaya, usionyeshe uadui, ugomvi wala kukosoa 

sana. 

tetea unachoamini bila kujali wanayosema watu wengine. 

Kila mtu ana imani na yaliyo sahihi na yasiyo sahihi, mazuri 

na mabaya. Imani hizi zinaitwa kanuni. Wakati mwingine 

unaweza ukawa unajua kanuni zako lakini mambo yanaweza 

yasiwe wazi sana kiasi cha kukufanya utumie muda 

kufikiria lipi ni sahihi kwako na ni kwa nini. 

Iwapo unao uhakika wa usahihi wa kile unachofikiria na kwa 

nini unakifanya, na kwa nini hupendelei kukifanya utaweza 

kusimama imara na lile unaloamini. Hivyo basi msimamo 

wa namna hii utakupa heshima mbele za watu. 

jihadhari na yanayotokana na shinikizo. 

Kuwa na msimamo wa pekee ndiyo 

stadi za Maisha. 

Jinsi unavyoelekea kwenye utu uzima unatakiwa kufanya maamuzi mengi peke yako. Wakati 

mwingine watu wengine wanaweza kukuhimiza na kukusukuma kufanya maamuzi fulani na 

ukushawishika kufanya hivyo. 

Lakini ufahamu kuwa kufanya maamuzi mazuri maana yake ni kupima chaguo zote zilizopo na 

kufikiria matokeo kwa kila chaguo.Inaweza ikawa kazi ngumu iwapo kuna mtu anakuharakisha au 

anakushinikiza uamue haraka. Kitu muhimu katika kufanya maamuzi bora ni kuwa na uhakika wa 

kanuni zako na malengo yako ya maisha kwa ujumla. 


Jambo lingine la muhimu katika kufanya 

maamuzi ni kujipa muda wa kutosha. 

Kumbuka,unaweza kumueleza mtu kwamba 

“ninahitaji kufikiria zaidi kuhusu jambo hili na 

nisubiri nitakujibu” 

Stadi hizi za maisha zina majina yake, kama 

vile “kuongea bila woga wala jazba” 

“Mawazo yenye ubunifu” “Kutatua matatizo”, 

“Kufanya maamuzi” na“Kujitambua”. 

Stadi za maisha ni muhimu sana. Ukweli ni 

kwamba stadi za maisha ni muhimu kama 

ilivyo kuufahamu “ukweli.” Kuufahamu “ukweli 

wa mambo” peke yake hakuwezi kukulinda 

hadi uwe pia na stadi za maisha. Kwa mfano 

unaweza ukafahamu kwamba kujamiiana bila 

kinga kunaweza kukusababisha mimba na 

magonjwa ya zinaa ikiwa ni pamoja na VVU/ 

UKIMWI. Vilevile unaweza ukawa umeamua 

kwamba hutaki kujamiiana, lakini bado ukawa 

huna uwezo wa kujieleza na kutetea hoja zako 

kwa rafiki yako wa kiume. 

Unahitaji Stadi za maisha ili uutumie 

ukweli unaoufahamu kusimama imara 

katika yale unayoyataka na kuyaamini, 

hasa pale inapotokea watu unaowajali na 

kuwaheshimuwanatofautiana na wewe. 

je, unazo Stadi za maisha? Unaweza 

ukasimama imara na kuwa na msimamo kwa 

yale unayoyaamini kuwa ni sahihi hata kama 

marafiki zako wanawaza tofauti? Unao ujasiri 

wa kutosha kutetea afya yako au maisha 

yako? Anza kuzitumia stadi zako kadri 

unavyoendelea kusoma kitabu hiki. 

Kufanya maamuzi mazuri na kusimama imara kwa 

unachokiamini ni stadi bora za maisha 

7

8 


Mabadiliko ya mwili 

Wasichana na wavulana wengi wanabalehe kati ya umri wa miaka 10 na 16. Balehe ni kipindi 

ambacho unabadilika kimwili, kihisia/kifikra na kiakili kutoka utoto na kuingia utu uzima. 

MFOKO Wa uKuaji: MWanZO Wa balehe. 

Ipo tofauti ndogo sana kimaumbile kati ya wasichana na wavulana kati ya miaka 9 na 10. 

Japokuwa via vyao vya uzazi ni tofauti lakini vifua vyao na misuli vinafanana. 

Tofauti kubwa ya kimwili kati ya wasichana na wavulana huanza kujitokeza kipindi cha balehe. 

Kwa wastani wasichana wanaanza kuonyesha mabadiliko makubwa ya ukuaji kimwili kati ya umri 

wa miaka 10 au 11. Kipindi hiki cha kukua haraka kinaitwa mfoko wa ukuaji. Kwa wasichana kipindi 

hiki cha mfoko wa ukuaji hudumu miaka mitatu. Wakati huu wasichana wanakuwa warefu na 

wakubwa zaidi ukilinganisha na wavulana wa umri huo huo. 

Wavulana wanachelewa kidogo kufikia mfoko wa ukuaji kuliko wasichana, kwa wastani katika 

umri wa miaka 12 au 13. Kwa wavulana; mfoko wa ukuaji hudumu muda mrefu kuliko wasichana, 

ukweli ni kwamba wavulana wengine huendelea kukua mpaka wanapofikia miaka 19 au 20. 

Lakini kumbuka kwamba miaka hii ya ukuaji ni ya wastani tu. 

Vijana wengine huanza mfoko wa ukuaji mapema zaidi na wengine 

huchelewa. Kuanza mapema au kuchelewa hakuna athari yoyote 

katika namna utavyorefuka au namna utakavyokua haraka.Wale 

wanaoanza mapema, wengine wanakua haraka wakati wengine 

wanakuwa taratibu. Vile vile kwa wale wanaochelewa kuanza 

wengine wanakua haraka na wengine taratibu. 

Katika kipindi hiki cha makuzi ya haraka, mara nyingi wavulana 

na wasichana wanajisikia hovyo. Hii ni kwa sababu sehemu mbali 

mbali za mwili hukua kwa wakati tofauti na kwa kiwango tofauti. 

Mara nyingi, viganja vya mikono na nyayo huongezeka kwanza 

ikifuatiwa na mikono, miguu, kiuno/nyonga na kifua. Vijana 

wengi wanaokua haraka hujikuta mara nyingine wakiteguka na 

kuanguka. Inashangaza kujiona umeongezeka sentimeta kadhaa 

ghafla! 

Mfoko wa ukuaji 

Mfoko wa ukuaji 

9 

SURA YA 2

10 


Wavulana na wasichana wengine hukua haraka sana wakati wa balehe kiasi cha kwamba ngozi 

yao inashindwa kustahimili ukuaji haraka wa mifupa. Wakati mwingine inapotokea hivyo alama 

za misitari hutokea kwenye ngozi. Alama hizi zinaweza kupotea au zisionekane kiurahisi mtu 

anavyoendelea kukua, lakini zinaweza zisipotee moja kwa moja. 

Hata kama unajiona kukua haraka,bado balehe ni kitendo 

cha taratibu mno. Itachukua muda mrefu kabla hujawa 

mtu mzima kimwili na kifikra. Kwa wakati huu yafuatayo ni 

mambo ya kuzingatia. 

Kila Mtu YuKO tOFauti 

Kila mtu hufikia balehe kwa wakati tofauti na kwa kiwango 

tofauti. Matiti yako yanaweza kuchelewa kukua kuliko ya 

rafiki zako lakini wewe unaweza ukavunja ungo mapema 

au unaweza kuyapata yote haya baadaye sana. Matiti 

yanaweza yakakua na ukavunja ungo akiwa na umri wa 

miaka 12 na wewe matiti yanaweza kukua na ukavunja ungo 

ukiwa na umri wa miaka 15. 

Au kama wewe ni mvulana unaweza ukawa na rafiki yako 

ambaye sauti yake ili badilika kuwa nzito akiwa na umri wa 

miaka 13. Anaweza akawa ameota mavuzi na misuli wakati 

wewe hujakua hata sentimeta moja! 

Wavulana hawa wote wana umri wa miaka 

13,lakini wanakua kitofauti 

Wasichana hawa wote wana umri wa 

miaka 13,lakini wanakua kitofauti 

Kumbuka kila mtu yuko tofauti na kila yanapokutokea mabadiliko huu ndio wakati muafaka 

kwako. 

Kila Mtu ana MabaDiliKO YaKe 

Kwa kutumia kigezo cha afya, haitegemei kama mwili 

wako unakua haraka au taratibu kuliko rika lako. 

Mwili wako utabadilika muda utakapofikia. Hakuna 

unachoweza kufanya kuhusu muda wa mabadiliko. 

Wasichana na wavulana wengine wenye afya nzuri 

huchelewa kukua kuliko wenzao wa rika moja. 

Wasichana na wavulana wengine wanakua mapema 

kuliko wenzao wa rika moja na wala hawana kasoro 

yoyote na wana afya nzuri pia. 

Lakini hata hivyo unaweza kupata matatizo kama 

utakuwa tofauti na wengine.Kwa mfano: inaweza kuwa 

vigumu kwa msichana kuwa wa kwanza kuwa na matiti 

darasani, au mvulana kuwa wa mwisho kubadilika sauti. 

Hii inaweza kusababisha kutaniwa na unaweza kujisikia 

upo tofauti sana na kundi rika lako. 

SURA YA 2 | MABADILIKO YA MWILI 

Sherifan, kutoka Ghana (umri wa miaka 15) 

“Nilianza kuona mabadiliko katika mwili wangu nikiwa na miaka 11. Matiti 

yalianza kuota, nywele zikaota kwapani na kwenye via vya uzazi. Nilijisikia 

vibaya sana kwa sababu nilipata mabadiliko haya mapema sana na 

nilijiona niko tofauti sana na wenzangu wa rika moja” 

Sherry, kutoka Ghana (umri wa miaka 19) 

“Nilikuwa darasa la sita(6), sifahamu kama marafiki zangu walikuwa 

wanachelewa kukua au mimi nilikuwa nimewahi kukua, lakini nilijisikia 

vibaya matiti yalipoanza kukua. Niliwahi kumsikia mama akisema jinsi 

walivyokuwa wakitumia tapoli, “kifaa kidogo cha ubao kilichotumika kusaga 

pilipili”, kujaribu kuondoa uvimbe kwenye matiti wakati wa enzi zao. 

Kwa hiyo nilijaribu, kama mara tatu hivi. Lilikuwa ni jambo la kuchekesha, 

lakini hata hivyo haikusaidia kitu. Lakini sasa hivi waliokuwa wananitania 

wana matiti makubwa kuliko ya kwangu.” 

Kumbuka kuwa mambo haya yanaisha kadri muda unavyopita. Utakapofikisha miaka 20 

hakutakuwa na tofauti yoyote kwako au kwa mtu mwingine, iwapo sauti yako ilibadilika ukiwa na 

miaka 13 au miaka 17. Hakutakuwa na tofauti iwapo ulivunja ungo ukiwa na miaka 11 au miaka 16. 

Sherry, kutoka Ghana (umri; miaka 19) 

“Ebu tuyaache mambo yaende kama yalivyopangwa kwani hata kama 

hupendi huwezi kubadili kitu isipokuwa kujikubali tu.” 

Ingawa huwezi kuubadili mwili wako yapo mambo yanayokuhusu ambayo unaweza 

kuyabadili: 

1. Unaweza kuhakikisha kuwa wewe ni mtu mzuri. Hakikisha kuwa unafanya kazi kwa 

bidiii katika lolote utakalokuwa unafanya (shuleni, kazini na nyumbani). Unaweza 

ukakuza haiba yako, ucheshi wako,pia na tabia yako. Angalia kuwa wewe ni nani na 

unataka uweje baadaye na wala sio vile unavyoonekana. 

2. Jitahidi sana kutotilia maanani utani jaribu kupuuza na usiwaruhusu wanaokutania 

waone umefadhaika. Mwishowe watachoka kukutania. 

3. Heshima na kukubalika na rafiki zako visije vikakushawishi kufanya mambo ambayo 

sio mazuri kwako. Usiruhusu marafiki zako kukulazimisha kufanya mambo ambayo 

unajua sio sahihi, kama vile kutania watu wengine, kutumia madawa ya kulevya au 

kujiingiza kwenye mambo yanayoweza kukudhuru. 

4. Jielimishe mwenyewe kwa kutafuta taarifa sahihi. Hakihisha unafahamu wapi utapata 

taarifa unazozihitaji na majibu ya maswali yako yote wakati unapoupitia ujana 

11

12 


Pia, weka akilini haya: Watu wa umri wako mara nyingi wanajua taarifa nyingi za uongo kuliko za 

ukweli hasa inapokuwa ni za kuelezea balehe na kujamiiana. Marafiki zako wanaweza kukueleza 

mambo ambayo si ya kweli, hivyo unahitaji kufahamu wapi uende ili kupata ukweli. Kwa mfano, 

unaweza kuambiwa kwamba, matiti au uume utakua iwapo utajamiiana. Au unaweza kutaniwa 

kwamba matiti yako ni makubwa kwa sababu umekwishajamiiana. Hali kadhalika unaweza 

kusikia kwamba chunusi ni dalili za kwamba unatakiwa ujamiiane. Lakini hakuna lolote katika 

haya lenye ukweli. Yote ni uzushi/uwongo. 

Uzushi kama huu unaweza kuleta hatari zaidi kwa sababu unaongeza hofu. Uzushi kama huu 

unakufanya ufikirie kwamba unaweza kufanya mambo ili kubadilisha yale ambayo huwezi 

kuyadhibiti. 

VichOcheO (hOMOni) 

Ni kitu gani hudhibiti mabadiliko ndani ya mwili wako? Ni kitu gani hufanya ukue haraka au 

taratibu? Ni kitu gani hukufanya uongezeke? 

Mwili wako wakati wote unatengeneza homoni, ambazo ni kemikali tarishi maalumu ambayo 

huuambia mwili namna gani na lini ubadilike na kukua. Mfoko wa ukuaji wako husababishwa na 

homoni za ukuaji ambazo zinatoka kwenye ubongo kwa wingi. 

Pamoja na homoni za ukuaji, homoni za jinsi nazo huanza kutolewa wakati wa balehe. Kwa 

wasichana homoni za jinsia zinatengenezwa ndani ya ovari na kwa wavulana zainatengenezwa 

ndani ya korodani. Homoni za jinsi ndizo zinazosababisha tofauti katika maumbile ya mwanaume 

na mwanamke. Wasichana wanapoingia kipindi cha balehe nyonga zao huongezeka. Kawaida 

nyonga hukua haraka kuliko kifua . Nyonga ya msichana hupanuka na kujiviringa, na kiuno 

huonekana kidogo na chembamba. Matiti vilevile huanza kukua. 

Kwa wavulana, homoni za jinsia husababisha kifua kupanuka, mikono na miguu inakuwa minene 

yenye misuli. Matiti ya wavulana hayabadiliki sana kama ya wasichana yanavyobadilika wakati 

wa balehe, lakini hubadilika kidogo. Kwa wavulana wengine, matiti yao hukua kipindi cha balehe 

lakini kawaida hupotea kadri muda unavyokwenda. 

Homoni huathiri pia hisia zako. Vijana wengi hujisikia kuwa na hisia kali. Dakika moja tu anaweza 

kuwa na furaha na msisimko, lakini dakika inayofuata akawa na huzuni karibia kulia. Anaweza 

kujisikia vizuri siku moja na vibaya siku inayofuata. Mabadiliko haya katika hisia yanaitwa “hisia 

za kuyumba”. 

Kipindi cha balehe huwa kina ambatana na hisia kali 


Jambo hili huwatokea vijana wengi mara kwa mara. Wakati wa ujana balehe, utengenezaji wa 

homoni huongezeka ghafla, kitendo ambacho huwafanya vijana wengi wawe na hisia kali za aina 

mbalimbali. 

Baadaye katika maisha utengenezaji wa homoni utapungua na utajisikia unao uwezo wa kudhibiti 

hisia. 

Weka akilini kwamba mabadiliko yote ya kimwili, kihisia na kiakili yanayotokea wakati wa balehe 

yanasababishwa na homoni zinazotengenezwa na mwili wako. Hakuna unaloweza kufanya 

kuharakisha au kuchelewesha utengenezaji wa homoni. Jaribu kukumbuka tu kwamba wewe ni wa 

pekee na huna kasoro yoyote. 

Via VYa uZaZi “SeheMu Za SiRi” 

Pamoja na kuleta mabadiliko katika umbo la mvulana na msichana, homoni hufanya via vya 

uzazi kukua. Via vya uzazi maana yake ni zile sehemu za siri za mwili wako ambazo mara nyingi 

zinafunikwa na chupi/nguo za ndani. 

Kabla hujawa kijana balehe, sehemu za siri zilikuwa kwa ajili ya kujisaidia tu (kukojoa). Wakati wa 

ujana balehe hata hivyo, sehemu za siri zinakuwa kubwa. Kwa wasichana ngozi na tishu huwa laini 

na yenye mafuta mafuta, kwa wavulana uume huanza kurefuka na kunenepa. Korodani vilevile 

hukua na kuanza kutengeneza mbegu za kiume. 

Kipindi cha balehe via vya uzazi huanza kutengeneza majimaji pia. 

Wavulana huanza kutengeneza shahawa, majimaji yaliyo kama kamasi ambayo mbegu za kiume 

huogelea. Shahawa hutoka nje ya uume wakati mvulana anapofikia mshindo. Wasichana vilevile 

hutoa majimaji ya ukeni na damu ya hedhi. (soma sura ya 3 na ya 4 kwa maelezo zaidi kuhusu 

wavulana na wasichana) 

nYWele Za MWilini na MabaDiliKO Ya nGOZi 

Ngozi yako na nywele za mwilini hubadilika vilevile katika kipindi cha balehe. Kwa vijana wengi 

ngozi inakuwa na mafuta. Ngozi ya utotoni hupotea. Hii hupelekea chunusi kutoka, jambo ambalo 

ni tatizo la kawaida kwa vijana wengi (soma sura ya 5 kwa maelezo zaidi kuhusu utunzaji mzuri 

wa ngozi). 

Dalili nyingine ya balehe ni nywele kuota sehemu mpya za mwili. Wavulana na wasichana wote 

wanaweza kuota nywele kidogo miguuni na mikononi. Kwa kuongezea wavulana huota nywele 

sehemu za siri, usoni kifuani na kwapani. Wasichana vilevile huota nywele sehemu za siri na 

kwapani. 

Nywele zinazoota sehemu za siri zinaitwa mavuzi, watu wengine wana mavuzi mengi na wengine 

wanayo kidogo. Mavuzi husaidia kufanya eneo la via vya uzazi liwe safi, jambo ambalo ni zuri 

sana kwani ngozi inayozunguka via vya uzazi ni laini/nyororo sana na ni rahisi kuumia.Mavuzi 

husaidia kuzuia jasho na vitu vingine kutoka kwenye ngozi laini ya via vya uzazi. 

13

14 


Vijana wengine hawafurahii nywele mpya zinazoota mwilini hasa mavuzi yanapotokea kwa mara 

ya kwanza. 

Kumbuka ya kwamba mavuzi ni kitu cha asili na yana kazi yake, kwa hiyo iwapo unayo mengi au 

kidogo usihofu sana. 

Vilevile, nywele huota kwapani kipindi cha balehe, ingawa mara nyingi ni wakati wa mwisho 

wa kipindi cha balehe. Wasichana wengi hawaoti nywele kwapani mpaka baada ya matiti 

kuanza kuota na baada ya kuvunja ungo. Kwa wavulana nywele za kwapani kwa kawaida huanza 

kujitokeza mwaka mmoja au zaidi baada ya mavuzi kuota. Kama mavuzi, nywele za kwapani 

zina kazi maalum.Wakati wa balehe jasho linatoka sana na nywele husaidia kuzuia jasho lisitoke 

kwenye ngozi. 

Kwa kawaida,kwa wavulana, nywele za usoni huwa za mwisho kuota. Huanza kuota pembeni mwa 

midomo ya juu. Nywele zinazoota juu ya midomo ya juu (masharubu) huendelea kuota, na zingine 

huota sehemu ya juu ya kidevu na chini kidogo katikati ya midomo ya chini na mwisho zingine 

huota kwenye kidevu. Nywele hazioti kidevuni mpaka via vya uzazi vya mvulana viwe vimekomaa 

kabisa. Kwa wavulana wengi, nywele za usoni huanza kuota hasa wakiwa na umri kati ya miaka 14 

na 18.Lakini zinaweza kuanza kuota mapema zaidi au zikachelewa. 

uWeZO Wa KuFiKiRi 

balay, kutoka Kenya (umri, miaka 16) 

“Nilistushwa! Sikujua kama mtu anaweza kuota nywele 

sehemu zake za siri. Nilidhani ninaumwa, na nikamwuliza 

mama ambaye alinihakikishia kwamba ilikuwa ni jambo la 

kawaida.” 

Diana, kutoka Zambia (umri, miaka 17) 

“Zilipoota, nilijisemesha mwenyewe kwamba itabidi 

nikubaliane na hali halisi” 

Doglas, kutoka Zimbabwe (umri miaka 12) 

“Yalipoota mavuzi haikunifurahisha yalinifanya nionekane 

mbaya” 

bernard, kutoka Kenya (umri, miaka 17) 

“Marafiki zangu walinicheka ati kwa sababu mavuzi yalikuwa 

hayajaota.” 

Wakati mabadiliko dhahiri yanayotokea katika mwili kipindi cha balehe, akili nayo pia hubadilika 

bila ya kutambulika kiurahisi.Katika kipindi cha ujana balehe, uwezo wa akili unaongezeka sana 

hasa katika kufikiri kwa makini na kutoa maoni ya kina. Matokeo ya mabadiliko haya husababisha 

utambulisho binafsi kuanza kujengeka.Unaanza kujiona kama mtu wa kipekee. Unapenda kufikiri 

mwenyewe na kufanya maamuzi yako binafsi. 


Mara nyingi, kwa mara ya kwanza utayaona mambo tofauti na wazazi wako wanavyoyaona. 

Unaweza kujisikia kutaka kujua imani za wazazi wako na sababu zake. Unaweza kutaka kujaribu 

kuishi maisha yako mwenyewe kuliko kutegemea ya kuambiwa na wengine. Unaweza kujaribu 

mambo mapya mwenyewe na wakati mwingine kujaribu mambo ya hatari. 

Mabadiliko yote haya ya akili ni dalili nzuri za kuonyesha kwamba unaingia utu uzima. 

Hata hivyo haina maana ya kwamba tayari umeishakuwa mtu mzima. Ingawa uwezo wako 

wa kiakili unaongezeka sana, bado kuna mambo mengi unakuwa hujayajua. Ukweli hutaweza 

kuyajua yote, kwa hiyo ni muhimu kujua wapi uende na umwone nani kwa ajili ya taarifa 

unayoihitaji. Kutakuwepo wakati ambapo itakuwa muhimu kutumia uzoefu na maarifa kutoka 

kwa waliokuzidi umri. Hivyo basi unatakiwa kuuliza maswali, usidhani unayo majibu yote. Jitahidi 

kujifunza mengi iwezekanavyo. 

Vijana wengine hutaniwa wanapokuwa wameota mavuzi au wanapokosa kuota. 

15

16 


Sura ya 2 

MabaDiliKO KatiKa MWili WaKO 

Ujana, ambao kawaida huanzia umri kati ya miaka 10 na 16 ni mabadiliko ya hatua kutoka 

utoto kuingia utu uzima. Kila mtu anaanza kubadilika wakati wake. Wakati watu wengine 

hukua haraka zaidi, wengine hukua taratibu. Tunatofautiana, na hakuna unaloweza kufanya 

kuthibiti muda wa mabadiliko hayo. 

Ni yapi uyategemee unapobadilika kutoka msichana na kuwa mwanamke au kutoka 

mvulana na kuwa mwanaume? 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Mfoko wa ukuaji; viganja, nyayo, miguu, mikono, nyonga kifua vyote vitaongezeka 

ukubwa mwili utatengeneza homoni, kemikali maalumu ambazo hutoa ujumbe namna 

mwili utakavyokua na kubadilika. 

Via vya uzazi (au sehemu za siri) vitakuwa vikubwa na vitaanza kutengeneza majimaji 

(giligili). 

Ngozi inaweza kuwa na mafuta zaidi. 

Utaanza kuota mavuzi na nywele kidogo kwapani, miguuni, mikononi na kama ni 

mvulana, usoni pia. 

Utaanza kupata hisia nzito mbali mbali. 

Uwezo wa kufikiri utaongezeka. 

Bila ya kujali mabadiliko yanatokea haraka au taratibu, wakati gani yanaanza, jaribu 

kukumbuka kwamba mabadiliko haya ni ya kawaida na hayana kasoro yoyote. 

Inaweza kuchukua muda mrefu kuyazoea mabadiliko haya kwa hiyo kuwa mvumilivu na 

usihofu. 

Wavulana 

Katika sura ya pili umesoma baadhi ya mabadiliko kadhaa ambayo wavulana wanayapata katika 

kipindi cha balehe. Sura hii itakupa maelezo zaidi kuhusu mabadiliko haya. 

uMbO na uKubWa Wa MWili 

Mfoko wa ukuaji kwa wavulana wengi unaanza kati ya miaka 12 na 13. Hata hivyo wavulana 

wengine wanaanza ukuaji mapema zaidi na wengine wanachelewa. Wakati wa mfoko wa ukuaji, 

mwili wako utaanza kuwa mrefu zaidi na mkubwa. 

Sehemu mojawapo ya mwili wako itakayoanza kukua ni miguu. Ukweli ni kwamba, mifupa ya 

miguu inakua haraka zaidi kuliko sehemu zingine za mwili. Hivyo basi miguu inaweza kukua hadi 

mwisho kabla ya sehemu zingine kukua sana. Iwapo utajisikia kama vile unakuwa mzito ghafla, 

inawezekana ni kwa sababu ya miguu yako imekuwa mikubwa kuliko ilivyokuwa muda mfupi 

uliopita. Unatakiwa kuwa mvumilivu kwani hali hii inaweza kukuchukua muda kabla hujaizoea 

Mifupa mingine ya mwili nayo itakuwa zaidi kuliko mingine na kusababisha umbo la mwili 

kubadilika. Kwa mfano, mabega yatakua zaidi wakati nyonga inaweza kukua kidogo tu. Nyonga 

yako inaweza kuonekana nyembamba ukilinganisha na upana wa mabega. Inawezekana miguu na 

mikono ikakua zaidi kuliko uti wa mgongo, hivyo basi miguu inaweza kuwa mirefu ukilinganisha 

na kifua au kiwiliwili. Matokeo yake umbo lako litakuwa tofauti sana na lile la mvulana mdogo. 

Misuli vile vile inakuwa, hasa ile ya miguuni na mikononi. Kadri misuli inavyokua, ndivyo 

unavyokuwa na nguvu zaidi. Mlundikano wa misuli na mafuta utasababisha kifua kuwa kikubwa. 

Vile vile wavulana wengi hugundua kwamba kuna mabadiliko ya chuchu na matiti katika kipindi 

cha balehe. Chuchu huongezeka na kuwa kubwa kidogo. Miduara inayozinguka chuchu nayo huwa 

mikubwa na rangi yake kuwa nyeusi kidogo. 

Wavulana wengine wanajikuta matiti yao yamevimba na yanauma. Kwa wachache, uvimbe 

huzidi, hivyo kuwasababishia wasiwasi kuwa wataota matiti makubwa kama wanawake. Usiwe 

na wasiwasi, haya ni mambo ya kawaida uvimbe na ulaini unasababishwa na homoni ndani ya 

mwili. Uvimbe unaweza ukadumu mwaka mmoja au mwaka mmoja na nusu, lakini baada ya hapo 

hupungua kwa vile mwili unaacha kutengeneza homoni nyingi. 

Wakati wa mabadiliko yote haya unatakiwa kuwa mvumilivu kwani mwili wako hauna matatizo 

yoyote, na wewe ni wa kawaida kabisa. Hata kama hukui haraka ukilinganisha na rafiki zako 

wanavyokua, usiwe na wasiwasi utakua tu, muda bado. Ni wakati gani unaanza kukua na kiasi 

gani utakua,inategemea sifa bainifu unazorithi kutoka kwa wazazi wako. Hata ukichelewa 

17 

SURA YA 3

18 


kuanza kukua, unaweza kujikuta wewe ni mrefu kuliko wavulana wengine waliopata msukumo wa 

ukuaji mapema. 

Sauti YaKO 

Sauti yako ni dalili nyingine ya uhakika kwamba unaingia kipindi cha balehe. Sauti huanza 

kubadilika baada ya mfoko wa ukuaji kuanza, kwa kawaida ni katika umri wa miaka 14 au 15. 

Sauti ya wavulana hubadilika kuwa ya chini na nzito katika kipindi cha balehe, kwa sababu ya 

homoni inayoitwa “testosterone”.Aina hii ya homoni husababisha zoloto (sehemu ya mwanzo wa 

koromeo inayohusika na utoaji wa sauti) kuwa kubwa. Kwa jinsi nyuzi za sauti zinavyokuwa nene 

na ndefu ndivyo sauti inavyokuwa ya chini na nzito. 

Precious, mvulana kutoka Ghana (umri, miaka 15 ) 

“Kitu cha kwanza nilichogundua ni kukatika kwa sauti, kupanuka kifua 

na mabega. Nilifurahi kwa sababu niliona kwamba sasa ninakuwa 

kijana balehe.” 

Panaito, kutoka Kenya. 

“Nilipata mabadiliko ya sauti mara baada ya kupata ndoto nyevu.” 

aloysious kutoka uganda (umri, miaka 19) 

“Sauti yangu ilipobadilika nikiwa na umri wa miaka 15. Nilitambua kuwa 

nilikuwa ninakua. Nilikua haraka sana na nilifurahi.” 

Dalili ya kwanza kuonyesha kwamba sauti yako inabadilika ni kuanza kukwaruza kwa sauti 

ghafla. Wavulana wengine hujisikia vibaya sauti zao zinapoanza kukwaruza, kwa vile mara nyingi 

haitabiliki itaanza lini. 

Sauti huwa ya kawaida na kubadilika katika muda mfupi. Mara inakuwa ya kawaida, dakika 

chache baadaye inakuwa ya juu na nyembamba. 

SURA YA 3 | WAvULANA 

Via VYaKO VYa uZaZi (SeheMu ZaKO Za SiRi) 

Uume umetengenezwa na misuli inayozunguka mrija mwembamba. Mrija huu hupitisha mkojo na 

shahawa. Uume una kichwa na mwili.Mwili au mpini ni ile sehemu ya uume kama bomba. Kichwa 

ni ile sehemu ya juu ya uume. Ni sehemu ambayo ina hisia kali na inahitaji uangalifu mkubwa. 

Unapozaliwa kichwa cha uume kinakuwa kimefunikwa 

na ngozi nyembamba iliyojikunja. Ngozi hii inaitwa 

“govi” Jamii nyingi za Afrika huondoa govi kwa njia 

ya upasuaji. Kitendo hiki kinaitwa “kutahiri”. (Angalia 

ukurasa wa 20 kwa maelezo zaidi kuhusu kutahiri.) 

Ukubwa wa uume unatofautiana kati ya mwanaume na 

mwanaume na hauna uhusiano kabisa na ukubwa wa 

mwili. Mara nyingi, jinsi uume unavyokuwa mkubwa 

ukiwa laini ndivyo unavyoongezeka kidogo unapokuwa 

umedinda. Vivyo hivyo, kama ni mdogo unapokuwa 

laini unaweza kuongezeka zaidi unapokuwa umedinda. 

Vijana wengi wa kiume, “hata wanaume wakubwa” 

wanatumia muda mwingi kufikiri na kuwa na wasiwasi 

kuhusu uume wao. Je ni mdogo sana? Kwa nini 

umepinda kuelekea huku? Je, kuna tatizo lolote? 

Sehemu za siri za mwanaume kwa ndani 

aloysius kutoka uganda (umri, miaka 19) 

“Wakati mwingine tulikuwa tunavuta uume na kulinganisha nani 

anao mkubwa zaidi?!” 

Iwapo umewahi kujishangaa kama uume wako una ukubwa wa kutosha, kumbuka tu kwamba 

tendo la ngono halitegemei ukubwa wa uume. Kwa uhakika ni kwamba ukubwa wa uume hauna 

athari zozote kwa mwanamke katika kufurahia tendo la kujamiiana (ngono). 

Ukweli ni kwamba kufurahia ngono kwa wanawake na wanaume wengi kunategemea zaidi jinsi 

gani kila mmoja wapo anavyompenda mwenzie. Kilicho cha muhimu ni mahusiano na wala sio 

ukubwa wa uume. 

Kinachoning’inia chini ya uume ni mapumbu. Pumbu ni kama mfuko au kifuko cha ngozi 

kinachoshikilia korodani au makende, ambako mbegu za kiume hutengenezwa tangu kipindi 

cha balehe hadi uzeeni. Ngozi ya mapumbu ina nywele kidogo na mafuta. Hudaka uchafu ambao 

kama haukusafishwa husababisha harufu mbaya. 

Katika kipindi cha utoto, mapumbu hujikunja na kuwa karibu na mwili. Lakini, kadri unapopitia 

balehe, mapumbu huanza kulegea na kuning’inia chini, ingawa ukijisikia baridi au kuogopa au 

kuwa na hamu ya kujamiiana, mapumbu yako yanaweza kujikunja na kurudi karibu na mwili. 

Mapumbu yananing’inia chini kwa sababu korodani zinahitaji kuwa katika hali yenye joto chini ya 

joto la mwili ili kutengeneza mbegu za kiume. 

19

20 


Tohara ni kitendo cha kuondoa ngozi iliyojikunja inayozunguka kichwa cha uume. Ngozi hii huitwa 

govi, hufunika kabisa kichwa cha uume lakini inaweza kuvutwa chini ya “mpini” (shafti). 

Kufuatana na mila na desturi za waafrika, pamoja na dini fulani fulani kama vile Waislamu na 

Wayahudi, watoto wanatahiriwa wakiwa na umri wa siku chache. Katika desturi nyingine za Afrika, 

wavulana wanatahiriwa wanapofikia balehe, utaratibu huu unachukuliwa kama utaratibu wa mpito 

kutoka utoto kwenda utu uzima.Zipo tamaduni nyingine Afrika ambazo mila haziruhusu kutahiri 

kabisa. 

Hakuna ubaya wowote wa kutahiri au kutokutahiriwa. Kutahiriwa ni utaratibu wa kidini au 

kiutamaduni/kimila. Iwapo katika jamii yenu hawatahiri ni sawa sawa tu. 

Je, kutahiri kunaleta tofauti zozote katika hisia ya kujamiiana? Ni vigumu sana kujua jambo 

hili kwani kila mwanaume anayo namna yake ya kujisikia. Lililo la uhakika ni kwamba wote, 

aliyetahiriwa na asiyetahiriwa wanaweza kufurahia ngono na wanaweza kuwafurahisha wapenzi 

wao. 

Wakati kutahiri ni utaratibu wa kidini au kimila/ kiutamaduni, watu wengine wanaamini kwamba 

kuna faida za kiafya iwapo mwanaume ametahiriwa kwa sababu ni rahisi kusafisha uume wake. 

Lakini zipo sababu zingine za kiafya zinazoweza kusababisha watu kutahiriwa. Wapo wavulana na 

wanaume wengine ambao govi linakuwa limeshikana sana na kichwa cha uume kiasi cha kwamba 

inawia vigumu kuivuta kwa chini. Hii inaweza kusababisha kuvimba kwa uume na maumivu 

makali. Namna pekee ya kutatua tatizo hili ni kutahiri.Watu wengine wanafikiri kwamba kutahiri 

kunasaidia kuzuia maambukizi ya VVU/UKIMWI na magonjwa mengine ya ngono. Ukweli ni 

kwamba, hata kama umetahiriwa unaweza kupata maambukizi ya VVU/UKIMWI na magonjwa ya 

ngono. Unashauriwa kufanya mapenzi salama wakati wote. 

Mambo yote haya yana maana gani kwako? Kama utamaduni wako hauruhusu wavulana kutahiriwa, 

Je, ungependa utahiriwe ili iwe rahisi kuuweka uume wako msafi? Jibu ni hapana unachotakiwa ni 

kuwa msafi, kumbuka kusafisha kwa ungalifu chini ya govi. Kwa kawaida haya ndiyo unayotakiwa 

kuyafanya. Hata hivyo wavulana ambao hawawezi kuviringisha govi na wale ambao husikia 

maumivu uume unapodinda, wanashauriwa kumweleza mfanyakazi wa afya kwa ushauri zaidi. 

Sasa hivi watu wengi wanatahiriwa katika vituo vya afya. Lakini sehemu nyingine wanatahiri 

wataalamu wa kienyeji (mangariba) kama sehemu ya sherehe. Wakati wowote inapotokea hivyo, 

inatakiwa vitumike vyombo visafi, vilivyochemshwa, ili kuua vijidudu kila baada ya kumtahiri 

mtu mmoja. Ni hatari sana kutumia kisu kimoja kutahiria wavulana wengi kwa sababu kama 

mmojawapo atakuwa na maambuziki ya VVU, kisu kinaweza kueneza maambukizi kwa wavulana 

wengine. 

Iwapo utatahiriwa kimila, hakikisha utaratibu wa kisasa unatumika ili kuzuia maambukizi ya VVU 

na magonjwa mengine yanayotokana na damu. Usikubaliane kabisa na mila/desturi na utamaduni 

utakaosababisha maambukizi ya VVU. Taratibu hizo zinaweza kubadilishwa ukawa salama. 

Kwa mfano, watu wa Mbale, Uganda walichukua hatua zifuatazo ili kuhakikisha wanatahiri 

kiusalama: 

• Kila aliyetaka kutahiriwa alilazimishwa kuja na kisu chake. 

• Lazima kisu kichemshwa kabla ya kutumika. 

• Lazima Mangariba waoshe mikono yao kwa uangalifu kabla na baada ya kumtahiri kila mtu. 

MaZOeZi Ya uSaFi 


JE UNAFAHAMU KUHUSU TOHARA? Je, ulikuwa unajua kwamba kuna uzushi mwingi kuhusu uume? 

Yafuatayo ni maelezo mbalimbali ya uzushi kuhusu uume: 

1. Iwapo huufanyii mazoezi uume kwa kujamiiana, uume wako hautafanya kazi na utakuwa 

mdogo. huu ni uongo! Kujamiana sio “mazoezi” ya uume. Uume hauhitaji mazoezi yoyote. 

Utafanya kazi vizuri bila hata ya kujamiiana.Kutojamiiana au subira kamwe haviwezi 

kuudhuru uume wako. 

2. Uume unaongezeka ukubwa kila unapofanya ngono mara nyingi. Sio kweli! Ukubwa wa 

uume wako utategemea sifa urizorithi kutoka kwa wazazi wako, na wala sio unachofanya 

na uume wako. 

3. Uume mdogo hauwezi kumridhisha mwanamke. Sio kweli! Ukubwa wa uume unaathari 

ndogo sana kwa mwanamke kufurahia ngono. Hii ni kwa sababu hisia za kutaka kujamiiana 

kwa mwanamke zipo kwenye kinembe na eneo linalozunguka uke.Uke wenyewe hauna 

mishipa mingi ya fahamu kwa hiyo haujisikii sana 

4. Wavulana wenye uume mdogo hawawezi kutumia kondomu. Sio kweli! kondomu 

zimetengenezwa kwa jinsi ya kubana, hivyo kila mtu anaweza kuzitumia vema. 

5. Lazima ujamiiane kila uume unapodinda. Si kweli! Kwa vyovyote vile hii sio kweli kabisa. 

Kwa mfano utafanya nini kama uume wako ungedinda darasani? Uume utalegea wenyewe. 

Kamwe huwezi kudhurika kwa kutokufanya ngono uume unapokuwa umedinda. 

6. Wavulana wenye dole gumba kubwa wana uume mkubwa. Sio kweli! Watu wengi husema 

mambo kama haya ikiwa ni pamoja na wavulana wenye pua kubwa, miguu mikubwa, 

masikio n.k, lakini sio kweli. Hakuna mahusiano yoyote kati ya ukubwa wa uume na viungo 

vingine vyovyote vya mwili wako. Hakuna jinsi unavyoweza kufahamu ukubwa wa uume 

kwa kumwangalia tu. 

7. Mbegu za kiume zikizidi zinasababisha mgongo kuuma, kichaa, kichwa kuuma, kuwa 

hanithi na kuota chunusi. Sio kweli! Hata kama korodani zinatengeneza mamilioni ya 

mbegu za kiume, haiwezekani mbegu hizo kujazana na kusababisha matatizo. Zaidi ya 

hapo mbegu za kiume haziwezi kwenda sehemu nyingine ya mwili. 

8. Ndoto nyevu ni dalili ya kwamba unahitaji kujamiiana. Sio kweli! Ndoto nyevu ni njia 

mojawapo ya mwili kupunguza mbegu za kiume na shahawa. Sio dalili ya kwamba unahitaji 

kujamiiana. Mwili wako unaweza kujirekebisha wenyewe bila ya wewe kujihatarisha kwa 

vyovyote vile. 

Ni muhimu kuosha na kusafisha uume wako kila siku, uwe umetahiri au la. Hii ni lazima iwe 

desturi kama unavyofanya kwa sehemu nyingine za mwili wako. Unatakiwa vile vile kuosha 

mapumbu, katikati ya mapumbu na mapaja na katikati ya matako. 

Kama hujatahiriwa, unatakiwa kurudisha nyuma govi na kusafisha eneo hilo kwa utaratibu. 

Unaweza kuhisi viuvimbe vidogo mwanzoni mwa kichwa cha uume viuvimbe hivyo ni matezi 

yanayotoa majimaji meupe yanayoitwa smegma. Smegma inasaidia govi kuteleza nyuma 

kiulaini. Hata hivyo, iwapo Smegma itajaa chini ya govi inaweza kusababisha harufu mbaya au 

maambukizi. Ni muhimu wakati wote eneo la chini ya govi liwe ni safi . 

21

22 

KuDinDa KWa uuMe 


iwapo hujatahiriwa rudisha nyuma govi na safisha taratibu chini yake. 

Kwa kawaida uume ni laini na huninginia chini. Wakati unadinda, damu nyingi huelekea kwenye 

uume isivyo kawaida na damu kidogo hurudi. Hii husababisha uume kuwa mkubwa na mgumu, 

na kusimama. Uume uliodinda kwa kawaida hujikunja kidogo kuelekea juu, na unaweza kujikunjia 

upande mmoja. 

Uume unapokuwa umedinda unaweza ukashindwa kukojoa kiurahisi kwa sababu msuli hufunga 

kibofu cha mkojo. Itakubidi usubiri uume ulegee ndipo ukojoe. 

Uume unaweza kudinda iwapo utaguswa au kushikwa shikwa, au wakati umepata mhemuko wa 

kutaka kujamiiana au kwa kumuona mtu anayekuvutia. Uume unaweza kudinda kwa sababu ya 

kuwa na wasiwasi na mfadhaiko. Ni kawaida kwa wavulana kuamka asubuhi na uume uliodinda. 

Ukiwa usingizini uume unaweza kudinda mara 5 mpaka 7. Hii ni kawaida kabisa na haina madhara 

yoyote. 

Kudinda kwa Uume kunawatokea wanaume wote wa umri mbalimbali ikiwa ni pamoja na watoto 

wadogo na wazee. Wakati mwingine wavulana huhofu wanapodindisha mara kwa mara. Hali hii 

inawasumbua wakiwa darasani, ndani ya basi au hata wakati wa matembezi. Wakati mwingine 

zipo sababu za msingi za uume kudinda, kwa mfano, unaweza ukawa umekaa karibu na mtu 

anayekuvutia. Hata hivyo, kuna wakati uume unadinda bila sababu yoyote ya msingi. 

nfune kutoka Zambia (umri wa miaka 13) 

“Kudindisha kwa uume hakuzuiliki na hutokea mara kwa mara. 

Wakati mwingine ni dalili ya kuonyesha una msisimko wa 

kutaka kujamiiana. Hali hii naichukia sana hasa ninapokuwa 

shuleni au hadharani.” 

Tafadhali usiwe na wasiwasi, wewe ni wa kawaida, mwenye afya na homoni nyingi. Unaweza 

kufedheheka ikitokea darasani au hadharani, lakini wakati wote ni wewe peke yako unayefahamu 

kwamba umedindisha. 

Wakati mwingine wavulana wanadhani njia pekee ya kuthibiti uume kudinda ni kufanya ngono 

Hii sio kweli ni uzushi ikiwa ni sababu ya wavulana kufanya ngono. Uume kudinda sio dalili ya 

kwamba unahitaji kufanya ngono, la hasha. 

KuMWaGa Manii “KuKOjOa” 


Unapofikia balehe unaweza kuanza kuona majimaji yenye rangi ya maziwa ambayo yananata na ni 

mazito, sio mepesi kama mkojo. 

Majimaji kama ute hutoka kupitia kwenye uume wakati mwanaume anapofikia mshindo. Kukojoa 

manii ni kilele cha msisimko wa kijinsia, wakati mwanaume anapokuwa amedindisha uume. 

Kumbuka ya kwamba sio lazima kukojoa manii kila uume unapokuwa umedinda. Kama utasubiri, 

uume utalegea wenyewe bila hata ya kukusababishia madhara yoyote. 

Majimaji kama ute yametengenezwa na vitu viwili. Karibia 10% ya majimaji ni mamilioni ya 

mbegu za kiume. Mbegu za kiume ni ndogo sana kiasi ambacho hatuwezi kuziona kwa macho 

labda kwa darubini. Ukiziona zinaonekana kuwa na kichwa cha mviringo na mkia mrefu na 

mwembamba. 

Asilimia 90 ya ute huo ni majimaji yenye rangi ya maziwa yanayoitwa shahawa. Shahawa 

huwezesha mbegu za kiume kuogelea na pia huzipa chakula na kuziwezesha kuwa hai. Shahawa 

sio chakula kwa wasichana, kama watu wengine wanavyozusha. 

Mbegu za kiume zinatengenezwa katika Korodani/Makende (angalia kielelezo uk 19). Shahawa, 

ambazo ni majimaji yenye rangi nyeupe/maziwa zinatengenezwa kwenye vifuko vya shahawa. 

Hizi ni tezi zilizopo nyuma ya kibofu cha mkojo. Mwanaume anapofikia mshindo mbegu za kiume 

zinachanganyika na shahawa kutoka kifuko cha shahawa. Mchanganyiko huu huitwa manii. Manii 

hupitia kwenye mirija ya kupitishia mbegu na kutoka nje ya uume kupitia kwenye tundu dogo 

lililopo kwenye kichwa cha uume. 

Inaweza kuonekana kana kwamba manii nyingi hutoka wakati mwanaume “anapokojoa” Ukweli 

ni kwamba kiasi kinachotoka ni kama kijiko kidogo cha chai kilichojaa. Usije ukadharau uwezo 

wa hiki kijiko kidogo cha chai kilichojaa manii; 

kinaweza kuwa na mbegu za kiume karibia 

milioni mia tano!. Kila mojawapo ya mbegu 

hizo inaweza kumfanya msichana apate mimba. 

Unapofikiria mbegu za kiume zipatazo milioni 

mia tano, utaelewa ni kwa namna gani msichana 

anavyoweza kupata mimba kirahisi. 

Iwapo mvulana au mwanaume ana maambukizi 

ya VVU, kijiko cha chai kimoja kilichojaa 

shahawa kinaweza kuwa na mamia kwa maelfu 

ya virusi vinavyosababisha UKIMWI. 

Mbegu ya kiume 

Kijiko kidogo cha chai kilichoja shahawa kina 

mamilioni ya mbegu za kiume na kinaweza kuwa na 

VVu iwapo mvulana atakuwa ana maambujizi. 

23

24 


Wavulana wengi wanakuwa na wasiwasi kwamba kondomu haiwezi kuhifadhi mbegu za kiume 

zipatazo milioni 500. Lakini mbegu za kiume ni ndogo sana na kwa hiyo kondomu inaweza 

kuzizuia zote ili mradi inavaliwa kwa usahihi (angalia sura ya 10 kwa maelezo zaidi kuhusu 

kondomu). 

Wavulana wengine wanakuwa na wasiwasi kwamba wakikojoa manii mara kwa mara 

watapunguza kiasi cha shahawa mwilini mwao. Wasiwasi wa kwamba wanaweza kuishiwa 

shahawa na hivyo kutokuwanazo za kutosha watakapozihitaji. Hili haliwezi kutokea hata mara 

moja kwani mwanaume anatengeneza mbegu za kiume na shahawa tangia kipindi cha balehe 

mpaka siku anayokufa. 

Vilevile kumbuka ya kwamba haiwezekani mbegu za kiume na shahawa zikalundikana au 

zikajenga shinikizo mwilini. Mwili wako ni kama mashine iliyokamilika, unazo njia za kuondoa 

mbegu za kiume na shahawa inayozidi, mojawapo ni ndoto nyevu. 

nDOtO nYeVu (“KuKOjOlea” KitanDani) 

Wakati mwingine wavulana wanakojoa manii 

kitandani wakiwa usingizini.Kitendo hiki kinaitwa 

“ndoto nyevu” wavulana wengi wanapopata ndoto 

nyevu huwa inakuwa ni mara yao ya kwanza shahawa 

kutoka mwilini mwao. Wanaweza kuamka na kukuta 

doa bichi kitandani au kwenye nguo. 

Kama hufahamu lolote kuhusu ndoto nyevu unaweza 

kuchanganyikiwa na kuwa na wasiwasi. Unaweza 

kufikiri umekojoa kitandani au damu inakutoka au 

unaumwa, lakini utaona kwamba majimaji yana rangi 

ya maziwa/meupe, na sio kama damu au mkojo. 

ndoto nyevu kwa mara ya Kwanza 

Ndoto nyevu hutokea usingizini tu. Ukisinzia kidogo mchana unaweza kupata ndoto nyevu, lakini 

wavulana wengi hupata ndoto nyevu usiku wakiwa usingizini. Wavulana wengi wanapojikuta 

wamekojoa manii huwa wanakumbuka kwamba walikuwa wanaota ndoto zinazohusiana na 

mapenzi. Lakini unaweza kupata ndoto nyevu hata kama hujaota ndoto za mapenzi. 

Karibu wavulana wengi wanafedheheka wakipata ndoto nyevu. Ni sahihi kufedheheka, lakini 

kumbuka ya kwamba ndoto nyevu ni za kawaida wakati wa ujana balehe. Vijana balehe wengi 

wanapata ndoto nyevu ingawa sio wote. 

Mvulana hawezi kujizuia kupata ndoto nyevu; ni za asili na ni za kawaida. Ni njia ambayo mwili 

unatoa nafasi kwa ajili ya mbegu za kiume mpya kutoka kwenye korodani. Kupata ndoto nyevu 

haimaanishi uanze kujamiiana. 


adamu, kutoka uganda (umri, miaka 13) 

“Sidhani kupata ndoto nyevu kunamaanisha ninatakiwa kujamiiana. Ni 

kukua tu. Ninaona aibu tu kwa vile inabidi nibadilishe mashuka kila baada 

ya siku moja.” 

Wavulana wengine wanapoanza kupata ndoto nyevu wanaona ni tukio kubwa sana ambalo 

wanalifurahia. 

Panaito kutoka Kenya 

“Nilipopata ndoto nyevu kwa mara ya kwanza nilijisikia kama nimekomaa 

kijinsi. Nilifurahi kuwa mmojawapo wa wale ambao tayari walishapata. 

Lakini ningelikuwa sijapata taarifa, ningeweza hata kwenda kumuona 

daktari,ninamshukuru Mungu kwamba nilijua kilichokuwa kinatokea”. 

adamu kutoka uganda (umri, miaka 13) 

“Nilipopata ndoto nyevu kwa mara ya kwanza nilimwambia kaka yangu mkubwa 

ambaye alinihakikishia kwamba ilikuwa ni sehemu ya ukuaji.” 

Wavulana wengine hawawi na furaha sana wanapoanza kupata ndoto nyevu. Hili ni jambo la 

kawaida vilevile. 

nfune kutoka Zambia (umri wa miaka 13.” 

“Ninaona kama zinanichukiza” 

Wavulana wengine wanao marafiki wasio na huruma, ambao huwatania kuhusu kupata ndoto 

nyevu. Ni makosa kumtania au kumcheka mtu kwa vile amepata ndoto nyevu. Ndoto nyevu ni 

jambo la kawaida. 

bernard kutoka Kenya (umri wa miaka 17) 

“Nilipokuwa darasa la 8, sikutegemea kama ningeanza kukojoa manii 

mapema kiasi hicho. Nilimwambia rafiki yangu siri, badala ya kunieleza kwa 

nini yametokea, alinicheka. Nilijisikia kufedheheka. Sikutaka mtu yoyote 

afahamu, lakini aliwaeleza watu wengine, na wengine wakasema nilikuwa ninapiga 

punyeto. Nilimfuata rafiki yangu mwingine ambaye alikuwa mkubwa 

kwangu ambaye alinieleza kwamba ndoto nyevu ni kawaida.” 

Unatakiwa usiwe na wasiwasi kuhusu ndoto nyevu kwa vile ni jambo la kawaida halina kasoro. 

Unavyoendelea kuujua mwili wako ndivyo utakavyokuwa na raha na mabadiliko unavyokuwa 

unayapitia. Kwa kuongezea, ukiwa na taarifa iliyokamilika utaweza kuwasaidia wavulana wadogo 

kuelewa kitu gani kinawatokea wanapopitia ujana balehe. 

Yapo maelezo na mafunzo mengi mazuri ndani ya kitabu hiki,kwa hiyo usiachie kukisoma kitabu 

hiki kwa undani. 

25

26 


Sura ya 3 

WaVulana 

Katika kipindi cha balehe mvulana anategemea mabadiliko mengi kutokea. Mabadiliko 

haya ni ya taratibu na hutokea katika umri tofauti kwa wavulana tofauti. Yafuatayo ni 

mabadiliko ambayo unaweza kuyategemea: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Mwili wako utakua , hasa mifupa ya mabegani, mikono, miguu na nyayo. Vilevile misuli 

itajengeka na utakuwa na nguvu. 

Sauti itabadilika halafu itakuwa nzito kadri vinyuzi sauti vinavyokuwa vinene na 

kurefuka. 

Uume wako utaongezeka na mapumbu yataanza kuninginia chini. 

Uume wako utadinda mara kwa mara. 

Unaweza kupata ndoto nyevu (kukojoa manii usingizini) usiku. 

Unapopitia mabadiliko haya elewa kwamba: 

Kila ukubwa wa uume ni sahihi. 

Hakuna ubaya wowote kutahiriwa na wala hakuna ubaya wowote kutokutahiriwa kwa 

mwanaume. 

Oga na kusafisha uume wako kila siku. Kila mara rudisha nyuma govi na kusafisha chini 

yake iwapo hujatahiriwa. 

Sio lazima kujamiiana eti kwa vile uume umedinda. 

Ndoto nyevu ni tukio la kawaida, huwapata wengi, hakuna haja ya kuwa na wasiwasi, sio 

dalili ya kwamba unatakiwa kuanza kujamiiana. 

Wakati wowote mabadiliko haya yanapotokea mwilini mwako ndio wakati mwafaka. Wewe 

ni wa kipekee na uko kawaida kabisa. 

Wasichana 

Sura ya pili ilielezea kidogo kuhusu mabadiliko ya msichana wakati wa balehe. Sura hii inatoa 

maelezo ya kina na naamini utayafurahia kuyasoma. 

MauMbile na uKubWa Wa MWili 

Wasichana wengi huanza kukua haraka haraka wanapokaribia umri wa miaka 10 hadi 11. Lakini 

wapo wasichana wanaoanza kukua wakiwa chini ya umri huu au umri mkubwa zaidi ya huu. Miguu 

mara nyingi huwa ndiyo sehemu ya mwili inayokua haraka. Unaweza kuwa mfupi, lakini ukajikuta 

miguu yako ghafla imekuwa mikubwa sana! Usijali sehemu nyingine ya mwili itakua na kulingana 

na hiyo miguu mikubwa. Mwili wako unakua kwa wakati wake. 

Mifupa mingine itaanza kukua pia kila mmoja kwa wakati wake. Mikono na miguu yako inaweza 

kutangulia kukua haraka wakati sehemu ya uti wa mgongo ikiwa inakua taratibu zaidi. 

Mabadiliko mengine unayoweza kuyahisi ni kuanza kukua nyonga. Mifupa ya nyonga inakuwa 

mikubwa, na laini, tishu zenye mafuta hukua kwenye nyonga, mapaja na matako. Kadri nyonga 

inavyozidi kupanuka, kiuno kitaonekana chembamba ukilinganisha na sehemu zingine. Mwili 

utakuwa wa mviringo, ukionyesha umbo la kike. 

Matiti YaKO 

catheryn, kutoka Ghana (umri, miaka 15) 

“Nilikuwa na miaka 10 nilipoanza kuhisi mabadiliko ya mwili wangu. 

Watu waliniambia bila mabadiliko hayo nisingeliweza kuwa 

mwanamke kwa hiyo nilifurahi. Nilikuwa naingia katika kundi la 

wanawake hivyo sikuwa na budi kujihadhari.” 

Wasichana wengine wanaanza kuota matiti wakiwa na umri kati ya miaka 8 au 9, lakini wengine 

yanachelewa kuota. Kuota kwa matiti kunasababishwa na homoni inayoitwa estrojeni. 

Estrojeni inasababisha tishu ndani ya matiti kukua ili siku moja utakapokuwa na mtoto, uweze 

kutengeneza na kuhifadhi maziwa. 

Kabla matiti yako hayajaanza kukua, pengine chuchu zako zitakuwa kubwa na kusimama kuliko 

zilivyokuwa awali. Mabadiliko mengine unayoweza kuyaona ni duara jeusi na kubwa la ngozi 

litakalozunguka chuchu zao. 

27 

SURA YA 4

28 


Unaweza vilevile kuona vinundu vidogo vidogo kuzunguka duara hilo. Hivi vinundu ni tezi ambazo 

ni za kawaida. Mwanamke anapokuwa na mtoto, tezi hizi zinatoa kiini kinachosaidia kulinda 

chuchu wakati mtoto ananyonya. 

Margaret kutoka tanzania (umri, miaka 18) 

“Matiti yangu yalipoanza kukua, nilijisikia vizuri japo kuwa 

wakati mwingine kulikuwa na maumivu kidogo” 

Kadri chuchu na duara vinavyozidi kuwa vikubwa, matiti nayo yanakuwa makubwa na kujaa. 

Mabadiliko haya yanavyoanza kutokea, matiti yanaanza kuuma. Unaweza kujisikia maumivu 

ukiyabinya au ukiyagonga. Hii ni kawaida, na hakuna haja ya kuhofu. Matiti ni sehemu ya mwili 

ambayo ni nyepesi kuhisi kitu. Iwapo kutatokea kiamshi cha namna tofauti, kama kuguswa au 

hata ubaridi, chuchu zinakuwa ngumu na husimama. 

Kwa wasichana wengine, matiti yao hukua taratibu na kwa wengine hukua haraka. Kwa wastani, 

inachukua muda wa miaka 4 matiti kukua kabisa, lakini wasichana wengine matiti yao yanakua 

kabisa kabla ya miaka 4, wakati wasichana wengine matiti yanaweza kuchukua hadi miaka 6 

kukua kiukamilifu. Hivyo iwapo matiti yako yanachukua muda mrefu kukua tulia tu, yatakua. 

Debora kutoka uganda, (umri, miaka 15) 

“Matiti yangu yamekua hivi karibuni, lakini ninaogopa jinsi 

yanavyoongezeka haraka. Sijali kuwa na matiti, ila ninatumaini 

hayatakuwa makubwa sana. Mara ya kwanza nilikuwa 

ninashangaa kwa nini yamechelewa kuota, lakini sasa ukubwa 

wake unanitisha.” 

Kuna matiti ya maumbo na ukubwa mbalimbali. Ukubwa na maumbile ya matiti yanatokana na 

tabia vinasaba ulivyorithi toka kwa wazazi wako. Ukubwa pia unategemea tishu zenye mafuta 

katika matiti. Hakuna unachoweza kufanya ili matiti yako yawe unavyotaka. Hakuna kiasi 

chochote cha mazoezi kinachoweza 

kuongeza ukubwa wa matiti yako. 

Mazoezi yanajenga misuli lakini matiti 

hayana misuli. Kumbuka tu kwamba 

matiti yote, makubwa au madogo – 

yana kazi kubwa moja - kunyonyesha 

watoto. 

Pia unatakiwa ujue kwamba, matiti 

hayakui yote pamoja sawasawa. Titi 

moja linaweza likawa kubwa kidogo 

kuliko jingine. Ukweli ni kwamba 

hakuna hata mmoja ambaye ana matiti 

yanayolingana ukubwa na si rahisi 

kuona tofauti hizi.Maumbile ya chuchu 

vilevile yanatofautiana sana. Wanawake 

wengine chuchu zao zimegeukia 

ndani badala ya nje, wengine chuchu 

zimezama ndani ya mduara n.k. 

Kama matiti yako ni makubwa au madogo, 

ni sahihi yalivyo kwako. 

SURA YA 4 | WASICHANA 

Matiti yana maana tofauti kutoka jamii moja hadi nyingine. Katika utamaduni mwingine 

wanawake wanaweza kuacha matiti wazi, wakati katika tamaduni zingine wanashangaa na sio 

heshima hata kidogo. Katika sehemu nyingi hata hivyo kuota matiti ni tukio kubwa katika maisha 

ya msichana. Ni ishara ya msichana kukua. Wasichana wengi huyapenda matiti yao. 

Prossy,kutoka uganda (umri,miaka 13) 

“Ninayapenda matiti yangu. Nilikuwa nawahusudu dada zangu 

walivyokuwa na matiti. Nilikuwa nachukua soksi na kuzikunja 

halafu naweka ndani ya gauni nionekane kama nina matiti.” 

barlay kutoka Kenya (umri, miaka 16) 

“Nilikuwa ninawahusudu wasichana wanovaa nguo zinazobana 

mwili. Nilifurahi nilipopata matiti, hivyo na mimi niliweza kuvaa 

nguo zinazobana mwili.” 

cathy kutoka uganda (umri, miaka 17) 

“Matiti yangu yalikua nikiwa darasa la kwanza .Nilijiona kama 

msichana mkubwa kuliko wote darasani. Ilichukuwa muda kukubaliana 

na mabadiliko ya mwili wangu. Lakini nilikuwa napenda 

nyonga yangu illivyo ya mduara. Marafiki zangu walisema nyonga 

yangu inashawishi na hii ilinifanya nijivunie.” 

Sherifan kutoka Ghana (umri, miaka 15) 

“Nilifurahi sana kwa sababu nilianza kuonekana kama mama 

yangu. Nilipokuwa sina matiti nilikuwa ninavaa sidiria ya mama 

yangu na kuweka soksi ndani yake nionekane nina matiti kama 

mama yangu.” 

Baadhi ya wasichana wanajisikia vibaya matiti yao yanapoanza kukua.Pia hii ni kawaida.Hii ni 

kwa sababu marafiki zao wa rika moja hawajaota matiti bado. 

irene kutoka uganda (umri, miaka 16) 

“Wakati matiti yangu yalipoanza kukua, nilikuwa ninavaa flana 

zinazobana sana, flana za wadogo zangu. Nilitaka kujisawazisha 

mwili nionekane kama sina matiti.” 

angela kutoka Kenya (umri, miaka 17) 

“Nilikuwa nina wasiwasi mno na nilikuwa ninavaa sweta wakati 

wote matiti yangu yalipoanza kuonekana. Nilikuwa sijisikii vizuri 

kwani nilikuwa ninasoma shule ya mchanganyiko na sikujua wavulana 

wangesema nini.” 

Wasichana wengine wanajipinda vibaya kwa kuinamisha vifua vyao kwa sababu ya 

kufedheheshwa na kukua kwa matiti yao. Jambo hili linasikitisha kwa sababu kila mtu anatakiwa 

kuupenda mwili wake, na kutojali watu wengine wanasema nini. Vyovyote vile matiti yako 

yalivyo,kama ni makubwa au madogo yaliyochongoka au ya mviringo ni mazuri jinsi yalivyo. 

29

30 


Rita kutoka uganda (umri, miaka 16) 

“Ninayapenda matiti yangu kwa sababu yananifanya nijisikie mwanamke 

haswa. Wasichana wakubwa ambao hawana matiti hutaniwa na 

kufananishwa na wanaume” 

Si vema watu kuwatania wasichana kuhusu matiti yao. Huu si ustaarabu. Msichana ajaribu kadri 

awezavyo kuwadharau na kutojali matusi yao. 

UNAJUA KUWA KUNA IMANI POTOFU NYINGI KUHUSU MATITI? 

Watu husema mambo mengi potofu kuhusu matiti, yafuatayo ni baadhi yake: 

1. Wasichana wenye matiti yaliyochongoka huvutia kingono. hii Si Kweli. Kuvutia kingono 

ipo kwenye akili ya anayejiona hivyo na si kwenye mwili wake. 

2. Kuweka jibini kwenye chuchu au kumfanya mdudu ang’ate chuchu hufanya matiti yakue 

haraka. hii si Kweli pia. Homoni ndizo zinazofanya matiti yakue. Hamna kitu chochote 

zaidi ya hicho kitakachobadilisha matiti. 

3. Wasichana wenye ngozi iliyo nyeusi kuzunguka chuchu zao wamewahi kufanya ngono. 

huu ni uongo! Kama ilivyo rangi ya ngozi yako, rangi ya mduara wa chuchu inatokana na 

tabia vinasaba ulivyorithi kutoka kwa wazazi wako. 

4. Matiti yanaweza kuwa makubwa kama wavulana watayashikashika. Si kweli! Ukubwa wa 

matiti unategemea tabia vinasaba ulizorithi kutoka kwa wazazi wako. 

5. Wasichana wenye matiti yaliyolala wameshawahi kufanya ngono au wameshawahi kutoa 

mimba. huu pia ni uongo! Matiti hulala/huanguka kutokana na uzito na maumbile. Kama 

una matiti makubwa uwezekano wa kulala au kuanguka kwa sababu ya uzito ni mkubwa 

zaidi. 

6. Kuvaa sidiria hufanya matiti kuanguka. uongo! Sidiria hushikilia matiti na huzuia ngozi na 

tishu za matiti kutanuka na kupunguza kunyumbuka. 

7. Wasichana wenye matiti makubwa watakuwa na maziwa mengi kwa ajili ya watoto wao. 

uongo! Uzalishwaji wa maziwa hautokani na ukubwa wa matiti; hata matiti madogo huzalisha 

maziwa yanayomtosheleza mtoto. 

naMna Ya KutunZa Matiti YaKO 

Matiti ni sehemu nyeti, kwa hiyo kuna vitu fulani ambavyo unatakiwa uvijue kuhusu utunzaji 

wake. Hata siku moja using’oe nywele zinazozunguka chuchu, zinaweza kusababisha madhara. 

Ni kawaida kuwa na vinyweleo hivyo. Kuna baadhi ya wasichana wanatokwa majimaji kwenye 

chuchu zao: hiki ni kitu cha kawaida. Lakini kama majimaji hayo yana damu au rangi ya kahawia 

unatakiwa kumwona daktari maana inaweza kuwa ni uambukizo. 

Kutunza matiti ni pamoja na kuhakikisha kuwa hakuna anayeyashika bila ridhaa yako. Mara nyingi 

wavulana na wanaume hugundua kwamba matiti ya wanawake yanavutia sana, lakini hata hivyo 

mtu hana ruhusa kuyashika labda upende mwenyewe. 

Matiti ya wanawake wengi ni rahisi sana kuhisi yanapoguswa.Kuguswa kunaweza kuleta ashiki ya 

kusisimua, na hii inaweza kusababisha utende usilotegemea au uponzeke. 

SiDiRia 


Si lazima kuvaa sidiria kama una matiti madogo au yaliyosimama imara. Lakini kama matiti yako 

ni makubwa, unaweza ukajisikia vizuri kama ukivaa sidiria ambayo inasaidia matiti yasitikisike 

au kurukaruka unapotembea, kukimbia, kucheza dansi au kucheza michezo. Wasichana wengine 

waliobalehe wanafedheheka na matiti yao, hivyo kuvaa sidiria kunawafanya kutokuwa na 

wasiwasi na pia hupunguza kufedheheka/kujishuku. 

Ili kupata kipimo sahihi, wanawake wengi wanajaribisha namba mbalimbali za sidiria kuona ni ipi 

itamtosha vizuri. Unashauriwa kufanya hivyo. 

Wanawake wengine huwa wanachukuwa vipimo ili waweze kupata saizi ya sidiria. Ili uweze 

kupata vipimo vyako, unahitaji kujua saizi ya kifua chako pamoja na saizi ya titi.Pima kifua chako, 

chini kidogo ya matiti, ili upate saizi ya kifua. Kisha pima sehemu iliyojaa zaidi ya matiti ili kupata 

ukubwa wa titi, kama viko sawa unahitaji kikombe A. Kama kipimo cha matiti ni 2.5 Sm zaidi ya 

kifua unahitaji saizi ya titi B. Iwapo kipimo cha matiti ni 5 Sm zaidi ya kifua basi unahitaji saizi ya 

titi C. 

Via VYa uZaZi/SeheMu ZaKO Za SiRi 

Uke ndilo tundu pekee lililo kubwa kuliko matundu yote matatu katika eneo la via vya uzazi. 

Mashimo mengine ni tundu la mkojo (mbele ya uke) na mkundu (nyuma ya uke). Uke una kina cha 

sm 7 na upana wa sm 3 – 4. Ngozi yake ni laini iliyokunjamana. 

Uke wa mwanamke mtu mzima ni imara sana; hutanuka sana na una misuli imara. Wakati wa 

kuzaa mtoto uke unatanuka sana kuliko ukubwa wake wa kawaida ili kuruhusu mtoto kutoka 

tumboni mwa mama yake. Lakini uke wa msichana ni mwembamba na hauwezi kutanuka 

sana. Hii ni mojawapo ya sababu ya madhara 

yanayompata msichana aliyezaa angali mdogo. 

Uke wa msichana mdogo unaweza kuchanika 

au kupasuka wakati wa kuzaa. Hii husababisha 

matatizo makubwa sana. (Soma Sura ya 11). 

Katika kipindi cha balehe, kuta za uke zinaanza 

kutoa majimaji ukeni. Maji maji hayo ni mazito na 

yananata kuliko mate na yana kazi yake ambayo 

ni kuuweka uke safi, na kutengeneza mazingira 

mwafaka ambapo bakteria wazuri wanaozuia 

maambukizo ya magonjwa wanaweza kuishi. 

Wanawake wengi wanaanza kuona maji maji 

ukeni katika nyakati tofauti katika mzunguko 

wa mwezi na wakati wanapopata ashiki. Hii ni 

kawaida. 

Sehemu za siri za mwanamke kwa nje 

31

32 

Upo uzushi mwingi kuhusu uke: 


Je ? Unajua ukweli kuhusu uke? 

1. Uke ni sehemu chafu kuliko sehemu zote mwilini. Si kweli! Mdomo ndio sehemu chafu 

kuliko zote mwilini. Ukweli ni kuwa majimaji ya ukeni na damu ya hedhi ni safi. Lakini 

mara baada ya kutoka mwilini, bakteria wanaweza kuzaliana kwenye majimaji na damu 

na kufanya yatoe harufu mbaya. 

2. Uke haujazibwa mwisho, ni tundu lisilo na mwisho. Si kweli pia! Uke umezibwa na mlango 

wa tumbo la uzazi. Kondomu au sodo (tampon) haziwezi kusafiri hadi ndani ya kizazi. 

3. Ni tabia mbaya kushika uke. Si kweli! Uke ni kama sehemu nyingine yoyote ya mwili 

kuishika ni kama kushika sikio. Hata hivyo uke ni sehemu nyeti ya mwili, hivyo unatakiwa 

kujishika wakati uko peke yako. 

4. Uke ni kwa ajili ya kumfurahisha mwanaume. Si kweli! Uke ni sehemu ya mwili wa 

mwanamke. Ni yake pekee yake! Usimruhusu mtu yeyote kuushika bila ridhaa yako. 

Eneo linalozunguka mlango wa uke linaitwa vulva. Kwa kawaida mlango wa uke umefungwa, na 

unalindwa na mashavu ya nje na ya ndani. Mashavu haya yana mikunjo miwili ya ngozi. Kuna tezi 

ndogo ndogo katika mashavu, hivyo unaweza kujihisi unatoa jasho na unatoa majimaji meupe 

sehemu hizo. 

Mbele ya tundu la mkojo, ambapo midomo ya ndani inakutana, kuna kinembe au kisimi. Kinembe 

ni kinundu kidogo mfano wa kunde. Kinembe hiki kimejaa neva na ni sehemu ambayo ni nyepesi 

kupata hisia/ashiki katika sehemu za via vya uzazi. Kinahisia kali kikiguswa. 

Ndani kabisa, mwisho wa uke wako kuna mlango wa mfuko wa uzazi. Mlango wa kizazi unafunga 

mwisho wa uke. Upo uwazi mdogo tu kwenye mlango wa kizazi, na uwazi huu unaelekea kwenye 

mfuko wa uzazi. Uwazi ni mdogo kiasi kwamba damu za hedhi tu zinaweza kutoka na mbegu za 

kiume tu zinaweza kuogelea kwenda juu. Watu wengine huhofia kwamba wakati wa kujamiiana 

kondomu inaweza kutoka kwenye uume na kuingia kwenye tumbo la uzazi. Hii haiwezekani kwa 

sababu uwazi uliopo kwenye mlango wa mfuko wa uzazi ni mdogo sana. Mlango wa mfuko wa 

uzazi unafunguka tu wakati wa kuzaa mtoto ili mtoto aweze kutoka kupitia ukeni na kisha nje ya 

mwili. 

Ngozi ya mlango wa mfuko wa uzazi ni laini sana, hususani kwa wasichana wadogo na wanawake 

wadogo. Mlango wa mfuko wa uzazi unaweza kuharibika au kuambukizwa bakteria na virusi 

ambavyo vinaweza kuingia mwilini wakati wa kujamiiana. Hii inaweza ikasababisha saratani 

ya mlango wa mfuko wa uzazi. Wasichana wanaoanza kujamiiana mapema au walio na wapenzi 

wengi wa kufanya nao ngono, au walio na VVU, wako kwenye hatari ya kupata saratani ya mlango 

wa mfuko wa uzazi kuliko wale ambao ni waangalifu katika kufanya ngono. Kutoanza kujamiiana 

mapema na kutumia kondomu kunaweza kukulinda usipate saratani ya mlango wa mfuko wa 

uzazi, (soma sura ya 10 zaidi kuhusu afya ya uzazi). 

KuFanYa uSaFi Wa MWili ViZuRi 


Uke na mkundu vinapaswa kuoshwa mara kwa mara na kubakia vikavu. Ni jambo zuri kuepuka 

kuchangia mataulo na ndugu wengine katika familia au marafiki kwani yanaweza kusababisha 

kuenea kwa maambukizi ya magonjwa kutoka mtu mmoja hadi mwingine. Baada ya kuoga vaa 

chupi za pamba zilizo safi. Katika kipindi cha joto, epuka kuvaa chupi za nailoni kwa sababu huwa 

zinahifadhi unyevunyevu na joto, hali ambayo husababisha kuota bakteria. Kama huwezi kupata 

chupi za pamba, vaa zilizozungushiwa kitambaa cha pamba. 

Baada ya kukojoa au kwenda haja kubwa, unapaswa kujisafisha mwenyewe kwa kusafisha 

kuanzia mbele ya sehemu zako za siri mpaka kwenye mkundu. Kama ukitumia karatasi la chooni, 

karatasi, maji, majani au matawi ya miti kujisafisha, epuka kujisafisha kutoka nyuma kwenda 

mbele. Ukijisafisha kutoka nyuma kwenda mbele, kuna hatari ya kuvuta vijidudu vya maradhi 

kutoka kwenye mkundu kwenda kwenye uke na kwenye njia ya mkojo. Hii inaweza kukupa 

maambukizi ya magonjwa. 

Kamwe usijaribu kuosha ndani ya uke labda tu kama umeshauriwa na daktari. 

Kwa bahati mbaya wasichana na wanawake wengine wanaosha ndani ya uke kwa kutumia sabuni 

kali. Wanawake wengine wanapenda kupaka odorono au kupuliza manukato. Haya yote hayana 

umuhimu, na yanaweza kukuletea madhara kwa sababu sabuni, na manukato vikitumiwa ukeni 

vinaweza kubadilisha mfumo wa kawaida wa majimaji ndani ya uke na kusababisha ngozi ndani 

ya uke kuwasha. 

Katika nchi nyingine, kama vile, Zimbambwe na Zambia, wanawake huweka mitishamba, vipande 

vya nguo, na vitu vingine ndani ya uke ili kusafisha au kuufanya ubane. Kiafya, hii sio njia nzuri 

kwa sababu ngozi ndani ya uke ni laini mno. Unapoingiza vitu vigeni, vinaweza kusababisha 

majeraha madogo madogo au michumbuko na uvimbe mambo ambayo yanaweza kukufanya kuwa 

na maambukizi na uwezekano wa kukuweka kwenye hatari ya kupata VVU. 

Kwa ujumla, ni vizuri kutokuweka kitu chochote ndani ya uke wako, isipokuwa pamba za damu na 

dawa kama umeandikiwa na dakitari. Hakikisha tu unafuata maelekezo kwa makini. 

Ni vizuri kuchunguza kwa makini majimaji yanayotoka ukeni wakati wa mzunguko wa kila mwezi 

ili kuweza kuona dalili na mabadiliko yasiyo ya kawaida. Ukiwa makini , utagundua kwamba 

majimaji yanayotoka ukeni sio sawa wakati wote. Wakati mwingine yanaweza kuwa meupe 

wakati mwingine yanaweza kuwa meupe kidogo kama ute mweupe wa yai. Wakati wa uovishaji, 

majimaji ya ukeni yanaweza kuwa na utelezi zaidi na angavu. Vilevile majimaji ya ukeni yanaweza 

kubadilika iwapo mwanamke atashikwa ashiki. 

Iwapo majimaji ya ukeni yatakuwa mazito na kubadilika rangi kuwa njano, kijani au kahawia au 

yanasababisha muwasho sehemu za siri, unaweza kuwa umeambukizwa maradhi. Harufu mbaya 

ya majimaji toka ukeni, maumivu ndani ya uke na damu kutoka wakati hauko katika siku zako 

za hedhi ni dalili pia za maambukizi ya ugonjwa. Iwapo utapata mabadiliko yoyote kati ya haya, 

itabidi umwone daktari. 

Iwapo hushiriki ngono isiyo salama, na kama unazingatia usafi, huwezi kupata matatizo haya. 

Ukiutunza vizuri uke wako utajikamilisha kulingana na mazingira. Unachotakiwa kufanya ni 

kuosha kwa uangalifu eneo la via vya uzazi kila siku na maji safi au osha kwa sabuni ya kuogea. 

Tenganisha mashavu ya nje ili kusafisha uchafu unaojikusanya sehemu hizo. 

33

34 


UNAJUA KUHUSU UKEKETAJI WA WANAWAKE? 

Katika mila nyingine, kisimi/kinembe na/au sehemu zingine za via vya uzazi vya 

mwanamke zinakatwa au kuondolewa kabisa. Utaratibu huu unaitwa kutahiri 

wanawake au ukeketaji wa wanawake. Ukeketaji huu unatofautiana katika nchi 

mbalimbali. Wengine hukata kuzunguka kisimi, na wengine hukata kisimi na mashavu 

(ya ndani na nje). Kukata kisimi na mashavu na kushona/kupunguza ukubwa wa uke 

kunaitwa mfyato, na huu ndiyo ukatili wa kiwango cha juu kabisa. 

ni wakati gani unafanyika? Umri ambao wanawake wanakeketwa unatofautiana nchi 

moja hadi nyingine. Unafanyika wakati wa uchanga, utoto, ujana balehe, wakati wa 

kuolewa au wakati mwanamke ana mimba ya kwanza. 

Kwa nini unafanyika? Baadhi ya tamaduni, mila,desturi na imani zinaunga mkono 

wanawake kukeketwa, lakini Biblia na Korani haviungi mkono jambo hili. Katika jamii 

zingine wanaamini kwamba kukeketa kutalinda ubikira wa wasichana na kuwafanya 

wanawake wasiwe wahuni (Malaya). Pia watu wengine wanaamini kwamba kukeketa 

kunaongeza raha ya kujamiiana kwa waume zao, na kitendo hiki kinaaminika kuongeza 

uwezekano wa wanawake kuolewa na kuimarisha uwezo wa kuzaa. 

unafanyikaje? Kwa kawaida wanaofanya kazi hii ni watu wazima/wazee au wakunga 

wa jadi wanaotumia visu maalumu, mikasi, vipande vya kioo, nyembe na vifaa vingine 

ambavyo si visafi kukeketea. Mara kwa mara ukeketaji unafanyikia katika mazingira 

machafu na mwanga hafifu. Kwa kawaida,hazitolewi dawa za kutuliza maumivu, wala 

za usingizi,wala dawa za kuzuia maambukizi! 

Madhara yake ni nini? Kukeketa wanawake kunaweza kusababisha matatizo makubwa 

ya kiafya na kisaikolojia (kihisia): 

• Kutoka damu nyingi. Kukata sehemu za via vya uzazi kunaweza kusababisha 

kutoka damu nyingi. Hii inaweza kusababisha kifo au upungufu mkubwa wa damu. 

• Maambukizi ya magonjwa. Mambukizi ya magonjwa yanaweza kutokea kwa 

sababu ya kutumia vifaa vichafu na pia yanaweza kutokea kwa kutumia dawa 

za kienyeji za kuponyesha vidonda. Maambukizi yanaweza yakaenea hadi 

kwenye tumbo la uzazi, mirija ya kupitishia mayai, na kwenye mayai ya uzazi na 

kusababisha maumivu ya mara kwa mara hata ugumba. Mambukizi ya magonjwa 

yanaweza kusababisha kifo. 

• Mshituko: Mshituko kupita kiasi au kupoteza fahamu kunaweza kutokea kwa 

sababu ya kutoka damu nyingi na maumivu makali. 

• Kubana mkojo: Baada ya kukeketwa wanawake wanaweza kubana mkojo kwa 

masaa au siku kwa sababu ya maumivu au kwa kuogopa kupitisha mkojo kwenye 

vidonda. Hata baada ya vidonda kupona mwanamke aliyeshonwa uke, tundu 

linaweza likawa dogo mno kuweza kutoa mkojo. 

• Matatizo wakati wa siku za hedhi: Kama mlango wa uke ni mdogo sana kiasi cha 

kutoruhusu damu ya hedhi kutoka vizuri, damu inaweza kukusanyika ndani ya uke 

na tumbo la uzazi. Hii inaweza kusababisha maambukizi ya magonjwa, na tumbo la 

uzazi kuvimba kwa sababu ya damu ya hedhi. 

heDhi na MZunGuKO Wa heDhi 


UNAJUA KUHUSU UKEKETAJI WA WANAWAKE? (Endelea) 

• Maumivu wakati wa kujamiiana na matatizo wakati wa kujifungua.Wasichana 

waliokeketwa wanaweza kupata maumivu wakati wa kujamiiana pia wanaweza kupata 

matatizo wakati wa kuzaa iwapo njia ya uke ni ndogo kupitisha mtoto (angalia sura II). 

• athari za kisaikologia na kijamii: Ukeketaji kwa mwanamke unaweza kuwa na athari 

za muda mrefu kimaisha na kiakili. Anaweza kupoteza imani kwa jamii,wazazi au hata 

walezi. Anaweza pia kuathiriwa na hisia za kutokamilika, hofu, mfadhahiko na kupoteza 

hamu ya kujamiiana. 

Kwasababu ya athari kubwa za kiafya zinazotokea na kwasababu ukeketaji sio hitaji la 

kiafya, ndio maana watu wengi sasa huita Ukataji wa via vya uzazi vya mwanamke. (FGM = 

Female Genital Mutilation). Tendo hili linachukuliwa kama ni uvunjaji wa haki za wanawake 

na wasichana juu ya afya zao kimwili na kiakili na haki za uhuru, usalama na ukamilifu wa 

mwili (ujumla na ukamilifu wa miili yao). Kama wewe mwenyewe au unamfahamu msichana 

anayelazimishwa kukeketwa, peleka suala hili kwa utawala wa serikali wa mahali ulipo 

au mhudumu wa afya ili waweze kuongea na wazazi na ndugu zake juu ya athari mbaya 

zinazotokana na kitendo hicho. 

Wasichana wengi wanaanza kupata damu ya hedhi au kuingia mwezini kati ya umri wa miaka 

10 na 16. Kuvunja ungo (mwanzo wa hedhi) ni dalili ya kwamba mabadiliko makubwa yanatokea 

ndani ya mwili wa mwanamke. Vilevile ni dalili ya 

kwamba anaweza akapata mimba akifanya ngono na 

mwanaume. 

Katika kipindi cha balehe, homoni husababisha 

ovari ambavyo ni viungo viwili vyenye umbile la 

yai kukomaa na kuanza kutoa yai kila mwezi. Kila 

mwanamke anazaliwa na mayai ambayo ni madogo 

mno kiasi kwamba hawezi kuyaona bila darubini. 

Mrija wa falopio 

Tumbo la uzazi 

Kadri ovari zinavyozidi kukomaa, mfuko wa uzazi 

pia unakua, ngozi laini inaanza kutengenezwa 

Uke 

kuzungukamfuko wa uzazi. Hivi ndivyo mfuko wa 

uzazi unavyofanya matayarisho ya kupokea yai 

lililorutubishwa.Kama hakuna yai lililorutubishwa, 

ngozi laini inayozungukamfuko wa uzazi inakatika 

na kutoka kupitia mlango wa mfuko wa uzazi, kupitia 

kwenye uke na kutoka nje. Hii ndio damu ya hedhi au Sehemu za siri za mwanamke kwa ndani 

“kuingia mwezini”. Kwa vile ngozi laini ya mfuko wa 

uzazi imetengenezwakwa mishipa ya damu, inaitwa damu ya hedhi. 

Wasichana ambao wameanza kupata hedhi (kwenda mwezini) wanao “mzunguko wa mwezi”. 

Katika miaka michache ya mwanzo wasichana wengi mzunguko wao hauna mpangilio 

unaoeleweka. 

Ovari 

Seviksi 

35

36 


Hawajui ni lini wataingia mwezini tena. Inakuwa hakuna mfumo maalum, na mara nyingine 

wanaweza kukaa miezi kadhaa bila kupata damu ya hedhi kabisa. Hii ni kawaida, baada ya miaka 

michache mzunguko wa hedhi unakuwa wa kawaida. Wanawake wengine pia hawapati hedhi zao 

kulingana na mzunguko wa kawaida wa kila mwezi, jambo hili ni la kawaida pia. 

Hata kama mzunguko ni wa kawaida, muda wa mzunguko wa hedhi unatofautiana kwa 

wanawake/wasichana. Kwa wengine mzunguko ni mfupi, siku 21 (hata chini ya hapo). Wengine 

mzunguko ni mrefu, siku 35. Wastani wa mzunguko ni siku 28. Tuangalie mzunguko wa hedhi wa 

mwanamke wa wastani ambao ni siku 28. 

Siku inapoanza kutoka damu, hesabu kuwa ndiyo siku ya kwanza. Katika siku 5 hadi 7 zinazofuata 

ukuta wa mfuko wa uzazi unajiachia na damu inatoka kupitia ukeni. Wakati huo huo mwili 

unakuwa umeshahisi kwamba hakutakuwa na mimba mwezi huo, na mwili utajua kwamba 

unahitaji tena kutayarisha yai jingine.Yai jingine litaanza kuchomoka kutoka kwenye Ovari. Mara, 

baada ya hapo tumbo litaanza tena kutengeneza ngozi laini nyingine kuzunguka mfuko wa uzazi. 

Katikati ya mzunguko kama siku 14 au wiki 2 hivi tangu damu ianze kutoka ovari inaachia yai 

ambalo huanza kubingirika kuelekea kwenye mirija ya falopia. Hiki ni kipindi cha urutubisho.Hiki 

kipindi ambacho uwezekano wa mwanamke kupata mimba ni mkubwa. Yai linakaa siku chache 

kwenye mirija ya falopia, na kama litakutana 

na mbegu za kiume linaweza kurutubishwa na 

mwanamke atapata mimba. (Angalia sura ya 11 

taarifa zaidi kuhusu mimba). 

Kama yai halijarutubishwa linaingia ndani ya 

mfuko wa uzazi, kupitia mlango wa mfuko 

wa uzazi na uke, na kutoka nje ya mwili. Hii 

itakuwa inakaribia siku ya 20. 

Karibu wiki mbili hivi baadaye, mwili 

unapotambua kwamba yai halikurutubishwa, 

ngozi laini ya ukuta wa mfuko wa uzazi 

inabomoka tena kama damu ya hedhi na 

mzungo unajirudia tena. 

ukuta wa tumbo la uzazi uliotayari 

kupokea yai 

Hivi ndivyo mzunguko wa hedhi unavyokuwa. 

Wanawake walio wengi wanadhani kwamba 

kipindi cha uzazi nikatikati kabisa ya 

mzunguko, lakini hii ni kweli kwa wanawake 

wenye mzunguko wa siku 28 tu. Kwa upande wa 

wanawake wenye mzunguko mfupiau mrefu, 

haiwezekani kuwa katikati ya mzunguko. 

Hii ni kwa sababu uovishaji (kutoka kwa 

yai) kunatokea karibu siku 14 kabla ya hedhi 

nyingine kuanza. Hivyo basi inamaanisha 

kwamba mwanamke mwenye mzunguko wa 

siku 21 pengine anaovusha siku ya 7, ambapo 

mwanamke mwenye mzunguko wa siku 35 

pengine anaovusha siku ya 21. hedhi:Kubomoka kwa ukuta wa tumbo la 

uzazi 

Mzunguko wa hedhi hautulii katika kipindi cha balehe.Unaweza kuathiriwa na mfadhaiko wa 

mawazo, huzuni, kusafiri na mabadiliko mengine katika maisha ya msichana. Kwa hiyo ni vigumu 

sana kujua kipindi cha uzazi kitakuwa lini. Wasichana wengi wanapata mimba kwa makosa kwa 

sababu wanajamiiana siku ambazo wanafikiri ni salama, siku ambazo wanafikiri uwezekano wa 

kupata mimba ni mdogo. 

Wasichana na wavulana wengi wamewahi 

kusikia kuhusu “siku salama” lakini hakuna 

“siku salama” kwa wasichana balehe. Hii ni kwa 

sababu mzunguko wa hedhi hubadilika sana 

wakati wa ujana balehe. Kama mzunguko wako 

ni wa kawaida, unaweza ukabadilika ghafla na 

ukawa sio wa kawaida. 

Zaidi ya hapo, hakuna siku salama dhidi ya 

VVU na magonjwa mengine ya ngono.Unaweza 

kuambukizwa magonjwa ya ngono siku yeyote 

ya mwezi. 

Kusubiri siku salama sio njia nzuri ya kuzuia 

mimba au kuzuia magonjwa ya ngono. Kama ni 

kijana balehe uliyeanza kujamiiana usitegemee 

sana siku salama kama kinga. Kuna njia nzuri 

za kujikinga (soma sura ya 10 na 11 kwa taarifa 

zaidi kuhusu ngono salama na uzuiaji mimba). 

KuVunja unGO 


Hakuna “SIKU SALAMA” kwa vijana balehe 

Kupata damu ya hedhi kwa mara ya kwanza ni tukio kubwa sana katika maisha ya msichana. 

Wasichana wengi wanakumbuka siku waliyovunja ungo. 

Ruvimbo, kutoka Zimbambwe (umri, miaka 13) 

“Nakumbuka ilikuwa mwezi Juni tarehe 10 nilipoamka na kukuta 

nguo zangu zina damu. Nilimwambia mama. Mama alinipa pamba 

na akanielekeza namna ya kuitumia. Aliniambia pia kwamba kama 

sina pamba ninaweza kutumia nguo za zamani.” 

Kupata hedhi maana yake ni kwamba mwili unakua na unafanya kazi katika njia mpya. Vilevile 

kupata hedhi inamaana ya kwamba unaweza kupata mimba endapo utajamiiana. Lakini kupata 

hedhi haimaanishi mwili wako upo tayari kujamiiana au kupata mtoto, kwani uke bado ni mdogo 

na haujakomaa.Uke hukomaa msichana anapofikia umri wa miaka 18 hadi 20. Isitoshe, nyonga na 

mifupa ya nyonga inaweza kuwa midogo sana kumuwezesha kuzaa kwa njia ya kawaida. 

Kupata hedhi ni dalili ya afya, lakini wasichana wengi wanashituka na kusikitika wanapovunja 

ungo – mara nyingi ni kwa sababu hawakujua kilikuwa ni kitu gani na walidhani kuna kosa 

limefanyika. 

37

38 


Diana kutoka Zambia (umri; miaka 17) 

“Nilishituka nilipopata hedhi kwa sababu sikujua. Lakini mama 

yangu akanieleza kwa nini ilinipasa kupitia hatua kama hiyo” 

Sherifan kutoka Ghana (umri; miaka 15) 

“Sikujua kilikuwa ni kitu gani. Nilifadhaika na kuona aibu kwa 

wazazi wangu na marafiki zangu. Nilisali na kumuomba Mungu 

aniepushe na mambo hayo. Baadaye nilitambua kwamba ni 

sehemu ya maisha.” 

Stabisile kutoka Zimbambwe (umri; miaka 19) 

“Sikuwa na uhakika kilichokuwa kinaendelea. Sikuwa na ufahamu 

wa namna ya kulikabili suala hili. Kupata hedhi kulinifanya 

nikose raha.” 

Wasichana wanaojua hedhi ni kitu gani na wale ambao mama zao na dada zao wakubwa 

wanazungumza nao kuhusu kupata hedhi, inakuwa rahisi kwao kuikubali hali hii. 

Sandra, kutoka uganda (umri; miaka 13) 

“Bado sijaingia mwezini, lakini hata kama nitaingia, tayari 

ninajua hedhi ni kitu gani na kwa vipi unaweza kukabilana na 

hali hiyo” 

Demitrida, kutoka tanzania (umri; miaka 13) 

“Bado sijapata hedhi, nikipata nitamwambia mwalimu mlezi 

wangu. Pia nitamwambia mama ili anipatie pamba au kipande 

cha nguo.” 

Utajua kama umeanza kuingia mwezini utakapoona damu kidogo inatoka kwenye uke. Damu 

haimwagiki kama maji yanavyotoka kwenye bomba. Inadondoka taratibu. Kawaida muda 

utakaogundua ubichi usio wa kawaida, chupi yako itakuwa imenyonya damu yote, na nguo zako 

nyinginezo zitakuwa salama. 

Lakini wakati mwingine kunakuwa na damu nyingi au inakuja ghafla. Au inaweza kukuchukuwa 

muda mrefu kujionyesha, kinatokea nini. Cathy mwenye umri wa miaka 17 kutoka Uganda 

alichafua chupi yake hadi kwenye nguo. 

cathy, kutoka uganda (umri; miaka 17) 

“Ilinitokea darasani nikiwa na wanafunzi wenzangu. Nilisimama 

na kwenda chooni. Nikagundua kuwa nimechafua nguo. 

Aah, lilikuwa tukio baya sana. Nilifedheheka sana. Marafiki 

zangu walinisaidia lakini ilibidi nikae nyumbani wiki nzima.” 

Kama hii itatokea, tulia. Sio kosa lako hukujua kwamba jambo hili litakutokea! Kila mtu 

inamchukuwa muda kuelewa namna ya kushughulikia hedhi. 

Unaujua Ukweli kuhusu hedhi? 

Kila mtu anayo maswali mengi kuhusu hedhi. Yafuatayo ni baadhi ya maswali na majibu yake: 

1. Nitapoteza damu kiasi gani kila mwezi? Katika kipindi chote cha kutoka damu ya hedhi 

cha mwezi, kiasi cha damu itakayotoka ni kama ml za ujazo 60 hadi 70. Ukipima ml 70. za 

ujazo wakati wa kipindi cha Sayansi. utaona kuwa siyo damu nyingi sana. Hata hivyo huo 

ni wastani tu, wanawake wengine hupoteza kidogo zaidi- kiasi cha vijiko vichache tu vya 

chai. Wengine wanapoteza kikombe kizima kilichojaa. 

2. 

3. 

Kama nikiweka kumbukumbu kwenye kalenda yangu naweza nikajua siku gani ni salama 

kwangu, Siku ambazo siwezi kapata mimba? 

Hapana, huwezi. Wasichana balehe huwa hedhi yao sio ya kawaida hivyo hawawezi kujua 

siku salama ni zipi. Isitoshe, hakuna siku salama dhidi ya maambukizi ya VVU na magonjwa 

ya ngono. Unaweza kuambukizwa magonjwa ya zinaa siku yoyote na usije ukafikiri 

siku salama ni njia salama ya kujikinga na maambukizi. 

4. Ninaweza kuingia mwezini mara mbili katika mwezi mmoja? Angalia ukurasa wa “40” 

Susan alipata damu ya hedhi mara mbili mwezi Aprili. 

5. Naweza nikajamiiana wakati niko mwezini? Hili sio jambo zuri, hasa kama ni ngono isiyosalama 

(bila Kondom). Kama una VVU vitakuwa kwenye damu yako hivyo mwenzi wako 

anaweza kuambukizwa kwa urahisi. Vilevile wewe uko hatarini iwapo utajamiiana wakati 

huu na mwanaume aliye na VVU au magonjwa ya ngono. Uko hatarini kuambukizwa kuliko 

wakati wowote ule katika mwezi. 

6. Je, ngono inatibu maumivu ya mkakamao wa tumbo wakati wa hedhi? Hapana! Ngono 

haiwezi kutibu maumivu ya mkakamao wa tumbo wakati wa hedhi. Huu ni uzushi tu ambao 

vijana wengi wanaueneza. 

KutunZa KalenDa 


Kwa wasichana wengi, inawachukuwa muda kuzoea hedhi. Kujisikia vibaya kuhusu hedhi ni 

kawaida kabisa. Jaribu kukumbuka kwamba hedhi ni dalili 

ya utu uzima na afya nzuri. Pia unapaswa kujua kwamba 

hedhi haita dumu milele. Wanawake wengi wanaacha 

kupata hedhi wanapokuwa mwishoni mwa miaka 40 na 

miaka ya 50. Umri huu unaitwa “wakati wa kukoma hedhi” 

Wasichana wengi wanaona kuna umuhimu wa 

kutunzakumbukumbu za tarehe aliyoingia mwezini. 

Hata kama hedhi haina mpangilio uliotulia kuweka 

kumbukumbu husaidia kutoa mwanga ni lini msichana 

balehe ataingia mwezini ili aweze kujiandaa.Unaweza 

kununua kalenda ndogo na kutia alama X siku unayoanza 

kutoka damu. Kwa kuhesabu siku kati ya X na X utagundua 

mzungukowako ni wa siku ngapi na pia kama hedhi yako 

ina mpangilio uliotulia au la. 

Weka mtiririko wa siku zako za hedhi kwa 

kutumia kalenda 

39

40 


Susan, mwenye umri wa miaka 19, ana mzunguko wa kawaida wa siku 28. Mwezi Aprili, alianza 

kutoka damu tarehe 1, hivyo hedhi nyingine ilikuwa tarehe 29 ya Aprili. Mwezi Mei alipata hedhi 

tarehe 27. Mwezi wa sita alipata hedhi tarehe 23. Mwezi wa saba aliingia mwezini tarehe 20 

Mwezi wa nane aliingia mwezini tarehe 16 . Umegundua kuwa hedhi inaanza siku tofauti kila 

mwezi japo mzunguko wake una mpangilio uliotulia. 

Kumbuka, utaratibu wa kuwa na kalenda ni mzuri. Hukusaidia kufanya mandalizi ya kuingia 

mwezini lakini sio njia nzuri ya kujua siku salama zitakuwa lini. Kama unapenda sana kufanya 

ngono tafuta njia bora ya kujikinga dhidi ya mimba na magonjwa ya ngono, pamoja na VVU/ 

UKIMWI. 

heDhi inaVYOKOSeSha Raha 

Wasichana wengi matiti huvimba na kuongezeka na yanakuwa laini sana kabla ya kuingia 

mwezini au wakati yai limerutubishwa.Hali hii haifurahishi, ila ni ya kawaida.Hali hii 

inasababishwa na homoni zinazosababisha tishu za matiti kuwa na majimaji zaidi kuliko ilivyo 

kawaida. Ukivaa sidiria inayokutosha vizuri itakufanya ujisikie vizuri, na vyakula vyenye chumvi 

kidogo vitakusaidia kupunguza kiasi cha maji kinachohifadhiwa na mwili. 

Hedhi inaweza kumwathiri mwanamke katika hali yake kitabia. Kabla ya hedhi kuanza kila mwezi, 

wasichana wengine hujisikia kulia au kuwa na huzuni. Mara nyingine wasichana wanakuwa na 

hasira kwa sababu ya kuvimba matiti yao au mwili kuvimba kidogo au kuvimba sana. Hali hii 

mara nyingine inajulikana kama “mahangaiko kabla ya hedhi” na ni matatizo ya kawaida. Jaribu 

kuyapuuza yasikusumbue sana. 

Wasichana wengine hujisikia maumivu kidogo ya tumbo au mkakamao wa tumbo wakati wa siku 

zao za hedhi. Huu mkakamao unatokea kwa sababu misuli ya tumbo la uzazi inabana wakati 

ngozi laini inayozunguka tumbo la uzazi inapojiachia na ukuta. Mkakamao huo ni wa kawaida 

na unaweza ukavumilika. Iwapo maumivu ni makali lala chini na jaribu kuupumzisha mwili kwa 

kuvuta hewa nyingi na taratibu. Vilevile unaweza kuliminyaminya tumbo lako. Njia nyingine ni 

kuweka chupa ya maji ya moto tumboni na itakusaidia kupata nafuu. Kama njia hii haikusaidii, 

tafuta dawa za tumbo za kutuliza maumivu kwenye maduka ya dawa au dukani. 

Mazoezi pia yanaweza kusaidia japo hili halitakuwa jambo la kwanza kulifikiria. Unaweza 

kujisikia kama kulala chini, lakini kufanya matembezi au kukimbia huwa kunawasaidia baadhi ya 

wasichana kushughulikia tatizo la mkakamao wa tumbo. Ukiweza kupata kisodo aina ya tampoon 

unaweza hata kwenda kuogelea. Kuwa katika hedhi kisiwe kikwazo cha kufanya shughuli zako za 

kila siku ikiwa ni pamoja na kufanya mambo unayoyafurahia. 

Mkakamao wakati wa hedhi na maumivu mara nyingi ndio dalili za awali za balehe na 

unapofikisha umri wa miaka 18 au zaidi pengine mambo haya hayatakusumbua sana. Lakini 

wasichana wengine hupata maumivu yasiyo ya kawaida wakati wa siku zao. Hawa mara nyingi ni 

wasichana wenye hedhi nzito. 

Wasichana wenye hedhi nzito mara nyingi wanatumia pedi nyingi usiku na mchana na bado 

wanaacha alama ya damu kwenye mashuka au nguo. Mara nyingine wanakosa kwenda shule kwa 

sababu wanatoka damu nyingi au wana maumivu makali. Hebu fikiria kukosa kwenda shule kila 

mwezi na madhara utakayoyapata katika masomo yako! 

Kuna ufumbuzi wa kushughulikia hedhi kali, hivyo usiumie bure. Iwapo kweli una maumivu makali 

wakati wa siku zako au unatoka sana damu – kama unakosa kwenda shule kwa sababu ya siku 

zako muone muhudumu wa afya. Wahudumu wengine wa afya wanaweza kupendekeza vidonge 

vya kuzuia mimba ili kupunguza hedhi nzito yenye maumivu makali. Vidonge vinafanya hedhi 

isibadilike badilike ovyo ovyo na vinasaidia kupunguza kiasi cha damu inayopotea kila mwezi. 

Iwapo unahitaji kuonana na mganga wako mwulize kuhusu vidonge vya kuzuia mimba. Unaweza 

kumeza vidonge hivi hata kama bado ungali hujaanza kufanya ngono. Vidonge vina dozi ndogo ya 

homoni ambayo kwa asili inapatikana mwilini. Ni salama kwa vijana wanao balehe. 

Kama Mganga hataki kukuandikia cheti cha dawa hizo jieleze,ukipenda mwuulize ufanye nini 

kupunguza udhia unaoupata kila mwezi. Usikose kwenda shule kwa sababu ya tatizo linaloweza 

kutatuliwa. 

Unaweza pia kumwona mhudumu wa afya unapoanza kutoka damu katikati ya mzunguko wa 

hedhi au kama siku zako za hedhi zinachukua zaidi ya siku 8. 

nGOnO na heDhi 

Hakuna ukweli kabisa kuhusu uvumi kwamba ngono inatibu maumivu ya hedhi. Ukweli ni kwamba 

kufanya ngono wakati wa hedhi kunaweza kukuongezea uwezekano wa kuambukizwa magonjwa 

ya ngono ukiwemo UKIMWI. Damu ya hedhi ni mazingira mazuri kwa bakteria na virusi kukua 

haraka. 

Iwapo mwanamke aliye katika hedhi amefanya ngono na mwanaume mwenye magonjwa ya 

ngono, kuna uwezekano mkubwa kuambukizwa kuliko wakati mwingine wowote wa mzunguko 

wake; vilevile kuna uwezekano wa kupata maradhi mengine hatari wakati wa hedhi. Hii ni kwa 

sababu mlango wa tumbo la uzazi hufunguka kuliko kawaida ili damu ya hedhi iweze kupita. 

Vijidudu vya magonjwa ya ngono vinaweza kusafiri hadi kwenye tumbo la uzazi na kupitia mirija 

ya kupitishia mayai, hivyo kusababisha maambukizi kwenye via vya uzazi vya mwanamke,na 

hatimaye kusababisha ugumba. 

Kwa mwanaume, kufanya ngono na mwanamke aliye katika hedhi ni hatari vilevile. 

Kama ameambukizwa VVU, damu yake itakuwa na virusi vingi vya VVU. 

KujiSiKia ViZuRi, aFYa na uSaFi 

Katika tamaduni zingine, wanawake walio katika hedhi wanachukuliwa kama wachafu. Lakini 

ukweli damu ya hedhi ni safi. Baada ya damu ya hedhi kutoka mwilini bakteria wanaweza 

wakakua ndani yake, na kusababisha inuke, ndio maana usafi ni muhimu unapokuwa katika hali 

hii. Wakati wa hedhi, oga angalau mara moja ili uwe msafi. Usitumie manukato kwenye via vya 

uzazi yanaweza kukusababishia muwasho. 

Vidokezi vitakavyosaidia kuzifanya siku zako ziwe nyepesi na starehe: 

• 

• 


Wakati wote kuwa tayari, zijue siku zako za hedhi ili usije ukashitukizwa. 

Acha kutumia chumvi nyingi, chumvi inafanya mwili wako uwe na maji mengi, hasa wakati wa 

siku zako.Hii inaweza kukufanya kujisikia mwili mzito kuvimba tumbo kutokuwa na raha na 

kuwa na mfadhaiko. 

41

42 

• 

• 

Kunywa maji mengi au juisi ya mtunda. 


Kula kwa wingi vyakula vyenye chuma nyingi kama samaki, maini, maharagwe, nyama na 

mboga za majani. Vyakula hivi vitasaidia kurudishia madini ya chuma yaliyopotea kwa 

sababu ya damu iliyotoka. 

utatuMia nini KujihiFaDhi na heDhi? 

Kihistoria, wanawake na wasichana wakati wote wamepata hedhi na wameweza kuimudu hata 

kama kulikuwa hakuna vifaa vya kisasa kuweza kuvinunua madukani kama sasa. Hivyo hata 

kama huna fedha ya kununulia pedi na tampons, unaweza kushughulikia siku zako kama kawaida. 

Moja ya vitu vya kawaida na rahisi sana kutumia ni vipande vya nguo chakavu. Unaweza 

kuvichana kwa ukubwa wa kuenea kwenye eneo la chupi yako na kuvipanga vipande vya nguo 

chakavu kimoja juu ya kingine. Hakikisha ni visafi vioshe vizuri na vianike ili viweze kukauka. 

Vianike mahali pa siri lakini penye jua ili viweze kukauka. Jua ni dawa nzuri sana ya kuua vijidudu 

vya maradhi. 

Karatasi za chooni pia siyo aghali, unaweza kununua mabunda matano kwa bei ya bunda moja 

la pedi. Itakubidi utengeneze karatasi 

nene na refu la kutosha. Mara nyingine 

karatasi za chooni zinakwaruza na 

zinawezakukusababishia muwasho na uvimbe 

kwenye ngozi yako. 

Pedi nazo ni nzuri, zimetengenezwa kuweza 

kutosha vizurikatikati ya mwili na chupi. Zina 

vitu vya kuifanya ijishikizevizuri kwenye chupi 

na kukinga tundu la uke.Pedi zinakaratasi 

la nailoni kuzuia damu kupenya.Ukitumia 

pedi, unatakiwa kuzitupa ndani ya choo cha 

shimo au kuchoma moto baada ya matumizi. 

Usizitupe ndani ya choo chakuvuta maji kwani 

zitakwama na kuziba choo. 

Wanawake wengine wanatumia tampon/sodo 

ndogo ambayo ni pamba ngumu inayoingizwa 

ndani ya uke wakati wa hedhi.Pamba hiyo 

hulainika huku ikiendeleakunyonya damu 

inayotoka kwenye tumbo la uzazi na kuingia 

ndani ya uke. Kuna uzi ambao umefungwa 

kwenyesodo ambao unaninginia nje ya uke. 

Vuta uzi huu kutoa tampon. 

Kitu kizuri kuhusu tampon ni kwamba 

haisumbui, hivyo unaweza ukasahau kabisa 

kuwa ipo. Lakini tampon zinahitaji uangalifu 

zaidi. Wakati wote osha mikono yako kabla ya 

kuiingiza. Kama utajiandaa mwenyewe,siku zako za 

hedhi hazitakuwa za kutatanisha kwako. 


Unahitaji pia kuzibadili mara kwa mara kwa sababu inaweza kukuletea maambukizi ya magonjwa 

ikiachwa muda mrefu kwenye uke. Usiache sodo ndani ya uke zaidi ya masaa 8. Usiitumie usiku 

kwa sababu unaweza kulala zaidi ya masaa manane. 

Chochote utakachotumia, vitambaa vikuukuu, karatasi za chooni, pedi au sodo vibadili mara kwa 

mara kuepuka kuacha damu kwenye nguo au harufu mbaya. Damu ya hedhi inapokutana na hewa, 

inaacha harufu mbaya iliyochacha.Chupi zako au nguo zikipata madoa ziloweke kwenye maji 

baridi, yenye chumvi kidogo, maji ya moto yanaifanya damu igande na kubakiza doa la kudumu. 

Hedhi ni sehemu yako. Ukijiandaa ujio wake, utaona kwamba siyo jambo kubwa la usumbufu, 

unaweza kujishughulisha, ukacheza na kufurahi wakati wa siku zako, na hedhi isikukoseshe 

kwenda shule au kazini. 

43

44 


Sura ya Nne 

Wasichana 

Wakati wa kubalehe, msichana ategemee mabadiliko mengi ya mwili. Yafuatayo ni baadhi 

tu ya mabadiliko yanayoweza kutokea: 

• 

• 

• 

• 

Mwili utaongezeka urefu; nyonga itapanuka, mifupa ya mikono, miguu itarefuka. 

Msichana atapata umbo la mviringo la kike. 

Matiti yatakua na chuchu itaongezeka ukubwa na kuwa na rangi nyeusi. 

Sehemu za siri zitakomaa na kuta za uke zitaanza kutoa majimaji. 

Damu ya hedhi itaanza kuonekana kila mwezi. 

Dalili hizi hutokea kwa muda muafaka ambao ni tofauti kwa kila msichana. Wakati 

mabadiliko haya yanatokea, kuna vitu vichache vya kuzingatia: 

• 

• 

• 

• 

• 

Kwamba matiti yana ukubwa unaotofautiana kwa kila mwanamke. Matiti yote 

yanavutia hivyo yalivyo na ni muhimu kwa kunyonyesha watoto. 

Safisha sehemu za siri- ila sio ndani ya uke- kila siku. Vaa chupi zilizotengenezwa kwa 

kitambaa cha pamba. 

Ni muhimu kuifahamu harufu na hali ya kawaida ya majimaji ya uke ili inapotokea 

mabadiliko ujue kuwa ni dalili za maambukizi. 

Siku za hedhi kwa msichana anayebalehe hubadilika badilika hivyo hakuna “siku 

salama’ za kutopata mimba wala hakuna siku salama ambazo hutaambukizwa VVU au 

magonjwa mengine ya ngono. 

Ingawa wakati wa hedhi ni kawaida kuumwa tumbo, kuvimba au kujisikia vibaya, 

hali hii isifanye msichana akakosa raha. Mazoezi na vyakula vyenye chumvi kidogo 

husaidia kupunguza maumivu. Kama maumivu yanakuwa makali na damu nyingi sana 

inatoka, kamuone mhudumu wa afya. 

Mabadiliko Ya Msingi 

Katika Kutunza Mwili 

Sura hii inazungumzia jinsi ya kutunza afya ya mwili wako kwa ujumla. Hili linaweza kuonekana 

kama sio muhimu ukilinganisha na mambo mengine yaliyomo katika kitabu hiki, lakini ni muhimu 

kujua jinsi ya kuishi na afya njema. Kwa kweli matatizo mengi ya afya yanaweza kuepukwa kama 

ukila vizuri, ukifanya mazoezi, ukiwa msafi na ukijisikia vizuri. 

Ni wajibu wako kuangalia mambo haya kila siku, na kuonekana na kujisikia vizuri iwezekanavyo. 

Mwili wako ndio utakaokuwa nao katika kipindi chote cha uhai wako. Kwa hiyo unatakiwa 

kuutunza kweli kweli! 

jiWeKe MSaFi, nuKia ViZuRi. 

Kila mtu anataka kuonekana msafi, 

lakini kujihisi kuwa na mvuto 

inaonekana ni muhimu hususani katika 

kipindi cha ujana balehe kwa sababu 

ya mabadiliko makubwa yanayotokea 

katika mwili. Sio tu mwili unabadilika 

umbo wakati wa balehe, lakini vilevile 

unaanza kutoa harufu mpya, majimaji 

mapya na hofu mpya hasa kwa vijana. 

Hivyo kujizoesha kuwa msafi inaweza 

kuwa ni njia nzuri ya kujisikia raha ili 

kukabiliana na mabadiliko haya yote 

yanayotokea. 

Oga angalau mara moja kwa siku ili kujisikia 

vizuri na safi. 

Sandra, kutoka uganda (umri ; miaka 13) 

“Siku zote oga, fua na piga pasi nguo ili uonekane nadhifu.” 

Usafi mzuri wa mwili hususani wakati wa balehe ni muhimu kwa sababu ngozi yako inaanza 

kutoa majimaji zaidi kuliko ilivyokuwa wakati ukiwa mtoto, na baadhi ya haya majimaji yanaweza 

kusababisha harufu mbaya kama huogi. 

Majimaji utakayoyaona zaidi ni ya jasho. Jasho linatokana na tezi zilizopo kwenye ngozi. Tezi za 

jasho zinakuwa hai zaidi wakati unapofikia balehe. 

45 

SURA YA 5

46 


Kwa hiyo, vijana balehe hugundua kwamba wanatoka jasho jingi sana. Pia wanagundua kuwa 

jasho lao hutoa harufu na ladha yake ni tofauti kuliko jasho la maji ya kawaida analotoka mtoto 

ambaye amekimbia wakati wa jua. 

Kwapa zako zina tezi nyingi za jasho, lakini pia una tezi nyingi za jasho katika mikono yako, miguu, 

na hata katika via vya uzazi, hivyo utagundua kuwa unatoka jasho sana katika sehemu hizi. 

Harufu ya jasho lako itabadilika katika kipindi cha balehe, lakini mabadiliko haya ya harufu ya 

mwili ni ya kiasili na kiafya. Ni dalili ya kukua. 

Ingawa watu wengi wanahofia harufu ya jasho lao, hasa jasho linalotoka kwapani, kuoga mara 

moja au mbili kwa siku, na kuvaa nguo safi inatosha kukuweka nadhifu na safi. Kama unatoka 

jasho kwa wingi na linakusumbua, vaa chupi iliyotengenezwa kwa pamba na nguo zisizobana 

zilizotengenezwa kwa pamba.Nguo za pamba zinauwezo wa kufyonza jasho kuliko nguo za mpira. 

Pia pamba huruhusu hewa kupita hivyo husaidia kuleta ubaridi.Baadhi ya watu hununua odorono 

za kupaka au kupulizia marashi ili kuzuia harufu inayotoka kwapani.Hivi vyote vinaweza kuwa 

aghali.Kuoga na kuvaa nguo safi kunasaidia vema tu. 

Kama lilivyo jasho, majimaji mengine ni damu ya hedhi, majimaji ya ukeni, manii na utoko 

(vilainisho vyeupe chini govi) - kimsingi vitu hivi ni safi. Lakini punde tu majimaji haya 

yanapokuwa yametoka mwilini, bakteria wanaweza kuota ndani yake, na kusababisha harufu 

mbaya au wakati mwingine maambukizi.Kwa hiyo, ni muhimu kusafisha maeneo ya via vya uzazi - 

eneo la uke na uume kila siku.Wavulana ambao hawajatahiriwa wanahitaji kuvuta nyuma govi na 

kusafisha utoko (Angalia sura ya Tatu). 

Wasichana inawalazimu kusafisha katikati ya mashavu ya ndani na nje ya uke, lakini hawahitaji 

kusafisha ndani ya uke kwa sabuni kwa sababu uke hujisafisha na kujilinda wenyewe kwa kutoa 

uchafu. Usafi ni muhimu hususani wakati wa kipindi cha hedhi (angalia sura ya Nne). 

Kwa kusafishia via vya uzazi, sabuni ya kawaida ya kuogea ni nzuri kutumia. Hutakiwi kutumia 

sabuni zenye kemikali au zenye kuondoa harufu kwapani, kwenye via vya uzazi kwasababu 

zinaweza kusababishia mwasho. Kwa kuongezea, sabuni zenye nguvu za kemikali zinaweza 

kuuwa bakteria wazuri wanaoishi sehemu kama za uke ambao wanasaidia kulinda baadhi ya 

maambukizi. Baada ya kujisafisha unatakiwa kujikausha na kuvaa nguo safi. 

Kama una ngozi inayokauka paka mafuta ya mgando (vaselini) mafuta yeyote mengine au losheni 

katika viganja vyako, mikono na miguu itasaidia kulainisha ngozi.Losheni inayopakwa mara 

baada ya kuoga inasaidia kuhifadhi unyevu unyevu katika ngozi yako. 

Osha mikono yako mara kwa mara. Kila mara nawa mikono yako baada ya kutoka chooni na kabla 

ya kula au wakati wa kuandaa chakula. Weka kucha zako safi kwa kuzikata na kuwa fupi. 

utunZaji Wa MenO YaKO 

Mdomoni mwako ni sehemu ambayo bacteria wanaishi pia. Kwa hiyo utunzaji wa meno ni muhimu 

ili kulinda afya. Bakteria wa mdomoni wanaweza kutoboa meno yako. 

Kutoboka kwa meno kunaweza kusababisha maumivu makali. Meno yaliyooza yanaweza 

kusababisha maambukizi ambayo yanaweza kudhuru sehemu nyingine za mwili wako. 

SURA YA 5 | MABADILIKO YA MSINGI KATIKA KUTUNZA MWILI 

Piga mswaki meno yako angalau mara mbili kwa siku,au baada ya mlo na kabla ya kulala. Hii 

inaweza kusaidia kuua bakteria ambao wanakula chakula kinachobaki mdomoni kati ya meno 

yako na kusababisha kuoza kwa meno au kupata ugonjwa wa fizi. Kuweka meno yako safi 

kunasaidia kuwa na uhakika wa kupumua hewa nzuri. 

Unatakiwa kusafisha kila jino - kote mbele na nyuma ya mdomo wako. Pia unatakiwa kusafisha 

katikati ya meno yako. Miswaki na dawa za meno ni nzuri, lakini kama huna dawa ya meno 

unaweza kusafisha kwa maji tu. Unaweza pia kusafisha meno yako kwa kutumia chumvi kidogo 

na maji, ili kulinda ufizi na maambukizi ya mdomoni. 

Unatakiwa kuepuka kula vyakula vyenye sukari na soda. Licha ya kwamba vinalishe kidogo, 

vina sababisha kuoza kwa meno. Ni muhimu kuepuka kuchangia miswaki kwa sababu inaweza 

kueneza maradhi. 

chunuSi 

Wakati wa balehe, tezi za mafuta katika mwili wako zinakuwa hai zaidi, na zinaanza kutoa vitu 

vyenye mafuta vinavyoitwa sebum. Unazo hizi tezi za mafuta katika mwili wako wote; zipo zaidi 

kwenye uso wako, shingoni, mabegani, kifuani na mgongoni. 

Sebum ni vitu vizuri kwa sababu vinasaidia kuufanya mwili wako uwe laini, nyororo na uonekane 

kijana. Japokuwa, wakati wa balehe, tezi zako za mafuta zinaweza kutoa sebum nyingi, na 

kuwepo sebum kwa wingi kunaweza kusababisha kuziba kwa vitundu vidogo vidogo vilivyopo 

katika ngozi yako. Hii inaweza kusababisha matatizo, kama chunusi. 

Kuwepo kwa mafuta katika ngozi yako, na kuwa na sebum za ziada zinazotolewa kipindi cha 

balehe, inaonyesha ni jinsi gani ambavyo unaweza kupata matatizo ya ngozi. Kuwa na chunusi ni 

kitu cha kawaida kwa hakika, angalau vijana 8 kati ya 10 wana chunusi wakati wa ujana balehe. 

Chunusi kwa kawaida zinatokea katika umri wa kati ya miaka 14 na 17, lakini hutokea vilevile kwa 

watu wazima, wavulana na wasichana. 

Baadhi ya vijana wana chunusi nyingi - tatizo linaloitwa “acne”. Chunusi zina kawaida ya kutokea 

kutegemeana na familia. Kama wazazi wako au kaka na dada zako walikuwa na chunusi, utakuwa 

katika nafasi ya kubwa ya kuzipata. Zinaweza kuendelea kuwa tatizo kwa baadhi ya watu hata 

baada ya ujana kupita. 

Presha za maisha zinaweza kusababisha chunusi. Vijana wengi wanajikuta wana chunusi 

nyingi hususani wakati wa matukio muhimu kama, mitihani, miadi au kitu chochote ambacho 

kitamsisimua. 

Baadhi ya wasichana wanakuwa na chunusi nyingi wanapokaribia kipindi cha kupata hedhi. 

Kuna porojo nyingi kuhusu chunusi, na watu wengine wanasema maneno ya uongo kama: “chunusi 

ni dalili ya msichana au mvulana aliye ana hamu ya kufanya ngono.” Sio kweli, ngono haitibu 

chunusi. 

47

48 

utaFanYa nini na chunuSi 


Chunusi ni jambo la kawaida kwa vijana balehe. Kwa bahati mbaya , hakuna jinsi tunavyoweza 

kuzikwepa kabisa; wala hakuna matibabu ya ajabu ya kutibu chunusi. Hata hivyo, yapo mambo 

kadhaa ambayo unaweza kuyafanya ili kushughulikia chunusi. 

Ni jambo muhimu sana kutunza ngozi yako, hususani kama unaishi sehemu zenye joto, vumbi 

na unyevu unyevu. Unaweza kutumia sabuni ya kuogea na maji ya uvuguvugu kuosha taratibu 

sehemu za mwili wako zenye mafuta – usoni, shingoni, mabegani, mgongoni na juu ya kifua. 

Ukiosha sehemu hizi angalau mara moja kwa siku itasaidia kuondoa mafuta kwenye ngozi na 

kusababisha vinyweleo kuwa safi na wazi. 

Lakini usisugue sana ngozi yako au kutumia sabuni zenye nguvu na kali kwa sababu zinaweza 

kusumbua ngozi yako na kusababisha chunusi zaidi. Kamwe usitumie sabuni za kufulia, sabuni 

ya unga na dawa ya madoa, kwani zitaharibu ngozi yako. Jaribu kutoruhusu mafuta unayopaka 

kichwani yasifike usoni kwa sababu mafuta haya yanaweza kuzuia vinyweleo vya ngozi yako. 

Mwisho, kuwa mwangalifu na matumizi ya krimu za usoni na zile za kung’arisha ngozi. Ingawa 

zimeandikwa kwamba ukizitumia ngozi yako itakuwa nyororo na nzuri, krimu zingine zinaharibu 

ngozi kabisa. Kwa nyongeza, dawa nyingi za kulainisha ngozi zina vitu ambavyo si vizuri kwa afya 

yako. 

Ingawa wakati mwingine 

unashawishika kuminya 

chunusi,sio vizuri. Kama 

utafanya hivyo, usaha 

unaweza kutawanya 

maambukizi kwenye 

vinyweleo vingine, na 

vilevile unaweza kupata 

makovu ya kudumu. 

Chunusi zinasumbua, 

zinaweza kusababisha 

maumivu na uchungu, na 

zinaweza kuleta usumbufu 

wakati mwingine. Lakini ni 

sehemu ya ujana balehe. 

Vijana wengi wanajihisi 

Hata kama unafikiria kwamba chunusi zako ni mbaya, watu wengine 

hawajaziona bado. 

kuwa ni wao pekee wenye kusumbuliwa na matatizo ya ngozi, lakini hii ni kwa sababu hawajui 

kwamba hata wenzao wa rika moja wanazo chunusi. Za kwako zinaonekana zaidi kwako 

kuliko watu wengine wanavyoziona chunusi zako. Unaweza kudhani kilamtu anaziangalia, na 

anaangalia ngozi yako mbaya tu na wala hakuangalii wewe. Lakini hii sio kweli. Watu wengine 

wanayo mambo mengi ya kufikiria na kwa hakika wanachoangalia ni kujua wewe ni nani na wala 

sio ngozi yako inaonekanaje. Kwa hiyo, usivunjike moyo na usiache chunusi chache zikunyime 

raha! Hautakuwa nazo milele. 

utunZaji Wa nYWele 

Tunazo nywele mwili mzima, lakini zaidi kichwani, kwapani na maeneo yanayozunguka via vya 

uzazi. Kutunza nywele zako ni sehemu nyingine ya kutunza usafi na kutunza vizuri mwili wako. 


Nywele zilizopo kichwani mwako ni rahisi kuzitunza hususani kama utakuwa unazipunguza kila 

mara. Hata kama unakata nywele kila mara na kuzisuka, unatakiwa kuziosha ili zisiwe na vumbi 

na ziwe safi. Kama uko shuleni, jaribu kutochangia chanio kwa sababu unaweza kupata chawa, 

maambukizi ya fangasi, na minyoo. Kama utachangia vitana, hakikisha unaviosha vizuri kwa maji 

ya moto yenye sabuni kabla na baada ya kutumia. 

Watu wengine wana matatizo ya mba, hali ambayo inasababishwa na ngozi ya nywele kuwa kavu 

mno.Mba unasababishwa na chembechembe ndogo za ngozi mfu, na watu wengine wenye mba 

nyingi wanatumia shampuu maalumu zenye dawa ili kuzuia mba. 

Ni vema kuoga mara kwa mara ili kuziweka safi nywele zilizopo kwenye mwili wako, nywele 

zilizopo kwenye kwapa, na nywele zilizopo kwenye maeneo ya via vya uzazi. Kama ulivyosoma 

sura ya 2 nywele hizi zinasaidia kuondoa jasho na uchafu kwenye mwili wako. Hata hivyo, sehemu 

nyingine za Afrika watu wananyoa nywele hizi kwa vile wanajisikia vizuri bila nywele hizo. 

Kama mila na tamaduni zako zinapinga kuwa na mavuzi yakate kwa kutumia mkasi. Usiziondoe 

zote kabisa kwa kutumia krimu ya kuondolea nywele au kwa kunyoa. Mafuta ya kunyolea nywele 

yanasumbua na kuumiza ngozi laini katika sehemu za siri. Pia kunyoa mavuzi kuna madhara 

yake. Kama unanyoa mavuzi, uwezekano wa kujikata ngozi ni mkubwa. Iwapo utajamiiana, 

mikato hii ni milango ya kupitishia VVU. Hii ni hatari. Tatizo lingine la kunyoa mavuzi ni wakati 

mavuzi yanaota tena. Nywele zinakuwa na incha kali kiasi cha kuweza kutoboa kondomu. Vilevile 

maeneo yanayozunguka via vya uzazi yaliyonyolewa yanaweza kupata maambukizi kidogo 

kwenye vinyweleo au sehemu ambazo mavuzi yanaota. Kunyoa mavuzi kiasi ni salama kidogo, 

lakini kuwa mwangalifu usiondoe nywele zote. 

liShe nZuRi 

Margareth, kutoka tanzania (umri; miaka 18,) 

“Nilipokuwa darasa la sita, nilianza kuota nywele sehemu za siri. Mama 

yangu aliniambia kuwa, zikikua na kuwa ndefu ninatakiwa nizipunguze na 

kuzisafisha vizuri, la sivyo nitanuka.” 

lois kutoka tanzania (umri; miaka 13) 

“Nimeona nywele kwenye kwapa, kwa vile sio muda mrefu nilipoziona 

sijazikata bado” 

Lishe nzuri ni muhimu kwa afya njema. Kula chakula chenye virutubisho ni muhimu katika maisha 

yote lakini ni muhimu zaidi wakati wa utoto na wakati wa balehe kipindi ambacho mwili wako 

unakua na unaongezeka kwa kasi sana. 

Mwili wako unahitaji chakula kizuri ili ukue na upate nguvu kwa ajili ya kufanya vizuri shuleni, 

kucheza michezo na kufanya kazi. 

Wakati mwingine vijana wadogo hawali mlo wenye lishe na wanasahau kula kwa wakati maalum 

uliopangwa. Wanaweza kuacha mlo kamili na badala yake wakakazania kula biskuti, chips, 

chokoleti, vitu vitamu na soda. Hivi vyakula havina lishe, na mwili wako unahitaji zaidi ya hivi ili 

uwe na afya. 

49

50 


Kila aina ya chakula ina kazi yake mwilini kwa hiyo unahitaji kula milo yenye kila aina ya chakula. 

Aina za msingi za vyakula ambayo mwili unahitaji ili uweze kufanya kazi vizuri ni: 

“Vyakula vyenye wanga” au vyakula vyenye kuleta nguvu”: Vyakula hivi vinajumuisha ugali, 

fufu, mihogo, viazi vitamu, viazi mviringo, mikate, mchele, ndizi, ulezi, na mtama. 

“Vyakula vya kulinda mwili”: Vyakula vya kulinda mwili ndani yake vina vitamini na madini 

muhimu ambayo mwili wako unahitaji ili uweze kufanya kazi vizuri na uwe na afya. Vitamini na 

madini vinapatikana katika mboga za majani, (kama vile spinachi, majani ya maboga, kisamvu), 

nyanya, maboga na karoti. Pia matunda ya aina zote kama, papai, embe, chungwa,na nanasi nayo 

yana vitamini muhimu. 

“Vyakula vya kujenga mwili”: Vyakula vya kujenga mwili vina protini. Protini husaidia mwili 

wako uweze kukua na kujengeka vizuri, hususani wakati wa ujana balehe.Pia husaidia mwili wako 

ujiponye na kujikarabati wenyewe ukiumia. 

“Vyakula vya kujenga mwili” vinajumuisha karanga, njegere, maharage, kunde, nyama, kuku, 

samaki wabichi, samaki wa kukaushwa na konokono. Mayai, maziwa, maziwa mgando na jibini 

yana protini vilevile. Vyanzo vingine vya protini – nyama, samaki, maharage na njegere, pamoja 

na mbogamboga za majani ya kijani kilichokoza – ni vyanzo vya madini ya chuma pia.Madini ya 

chuma ni muhimu hususani kwa wasichana na wanawake kwasababu wanahitaji madini ya chuma 

ya ziada wakati wakiwa katika hedhi na wakati wakiwa wajawazito. 

Mafuta na vitu vitamu: Mafuta ni chanzo cha nguvu mwilini. Baadhi ya mafuta, kama vile ya karanga, 

ya nazi, ya mawese yanatokana na mimea wakati mengine kama vile siagi au samli yanatokana 

na wanyama. Mafuta yanaleta nguvu nyingi, lakini mwili unahitaji nguvu kidogo tu. Hivyo 

basi, ukila mafuta mengi sana unaweza ukapata matatizo ya kiafya siku za usoni.Chanzo kingine 

cha nguvu mwilini ni sukari. Kwa ujumla vitu vitamu ni vibaya kwa meno yako. 

Fikiria kuhusu mlo wako na hakikisha unapata aina zote muhimu za chakula kama zilivyoonyeshwa 

katika ukurasa wa 51, “Vyakula vya kuleta nguvu” vinatakiwa kuwa ni vya msingi katika mlo wako 

na unatakiwa ule vyakula hivi. “Vyakula vya kulinda mwili ni muhimu sana pia, kwa hiyo kula kwa 

wingi matunda na mboga mboga. “Vyakula vya kujenga mwili” ni muhimu sana, lakini huna haja ya 

kula mara nyingi kwa siku. Mwisho ni vyema kula kidogo vyakula vya mafuta na vyakula vitamu. 

NI KIASI GANI CHA NGUVU MWILI UNAHITAJI? 

Nguvu unayohitaji inategemea na nguvu unayotumia. Ukuaji wakati wa balehe unatumia nguvu 

nyingi. Kwa hakika kijana balehe anahitaji nguvu nyingi ukilinganisha na mtu mzima. 

Nguvu inapimwa kwa kalori. Kama ukila vyakula vyenye nguvu zaidi kuliko mwili wako unvyohitaji 

kwa siku, kiwango cha ziada cha karoli kitabadilishwa na kuwa mafuta na mwili wako utahifadhi 

mafuta hayo kwa muda. Watu wengi hudhani kuwa na mafuta mengi ni afya njema na ni jambo la 

kawaida, lakini inaweza kuwa ni tatizo kama ukiwa na mafuta mengi. Baadhi ya watu hususani 

watu ambao wanakula sana vyakula vyenye kalori nyingi (vyakula vyenye mafuta na sukari) na 

ambao hawafanyi mazoezi – wanakuwa wanene sana. 


Katika baadhi ya miji ya Afrika, wapo wavulana na wasichana wengi wenye uzito mkubwa kuliko 

wanavyotakiwa wawe. Hii ni kwa sababu kufanya mazoezi katika miji ni vigumu. Pia vyakula 

vingi vya kukaangwa huuzwa mijini. Vyakula vilivyokaangwa vinaweza kuandaliwa kwa haraka 

na urahisi - vinaweza kuandaliwa haraka zaidi kuliko vyakula vya asili, kama vile maharagwe 

na michuzi. Japokuwa chakula kilichokaangwa kinaweza kuwa na ladha nzuri na kinaweza 

kuandaliwa haraka, sio kizuri kwa afya njema. Mlo wa chakula kilichokaangwa kinaweza 

kuwafanya watu wawe wanene sana na baada ya muda mrefu, kinawadhuru moyo na mishipa ya 

damu. 

Jaribu kuepuka kula chakula chenye mafuta na kilichokaangwa. Vilevile epuka chakula na 

vinywaji vyenye sukari. 

MaZOeZi 

Lishe bora inajumuisha mchanganyiko wa vyakula vya aina tofauti, kwa viwango tofauti 

Kila mtu anahitaji mazoezi: Watoto, vijana, wazee – wasichana na pia wavulana. Mazoezi 

yanakufanya uwe mzuri ung’ae, mwenye umbo zuri na macho maangavu. Yanakufanya uwe 

mwenye nguvu kwa sababu yanaimarisha moyo wako na mapafu; hujenga misuli na unene wa 

mifupa yako. Yanakufanya uwe na uwezo zaidi wa kupambana na magonjwa kwa kuongeza nguvu 

ya mfumowa kulinda mwili. 

nfune kutoka Zambia (umri; miaka 13) 

“Nina afya nzuri kwa sababu nakula mlo kamili na ninafanya mazoezi 

kwa wingi.” 

51

52 


Mazoezi yana faida nyingine zaidi, yanaimarisha hisia 

zako, yanajenga kujiamini, yanakufanya ujisikie vizuri. 

Kama unajihisi kuwa na mfadhaiko, hali mbaya au 

huzuni, tembeatembea au cheza mchezo wa kurusha 

mpira.Fanya mchezo wa kukaa na kunyanyuka. Cheza 

mpirawa pete. Endesha baiskeli, ruka kamba, ogelea, 

Cheza mpira wa wavu au mpira wa meza. Fanya kitu 

chochote kitachofanya moyo wako uende kasi ili 

kuongeza morali. 

Mazoezi yanaweza pia yakawa njia nzuri ya kukufanya 

uwe hodari katika stadi muhimu za maisha, kama 

kujiamini, ushirikano na kufanya kazi kwa pamoja. Watu 

wengi kwanza hujifunza stadi hizi wakati wakicheza 

michezo au wakati wanapojiunga na timu. 

Kufanya mazoezi mengi haimaaanishi kuwa lazima 

ujiunge na klabu ya michezo. Kusaidia kazi za shambani, 

kwenye bustani au kuzunguka nyumba yanaweza kuwa mazoezi mazuri. Shughuli za nyumbani 

zinaweza kujenga mahusiano mazuri na wazazi wako. 

Baadhi ya watu ni wakimbiaji wazuri lakini wengine 

sio. Baadhi ya watu wana vipaji maalum vya mpira 

wa miguu, kukimbia kwa kasi au kuogelea vizuri, 

kama vile ambavyo watu wengine ni wazuri katika 

hisabati au katika kujifunza lugha. Hata kama wewe 

si mkimbiaji, unatakiwa kufanya mazoezi kwa wingi. 

Kila mtu ana mwili ambao unatakiwa autumie. Kwa 

mfano kwa kujinyoosha, kusukuma au kujaribu 

mambo kadhaa. Unaweza kujikuta unapofanya 

mazoezi unafurahi zaidi na zaidi. Unaweza ukawa 

mwana riadha bila ya wewe mwenyewe kujua! 

Iwapo hujazoea kufanya mazoezi, inaweza kuwa 

vigumu unapoanza. Unaweza kujikuta unashindwa 

kupumua wakati wa kukimbia. Mazoezi yanaweza 

Kuna njia nyingi nzuri za kufanya mazoezi kukufanya ujisikie vibaya na hivyo kutoendelea 

nayo. Kwa hiyo, anza taratibu. Tafuta mchezo 

unaoupenda na jenga nguvu zako, hivyo unaweza 

kufanya zaidi na zaidi. Nia ni kufanya moyo wako uende kasi, kujisikia kwamba unapumua 

haraka kuliko kawaida, na kuwa na joto mwilini. Jaribu kufanya hivi kwa angalau dakika 20, mara 

3 kwa wiki. 

Fanya mazoezi yako kila mara na utaona maendeleo mazuri.Ngozi yako itang’aa. Macho yako 

yatang’aa, utakuwa na furaha na raha. Utajiamini zaidi na kuwa na uwezo wa kuyakabili matatizo. 

Na kwa hakika utakuwa na nguvu na mwenye afya pia. Kwa hivyo endelea na mazoezi na usiache 

kufanya ati kwa sababu ni kipindi cha mitihani.Wakati wa mitihani ndio unahitaji kufanya mazoezi 

zaidi. 


Ruvimbo kutoka Zimbabwe (umri;miaka 13) 

“Naendesha baiskeli ili kujishughulisha na 

kwa sababu za kiafya. Vijana wanatakiwa 

wajishughulishe, Dunia ina mambo mengi ya 

kufanya.” 

Godfrey, kutoka Zimbabwe (umri; miaka 19) 

“Napenda michezo, Nacheza mpira wa kikapu 

kuuweka mwili wangu imara na wenye afya 

nzuri.” 

Maumbile mazuri hupatikana kwa kufanya mazoezi; 

maumbile mabaya husababisha maumivu katika kifua na mgongo. 

MaPuMZiKO MaZuRi 

endelea na mpangilio wako wa mazoezi na 

utaona tofauti ! 

Pamoja na chakula kizuri na mazoezi ya kutosha, unahitaji kupumzika vya kutosha. Kupumzika 

kunaruhusu mwili kuhifadhi zaidi nguvu. Kupumzika kunaweza kuwa katika hali ya kupumzika 

kimwili au kulala usingizi 

Tumia muda kupumzika kila siku kwa kusoma kitabu, kufanya kitu unachofurahia, kusikiliza redio, 

au kwa kutafakari maisha yako. Kwa kiwango kidogo, televisheni inaweza kukufanya upumzike, 

lakini usitumie muda mwingi kuangalia televisheni au video. 

Kulala ni njia muhimu ya kupumzika. Ni wakati wa kulala tu ndio moyo wako unapunguza mapigo 

na misuli yako inapumzika. Hii inaruhusu mwili wako kurudisha na kujiponya na hali ya mfadhiko 

au majeraha. Unahitaji kulala sana kipindi cha balehe kwa sababu mwili wako unatumia nguvu 

nyingi. Watu wengi wanahitaji kama kiasi cha masaa 8 ya kulala usiku mmoja. Baadhi ya watu 

wanahitaji pungufu, na baadhi ya watu wanahitaji zaidi. Kama, unajisikia kuchoka muda wote, 

hakikisha unakwenda kulala mapema. Mabadiliko yote yanayotokea mwilini mwako yanachosha, 

kwa hiyo hakikisha unaupa mwili wako nafasi ya kupumzika! 

53

54 


Sura ya 5 

MAMBO YA MSINGI KATIKA KUTUNZA MWILI 

Kuna vitu vichache, rahisi na vya msingi unatakiwa kuvijua kuhusu kutunza mwili wako. 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Utakapofikia kipindi cha balehe, utaanza kutoa jasho zaidi. Kuoga kutakufanya uwe 

msafi na kunukia vizuri 

Osha meno yako angalau mara mbili kwa siku ili kuepuka meno kuoza na pia ili utoe 

pumzi nzuri. 

Kama tezi zako za jasho, zinatoa mafuta, unaweza kuwa na chunusi. Chunusi ni sehemu 

ya ujana balehe na hakuna njia ya kuziekwepa. Kuuweka mwili wako safi kwa kuoga na 

maji na kutumia sabuni ni suluhisho lakini usisugue ngozi yako sana, na usitumie sabuni 

ya kufulia kwa sababu itaharibu ngozi yako 

Kula mlo wenye lishe ukiwa na vyakula vya “kulinda” na “kujenga mwili”. Epuka kula vitu 

vyenye sukari na vyakula vilivyo kaangwa 

Fanya mazoezi ya kutosha. Mazoezi yanaimarisha moyo wako, mapafu, na misuli, 

yanakuweka imara na yana amsha ari. 

Mabadiliko yote unayoyapitia ni muhimu sana, kwa hiyo upe mwili wako nafasi ya 

kupumzika kiasi cha masaa 8 kwa usiku. 

Kwa kujizoesha kuwa msafi, kula vizuri, kufanya mazoezi vizuri na kupumzika, utaruhusu 

mwili wako kufanya kazi vizuri, utajisikia vizuri, kimwili na utajisikia vizuri kiakili. 

Utunzaji Afya Ya Akili 

Na Moyo 

Sura hii inahusu afya ya hisia zako. Afya ya hisia inahusisha mambo mengi, kama kujipenda, 

kujiamini, kustahimili wasiwasi, mfadhaiko, na huzuni na kuelewana na watu wengine. Kuwa 

mwenye afya nzuri ya hisia maana yake ni kujisikia vizuri wewe mwenyewe. Vile vile maana yake 

ni kuwa na nguvu za ndani za kuweza kustahimili raha na shida katika maisha. 

Madaktari hawajajua ni kwa nini mtu awe na afya nzuri kihisia na mwingine asiwe nayo. 

Inawezekana ni mchanganyiko wa haiba ya kuzaliwa nayo na namna ambavyo ulilelewa ukiwa 

mtoto mdogo. Afya nzuri kihisia inategemea pia na mtazamo wako - je upo tayari kutengeneza 

afya yako iwe nzuri kihisia? 

Kila mtu anaweza kujitahidi awe na afya nzuri ya kihisia. Hii inamaanisha kujienzi na kujiamini. 

Vile vile ina maana ya kujenga stadi ili kumudu wasiwasi, mfadhaiko na huzuni. Vile vile 

inamaanisha kujenga mahusiano na watu wengine. 

KujiheShiMu 

Kamusi ya “Oxford inatafsiri “Kujiheshimu” kama “mawazo” mazuri kuhusu tabia ya mtu 

mwenyewe” Iwapo unajiheshimu sana, maana yake ni kwamba unajisikia vizuri.Unajua kwamba 

unayothamani - mtu unayestahili 

kupendwa. Unajiheshimu mwenyewe. Hisia 

za namna hii ni nzuri sana, unapojihisi 

kupendwa na kuheshimiwa unategemea 

hivyo hivyo kutoka kwa watu wengine 

vilevile. 

Unapojiheshimu sana haina maana ya 

kwamba wewe huwezi kujichukia au 

kujikasirikia mwenyewe. Kuna wakati kila 

mtu hukata tamaa, lakini yule mwenye 

kujiheshimu anakubali makosa na kusonga 

mbele. 

Kujiheshimu ni tofauti na kujidai au kuwa 

na majivuno mengi.Watu wanaojienzi 

wanajipenda, lakini haina maana ya kwamba 

wanajifikiria wao hawana dosari yoyote, au 

wao ni bora kuliko wengine. 

55 

SURA YA 6

56 


Kujienzi ni kitu ambacho kipo ndani yako. Lakini hiyo haimaanishi huwezi kuifanyia kazi au 

kuhitaji kuikuza na kuijenga. Unaweza kuzingatia yafutayo ili ujenge tabia ya kujienzi: 

• 

• 

JE UNAJUA Maana ya kuwa na Afya nzuri kihisia? 

Inaweza ikawa vigumu kuelezea afya nzuri ya kihisia. Lakini kawaida utaijua kwa kuona. 

Kwa mfano tumchukulie Rose, anaelekea kuwa na furaha wakati wote na anaonekana 

kuyamudu maisha ya raha na tabu. 

• 

• 

• 

Anapopata maksi za chini anakubaliana nazo na anaongeza bidii. 

Akiachwa na mpenzi wake, analia lakini baadaye anaamua kwamba siyo mwisho wa 

dunia. 

Kipindi cha mitihani, huwa hafadhaiki sana. Hufanya mazoezi na kuzungumza na rafiki 

yake mpenzi kukabili mfadhaiko. 

Rose anajienzi sana. Hashindwi na hisia anapoachwa na mpenzi wake. Hujitambua kama ni 

mtu muhimu. Vile vile anajiamini sana. Ni kweli kwamba alifanya vibaya kwenye majaribio, 

lakini anajua anaweza kufanya vizuri zaidi. Hahitaji kumlaumu mwalimu. Njia anayotumia 

kupambana na mfadhaiko ni nzuri. Michezo na kumwambia rafiki anayemwamini matatizo 

yanayomsibu kunamsaidia kushughulikia wasiwasi na kisha kusonga mbele. 

Aidha, watu wengine wanapata shida sana kumudu raha na shida za maisha. Kwa mfano 

Emma, ambaye yuko katika mazingira yanayofanana na ya Rose, hufanya kila kitu tofauti. 

• 

• 

• 

Hakubali kukosolewa badala yake humlaumu mwalimu kwa kupata alama mbaya. 

Akiachwa na mpenzi wake anafadhaika. Hutangaza mambo ya uongo kuhusu mvulana 

huyo na huanza kufanya mbwembwe na wavulana wengine. 

Anapokuwa na mfadhaiko anaanza kunywa pombe na kuvuta sigara. 

Inakuwaje Emma anapata shida sana kuyamudu matatizo haya? Jambo mojawapo ni 

kujienzi. Anaumia sana anapoachwa na mpenzi wake na anayamudu maumivu kwa 

kumsema rafiki yake vibaya. Anajaribu kujihakikishia kwamba bado anapendwa kwa 

kumpenda mvulana mwingine. Njia yake ya kupambana na mfadhaiko haifai kabisa, pombe 

na sigara vinaweza kukusahaulisha kwa muda lakini havitatui tatizo. 

Epuka kujilinganisha na wengine mara kwa mara. Weka malengo yako, na usijihukumu 

mwenyewe kwa kuangalia mafanikio ya mtu mwingine. Maisha ni safari ndefu. Kuna wakati 

utaenda mbele na wakati mwingine utarudi nyuma. 

Tambua vipaji vyako na kujikubali vile ulivyo.Tengeneza orodha ya mambo unayoyafanya 

vizuri. Je wewe ni msanii? Mwanariadha.Mwimbaji, msimuliaji wa hadithi au mnenguaji 

(mcheza dansi) Ni masomo gani unayofanya vizuri shuleni? 

• 

• 

• 

• 

• 

Fikiria wewe ni mtu wa aina gani na kutengeneza orodha ya sifa ulizonazo. Unapenda nini 

kuhusu wewe mwenyewe? Wema wako? Ucheshi? Ubunifu? Umakini? 

Fahamu mambo yanayokuhusu ambayo ungependa kuyaboresha, lakini usijikosoe sana. 

Kuwa mhalisi na weka malengo ambayo yanatekelezeka na yatakayoonyesha mafanikio ili 

uridhike unapoyakamilisha. 

Jiamini, na jiambie “ninaweza!”. 

Tumia muda wako na watu wanaokujali wanaofanya ujisikie vizuri na kuongeza hadhi ya 

kujiheshimu. Kaa mbali na watu wanaojaribu kuharibu heshima yako, hasa kama wanafanya 

hivyo kwa sababu fulani. 

Kwa vyovyote vile kuifanyia kazi heshima yako haina maana kuwa hutaweza kupata matatizo. 

Kuifanyia kazi heshima yako itakusaidia matatizo kuwa mepesi. Kujiheshimu kunakulinda wewe 

binafsi. Wakati mtu anakutendea vibaya hisia za kujiheshimu zinapiga kelele “Hee! haya ni 

makosa, usiruhusu mtu huyu akakutendea hivi”. 

Hebu fikiria kana kwamba marafiki zako wamekuacha. Wamejiunga pamoja na kukuacha peke 

yako. Ghafla unajisikia kutetemeka na huna uhakika wa mambo yako. Ni kwa nini hawakutaki 

tena? Je kuna makosa umefanya? Heshima yako inaanza kufifia kama ua linavyonyauka.Unaanza 

kujisikia vibaya. 

Katika mazingira ya namna hii, watu wengine hupata hofu. Wanachukua njia rahisi ya kurudisha 

heshima inayoshuka ili apendwe tena, hata kama itamaanisha kufanya jambo ambalo wanafikiria 

ni kosa. Kwa mfano, vijana wengine ambao wamekataliwa na marafiki zao wa zamani huanza 

kujiunga na makundi ya vijana wanaokunywa pombe, wanaovuta bangi na kujiingiza kwenye 

matatizo makubwa. Hivyo wanaanza nao kula madawa ya kulevya, kunywa pombe ili waweze 

kukubalika. 

Ni vizuri kutafuta kukubalika na kweli inapandisha hadhi lakini haisaidii kutatua matatizo ya 

kujiheshimu na wala kukubalika hakudumu. Unaweza kujisikia vizuri kwa muda lakini baada 

ya muda mfupi sauti ndogo ndani yako huanza kukusumbua: “Watu hawa hawako makini”. Sauti 

hii ni kwamba haujawa mkweli kwako mwenyewe, unajizuia kufanya mambo unayoyataka na 

unayoyaweza. Hujisikii vizuri kutokana na yale unayoyafanya kwa mkumbo...” Hiyo sauti ndogo ni 

nafsi yako. Ni vema wakati wowote kuisikiliza. 

Kurekebisha kujienzi kwako ni kazi kubwa kuliko kujiunga na makundi mapya, au kupoteza 

mawazo kwa kutumia pombe, na madawa ya kulevya, (kwa taarifa zaidi kuhusu madawa ya 

kulevya na pombe soma sura ya 12). Itakusaidia zaidi kurekebisha kujienzi kwako. Unapopitia 

matatizo ya kujienzi, yafuatayo ni mambo machache unayoweza kuyafanya ili yakusaidie:- 

• 

• 

SURA YA 6 | UTUNZAJI AfYA YA AKILI NA MOYO 

Jaribu kuliweka tatizo lililopo katika mtazamo sahihi. Jaribu kukumbuka kwamba dunia 

imejaa mambo ya raha na shida, na kwamba huu sio mwisho wa dunia. 

Zungumza na mtu wa karibu yako na unayemwamini kuhusu matatizo yako na hisia 

zako. Mtafute kijana mtoa ushauri nasaha au mtu ambaye anakujali na ambaye anaweza 

kukusaidia. 

57

58 

• 

• 


Kumbuka kuwa watu wengine wanakuthamini kutokana na vile ulivyo. Mtafute mtu ambaye 

atakuthamini – rafiki mpya, mwalimu, dada, kaka, mzazi au ndugu mwingine. 

Kuwa mvumilivu. Kujiheshimu hakujengeki katika siku moja.Unaweza kujisikia vizuri baada 

ya siku kadhaa. 

KujiaMini 

Unapokuwa unajenga kujienzi, unajenga kujiamini pia. Kujiamini ni jambo la msingi katika afya 

ya kihisia. Kama kujienzi maana yake kujisikia vizuri na ukamilifu kuhusu tabia yako na namna 

ulivyo, kujiamini maana yake kujisikia vizuri kuhusu uwezo wako wa kufanya mambo. 

Kujiamini ni jambo kubwa. Watu wanaojiamini 

wanajisikia huru kujaribu kufanya mambo 

mapya bila ya kuwa na wasiwasi mkubwa 

kama watashindwa. Hawaogopi kujiingiza 

katika mazingira mapya na kati ya watu wasio 

wafahamu. Hawajali hata kidogo watu wengine 

watawafikiriaje. 

Kujiamini kunavutia sana. Watu wanaojiamini 

mara kwa mara wanapendwa sana kwa sababu 

wanaonekana kufurahia maisha kwa kiwango 

kikubwa wanapopata changamoto mpya na 

uzoefu wa mambo mapya. 

Kujiamini kunajitosheleza. Kwa maneno mengine, 

kujiamini kunasabisha kujiamini zaidi. Hii maana 

yake ni kwamba kwa jinsi unavyojaribu kufanya 

mambo mapya ndivyo unavyozidi kujiamini. Hii 

inasababishwa na sababu mbili zifuatazo: 

1. Unajifunza kwamba unaweza kufanikiwa katika mambo mengi ambayo hukuwahi kufikiria 

ungeweza. 

2. Unajifunza kwamba hata kama unashindwa kufanya jambo fulani hakuna neno. 

Unapojiamini, wakati mwingine unaweza kushindwa, lakini mara nyingi utafanikiwa. Hii ni 

kwasababu unaposhindwa kufanya kitu, mara kwa mara ni kwa sababu unakuwa na wasiwasi 

au kiwewe. Unapojiamini hata hivyo unaweza kufanya mambo mapya. Kwa ujumla, wasiwasi na 

kutojiamini hakuleti matatizo makubwa katika kuwa makini kwa lolote unalojaribu kufanya. 

Lifanyie kazi suala la kujiamini, itakusaida maisha yako yote. Unaweza:- 

Kujifikiria kama mtu unayeweza – yule ambaye unaweza kufanikisha. 

• 

• 

Kujiamini kunakuwezesha kujaribu mambo 

mapya bila kuhofu kushindwa 

Jipe changamoto. Jaribu mambo mapya na uwe muwazi katika mambo ambayo hukuyazoea. 

Jizoeshe kusema “sifahamu jinsi ya kufanya kile lakini ningependa kujaribu” 

JE? Unafahamu kwa nini wasichana wana matatizo zaidi ya kujiheshimu na 

kujiamini kuliko wavulana? 

Wakati mwingine wasichana wana matatizo ya kujiamini na kujienzi kidogo kuliko wavulana 

wa rika moja. Kwa nini iwe hivi? Je, kujienzi na kujiamini kunahusiana na jinsi ya mtu? 

Jibu ni “Hapana” kujienzi na kujiamini hakuhusiani na jinsi ya mtu. Hata hivyo heshima na 

imani ya mtu inaweza kuathirika sana kwa namna au jinsi anavyotendewa na watu wengine 

– wazazi, wadogo zake, ndugu, walimu, majirani viongozi wa dini na viongozi ndani ya jamii, 

n.k. 

Kwa bahati mbaya katika utamaduni mwingine wavulana na wasichana wanatendewa 

tofauti kabisa; na hii inaweza kuathiri sana namna wanavyojiona na uwezo wao. Kwa mfano; 

katika familia zingine wavulana wanaweza kupewa nafasi zaidi katika elimu na mafunzo 

ya kazi; na walimu wakati mwingine wanawajali zaidi wavulana. Kwa upande mwingine 

wasichana wanaweza wasipate nafasi kama hiyo. Wanaweza wasiruhusiwe kucheza na 

wenzao au kucheza michezo kama kaka zao wanavyofanya. Zaidi ya hapo kazi ngumu 

wanazofanya nyumbani na shambani zinaweza zisionekane na wala zisitambulike. Matokeo 

yake wasichana na wanawake hujiona hawana thamani na wanaweza kuanza kuamini 

kwamba thamani yao ni ndogo kuliko ya wavulana na wanaume. Lakini hii sio kweli! Watu 

wote ni sawa. Iwapo wote watapata nafasi sawa, wasichana wanaweza kufanya vizuri 

shuleni, katika kazi na kitu chochote wanachotaka kufanya. 

Inaweza kuwa vigumu sana kama wewe ni msichana na unaishi katika mazingira ambayo 

mara kwa mara unajisikia huthaminiwi kama ambavyo mvulana anavyothaminiwa. Haya 

hapa ni mambo machache ambayo unaweza kufanya ili kuimudu hali hiyo: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 


Wakati wote kumbuka kwamba una thamani kubwa bila kujali watu wengine wanasema 

nini. Wewe una akili na uwezo sawa na mvulana yeyote. 

Jitahidi mara dufu katika kujenga kujienzi na kujiamini kwako. 

Jisifu mwenyewe na ridhika unapofanya kazi vizuri. Usisubiri kusifiwa na watu 

wengine ambao wanaweza wasikusifu. 

Tumia kila nafasi uliyo nayo kujifunza stadi mpya na fanya mengi kati ya hayo. 

Kumbuka, kila unapofanikisha jambo utakuwa unajihakikishia mwenyewe na watu 

wengine kwamba unayo thamani kama ambavyo wengine walivyo nayo. 

Tambua changamoto unazokumbana nazo; lakini usikate tamaa. Kama unaishi katika 

jamii ambayo wanawake wanadharauliwa sana usitegemee hali hiyo kubadilika katika 

siku moja, lakini hata hivyo lisikufanye ukate tamaa. 

Zungumza na wazazi wako au mtu mzima yeyote anayejali. Kwa mfano; kama wazazi 

wanataka kukuachisha shule au wanataka uolewe jaribu kutafuta mtu wa kuzungumza 

naye. Eleza namna elimu ilivyo ya muhimu kwako na waombe kama wanaweza 

kukusaidia kumudu hali hiyo. 

59

60 

• 

• 

• 


Kuwa mcheshi. Usiruhusu aibu au wanachofikiria watu wengine iwe ni sababu ya kutofanya 

mambo mapya. 

Vione vikwazo kama ni nafasi ya kujaribisha na kujifunza mambo mapya, Fikiria mwenyewe 

“sawa, nitalishughulikia vipi tatizo hili?” 

Ukishindwa kitu, kuwa na mtazamo sahihi. Usiwe na wasi wasi au kuchukizwa nalo. Fikiria 

kosa limetokea wapi na ungefanya nini cha tofauti safari nyingine. Halafu achana nacho. 

uSiWe na WaSiWaSi, FuRahi 

Umewahi kusikia wimbo wenye maneno ya kichwa cha habari hapo juu? Sauti yake ni rahisi na 

inavutia. Unadhani ni rahisi kuwa na furaha? Hata hivyo kila mtu anao wasiwasi, na vijana balehe 

wana wasiwasi mwingi – wasiwasi kuhusu wao wenyewe namna wanavyoonekana, rafiki zao, 

mafanikio shuleni, maisha ya baadaye, n.k. 

Wasiwasi unaweza kukukosesha raha. Kwanza jiulize kama kuna haja ya kuwa na wasiwasi huo. 

Mara nyingi watu wanakuwa na wasiwasi usiokuwa wa lazima. Yapo mambo mengine ambayo 

hayahitaji kuwa na wasiwasi nayo, kama haya yafuatayo: 

Mambo ambayo huna uwezo wa kuyabadili, kama vile sura yako, rangi ya ngozi yako, umbile la 

nywele na ukubwa wa matiti au uume. Huwezi ukabadilisha vitu hivi, kwa hiyo ni vema kuvikubali 

kama vilivyo. Wewe ni mzuri kama ulivyo. Isitoshe 

ni haiba yako ndiyo inakufanya uwavutie watu 

wengine. Lenga katika wewe ni nani na wala sio 

unavyoonekana. 

Mambo ya dunia ambayo huna uwezo nayo. 

Unaona gauni zuri dukani. Usibabaike kwa sababu 

huna uwezo wa kulinunua. Utahitaji mshahara wote 

wa mwezi mmoja kutoka kwa baba yako ili uweze 

kulinunua. Kwa kuongezea, hata kama ungelipata 

gauni hilo ungejikuta baada ya miezi michache 

unahitaji gauni lingine, na hata zaidi. Mambo 

ya dunia hayaleti furaha wala kuwa mwisho wa 

matatizo; kwa hiyo lenga katika mambo ambayo 

yako ndani ya uwezo wako. Ridhika jinsi ulivyo na 

kile ulichonacho. 

Kama tu ningepata gauni lile zuri, ningekuwa 

na furaha zaidi…” 

Kutokuwa na rafiki wa kike au kiume. Watu wengine hupata rafiki wa kike au wa kiume kipindi 

cha ujana balehe. Lakini wengine hawampati mtu huyo maalumu mpaka baadaye sana katika 

maisha. Kwa kuongezea, mapenzi ya vijana hayadumu sana. Inaweza kuchukua muda kumpata 

mpenzi wa moyo. 

Hivyo kuwa mvumilivu usikimbilie katika mahusiano ati kwa sababu unafikiri unahitaji kuwa na 

rafiki wa kike au kiume wakati huo. 

Shinikizo kutoka kundi rika ili kufanya kitu ambacho hutaki kukifanya: Fanya mambo yale 

tu ambayo unafikiri ni mazuri kwako. Hata siku moja usiruhusu tamaa ya kuwafurahisha watu 

wengine ikufanye wewe utende yale ambayo huyataki na unafikiria ni makosa. 

• Kuwa mpweke: Upweke ni jambo ambalo 

linampata mtu yeyote kwa wakati fulani katika 

maisha. Kutatokea muda mfupi utakapojisikia 

kama huna mtu yeyote wa kuzungumza naye 

au hakuna mtu ambaye anakuelewa vizuri. Kwa 

kawaida nyakati kama hizi hudumu kwa muda 

mfupi na kila mtu anazipitia. 

Lakini bila shaka zipo hali ambazo unastahili kuwa na 

wasiwasi nazo. Kwa mfano: 

• 

• 

• 

• 


Wazazi wako hawezi kukulipia karo ya shule na 

hujui uende wapi kuomba msaada. 

Hili ni tatizo kubwa ambalovijana wengi wanalipata. Zungumza na Mwalimu au mshauri 

katika kituo cha vijana kilichopo katika eneo lako kama wana maoni yoyote. Vilevile 

zungumza na viongozi wa dini au viongozi wa kijiji ili kuona kama wanamfahamu mtu yeyote 

ambaye anaweza kutoa msaada. Labda unaweza kubadilisha shule yenye karo nafuu au 

kutafuta kazi ya kufanya mwishoni mwa wiki ili kupata pesa. 

Wewe na rafiki yako wa kike mlifanya mapenzi yasiyo salama na sasa anafikiria huenda 

akawa amepata mimba. 

Huu ni wasiwasi mkubwa. Jambo zuri la kufanya ni kwenda kliniki kupima mimba na kupata 

ushauri. Nenda na rafiki yako wa kike kwa ajili ya kumpa moyo. Kama ni mja mzito, usikatae 

kwamba sio mimba yako. Wote mnawajibika (angalia sura ya 11 kwa taarifa zaidi kuhusu 

mimba). 

umesikia tetesi kwamba mmojawapo wa marafiki zako wa zamani ana uKiMWi. huna 

uhakika kama ni kweli, lakini je upime? 

Huu nao ni wasiwasi mkubwa. Ndio, nenda kwa washauri nasaha na upimaji ili uweze kutuliza 

akili yako au uchukue hatua zinazostahili. Nenda na mtu mmoja kwa ajili ya msaada (angalia 

sura ya 10 kwa ajili ya taarifa zaidi kuhusu VVU (UKIMWI). 

Mtu mzima au mwanafunzi mwenzako amekuwa anakupatia zawadi ndogo ndogo na 

starehe. lakini sasa anataka mfanye ngono. anasema anakudai pesa nyingi ambazo 

amekuwa anatumia kwa ajili yako. 

Usikubaliane na shinikizo hilo. Unaweza kuishia kupata mimba kwa makosa na kuachwa na 

mwanaume au mvulana. Kaa mbali naye. Kuwa jasiri na zungumza na wazazi wako, shangazi 

au mtu yeyote mzima kuhusu hali hii. Usijaribu kumudu jambo hili peke yako. 

Katika hali mbaya kama hizi wasiwasi unaweza kukusaidia. Unahitaji kufikiria sana chaguzi 

zote ulizonazo ili kumudu tatizo, halafu unahitaji kuzipima chaguzi na matokeo yake ili uweze 

kufanyia kazi yale yanayokufaa. 

Hata hivyo wasiwasi juu ya hali mbaya kama hizi unaweza kukuongezea mfadhaiko, yaani pale 

unapoanza kujisikia umeelemewa na matatizo yako na wasiwasi. Unapokuwa na mfadhaiko 

mwili wako utatoa ishara: Huwezi kuacha kufikiria tatizo. Moyo unadunda kwa nguvu. Unaweza 

ukajisikia unakosa hewa. Tumbo linaweza kukuuma. Unaweza kukosa usingizi au unaweza 

kuota ndoto mbaya (kupata jinamizi). Unaweza kuwa msahaulifu. Iwapo unazipata dalili hizi za 

mfadhaiko chukua hatua zifuatazo: 

61

62 


• Vuta hewa kwa nguvu. Iwapo umefadhaika sana 

na unajisikia kukosa hewa na kichwa chepesi, acha 

kufanya kile ulichokuwa unafanya na polepole vuta 

hewa nyingi, ukiizuia hewa ndani ya mapafu yako 

kwa sekunde chache kabla hujaitoa. 

• tafuta chanzo cha mfadhaiko Je, unaweza 

kuupunguza mfadhaiko? Je, umefaidhaika na 

kitu ambacho hustahili kuwa na wasiwasi nacho? 

Tengeneza orodha ya vitu vyote vinavyosababisha 

uwe na mfadhaiko halafu iangalie kwa makini. Je, 

majukumu yamezidi? Je unaweza kufanya lolote ili 

kupunguza orodha yako? 

• Zungumza na watu. Hakuna haja ya kutatua 

matatizo peke yako. Watu wengine wamepitia 

wakati mgumu kama wewe na wanaweza kutambua Usijaribu kumudu wasiwasi wako 

peke yako. Zungumza na mtu. 

namna ya kushughulikia tatizo lako. Anaweza 

kuwa mzazi wako, shangazi au wajomba , kaka 

au dada, rafiki wa karibu, mwalimu, jirani, mfanyakazi wa afya, kijana mshauri nasaha, 

kiongozi wa dini na mzee wa kijiji. Hawa ni watu wachache ambao wanaweza kukupa ushauri. 

Wanaweza kupendekeza ufumbuzi ambao hujaufikiria. 

• Fanya mazoezi. 

Kimbia, cheza mpira wa miguu au tembea haraka haraka, ogelea. Mazoezi ni 

njia nzuri sana ya kushinda mfadhaiko. 

• Pata usingizi wa kutosha. Jaribu kwenda kulala ukiwa na hali nzuri ya akili. Epuka kuangalia 

televisheni (luninga) kabla ya kwenda kulala. Jaribu kupumzisha misuli yote mmoja baada ya 

mwingine kadri unavyolala kitandani. 

• Kula chakula bora, Zingatia kupata kifungua kinywa, na milo yote ya siku. 

• tumia kusali au kutaamali. Hii ni njia nzuri ya kujituliza mwenyewe na kumudu mfadhaiko. 

Sala zimejaa mategemeo na hekima kuhusu namna ya kuyaendesha maisha yako ya kila siku. 

• Fanya kile unachokifurahia – Hivi ni vitu ambavyo vitakufanya uondokane na mawazo ya 

kuwa na wasiwasi, kama kutumia muda wako na rafiki wa karibu, kuchora, kuimba, kulima 

bustani, kupika, kusikiliza muziki n.k. 

• 

• 

• 

Zifuatazo ni njia chache za kupambana na mfadhaiko ambazo unatakiwa uepukane nazo: 

Kutumia pombe na madawa ya kulevya kama njia ya kutuliza mawazo. Hii sio dawa. Pombe 

na madawa ya kulevya vinatuliza zile sehemu za ubongo ambazo zinasaidia kufikiria na 

kudhibiti tabia yako. Pombe na madawa ya kulevya vinaweza kukufanya utende mambo 

ambayo baadaye utayajutia. 

Kuficha hisia zako na kuyaweka matatizo yote ndani ya roho yako hakuwezi kukusaidia 

kuyamudu na wala kumaliza mfadhaiko wako. Mwisho wake utajisikia kama unayetaka 

kupasuka. 

• 

Kuhamishia mfadhaiko wako kwa watu wengine. Jihadhari mfadhaiko wako usije ukakufanya 

kuwa na kiburi, mkali au mbaya kwa watu wengine. Hii itakufanya wewe mwenyewe ujisikie 

vibaya zaidi. 

Njia hizi za kukabiliana na mfadhaiko sio nzuri na wala hazifai. Zitazidisha ugumu wa maisha yako 

na zinaweza kukuongezea mambo mengine mabaya zaidi ya kukufadhaika. Mfadhaiko ni kitu 

unachoweza kukidhibiti, kwa hiyo usiruhusu ukutawale. 

KuMuDu huZuni 

Wakati mwingine matatizo yanaweza kukufanya ujisikie mnyonge na ukashindwa kupata njia 

ya kuyaweka maisha sawa. Hivyo kula matunda na mboga mboga, kucheza michezo na kulala 

usingizi wa kutosha kutakufanya ujisikie vizuri zaidi. 

Wakati mwingine unayo kila sababu ya kuwa na huzuni. Kwa mfano; ukifiwa na mtu wa karibu 

sana, utasikitika sana. Unaweza ukamkumbuka marehemu sana na kupata hisia kali ya 

kuhuzunika. Kama umefiwa na rafiki yako wa kiume au wa kike unaweza kujisikia mpweke sana, 

na unaamini kuwa hutaweza kumpata mtu mwingine kama yeye. 

Kupotelewa kwa namna hii ni kugumu, lakini unaweza kuyakabili matatizo. Baada ya kipindi 

cha huzuni, utajisikia uko tayari kuendelea na maisha. Ingawa masikitiko ya kumpoteza mtu 

unayempenda yatabakia palepale, mwishowe utakuwa na furaha tena. 

Lakini wakati mwingine watu wanakuwa na huzuni kubwa kiasi cha kutoyatamani maisha tena. 

Wanadhani maisha hayana maana tena na hakuna faida yoyote ya kuishi. Wanajisikia watupu na 

hawafai kabisa. Wanajisikia hawana raha. Wanajiona wamepoteza mwelekeo. 

Hisia hizi za kuwa na huzuni sana na kujiona hufai zinaitwa “unyong’onyevu”. Kunyong’onyea au 

kuvunjika kwa moyo kunaweza kukasababishwa na jambo linalohuzunisha kama kifo, lakini 

mara kwa mara watu wanaopatwa na tatizo hili wanapata shida kutambua sababu maalumu 

au kilichosababisha kuvunjika kwa moyo. Matokeo yake wanapata tabu kutambua kama 

wamevunjika moyo. Wanaweza kugundua mabadiliko mbalimbali yakiwatokea, kama vile: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Kuwa na huzuni wakati wote. 

Kukosa nguvu. 

Kushindwa kufikiri vizuri. 

Kuumwa kichwa mara kwa mara na matatizo ya tumbo. 

Kushindwa kufurahia mambo ambayo mwanzo yalikuwa yanafurahisha. 

Mabadiliko katika ulaji, (kama vile kula pelemende) au unywaji (kunywa pombe ili kujaribu 

kusahau matatizo). 

Je, umewahi kujisikia hivi au kuona mabadiliko kama haya yakimtokea rafiki yako? Kuvunjika 

moyo ni jambo la hatari, iwe ni wewe mwenyewe au rafiki yako, hivyo chukueni hatua zifuatazo:- 

• 


Jaribu kutambua ni kitu gani kinachofanya uwe na huzuni. 

63

64 

• 

• 


Zungumza na watu wengine kuhusu hisia zako 

Fanya mazoezi, na fanya mambo ambayo yanakufanya uwe na furaha na ujisikie vizuri. 

Pamoja na haya, jaribu kutoka nje ya nyumba 

yenu na pitisha muda na watu wengine. Jihusishe 

na shughuli za kanisa/msikitini au kikundi cha 

vijana. Kupitisha muda na watu wengine kunaweza 

kukusaidia kuondoa fikra za mambo ambayo 

yanakufanya uhuzunike sana. Kusaidia kazi 

watu wengine kunaweza vilevile kuwa njia nzuri 

ya kukufanya ujisikie vizuri. Kwa mfano; jaribu 

kumsaidia mtoto anayejifunza kusoma, msaidie 

rafiki au jirani yako kazi wanazozifanya. Inaonekana 

kama upuuzi, lakini utashangaa namna ambavyo 

kumsaidia mtu mwingine kazi kunavyoweza 

kukufanya ujisikie vizuri zaidi pamoja na matatizo 

uliyonayo. 

unapojisikia hovyo, kusaidia watu wengine 

kazi kunaweza kukufanya ujisikie vizuri zaidi. 

Kama yote hayo hayakukusaidia kiasi cha kufikiria kujiua, tafadhali mtafute mtu wa kuzungumza 

naye mara moja. Huyu anaweza akawa ndugu yako, mwalimu au mtaalamu wa ushauri nasaha. 

Wachungaji, mashehe na viongozi wa dini wengi ni washauri nasaha wazuri, na wanatoa msaada 

na ushauri kwa watu wakati wote. Ufumbuzi wa matatizo yako unaweza kupatikana, kwa hiyo 

usijaribu kuyatatua peke yako unapojisikia umenyong’onyea sana. 

UNAJUA kwamba pombe inaongeza mfadhaiko? 

Watu wengi hunywa pombe nyingi wanapokuwa na matatizo wakiamini kuwa inawasaidia 

kusahau shida walizo nazo. Pombe hufanya ubongo uwe kama umepata ganzi na kufanya 

matatizo kupungua papo hapo. 

Kwa bahati mbaya, pombe haiwezi kutatua matatizo yako ya huzuni au kusononeka. Ukweli 

ni kwamba pombe inaangukia katika kundi la madawa ya kupunguza uwezo wa ubongo 

na sehemu zingine za mwili kufanya kazi vizuri. Pombe na dawa zingine za kupunguza 

wasiwasi kwa hakika zinaongezea hali ya kusononeka. Kwa kuongezea, zinamsaidia mtu 

akwepe kutatua matatizo yanayomfanya asononeke. Matokeo yake, pombe inaweza kuwa 

ngao ya kutegemewa hasa matatizo yanapotokea. Watu wengine wanatawaliwa sana na 

pombe kiasi cha kwamba hawawezi kuishi bila kunywa. 

KUISHI VIZURI NA WATU 

Kuishi na kuelewana na watu ni sehemu nyingine muhimu katika afya ya hisia. Mahusiano 

mazuri na wazazi na marafiki zako yatakufanya wewe mwenyewe ujisikie vizuri kwa ujumla na 

yatakusaidia kupambana na raha na shida za maisha. Kuelewana na watu wengine kunahitaji 

stadi muhimu kama vile:- 


Kujitambua: Kujitambua maana yake ni kuwa na uwezo wa kuelewa hisia zako ni zipi na kwa 

nini ziko hivyo. Kujitambua maana yake ni kuwa unapojisikia ovyo ovyo unaachana na kufikiria 

kile unachohisi – iwe huzuni, hasira, kukata tamaa, wasi wasi, n.k. Na baada ya kuachana 

na unachohisi unaendelea na kufikiria ni kitu gani kinakufanya uwe hivyo. Kwa mfano je ni 

wasiwasi juu ya masomo yako? Je unashuku urafiki ambao unaonekana kufifia? Je kuna 

mtu amekufanya ujisikie vibaya? 

Kujitambua ni muhimu kwa sababu kunakusaidia 

uelewe tatizo na chanzo chake. Kwa 

kutumia taarifa hii unaweza kuanza kutatua 

tatizo. Kama una wasiwasi na kazi za shule, 

unaweza kuzungumza na wazazi au mwalimu 

wako na kuanza kupata msaada unaouhitaji 

ili ujiamini tena. Kama una wasiwasi na rafiki 

yako, unaweza kuchukua hatua ya kuzungumza 

naye na kumueleza namna urafiki wenu 

ulivyo wa muhimu, na kwa pamoja mnaweza 

kuangalia namna ya kuufanya uwe urafiki wa 

nguvu. Iwapo kuna mtu anakukosesha raha, 

unaweza kuamua kukabiliana naye ili afahamu 

kwamba unajisikia vibaya anapokutendea 

vile, au kama hiyo haisaidii, unaweza kuamua 

kukaa mbali na huyo mtu anayekufanya 

ujisikie vibaya. 

Kujitambua ni uwezo wa kugundua unachohisi na 

kinachokufanya uhisi hivyo 

Mwisho, kujitambua kunaweza kukusaidia kuujua udhaifu wako, - udhaifu unaotakiwa 

kuufanyia kazi mwenyewe. Je, unazo tabia au mwelekeo fulani ambao ungependa kuubadilisha? 

Kwa mfano: unaweza kugundua kwamba unapofanya vibaya mitihani yako ya shule 

unakuwa na tabia ya kumlaumu mtu mwingine. “Mwalimu hanipendi” unajisemesha mwenyewe. 

Au unafikiria “wanafunzi wengine walikuwa wanapiga kelele kwa hiyo nilishindwa 

kufikiri.” 

Ni rahisi sana kulaumu watu wengine, lakini ni tabia mbaya kwa sababu huwi mkweli na hujiwajibishi. 

Labda ulipokuwa mtoto ilikuwa sawa kulaumu watu wengine hasa kwa vile yapo 

mambo mengine ambayo watoto hawawezi kuyadhibiti. Lakini unapoingia utu uzima, unahitaji 

kuwajibika kwa matendo yako. Kama kuna jambo ambalo haliendi kama unavyotaka ni 

juu yako kujaribu kulibadilisha. Kujisikitikia na kujifanya kana kwamba wewe ni mwathirika 

wa matendo ya watu wengine haitatatua jambo lolote. 

Ushirikeli (uwezo wa kuelewa hisia za mtu mwingine): Uwezo wa kuelewa hisia za mtu 

mwingine ni sawa na kujitambua ijapokuwa huu ni uwezo wa kuelewa kile ambacho mtu 

mwingine anahisi na kwa nini anahisi hivyo. Kuwa na uwezo wa kuelewa hisia za mtu 

mwingine maana yake ni kuwa na uwezo wa kufikiri na kujua pale penye tatizo la mtu 

kama - rafiki, mzazi, ndugu, n.k. Unaweza kujua hofu zao,wasiwasi, woga na mahitaji yao, na 

unaweza kuelewa wanavyojihisi. Kama ambavyo kujitambua kunavyosaidia ujue mahitaji 

yako, ushirikeli unakuwezesha kujua hisia za mtu mwingine. Kwa mfano; kama rafiki yako 

ana huzuni, kufahamu tatizo lake kunaweza kukusaidia ujue namna ya kumsaidia kulitatua. 

65

66 

Kutatua tatizo na kufikiri kwa 

ubunifu: Ili kupata ufumbuzi wa 

matatizo kunahitaji kufikiri kwa 

ubunifu. Kufikiri kwa ubunifu ni uwezo 

wa kufikiri ufumbuzi wa tatizo usio 

wazi. Ni uwezo wa kusumbua akili 

yako ili kupata fumbuzi mbalimbali 

bila kujiwekea mipaka ya mazoea 

uliyoyasikia ya utatuzi wa jambo fulani. 

Kwa mfano: fikiria kuwa umepata 

mimba ukiwa unasoma shule. Wasichana 

wote unaowafahamu waliopata mimba 

waliacha shule na hawakuweza kumaliza 

masomo. Kufikiria kwa ubunifu maana 

yake ni kutokudhani kwamba lazima 

uache shule eti kwasababu wasichana 

wengine waliacha. Labda inawezekana 

ukakaa shuleni ukiwa na mimba. Au 

unaweza kurudi shuleni baada ya 

kujifungua mtoto. Labda kipo kituo kwa 

ajili ya vijana waliozaa ambako unaweza 

kuendelea na masomo au mafunzo. 

Kufikiri kwa ubunifu kunahusisha 

kuzungumza na watu wengine. (walimu, 

vijana washauri wazazi, shangazi, 

wajomba marafiki) na kuchunguza 

chaguzi zote zilizoko mbele yako. 

Stadi za makubaliano. Hizi ni stadi 

ambazo unahitaji ili kutatua tatizo au 

tofauti ulizonazo na watu wengine. 

Kwa mfano, unaweza ukataka kutoka 

na rafiki yako, lakini wazazi wako 

wanataka ukae nyumbani. Hali kama 

hii inahitaji stadi nzuri za makubaliano. 

Inaweza ikawa vigumu kukubaliana 

na wakati wingine kukatishwa tamaa. 

Unaweza kujisikia kama upasuke, 

kwamba umevunjika moyo kiasi cha 

kusema “potelea mbali” na kuondoka 

ukiwa umekasirika na kuchoshwa. 

Lakini unahitaji kuwa mvumilivu na 

mtulivu wakati unaeleza kwa nini 

unajisikia hivyo, na kile unachohitaji. 

Vilevile unahitaji kuwa mkweli, mtu 

unayeelewa na kuheshimu yale ambayo 

watu wengine wanayahisi na kuyahitaji. 


Je, unajua maana ya kutatua tatizo kwa 

ubunifu bila woga wala jazba? 

Anne ana umri wa miaka 16 na ni yatima. 

Anaishi na shangazi yake ambaye anamtaka 

afanye kazi dukani kwake kila siku baada ya 

kutoka shule. Hili ni tatizo kubwa kwa Anne. 

Hapati muda wa kutosha wa kujisomea. 

Ameanza kufadhaika kwa vile mitihani 

inakaribia. Hapati usingizi vizuri usiku kwa 

sababu ana wasiwasi sana kuhusu masomo. 

Ameanza kumchukia shangazi yake. 

Anashangaa iwapo shangazi yake anamwona 

kama kitendea kazi na kwamba hampendi 

wala kujali maisha yake ya baadaye. 

Anne anajitambua. Anajua kuwa anayo 

tabia ya kuficha hisia zake mpaka 

anapolipuka kwa hasira. Tabia hii haimsaidii 

sana. Shangazi yake naye anakasirika na 

kusema ameanza kukosa heshima.Safari hii 

anaamua kufanya mambo tofauti. Badala 

ya kumwambia shangazi yake kiugomvi 

“Hunipendi” anamweleza shangazi yake bila 

woga wala jazba “Ninawasiwasi sana kuhusu 

mitihani yangu lakini nataka pia kukusaidia 

kazi za dukani”. Hapa ameonyesha tabia ya 

kujiamini. 

Kwa kujieleza mwenyewe kwa njia hii, 

Anne amesimama imara na kuomba 

muda zaidi wa kujisomea. Lakini kwa 

wakati huo huo anaelewa shangazi yake 

anahitaji msaada wa dukani. Anaonyesha 

ushirikiano kwa shangazi yake ambaye ana 

majukumu mengine. Akifuata utaratibu huu, 

shangazi naye anaelewa pia. Kwa pamoja 

wanafikiri kwa ubunifu kutatua tatizo hili. 

Wanatengeneza ratiba inayompa Anne muda 

zaidi wa kujisomea jioni na pia kumsaidia 

shangazi yake jioni inapokuwa lazima. 

Inatia moyo kwa jinsi Anne alivyojisikia 

vizuri. Ghafla mfadhaiko unapungua na 

anaweza kuyafurahia maisha tena. 

Hata hivyo sio kila tatizo linaweza kujadiliwa na kufikia maelewano. Wakati mwingine 

utalenga katika matokeo ambayo yatakufanya uwe salama, hata kama mtu mwingine 

hatafurahia. Mathalani, rafiki yako wa kike au wa kiume amekataa kutumia kondomu 

pamoja na kumshawishi kwa nguvu zote. Katika hali kama hii zingatia usalama wako. 

Ondoka sehemu hiyo ikibidi. 

Msimamo: Msimamo ni stadi ya msingi katika kuelewana na watu wengine. Msimamo 

maana yake kutetea na kuyaenzi yale unayoyaamini wewe mwenyewe. Kuwa muwazi na 

mwaminifu kwako mwenyewe na watu wengine kuhusu kile unachokihitaji na kukitaka. 

Watu ambao hawana msimamo juu ya maisha yao huwa ni wanyenyekevu. Hata kama 

wanatendewa vibaya, hawajitetei. Watu ambao hawana msimamo mara kwa mara 

wanakosa imani ya kujienzi na kutetea mahitaji yao na kulinda hisia zao au hata miili yao ili 

wasiumizwe. 

Msimamo ni tofauti sana na kuwa mgomvi. Watu wagomvi ni watundu na hawana huruma, 

hawajali watu wengine wanahisi nini. Sio vizuri kuwa mgomvi kwa faida ya afya ya hisia 

kwa sababu, kwa undani kabisa, utajisikia vibaya kutokuwa na huruma kwa wengine. 

Misingi ya msimamo: 


• amua unachohisi au unachotaka na kiseme. Usiogope kuwa mkweli kuhusu hisia 

zako. Watu wanatakiwa kuziheshimu hisia hizo. Kwa mfano, labda ulijisikia vibaya na 

unakosa raha baada ya rafiki yako wa kiume kukugusa sehemu zako za siri. Unatakiwa 

kumwambia, “Nilikosa raha uliponigusa sehemu zangu za siri sitaki uniguse hivyo tena”. 

Mtu anayekupenda kweli hatataka kufanya vitendo ambavyo vinakukosesha raha. 

• Mtazame mtu machoni: Kumwangalia mtu machoni ni kudhihirisha msimamo wako. 

Inamjulisha mtu mwingine kwamba hutanii kuhusu kile unachokisema na kwamba 

unaangalia kama wanakusikiliza au hawakusikilizi. Tamaduni nyingi haziungi mkono 

kumwangalia mtu machoni wakati wa mazungumzo. Wakati mwingine katika maeneo 

mengine huliona jambo hili ni ufedhuli (kutokuwa na ustaarabu/heshima) kijana 

mdogo anapomwangalia mtu mzima moja kwa moja usoni. Unaweza kufuata mila na 

desturi, kama kupiga magoti, kuonyesha heshima lakini kwa wakati huo huo endelea 

kumwangalia mtu huyo usoni kama unataka kuonyesha ujasiri/msimamo wako. 

• usitoe visingizio. Hisia zako ni sababu tosha. Kwa mfano, kama hujisikii kufanya 

mapenzi lakini rafiki yako wa kike au kiume anakulazimisha, epuka kutumia watu 

wengine kama kisingizio. Usiseme, “mama yangu karibu atarudi nyumbani au tumbo 

linaniuma au ninaogopa kupata mimba au nina kazi ya kusoma kwa hiyo sio muda mzuri 

kwangu”. Unaweza ukamchanganya rafiki yako na visingizio hivi. Anaweza kudhani 

unataka kwenda sehemu nyingine, au kwamba labda unataka kutumia kondomu. 

Anaweza asitambue kwamba unachotaka kumwambia ni “siko tayari kufanya tendo hilo 

kwa hiyo sitaki”. Kwa hiyo basi sema kile unachotaka. 

• usisemewe na mtu mwingine. Iwapo hutaki kufanya jambo fulani, sema mwenyewe 

na usiulize mtu mwingine kama ni sawa. Kwa mfano, kama mtu ana kushawishi unywe 

pombe au madawa ya kulevya usiseme; “nisingependa, lakini kama unaona sawa …? 

Badala yake sema “Hapana, ninashukuru. 

67

68 


Sihitaji kitu chochote”. Waonyeshe kwamba unajua unachotaka, hivyo hutafuti kibali chao. 

Usibabaishwe na hoja za watu wengine. Endelea kurudia msimamo wako juu ya yale 

unayoyataka na usiyoyataka. Labda rafiki yako wa kike anaendelea kukulazimisha mfanye 

mapenzi na ana tumia hoja hizi: “Hivi hunipendi?”, “Unajua nilifanya mapenzi na mvulana 

wangu wa zamani. Simama imara na usikubali. Mwambie “mimi sio mvulana wako wa 

zamani. Mimi ni mimi. Sitaki kufanya mapenzi na wewe. 

Kumbuka, unayohaki ya kubadilisha mawazo. Labda wewe na rafiki yako mlizungumza 

kuhusu kufanya mapenzi siku chache zilizopita, na ulimwambia mtafanya mapenzi. Lakini 

umefikiria kiundani na unaona ni makosa kufanya hivyo. Iwapo atasema; “Lakini ulikubali 

mwenyewe kwamba tungefanya mapenzi”. Mwambie: “Nimebadilisha mawazo. Siko 

tayari”. Kama kweli anakupenda, ataheshimu maamuzi yako mapya na atasubiri mpaka 

utakapokuwa tayari. 

Kuwa na msimamo ina maanisha kuwa na uhakika na kile unachotaka 

Kuwa na stadi za maisha zilizojadiliwa katika sura hii,kujitambua,ushirikeli,kutatua 

matatizo kwa kufikiri, kwa ubunifu,stadi za makubaliano,kuwa na msimamo ni baadhi ya 

nguzo za afya ya hisia nzuri.Ukizifahamu stadi hizi utakuwa salama na si ajabu utafanikiwa 

katika vitu vingi utakavyojaribisha maishani. 


Sura ya Sita 

utunzaji afya ya akili na Moyo 

Kuwa na afya njema ya hisia ina maana zifuatazo: 

· Kujisikia vizuri wewe binafsi. Ni kujipenda na kujiheshimu. Pia ni kujithamini. 

· Kujikubali kuhusu uwezo wako. Unakuwa huna wasiwasi sana kuhusu 

udhaifu wako na huogopi kujaribu mambo mapya. Unakuwa unajiamini. 

· Kuweza kukabili wasiwasi na mfadhaiko. Unakuwa huna wasiwasi na 

mwonekano wako, huna wasiwasi kwa vile eti huwezi vitu fulani, huna 

wasiwasi na maneno ya marafiki zako wala huna wasiwasi kwa vile tu 

huna mpenzi. 

· Kukabili huzuni. Unajitahidi huzuni na hasira zisikutawale na kukukosesha 

matumaini. 

· Kutambua hisia zako na sababu za hisia hizo. Unapojisikia vibaya (iwe 

hasira, uchovu, kukata tamaa) acha kufikiria hisia hizo na sababu zinazosababisha 

ujisikie hivyo. 

· Kuelewa hisia na sababu wanazotoa watu wengine. Unajiuliza ingekuwa 

wewe ungefanyaje? Unakuwa mtu unayejaribu kuelewa wasiwasi, matatizo 

au mahitaji ya watu wengine. Huu ni uwezo wa kutambua hisia za watu 

wengine. 

· Kutatua matatizo na kufikiri kiubunifu. Unakuwa na njia nyingi za 

kutatua tatizo linapojitokeza. Pia unatumia njia bora zilizojificha ambazo 

hutatua tatizo kwa urahisi zaidi. 

· Kumweleza mtu mwingine kuhusu hisia zako, unachokitaka na sababu 

zako. Unapojaribu kusuluhisha tatizo au mgongano wa mawazo unakuwa 

ni mtu wa kujadili bila kumvunjia heshima mwenzio. Unatafuta suluhisho 

lenye manufaa kwa pande zote mbili. Unakuwa ni mtu wa mapatano. 

· unakuwa na msimamo wako. Unasisitiza unachokitaka na unachokihitaji. 

Unakuwa muwazi na mkweli kuhusu hisia zako. Unakataa kushurutishwa 

kwa kitu usichokitaka. 

Hisia njema ya mtu mmoja hujengwa na waliomzunguka. Kutakuwa na muda utahitaji 

ushauri na msaada toka kwa wengine- toka kwa wazazi, marafiki, walimu, 

wajomba, shangazi, kaka , dada, viongozi wa dini au mshauri nasaha. Kitu muhimu 

katika kujenga hisia njema ni kuweza kuomba ushauri unapouhitaji. 

69

70 


Maelewano Na 

Wazazi Wako 

Vijana wengine wamebahatika kuwa na wazazi ambao wanaweza wakaelewana na kuzungumza 

mambo muhimu. Lakini vijana wengi wanashindwa kuelewana na wazazi wao hasa kipindi cha 

balehe. Mahusiano na wazazi wao yanaanza kuwa magumu. Wanaanza kushindana na kubishana 

katika kila kitu na wazazi wao. Wanajisikia kama wazazi wao wamepitwa na wakati na wana 

mambo ya kizamani. Wanajisikia kama wazazi wao hawawaamini na hawana imani nao. 

Gifty, kutoka Ghana (umri, Miaka 14) 

“Wazazi wangu wako huru na tunashirikiana katika matatizo 

yangu hivyo huwa nakubaliana nao. Kila mara wananifanya 

nijisikie mwenye furaha na wananishauri mambo mengi. Ninataka 

wazazi wawe na muda mwingi kwa ajili ya watoto wao. Ni vema 

wazazi wazungumze na watoto wao na kuwashauri kwa sababu 

watoto wanawategemea sana wazazi ili ndoto zao ziwe kweli”. 

cathy kutoka uganda (umri, Miaka 17) 

“Ukali wa mama yangu na mabadiliko katika mwili wangu 

vilijitokeza pamoja. Alinikataza nisijumuike na makundi, wakati 

mimi ndio muda niliokuwa nahitaji sana makundi ili kuweza 

kubadilishana mawazo.” 

Panaito kutoka kenya (umri, miaka 14 ) 

“Wazazi wangu mara nyingine walinizuia kuchanganyika na vijana 

wenzangu”. 

barlay kutoka Kenya (umri; miaka 16) 

“Wazazi wanajaribu kutufanya tuwe wazuri lakini mara nyingine 

huwa wakali. Wanatuchagulia marafiki, na kitendo hicho 

sikipendi.” 

71 

SURA YA 7

72 


halima kutoka Kenya (umri; Miaka 14) 

“Mimi na wazazi wangu mara zote hatukubaliani kuhusu mimi 

kutoka nyumbani bila baibui (gauni nyeusi na mtandio wanazovaa 

wanawake wa Kiislamu), na baada ya kumaliza mtihani 

hawapendi mimi nitoke kila wakati”. 

Bila kujali upande uliofungamana nao bado kuna mambo mengi unaweza kufanya ili 

kudumisha na kuboresha uhusiano na wazazi wako. Wakati mwingine inaweza kuwa kazi 

ngumu lakini ukidhamiria na kujituma jitihada zako zinaweza kufanikiwa, maelewano 

yatakuwa mepesi zaidi. 

KUTHAMINI FAMILIA 

Orodhesha mambo unayoyaenzi na kuyafanya. Pengine unafikiri kuwa ucheshi ni moja 

ya sifa zako nzuri. Pengine unapenda unavyotabasamu. Pengine unajisikia vizuri kuhusu 

kipaji chako. Pengine unajisikia vizuri kuhusu kipaji chako cha useremala au wepesi katika 

hesabu. 

Baada ya hapo, jaribu kufikiria wapi hivyo vipaji vilipotoka.. Kwa mfano, Ulijifunza wapi na 

toka kwa nani? Unaweza kubainisha baadhi ya tabia hizi kwa wazazi wako, shangazi zako, 

na wajomba au ndugu zako wengine? Je, ucheshi ni wa mama yako? Tabasamu ni la baba 

yako? Nani alikufundisha mambo ya useremala?n.k 

Mara nyingine ni rahisi kuingia katika malumbano na wazazi wako na ndugu wengine 

katika ukoo kiasi kwamba sio rahisi kuona ni kiasi gani umerithi toka kwao. Unapata 

matatizo ya kuona mambo mnayofanana kwa sababu ya tofauti za mtizamo, tofauti kuhusu 

jambo fulani. Mara nyingine unaweza kujisikia unaaibishwa na ndugu zako. Labda wazazi 

wako hawana fedha za kutosha, hivyo familia yako wanaishi katika chumba kimoja hata 

kukufanya uone aibu kuwaleta marafiki nyumbani. 

Ni muhimu kuthamini familia yako na kuikubali kama ilivyo – tajiri au masikini. Lenga 

katika kile ambacho ndugu zako wameweza kukupatia, kuliko kile ambacho hawakuweza 

kukupatia. Kumbuka kuwa familia yako imefanya kazi kukufanya uwe ulivyo na 

utakavyokuwa. Familia yako pia imekupa maadili ya kukuwezesha kuishi kama unavyoishi. 

Hii haina maana ya kwamba uko sawa sawa na wazazi wako. Zinaweza kuwepo tofauti 

nyingi kati yenu kama kulivyo kufanana kwingi. Kwa kuongezea, kipindi cha balehe ndio 

muda ambao vijana wengi wanataka kugundua tofauti kati yao na wazazi wao. Wanataka 

kujitegemea, jambo ambalo ni la kawaida na zuri. Hata hivyo, kujitegemea siyo jambo rahisi. 

Ukweli linaweza kuwa vigumu sana kwako na hata kwa familia yako. 

FAHAMU YALE WAZAZI WAKO WANAYOYATAKA 

Unapojaribisha muonekano na tabia mpya na njia mpya za maisha, familia yako inaweza 

kuona shida sana. Watashangaa nini kimekupata, wapi umepata mawazo hayo ya ajabu? 

Wapi kijana wao wa kiume au kike amekwenda? Huyu kijana ni nani ambaye anapenda 

kutumia muda wake mwingi akiwa peke yake au kuzururazurura kwenye vijiwe? 

Inaweza kuwa vigumu kwa wazazi kutambua kuwa unakuwa mtu mzima unayeweza kufikiri 

mwenyewe na ambaye unayo maoni yako. Bado wanafikiria ungali mtoto. Kuwa mtulivu wakati 

wazazi wanajirekebisha kwa mabadiliko yako makubwa. 

Grace, kutoka Kenya (umri; Miaka 14) 

“Hatukubaliani mara nyingine kuhusu mavazi, kwa sababu wanasema 

suruali na jinzi ni kwa ajili ya wanaume. Lakini ninadhani 

kuzivaa ni salama kwangu kuliko kuvaa gauni na sketi. Hawataki 

pia nisuke rasta. Wanasema ni mtindo wa watu wabaya. Lakini 

mimi sifikirii hivyo nachukulia kama mtindo tu”. 

bernard, kutoka Kenya (umri; Miaka 17) 

“Mara nyingine mawazo yangu yanapingana na ya wazazi wangu.” 

Kumbuka kwamba wazazi wako walikua kipindi cha zamani tofauti na wewe. Hata hivyo, kama 

wazazi wako wanafuata mila, waonyeshe angalao jambo jipya zuri. Wazazi wako ni kiunganishi 

cha utamaduni wa zamani na wa kisasa. Huu ni utajiri kwako. Unaweza kujifunza mengi kuhusu 

utamaduni kutoka kwa wazazi wako na wakubwa zako. Litakuwa jambo la kuhuzunisha kama 

utapoteza mambo haya: 

• 

• 

• 

• 

SURA YA 7 | MAELEWANO NA WAZAZI WAKO 

Lugha ya asili au lugha ya mama. 

Historia ya watu wako. 

Vifaa vya asili vya muziki, nyimbo na hadithi 

Ngoma za asili na upishi. 

Ingekuwaje kama usingejua hata moja kuhusu 

utamaduni wako? Ungelikuwa nani? Ungelikuwa 

upande gani? 

Jifunze kuhusu historia yako, utamaduni, 

mila, muziki, ala, na kucheza ngoma 

Bila kuwa na fikra ya utamaduni wetu na historia yetu tutapotea. Wahenga wetu, lugha yao, 

utamaduni na imani ni mambo muhimu ya utambulisho wetu. Usiyadharau! 

Bila shaka, utamaduni wa kisasa una mambo mengi mazuri - yale yanayofanya maisha yetu 

yaonekane bora kama elimu, madawa ya kisasa na mawazo mapya juu ya wajibu wa wanaume na 

wanawake. 

Kwa mfano, wasichana sasa wanayo nafasi zaidi katika elimu na kazi nzuri ukilinganisha na bibi 

zao. Mitazamo ya zamani kama kuamini kwamba wanawake na wasichana wanalazimika kukaa 

nyumbani kupika na kuangalia nyumba zinabadilika. Mtazamo kuhusu kuendeleza mila za ndoa 

katika umri mdogo nazo zinabadilika. 

Kwa sasa unaishi kipindi cha kusisimua. Mambo mengi yamewekwa wazi. Unayo nafasi ya 

kutosha kuchagua namna unavyotaka kuishi. Unaweza ukachagua mazuri kutoka kila upande 

– mazuri ya utamaduni wa asili na mazuri ya utamaduni wa kisasa. Unaweza kuyakumbatia 

unayofikiri ni mazuri, na kuyakataa yale unayofikiri ni mabaya. 

73

74 


Kadri unavyojaribu kufanya maamuzi yako kuhusu yapi unayotaka kuishi nayo, kati ya kiasili na 

ya kisasa jaribu kuwa mwangalifu kuhusu hisia na imani za wazazi na wazee wako. Zungumza nao 

ili kujua misimamo yao. Waeleze hisia zako na kile unachowaza. 

KuMuDu MataRajiO Ya WaZaZi WaKO 

Wazazi wengi wanatarajia mengi kutoka kwa vijana wao. Wanataka uishi maisha mazuri kuliko 

walivyoishi, hivyo wanataka ufanye kazi kwa bidii zaidi, ufanye vizuri shuleni, na uwe makini zaidi! 

Mategemeo ya wazazi wakati mwingine 

yanaweza kuonekana kama mzigo mzito. 

Mara nyingine inakuwa kana kwamba 

wamelenga sana katika maisha yako ya 

baadaye wanayofikiria uwe nayo, kiasi cha 

kwambahawasikilizi mawazo na matakwa yako. 

Huenda baba yako anataka uwe daktari, lakini 

huna uwezo katika masomo ya sayansi. Au 

pengine mama yako anategemea wewe uoe na 

kuishi kijijini ulikozaliwa, lakini unataka uende 

Chuo Kikuu ukawe mwandishi wa habari. 

Hali ya namna hii inaweza kuwa ngumu. Wazazi unataka kuwa mwalimu, nasema hapana… atakuwa 

wako mara kwa mara wanadhani wakati wote daktari. hivyo ndivyo nataka kijana wangu 

wanajua kipi kizuri kwako, hata kama hawajui. 

Inaweza kuwa vigumu kwao kutambua kwamba wewe ni mtu unayejitegemea mwenye kipaji 

chako, mawazo na ndoto zako. Wanaweza kuwa wanapata shida kutambua kati ya ndoto zako na 

ndoto walizonazo wao. 

Jaribu kuwa mvumilivu na kumbuka kwamba wazazi wako wanataka maisha yako kuwa mazuri. 

Endelea kuzungumza na wazazi wako. Waeleze kuhusu malengo na ndoto zako, na kwa nini 

unataka kufuatilia ndoto hizo. Waonyesha jinsi ulivyodhamiria. 

MaWaSilianO na WaZaZi WaKO 

halima, kutoka Kenya (umri; Miaka 14) 

“Mara nyingine wazazi wangu wananipa presha kubwa. Wanategemea 

nifanye kila kitu vizuri na nisifanye makosa yoyote. 

Wananitegemea niwe sahihi, jambo ambalo halitawezekana, 

kwasababu sisi sote ni binadamu ambao tunaweza kufanya 

makosa wakati wowote!”. 

Kukosekana kwa mawasiliano ya wazi ndicho chanzo cha malumbano kati ya vijana na wazazi 

wao. Cha kushangaza ni kuwa inakuwa vigumu kukaa chini na kuwa na mazungumzo yenye 

manufaa kwa pande mbili. 


Wazazi wengi hupenda sana kuwasaidia 

watoto waoili wapite salama katika kipindi cha 

balehe lakini mara nyingi hushindwa namna 

ya kuwasaidia. Wanaogopa kuwaaibisha au 

kujiaibisha wao wenyewe. Huenda hata wazazi 

wao pia hawakuzungumza nao juu ya balehe na 

mabadiliko yote anayopitia kijana. Hivyo ni vigumu 

sana kwao kukusaidia wakati wao wenyewe 

hawakupata msaada wowote. Kama ilivyo kwako, 

wanaweza wasiwe na uzoefu mkubwa katika eneo 

hili au wasiyajue majukumu yao. 

Kwa vipi kijana anaweza kujifunza kuongea kwa 

uwazi na wazazi, shangazi, wajomba, babu na bibi 

au jamaa yeyote katika familia? Unajenga vipi 

julia, kutoka Ghana (umri: Miaka 22) 

“Nilipoanza kuona mabadiliko mwilini mwangu, niliona vigumu 

kuyazungumza kwa wazazi wangu. Lakini kadri muda ulivyoenda 

nilijisikia huru zaidi na niliweza kuongea nao. Niliwauliza swali 

lolote nililotaka kuwauliza.” 

Waonyeshe wazazi wako kuwa unajali 

kuwafurahisha 

uhusiano wakati wanapokuamini na hasa kama mlikuwa mnabishana muda mfupi uliopita? 

Utaanzaje kujenga uhusiano huo? Bila shaka hakuna jibu rahisi lakini hapa kuna vidokezo 

unavyoweza kujaribu: 

• Waonyeshe wazazi wako kuwa unaweza kuwafurahisha. Jitolee kuwasaidia wazazi 

wako katika shughuli yoyote wanayoifanya – jikoni, kuzunguka nyumba au bustanini. 

Wakati mnafanya kazi pamoja eleza suala lako unalotaka mlijadili. 

anthony, kutoka Kenya (umri: miaka 15) 

“Njia bora zaidi kukabiliana na wazazi ni baada ya kuwa umefanya 

kazi fulani ya kuwafurahisha ndipo unapoweza kwenda kuongea 

nao jambo unalotaka.” 

• chagua muda mzuri wa kuongea. Uchaguzi wa muda ndio kila kitu! Chagua muda 

ambao wazazi wako hawajachoka sana au wakati hawana shughuli nyingi. Yaweza kuwa 

vizuri kusubiri hadi mwisho wa wiki wakati wanapumzika na hawafikirii sana masuala 

ya kazi. 

• anza na mada rahisi. Anza na mada ambayo sio ya kutahayarisha kwako au kwao na 

ambayo hamtofautiani nao sana. Katika familia nyingi wazazi na watoto wao huanza 

kuongea pale tu kunapokuwa na jambo zito – mfano wakati watoto wanapotaka 

kufanya kitu wasichopenda wazazi. Hapa ni mahali pagumu kuanzia. 

Unaweza kuanza kujaribu kuzungumza na wazazi wako juu ya hali au tatizo la rafiki yako 

kwanza kabla ya kwako. 

75

76 


Hii inaweza kuwapa wote wewe na wazazi wako hisia za kumthamini kila mmoja wenu na 

inaweza kusaidia kujenga uaminifu na uelewa juu ya hali isiyokuwa ya binafsi sana. Lakini 

usisaliti uaminifu wa rafiki yako, pia linda siri zake. Kwa mfano unaweza kuongelea tatizo 

la rafiki yako kwa wazazi wako, lakini usimtaje kwa jina huyo rafiki yako aliye katika hali 

ngumu. 

• 

Waonyeshe wazazi wako kuwa unayajali 

mawazo yao. Waulize wazazi wako 

wanafikiria nini na kwa nini wanajihisi 

hivyo katika hali fulani. Jaribu kuelewa 

mtazamo na wajibu wao. Labda unadhani 

wazazi wako hawataki uende disko kwa 

sababu ni wakali. Lakini huenda kuna kitu 

wanakijua kuhusu disko ambacho wewe 

hukijui. Huenda wamesikia kuwa wasichana 

hubakwa huko au watu huuza madawa ya 

kulevya huko. Wanaweza kuwa na sababu 

nzuri sana ya kuhisi hivyo na wangependa 

uvutiwe na sababu zao na uyajali mawazo 

yao. 

Waulize wazazi wako nini wanafikiri na kwa 

nini. Wanaweza wakawa na sababu nzuri kuhusu 

mienendo yao. 

• uwe na heshima. Wazazi wako, ndugu zako na wakubwa zako wanajali sana suala la 

heshima. Hivyo hata kama unahisi kukatishwa tamaa, jaribu kutopiga kelele na kufanya 

wakuone huna heshima. Pia uwe na heshima kwa maadili yao. Wakati baadhi ya maadili 

yanaweza kuwa sawa na ya familia yako lakini mengine yaweza kuwa tofauti. Kama 

unataka kuishi katika maadili tofauti na ya wazazi wako ni sawa, lakini usiwakosee 

wazazi wako juu ya imani zao hata kama kwako zitaonekana kupitwa na wakati au kuwa 

za kijadi mno kwako. 

• jenga kuaminika. Waonyeshe wazazi wako kuwa unawajibika na kuwa wanaweza 

kukuamini. Wakikuambia kuwa uwe nyumbani wakati fulani, hakikisha kuwa unakuwa 

nyumbani wakati huo. Uwe muwazi kwao kwa kitu unachotaka kufanya na elezea 

sababu zake. Usijaribu kwenda disko kwa siri wakati umewaambia wazazi wako kuwa 

unaenda nyumbani kwa rafiki yako. Ukijaribu kuwadanganya huenda wakagundua na 

utakuwa umevunja imani yao kwako. 

Wazazi wako wanatakiwa kuheshimu mambo yako ya faragha. Lakini usitumie vibaya 

faragha hiyo kwa kuishi maisha ya siri na ya hatari. Wazazi wako pia wanatakiwa 

waheshimu uchanguzi wako wa marafiki lakini pia unahitaji kuwaonyesha kuwa unaweza 

kuchagua marafiki wazuri. Usijihangaishe na watu ambao hawakujali na ambao maadili yao 

kimsingi yanapingana na ya familia yako. 

aloysious, kutoka uganda (umri: Miaka 19) 

“Unatakiwa kufanya ulichoambiwa hata kama hupendi na 

usiwafadhaishe wazazi kwa kufanya vitu ambavyo unajua vita 

waumiza moyoni. Kwa kufanya yote haya utakapoongea nao 

hawatakukatalia lolote utakalowaambia.” 


• uwe muwazi kwa wazazi wako. Kumbuka 

kuwa unabadilika haraka sana kiasi 

kwamba wazazi wako wanaweza kuhisi 

kuwa hawakuelewi vizuri. Ni wajibu wako 

kuhakikisha kuwa wanakuelewa. Ongea 

nao kuhusu ndoto zako, matarajio yako, 

na mahitaji yako ili wahisi kujiamini kuwa 

wanakufahamu wewe na unachokitaka. 

Shirikiana nao katika masikitiko na 

mashaka yako. Waulize wangekuwa ndio 

wenyewe katika nafasi yako wangefanyaje. 

Waruhusu wazazi wako wakutane na rafiki 

zako ili wajue ni nani unayekwenda naye 

matembezini. 

Kwa wazazi wako, watambulishe marafiki zako 

ili wajue kuwa wanaweza kukuamini. 

Wakati wazazi wako wanapohisi kuwa wanakuelewa vizuri, watajisikia vizuri zaidi 

wakikuamini. Itawasaidia kuanza kukukubali kama mtu unayeelekea ukubwani na kuacha 

kukuchukulia kama mtoto. Itasaidia pia wakuruhusu ufanye maamuzi mengi mwenyewe. 

Prisca, kutoka Kenya (umri: Miaka 14) 

“Njia nzuri ya kukabiliana na wazazi wako ni kuwaeleza matatizo 

yako na kuwaomba kama wanaweza kukusaidia. Ukiwaomba 

hawawezi kukataa kwasababu wana mapenzi na uelewa. Unaweza 

kupanga siku ya kukaa nao pamoja na kubadilishana nao mawazo 

juu ya vitu unavyotaka kuzungumzia kwa sababu hawawezi 

kukataa.” 

• Waonyeshe wazazi wako kuwa unawajali. Kama unavyotaka wao wakuonyeshe kuwa 

wanakupenda, ni wajibu wako kuwaonyesha kuwa unawajali. Wafanyie vitu vizuri 

kuonyesha kuwa unawapenda na unataka kuwafurahisha. 

Sherifan, kutoka Ghana (umri: Miaka 15) 

“Unatakiwa wakati fulani uwanunulie wazazi wako zawadi. Huwa 

wanafurahi sana.” 

Ni vigumu sana kuelewana vizuri na wazazi wako, na kumudu ukali wao, kuyakidhi matarajio 

yao makubwa, na kuyakubali maadili yao ya kiutamaduni. Itachukua muda na subira kubwa. 

Lakini kila dakika itakuwa na thamani kwa juhudi kidogo utakayoifanya. Itakuwa ya 

thamani kwa sababu kuna wakati marafiki na wenzako hawawezi kukushauri kama wazazi 

wako”. 

Gifty, kutoka Ghana (umri: Miaka 14) 

“Unapaswa uwaheshimu wazazi wako na uweke aibu kando. 

Uwaeleze wazazi wako matatizo yako kwa sababu ndio watu 

pekee wa kuwa na majibu kwa matatizo yako. Ongea na wazazi 

wako mara kwa mara”. 

77

78 


VYANZO VINGINE VYA KUPATA MSAADA. 

Wakati mwingine kunatokea tofauti kubwa kati 

ya wazazi wako na wewe mwenyewe kuhusu 

mitazamo mbalimbali. Umejaribu kuzungumza nao 

lakini hukufanikiwa. Wanakataa kukusikiliza na 

tatizo linazidi kuwa zito. Kwa mfano, inawezekana 

wazazi wakasema kuwa wanataka kukuachisha 

shule ili wakuoze kwa mwanaume mzee. 

Umejaribu kuwaelezea umuhimu wa shule kwako. 

Umewaeleza kuhusu ndoto yako ya kuwa mwalimu 

na hawajakusikiliza. 

Kuna hali nyingi ngumu kama hizi ambazo huwezi 

kuzimudu peke yako. Unahitaji kumtafuta mtu 

mzima anayeweza kukusaidia. 

jenifer, Kutoka Ghana (umri: Miaka 17) 

“Unapaswa kuwasaidia nyumbani katika chochote 

wanachokifanya. Katika kuwasaidia mambo yote haya 

mapenzi kati yako na wao yatadumu muda mrefu.” 

Kama unaona ni tatizo kuongea na 

wazazi, jaribu kumuuliza mtu mzima 

mwingine kwa ushauri na msaada. 

evans, kutoka Kenya (umri: Miaka 16). 

“Kama huwezi kuzungumza na wazazi wako kutatua tatizo au 

mabishano, unapaswa kuzungumza na ndugu wa karibu, mtu 

kama shangazi yako au mjomba ambaye atakusaidia wewe na 

kujua lipi zuri kwako.” 

Jaribu kuzungumza na mtu mzima mwingine ambaye ni mpole, anayejali na unayemwamini 

– mtu anayekufahamu, kama ndugu, kaka, mtu mzima au dada, mwalimu, rafiki wa familia, 

baba wa rafiki yako, kiongozi wa dini au afisa jamii. Mwombe akupe ushauri na akusaidie 

kuzungumza na wazazi wako kuhusu jambo hilo. 

Hata kama huna tatizo kubwa na wazazi wako, lakini unahitaji ushauri, unaweza kujikuta 

kuwa ni rahisi zaidi kuzungumza na shangazi, mjomba au ndugu. Wako watu wengi 

wanaokujali na wako tayari kukusaidia ukiwaomba. 


Sura ya 7 

MAELEWANO NA WAZAZI WAKO 

Ujana balehe ni kipindii ambacho vijana wengi inawawia vigumu kupatana na 

wazazi wao. Lakini sio lazima mara kwa mara iwe hivi. Yapo mambo mengi unaweza 

kuyafanya kuimarisha uhusiano na wazazi wako: 

thamini familia yako. Ikubali familia yako jinsi ilivyo - tajiri au masikini. Tumia muda 

wako kufikiria kile ambacho familia yako imekupatia, kama vile nguvu ulizonazo, 

kuthaminiwa na vitu vingine vinavyokuhusu wewe mwenyewe. Usiangalie tu nini 

hawajakupatia. 

elewa imani na vitu wanavyothamini wazazi wako. Wazazi wako walikua kipindi 

tofauti na wewe. Hata kama unafikiria wazazi wako wanafuata mila za kizamani, 

tafuta yaliyo mema. Jifunze kutoka kwao kuhusu historia yenu, mila na desturi, 

muziki na lugha. 

Kumbuka kwamba wazazi wanakutakia mema. Kumudu matarajio ya wazazi wako 

inaweza kuwa vigumu, hasa ikiwa matarajio ya ndoto zao na zako yanatofautiana. 

Zungumza na wazazi wako kuhusu malengo yako na kwa nini unataka 

kuyaendeleza. Waonyeshe kuwa unayo nia na unafanya kazi kwa bidii. 

Kuwa mwaminifu na muwazi kwa wazazi wako. Angalia wakati mwafaka wa 

kuzungumza na wazazi wako. Wape nafasi ya kujua utakuwa mtu mzima wa 

namna gani. Waonyeshe kwamba ni mwaminifu na muwajibikaji. 

Waonyeshe wazazi wako kwamba unajali hisia zao na unataka kuwafurahisha. 

Waulize wazazi wako kwa nini wanahisi wanavyo hisi. Jaribu kuelewa tatizo lao. 

Waonyeshe kwamba unapenda na kujali wanachofikiria. 

Kuwa na heshima. Hata kama hukubaliani na wazazi wako, jaribu kutokuongea kwa 

sauti kali au kuwaonyesha ufidhuli. 

Kuwa mvumilivu kwa wazazi wako. Wape muda wazoee ukweli kuwa umeanza kuwa 

mtu mzima mwenye maoni na ambaye anayeweza kufikiri mwenyewe. 

Kuwa mvumilivu kwako binafsi. Kujenga mahusiano ya karibu na ya wazi na wazazi 

wako inachukua muda na ni kazi ngumu. Usivunjike moyo na kukata tamaa, uhusiano 

mzuri hauwezi kujengwa kwa siku moja. 

Mara nyingine, tofauti ya maoni kati yako na wazazi wako inaweza kuwa kubwa sana. 

Tafuta mtu mzima anayejali na unayemwamini – shangazi au mjomba, mtu mzima, 

rafiki wa familia, mwalimu, kiongozi wa dini au afisa ustawi na omba ushauri. Pengine 

wanaweza wakasaidia kutatua tatizo ulilonalo dhidi ya wazazi wako. 

79

80 


Urafiki Na Mapenzi 

Sura hii ianahusu urafiki na mapenzi. Kila mtu anahitaji urafiki ulio mzuri na kila mtu 

anahitaji kujisikia anapendwa na watu wengine. 

uRaFiKi 

Marafiki wanachukua nafasi kubwa katika 

kutufanya sisi tuonekane kama tulivyo. 

Wanatufanya tucheke na wanatufanya tujisikie 

wenye furaha. Wanatufahamisha mambo 

mapya na mawazo mapya, wanakuza upeo wetu. 

Wanashiriki ndoto zetu na kujaribu kutusaidia 

kutengeneza mipango ya maisha ya baadaye. 

Marakifi zetu pia wanaweza kujibu maswali 

yetu mengi hasa katika kipindi cha ujana balehe 

na wanatusaidia tujisikie vizuri pamoja na 

mabadiliko kadhaa yanayotokea. Tukiwa na 

matatizo, wanatutia moyo na kutusadia kutatua. 

Wanatusaidia kututhibitishia tulivyo. 

urafiki ni muhimu wakati wa balehe na 

katika maisha yote 

naana, kutoka Ghana (umri wa miaka 17) 

“Marafiki zangu wengi walianza kuona mabadiliko katika miili yao 

karibia wakati huo huo nilipoyaona mimi. Kwa hiyo sikuwa na hofu 

nayo. Tulijadili mabadiliko na niligundua kwamba tuna matatizo 

yanayofanana.” 

Grace, kutoka Kenya (umri wa miaka 14) 

“Marafiki zangu ni watu wazuri. Tunaheshimiana na kupendana 

kama dada na kaka. Wananipenda jinsi nilivyo na kama nimekosea 

wananiambia wazi namna ninavyotakiwa kufanya. Wengine 

wanafikiri ni vibaya kuwa na marafiki wa jinsi nyingine. Mawazo 

yao ni mazuri na tunayajadili, tunaweza kuomba ushauri kutoka 

kwao.” 

81 

SURA YA 8

82 


Gift, kutoka Ghana (umri wa miaka 14) 

“Marafiki zangu wananipenda na kuniheshimu sana kwa sababu mimi ni 

mwaminifu na ninawashauri kuhusu nini msichana anatakiwa kufanya.” 

Unaweza kuwa na urafiki na watu wa jinsi moja au na watu wa jinsi tofauti. 

Seif, kutoka tanzania (umri wa miaka 13) 

“Ninao marafiki wa kike watatu. Tunakaa na kuongea au kusoma 

pamoja. Rafiki wa kike ni kama rafiki wa kawaida tu.” 

evans, kutoka Kenya (umri wa miaka 16) 

“Mimi na rafiki yangu wa kike tunasaidiana kazi za shule na 

kubadilishana mawazo kuhusu maisha na namna ya kujiheshimu mbele 

za watu wazima.” 

halima, kutoka Kenya (umri wa miaka 14) 

“Kuwa na rafiki mvulana au msichana maana yake ni kusaidiana na 

kufanya maamuzi pamoja. Vile vile kuzungumza kama kuna tatizo.” 

Wavulana na wasichana wanaweza kuwa marafiki na wanaweza kuwa na urafiki bila ya 

kujamiiana. Wavulana na wasichana wanaweza kuwa na mahusiano ya kimapenzi ambayo 

hayahusishi ngono. Kwa hiyo tunapotumia maneno “rafiki wa kiume” na “rafiki wa kike” 

haina maana ya kwamba mahusiano hayo ni ya kufanya ngono. 

anthony, kutoka Kenya (umri wa miaka 15) 

“Urafiki wetu sio wa kufanya ngono au kufanya kitu chochote 

kitakachotufanya tujute baadaye. Urafiki wetu ni wa kusaidiana kama 

marafiki na sio kitu kingine.” 

Kwame, kutoka Ghana (umri wa miaka 17) 

“Watu wanafikiri rafiki wa kike ni mtu ambaye unahusiana naye kingono 

tu. Rafiki wa kike ni mtu ambaye unaweza kumwomba ushauri, mtu 

ambaye unaweza kushirikiana naye kwenye matatizo.” 

Urafiki mzuri na wa nguvu unapendeza sana. Unakufanya ufurahi.Unachangia katika kukua 

kwa hisia kwa sababu unakufundisha jinsi ya kuwa karibu na mtu. 

Urafiki mzuri vile vile unachangia katika kujiheshimu. Ukiwa na rafiki mzuri, unajisikia 

vizuri. Inapendeza kuwa na mtu ambaye unaweza kumweleza siri zako. Vile vile inapendeza 

kuwa na mtu anayejisikia vizuri kukueleza siri zake. Unaweza kushirikiana naye mawazo 

bila wasiwasi wa kuchekwa. Unaweza kushirikiana naye siri na kujua kwamba hazitatoka 

nje. Inapendeza kufahamu kwamba rafiki yako atakupenda na kukuheshimu hata kama 

hukubaliani naye kuhusu jambo fulani. 

Kupitia urafiki wa karibu, unaweza kujifunza jinsi ya kukubali au kukataa mambo tofauti. 

Unajifunza pia jinsi ya kuwa na nguvu za kutosha kutetea maoni yako. 

Kujiamini ni muhimu kwa maisha ya baadaye na kwa mahusiano na watu wengine. Ukweli ni 

kwamba marafiki wanakusaidia kujenga stadi nyingi muhimu ambazo unazihitaji ili kufanikiwa 

maishani. Stadi hizo ni pamoja na kuwa na uwezo wa: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

SURA YA 8 | URAfIKI NA MApENZI 

Kuwasiliana vizuri na kuwa muwazi kuhusu hisia zako na mawazo yako. 

Kusikiliza na kujua hisia za mtu mwingine na maoni yake. 

Kusaidia pale mtu anapokuwa na matatizo au anajisikia hovyo. 

Kujadili (kwa mfano, wewe na rafiki yako hamjakubaliana kuhusu jambo fulani, utahitaji 

kujadiliana na kuafikiana au kufikia mwafaka). 

Kushirikiana, kufanya kazi pamoja na kuwajibika kwa pamoja 

Kukubali na kuheshimu tofauti za maoni, imani na mazoea. (Kwa mfano, wewe na rafiki 

yako mnaweza msiafiki kuhusu jambo fulani. Ni sawa tu. 

Hasa urafiki unajengeka katika kipindi cha ujana balehe kwa sababu vijana wengi wanaona 

aibu kuongea na wakubwa. Iwapo wazazi wako wanafikiri kutumia muda wako na marafiki 

ni kupoteza muda, jaribu kuwaeleza namna marafiki zako walivyo muhimu kwako na kwa 

nini. Unahitaji marafiki. 

Urafiki mzuri na wa nguvu unachukua muda na bidii kuujenga. Hautokei usiku mmoja na 

huwezi kupata marafiki wa kweli kila siku. 

JINSI YA KUMTAMBUA MTU AMBAYE SI RAFIKI WA KWELI. 

Inaweza ikatokea wakati mwingine mtu ambaye ulifikiri ni rafiki akageuka kuwa rafiki mbaya. 

Kwa mfano rafiki anapotoa siri kwa watu wengine, au anaeneza uvumi wa hovyo kuhusu 

wewe, huyu hafanyi vile ambavyo rafiki wa kweli anatakiwa kufanya. Rafiki wa namna hii 

anaweza kukuumiza, lakini hayo ndiyo maisha. Jaribu kuzungumza naye na muombe aache 

kufanya kitu chochote ambacho kina kukasirisha. Kama rafiki yako haachi kukufanyia 

vibaya, kaa mbali naye. Kupoteza rafiki inasikitisha/inahuzunisha, lakini utapata rafiki 

mwingine aliye bora zaidi. 

ayoo, kutoka uganda (umri wa miaka 15) 

“Niliwapoteza marafiki zangu wote kwa sababu 

hawakuheshimu 

maoni yangu. Sasa ninaye rafiki wa kweli mmoja tu, lakini 

tunaheshimiana.” 

Marafiki wanaweza kuwa chanzo cha shinikizo – Hasa shinikizo la kundi-rika ambalo ni 

chanzo kikubwa cha wasiwasi kwa wazazi. Shinikizo la kundi-rika mara nyingi huwafanya 

vijana wafanye makosa, kama kunywa pombe, au madawa ya kulevya. Shinikizo la kundi 

rika linaweza kuwafanya vijana wajamiiane wakati kwa kweli hawapendi kufanya hivyo. 

Florence, kutoka Ghana (umri wa miaka 16) 

“Ninapata shinikizo kutoka kwa wasichana wengine 

wanapojipamba na wanapotoka na kwenda kwa wavulana. 

Ninajishauri mwenyewe nisionyeshe tabia mbaya au kufanya 

mambo mabaya.” 

83

84 


Katika kipindi cha ujana balehe, ni jambo la kawaida kuona vijana wakiwa katika makundi ya 

kirafiki, wakilazimika kufanya mambo fulani fulani katika kundi hilo au kuwa na mtazamo fulani 

kama unataka kujiunga au kubaki katika kundi hilo. . Jihadhari na shinikizo la kundi rika kwani 

lina nguvu sana kwa sababu unataka kupendwa na unataka kuwa sehemu ya kikundi; na unataka 

kuwafurahisha marafiki zako ndani ya kikundi na unataka kuhakikisha hubaki nyuma. 

Wakati wote hakikisha akili yako iko sawasawa na 

unakuwa mkweli. Usijihatarishe ati kwa sababu unataka 

kuwa na kundi la marafiki. 

Jambo jingine la kukumbuka: Unaweza ukatokea 

wakati fulani kipindi cha ujana ukajisikia kama vile 

huna marafiki wa karibu. Hii inaweza kukufanya ujisikie 

mpweke, mwenye huzuni na wasi wasi. Usihofu kuwa 

una tatizo lolote. Inawezekana wewe umekomaa kidogo 

kuliko wenzako wa umri mmoja. Labda unataka mambo 

tofauti na rafiki zako wa rika moja. Jinsi utakavyo kuwa 

unakua na kukutana na watu wapya, utatengeneza 

marafiki wazuri na wa nguvu. Kuwa mvumilivu. Ipo siku.! 

KueleWana na jinSia nYinGine 

Vijana wengi wanapata shida kuelewana na mtu wa 

jinsi nyingine. Hawajui jinsi ya kutendeana kwa heshima na inavyofaa, na hawajui wafanye nini 

wanapokuwa wamezungukwa na watu wa jinsi nyingine. Vifuatavyo ni vidokezo kwa wavulana: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Usimwangalie au kumpigia mlunzi msichana kwa sababu ya jinsi anavyoonekana, gauni 

alilovaa au namna anayotembea. 

Msikilize rafiki yako wa kike anachosema na elewa anaposema “hapana” ana maanisha 

“Hapana” na sio vinginevyo. Usijaribu kujishawishi mwenyewe kwamba anamaanisha “labda” 

au “ndio” wakati anaposema hapana. 

Usipitepite karibu na msalani wa wasichana na/au kuziba njia yao. 

Usiwanyanyase au kuwatisha kwa makusudi wasichana usiku au sehemu zisizo na watu. 

Usivumishe mambo mabaya kuhusu wasichana. 

Wasichana vile vile wanaweza kuwa na mtazamo mbaya kwa wavulana. Vifuatavyo ni 

vidokezo vya jinsi ya kuelewana na wavulana: 

Usiwatafute wavulana ili upate pesa au zawadi kutoka kwao. 

Wakati mwingine vijana wa rika lako 

wanaweza kukutenga kwenye kundi lao. hii 

inaweza kuwa vigumu na unaweza kufikiri 

ufanye lolote ili ujiunge nao. Kuwa mkweli 

na usijihatarishe kwa ajili ya kupata 

heshima yao. 

Kubali kwamba wavulana nao wanashawishika na wanazo hisia kama zako. Usiwacheke, 

kuwatania au kuwafanyia mzaha. 

Kuwa muwazi kwa wavulana. Yaweke wazi yale unayotaka kuyafanya na yale ambayo hutaki 

kuyafanya. Sema yale ambayo kweli unayafikiria na usiogope kujieleza. Kuwa na uhakika, 

jiamini, kama hutaki kufanya jambo fulani sema “HAPANA” na ng’ang’ania hivyo hivyo. 

• 


Usianzishe uzushi kuhusu wavulana. 

Mara nyingi wasichana na wavulana wanaishia katika mahusiano mabaya kwa sababu hawana 

uelewa na uzoefu wa namna ya kuishi na jinsia nyingine. Wavulana hawajui wasichana 

wanataka nini kutoka kwa wavulana na wasichana vile vile hawajui wavulana wanataka nini 

kutoka wasichana. Hapa kuna vidokezo vichache vitakavyokusaidia: 

• Wasichana wanataka upendo, kujaliwa, uaminifu na heshima. Wasichana wanapata 

hofu kama wavulana hawawaheshimu. Wanapenda wavulana wanaotumia muda kuwasikiliza 

bila mzaha. 

• Kuwa pamoja: Wasichana wanaona kwamba kuwa pamoja na kujumuika na wavulana 

kunafurahisha na kusisimua. Pia wanawapenda wavulana ambao wanaweza kuwasaidia 

wanapopata matatizo na ambao wanaweza kustarehe, kutaniana na kucheka nao. 

• uhuru: Wasichana wanataka kupewa nafasi ya kufikiri wenyewe.Wanawapenda wavulana 

wanaotambua kwamba wasichana wana akili na wanapenda kuzitumia. 

• Wavulana wanaojiamini: Wasichana wanawahusudu wavulana ambao wanajiamini na 

ambao hawawaogopi wasichana. 

• Wavulana wasiojifanya: Wasichana wanawapenda wavulana ambao hawaigi wengine 

na kujifanya wana hali fulani kumbe sio. Wavulana wanataka nini? Wavulana wengi wanayataka 

yale yote ambayo wasichana wanayataka katika mahusiano. 

• Wavulana wanataka upendo, kujaliwa, uaminifu na heshima. Wavulana wengi wanapenda 

kuwa na msichana anayejali na kusaidia – mtu anayesikiliza, aliye na heshima na 

asiye na mzaha 

• Kuwa pamoja: Kila mtu anapenda kujumuika. Wasichana na wavulana pia wanataka mtu 

ambaye wanaweza kutumia muda naye kucheka, kusimuliana hadithi na kuzungumza 

kuhusu maoni yao, ndoto na hata malengo. 

• uhuru: Wavulana wengi wanasukumwa kutenda mambo kinguvu. Wanatenda kama vile 

hawana hisia na hawajisikii kitu. Wanataka mtu ambaye wanaweza kushirikiana naye 

kimawazo na kihisia. 

• Wasichana wanaojiamini: Tofauti na ambavyo wasichana wengi wanavyoamini, wavulana 

wanawapenda wasichana wanaojiamini– wasichana ambao hawaogopi kujieleza 

wenyewe kwa uhuru. 

• Wasichana wasiojifanya: Wavulana wanawapenda wasichana ambao ni halisi - wasichana 

ambao hawaigi mambo ya wengine kama kukomaa, kujisikia au kuringa. 

Msingi wa mahusiano mazuri ni urafiki wa nguvu – sio tu jinsi mtu anavyoonekana au mvuto 

wa kimapenzi. Katika uhusiano mzuri, hakuna mtu anayejaribu kumdhibiti mwenzake au 

kumlazimisha katika kufanya mambo. Pia hakuna mtu ambaye anamnyonya mwenzake au 

kumtumia mwenzie kwa namna yoyote ile. 

Kumbuka kuwa mahusiano mazuri na ya kudumu hayaji katika muda mfupi. Inachukua muda 

kufahamiana kikweli kweli na kujenga urafiki wa nguvu. 

KUANZA MAHUSIANO NA MTU UNAYEMPENDA. 

Ujana balehe ni wakati ambao unaweza kuanza kujisikia una hamu au unavutiwa na watu 

wengine. Unaweza kumuona mtu shuleni kwako ambaye anaonekana mzuri na unafikiria 

ungependa muwe marafiki. 

85

86 

Lakini huna uhakiki utamuanza namna 

gani. Hujui kama atapendelea kuwa rafiki 

yako. Unachokijua ni kuwa anaweza asiwe 

amegundua nia yako. 


Prisca, kutoka Kenya 

(umri: miaka 14) 

“Njia nzuri ya kumwendea 

msichana au mvulana 

ni kumwendea kwa 

upole. Njia nzuri ya 

kuanza urafiki ni kwa 

kumjali rafiki yako na 

kusaidiana naye nyakati 

za matatizo.” 

Mercy, kutoka Ghana 

(umri: miaka 16) 

“Kitu cha kwanza cha kufanya ili kuanza urafiki ni kuwa rafiki wa mtu huyo 

na mkishafahamiana vizuri unaweza kumuambia kilichoko kichwani au 

moyoni mwako kwa kuzungumza na kufungua hisia zako.” 

Ni vigumu kumwendea mtu mpya hususani kama unampenda kimapenzi. Unaweza kuogopa 

kumwendea msichana au mvulana kwa sababu hutaki kukataliwa na kuumiza roho yako.Kwa 

upande mwingine iwapo hutamfuata mtu huyo hutakuwa na mahusiano ya aina yoyote na 

mtu huyo kabisa. 

Kuna njia mbili za kujua kama mtu anakupenda na 

ana hamu na wewe. Unaweza kuzungumza naye 

wewe mwenyewe au unaweza kumwomba rafiki 

yako aongee naye. 

Iwapo utachagua kumpata rafiki wa kumwendea 

mtu unayempenda, kuwa mwangalifu kuchagua 

rafiki mzuri - mtu ambaye anaaminika sana. 

Usingependa kumchagua rafiki ambaye ataishia 

kuwaeleza watu wengine kwamba unampenda 

mtu fulani. Vile vile usingependa kumchagua rafiki 

ambaye ataongea maneno mengi na yule mtu. Kwa 

mfano unaweza kutaka rafiki yako ataje jina lako 

tu kuona kama yule mtu anakujua wewe ni nani na 

kama ana nia na wewe. 

ujana balehe ni wakati ambao utaanza kujisikia 

kuvutiwa na watu wengine 

Kama unavutiwa na mtu, onyesha urafiki na 

kuwa mkweli. tafuta nafasi ya kukutana nae. 

Ni sawa kabisa kumuomba rafiki yako kumuendea mtu unayempenda, lakini itafikia wakati 

ambao utalazimika kuongea naye wewe mwenyewe. Hii inaweza kukuwia vigumu.Unaweza 

kuona aibu. Mikono inaweza kulowa jasho. Unapoanza kuzungumza unaweza kusahau 

kabisa ulichotaka kusema. Haya yote ni hisia za kawaida kwa mtu anapokuwa na hali ya 

wasiwasi au ya kusisimka. 


Jaribu kutulia na kujikumbusha kwamba wewe ni mtu unayevutia unayefurahisha na mwenye 

akili. Huna cha kupoteza. Kuwa mwema kwa mtu unayempenda. Anza mazungumzo naye. Tafuta 

anapendelea nini na nenda ukamwone. Iwapo msichana au mvulana ni mwema, chukua hatua 

inayofuata. Mweleze ungependa mfahamiane zaidi. Muulize kama anaweza kwenda kufanya kitu 

na wewe. 

KujenGa MahuSianO YenYe nGuVu 

Zipo njia nyingi za kumuelewa mtu vizuri na kujenga urafiki wa karibu na mahusiano mazuri. 

Mnaweza kwenda kutembea naye, kwenye sherehe, kuangalia sinema au kunywa na kula pamoja. 

Mnaweza kucheza michezo na mnaweza kujihusisha katika shughuli za kijamii au za kidini 

pamoja. Mnaweza kusoma pamoja. Mnaweza kutumia muda pamoja mnapokuwa kwenye kikundi 

cha marafiki. 

Kama lengo lako ni kumuelewa mtu vizuri na kujenga mahusiano ya karibu na ya kudumu, 

mkifanya shughuli mbalimbali pamoja, ni vizuri zaidi kuliko kujamiiana tu. Ukweli ni kwamba 

kuanza kujamiiana kabla mahusiano hayajawa ya karibu na yenye nguvu kunaweza kuharibu 

mahusiano. Au mahusiano yenu yanaweza yakawa ya kujamiiana tu. 

Kumbuka ngono na upendo ni vitu viwili tofauti. Kujamiiana hakumaanishi watu wawili hawa 

wanapendana. 


“Unapofanya ngono, haina maana mnapendana. Mtu anaweza 

akawa anakutumia, kwa sababu unapendeza na unamvutia, lakini 

sio kwa sababu anakupenda”. 

hamson, kutoka Ghana (umri wa miaka 15) 

“Ngono na kupenda havifanani. Ukilala na msichana haina maana 

kwamba msichana huyo anakupenda”. 

Watu wengi wanafikiri ngono inafanya mahusiano yawe na nguvu, lakini hii sio kweli.Ngono sio 

njia nzuri ya kuweka mahusiano, na wakati mwingine inaweza kuharibu mahusiano kabisa. 

Okakah, kutoka Kenya (umri wa miaka 17) 

“Mmoja wa marafiki zangu wa karibu aliniambia kwamba ningempoteza 

rafiki yangu wa kike kama nisingemridhisha kimapenzi. 

Kwa kweli hili lilinipa dukuduku sana kwa hiyo nilianza kujaribisha 

naye, hata kama hakuwa katika hali ya kutaka. Hili lilinifanya 

niwe na dukuduku zaidi. Nilimwuliza kwa nini alikuwa katika 

hali hiyo. Alinieleza kwamba kufanya mapenzi kungesababisha 

mimba isiyotakiwa na kama ikitokea tungepoteza hadhi yetu 

katika jamii. Mwishowe tuligundua kwamba wapenzi wanahitaji 

kuheshimiana na kuelewana, na wanahitaji kupuuza shinikizo 

kutoka kwa vijana wengine.” 

87

88 


Marafiki wa Okakah walimwambia kwamba angempoteza rafiki yake wa kike iwapo asingefanya 

naye ngono, lakini ukweli ni kwamba ilikaribia kumpoteza rafiki yake wa kike kwa kumwambia 

wafanye ngono! Alichokuwa anaambiwa na rafiki zake haikuwa kweli. 

Kumbuka, watu wawili wanaweza kuwa na mahusiano ya karibu sana bila ya hata kufanya ngono. 

Wanaweza kubadilishana uzoefu; wanaweza kujifunza mambo mengi ya muhimu kuhusu kila 

mmoja wao – jinsi kila mtu anavyoona maisha, jinsi watakavyofanya maamuzi pamoja, kila mmoja 

atakuwa mwenzi na mzazi wa namna gani na namna kila mmoja anavyoiona mipango ya maisha ya 

mwenzake. 

Yote haya ni muhimu kabla hujaanza mahusiano ya kimapenzi na mtu yeyote. Mnatakiwa kwanza 

muwe marafiki wa kweli. Ngono bila urafiki wa kweli wakati wote ni hatari kwa afya yako na kwa 

moyo wako. Unaweza kuumia. Kwa hiyo kwa ajili ya mahusiano yenye afya na afya ya ujinsia – 

kuweni marafiki wa kweli kwanza. 

MaPenZi 

Ni vigumu kutafsiri mapenzi kwa sababu yanahusu hasa hisia. Mapenzi ni kitu kikubwa na kuna 

aina mbalimbali za mapenzi. Mapenzi kwa wazazi na marafiki, mapenzi kwa rafiki wa kiume au wa 

kike na mapenzi kwa jamii. 

Vile vile mapenzi ni hisia ngumu, na watu wanaweza kueleza maana ya mapenzi kwa njia tofauti 

kutegemeana na uzoefu wao na mahusiano yao ya kupenda. Mapenzi ni hisia yenye utata na watu 

hutoa tafsiri ya mapenzi kutegemeana na uzoefu wa mahusiano ya kimapenzi. 

Godfrey, kutoka Zimbabwe (umri wa miaka 19) 

“Siwezi kuyaelezea mapenzi. Ni vizuri sana kuwa katika mapenzi.” 

Patrick, kutoka Ghana (umri wa miaka 16) 

“Mapenzi ni muungano wa watu wawili ukiwa na sanaa ya 

kuelewana na kuwa mwaminifu kwa kila mtu.” 


“Mapenzi ni kitu ambacho kipo kati ya watu wawili. Aidha 

mvulana au msichana. Mapenzi ni kushirikiana katika matatizo 

na kujaliana”. 

Stabisile, kutoka Zimbabwe (umri wa miaka 19) 

“Kuwa na mpenzi ni mojawapo ya vitu vizuri duniani”. 

jennifer, kutoka Ghana (umri wa miaka 17) 

“Mapenzi ni wewe, familia yako na marafiki kushirikiana 

mawazo pamoja. Hivi ndivyo ninavyofahamu kuhusu mapenzi.” 


Kuwa na mpenzi kunaweza kuwa kama uchawi. 

Unakutana na mtu maalumu halafu kila kitu 

kinabadilika. Jua linaonekana kung’ara zaidi, nyasi 

zinakuwa za kijani zaidi na unajiona kama unatembea 

hewani. 

Kuwa na mpenzi ni tofauti na kumpata rafiki mpya. 

Unapokuwa na mpenzi, unaweza kujisikia joto, na 

hisia zilizojaa. Unaweza kujisikia kutabasamu kila 

wakati kwa sababu mawazo ya yule unayempenda 

yanakufanya uwe na furaha. Unataka kuwa na mtu 

huyu kila wakati. Unapata njozi za mchana za tamaa 

ya mambo yasiyowezekana kuhusu mtu huyo. Kuna 

wakati unaweza kupoteza hamu ya kula au kukosa 

usingizi usiku. 

Sherry, kutoka Ghana (umri wa miaka 19) 

“Ni jambo la ajabu. Huelewi kinachokupata. Huwezi kuelezea. 

Unajaribu kuacha kumfikiria lakini unagundua mawazo hayawezi 

kutoka. Unaweza ukawa unasoma kwa ajili ya mtihani lakini unaona 

akili yako haiendani na macho yanavyoangalia ukurasa wa kitabu.” 

Sara, kutoka uganda (umri wa miaka 18) 

“Nina miaka 18 na yupo mvulana ninayempenda sana. Anapokuwa 

mbali na mimi, ninashindwa kuwa makini na kitu chochote. 

Anapokuwepo karibu na mimi ninatetemeka na siwezi kufanya 

kitu chochote cha maana,hata kama akiniambia nijifanye kama 

hayupo. Hisia hizi zinanifanya nichanganikiwe kabisa.” 

angela, kutoka Kenya (umri wa miaka 18) 

“Inasisimumua kuwa katika mapenzi.Hutaki kumuumiza.Unajisikia 

mpya kama vile kitu kimeongezeka.Wakati mwingine kujisomea 

inakuwa matatizo.Akikuandikia barua ,itasomwa kwa masaa. 

“Penzi la kwanza” ni mojawapo ya uzoefu mzito wa maisha. Kuwa na mpenzi sio sawa na 

uzoefu wowote ulioupata ukiwa mtoto. Ni kitu ambacho unatakiwa kukichukulia taratibu. 

Usikimbilie. Tunza moyo wako na wa wale unaowapenda wachukulie kwa uangalifu. 

Diana, kutoka Zambia (umri wa miaka 17) 

“Ninafikiri kuwa mapenzi yaje kikawaida kuliko inavyotokea kwa 

vijana ambao wanaenda kutafuta mapenzi badala ya kuacha mapenzi 

yawatafute. Watu wanatakiwa kuangaliana kwa njia chanya. 

Mapenzi yanaweza kupatikana bila kulazimisha ili usije ukajuta 

baadaye.” 

89

90 


Kama una mapenzi ya kweli na mtu, mtaheshimiana. Hamtafanya kitu chochote kitakacho 

muumiza mmoja wenu. Hutamlazimisha mwenzako kufanya kitu chochote ambacho hakipendi. 

Utataka awe na furaha. Linganisha mapenzi yako na pointi hizi:- 

• 

• 

• 

• 

• 

Mapenzi yanakufanya wewe na unayempenda kujisikia vizuri mwenyewe na kila mmoja wenu. 

Mapenzi ni uaminifu, kujaliana na ukweli. 

Mapenzi ni heshima na hadhi 

Mapenzi hayaruhusu mtu mmoja kumtumia mtu mwingine. 

Mapenzi hayaweki ngono mbele kabla ya urafiki na kamwe mapenzi yasiwe sababu ya 

kufanya ngono isiyo salama. 

Mapenzi ya kweli yanahusisha hisia ya kuwajibika na kujihusisha kwa watu wengine. Ni hisia 

inayotafuta mambo mazuri kwa ajili ya mtu mwingine. Mapenzi hayakasirishi, yana uvumilivu 

wala hayana maana ya kushikanashikana. Mapenzi hayana kinyongo. Watu wengine wanadhani 

wivu ni dalili ya mapenzi, Si kweli; wivu ni dalili ya kutojiamini na kutoamini kuwa unajali. 

Wivu si dalili ya mapenzi. ni dalili ya kutojiamini. 

Hata hivyo wakati mwingine wivu ni dalili ya matatizo makubwa zaidi. Kwa mfano, wivu ni dalili 

ya kuwa mtu anataka kumdhibiti mtu mwingine. Mahusiano mengi ya unyanyasaji (wanaume 

wanapiga wake zao au wanaume wanaobaka marafiki zao wa kike) wanaanza na tabia ya wivu, 

ambayo hujengeka kuwa mbaya. 

KuPuMbaZiKa 

cathy, kutoka uganda (umri wa miaka 17) 

“Hisia zangu haziji kwa haraka. Hii ni kwa sababu wakati wote 

ninataka kumjua mtu ambaye ananivutia vizuri zaidi. Ninazionyesha 

hisia zangu baada ya kuridhika kwamba hayupo 

kunitumia bali kwa mahusiano ya kweli.” 

Wakati mwingine inakuwa vigumu kufahamu kama mapenzi yenu ni ya kweli. Moyo unadunda na 

unajisikia kukosa pumzi na kizunguzungu unapomwona mvulana au msichana fulani. 

Unadhani lazima ni mapenzi yanakupa kiwewe! Lakini unapomfahamu mvulana au msichana 

huyo, hisia zinatoweka ghafla, na hujisikii kuvutiwa tena na mtu huyo. Hivyo ilikuwa 

kupumbazika. 

Kupumbazika hakuna ubaya na ni kitu cha kawaida tu. Ukweli ni kwamba vijana balehe 

wengi hupumbazika. Kupumbazika kunaweza kusisimua, kufurahisha na hatari isiwepo, 

kupumbazika hakugeuki kuwa mahusiano. Unaweza ukawa umepumbazika na mtu na 

usitake kuwa na mahusiano naye. Unaweza kufurahi kwa kumtamani kwa mbali. Hiyo ni 

sawa tu. 

Kuachana KiMaPenZi 


naana, kutoka Ghana (umri wa miaka 17) 

“Ninafahamu kwamba unapompenda mtu unafanya kile 

kilicho 

kizuri sana kwa ajili yake na kuwa na yale yote 

yanayompendeza moyo wake. Lakini sijawahi kumpenda mtu. 

Ninaweza kusema nimewahi kuwahusudu baadhi ya wavulana, 

lakini kamwe sijawahi kupenda.” 

Sio kila mapenzi hudumu daima. Hisia za kupenda zinaweza kutoweka haraka kama 

zinavyokuja, lakini vile vile zinaweza kuwa za kweli na zenye nguvu. 

Wakati mwingine, jinsi mnavyokua watu wazima wewe na rafiki yako mnaweza mkajikuta 

mmeachana. Ndoto zenu zinawachukua njia tofauti. Mtajikuta yale mnayopendelea 

yamebadilika na mnakosa cha kuzungumza. Hamcheki tena pamoja kama mlivyozoea. 

Sio vizuri kwa afya yako kihisia kuwa katika mahusiano wakati hakuna mapenzi. 

Inahuzunisha na inaweza kuwa vigumu hususani kama mmoja wapo bado ana hisia za 

kupenda wakati mwingine hajisikii kabisa. 

Iwapo unataka kuvunja mahusiano, kuwa mkweli kuhusu sababu zinazofanya kuvunja 

mahusiano. Vile vile kuwa na huruma na mfikirie rafiki yako. Jaribu kutomuumiza, lakini 

wakati huo huo maliza mahusiano hayo– usimwache aendelee kutegemea au kufikiria 

kwamba utabadilisha mawazo yako. 

Iwapo rafiki yako atakuacha, inaumiza sana. Ni vigumu kuacha kufikiria kwamba labda 

atabadilisha mawazo kukurudia. Inaweza kuwa vigumu kuamini kwamba hakupendi tena. 

Unaweza kujisikia mpweke sana na uliyekataliwa. 

Jipe muda wa kumudu maumivu.Usikimbilie kutafuta mahusiano mapya na mtu mwingine 

ili ujisikie nafuu. Hata kama utakasirika na kuumia usimlaumu mtu mwingine na kamwe 

usieneze uvumi au hadithi mbaya kuhusu mwenzi wako wa zamani. Hizi sio njia nzuri za 

kuchukua kwa mtu aliye komaa. 

Kupoteza marafiki na kupata marafiki wapya ni sehemu ya maisha. Hatimaye utapata 

mpenzi wa kweli ambaye mtaishi naye, hivyo vumilia. Kwa wakati huu lenga katika kuwa 

mtu mwenye huruma na anayependeka. Ukijipenda, ni rahisi kupenda watu wengine na 

wewe mwenyewe kupendwa. 

91

92 


Sura ya 8 

urafiki na mapenzi 

Urafiki mzuri na mahusiano mazuri yanakusaidia ujisikie vizuri. Marafiki wazuri 

wanakusaidia kutatua matatizo, kukuonyesha mawazo mapya na kushiriki na wewe 

katika ndoto za maisha yako ya baadaye. 

Wakati mwingine watu unaofikiria ni marafiki zako wanaweza kukushinikiza kufanya 

jambo ambalo hulitaki, kama vile kujamiiana au kula madawa ya kulevya. Hii tunaita 

shinikizo la kundi rika. Mtu yeyote anayekushinikiza ufanye jambo ambalo hutaki 

kulifanya sio rafiki mzuri. Usiruhusu mtu yeyote akakushinikiza ufanye jambo ambalo 

unajua ni makosa na ni hatari kwako. 

Marafiki wazuri wanaweza wakawa wa jinsi moja au jinsi nyingine. Wavulana na wasichana 

wanaweza kuwa marafiki bila ya kuwa na mahusiano ya kimapenzi. Maneno 

“rafiki wa kiume” au “rafiki wa kike” sio lazima yamaanishe kwamba mahusiano ni ya 

kimapenzi. Marafiki wa jinsi tofauti wanaweza kuwa na urafiki wa karibu na kupendana 

sana bila ya ngono. 

Inaweza ikawa vigumu kuelewana na mtu wa jinsi nyingine kwa sababu wavulana na 

wasichana hawana uhakika nini mwingine anataka katika mahusiano. Kumbuka, watu 

wengi – wavulana na wasichana – wanataka mambo yanayofanana katika mahusiano. 

Wanataka heshima, uaminifu, ukweli, kuelewana na kujali. 

Kama unamtaka msichana au mvulana unayempenda, jaribu kuvuta subira na kuwa 

mkweli. Kuwa mwema. Toka, nenda ukamwone. Kama anaelekea kupenda nia yako, 

mwombe kama mnaweza kwenda kushiriki shughuli fulani kwa pamoja. 

Kujenga mahusiano mazuri kunachukua muda na uvumilivu. Ngono sio njia nzuri ya 

kujenga mahusiano. Ukweli ni kwamba ngono inaweza kuharibu mahusiano. Kujamiiana 

haina maana ya kwamba watu wawili wanapendana au urafiki wao ni wa karibu sana. 

Ngono bila urafiki wa kweli ni hatari kwa afya yako na moyo wako. 

Kumpenda mtu ni jambo nzuri sana, mapenzi yanakufanya ujisikie vizuri mwenyewe na 

mtu mwingine. Furahia hisia lakini usikimbilie jambo lolote. Kumbuka mapenzi yanahusu 

heshima na kujaliana. Mapenzi hata siku moja yasiwe sababu ya kufanya jambo 

ambalo litaweka afya na maisha yako ya baadaye hatarini. Mapenzi hayawezi kuwa 

kisingizio cha kufanya ngono isiyo salama. 

Mahusiano hayadumu milele. Kama ukiachwa, sio vizuri kulazimisha mahusiano. Kuwa 

mkweli kwa rafiki yako, lakini kuwa na huruma na umfikirie pia. Jaribu usiumize hisia 

zake. 

Kama mtu amekuacha, unaweza kuhuzunika sana na kujisikia mpweke. Lakini usikate 

tamaa. Siku moja utampata mtu mwingine sahihi wa kumpenda. Jipe muda wa kustahimili 

ulichopoteza. Usikimbilie mahusiano mapya na usieneze uzishi kuhusu mtu huyo. 

Ujinsia Na Ngono 

Kuna utata mwingi sana kuhusu neno ujinsia (sexuality) na kujamiiana. Watu wengi wanafikiri 

ujinsia maana yake ni kujamiiana. Wengine wanafikiri kwamba huwezi kuwa binadamu hai 

mwenye ujinsia na mwenye hisia za kimapenzi hadi uanze kujamiiana. 

Imani hizi si za kweli; kila mtu anao ujinsia tangu 

kuzaliwa hadi kufa. 

Kuwa na ujinsia kunaweza kumaanisha: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Kujisikia unavutia na mwili wako 

umejengeka vizuri. 

Kujisikia mwenye hisia za kuwa karibu na 

mtu fulani. 

Kufurahia kuguswa na kukumbatiwa. 

Kujishika mwili wako mwenyewe. 

Kuvutiwa na mtu mwingine. 

Kufikiria hadithi za kimapenzi akilini 

mwako. 

Kuwa na mawazo au hisia za kimapenzi. 

Wakati wa ujana balehe ndio muda ambao 

unaweza kuutambua zaidi ujinsia wako - 

unavyojisikia, unavyofikiri, unavyojiheshimu 

kama mvulana au msichana, na unachokitaka 

kuhusu uhusiano wa karibu au pendo la mtu. 

Ulipokuwa mdogo pengine hukufikiria kuhusu 

mambo haya lakini wakati wa ujana, unaweza 

kuanza kufahamu maana ya kuwa mwanaume 

au mwanamke. Pia unaweza kuanza kuvutiwa 

na watu wengine na kuanza kuona hisia za 

kimapenzi, matamanio na ndoto. 

UNAJUA maana ya “Ujinsia”? 

Ujinsia ni suala lenye utata kueleweka. Ni 

zaidi ya kujisikia hisia za kimapenzi au 

kujamiiana. Ujinsia ni pamoja na: 

• 

• 

• 

• 

• 

Kufahamu na kuwa na hisia kuhusiana 

na mwili wako na miili ya watu wengine. 

Uwezo wako na nia ya kuwa karibu na 

mtu mwingine. 

Uelewa wako kuhusu nini maana ya 

kuwa mwanamke au mwanaume. 

Hisia za mvutano wa kijinsia na watu 

wengine. 

Uwezo wako kimwili wa kuzaa. 

Ujinsia ni muhimu, unafurahisha, na ni 

sehemu ya asili ya kuwa mtu. Lakini wakati 

mwingine watu wanatumia ujinsia wao 

katika namna isiyofaa kwa kushawishi, 

kuamuru au kutania watu wengine. Hii ni 

pamoja na kuonyesha mapenzi kwa mzaha, 

upotoshaji na unyanyasaji kijinsia kama 

kubaka/kunajisi n.k. Usitumie ujinsia kama 

kifaa cha kupata kitu au kunyanyasa au 

kumuumiza mwingine. 

93 

SURA YA 9

94 


Haya ni mabadiliko ya kufurahisha, lakini yanaweza vile vile kukupoteza – hasa kwa kuwa kuna 

miiko mingi kuhusu ujinsia na jinsia. Kwa mfano, watu wengine wanafikiri kwamba kuwa na hisia 

ya mapenzi ni dalili kwamba lazima wajamiiane, lakini hii si kweli kwani hisia za kimapenzi ni 

sehemu ya kuwa binadamu. Kila mtu anahisia za kimapenzi. 

Sura hii inahusu ujinsia na jinsi watu wanavyoonyesha hisia za kijinsia. Kuna mambo mengi 

unahitaji kuyajua ili uweze kufanya maamuzi mazuri kuhusu ujinsia na ngono/kujamiiana. 

ujinSia WenYe aFYa njeMa 

Kuwa mtu mwenye afya njema kijinsia inamaanisha kuwa na uwezo wa kuonyesha hisia zako 

katika njia ambazo hazikuhatarishii wewe au mtu mwingine. Yaani huhatarishi hisia na afya yako 

na wala huhatarishi hisia za watu wengine na afya zao. 

Kama kijana balehe, unaweza kuanza kulifanyia kazi jambo la kuwa kijana mwenye afya njema ya 

kijinsia. Unaweza kuhakikisha unajibidiisha kujua kadri iwezekanavyo tofauti kati ya ukweli na 

uongo inapokuja kwenye suala la ngono/kujamiiana. Pata muda wa kujifunza kuhusu mwili wako, 

hisia zako na namna ya kuwa salama na mwenye afya kijinsia. 

Cha muhimu zaidi, pata muda wa kufikiria chaguo lako linaloendana na vitendo vya jinsia yako. 

Chaguo lako mojawapo linaweza kuwa “hakuna ngono” au “muda bado”. Unaweza kusubiri kabla ya 

hujakimbilia kujamiiana. Unaweza kuhakikisha unaelewa matokeo ya kufanya ngono isiyo salama 

na namna ya kujikinga. 

Mara nyingine inaweza ikawa vigumu kuwa na afya njema kijinsia. Hakuna mtu 

atakayekufundisha kuhusu afya njema, iwe shuleni au nyumbani. 

Njia kuu ya kupata habari ni kupitia kwa marafiki, kaka na dada zako, video, miziki, na magazeti. 

Hata hivyo njia hizi zinaweza kukuchanganya na kukupoteza. 

Magazeti, muziki, vitabu vya hadithi na matangazo yanatoa taarifa 

zinazo changanya kuhusu ngono. 

SURA YA 9 | UJINSIA NA NGONO 

Baadhi ya video nyingine na riwaya za mapenzi, ngono inakuwa kama jambo la kuvutia na halina 

matatizo. Ngono inakuwa kama kitu tu kinachotokea na hakuna mazungumzo kati ya watu 

wawili kama wanahitaji kufanya mapenzi au la, na watumie kondomu au wasitumie. Hata kama 

hawatumii kondomu, watu katika video na riwaya hawaonyeshi iwapo wanapata matatizo ya 

kupata mimba zisizohitajika au kupata magonjwa ya zinaa kama VVU/UKIMWI. 

Katika muziki, wanaume na wanawake wanaimba kama waliopoteza matumaini na hawajali 

kuhusu ngono. Wanaonekana kutojali kuhusu VVU au matatizo mengine. Wanachotaka ni 

mapenzi. “Mawazo yangu yananiambia “hapana” lakini mwili unaniambia “ndiyo” unaendelea 

wimbo fulani wa rapu. Mwingine unasema: “sijui umenifanya nini hadi ikanisababishia kupenda 

kama mwenda wazimu”. 

Muziki ni mzuri, unagusa hisia za ndani ya moyo kabisa.Video na riwaya vinaweza kukufanya 

uasi maisha yako ya kila siku, lakini havikusaidii ushughulikie mahusiano yako. Havikusaidii 

ujue kuzungumza na msichana au mvulana wako kuhusu iwapo mfanye au msifanye ngono. Na ni 

ukweli havikusaidii kukuwezesha uzungumze na mwenzi wako kuhusu kutumia kondomu. 

Hata mtu unayemfahamu anaweza akakuchanganya kuhusiana na jinsia na ujinsia. Wazazi wengi 

hawapendi kuzungumzia maswala ya ngono na watoto wao, hivyo inaweza kuwa vigumu kujifunza 

kutoka kwao. 

Gifty, kutoka Ghana (umri wa miaka 14) 

“Kwa nini wazazi wetu wanaona vigumu kutufundisha mambo ya 

ngono? Au ni kwa sababu wanafikiri tutajaribisha au vipi?” 

Vijana wengi na marafiki, wanaweza kusema kuwa wameshawahi kufanya ngono hata kama 

hawajawahi. Unaweza kuanza kufikiria na wewe ukafanye ngono ili ulingane nao. Wenzako 

wanaweza pia wakazua kwamba unahitaji ngono ili upone maumivu ya hedhi au kufanya uume 

uwe mkubwa na wenye nguvu. Lakini mambo haya si kweli. Kujamiiana hakuwezi kukuponya 

maumivu ya hedhi, na wala hakuwezi kufanya uume uwe mkubwa. 

Kwa nyie wavulana, kaka na wajomba zenu wanaweza kuwa walichukua hatua za hatari kuhusiana 

na mapenzi ambazo wanazijutia hivi sasa. Cha kushangaza ni kwamba wanawashawishi muanze 

ngono kuhakikisha kwamba nyie ni wanaume. 

Kwa nyie wasichana, hakuna ambaye amewahi kukusifia huko nyuma, lakini sasa wavulana 

wanakuambia wewe ni mzuri, na hii inakufanya ujisikie vizuri. Je, kwa hilo tu unatakiwa uonyeshe 

mapenzi kwao na kuwapa matumaini? 

Inaweza ikawa vigumu kwako kuona la maana kuhusu maelezo unayopata kuhusu ngono. Hata 

hivyo, jambo muhimu kuhusu afya njema ya ujinsia ni kuonyesha tofauti kati ya tabia yenye 

mapenzi yenye afya na njia ambazo zina madhara kwako na kwa wengine. Kabla hujachukua 

hatua katika hisia zako za kijinsia fikiria matokeo ya hatua za matendo yako. Je wewe au yeyote 

yule atakuwa hatarini kupata mimba isiyotakiwa, VVU/UKIMWI au magonjwa ya ngono? Je, 

kutenda kutokana na hisia kutasababisha matatizo, kama vile kutoelewana? au kutoeleweka 

kimawasiliano katika mahusiano? Je, itasababisha mimi au mwenzi wangu kujisikia vibaya? Je, 

hisia za mtu yeyote zitaathirika?Kuwa mwenye afya kijinsia kunamaanisha kupata muda wa 

kufikiri kuhusu jambo kabla ya kulifanya ili kufurahisha hisia zako za kijinsia. 

95

96 

hiSia Za KijinSia 


Mambo mengi utayagundua punde utakapoanza kusikia ashiki au kusisimuka kijinsia. Utayahisi 

mwili mzima. Kwa wanaume, dalili ya hisia ya kijinsia ni uume kusimama. Kwa wasichana, ni 

unyevunyevu ukeni. Hii inatokea kwa sababu damu ya ziada kutoka kwenye mishipa ya damu 

inaingia kwenye spongi maalum kwenye tishu ndani ya uke au uume. Kwa wavulana tishu 

za spongi zinavimba na kusababisha uume kuwa mrefu, mgumu, mpana na kusimama. Kwa 

wasichana, tishu za spongi zinavimba ndani ya kuta za uke na kusababisha utoaji wa majimaji, 

ambayo yanalainisha eneo la uchi na kusabisha lilowane. 

Unaweza kujisikia hisia za kijinsi zenye kusisimua kwa kusoma riwaya za kimapenzi au kumfikiria 

mvulana au msichana unayempenda. Kama ulikuwa na mvulana au msichana na mlikuwa 

mnashikanashikana, unaweza kusisimuka zaidi. 

Utafanya nini kuhusu hisia za kijinsi? Jambo la kwanza, huhitaji kufanya ngono unapopata hisia za 

kijinsi. Kujamiiana ni njia moja wapo ya namna watu wanavyoonyesha hisia za kimapenzi. Lakini 

zipo njia nyingi ambazo watu wanaweza kuonyesha hisia zao za kimapenzi - katika mazungumzo, 

kushikana mikono, kukumbatiana, kupakatana, kubusiana na kushikanashikana. 

Njia hizi za kuonyesha mapenzi zinaweza kuwa za kuridhisha na zina hatari ndogo sana 

ya kuambukizwa VVU (soma sura ya 10 zaidi juu ya VVU na magonjwa ya zinaa). Kupumua 

na mapigo ya moyo yanaweza kuongezeka. Mwili mzima unaweza ukajisikia kusisimuka na 

kuchangamka. Unaweza kuwa na hali hiyo ya kusisimua kwa masaa mengi. Huhitaji kwenda zaidi 

ya hapo. Mvulana hahitaji kumwambia msichana kuwa anahitaji kujamiiana nae eti kwa kuwa 

amesimamisha. Si kweli. Uume wako utaacha kusimama pindi utakapoacha kumpakata msichana. 

Ni muhimu kujua kwamba, si migusano yote inaleta hisia za kufanya ngono. Kama unasukumwa 

bila kupenda ili ufanye ngono, hutajisikia vizuri. Msisimko wa kijinsia unatokea watu 

wanapokuwa na furaha na wamepumzika (soma sura 12 zaidi juu ya unyanyasaji kijinsia na 

vitendo vya ngono visivyotakiwa). 

PunYetO 

Punyeto ni kitendo cha mtu kushika sehemu zake za siri – uume, uke, matiti au sehemu nyingine 

za mwili ambazo zinasisimka kijinsia. Punyeto ni mojawapo ya njia ambayo watu wanaelezea 

hisia zao za kijinsia. 

Wanaume kwa wanawake wanaweza kupunguza hisia za kutaka kujamiiana na bado wakapata 

starehe kwa kupiga punyeto. Kwa kweli watu wengi wanapiga punyeto kipindi fulani katika 

maisha yao. Wavulana wanapiga punyeto mara kwa mara kuliko wasichana. Wasichana na 

wavulana wengine wanaanza kupiga punyeto wakati bado watoto na wanaendelea kufanya hivyo 

maisha yao yote. Wengine wanaanza wanapobalehe; wengine wanaanza wakiwa watu wazima. 

Baadhi ya watu hawapigi punyeto, na wengine wanafikiria kuwa starehe ya ngono na kupiga 

punyeto ni kinyume na madhehebu yao au imani na utu wao. 

Katika mila nyingine, kuna uzushi mwingi 

ambao umekusudiwa kuwakatisha tamaa 

watu wasipige punyeto. Haya ni baadhi ya 

mambo yasiyo ya kweli kuhusu punyeto, 

kwamba:- 

• 

• 

• 

• 

• 

Kupiga punyeto kunafanya upate kichaa. 

Kupiga punyeto kunafanya uote nywele 

kwenye kiganja cha mkono wako; 

kunasababisha vipele usoni au kupofuka 

macho. 

Punyeto linafanya upauke rangi ya mwili 

na inasabisha utumie mbegu zote za 

kiume. 

Punyeto linasababisha mtu awe dhaifu 

na kufanya mwanaume ashindwe kupata 

watoto. 

Punyeto linafanya uwe na majivuno na 

uwe mbinafsi. 

Hakuna ukweli kuhusu uzushi huu. Kutokana 

na utalaam wa kitabibu na kisayansi, punyeto 

linachukuliwa kama sehemu ya makuzi. 

Haijalishi kama utapiga punyeto au hupigi. 

Hakuna ushahidi wa kisayansi unaoonyesha 

kwamba punyeto ina athari mbaya kimwili 

ama kisaikolojia. 

Punyeto linaweza kuwa na matatizo iwapo 

tu:- 

• 

• 


Limezidi mno – mtu hawezi kufanya kazi 

za kutwa mpaka apige punyeto. 

Linafanywa maeneo ya watu wote mahali 

ambapo watu wengine wanaweza kuona. 

UNAFAHAMU maana ya kilele? 

Kama ashiki na msisimko vitazidi 

kuongezeka, utakuwa unaelekea “kilele”. 

Kwa mvulana kuutambua kilele misuli yako 

ghafla inabana na kufanya sehemu zote 

za uume wako kusukuma mbegu za kiume 

nje ya uume. Kwa msichana misuli ya ndani 

na inayozunguka uke, mlango wa tumbo 

la uzazi na kisimi vinabana. Mara nyingine 

majimaji kidogo yanaweza kutoka, lakini 

hakojoi kama ilivyo kwa wavulana. 

Kilele ni kama kupiga chafya, hisia ya 

kukakamaa kwa misuli ikifuatiwa na 

kulegea. Kwa watu wengi ni muda mfupi 

tu kilele kinadumu kwa sekunde 10, lakini 

ni muda ambao unajisikia vizuri na raha na 

watu wengi wangependa kukionja. 

Kwa wasichana wengi, inawachukua muda 

kufikia kilele. Inahitajika kujua wapi na 

namna gani washikwe.Na wanahitaji wawe 

wanafurahia na kutuliza akili. 

Wavulana na wasichana, wote wanaweza 

kufikia kilele kwa kupiga punyeto. Hivi ni 

vizuri.Uko pekee yako, unaugundua mwili 

wako, na majimaji yanayotoka wakati mwili 

umesisimkwa hayatampa mtu yoyote 

mimba wala uambukizo. 

Unapofikia upeo wa raha ya kujamiiana 

kwa kushikana na kupakatana, ina ugumu 

kidogo. Kweli mko wawili na maji maji 

yanayotoka wakati wa kushikana yanaweza 

kuwa na VVU au magonjwa ya ngono. (soma 

sura ya 10 kuhusu magonjwa ya zinaa na 

VVU). 

Wataalam wa ujinsia wa binadamu wanaamini 

kwamba punyeto ni njia ya kawaida ya watu 

kufurahia na kuelezea ujinsia wao bila ya 

kujihatarisha katika mimba au magonjwa ya ngono, yakiwemo VVU/UKIMWI. Hakuna tatizo 

litakalo tokea mwilini mwako hata kama ukipiga punyeto sana. Kitu pekee kinachoweza kutokea 

ni viungo vya uzazi kuvimba kwa sababu ya kuvisugua mno. 

97

98 


KuVutiWa na Mtu Wa jinSi KaMa YaKO 

Wakati wa kubalehe ndio wakati watu wengi wanapata kuelewa zaidi mwelekeo wao kijinsi. 

Mwelekeo wa kijinsi unahusu mtu ana hisia za kimapenzi na anavutiwa kimapenzi kwa nani. 

Watu wengi wanavutiwa kimapenzi na watu wa jinsi tofauti (kama mwanaume anavutiwa na 

mwanamke na mwanamke anavutiwa na mwanaume). 

Watu wengine wanajisikia kuvutiwa kimapenzi na watu wa jinsi sawa. Wanaume wengine 

wanavutiwa na wanaume wenzao na wanawake wengine kuvutiwa na wanawake wenzao. Huku 

kuvutiwa na jinsia sawa kunaitwa “ubasha” au “usenge” au “ushoga”. 

Nyakati fulani katika maisha yao, baadhi ya watu wanakuwa na hisia za kimapenzi, mawazo, 

ndoto na mvuto kwa mtu fulani wa jinsi moja. Marafiki wawili waliokaribu (pengine wavulana 

wawili au wasichana wawili) wanaweza kupendana – wanapenda kuwa pamoja na wakati 

mwingine wanajisikia kutamaniana kimwili. Watu wengine wanaona hisia hizi zinawachanganya 

na kuwafadhaisha. Hisia hizi ni za kawaida, na baadhi ya watu wanazipata hisia hizi wakati fulani 

katika kipindi cha maisha yao. 

Japokuwa baadhi ya watu wanavutiwa na watu wa jinsi sawa, madhehebu mengine ya dini na mila 

zingine zinafikiria ubasha ni jambo baya, si la kawaida na ni tabia ambayo inaweza kurekebishwa. 

Watalaam wengi wanafikiria kwamba mwelekeo wa kimapenzi wa jinsi moja si jambo ambalo 

wanaweza kulidhibiti kama isivyowezekana kudhibiti rangi ya ngozi au nywele zilivyo. Kwa 

maneno mengine ubasha / usenge sio chaguo la makusudi ambalo mtu anachagua, hivyo 

haiwezekani kulibadilisha aidha kwa kuswali, kwa utashi au kwa kufanya ngono na mtu wa jinsia 

tofauti. 

Katika kipindi cha balehe, watu wengine wanajikuta ni mabasha/wasenge. Kujitambua kunaweza 

kuwa kugumu. Unaweza kujiona uko tofauti kuliko mtu yeyote anayekuzunguka, na unaweza 

kujisikia mpweke mno. Kama unajisikia kitu kama hiki, jaribu kuonana na mtu ili uzungumze naye, 

kama mshauri nasaha wa vijana, mhudumu wa afya, mwalimu unayemwamini, au jamaa yako 

mkubwa – yeyote atakayeweza kukusaidia kujibu maswali yako na kupunguza hofu yako atakuwa 

amekusaidia. 

ubiKiRa 

Bikira ni mtu ambaye hajawahi kujamiiana. Kila mvulana na msichana amezaliwa bikira. Ubikira 

ni kinga nzuri dhidi ya VVU na magonjwa ya zinaa. Siku hizi wavulana na wasichana wengi 

wanaamua kubakia bikira hadi siku ya kuoa/kuolewa. 

Ruvimbo kutoka Zimbabwe (umri wa miaka 13) 

“Nitataka kutunza ubikira wangu. Sitafanya mapenzi na yeyote 

hata kwa kutumia kinga. Rafiki yangu wa kiume ni mtulivu 

na ndio maana ni mtu wangu.” 

Stabile, kutoka Zimbabwe (umri; miaka 19) 

“Bado mimi ni bikira. Bila shaka imani yangu kubwa ya dini 

inanisaidia katika suala hili.” 


Susan, umri wa miaka 18 kutoka uganda 

“Ubikira ulifanya nionekane mwenye heshima. Wasichana wanatakiwa 

kutunza ubikira wao mpaka wanapoona wamepata watu wa kuwafaa. 

Ngono ni jambo unaloweza kuahirisha. Yakwepe mazingira yaliyo 

kinyume na kanuni ulizojiwekea na utaweza ukadumisha dhamira yako.” 

Watu wengi wanachanganyikiwa na kitu kinachosababisha wasichana wapoteze ubikira. 

Wanafikiri ubikira wa msichana unadhihirishwa na kizinda, ambacho ni tishu nyembamba ndani ya 

mlango wa uke. Kizinda kina shimo dogo na hakizibi kabisa uke kwa sababu damu ya hedhi lazima 

itoke kila mwezi. Wasichana wengine hawana kizinda kabisa. Pengine ni kwa vile hawakuzaliwa 

nacho au kilinyumbuka na kuchanika kabisa wakati wa michezo. 

Wasichana walio na tishu ya kizinda mara nyingine wanatoka damu wanapopoteza ubikira wao. 

Wasichana ambao wana tishu ndogo ya kizinda au hawana tishu ya kizinda wanaweza wasivuje 

damu watakapojamiiana. Kwa mara ya kwanza hii inawachanganya watu. Watu wanasema: 

“Hakuna damu, kwa hiyo hakuwa bikira”. Lakini anaweza kuwa alikuwa, hajawahi kufanya ngono 

hapo awali hivyo alikuwa bikira. Ubikira unapotea kwa kujamiiana. Hauwezi kupotea kutokana na 

michezo, kwa kutumia visodo, kupiga punyeto au shughuli yoyote ile. Japo ni kweli mambo haya 

yanaweza kurefusha au kuchana kizinda, hii haimaanishi msichana sio bikira. Watu wanaofikiria 

kuwa kizinda ndio usahihi wa kuwepo bikira wanakosea. 

UNAJUA ukweli kuhusu ubikira? 

Kuna uzushi mwingi kuhusu ubikira: 

1. Nimesikia kwamba msichana anaweza kupoteza ubikira kwa kucheza michezo. Je, hii 

ni kweli? Si kweli! Ubikira anaweza kupotea tu kwa kufanya ngono, kucheza michezo ni 

kuzuri kwa wasichana na haiwezi kumsababishia kupoteza ubikira. 

2. Kuna mitishamba mingine inaweza kurejesha ubikira? Hapana, hakuna mitishamba 

inayoweza kurejesha ubikira. Ukipotea, umepotea milele. 

3. Rafiki yangu anasema nikibaki bikira kwa muda mrefu, naweza kuugua magonjwa na 

mambo yasiyo ya kawaida? Siyo kweli! Unaweza kubakia na ubikira maisha yako yote 

bila matatizo yoyote mabaya. 

4. Ni kweli kwamba msichana akiwa bikira kwa muda mrefu sana, kizinda chake kitakuwa 

kigumu na atapata matatizo ya kufanya ngono? Huu ni upuuzi! Kizinda ni kipande 

kidogo na chembamba cha tishu. Hakiwi kigumu kadri unavyokua na wala unaposubiri 

kujamiianahudhuriki kamwe. 

5. Unawaweza kuwatambua bikira kwa kuwaangalia usoni? Si kweli! Huweza kumtambua 

bikira kwa kumwangalia kwa macho. Ni bikira peke yake anayejua hali yake. 

6. Baada ya kupoteza ubikira wako, unatakiwa uendelee na ngono. Si kweli. Unaweza 

kuacha kufanya ngono ukipenda. 

7. Nimesikia kwamba si vema kutumia kondomu ukiwa unajamiiana na msichana ambaye 

ni bikira kwa sababu unahitaji kutumia nguvu sana kuvunja ubikira wa msichana 

– kiasi kwamba utachana kondomu. Je huu ni ukweli? Hapana! Mvulana na msichana 

ambao ni bikira wanaweza kutumia kondomu bila matatizo. Kizinda ni tishu laini sana 

inayochanika kwa urahisi mno. 

99

100 


Kama walivyo wasichana, wavulana wanaweza kupoteza ubikira wao kwa kujamiiana. Watu 

wengine wanafikiri sio muhimu kwa wavulana kuwa bikira kama ilivyo kwa wasichana.Zaidi, video 

nyingi unazozitazama na riwaya nyingi unazosoma zinafanya ionekane muhimu kwa wanaume 

kuwa na uzoefu zaidi wa ngono. Mara nyingine inaonekana kana kwamba ili uonekane mwanaume 

lijali lazima ufanye ngono. Lakini kufanya ngono hakukufanyi uwe mwanaume zaidi. Kwa mvulana 

au msichana kutunza ubikira wako ni vizuri. Ni njia nzuri sana kwa kinga ya kweli dhidi ya VVU, na 

magonjwa ya ngono na mimba zisizotakiwa. 

KuPOteZa ubiKiRa 

Uwe mvulana au msichana, unapaswa wewe mwenyewe kuamua wakati gani upoteze ubikira 

wako. Usije kuwaruhusu watu wengine kukuamulia au kukushinikiza uupoteze. Chagua muda 

wako. Na chagua mtu anayefaa. Subiri hadi unakuwa na uhakika kwamba unaweza kujizuia dhidi 

ya magonjwa ya ngono, pamoja na VVU/UKIMWI na mimba zisizotakiwa. 

adam, kutoka uganda (umri wa miaka 13) 

“Nafikiri muda mzuri wa kuanza kujamiiana ni wakati nikiwa na umri wa 

miaka 20. Nitamaliza masomo yangu na pengine kufanya kazi.Hata kama 

muda huo ukifika nitatumia kondomu”. 

Mfune, kutoka Zambia (umri wa miaka 13) 

“Nitasubiri hadi nioe au nipate fedha za kunisaidia kwa sababu msichana 

ukipata mimba nitahitaji fedha za kulelea mtoto”. 

Mara nyingine wenzako wanaweza kukulazimisha kufanya ngono. 

Douglas, kutoka Zambia (umri wa miaka 12) 

“Vijana wengine wakubwa kwetu au waliojaliwa kuwa 

na miili mikubwa wanatucheka na kutuambia sisi ni bikira”. 

andrew, kutoka tanzania (umri wa miaka 17) 

“Rafiki yangu wa kiume ananicheka na kunisihi niwe na rafiki wa kike. 

Wanasema utaishije bila rafiki wa kike wewe sio mwanaume”. 

Mildred, kutoka uganda (umri wa miaka 17) 

“Wakati fulani, unajisikia umeachwa na marafiki zako wakianza 

kuzungumzia masuala ya ngono. Unaweza tu kuingilia mazungumzo yao 

kutokana na ulichosoma kwenye kitabu cha hadithi au ulichoona kwenye 

sinema. Kama huna mwelekeo mzuri unaweza ukadanganywa. Nimechagua 

kubakia bikira mpaka nimpate mwanaume mzuri wa kunifaa.” 

lois, kutoka tanzania (umri wa miaka 13) 

“Nazungumza na marafiki zangu kuhusu kufanya ngono. Wapo baadhi ya 

wasichana na wavulana wanaosema kwamba ukikataa kufanya ngono 

unafanana na mtu ambaye hakusoma”. 

Vijana balehe wengi siku hizi wanaelewa kwamba kufanya ngono ni uamuzi wao wenyewe na 

kwamba asiwepo mtu wa kuwalazimisha kufanya ngono. 

Patrick, kutoka uganda (umri wa miaka 17) 

“Marafiki zangu wote wanafanya ngono 

na marafiki zao wa kike, na kidogo tu 

niwafuate kutokana na kulazimishwa na 

marafiki zangu. Lakini niligundua kwamba 

sikuwa na uhakika na nilichanganyikiwa. 

Isitoshe ninataka kufanya mambo yangu 

mwenyewe. Nitasubiri.” 

lois, kutoka tanzania (umri wa miaka 13 ) 

“Hakuna atakayenilazimisha kufanya 

ngono. Nitaamua mwenyewe” 

Milensu, kutoka Zambia (umri wa miaka 

13) 

“Sitafanya ngono kwa sababu itabidi nisubiri hadi niolewe nitakapokuwa tayari kwa 

matokeo ya kufanya ngono. Sitarajii rafiki zangu kunishinikiza nifanye ngono. Uamuzi ni 

wangu.” 


“Kama nitataka kufanya ngono utakuwa ni utayari wangu mwenyewe. Rafiki zangu 

hawatanishawishi kufanya hivyo.” 

KujaMiiana 

Kujamiiana ni wakati mwanaume na mwanamke wana ileta miili yao karibu na mwanaume 

anasimamisha uume na unaingia ukeni kwa mwanamke. 

Kwa nini watu wanajamiiana? Kuna sababu nyingi – nzuri na mbaya. Zifuatazo ni baadhi ya 

sababu: 

• 

• 


Simama imara dhidi ya shinikizo la kundi 

rika. usifanye mapenzi eti kwa sababu rafiki 

zako wanafikiri unatakiwa kufanya. 

Upendo na mapenzi ya dhati. Kwa watu wawili walio karibu sana, kujamiiana kunaweza kuleta 

mapenzi ya dhati na yenye upendo. Hata hivyo watu wengine wanafanya ngono kwa sababu 

wanafikiri itawaletea kupendana na mapenzi ya dhati kwenye uhusiano wao. Wanafikiri 

kujamiiana kutathibitisha mapenzi kati yao. Hii mara nyingi haisaidii. Mapenzi ya dhati 

yanakuja kwa kuzungumza mambo ya uaminifu na kushirikiana katika hisia. Ngono haiwezi 

kuwaunganisha watu pamoja kama hawakuwa karibu kabla. Kufanya ngono hakumaanishi 

watu wanapendana. 

Kuridhisha hamu ya mapenzi na mahitaji ya kimwili. Watu wengine wanafikiri kwamba 

unahitaji kujamiiana ili kukidhi hisia za kufanya mapenzi – kama unavyohitaji kunywa 

unaposikia kiu. Lakini kujamiiana hakuko hivyo. Ukweli wakati mwingine kujamiiana 

hakuridhishi kuliko kushikana mikono, kukumbatiana, kubusu, kama watu wawili hawana 

mahusiano ya karibu, kufanya ngono kunaweza kusiwaridhishe. 

101

102 

• 

• 

• 

• 

• 

• 


Kujaribu kumhodhi mvulana au msichana. Watu wengi wanafanya ngono kwa sababu 

wanaogopa kupoteza mahusianao iwapo hawatafanya ngono. Hii ni sababu moja 

mbaya ya kufanya ngono. Yeyote atakayekuacha kwa sababu eti hutaki kujamiiana, 

hakupendi (soma sura ya 12 kwa maelezo mengi kuhusu hili). 

Zawadi: Watu wengine wanafanya ngono kwa ajili ya kupata zawadi, fedha au 

upendeleo kama kupata alama nzuri shuleni. Hili linaweza kuwa tatizo gumu, kwa 

mfano kama mshirika wako ndiye anayekulipia ada ya shule. Lakini hizi ni sababu zisizo 

sahihi za kufanya ngono. Hazitakufanya ujisikie vizuri. Usitumie mwili wako kupata 

chochote kutoka kwa mtu yeyote hata kingekuwa kitu gani – fedha au zawadi au 

huduma za kipekee – huwezi kuvilinganisha na mwili wako. 

Kujisikia umekua. Wengi wanakimbilia kufanya ngono kwa kufikiri itawafanya wajione 

wamekua. Lakini kufanya ngono kwa kweli hakubadilishi chochote kuhusu ukuaji wako. 

Ngono haitakufanya ukomae na wala haitakufanya uwe mtu mzima. 

Kulingana nao au kuwafurahisha wenzio. Watu wengi wanahisi kana kwamba watu wote 

wanaowazunguka wanafanya ngono – kana kwamba wao peke yao ndio hawafanyi 

ngono. Hii inaweza kuwa tishio na vijana wengine wanafanya ngono kwa sababu 

wanafikiri vijana wengine wanafanya hivyo.Ukweli ni kwamba watu wengi hawasemi 

ukweli kuhusu ngono, na watu wengi wanatunga tu hadithi kwa sababu wanataka 

kuwafurahisha watu wengine. 

Kupata mtoto. Kujamiiana ndiyo njia pekee ya kufanya mapenzi ambayo inaweza 

kukupatia mtoto. 

Watu wengi wanataka watoto wakati fulani katika maisha yao, lakini ni wachache 

wanaotaka kuwa na mtoto wakati wa ujana balehe (soma sura 11). 

Kujamiiana ndiyo njia ambayo watu wengi duniani wanapa VVU. Kama huko tayari kujikinga 

wewe na mwenzio kwa kutumia kondomu wakati wote hujawa tayari kujamiiana. 

KuWeKa KiWanGO cha KujaMiiana. 

Watu wengine wanafikiri ngono ina nguvu na haiwezi kuzuiliwa na kwamba inatokea 

kama radi au mvua. Lakini ukweli ni kwamba – kufanya ngono – ni uamuzi wa makusudi. 

Unapofanya ngono sio kwamba ni jambo la asili lazima litokee. Ni wewe unayefanya 

uamuzi. Lakini pawe na maamuzi mengi kuhusu ngono. Lini? Nani? Kwa nini? Wapi? Mara 

ngapi? Kwa kutumia kondomu? Bila kondomu? 

Ngono ni uamuzi mzito. Ni uamuzi wako! Zuia sauti zote zinazosema “kila mtu” anafanya 

ngono. Jibu ni kwamba si kila mtu anafanya ngono. Na wewe sio kila mtu. Ni wewe tu. 

Kama unafanya uamuzi wa kufanya au kutofanya ngono, fikiria kuhusu hili: Uko tayari 

kuvumilia mahitaji ya ngono salama – matumizi sahihi na kutumia kondomu kila mara, 

ushauri kuhusu VVU, kupima, na mengineyo? Vijana wengi hawako tayari kubeba wajibu 

wote huo; Kuwa mwaminifu kwa nafsi yako. Kama unajiona huko tayari, unaweza kusema 

“Hapana” subiri mpaka utakapokuwa mkubwa. 


Unahitaji vile vile kumtunza mwenzi wako, na yeye vile vile anatakiwa akutunze. Kutunzana 

kunachukua muda. Urafiki na kuwa karibu haujengeki kwa usiku mmoja. Kama hamjawa marafiki 

wa kweli unaweza kuona ngono ni kitu cha aibu. Hii ni dalili tosha kwamba huyo siyo mtu 

anayefaa au siyo muda sahihi kwako. 

Kama wewe na mwenzi wako hamko tayari kwa kujamiiiana, ishia kwenye kubusiana, kushikana 

mikono au kukumbatiana. Weka kikomo na kubaliana nacho usifanye kitu chochote ambacho 

mwenzako anakiona hakifai. 

Unafahamu kama mahusiano yenu ni tayari kwa kujamiiana? 

Jibu maswali yafuatayo kiukweli kadri uwezavyo. Weka tiki kwenye jibu ulilolichagua. 

.1. Je, mimi na mwenzi wangu tunafahamiana vizuri 

Ndiyo Hapana Labda Sijui 

2. Je unajisikia tumeungana pamoja na kila mmoja wetu anajiona kuwa sehemu ya mwenzi katika 

maisha. 


3. Je, kila mmoja amejikabidhi kwa mwenzie katika uhusiano wenu? 


4. Je, tunaaminiana? 


5. Je, tunawasiliana vizuri? 


6. Je, tunaweza tukazungumza bila wasi wasi kuhusu ngono? 


7. Je, tunafikiria kufanya ngono kwasababu kweli tunataka au kwa sababu tunashinikizwa kufanya 

ngono? 


8. Je, tumezungumzia kuhusu njia gani tutatumia kuzuia mimba? 


9. Je, tumezungumzia kuhusu kupima VVU kwetu wote? 


10. Je, tumezungumzia namna ya kujikinga na magonjwa ya ngono pamoja na VVU/UKIMWI? 


11. Je, tumekubaliana kutumia kondomu na njia za kuzuia mimba wakati wa kujamiiana? 


12. Je, mwenzi wangu ataheshimu haki yangu ya kusema “ndiyo” au “hapana” kila tunapofanya 

ngono? 


13. Je, nitaheshimu haki ya mwenzi wangu ya kusema “ndio” au “hapana” kwa kila tutakapotaka 

kufanya ngono? 


14. Je, ushirikiano wa mahusiano ya kimapenzi yatakuwa salama na ya raha? 


Kama ulijibu “hapana” “labda” au “sijui” kwa swali lolote, basi labda wewe na mwenzi wako hamko 

tayari kujamiiana. Ni vizuri kungoja. 

103

104 

uaMuZi Wa KutOFanYa nGOnO 


Vijana wengi wanachagua kutofanya ngono kwa sababu nzuri sana zifuatazo: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Wanaogopa kupata mimba na magonjwa ya ngono virusi vya UKIMWI na UKIMWI wenyewe 

na hawapendi kuhatarisha maisha yao. 

Bado ni wadogo mno hivyo wanajiona hawako tayari. 

Hawataki kuwaudhi wazazi wao. 

Wanaona tendo hilo ni kinyume cha maadili ya dini zao. 

Wako tayari kusubiri ili kushughulikia masomo yao. 

Wanataka kuhakikisha kuwa rafiki yake wa kiume au wa kike anampenda kikweli. 

Iwapo unakabiliwa na uamuzi wa kufanya ngono, kumbuka kwamba ngono inaweza kuwa na 

matokeo mabaya kama kuambukizwa VVU au mimba zisizotakiwa.Mambo haya yanaweza 

kukuharibia maisha yako milele. Unahitaji kufikiri kwa makini uamuzi wako. Kumbuka kuwa: 

• 

• 

• 

Kusubiri ndiyo njia nzuri na salama ya kubakia na afya. 

Unayo haki ya kusema “hapana” kwa ngono na kushikilia uamuzi wako. 

Ukiamua kusema “ndio” kwa ngono, lazima ujizoeze kufanya ngono salama ili kukwepa 

mimba, VVU, UKIMWI na magonjwa ya ngono. “Bila kondomu, hakuna ngono”. 

KuZunGuMZa na MWenZi WaKO KuhuSu nGOnO 


“Mimi na marafiki zangu tunazungumza kuhusu ngono. 

Tunazungumza pia athari za ngono,kwa mfano iwapo 

msichana atapata mimba,tutapata matatizo makubwa, 

tutalazimishwa kuoa au kufukuzwa shule!” 

halima, kutoka Kenya (umri wa miaka 17) 

“Sababu nzuri sana za kuchelewa kufanya ngono ni kusubiri 

kupata mtu atakayefaa na kusubiri mpaka mnaoana.” 

Maamuzi kuhusu ngono yanahusu watu wawili na yanahitaji mawasiliano mazuri na makini. Ni 

jambo muhimu kumweleza wenzi wako kitu unachofanya na kitu ambacho hutaki kukifanya. 

Watu wengi wanajisikia vibaya na aibu kuzungumza 

masuala ya ngono, lakini mambo haya yanakuwa rahisi 

baada ya muda na kuyafanyia mazoezi. Hapa kuna 

baadhi ya vidokezo: 

• 

Fikiri ni kwa nini unataka au hutaki kufanya 

chochote: Jua sababu zako ni zipi ili uweze 

kuzieleza wazi kwa mwezi wako. 

• Fanya mazoezi kabla: Kama huna uhakika 

utazungumza nini kuhusu kujamiiana na rafiki 

yako wa kike au kiume jaribu kuzungumza na 

rafiki wa karibu unayemwamini au mshauri wa 

vijana kwanza. Waulize jinsi ya kulizungumzia 

suala hilo. Pata maoni ya namna ya 

kushughulikia hali hii. 

• 


chagua muda mzuri na mahali muafaka: 

Chagua muda mzuri wa kuzungumza na rafiki 

yako wa kiume au wa kike, muda ambao kila 

mmoja wenu hana shughuli ya mambo mengine 

na wakati ambapo wote mnajisikia mmetulia 

na mmestarehe. Ni vizuri pia kuchagua sehemu nzuri. Chagua sehemu ambayo hutajali 

hata watu wengine wakiwasikia. Wakati huo huo chagua sehemu ambayo siyo ya kificho 

sana ambayo itamfanya msichana wako au mvulana wako apate wasiwasi na kupata 

mawazo potofu. 

• usingoje mpaka umepata joto la mahaba ndio uanze kuzungumzia ngono: Ni vigumu 

sana kuwa na mazungumzo kuhusu kujamiiana wakati mmoja au wote mnajisikia 

mmesisimka na katika hali ya kufanya ngono. Hakikisha mnazungumza aina gani 

ya mapenzi mnayataka kabla wewe na mwenzi wako kujikuta katika hali ya kuvutia 

kimapenzi. 

• Kuwa mkweli kuhusu unavyojisikia na jinsi unavyoona. Usiwatumie watu au sababu 

mbalimbali kama kisingizio. Kwa mfano kama hutaki kufanya ngono kwa sababu 

unataka kwanza kuolewa, usimwambie rafiki yako kwamba sitaki kufanya ngono kwa 

sababu naogopa kupata mimba au kwa sababu unaogopa kwamba mama atagundua. 

Ukimwambia rafiki yako wa kiume visingizio hivyo atafikiri kwamba unataka utumie 

kondomu au unataka uende kwake.Ili kukwepa kutoeleweka, kuwa muwazi na eleza 

moja kwa moja hisia zako. 

• Simama imara na usikubali kushinikizwa: Hata watu ambao unawaheshimu sana 

wanaweza kukushinikiza ufanye vitu ambavyo hutaki kuvifanya. Inaweza kuwa vigumu 

sana kuhimili shinikizo kwa sababu ni mtu unayempenda unataka awe na furaha. 

Kumbuka hata hivyo kwamba mtu anayekupenda hapaswi kufanya mambo ambayo 

yatakukosesha raha. Kama rafiki yako wa kiume au kike anakushinikiza pengine ni 

kwa sababu hawajui unajisikiaje au kwa sababu hawajali hisia zako kama ambavyo 

inawapasa. Simama kidete, na hakikisha wanaelewa unachokitaka. 

105

106 

• Zingatia hisia na silika yako: Kama 

moyoni mwako hujisikii kwamba 

kitu fulani hakikufai usikifanye. 

Ngoja mpaka utakapoona huna woga 

wowote, wasiwasi au vitu vinavyo 

kuhangaisha. 

• 

Wakati wote jiruhusu kubadilisha 

mawazo. Tuseme ulimwambia rafiki 

yako wa kiume kwamba utafanya 

ngono naye, lakini ukajiona huwezi kufanya. 

Unayo haki ya kubadili mawazo 

yako. Unayo sababu nzuri ya kujisikia 

unavyojisikia. 

Hata kama umewahi kufanya ngono kabla, 

unaweza wakati wowote kuamua kuacha. 

Hakuna tatizo lolote unapoamua kuacha. 

Huna haja ya kutoa sababu za kutosheleza 

kueleza kwa nini unaacha. Wewe 

kumbuka tu, mtu anayo haki ya kubadili 

mawazo yake. 


unayo haki ya kubadilisha mawazo 

wakati wowote. 


Sura ya 9 

ujinSia na nGOnO 

Ujana ndio muda ambao unajitambua wewe mwenyewe kama mtu ambaye unapata 

hisia za kijinsia. Unajitambua zaidi kuhusu ujinsia wako – unajisikia, unajiheshimu kama 

mwanaume au mwanamke, unajua kitu gani unataka kuhusiana na mahusiano na watu 

wengine. 

Mtu kuwa na afya kiujinsia maana yake ni kuwa unaweza kuelezea ujinsia wako katika 

namna ambayo haikudhuru wewe au mtu mwingine. Ina maana kwamba haujihatarishi 

kama vile kufanya ngono isiyo salama, ambayo inaweza kusababisha mimba zisizohitajika 

au magonjwa ya zinaa, ukiwemo VVU/UKIMWI. 

Kila mtu ana hisia za kiujinsia na huhitaji kufanya ngono unapokuwa na hisia za kiujinsia. 

Ngono ni njia mojawapo ambayo watu wanaweza kuelezea hisia za kijinsia, kama 

kuzungumza, kushikana mikono, kukumbatiana, kubusiana n.k. 

Bikira ni mtu – msichana au mvulana – ambaye hajawahi kufanya ngono. Wasichana 

hawawezi kupoteza ubikira wao kwa kucheza michezo au kuvaa kisodo au shughuli 

nyingine yoyote. 

Kutunza ubikira wako na kusubiri kufanya ngono kutakuweka salama. Haitakuumiza 

kusubiri. Vijana wengi wanaamua kutofanya ngono, wanajiona ni wadogo mno na wanajisikia 

bado. Unayo haki ya kusema “hapana” kwa ngono. 

Watu wengi duniani wameambukizwa VVU kwa kupitia ngono. Kama huko tayari kujikinga 

wewe na mwenzi wako kwa kutumia kondomu kila mara,basi ujue huko tayari 

kufanya ngono. 

Kuzungumza kuhusu ngono na marafiki zako wa kike au kiume inaweza kuonekana kazi 

ngumu na ya aibu mwanzoni lakini ni vizuri kumwambia mwenzio unataka nini na kipi 

hutaki ili isije ikatokea kutoelewana. Chagua muda mzuri wa mazungumzo na usisubiri 

mpaka uwe “katika joto la mahaba”. Kuwa mkweli kuhusu hisia zako, na usijirahisi au 

kushinikizwa kufanya kitu ambacho hukihitaji. 

Kumbuka, hata kama umewahi kufanya ngono kabla, unaweza wakati wote ukaamua 

kuacha kufanya ngono. Hakuna matatizo yoyote yatakayokupata. Kama huwezi kujikinga 

na mimba zisizotakiwa, VVU/UKIMWI na magonjwa ya ngono, itakubidi uache 

kufanya ngono. 

107

108 


Kutunza Afya Yako 

Ya Kiujinsia 

Stabisile kutoka Zimbabwe (umri: miaka 19) 

“Mwili wangu ni wa pekee kwangu. Ninaulinda dhidi ya magonjwa 

ya ngono, VVU na mimba.” 

Mwili wako vile vile ni wa pekee. Je, unaulinda? Yapo mambo mengi unayotakiwa kuyajua 

kuhusu kuishi na afya nzuri na kujilinda mwenyewe dhidi ya matatizo ya afya ya uzazi. 

Watu wengi wanapofikiria matatizo ya afya ya uzazi, wanafikiria magonjwa ya ngono na 

VVU/UKIMWI tu. Haya ni matatizo ya hatari kwa hiyo ni wazo zuri kujua namna ya kujitunza 

na jinsi ya kuepuka majanga. 

MaGOnjWa Ya nGOnO 

Magonjwa ya ngono ni magonjwa ambayo 

yanaambukizwa kwa njia ya kujamiiana 

au kwa kufanya ngono. Yapo magonjwa ya 

ngono yanayosabisha vidonda, uvimbe au 

malengelenge wakati yapo mengine ambayo 

hayaonyeshi dalili zozote. 

Magonjwa ya ngono yanaenea kwa kupitia 

mgusano wa majimaji ya watu wawili – shahawa, 

majimaji ya ukeni na damu – na kupitia mgusano 

na ngozi iliyoathirika. Magonjwa ya ngono 

yanaweza kuenezwa kutoka kwa mwanaume 

kwenda kwa mwanamke, na kutoka kwa 

mwanamke kwenda kwa mwanaume na hata 

kati ya watu wawili wa jinsi moja. 

Ugonjwa uenezao kwa ngono uliombaya zaidi 

kuliko yote ni VVU/UKIMWI. Hakuna sindano 

ya kinga na hakuna dawa unapokuwa umepata 

maambukizi. Watu wengi wanakufa ndani ya 

miaka 10 mpaka miaka 20 baada ya maambukizi 

ya VVU. 

109 

SURA YA 10

110 


Magonjwa mengine ya zinaa kama kaswende, klamidia na kisonono ni hatari vilevile. Magonjwa 

haya yanatibika na tunaweza kuyathibiti. Lakini yanaweza kuleta athari za muda mrefu: 

• 

• 

Kusababisha ugumba yaani kushindwa kupata watoto. 

Kusaidia virusi vya UKIMWI kuingia mwilini kwa urahisi. 

Kwa ufupi, zipo njia tatu za kuepuka magonjwa ya zinaa ikiwa ni pamoja na VVU. 

1. Usifanye ngono. Ahirisha kufanya mapenzi au acha kabisa kujamiiana. 

2. Unapojamiiana, hakikisha unatumia kondomu tangu mwanzo mpaka unapomaliza kitendo. 

3. Nenda na mpenzi/mwenzi wako kupima VVU. Kabla ya kuanza kujamiiana. Unaweza kupima 

VVU zaidi ya mara moja kutegemeana ni lini ulifanya ngono isiyo salama (bila kinga) ili 

kuhakikisha huna VVU. (Angalia ukurasa wa 116 kwa maelezo zaidi). Hakikisha kati yenu hakuna 

aliye na maambukizo ya VVU kabla ya kuanza kujamiiana. Kila mmoja wenu abakie mwaminifu 

kwa mwenzie. 

Mambo haya yanaonekana kuwa rahisi. Njia za kuwa salama ni hizo tatu. Lakini, yapo mengi ya 

kufikiria. Iwapo ulifanya ngono na baadaye ukaamua kuacha, bado utatakiwa kupima. Unaweza 

kuwa na ugonjwa uenezwao kwa ngono bila ya kujitambua. 

je, unajua kwa nini wasichana wako hatarini zaidi kupata maambukizo ya 

magonjwa ya zinaa hasa VVu/uKiMWi? 

Ingawa wote, wanaume na wanawake, wanaweza kupata maambukizo ya magonjwa ya zinaa, 

wanawake na wasichana wanapata maambukizo kwa urahisi zaidi kuliko wanaume/wavulana. 

Zipo sababu kadhaa kwa nini iwe hivyo: 

1. Uume wa mwanaume unaingia ndani ya uke na shahawa zake zinaweza kuwa na maambukizo. 

Zikikaa ndani ya mwili wa mwanamke zinaongeza uwezekano wa kupata maambukizo ndani ya 

tumbo la uzazi, mirija ya falopia na ovari. 

2. Kwa ujumla, wasichana wako hatarini kupata maambukizo ya magonjwa ya zinaa kwa sababu 

mlango wa mfuko wa uzazi wa msichana balehe ni laini zaidi kuliko wa mwanamke mtu mzima. Uke 

unaweza ukachanika wakati wa kujamiiana jambo ambalo linaweza kuongezea hatari ya kupata 

maambukizo ya magonjwa ya ngono. 

3. Wasichana wengi na wanawake wanafundishwa kuwa watiifu na wanyenyekevu kwa wanaume. 

Hawana stadi ya kujiamini ili kuwashawishi wenzi wao kutumia kondomu kwa ajili ya kinga. 

Wasichana balehe wengi, walioolewa au wasioolewa, wenzi wao wana umri mkubwa kuliko wao 

wenyewe. Mwenzi anapokuwa na umri mkubwa kuliko msichana, inaweza kumuwia vigumu hasa 

msichana kujikinga na maambukizi ya magonjwa ya zinaa na mimba. Katika jamii nyingi inaweza 

kumwia vigumu mwanamke kukataa kujamiiana na mme wake au kumsisitizia watumie kondomu 

hata kama anafikiri mwanaume wake anaweza akawa na mwanamke mwingine. 

4. Wanawake na wasichana wako kwenye hatari ya kufanya ngono bila kutaka. (kwa kulazimishwa 

au kubakwa), kuliko wanaume na wavulana. Katika mazingira magumu kama haya, inaweza kuwa 

vigumu kujikinga na maambukizi. 

5. Mambo ya kimila na utamaduni kama vile kufanya ngono kavu na kuweka dawa za kienyeji, nguo 

na vitu vingine ndani ya uke ili “kusafisha” au “kuubana” vyote hivi vinamwongezea mwanamke 

hatari ya kupata maambukizo ya magonjwa ya ngono. Kukausha uke kabla ya kujamiiana 

kunaweza kuongeza uwezekano wa kuchanika na kuchubuka wakati wa kujamiiana. 

Kama wewe na mwenzi wako mnatumia kondomu wakati wote mnapojamiiana ni vizuri sana. 

Endelea!Watu wengi wanaanza kwa kutumia kondomu. Lakini baada ya muda wanaanza 

kufikiri. “Ninamwaminimwenzi wangu, tunaweza kuacha kutumia kondomu”. Hii siyo sawa! 

Kabla hamjaacha kutumiakondomu, wote wawili mnahitaji kupima kwa ajili ya magonjwa ya 

ngono pamoja na angalau, kipimokimoja cha VVU. Hata kama wewe na mwenzi wako mmepima 

na hamna maambukizo ya magonjwaya ngono, ni vizuri zaidi kuendelea kutumia kondomu. Je, 

ikitokea kwamba mmoja wenu amejamiianana mtu mwingine? Vilevile unahitaji kuzuia mimba. 

utajuaje KaMa uMePata MaaMbuKiZO Ya MaGOnjWa Ya Zinaa? 

Watu wengi hasa wanawake ambao wamepata maambukizo ya magonjwa ya zinaa 

hawaonyeshidalili zozote zile. Kwa mfano, hakuna dalili yoyote ya kuonyesha kwamba umepata 

maambukizo yaVVU kwa mara ya kwanza. Magonjwa mengine ya ngono vilevile hayana dalili za 

wazi, kwa hiyo kilamtu inabidi afikirie hatari ya kupata maambukizo ya magonjwa ya zinaa. Kama 

umeshafanya ngonobila kinga unaweza kuwa umejiweka katika hatari ya kupata maambukizo. 

Ukipata kidonda au kiupele sehemu za siri ambacho kinapotea, unahitaji kumwona mhudumu 

wa afya.Yapo magonjwa ya zinaa mengine ambayo yana dalili zinazokuja na kupotea. Kidonda 

cha kaswendewakati wote kinapona na vidonda vinavyotokana na malengelenge vinapona na 

kujirudia. Kama umewahikupata kidonda, kiupele au lengelenge kwenye via vya uzazi, unatakiwa 

kumwona mhudumu wa afya.Hata kama dalili za ugonjwa wa ngono zinapotea, maambukizo 

yanakuwepo na wala hayawezi kuponabila kupata tiba sahihi. 

Kwa vyovyote vile,kama 

umeshaanzakujamiiana au bado, ni 

vizuri kufahamuvia vyako vya uzazi 

vikoje. Ikiwa unajuavikoje ukiwa mzima, 

itakuwa rahisikugundua tatizo mapema. 

Tumia kiookujiangalia sehemu zako za 

siri kiurahisi.Kwa mfano, kidonda cha 

kaswendehakiumi, kwa hiyo unaweza 

usigundueisipokuwa kama ukiangalia. 

Kwa wasichana, ni vema kufahamu 

mwonekano na harufu ya kawaida 

yamajimaji yako ya ukeni. Majimaji 

yaukeni ya kawaida:. Ni kama majimaji 

meupe ya yai. 

• Ni maangavu au meupe. 

• Yanatoa harufu ya kawaida au yenye 

afya na isiyochukiza. 

• Hayawashi. 

SURA YA 10 | KUTUNZA AfYA YAKO YA KIUJINSIA 

Magonjwa ya ngono mara kwa mara 

husababisha majimaji ya ukeni kuwa na 

rangi ya njano au kijani na hutoa harufu 

mbaya na kali. 

je, unazijua alama na dalili za magonjwa ya 

zinaa? 

Magonjwa mengine ya zinaa hayana dalili za wazi, 

hasa kwa wanawake, lakini mengine yanazo. 

Dalili za magonjwa ya zinaa kwa wanaume ni 

pamoja na:- 

• Kidonda, vidonda, upele au malengelenge juu 

aukuzunguka uume. 

• Uume kutoa usaha. 

• Maumivu makali wakati wa kukojoa. 

• Maumivu wakati wa kujamiiana. 

• Maumivu na kuvimba mapumbu. 

• Uvimbe usio wa kawaida au kuota vitu kwenye 

via vya uzazi 

Dalili za magonjwa ya zinaa kwa mwanamke: 

• Kutoka kwa majimaji ukeni ambayo ni mazito; 

yanawasha au yana harufu na rangi isiyo ya 

kawaida. 

• Maumivu sehemu za chini ya kitovu. . Maumivu 

wakati wa kujamiiana. 

• Kutokwa kwa damu ukeni kusiko kwa kawaida 

na bila mpangilio. 

• Kuwasha maeneo ya via vya uzazi. 

• Uvimbe usio wa kawaida na kuota vitu kwenye 

via vya uzazi. 

111

112 


Magonjwa mengine ambayo hayaambukizo kwa njia ya ngono vilevile husababisha kutoka kwa 

majimaji yasiyo ya kawaida. (soma mwisho wa sura hii kwa taarifa zaidi). Hata bikira anaweza 

kupatabaadhi ya maambukizo haya. Ukiona kitu chochote cha tofauti, mwone mhudumu wa afya. 

Iwapomwenzi wako ameona kitu chochote cha tofauti kwenye sehemu zake za siri unatakiwa na 

wewe uende ukafanyiwe uchunguzi wa afya hata kama unajisikia una afya nzuri. 

KWenDa KuchunGuZWa MaGOnjWa Ya Zinaa. 

Kama umefanya ngono bila kinga, unahitaji kwenda kufanyiwa uchunguzi wa magonjwa ya zinaa, 

hatakama unazo au huna dalili zozote. 

Kwenda kuchunguza magonjwa ya ngono kunaogopesha. Kwa bahati mbaya wahudumu wa 

afyawengine wanahukumu na huwa hawana huruma kwa vijana balehe. Wanafikiri hawatakiwi 

kufanyangono na wanawafahamisha hivyo! Siku hizi, kliniki nyingi zinatoza gharama kubwa kwa 

matibabu yamagonjwa ya zinaa, lakini zipo chache ambazo zinatoa huduma kwa gharama nafuu 

kwa vijana balehe.Kwa hiyo, ulizia na ujaribu kutafuta kituo cha afya vinavyowajali vijana balehe. 

Hata kama wahudumusiyo wema, shikilia msimamo wako na endelea kuomba unachokitaka. 

Haiwezekani kwamba watakataakukuhudumia. Kuwa jasiri. 

Kwenye vituo vya afya vizuri utapata vilevile elimu nasaha kuhusu uamuzi muhimu kama:- 

• 

• 

• 

• 

Je, unataka kuendelea kufanya ngono? 

Je, unataka kupima VVU? 

Je, utazungumza vipi na mwenzi wako kuhusu kutumia kondomu? 

Je, unatakiwa kutumia uzazi wa mpango? Njia ipi ni sahihi kwako? 

Kliniki nyingi zinatoa kondomu bure, kwa hiyo anza kuzitumia kiukweli na hakikisha mwenzi wako 

anapata matibabu yanayostahili. 

Ikiwa umepata maambukizo ya magonjwa ya 

ngono: 

• 

Mwenzi ambaye hajatibiwa 

atakuambukizatena. Hata kama 

umeachana naye badounatakiwa 

kumweleza aende kufanyiwauchunguzi 

na kutibiwa. Kama huwaambiina kama 

hawana dalili zozote, hawawezikujua 

kama wana maambukizo ya magonjwaya 

ngono mpaka hapo ugonjwa 

utakapokuwaumesababisha madhara ya 

kudumu kwenyevia vya uzazi. Inaweza 

ikawa vigumukumweleza rafiki yako 

wa zamani lakiniunahitaji kuwa jasiri 

kuongea na kumwelezamtu huyo kwamba 

aende kufanyiwauchunguzi. Kumwambia mwenzako inaweza kuwa 

vigumu lakini ni muhimu. 

• 


Hakikisha unameza dawa zote ulizopewa na mhudumu wa afya. 

• Usifanye ngono mpaka utakapoelezwa na mhudumu wa afya kwamba wewe na mwenzi wako 

mmepona. 

• Jadili kuhusu afya ya kijinsia na mwenzi wako ili muweze kujikinga. 

Kamwe usijitibu mwenyewe magonjwa ya ngono. Unahitaji kupata dawa sahihi au dawa kutoka 

kwa mhudumu wa afya. Ukitumia dawa isiyo sahihi itafanya vijidudu vinavyosababisha ugonjwa 

kuwa sugu. 

Kamwe usichangie dawa na rafiki yako. Kunywa dozi yote peke yako. Iwapo utakunywa sehemu 

tu ya dozi utawafanya wadudu wanaosababisha ugonjwa wawe sugu na vigumu kutibika. 

Unajua kuhusu magonjwa ya zinaa? 

Magonjwa yote ya zinaa yanawezesha kupata maambukizo ya VVu kiurahisi. Baadhi ya magonjwa ya zinaa 

ambayo yanasababishwa na vijidudu vya bakteria na yanaweza kutibika ni:- 

• chankroidi: Ugonjwa huu husababisha vidonda vyenye maumivu kwenye via vya uzazi na wakati 

mwingine kuvimba kwa tezi kwenye kinena. Tezi za limfu zinaweza kuvimba hadi kupasuka. Vidonda 

vinavyohusiana na chankroidi vinaongeza hatari ya kupata maambukizo ya VVU. 

• Klamidia – Ugonjwa huu unaenezwa kwa njia ya kujamiiana na unaweza kukaa bila kujitokeza kwa muda 

halafu ukaanza kuleta matatizo. Dalili zake ni pamoja na uume au uke kutoa uchafu, maumivu wakati 

wa kujamiiana (kwa wanawake) na uvimbe au maumivu kwenye mapumbu. Mara nyingi, ugonjwa huu 

hauonyeshi dalili – 70% ya wanawake na 25% ya wanaume hawaonyeshi dalili kabisa. Kama klamidia 

haijatibiwa, maambukizo yanaweza kuenea na kusababisha uvimbe ndani ya mfuko wa kizazi na 

unaweza kupata ugumba. Kwa wanaume, klamidia isipotibiwa inaweza kusabisha ugumba. 

• Kisonono: Ugonjwa huu husababisha kutokwa usaha wa rangi ya njano/kijani na maumivu makali wakati 

wa kukojoa. Hata hivyo, wanaume wengine hawapati dalili zozote. Wanawake wengine wanaweza kutoa 

uchafu lakini wengi wao hawana dalili. Iwapo maambukizo hayajagundulika na kutibiwa, yanaweza 

kuenea na kusababisha ugumba/utasa. Kama kisonono hakijatibiwa husababisha pia upofu kwa watoto. 

• Kaswende: Ugonjwa huu husababisha kidonda kidogo kisichouma. Dalili zinatokea kwenye via vya uzazi 

au mdomoni. Kidonda hutokea siku 9 mpaka siku 90 baada ya maambukizo. Kidonda hiki hupotea baada 

ya siku chache na kinaweza kisionekane tena. Maambukizo yanaweza kukaa bwete kwa muda. Baadaye 

kipele kisichowasha hutokea. Dalili nyingine ni pamoja na homa kiasi, uchovu, vidonda kooni, nywele 

kunyonyoka, kupungua uzito, kuvimba tezi, na misuli kuuma. Iwapo kaswende haikutibiwa inaweza 

kuleta matatizo makubwa maishani kama ugonjwa wa moyo hasa katika hatua za mwisho. Maambukizo 

yanaathiri ubongo pia. Wanawake wajawazito wanaweza kumwambukiza kaswende mtoto tumboni na 

hii inaweza kusababisha mimba kuharibika au kuzaa mtoto aliyekufa. Watoto wanaozaliwa na kaswende 

wanakuwa wagonjwa sana. Matibabu yanaweza kufanyika wakati wowote kaswende inapogundulika, 

lakini ikigundulika mapema matibabu yanachukua muda mfupi na yanafanikisha kutibu ugonjwa huo. 

• “trikomoniasisi” husababisha kutoka uchafu unaonuka, kuwasha na vijidonda kwa wanawake. 

Wanaume kwa kawaida hawaonyeshi dalili kabisa. Dalili zinaanza siku 3 mpaka siku 28 baada ya 

maambukizo. 

Magonjwa mengine ya zinaa yanasabishwa na virusi. Haya hayawezi kutibika kiurahisi au hayawezi kutibika 

kabisa. Nayo ni:- 

• Malengelenge (herpes): Hayawezi kutibiwa na Viuavijasumu. Ugonjwa huu unaenezwa kwa njia ya 

kujamiiana na kwa kugusana na ngozi iliyoathirika. Malengelenge husababisha vidonda vidogo kutoka 

kwenye via vya uzazi au kuzunguka mdomo. Vidonda vinaweza kuambatana na homa kali, maumivu ya 

kawaida na kuvimba tezi. Malengelenge hupasuka baada ya siku 2 hadi siku 4 na mwishowe hupona. Mtu 

akipata maambukizo hubakia hivyo maishani. Marudio ya mashambulizi yanategemea afya ya mtu. Watu 

wenye VVU wanashambuliwa mara kwa mara na malengelenge. Mtoto aliye na maambukizo ya ugonjwa 

wa malengelenge yuko hatarini kupata upofu, ubongo kuharibika na kifo kutokea. Kwa kuongezea, 

malengelenge huongeza hatari ya mimba kutoka au kuzaa mapema (uaviaji). 

113

114 

• 


Unajua kuhusu magonjwa ya zinaa? (Inaendelea) 

Virusi vya “human Papilloma,” Vinundu sehemu za siri (genital warts) 

Virusi hivi husababisha sugu kuota kwenye via vya uzazi. Virusi hivi vilivyofunikwa 

vinaweza visionekane kwa urahisi, hususani kama vitatokea kwenye njia ya uzazi ya 

mwanamke. Kawaida vinajitokeza wiki 3 hadi wiki 9 baada ya maambukizo. Kipindi hiki 

kirefu vijidudu hukaa tuli mwilini kabla ya kusababisha ugonjwa. Inamaanisha kwamba 

inaweza ikawa vigumu kufahamu maambukizo yalikotokea na yanaweza kuenea kwa watu 

wengine bila kujua. Vinundu sugu vinaweza kutibiwa na maji ya tindikali na hairuhusiwi 

kujamiiana mpaka vinundu vyote vimepotea. Wenzi wote wanatakiwa kuchunguzwa ili 

kuona kama hawana vinundu sugu. Wanawake wenye maambukizo haya wako katika hatari 

kubwa ya kupata kansa ya kizazi. 

• VVu/ uKiMWi : Huu ni ugonjwa unaosababishwa na virusi. VVU vinapoingia mwilini 

hushambulia kinga ya mwili ambayo kwa kawaida inalinda mwili usipate maambukizo. 

Inaweza ikachukua miaka mingi kuona dalili za maambukizo, lakini baada ya muda mrefu 

mtu anashindwa kuzuia maambukizo na hata magonjwa yaliyozoeleka ambayo 

VVu/uKiMWi 

VVu (Virusi Vya uKiMWi) ni Virusi vinavyosababisha UKIMWI (upungufu wa Kinga Mwilini) 

UKIMWI ni ugonjwa ambao kinga ya mwili dhidi ya magonjwa inaharibiwa hatua kwa hatua. 

VVU vikiingia kwenye mwili wa mwanadamu vinashambulia kinga ya mwili ambayo kwa kawaida 

inalinda mwili usipate maambukizo. Watu wenye maambukizo ya VVU wanaitwa watu wanaoishi 

na VVU/ UKIMWI. Baada ya muda mrefu mtu aliyepata maambukizo anashindwa kuzuia 

maambukizo hata ya magonjwa yaliyozoeleka ambayo kwa vyovyote vile yasingefikia hali mbaya. 

Mwili unaposhindwa kujikinga na magonjwa tunasema mtu ana UKIMWI. hakuna chanjo ya 

maambukizo ya VVu, na hakuna tiba mara utakapokuwa umepata maambukizo hayo. 

Inachukua muda mrefu mpaka dalili za VVU kuonekana. Matokeo yake ni kwamba, mtu ambaye 

ana maambukizo ya VVU anaweza akawa na afya nzuri kwa miaka mingi na anaweza asijue 

kwamba anayo maambukizo. Katika kipindi hiki anaweza kueneza VVU bila yeye kujua. 

Muda ambao mtu anaanza kuona dalili za virusi unategemea na uwezo wa nguvu ya kinga ya mwili 

na uimara wa virusi. Yapo makundi mengi ya VVU. Makundi mengine humfanya mtu augue haraka 

kuliko mengine. Kwa wastani inachukua miaka 5 hadi 10 kabla dalili zozote za VVU hazijajitokeza. 

Kwa vile virusi vinashambulia kinga ya mwili na kumfanya mtu ashambuliwe kiurahisi na 

magonjwa, dalili zinatofautiana sana kutegemeana na ugonjwa gani mtu anaougua. 

Hata hivyo dalili za kawaida ni:- 

• 

• 

• 

• 

• 

Kuvimba tezi za limfu 

Kifua kikuu. 

Kupungua uzito sana na kuchoka . 

Kutoka jasho, hasa usiku. 

Homa za mara kwa mara 

• 

• 

• 

• 

Kuharisha kwa mfululizo. 

Kichefuchefu na kutapika. 

Kikohozi kikavu cha mfululizo. 

Upele mwilini na vidonda mdomoni. 

Hakuna dawa inayotibu VVU/UKIMWI. Lakini zipo dawa zinazowasaidia watu waishio na VVU 

kwa miaka mingi bila kuumwa na zinazopunguza makali ya VVU/ UKIMWI. “Anti – retrovirals” 

(ARVs) ni dawa zinazopunguza kuendelea kwa virusi. “ARVs” zinawawezesha watu kuishi maisha 

ya afya nzuri. Dawa hizi haziuwi virusi moja kwa moja. Zaidi ya hapo dawa hizi ni ghali sana, 

ingawa zipo kampuni ambazo zimeanza kutengeneza dawa zenye gharama nafuu na zenye ubora 

uliosawa na dawa zilizo ghali. Hata hivyo, ni vigumu kununua dawa hizi ambazo ni nafuu katika 

nchi nyingi za Afrika. Matokeo yake ni kuwa watu wengi hawazipati. Dawa hizi sasa zimeanza 

kupatikana katika nchi nyingi za Kiafrika kwa bei nafuu. 

Kwa hiyo, kitu cha kwanza ni kuzuia VVU kuingia mwilini mwako. 

• 

• 

• 

• 

• 

UKWELI KUHUSU VVU 

Zipo aina mbili za VVU zinazojulikana kama VVU 1 na VVU 2. VVU 1 inapatikana zaidi, na VVU 

2 inapatikana zaidi Afrika ya Magharibi kuliko VVU 1. Vyote, VVU 1 na VVU 2 vinasababisha 

UKIMWI. Hata hivyo, kipindi cha kuanzia maambukizo mpaka kufikia UKIMWI ni kirefu 

zaidi kwa yule mwenye aina ya VVU 2 kuliko VVU 1. Sasa hivi hakuna kinga kwa aina zote za 

VVU wala hakuna dawa ya UKIMWI. Watu wengi wanaopata maambukizo ya VVU wanafikia 

UKIMWI baada ya kuishi na VVU kwa miaka 5 hadi miaka 10. Kipindi hiki cha muda ni cha 

wastani, inategemea na mambo kadhaa, kama:- 

• 

• 

• 


Aina ya VVU (VVU 1 au VVU 2). 

Upatikanaji wa dawa na kutibu dalili zinazojitokeza sana, na pia kujiweka wazi na 

magonjwa mengine. 

Msaada wa kisaikolojia anaopewa mgonjwa. 

Kumbuka kwamba maambukizo ya VVU/ UKIMWI huibuka kwa njia tofauti kutegemea na 

maelezo binafsi. Mtu akigundulika ana virusi vya UKIMWI haimaanishi atakufa tu. Wapo watu 

ambao walipata maambukizo miaka 20 iliyopita na hadi leo hawajafikia hatua ya UKIMWI. 

Matumaini yapo! 

Kamwe usidhani mtu anavyoonekana ni salama kwa sababu ya vile anavyoonekana. 

Subiri vya kutosha kabla ya kuanza ngono kwa sababu kujamiiana ndiyo njia kuu 

inayoambukiza VVU. 

Kama unafanya ngono, tumia kondomu kila maraKondomu inaweza kukukinga usipate VVU 

na magonjwa mengine ya ngono. 

Wakati wote pima VVU kabla ya kuanza uhusiano wa kijinsia na mtu mpya na hakikisha 

mwenzi wako naye anapima VVU. 

Usichangie nyembe, sindano, vifaa vya kutogea au visu vya kutahiria. 

115

116 


VVu VinainGiaje MWilini? 

Njia kuu inayoeneza VVU ni kujamiiana na mgusano wa moja kwa moja na majimaji ya mwilini. 

Katika Afrika, zaidi ya asilimia 90 ya watu wanaoambukizwa VVU wanaambukizwa kwa njia 

ya kujamiiana. Ni rahisi sana kwa mwanamume kumwambukiza mwanamke kuliko mwanamke 

kumwambukiza mwanamume. Hii ni kwa sababu ngozi na misuli ya uke, kuzunguka kinembe na 

kuzunguka mashavu ya nje ya uke ni laini sana. Ngozi hii inapata michubuko, vidonda na kuchanika. 

Michaniko na michubuko ni midogo sana kiasi kwamba huwezi kuona kwa macho, lakini ni mikubwa 

kutosha VVU kupita kama ngozi laini inagusana na shahawa kutoka kwa mwanaume ambaye ana 

maambukizo. 

Mwanamume anapofanya ngono na mwanamke aliye na maambukizo ya VVU yuko hatarini vilevile 

kupata maambukizo. Uume unakutana na majimaji ya ukeni ambayo yana VVU. Kama mwanamke 

ana VVU, vinasafiri kupitia kwenye mrija wa uume. Iwapo hajatahiriwa VVU vinaweza kupita 

kwenye ngozi hii laini hususani kama vipo vidonda, michubuko au mikato. 

VVU vinaweza kuenea kwa njia nyingine vilevile. Njia hizi ni pamoja na: 

• 

• 

Mama kwa mtoto wakati wa mimba, au wakati wa kujifungua au wakati wa kunyonyesha. 

Mgusano wa damu ya mtu ambaye ana maambukizi. Inawezekana ikawa wakati wa kuongezewa 

damu, kujikata na kisu cha kuchangia au wakati watu wanaotumia dawa za kulevya 

wanachangia sindano. 

Siku hizi damu inayotumika kuwaongezea wagonjwa inachunguzwa kwa makini kuhakikisha 

kwamba haina maambukizo.Hata hivyo, sherehe nyingi za kimila kama kutahiri na kukata vitu 

mwilini zinaendelea kutumia njia ambazo siyo salama kama vile kuchangia kisu kimoja au wembe 

kwa watu wote wanaotegemewa kufanyiwa. Kamwe usichangie wembe na ndugu zako au marafiki 

zako na wala usichangie visu visivyochemshwa wakati wa sherehe ya kutahiri au tukio lolote la 

kimila. 

Bado haijathibitishwa kama mtu anaweza kupata VVU kupitia kwenye mate wakati wa kubusu. 

Hata hivyo, iwapo mtu ana mkato/kidonda mdomoni anaweza kupata maambukizo kwa kumbusu 

mtu ambaye anayo maambukizo ya VVU na anavyo vidonda vilevile. Kwa vile VVU vipo ndani ya 

shahawa na majimaji ya ukeni, kujamiiana kwa njia ya mdomoni hakuepushi hatari. Iwapo mtu ana 

mchubuko au kidonda mdomoni na wakati huohuo akapata shahawa au majimaji ya ukeni mdomoni, 

anaweza kupata VVU . 

VVU havienei kwa kugusana kwa kawaida kama vile kukumbatiana, kushikana mikono au kumgusa 

mtu mwenye maambukizo. VVU vinaishi kwa muda mfupi sana vinapokuwa nje ya mwili, kwa hiyo 

haviwezi kuenezwa kwa njia ya kumgusa mtu aliye na maambukizo au kuchangia vitu – kama beseni, 

vyombo vya kulia chakula, nguo, vitabu n.k. 

Wengi wetu tunao wagonjwa wenye UKIMWI ndani ya familia zetu na tunatakiwa kuwatunza 

wanapougua. Ni muhimu unapomhudumia mgonjwa kujikinga ili usipate maambukizo. Unachotakiwa 

kuhofia ni majimaji ya mwilini kama vile, majimaji yanayotoka kwenye vidonda, damu ya hedhi na 

uharo. Jilinde mwenyewe kwa kuvaa glovu unapomsaidia kuoga au unaposafisha kitu chochote 

chenye damu au majimaji yoyote ya mwilini. 

utajuaje KaMa una VVu? 

Huwezi kujua kwa kujiangalia mwili. Huwezi kutambua kama watu wengine wana VVU kwa 

kuwaangalia. Hata kama watu wana UKIMWI – walipata maambukizo ya VVU muda mrefu na 

wamekuwa wagonjwa – huwezi kujua kama ni UKIMWI kwa kuwaangalia labda kama wewe ni 


mhudumu wa afya. Hii ni kwa sababu 

magonjwa mengi yanayoambatana 

na UKIMWI yanaweza kujitokeza 

yenyewe kwa watu ambao hawana 

VVU. Kwa mfano, unaweza kuugua 

kifua kikuu ukiwa na VVU au 

usipokuwa navyo. 

Ipo njia moja tu ya kujua kama una 

VVU. Katika nchi nyingi upimaji 

wa VVU unaambatana na ushauri 

nasaha – majadiliano ya undani na 

mtu aliyesomea, mwenye huruma 

na ambaye anaweza kukusaidia 

ili uweze kumudu hali yako ya 

kuwa na VVU na kujifunza jinsi 

ya kujihudumia. Kama hujapata 

maambukizo, mshauri anaweza kukuelimisha ufanye hadhari ili usipate maambukizo. 

Vipimo vya UKIMWI vinaaminika ni sahihi, salama na haviumi. Mhudumu wa afya anachukua 

damu kidogo kutoka kwenye mkono wako. Unaweza kupata majibu katika muda wa saa moja, au 

unaweza kuambiwa urudi baada ya wiki 

moja au mbili kutegemeana na kipimo 

Vipimo vya VVU vinafanyaje kazi? 

kinachotumika. 

Ili kujua kama ni kweli huna VVU, 

utaambiwa urudi kupima tena baada 

ya miezi 3 hadi 6 wakati kipindi cha 

kusubiri kimepita. 

KWa nini uPiMe VVu? 

Zipo sababu nyingi za kupima VVU. 

Iwapo mara kwa mara unakuwa na hofu 

kuhusu maambukizo ya VVU na una 

wasiwasi kutokana na mabadiliko ya 

afya yako mara kwa mara inawezekana 

njia pekee ya kutuliza akili ni kupima. 

Iwapo ulifanya ngono na mtu ambaye 

anaumwa na umesikia ana UKIMWI, 

hapo utahofu zaidi. Labda njia pekee 

ya kutuliza akili ni kupima na kujua 

kama umepata maambukizo au la. 

Kamwe usidhani kwamba umepata 

maambukizo, pima ili ujue. 

Mtu yeyote anaweza akawa ameambukizwa VVu 

bila kuwa na dalili. usitegemee muonekano wa 

mtu kuamua kuwa fulani hana VVu. 

Mtu anapokuwa na maambukizo mwili hushituka 

na kutoa askari ili kupigana na maambukizo. 

Kipimo cha VVU kimetengenezwa kutambua kama 

askari wa VVU wapo au hawapo ndani ya mwili wa 

binadamu. Ikiwa wapo wengi, maana yake mtu huyo 

ana maambukizo ya VVU na kwamba mwili unajaribu 

kupigana na maambukizo. 

Kwa kawaida askari wanaopimwa na kipimo 

cha VVU huonekana mwezi mmoja baada ya 

maambukizo. Hata hivyo, mara nyingi askari wa 

VVU hutokea baada ya muda zaidi – kama miezi 

3 hadi miezi 6 baada ya maambukizo. Katika 

kipindi hiki kipimo cha VVU hakitaona askari. Kwa 

maneno mengine, miezi 3 mpaka miezi 6 baada ya 

maambukizo, mtu anaweza kupima na kuonekana 

hana maambukizo ingawa anayo maambukizo. 

Vile vile, mtu huyu anaweza kuambukiza watu 

wengine katika kipindi hiki kabla askari wa VVU 

hawajaonekana kwenye kipimo. 

Kwa hiyo,- kama mtu yuko hatarini kupata VVU 

na akapima na kuonekana hana VVU, bado 

anashauriwa kurudia baada ya miezi 6 ili kuwa na 

uhakika kama hana maambukizo. 

117

118 


Unafahamu kuhusu kuishi kwa matumaini na VVU? V 

Hamza alijua ana VVU miaka minne iliyopita. Wakati huo alikuwa ana umri wa miaka 18 naye 

anaeleza hadithi yake: “Nilitoka viupele mwilini. Hii ilinisukuma nikapime. Ulikuwa wakati 

mgumu sana kwangu, lakini kwa msaada wa ushauri nasaha nilikubaliana na hali halisi. 

Niliweza kumaliza kozi yangu ya ufundi magari. Ushauri nilioupata uliniwezesha kuishi mpaka 

hivi sasa. Nimeweza kubadili tabia. Nimeacha kuvuta sigara na kunywa pombe. Ninaye rafiki 

wa kike ambaye ana VVU vilevile. Ili kuepuka kuongezea maambukizo, tunafanya ngono 

salama – tunatumia kondomu. 

Vilevile ninaepuka kuwa na mfadhaiko na ninatibu magonjwa madogomadogo 

yanayonishambulia. Kitu kimoja cha muhimu nilichojifunza ni kuepuka kujionea huruma, 

na hili ndilo linalonifariji. Ninajihusisha sana katika michezo ya kuigiza ambayo inatumika 

kuelimisha vijana kuhusu kujizuia na VVU/UKIMWI na kuwahudumia waathirika. 

Ninawashauri vijana wasubiri kufanya ngono mpaka watakapokuwa wakubwa. Wale ambao 

wamepata maambukizo wanatakiwa kuikubali hali na kujiunga katika mapambano ili kuokoa 

maisha ya wale ambao hawajapata maambukizo”. 

Hamza anaishi salama na VVU. Amekuwa jasiri na amekubaliana na hali yake. Anautunza 

mwili wake. Anaendelea na shughuli zake ametingwa, hapotezi muda. Ana upendo na maisha. 

Ana rafiki wa kike. Lakini anahakikisha hamwongezei maambukizo na wala yeye mwenyewe 

haongezewi maambukizo anatumia kondomu. Kuishi kwa matumaini kunaweza kukusaidia 

kuwa hai kwa muda mrefu. 

KuiShi KWa MatuMaini na VVu 

Kugundua kuwa una maambukizo ya VVU, siyo kitu rahisi kustahimili lakini unaweza kujifunza 

kumudu kuishi navyo. Utahitaji kupewa ushauri nasaha. Ni jambo zuri vilevile kumweleza mtu wa 

karibu yako ili usibebe mzigo peke yako. 

Kwa watu wengi ugonjwa unaendelea polepole, na wanaweza kuishi na VVU kwa muda wa miaka 

10 hadi 20. Kuwa na matumaini. Wanasayansi wengi wanalifanyia kazi suala la VVU. Siku moja 

wataweza kufanikisha utafiti huo. 

Ukigundua umepata maambukizo ya VVU ni muhimu sana “kuishi kwa matumaini”. Kuishi kwa 

matumaini kunaweza kuboresha sana nafasi yako ya kuwa na afya kwa muda mrefu. Kuishi kwa 

matumaini na VVu maana yake ni:- 

• 

• 

• 

• 

• 

Kumweleza mwenzi wako (unayeshirikiana naye ngono kuwa wewe ni mwathirika). 

Kuwatunza kwa upendo wale wote unaowapenda, na kushiriki ibada za dini yako. 

Tumia muda wako katika kumcha Mungu. 

Kula chakula bora kama vile mboga za majani, maharage, samaki wa kukausha kwa sababu 

hivi vinasaidia kuboresha kinga ya mwili. 

Kuishi kwa matumaini, kuikubali hali ilivyo na kutokunyanyapaliwa. 


unafahamu kinachotokea unapokwenda kupima? 

Susan ana umri wa miaka 19, aliamua kwenda kupima na sasa 

anaeleza kilichotokea. “Niligundua kwamba rafiki yangu wa 

kiume amefanya ngono na msichana mwingine. Niliachana 

naye. Lakini bado nilikuwa na hofu kwamba ningeweza kuwa 

nimepata maambukizo ya VVU. Tumekuwa tukifanya ngono 

isiyo salama (bila kinga). Hilo lilikuwa ni kosa kubwa sana. 

Sasa nimegundua. 

Nilihofu sana kuhusu VVU! Nilijua kuna njia moja tu ya kutuliza 

akili yangu: kwenda kupima. Siku moja nilipata ujasiri wa 

kwenda. Nilienda kwenye kituo cha maelezo kuhusu UKIMWI 

mjini Kampala. Nilipofika getini, niliogopa. Nilisimama pale 

kwa muda mrefu. Mwisho niliingia ndani. 

Niliandikishwa, nikapewa namba yangu na nikaambiwa 

nimsubiri mshauri. Baada ya dakika tano, alikuja na 

akanichukua pamoja na wengine wanne tukaenda kwenye 

chumba kingine. Tulipewa ushauri nasaha kama kundi. 

Alituuliza tulikuwa tunajua nini kuhusu VVU/UKIMWI na alijibu 

maswali yetu. 

Kilichofuata, mimi na mshauri tulikutana faragha. Aliniuliza lini 

nilifanya ngono kwa mara ya mwisho, nilikuwa na marafiki wa 

kiume wangapi na kama nilitumia kinga. Aliniambia ninaweza 

kutoka nje wakati wowote kama ningaliamua kutopima. Lakini 

nilimweleza kwamba nataka kupima. Baada ya hapo alinipeleka chumba kingine ambako 

alinitoa damu kidogo kutoka kwenye mkono. Alifanya haraka sana na wala haikuuma. 

Baada ya damu kuchukuliwa nilienda kwenye chumba cha ushauri nasaha na mshauri 

alizungumza na kila mtu kuhusu nini maana ya kuwa na VVU au kutokuwa na VVU. Alituuliza 

ni kwa jinsi gani tutamudu iwapo majibu yatakapoonyesha kuwa tumeathirika, na jinsi 

tutakavyojilinda tusipate maambukizi zaidi au tusiwaambukize wengine. Alituuliza namna 

gani tutahakikisha tunabakia watulivu iwapo majibu yatatokea kuwa hasi. 

Baada ya kupewa ushauri nasaha kwa kikundi, tuliitwa kwenye chumba cha faragha kupewa 

majibu yetu. Nilikuwa wa kwanza kuitwa. Jasho lilikuwa linanitoka na mapigo ya moyo 

yalikuwa yanaenda mbio. Nilitaka kukimbia nitoke, lakini niliyahitaji majibu. 

‘Majibu yako ni mazuri, huna VVU’, niliambiwa na mshauri. Nilifumba macho, nikasali sala ya 

shukurani. -Niliapa kutofanya ngono tena bila kusisitizia matumizi ya kondomu. Mshauri 

aliniambia kwamba, kwa vile ni zaidi ya miezi sita tangu nilipofanya ngono kwa mara ya 

mwisho, ninaweza kuamini majibu haya na nisingehitaji kipimo kingine cha kuhakikisha 

kwamba nilikuwa sina VVU. 

Nilipotoka nje, nilijisikia nafuu na mwenye furaha. Na yote haya yalifanyika kwa muda wa 

saa moja tu” 

119

120 

• 

• 

• 

• 

Tibu magonjwa yote yanapojitokeza. 

Pumzika na fanya mazoezi mepesi. 


Jiunge na jumuia au vikundi vya kusaidia watu wanaoishi na VVU/UKIMWI. 

Fanya ngono salama ili usimwambukize mtu mwingine virusi au mwenyewe kujiongezea 

virusi vipya mwilini mwako. 

Kuishi chanya maana yake ni kuishi kwa kadiri ya upeo wako kila siku. Kuishi chanya ni kitu 

ambacho kila mtu anatakiwa kufanya hata kama hatuna maambukizo ya VVU. 

Vilevile ni muhimu kuwasaidia watu wengine waishi kwa matumaini na VVU. Usiwaite watu 

wenye VVU au UKIMWI “waathirika” kwa sababu siyo waathirika. Ni kama watu wengine, walio 

na vitu vingi vya kufanya. Wanaweza kufanya kazi na kuchangia maendeleo. Wanahitaji upendo 

na kusikilizwa kama watu wengine. Mara kwa mara wanahitaji msaada wa pekee kutoka kwa 

marafiki wa karibu. Inawapasa ndugu kuwa na mtazamo unaowajali / usiowabagua watu wenye 

VVU. Kamwe usiwatanie, kuwanyanyapaa au kuwasumbua katika jamii. 

Ulikuwa unafahamu kwamba: 

• 

• 

• 

• 

• 

nGOnO SalaMa / MaPenZi SalaMa 

UKWELI KUHUSU VVU/UKIMWI 

Watu milioni 42 duniani wanaishi na VVU kwa sasa. Kati ya hawa karibu robo wana umri 

wa miaka kati ya 15 na 24. Watoto na vijana chini ya miaka 18 wanawakilisha zaidi ya 

asilimia 10 ya wanaoishi na VVU*. 

Nchi zilizoko Kusini mwa Jangwa la Sahara zimeathirika sana na VVU/UKIMWI, na 

UKIMWI ndiyo ugonjwa unaosababisha vifo vingi. Kati ya watu wote wanaoishi na VVU, 

milioni 29.4 ni kutoka eneo hili na kulikuwa na maambukizo mapya ya watu milioni 3.5. 

Kwa ujumla, VVU vinaenea kwa njia ya kujamiiana. Asilimia 90 ya maambukizo Afrika 

yanatokana na kujamiiana. 

Duniani kote, wapo watoto milioni 14 ambao ni yatima kwa sababu ya UKIMWI na kati ya 

hawa milioni 12.1 wanaishi Kusini mwa Jangwa la Sahara. 

Ugonjwa huu wa mlipuko unapunguza matarajio ya muda wa kuishi katika Afrika. 

Mwishoni mwa miaka ya 1990, watu Afrika walitarajia kwa wastani kuishi miaka 59. Lakini 

kutokana na VVU/UKIMWI, matarajio ya muda wa kuishi kwa watu wa Afrika itashuka 

hadi miaka 45 tu kufikia mwaka 2010. 

Ngono salama maana yake ni kufanya mapenzi ambayo yanapunguza uwezekano wa wewe 

kupata magonjwa ya ngono, ikiwa ni pamoja na VVU au mimba. Ukitaka mapenzi salama kwa 

asilimia mia moja (100%) basi uchaguzi ulio bora zaidi ni kupiga punyeto na kuacha kabisa 

kujamiiana. Kama ukisoma sura ya 9 utafahamu kwamba punyeto ni salama kabisa, upo peke 

yako. Majimaji ya sehemu za siri ni yako mwenyewe. Huwezi kupata maambukizo kutoka kwa mtu 

yeyote na wala huwezi kujipa au kumpa mtu mwingine mimba. 

Kubusu au kumkumbatia mwenzi wako 

ni mapenzi salama. Mpaka sasa hivi 

haijathibitishwa kama VVU vinaenezwa kwa 

njia ya kubusu au kukumbatia. Hata hivyo, kama 

mmojawapo ana maambukizo ya VVU na ana 

vidonda mdomoni anaweza kumwambukiza 

mwenzake. Vilevile kuna uwezekano wa 

maambukizo kutokea iwapo mtagusana via vya 

uzazi na kupata majimaji ya ukeni au shahawa 

mikononi. Kama una mikato au michubuko 

mikononi unaweza kupata maambukizi ya VVU 

kama mtu mwingine ana maambukizi. 

Kujamiiana kati ya watu wawili ambao wote 

hawana maambukizo ya magonjwa ya zinaa au 

VVU ni mapenzi salama. Lakini, bila shaka bado 

patakuwa na hofu ya mimba.Watu wengi hufikiria 

kwamba kwasababu wamekuwa na uhusiano na 

mtu kwa muda mrefu, wanaamini kuwa hawana 

VVU na magonjwa mengine ya ngono. Lakini 

mmoja wao akipima ndipo ukweli unadhihirika. 

Watu unaowaamini na kuwapenda wanaweza 

kukuambukiza magonjwa ya zinaa. Wanaweza 

wakawa hawajui kuwa wamekuambukiza. 

andrew kutoka tanzania (umri wa miaka 17) 

“Ninajiamini mwenyewe; sina maambukizo ya magonjwa ya ngono 

kwa sababu sijawahi kujamiiana na mtu yeyote.” 

anthony kutoka Kenya (umri wa miaka 15) 

“Sababu nzuri kuliko zote ya kumfanya kijana acheleweshe kuanza 

ngono ni kwamba ana uhakika wa kutopata UKIMWI na magonjwa 

mengine ya ngono.” 

Milensu kutoka Zambia (umri wa miaka 13) 

“Kusema “HAPANA” sitaki kujamiiana ni njia mojawapo ya kujikinga 

na hatari ya kupata magonjwa na inakufanya udhibiti maisha yako.” 

Kondomu vilevile ikitumika vema hufanya tendo la ngono kuwa salama. Kwa kweli kondomu ni 

muhimu katika kukulinda wewe na mwenzi wako. Hata kama hujaanza kujamiiana, ni vema usome 

somo linalofuata kwani kuna siku utahitaji kuzifahamu kondomu. 

KOnDOMu 


Hujachelewa kuanza kutumia kondomu. 

Kondomu ni mfuko laini uliotengenezwa kwa mpira ambao unavalishwa kwenye uume kabla ya 

kuanza kujamiiana. Mwanaume anapofikia mshindo, anakojoa shahawa ambazo hunaswa kwenye 

chuchu ya kondomu. Kwa vile shahawa zinakusanyika kwenye kondomu ina maana majimaji ya 

mwanaume hayamwingii mwanamke na wala uume haugusi majimaji ya ukeni kwa sababu uume 

umefunikwa na kondomu. 

121

122 


Kama ikitumika kiusahihi na kwa kukubaliana, kondomu ni kinga 

kamili dhidi ya magonjwa ya ngono, ikiwa ni pamoja na VVu na 

uzuiaji wa mimba. Kondomu zinazuia vijidudu, bakteria na virusi 

vilivyo ndani ya uke kukutana na uume, na huzuia mbegu za kiume, 

bakteria na virusi ndani ya shahawa kuingia ukeni. 

Ijapokuwa kondomu zinaonekana nyembamba sana, 

zimetengengezwa na mpira imara (lateksi) na zimejaribiwa kwa 

kutumia nguvu za electroniki ili kuhakikisha kwamba kiwango chake 

ni cha juu. Watu wengine wanasema kwamba kondomu zina matundu 

madogo sana ambayo yanaweza kupitisha VVU. Hii siyo kweli. VVU 

haviwezi kupita kwenye kondomu. Hata hivyo, kondomu inaweza 

kuwa na matundu kama muda wa kutumika umekwisha au imetunzwa 

vibaya au imewekwa visivyo. 

Ni muhimu sana kufuata taratibu za matumizi ya kondomu kila mara 

na kila wakati unapozitumia: 

1. 

2. 

3. 

4. 

Seif, kutoka tanzania(umri wa miaka 13) 

“Ngono salama ni kutumia kondomu. Niliyasikia haya kutoka 

kwa watu na vilevile kwa kusoma magazeti. Sijawahi kufanya 

ngono”. 

Sospita, kutoka tanzania(umri wa miaka 13) 

“Nimesikia kuhusu kondomu. Nilisoma kwamba zinakukinga 

usipate maambukizo ya magonjwa ya ngono na VVU”. 

Godfrey, kutoka Zimbabwe(umri wa miaka 19) 

“Sina uhakika kama nitafanya mapenzi na mtu yeyote bila ya 

kutumia kondomu. Sioni kama hilo linaweza kutokea”. 

Chana pembezoni mwa pakiti kwa uangalifu. Usitumie meno na 

hakikisha kucha hazichani kondomu. 

Usiikunjue kondomu harakaharaka. Iweke kwanza kwenye kiganja 

chako na itasimama kama kofia. 

Valisha kondomu mara uume unapodinda vizuri na kabla 

haujagusa uke. Shika chuchu ya kondomu ukiwa unaiviringisha 

chini ya uume. Kondomu inatakiwa iende yenyewe kiurahisi. Kama 

haishuki kiurahisi basi jua umeigeuza ndani nje. Itupe kondomu 

hiyo na uchukue mpya. Usitumie kondomu iliyogeuzwa ndani nje 

kwa sababu inaweza ikawa na shahawa ambazo zina mbegu za 

kiume au vijidudu vinavyoambukiza magonjwa ya ngono. 

Endelea kushika chuchu ya kondomu wakati unaendelea 

kuiviringisha kondomu mpaka uifikishe kwenye shina kabisa. Hii 

nafasi ya ziada (chuchu) ni kwa ajili ya shahawa baada ya kukojoa 

(kufikia mshindo). 

5. 

6. 

Baada ya kukojoa, shika ukingo wenye bangili wa kondomu na toa 

uume toka kwenye uke. Hii itasaidia kuzuia kondomu isiteleze. 

Tupa kondomu kwenye choo cha shimo, choma au fukia ardhini. 

Usiache kondomu mahali ambapo watoto wataiona na wala usitupe 

kwenye choo cha kuvuta maji kwani itaelea. 

Yafuatayo ni maelezo zaidi ya jinsi ya kutumia kondomu kwa usahihi ili 

zisipasuke na wala zisiteleze na kutoka. 

• 

• 

• 

• 

• 

• 


Angalia juu ya pakiti tarehe ya kwisha matumizi au tarehe ya 

kutengenezwa. Kama tarehe ya kwisha matumizi imepita, usiitumie! 

Kama tarehe ya kutengeneza ni zaidi ya miaka mitatu iliyopita, 

usiitumie! Kumbuka kuwa hata kondomu zinazotumika kuzuia mimba 

zisitumike zaidi ya miaka miwili baada ya tarehe ya kutengenezwa. 

Kamwe usitumie kondomu ambayo pakiti yake imetoboka. Zaidi ya 

hapo usitumie kondomu ambayo ganda lake lina rangi zilizochujuka 

au halina rangi kabisa au kama ganda ni gumu limekakamaa au linanata sana. 

Tunza kondomu sehemu ambayo kuna ubaridi kiasi, kiza na pakavu. Joto, mwanga na 

unyevuunyevu vinaharibu kondomu. Usitunze kondomu kwenye pochi au mfukoni. 

Ikiwezekana tumia kondomu zenye vilainishi au tumia vilainishi kama kondomu siyo laini. 

Vilainishi vinaweza kusaidia kondomu isipasuke au kuchanika wakati wa kujamiiana. Tumia 

vilainishi vyenye asili ya maji tu. Vilainishi vizuri ni pamoja na maji na dawa za kuulia mbegu 

za kiume. Majimaji ya ukeni ya asili yanaweza kuwa kilainishi. Kamwe usitumie vilainishi 

vyenye asili ya mafuta. Usitumie vaselini, mafuta ya maji (ya kupikia, ya watoto, ya nazi, 

petroli), jeli ya petroli, vipodozi vya aina zote, siagi, malai ya kokoa au majarini. Vyote hivi 

vinaweza kudhoofisha uimara wa kondomu. 

Usikunjue kondomu kabla ya kutumia. Kondomu ambayo imeshakunjuliwa ni vigumu kuivaa. 

Tumia kondomu mpya kila unapofanya ngono baada ya mshindo. Kamwe usitumie kondomu 

zaidi ya mara moja na usivae zaidi ya moja. 

Watu wachache wanadhurika kiafya na mipira aina ya “lateksi”. Hivyo kondomu hizi 

zinawasababishia viupele na ngozi kuwasha. Kama unalo tatizo kama hili, zipo kondomu ambazo 

hazitengenezwi kwa kutumia mpira wa “lateksi”. Tumia hizo. Zungumza na mhudumu wa afya 

namna ya kuzipata. 

Watu wengi wanaotumia kondomu wanasema zinawafanya wenza wote wawili wafurahie ngono. 

Wenza wote wanaweza kupumzika na kutulia zaidi wanapokuwa hawana hofu ya mimba au 

kupata magonjwa ya ngono. Wanaume wengine wanasema kondomu zinawasaidia wasifikie 

mshindo “wasikojoe” haraka na kuwafurahisha wenzi wao. 

Lakini pia wapo wanaume na wanawake ambao hawapendi kutumia kondomu kwa sababu wana 

hofu kuwa hawatafurahia ngono vizuri. Hivyo, mwanaume anaweza kumdanganya mpenzi wake 

kwamba hana ugonjwa hivyo kumtaka amwamini na asiwe na sababu yoyote ya kuwa na hofu. 

123

124 


Anaweza kumfanya mwanamke ajisikie vibaya kwa kumuuliza ni kwa nini hamwamini. Lakini 

ikumbukwe kuwa yeyote anaweza kuwa na maambukizo ya magonjwa ya ngono ikiwa ni pamoja 

na VVU kutokana na uhusiano uliotangulia hata bila ya kuona dalili zozote. Kwa hiyo, ni kwa faida 

ya wote kutumia kondomu. 

Kondomu inatoa kinga kwa wale watakaohusika. Kuitumia kondomu ni alama ya kuaminiana, 

kuheshimiana na kujaliana. 

MatatiZO MenGine Ya aFYa Ya uZaZi 

je, unazifahamu kondomu za kike? 

Umewahi kusikia kuhusu kondomu za kike? Hii ni njia 

nyingine ya kujikinga dhidi ya VVU, magonjwa mengine 

ya ngono na mimba. Hiki ni kimfuko kilicholainishwa 

kama kondomu ya kawaida ya wanaume. Lakini, badala 

ya kufunika uume, inakinga uke kama kizuizi dhidi ya 

maambukizo. 

inavyofanya kazi: Kuna pete ndogo mbili; moja ni pete 

ndogo ndani ya kondomu na ya pili ipo upande uliowazi ambayo hukaa nje ya mwili. Pete hizi 

hushikilia kondomu ya kike ikae mahali pake. Kondomu ya kike, kama kondomu ya kiume 

inazuia mbegu za kiume kukutana moja kwa moja na uke. Kama uume unabakia ndani ya 

kondomu na pete ya nje inabakia mahali pake basi kondomu itafanya kazi. 

jinsi ya kutumia: Inaweza kuchukua muda ili kuweza kuivaa kondomu vizuri kama mazoezi 

yalivyo kwa kondomu za kiume. Lakini mwisho utazoea. Kwanza ikunje pete ya ndani iwe 

na alama ya nane (8). Kisha isukume ndani kiasi utachoweza mpaka utakapoona huwezi 

kuisukuma zaidi. Kondomu itakapokuwa imekaa sehemu yake, ongoza uume wa mwenzi 

wako ndani ya kondomu. Tumia kondomu ya kike moja kwa wakati mmoja. Usirudie kuitumia 

kondomu hiyo. 

jinsi ya kuitoa: Ni rahisi sana kuitoa. Sokota pete ya juu ili shahawa zisimwagike, halafu vuta 

kondomu nje na itupe ndani ya choo cha shimo au choma moto au fukia ndani ya shimo. 

Faida yake: Kondomu ya kike ni njia pekee ya kujikinga ambayo inadhibitiwa na mwanamke 

mwenyewe ili imlinde dhidi ya maambukizo ya magonjwa ya zinaa, VVU/ UKIMWI na mimba. 

Inakaa taratibu ndani ya uke na haibani uume unapoingia. 

Yapo matatizo ambayo yanatokea kwenye via vya uzazi lakini siyo magonjwa ya zinaa. Hata 

kama hujawahi kufanya ngono, yapo maambukizo ambayo unaweza kuyapata sehemu zako 

za siri. Unaweza ukapata maambukizo kwenye njia ya mkojo ambayo husababisha kuwashwa 

au maumivu unapokojoa mkojo. Ukiona uchafu wa ajabu unatoka au maumivu au damu wakati 

unapokojoa, unatakiwa kumwona mhudumu wa afya. 

KanDiDiaSiSi” 

Kama sehemu zako za siri zinawasha na unatokwa na uchafu wa ajabu ukeni unaweza ukawa na 

“kandidiasisi”. Hili ni tatizo la kawaida. Ugonjwa huu vilevile unaitwa maambukizo ya hamira na 

unasababishwa na kuvu wanaofanana na hamira wanaoitwa “kandida albicans”. Ugonjwa huu 

unawasumbua wasichana na wanawake wengi. Wavulana wanaweza kupata kandida chini ya govi. 

Kandida ni kiumbe kimojawapo ambacho kwa asili kinaishi juu ya mwili. Kwa kawaida kandida 

hakisababishi matatizo yoyote. Kinadhibitiwa na kinga ya mwili na bakteria wengine ambao 

kwa kawaida wanaishi ukeni. Lakini ikiwa kinga ya mwili imeshaharibiwa na haifanyi kazi vizuri, 

viumbe kandida huzaliana haraka . Mara kwa mara tatizo hili hutokea kabla au baada ya damu ya 

hedhi kutoka na wakati wa mimba. 

“Kandidiasisi” inaweza kuenea kwa njia ya kujamiiana na mtu ambaye ana kandida wengi. Lakini 

inaweza kusababishwa na mambo mengine vilevile. Mfadhaiko, kama vile mitihani, kifo ndani ya 

familia au mabishano yanaweza kuwa kichochezi cha “kandidiasisi”. Wakati mwingine unaweza 

kupata kandidiasisi ukinywa kiuavijasumu – Viuavijasumu vinaua bakteria ambao kwa kawaida 

wanaishi ukeni. Watu wanaoumwa kisukari na wale wenye VVU wanapata kandidiasisi mara kwa 

mara. 

“Kandidiasisi” si ugonjwa wa ngono kwa sababu hata bikira wanaupata. Joto linapozidi na 

unyevunyevu kuzunguka eneo la via vya uzazi vinaweza kusabisha kandidiasisi. Hii ina maana ya 

kwamba unaweza kujiletea mwenyewe “kandidiasisi” kwa kuvaa nguo zisizofaa. Kama, kwa mfano 

ukivaa nguo za nailoni, kaptura za kubana au suruali aina ya jeans zinazobana na kukaa kwa saa 

kadhaa huku umebananisha miguu, pengine kwenye basi, unatengeneza unyevuunyevu na joto 

ambalo kandida wanahitaji ili waishi. 

Dalili za kandidiasisi ni:- 

• 

• 

• 


Zungumza na mwenzi wako kuhusu matumizi ya Kondomu. eleza unavyojisikia na unachotaka. 

Kuwashwa kwenye via vya uzazi, wote; wasichana na wavulana. 

Usaha kutoka ukeni au chini ya govi unaofanana na maziwa yaliyoharibika. 

Kuvimba na kuwepo kwa utando telezi wa uke na midomo ya ndani au kichwa cha uume kuwa 

chekundu. 

Iwapo utapata mojawapo ya dalili hizi omba msaada kutoka kwa mhudumu wa afya mwenye ujuzi 

ambaye atakupatia matibatu yanayotakiwa. Matibabu yanayotakiwa kawaida ni:- 

125

126 

• 

• 

• 


Dawa za kupaka zinazotibu kuvu au wakati mwingine kidonge kinachotumbukizwa ndani ya uke. Iwapo 

umeishaanza ngono, mwenzi wako anatakiwa kutibiwa pia ili asikuambukize tena. 

Vilevile, unaweza kusafisha taratibu eneo la via vya uzazi na maji yenye chumvi kidogo. Kuwa safi 

kwa kusafisha mara mbili kwa siku. Usifute via vya uzazi kwa sababu utasababisha vidonda ambavyo 

itabidi vitibiwe. Usikune uke, na nawa mikono baada ya kushika sehemu za siri. Vaa nguo safi 

zilizokauka na chupi za pamba. Kumbuka kuanika chupi juani. 

Iwapo maambukizo ya “kandidiasisi” yanajirudiarudia ni vema kwenda kupima VVU. Maambukizi 

yanayojirudiarudia ni alama ya kinga kuwa dhaifu. 

MaaMbuKiZi KWenYe njia Ya MKOjO 

Wanawake na wanaume wanaweza kupata maambukizo kwenye njia ya mkojo, lakini zaidi kwa wanawake 

kwa sababu ni rahisi bakteria kuingia kwenye njia ya mkojo. Dalili za maambukizo ni: 

• Kutaka kukojoa mara kwa mara 

• Kusikia maumivu makali wakati wa kukojoa 

• Mkojo kuchanganyikana na damu. 

Maambukizi haya yanaweza kuepukwa kwa kujiweka safi hasa kwa kusafisha eneo la via vya uzazi kila siku 

na kuhakikisha unanawa baada ya kwenda haja kubwa. Wakati wote unasafisha kutoka mbele kuelekea 

nyuma. Ukisafisha kutoka nyuma kwenda mbele unaweza kusambaza bakteria kutoka kwenye mkundu 

kwenda kwenye tundu la mkojo. Hatua nyingine za kuchukua ili kuepuka maambukizo haya ni kunywa 

maji mengi; kukojoa mkojo mara kwa mara (usijaribu kubana mkojo kwa muda mrefu) na hasa baada ya 

kujamiiana, na kuvaa chupi za pamba na nguo pana zinazoweka sehemu za siri kavu. 

Iwapo unafikiri unayo maambukizo kwenye mrija wa kupitisha mkojo, kunywa maji mengi na nenda 

kamwone mhudumu wa afya kwa ajili ya matibabu. Usijamiiane mpaka dalili zote ziwe zimetoweka. 

KanSa / SaRatani Ya ShinGO Ya MlanGO Wa KiZaZi 

Saratani ya shingo ya mlango wa kizazi inaathiri mlango wa mfuko wa kizazi. Seli zinapokuwa na saratani 

zinaongezeka haraka kuliko seli za kawaida mwilini mwako. Seli za Saratani zinavamia na kuchukua nafasi 

ya tishu zilizo na afya mwilini mwako na hatimaye ugonjwa unaweza kuua. Ugonjwa huu unawapata sana 

wanawake wakubwa (zaidi ya miaka 40). Lakini sasa hivi unajitokeza hata kwa vijana wa umri mdogo. 

Saratani ya shingo ya mlango wa mfuko wa kizazi inaweza kuonekana mapema kwa kutumia utaratibu 

unaoitwa “Pap smea”. Mhudumu wa afya atatakiwa akusanye seli kwenye mlango wa mfuko wa kizazi. Kwa 

kutumia darubini, seli ambazo si za kawaida na ambazo zinaweza kuwa na saratani zinaangaliwa kama 

zipo. Ikiwa zipo seli ambazo si za kawaida zinaweza kuondolewa. Saratani ya mlango wa mfuko wa kizazi 

inatibika iwapo itagundulika mapema. Kwa vile ni muhimu kugundua mapema saratani hiyo, madaktari 

wanashauri kwamba wanawake wote ambao wanajamiiana wapime kipimo cha “pap smea” kila baada ya 

miaka mitatu mpaka mitano. 

Kama harufu mbaya au uchafu unatoka ukeni au kama damu inatoka unapojamiiana, mwone daktari kwa 

sababu hizi zinaweza kuwa dalili za kuwa na tatizo kwenye mlango wa mfuko wa kizazi. 

Unajiweka kwenye hatari ya kupata kansa ya kizazi ikiwa utaanza kufanya ngono katika umri mdogo (kabla 

ya miaka 20) au kama utashiriki ngono na watu zaidi ya watatu katika kipindi cha uhai wako. 

Kuweka sugu sehemu za siri kunaongeza kwa kiasi kikubwa hatari ya kupata kansa ya kizazi. Ugonjwa wa 

kansa ya kizazi ni sababu ya msingi ya kukufanya uamue kusubiri hadi ufike miaka 20 ndipo ufanye ngono. 

Pia, ni sababu ya kukufanya uamue kuwa na mpenzi mmoja na utumie kondomu kila mara. 

Sura ya 10 

Kujali na Kuhudumia afya yako ya kijinsia 

Magonjwa ya zinaa au maambukizo yatokanayo na ngono ni maambukizo ambayo yanaenea 

kwa njia ya kujamiiana. Yanaenea kwa njia ya majimaji ya watu wawili kama vile shahawa, 

majimaji ya ukeni na damu. 

Magonjwa mengi ya zinaa yanatibika, lakini bado yanaweza kuharibu via vya uzazi na 

kufanya mtu asizae. Dalili za magonjwa ya ngono ni pamoja na:- 

• 

• 

• 

Vidonda, malengelenge, uvimbe na vipele sehemu za siri. 

Usaha kutoka kwenye uume. 

Usaha wenye rangi ya ajabu na harufu mbaya kutoka ukeni. 

• Maumivu wakati wa kujamiiana au wakati wa kukojoa. 

Magonjwa mengine ya ngono hayatibiki. UKIMWI ni mmojawapo wa magonjwa ya ngono 

ambayo hayatibiki. VVU husababisha upungufu wa kinga mwilini. Maambukizo ya VVU 

yanasababisha UKIMWI. (Upungufu wa Kinga Mwilini) Ugonjwa huu unasababisha kinga ya 

mwili (mfumo wa kinga mwilini dhidi ya magonjwa) ushindwe kufanya kazi. hakuna dawa ya 

kuzuia maambukizo ya VVu, na hakuna dawa ya kutibu uKiMWi. 

haiwezekani kumtambua mtu mwenye maambukizo ya VVu kwa kumwangalia tu. Mtu 

anaweza kuwa na afya yake kwa muda mrefu kabla dalili hazijaanza kujitokeza. Mtu anaweza 

asifahamu kama amepata maambukizo kwa miaka kadhaa. usije ukadhani kwamba mtu 

hana VVu, na usije ukadhani kwamba mtu anavyo VVu. ni muhimu kupima. 

Iwapo una wasiwasi kuhusu magonjwa ya ngono, ni jambo jema kwenda kupima na kupata 

matibabu kama yanatakiwa. Usije ukajitibu mwenyewe na dawa na wala usichangie dawa na 

mtu mwingine. 

Iwapo utafahamu kwamba umepata maambukizo ya VVU, pata ushauri. Usijaribu kukabili 

tatizo hili peke yako. Kama utajitunza vizuri unaweza kuwa na afya nzuri na kuishi maisha 

yenye manufaa. 

Zipo njia zitakazokuepusha kupata maambukizo ya magonjwa ya ngono pamoja na VVU:- 

• 

• 


Acha kabisa kujamiiana. Ishia kubusu na kukumbatiana tu. 

Iwapo umeshaanza kujamiiana tumia kondomu kila mara ili kujikinga. Hakikisha unajua 

jinsi ya kutumia kondomu kiusahihi. 

Siyo kweli kwamba matatizo yote yaliyopo kwenye via vya uzazi ni magonjwa ya ngono. Yapo 

maambukizo kama kandidiasisi na maambukizo ya njia ya mkojo ambayo hayasababishwi na 

kujamiiana. Haya husababisha pia matatizo katika sehemu za siri. Kwa ujumla, maambukizo 

haya yanaweza kuepukwa kwa kuimarisha usafi sehemu za siri. Iwapo unasikia maumivu au 

muwasho sehemu za siri mwone mhudumu wa afya. 

127

128 


Mimba inatokana na watu wawili, mwanaume na mwanamke. Wote wawili wanawajibika. Sura 

hii haihusu wasichana peke yao. Wavulana wanatakiwa kusoma pia. Mimba na kuzuia mimba 

zisizotakiwa ni wajibu wenu wote wawili msichana na mvulana. 

MiMba inatOKeaje? 

Mimba na uzuiaji wa 

mimba 

Mwanamume na mwanamke watakapofanya 

ngono isiyo na kinga, kuna uwezekano wa 

mwanamke kupata mimba. Mwanamume 

anapokojoa shahawa ndani ya uke, shahawa 

hizo zinaingia kwenye uke na kuogelea kwenda 

kwenye mlango wa mfuko wa kizazi. Zikitoka 

kwenye mfuko wa kizazi zitaogelea hadi kwenye 

mirija ya kupitisha yai na hapo zinaweza kuishi 

kwa muda wa siku 3 hadi 5 

Kama yai litakuwa limeshaingia kwenye mirija 

ya kupitisha yai au litafika hapo katika kipindi 

cha siku 3 hadi 5, moja ya mbegu za kiume 

inaweza kuliingia yai na kulirutubisha. Seli mpya 

ijulikanayo kama Zaigoti inaundwa ikiwa ni 

muungano wa yai na mbegu ya kiume. Zaigoti 

hugawanyika sehemu mbili kutengeneza seli 

mbili zinazofanana. Seli mbili hizi zinagawanyika 

kufanya seli 4, nazo seli nne zinagawanyika mara 

mbili kutengeneza seli 8, na kuendelea. Mara 

kibonge cha seli nyingi kinatokea. 

Kibonge cha seli kinasafiri kutoka kwenye mirija 

ya kupitishia yai kwenda kujishikiza kwenye 

kuta za mfuko wa kizazi. Kitendo cha seli 

kujishikiza kwenye ukuta wa mfuko wa kizazi 

kinaitwa “Upandikizaji”. Upandikizaji unatokea 

wiki 3 baada ya hedhi yako ya mwisho. Huu ndio 

mwanzo wa mimba. 

Mbegu za kiume zikiogelea kwenye ukuta wa 

tumbo la uzazi kwenda kwenye yai 

Mwanzo wa mimba: yai lililoovushwa 

likipandikizwa kwenye ukuta wa tumbo la uzazi 

129 

SURA YA 11

130 


Kumbuka kuwa mimba inaweza kutokea kama utafanya ngono isiyo salama mara moja tu. 

Mimba inaweza kutokea kama mwanamume atakojoa shahawa zake karibu na uke hata kama 

hamkujamiiana! Shahawa zikimwagwa nje ya mlango wa uke bado zinaweza kuogelea hadi 

kwenye mlango wa mfuko wa uzazi hadi kwenye tumbo la uzazi na kwenye mirija ya kupitisha yai. 

Utadhani hakuna uwezekano, lakini inatokea. 

Dalili Za MiMba 

Dalili ya wazi kuwa mimba imetungwa ni kukosa kupata hedhi. Hii ni kwa sababu ukuta wa mfuko 

wa kizazi hautoi damu mwanamke akiwa na mimba. Utando laini unabaki ndani ya mfuko wa 

kizazi na unatengeneza kiota laini kwa ajili ya mtoto kukua. Kukosekana kwa hedhi haina maana 

kuwa umepata mimba. Wasichana waliobalehe wanaweza kuwa na hedhi isiyo ya kawaida. Kwa 

miaka mingi siku za hedhi kwa baadhi ya wasichana balehe, zinaweza kuchelewa au zikakosekana 

mwezi mzima bila sababu yoyote. 

Dalili nyingine za mimba: 

• 

• 

• 

• 

• 

Matiti kuwa laini 

Kichefuchefu (hali ya kutaka kutapika) na kuwa na mate mdomoni. 

Uchovu (kujisikia umechoka sana) 

Kutaka kukojoa mara kwa mara 

Kupendelea kula vitu fulani,wakati mwingine visivyo vya kawaida. 

Wanawake wachache huwa hawaoni dalili zozote kati ya hizo hapo juu. Kwa mfano, wanawake 

wengine hutoa damu kidogo sana wakati wa miezi mitatu ya mwanzo ya mimba zao na hivyo 

wanaweza kufikiri hedhi imekuwa na damu kidogo kuliko kawaida. 

Kama huna uhakika kuwa umepata au hujapata mimba, unaweza kufanya kipimo cha mimba. 

Katika sehemu nyingine, unaweza kununua kipimo cha mimba kwenye maduka ya dawa. Vilevile, 

unaweza kufanyiwa kipimo cha mimba kwenye kliniki. Mara nyingine kipimo kinafanywa kwa 

kupima mkojo na unaweza kugundua viini fulani ambavyo vinatengenezwa na mwili wakati wa 

mimba. Dakitari au nesi wa kituo cha afya anaweza vilevile akakufanyia uchunguzi wa mwili ili 

kuona kama una mimba au la. 

Mimba inachukuwa wiki 40 kabla ya mtoto kuzaliwa(toka mwanzo wa hedhi yako ya mwisho). 

Hadi utakapokosa hedhi yako - kama siku 28 baada ya siku ya mwisho ya siku zako za hedhi 

iliyopita - kibonge cha seli nyingi, yaani kiinitete kitakuwa kinakua katika mfuko wa kizazi kwa 

karibu wiki nzima. 

Kiinitete kinakua haraka sana. Wiki sita baada ya hedhi yako ya mwisho, ubongo na uti wa 

mgongo vinakuwa vimeanza kutengenezwa na moyo unaanza kupiga. Katika wiki 9 kiinitete 

kinaitwa fitasi. Katika wiki ya 12 fitasi inatambulika kama binadamu ila inakuwa na kichwa 

kikubwa. Katika wiki 20 (miezi 5) mwanamke anaweza akajisikia fitasi inachezacheza au 

kuzunguka ndani ya tumbo lake. Fitasi inaweza kugeuka au kusogea na inaweza pia ikashituka 

kukiwa na kelele zenye sauti ya juu. 

SURA YA 11 | MIMBA NA UZUIAJI WA MIMBA 

Ukuaji na maendeleo ya mtoto ndani ya tumbo la uzazi 

hataRi Za MiMba na uZaZi KWa WaSichana balehe 

Mimba ni hatari kwa kila mwanamke lakini ni hatari zaidi kwa wasichana balehe. Tatizo kubwa 

kwa wasichana chini ya miaka 20 ni nyonga. Mifupa inayozunguka mfereji wa kutolea mtoto 

haujakua vizuri. Wasichana wanaopata mimba katika umri mdogo wanapata taabu katika kuzaa 

kwa sababu mlango wa uzazi kwenye mifupa ya nyonga ni midogo mno na mtoto hawezi kupita. 

Tatizo hili linaitwa uzazi wa kukwama. 

Kama mtoto hawezi kutoka nje inabidi mtoto atolewe kwa njia ya upasuaji. Vijijini, wanawake 

wengi wenye matatizo kama haya huwa hawawezi kufika hospitali kwa muda unaotakiwa. Mtoto 

anaweza kufia tumboni. Isitoshe mfuko wa kizazi unaweza kuchanika kwa sababu ya kipindi 

kirefu cha uchungu na mwanamke anaweza kufa kwa kuvuja damu nyingi. Hii ni sababu mojawapo 

inayowafanya wasichana balehe wengi wadogo kufa wakati wa kuzaa. 

131

132 


Uchungu wa muda mrefu unaweza kusababisha matatizo mengi. Baada ya saa nyingi za uchungu, 

kichwa cha mtoto kinaweza kunyoosha au kuchana uke, na kusababisha shimo kati ya uke na 

kibofu cha mkojo au kati ya uke na mkundu. Shimo hili linaitwa Fistula. Kwa sababu ya shimo 

hilo, msichana au mwanamke hawezi kuzuia mkojo au kinyesi. Mkojo au kinyesi wakati wote 

vitakuwa vinavuja kupitia shimo hilo na kushuka chini ya miguu. Matokeo yake msichana au 

mwanamke atakuwa ananuka vibaya na anaweza kuvimba miguu kutokana na mwasho wa mara 

kwa mara unaosababishwa na mkojo kwenye ngozi. Katika jamii zingine msichana au mwanamke 

wa aina hiyo hutengwa na jamii. Jibu pekee ni kumtafuta mganga mtalaamu wa upasuaji kuweza 

kuziba shimo. Inaweza kuwa vigumu kumpata mtalaamu wa operesheni hii, na siyo mara zote 

inafanikiwa. 

Pia kutokana na uchungu wa muda mrefu kwa wasichana wadogo kuna hatari ya kupungukiwa 

damu (damu dhaifu), kupata shinikizo la damu na kifafa cha mimba. Mambo haya yanaweza 

kusababisha uchovu, maambukizo ya magonjwa, kuumia na kifo. Wasichana wadogo pia wako 

hatarini kuzaa kabla ya wakati wake au kuzaa watoto wenye uzito wa chini kuliko inavyotakiwa. 

Kupunguza hatari ya matatizo haya unahitaji kujitunza vizuri wakati wa ujauzito mimba isije 

ikaharibu mwili wako na kukusababishia ulemavu wa maisha. 

KuStahiMili MiMba KatiKa uMRi 

MDOGO. 

Miezi tisa ya mimba ni muda wa uchovu 

mkubwa kwa mwili wa msichana. Kinaweza 

pia kuwa kipindi cha msongo na uchovu. 

Hata kwa wasichana walioolewa ambao 

wanataka kuanzisha familia, kipindi cha 

mimba ni kipindi ambacho matunzo maalumu 

yanahitajika. 

Kupata mtoto kwa msichana asiyeolewa 

kunaweza kukawa na matatizo mengi 

mbalimbali. Mara nyingine familia ya 

msichana inaweza kutoa msaada na 

kumsaidia katika hali ngumu aliyonayo. 

Kwa wasichana wengi,mimba inamaanisha 

mwisho wa masomo yao 

Watamsaidia kulea mtoto, watampeleka shule kumalizia masomo yake. Ni jambo zuri sana 

familia wanapotoa msaada. Lakini kwa bahati mbaya, si jambo la kawaida. 

Mara nyingi, mimba isiyotakiwa inasababisha msururu wa matukio. Wazazi wa msichana 

wanaweza ama kumwachisha shule kwa sababu ya kukasirishwa na kukatishwa tamaa, anaweza 

kupigwa na kufukuzwa nyumbani au anaweza kutishwa mno na vitisho vya wazazi wake akaamua 

kutoroka yeye mwenyewe. Maisha yake yanakuwa ni ya huzuni, maisha ya baadaye ya mtoto 

yatakuwa hatarini, kwa vile amezaliwa na msichana mwenye huzuni ambaye hakuwa tayari kulea. 

Wasichana wengi wanaokabiliwa na mimba zisizotakiwa wanajaribu kuzitoa kinyume cha sheria. 

Pamoja na kwamba wanajua kutoa mimba ni hatari, wanapendelea kuhatarisha maisha yao kuliko 

kufukuzwa shuleni au nyumbani. Kila mwaka barani Afrika, maelfu ya wasichana wanakufa au 

wanaharibu viungo vyao vya uzazi kwa sababu ya kutoa mimba zisizo salama. Katika nchi nyingi 

za Afrika kutoa mimba ni kinyume cha sheria (soma zaidi mwisho wa sura hii). 


Wakati mwingine mvulana aliyempa mimba msichana anaweza 

kupata matatizo pia. Anaweza kupigwa na baba au kaka wa msichana. 

Anaweza kufukuzwa shuleni au kwenye jamii. Anaweza kulazimishwa 

kumwoa msichana na kumtunza mtoto na hivyo hataweza kuendelea 

na masomo yake na malengo yake ya kazi. Pengine atalazimika kulipa 

faini kubwa kwa wazazi wa msichana. 

Ukigundua unakabiliwa na mimba isiyotakiwa, usijihukumu 

mwenyewe, na usijaribu kuikabili hali hiyo kimyakimya. Mtafute mtu 

yeyote anayeweza kukusaidia kufanya uamuzi mzuri uzungumze naye. 

Katika hali hiyo usifanye uamuzi wa haraka bila kutafuta maelezo na 

ushauri unaotakiwaau bila kufikiri kwa makini uchague lipi. 

Japo itaonekana ni vigumu, ni muhimu kuwataarifu wazazi wako 

au walezi kuhusu hiyo mimba. Utahitaji msaada wao wakati huu na 

baadaye, hasa kama utahitaji kuendelea na masomo. Unayo haki ya 

kupata elimu lakini unaweza kuhitaji msaada wa watu wengine ili 

urudi shuleni. 

Je, unajua kuwa mvulana naye anawajibu kuhusu mimba? 

Usijaribu kukaa kimya 

unapopata mimba. 

Unahitaji matunzo 

mengi na msaada. 

Wavulana wengi hawafikirii kuhusu uwezekano wao kuwa baba wakati wanapojamiiana. Hata 

hivyo, watu wawili wanahusika ili kupata mimba na kwa hiyo mvulana anao wajibu sawa na 

msichana. 

Kama umekwishaanza kujamiiana unatakiwa kuwajibika na kuwa mwangalifu. Usitegemee 

kalenda kwamba ni njia inayoweza kukusaidia kujikinga wewe na rafiki yako wa kike. “Hakuna 

siku salama kwa wasichana balehe”. Unaweza kumpa mimba kwa urahisi rafiki yako wa kike na 

mimba ya utotoni inaweza kuwa hatari na ikahatarisha maisha na afya ya rafiki yako wa kike. 

Inaweza kuwa vibaya pia kwa maisha yake ya baadaye, na maisha yako pia kwa kulazimishwa 

kuacha masomo ili umtunze mtoto. Kwa hiyo, usifanye mambo ya hatari kijinsi. Kama ukiamua, 

fanya ngono salama kama kukumbatiana au hakikisha kwamba wewe na rafiki yako wa kike 

mnatumia njia za kuzuia mimba vizuri kila mnapojamiiana. Ni afadhali kuwa mwangalifu 

kimwenendo, kimatendo, kifedha na vyovyote inavyowezekana kuliko kujutia baadaye. 

Kama utakuwa baba bila kutarajia, kubali kuwajibika kwa vitendo vyako. Jifikirie kama 

baba mwenye wajibu na tenda kama baba. Zungumza na rafiki yako wa kike kuhusu jinsi 

utakavyosaidia kumtunza mtoto. Muulize jinsi utakavyoweza kusaidia ili aweze kuilea vema 

mimba yenu (kama vile kumsindikiza kliniki, kumsaidia kazi n.k). Hata kama wewe na msichana 

hamna uhusiano wa karibu, usimkimbie, zungumza naye jinsi utakavyohusika katika maisha ya 

mtoto. 

Unatakiwa pia kuwa mwazi kwa wazazi wako kuhusu jambo hili na waeleze wakusaidie katika 

mazungumzo ya kushirikiana na wajibu wa kumlea mtoto na matunzo ya mama na mtoto. Zaidi 

ya yote usirudie kufanya kosa kama hilo tena. 

133

134 

KujitunZa WaKati Wa ujauZitO 


Kwa sababu mimba inaleta uchovu mkubwa katika mwili wako na ni hatari kwa afya yako ni vizuri 

upate matunzo yanayofaa. 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Anza kwenda kliniki ya wazazi mapema unapojijua umepata mimba; usingoje hadi mimba 

ionekane. Sababu za kuwepo kliniki ya wazazi ni kuhakikisha wewe na mtoto wako mko 

katika hali nzuri. Kliniki ya wazazi ni muhimu kuweza kutambua matatizo mapema na 

kuyatibu mapema. 

Jiwekee utaratibu. Fuata ratiba ya kwenda kliniki ya 

wazazi. 

Nenda mara nyingi kadiri wakunga watakavyokwambia. 

Tumia chandarua ili kujikinga na malaria. 

Pata mapumziko kwa wingi 

Fikiria utakula nini na hakikisha unakula vyakula vya 

kujenga mwili kama maharage na mayai. Kula matunda 

kwa wingi na mboga za majani. Utahitaji vilevile madini 

kama kalsiamu. Kalsiamu inapatikana katika maziwa 

lakini ile yenye gharama nafuu inapatikana toka kwenye 

samaki wadogo wanaoliwa na miiba yake (dagaa). 

Pata madini ya ziada ya chuma yanayotolewa hospitalini au kliniki. Mwili wako unahitaji 

madini ya chuma kwa wingi ili uwe na nguvu na afya wakati wa ujauzito. 

Hakikisha unakwenda kliniki ya akina mama na unapata chanjo za lazima mapema. 

MiMba na VVu 

cissy kutoka uganda (umri wa miaka 17) 

“Haikuwa rahisi mara ya kwanza nilipogundua nilikuwa na mimba. Sikuwahi 

kufikiria ingeliweza kunitokea. Nilizungumza na rafiki yangu wa 

karibu akanishauri nionane na mshauri ambaye alinisihi nisitoe mimba, 

kitu nilichotaka kufanya. Niliwapoteza marafiki zangu, lakini niliyakubali 

makosa yangu, na sasa nina mtoto wa kike. Sitakubali kurudia tena kosa”. 

Hakikisha unakwenda kliniki ya akina 

mama na unapata chanjo za muhimu 

mapema. 

Ni muhimu mno kujikinga dhidi ya maambukizo ya ugonjwa wa UKIMWI wakati una mimba na 

baadaye wakati unanyonyesha. Hii ni kwa sababu ukiambukizwa nyakati hizi, kuna uwezekano 

wa kumwambukiza mtoto VVU. Sisitiza matumizi ya kondomu na mwenzi wako. Wewe na mwenzi 

wako mnaweza kwenda kupima VVU pamoja. Kama mmoja wenu au wote mna VVU, mnatakiwa 

kutumia kondomu wakati wote mnapojamiiana. Iwapo wote vipimo vitaonyesha hamna VVU 

mnatakiwa kuwa waminifu na kuendelea kutumia njia ya uzazi wa mpango ya chaguo lenu ikiwa ni 

pamoja na kutumia kondomu. 

Ukigundua una VVU wakati wa ujauzito, mwambie daktari. Siku hizi kuna dawa ambayo unaweza 

kutumia ukiwa mjamzito ili kupunguza maambukizi kwa mtoto. Kwa kawaida, karibu asilimia 30 

ya watoto waliozaliwa na mama walio na virusi vya UKIMWI / VVU wanakuwa wameambukizwa 

VVU. Lakini kwa kutumia dawa, unaweza kupunguza hatari ya maambukizo hayo. 

Vilevile unatakiwa kuzungumza na tabibu wako kuhusu kunyonyesha mtoto kwa sababu kuna 

hatari ya kumwambukiza VVU kupitia kwenye maziwa ya mama. Huduma za dawa za kupunguza 

makali ya VVU kwa mama wajawazito zinapatikana. Watoa huduma katika vituo vya tiba 

wanaweza kukueleza jinsi mpango wa huduma hizo ulivyo katika ngazi ya Wilaya. 

MaanDaliZi Ya KujiFunGua 

Kama kijana balehe, unatakiwa kufanya maandalizi ya kujifungulia mtoto hospitalini ambako 

wapo wataalamu wa kutosha na vifaa vya kutosha kuweza kushughulikia matatizo yoyote 

yanayoweza kujitokeza.Usijaribu kujifungulia nyumbani au kwa wakunga wa jadi. Jitahidi kadiri 

iwezekanavyo kujifungulia katika kituo cha afya chenye vifaa bora, mahali ambapo wanaweza 

wakafanya upasuaji kuondoa mtoto kupitia tumboni kama italazimu. 

Mkunga au mwanamke wa makamo atakushauri vitu unavyovihitaji kwa ajili ya mtoto wako 

kama: nepi, nguo na blanketi. Hii itategemea sehemu unayoishi na utaratibu wa afya wa nchi 

hiyo. Unaweza kuhitajiwa upeleke vifaa kama pamba, glavu za plastiki, wembe mpya, sirinji 

mpya, sindano, sabuni na dawa za kuua wadudu. Unaweza kulazimika kuandaa usafiri wa kwenda 

hospitali. 

Jaribu kuwa na mwanamke wa makamo mwaminifu wakati wa kipindi cha uchungu, pengine mama 

yako mzazi, dada yako mkubwa au shangazi. Hii inaweza kukuliwaza na kukusaidia kwani uchungu 

unaweza kuchukua muda mrefu. Mkunga anaweza asiwe na wewe muda wote. 

Je, unafahamu kuwa wanawake waliokeketwa wana mahitaji 

maalumu wakati wa kujifungua? 

Tohara ya wanawake ambayo pia inajulikana kama “female genital mutilation (FGM)” inaweza 

kusababisha matatizo ya kipekee kwa wanawake wenye mimba. Tohara mbaya sana ni 

“mfyato/ ufyataji”, ambayo uke unashonwa na linaachwa tundu dogo tu kwa ajili ya mkojo na 

damu ya hedhi kupita. Tundu hilo lazima lifunguliwe wakati wa kuzaa mtoto ili kichwa cha 

mtoto kiweze kupita. Utaratibu huu, lazima ufanywe na mtaalamu wa mambo ya afya ili kuzuia 

matatizo zaidi. Makovu yatokanayo na tohara yanaweza vilevile kusababisha viungo vya uzazi 

kuchanika wakati wa kuzaa, kwa sababu ngozi haiwezi kutanuka kirahisi. Damu nyingi inaweza 

kuvuja. 

Kama mtoto hawezi kutoka, inawezekana kukawa na matatizo makubwa. Wakati mtoto 

amezuiwa, kuta za uke, kibofu au mkundu vinaweza kupasuka. Kutokana na hali hiyo mkojo na 

kinyesi vinaweza kuwa vinavuja wakati wote kupitia ukeni. Wanawake wengi wametengwa na 

wenzi wao kwa sababu ya harufu mbaya. 

nini cha kufanya. 


Jiandae mapema kwa ajili ya kujifungua. Wakati wa nusu ya kipindi cha pili cha mimba, 

unatakiwa umwone mkunga kwenye kituo cha afya ambaye amesomea kuzalisha wanawake 

waliotahiriwa. Mkunga anaweza akakueleza kama kuna hatari ya kupata matatizo, au uke 

unatakiwa kuongezwa. Panga kuzalia katika mazingira mazuri ya afya. Kujifungulia mtoto 

nyumbani ni hatari mno. 

135

136 


KujitunZa na KuMtunZa MtOtO baaDa Ya KujiFunGua 

Kama ulivyokuwa unakwenda kliniki kabla ya 

kujifungua, hakikisha unakwenda tena kwa uchunguzi 

baada ya kujifungua. Kama ulimzalia mtoto wako 

nyumbani hakikisha unakwenda kliniki kwa ajili 

ya uchunguzi ndani ya siku tatu. Kama ulimzalia 

mtoto wako hospitalini nenda baada ya wiki sita ili 

mkunga aone kama tumbo lako linarudia hali yake 

ya awali. Mkunga anatakiwa pia kuangalia kama 

huna maambukizo ya magonjwa au hutokwi na damu 

sana.Kama ulipoteza damu nyingi wakati wa kuzaa 

mkunga atakupa dawa za madini ya chuma ili kusaidia 

kuongeza damu. 

Mkunga anaweza vilevile kujibu maswali mengi 

utakayokuwa nayo kuhusu kunyonyesha mtoto, kulala, 

kinga kwa mtoto, kuzuia mimba na mambo mengine. 

Mwanamke aliyezaa kwa mara ya kwanza mara nyingi 

anakuwa na maswali mengi hivyo kuongea na mkunga 

inaweza kukusaidia. 

KuhaRibiKa MiMba 

Mara nyingine mimba huwa inaharibika/inatoka yenyewe tu. Tunasema mimba imetoka kwa 

bahati mbaya. Fitasi inakufa na inatoka kupitia ukeni. Malaria au magonjwa ya ngono huweza 

kusababisha kuharibika mimba. Mimba inaweza kutoka vilevile kama fitasi ina matatizo. 

Kama mimba itakuwa imetoka mwanamke anahitaji kumwona mhudumu wa afya ili kuhakikisha 

hapati maambukizo kwenye tumbo la uzazi. Mhudumu wa afya anaweza pia akatambua 

kilichosabisha mimba kutoka na kutoa matibabu ya magonjwa kama ya ngono. 

Mimba inaweza vilevile kutolewa kwa makusudi kwa kupitia taratibu za kitabibu. Mimba inaweza 

kutolewa na mganga aliyesomea katika mazingira ya hali ya usafi. Kutoa mimba ni utaratibu 

salama kitabibu kwa ujumla na ni salama kuliko kuzaa. Katika nchi nyingi za Kiafrika ni kosa la 

jinai kutoa mimba isipokuwa katika mazingira ya matatizo kama kubakwa au kujamiiana kwa 

maharimu (ndugu wa karibu) au wakati ambapo maisha ya mwanamke yako hatarini kwa ajili 

ya mimba au fitasi si ya kawaida na hata akizaliwa mtoto hataishi. Uthibitisho wa kitabibu 

unatakiwa kuwepo kuwa mhusika alibakwa kulikuwepo kujamiiana kwa maharimu au fitasi si ya 

kawaida. 

Kutoa mimba kinyume cha sheria katika nchi nyingi barani Afrika ni hatari sana. Kutoa mimba 

kunafanywa katika mazingira machafu na ya hatari na mara nyingi watu wengi wanaotoa 

mimba hawajasomea. Kwa sababu kutoa mimba hakuruhusiwi, mtoaji mimba anaweza kutoa 

bila utaratibu, kwa haraka na kuogopa na katika mazingira na vifaa vichafu. Mambo yote haya 

yanamuweka mwanamke katika hatari kubwa. Kwa hakika, katika nchi nyingi za Afrika, robo ya 

vifo vya wanawake wajawazito vinasababishwa na matatizo ya ama mimba kutoka au kutoa 

mimba. 


Kutoa mimba kwa kutumia njia isiyo salama 

kunaweza kusababisha matatizo ya kiafya. 

Kifaa cha kutolea mimba kikiingizwa kwenye 

mlango wa mfuko wa kizazi kinaweza 

kikasababisha uharibifu kwenye kibofu 

cha mkojo au utumbo mdogo au mlango 

wa mfuko wa kizazi. Mfuko wa kizazi 

ulioharibika utatakiwa uondolewe. Maana 

yake, msichana hataweza kupata mtoto tena. 

Kutoa mimba kusiko salama vilevile 

kunaweza kusababisha kuvuja damu, 

maambukizo ya magonjwa na kifo. Kuingiza 

kifaa cha kutolea mimba kwenye mlango 

wa mfuko wa kizazi na kizazi kunaweza 

kusababisha kuvuja sana damu na msichana 

anaweza akavuja damu mpaka akafa. Miti 

shamba na vifaa vingine vinavyotumika 

kuanzisha uchungu mara nyingi siyo safi; 

vinaweza kuleta vijidudu vya maradhi katika 

mfuko wa kizazi. Kizazi na mirija ya kupitisha 

mayai ya mgonjwa vinaweza kuathirika sana 

kiasi cha kusababishiwa ugumba au kifo. Miti 

shamba, dawa au kemikali ambazo msichana 

anameza zinaweza kumfanya awe mgonjwa 

sana na anaweza akawa amejipa sumu 

mwenyewe. 

Je unajua matokeo ya utoaji mimba usio 

salama? 

Jane alipopata mimba alikuwa na miaka 15 

na alikuwa Kidato cha Tatu. Alitaka sana 

kuendelea na shule, aliishi na shangazi yake, 

ambaye alimpeleka kwa mtu aliyedai ni 

mganga anayefanya kazi kwenye hospitali 

kubwa mjini Kampala. Mtu huyu aliingiza 

kifaa kwenye uke. “Maji” yakatoka. Alisikia 

maumivu makali sana, lakini aliambiwa asilie 

kwa sababu hata hivyo “alitaka” mwenyewe 

kilichomtokea. Shughuli ilichukua dakika 15. 

Alirudi nyumbani na alitokwa na damu wiki 

nzima, akidhoofu kidogokidogo kila siku. 

Tumbo lake liliuma na uke ukawa unatoa 

majimaji yenye harufu mbaya. Baadaye 

alipelekwa kliniki inayohudumia vijana. Kliniki 

waligundua amechanika sehemu kubwa ya 

mfuko wa kizazi. Ilibidi afanyiwe upasuaji 

na kukaa hospitalini kwa muda wa wiki nne 

kutibu kidonda na maambukizo ya magonjwa. 

Jane bado hajui iwapo ataweza kupata watoto 

baadaye. 

Diana kutoka uganda (umri wa miaka 15) 

“Kutoa mimba ni hatari sana hasa kwa kutumia miti shamba. Ni 

afadhali usishiriki katika ngono kabisa”. 

nedina kutoka uganda (umri wa miaka 18) 

“Rafiki yangu wa kike akipata mimba nitamkatisha tamaa asitoe 

mimba kwa sababu ni hatari. Nitamsihi azae na kisha aendelee na 

masomo yake hapo baadaye” 

Kutoa mimba kunaweza kuleta matokeo ya kusikitisha kijamii. Watu wengine wakijua kwamba 

msichana ametoa mimba, anaweza kufukuzwa shule, kutoaminika au kufedheheshwa na marafiki 

au na familia. 

Hata hivyo, wasichana wengi wanaishia kutoa mimba kwa njia isiyo salama wanapojikuta 

wamepata mimba. Wanasahau hatari za kutoa mimba kwa sababu ya hofu, familia zao 

zitakapogundua ujauzito wao. Wanakata tamaa ya kuendelea na masomo. Marafiki zao wa kiume 

wanaweza kuwa wamewaacha au kuwalazimisha watoe mimba. 

137

138 


Utoaji mimba usio salama ni hatari sana. Unaweza kupoteza maisha yako. 

Kama wewe au yeyote unayefahamu anakabiliwa na mimba isiyotakiwa, tafuta msaada. Kuwa 

mwaminifu kwa wazazi /walezi kuhusu hali hiyo. Kama wazazi wako hawakusaidii tembelea kituo 

cha vijana na mwombe mshauri wa vijana ushauri kuhusu suala lako. Mwombe mshauri wa vijana 

akuelekeze wapi unaweza kwenda kuzungumza na mhudumu wa afya anayejali na mpole. 

Kama wewe au yeyote unayemjua alitoa mimba na hajisikii vizuri, nenda hospitali haraka. Kuvuja 

damu, homa ya baridi, homa na/au kutoka majimaji yenye harufu ni dalili kwamba kuna mahali 

pana matatizo makubwa. Afya yako na maisha yako yapo hatarini hivyo uchunguzi wa waganga 

ni muhimu sana. Hata kama sheria ni kali kiasi gani, wahudumu wa afya wana miiko ya kitalaamu 

ya kumsaidia yeyote atakayekuwa na matatizo. Usiache woga ukuzuie kupata matibabu na 

hatimaye ukapoteza uhai. 

Njia nzuri ya kujikinga mwenyewe dhidi ya matokeo ya kutoa mimba kwa njia isiyo salama ni 

kukwepa kupata mimba isiyopangwa ama kuepuka ngono nzembe. 

naMna Ya KuePuKa KuPata MiMba 

Njia ya uhakika kabisa ya kutopata mimba ni kuacha kufanya ngono. Uzuiaji huu una uhakika wa 

asilimia 100, na ni salama kihisia na kimwili. Kama hujamiiani, hakuna jinsi unavyoweza kupata 

mimba au kumpa mimba msichana. 

Ikiwa unajamiiana, hakikisha pia kuwa wewe na mwenzi wako mnatumia kondomu kujikinga dhidi 

ya mimba na magonjwa ya ngono. Unatakiwa pia kuomba msaada kutoka kliniki ya uzazi wa 

mpango. Unahitaji kuchukuwa hatua ili mwenzi wako asipate mtoto ambaye huwezi kumtunza 

kwa wakati huu. 

Kuna aina nyingi za dawa za kuzuia mimba ambazo ni salama kabisa kwa vijana (angalia 

kisanduku ukurasa wa 140). Njia yoyote utakayotumia, hakikisha unaitumia inavyotakiwa. Kwa 

mfano, kusahau kumeza kidonge kunaweza kusababisha upate mimba. 


je, ViDOnGe VYa KuZuia MiMba ni SalaMa? 

Uvumi kama huu ni uwongo na si wa 

kisayansi. Tangu miaka ya 1950, mamilioni 

kwa mamilioni ya wanawake wametumia 

dawa za vidonge za kuzuia mimba. Vidonge 

vya kuzuia mimba vimefanyiwa uchunguzi 

mkubwa katika historia ya dawa. Kwa 

kuyafuatilia maisha ya maelfu ya wanawake 

kwa miaka mingi waganga sasa wanajua 

kwamba vidonge vya kuzuia mimba havileti 

saratani. Uwezekano wa wanawake 

wanaomeza vidonge kupata saratani ya 

kokwa la mayai na uwezekano wa kupata 

saratani kwenye ngozi laini ya kuta za 

tumbo la uzazi ni mdogo kuliko wanawake 

ambao hawajawahi kutumia vidonge hivyo. 

Kuna uvumi mwingine kwamba kutumia vidonge vya kuzuia mimba wakati wa ujana balehe 

kunaweza kuharibu kokwa la mayai na kusababisha isiwezekane kupata mimba baadaye. Huu pia 

ni uzushi.Mwongozo wa kimataifa wa kutumia dawa za kuzuia mimba unasema vidonge ni vizuri 

kwa wanawake ambao bado hawajapata watoto. Ukweli ni kwamba ,mara nyingine vinatumika 

kuwasaidia vijana balehe kuwapunguzia maumivu makali wakati wa hedhi. Huhitaji kuwa na 

mtoto kwanza ndipo uanze kumeza vidonge. Vidonge havitaharibu kokwa la mayai. 

Wasichana na wanawake wengine wanapata kichefuchefu, matiti kuwa laini na kuongezeka 

uzito wanapoanza kumeza vidonge. Matokeo haya huwa yanatoweka baada ya mwezi mmoja au 

zaidi. Karibu wanawake wadogo na wanawake wa makamo wote wanaweza kumeza vidonge. Ni 

wanawake wa makamo tu ambao wanaovuta sigara, walio wanene sana au wanashinikizo la damu 

au magonjwa fulani kwenye mfumo wao wa damu wanashauriwa wasitumie njia ya homoni kuzuia 

mimba (vidonge vya kuzuia mimba, sindano na vipandikizi). Unatakiwa kumwona mtoa huduma ili 

akupime kama huna vidokezo vya mteja wa dawa za kuzuia mimba. 

KuZuia MiMba KWa DhaRuRa 

christine kutoka uganda (umri wa miaka 18) 

“Nimesikia kwamba vidonge vya kuzuia mimba vinasababisha 

saratani au pia ulemavu kwa mtoto”. 

Kuna njia moja zaidi ya kuzuia mimba ambayo hapana budi kuijua. Hii ni njia ya dharura ya kuzuia 

mimba. Njia ambayo unaweza kuitumia kuzuia mimba haraka baada ya kufanya ngono isiyo 

salama. Kwa mfano kama ulisahau kutumia kondomu au kama kondomu ilipasuka au ilitoka kwa 

bahati mbaya (jambo ambalo ni nadra sana kama ikitumika vizuri). 

Kinga ya dharura ya kuzuia mimba imeanza kupatikana sehemu nyingi siku hizi. Kama ukifanya 

ngono bila kinga na una wasiwasi wa kupata mimba unaweza kwenda kwa muhudumu wa afya na 

kumwomba kinga ya dharura ya kuzuia mimba. Ikiwa umebakwa omba kinga ya dharura ya kuzuia 

mimba kutoka kwenye kliniki ya mpango wa uzazi au kituo cha vijana karibu na wewe katika 

kipindi cha saa 72 (siku 3). 

139

140 


Je, unajua njia zipi za kuzuia mimba ambazo ni salama kwa vijana? 

Njia zote hizi za kuzuia mimba ni salama kwa vijana: 

Kondomu: Kondomu ni mpira laini ambao huwekwa kwenye uume 

uliosimama kabla ya kujamiiana. Mwanaume anapotoa shahawa (“anafikia 

mshindo”) zinanaswa nchani mwa kondomu. Majimaji toka kwa mwanaume 

hayamwingii mwanamke na majimaji toka kwa mwanamke hayagusi uume 

wa mwanaume. Kondomu zinatoa kinga nzuri dhidi ya magonjwa ya ngono, pamoja na VVU/ UKIMWI 

na huzuia mimba. Bei ya kondomu ni ndogo na zinawasaidia wanaume wengine kuchelewa kutoa 

shahawa mapema. 

Vidonge: Vidonge vina kiasi kidogo sana cha homoni. Homoni hii huzuia uovishaji 

kutoka kwenye makokwa ya mayai. Mwanamke aliyeingia kwenye hedhi 

anapomeza kidonge lakini kidonge kinafanya hedhi ya mwanamke kuwa nyepesi 

na maumivu kuwa mepesi. Pia matokeo ya kuzuia mimba kwa kutumia vidonge 

ni mazuri sana, lakini lazima umeze kila siku. Ukikosa kumeza zaidi ya siku moja 

unaweza kupata mimba kwa sababu rutuba inarudi pindi unapoacha kumeza 

vidonge. Vidonge havizuii VVU au mangojwa mengine ya zinaa. Kwa hiyo, ni vizuri 

iwapo unatumia kondomu, uwe na mwenzi mmoja tu na wote muwe mmepima na kuthibitisha hamna 

magonjwa ya ngono/VVU. 

Sindano: Sindano ina homoni ambazo zinazuia yai kurutubishwa. Huanza 

kufanya kazi katika muda wa saa 24 na hutoa kinga dhidi ya mimba kwa 

muda wa miezi mitatu. Kudunga sindano ni rahisi kwa sababu huhitaji 

kukumbuka kumeza kidonge kila siku au kufanya chochote kabla ya 

kujamiiana. Sindano pia inatunza siri, hakuna anayeweza kujua kwamba 

unatumia mtindo huu kwa kuzuia mimba. Sindano zinafanya siku zako za 

hedhi ziwe nyepesi na zenye maumivu kidogo ambapo zinaweza kuwasaidia 

vijana wanaopata maumivu au hedhi nzito. Unapoacha kudunga sindano, huwi na rutuba tena mara 

moja, kwa sababu homoni zinakaa mwilini kwa muda . Wanawake wengi wanakuwa na rutuba tena 

ndani ya mwaka mmoja wanapoacha kutumia sindano, lakini wengine wanapata mimba mapema. 

Sindano hazizuii magonjwa ya zinaa/VVU hivyo zinafaa tu kama unatumia kondomu au kama unaye 

mwenzi mmoja na wote mmepima magonjwa ya ngono/VVU. 

Vipandikizi: Vipandikizi ni vimrija vidogo vinavyowekwa ndani ya ngozi kwenye 

mkono chini kidogo ya bega. Vimirija hivyo huwa vinatoa homoni inayozuia yai 

kurutubishwa. Kama ilivyo kwa sindano huhitaji kukumbuka kumeza vidonge 

au kufanya lolote kabla ya kujamiiana. Vipandikizi vinadumu miaka mitano. 

Lakini vinaweza kuondolewa mapema. Ni kinga nzuri sana kuzuia mimba, lakini 

haizuii magonjwa ya zinaa/VVU. Kwa hiyo unatakiwa kutumia kondomu au kuhakikisha kuwa wewe na 

mwenzi wako hamna magonjwa ya ngono/VVU. 

Dawa ya kuulia mbegu za kiume (vidonge mafuta au krimu na povu): Dawa 

hizi zinaua mbegu za mwanaume kabla hazijaingia ndani ya mfuko wa kizazi, 

lakini hazimuumizi mwanaume au mwanamke. Zipo aina mbalimbali za dawa 

na zinaingizwa ukeni kabla ya kujamiiana. Dawa hizi zitumike na kondomu kwa 

sababu zina kinga ndogo sana dhidi ya magonjwa ya zinaa/VVU. Zaidi ya hapo, 

hazina kinga madhubuti kama ya vidonge au sindano katika kuzuia mimba. 

Tofauti na vidonge na sindano, huhitaji kuzipata kutoka kwa mhudumu wa afya; unaweza kupata moja 

kwa moja toka kwenye maduka ya dawa. Hii inaweza kuwa bahati kama una aibu kwenda kliniki, lakini 

kumbuka kutumia kondomu. 

Unapotumia vidonge vya dharura inakubidi umeze kiasi cha mchanganyiko wa vidonge vya kuzuia 

mimba baada ya saa 12 katika kipindi cha saa 72 za kufanya ngono bila kinga. Kinga ya dharura ya 

kuzuia mimba haifanyi kazi mimba inapokuwa imetungwa. Ndio maana ni muhimu kuipata haraka 

baada ya ngono isiyo na kinga. Usijaribu kunywa dawa hizi bila ushauri wa mhudumu wa afya 

mwenye ujuzi. 

KinGa MaRa Mbili 


Je, unafahamu kuwa wanawake waliokeketwa wana mahitaji 

Kuchomoa/kurusha: Kuchomoa au kurusha ni wakati mwanaume anatoa uume nje ya uke 

kabla ya kukojoa shahawa. Njia hii sio salama kwa sababu wanaume wengi hawawezi kuutoa 

uume kwa wakati unaotakiwa. Mara nyingi wanaume hawajui kwamba wanakaribia kukojoa 

mpaka wanapokuwa wamekaribia sana. Pia, matone machache ya shahawa yanaweza kutoka 

kabla ya kukojoa na matone machache haya yanatosha kusababisha mimba. Kuchomoa 

hakuleti kinga dhidi ya VVU/UKIMWI na magonjwa mengine ya zinaa. 

“Siku salama”: Wanawake wengine wanasubiri siku ambazo wanajua kwamba hawana rutuba. 

Utaratibu huu unafaa kwa wanawake ambao hedhi zao ni za kawaida na wenzi wao wana 

ushirikiano. Wasichana wa umri mdogo wengi hawana hedhi za kawaida hivyo si rahisi kujua 

siku salama. Kama ilivyo kwa njia ya kuchomoa, siku salama hazileti kinga dhidi ya magonjwa 

ya zinaa/VVU. 

Kitanzi: Kitanzi kinatumbukizwa kwenye tumbo la uzazi na mhudumu wa afya. Ni rahisi 

kukiingiza kwa mwanamke ambaye amewahi kuzaa, kwa hiyo haipendekezwi kwa vijana. 

Kitanzi kinaweza kusababisha ugonjwa wa ngono ukue na kufikia hali ya kutisha. Kwa vile 

vijana ni rahisi sana kuambukizwa magonjwa ya zinaa, wasitumie kitanzi. Kitanzi hakitoi kinga 

dhidi ya magonjwa ya zinaa/VVU. 

Kufunga kizazi: Kukata au kufunga mirija ya kupitishia mbegu ya wanaume na wanawake ni 

njia ya kudumu ya kuzuia mimba. Unafanyika upasuaji ambapo mirija ya kupitishia shahawa na 

yai inazibwa. Njia hii inawahusu wanaume na wanawake ambao wanafikiri wamepata idadi ya 

watoto inayowatosha. Njia hii haifai kwa vijana kwa sababu huwezi kupata watoto baada ya 

upasuaji. Kufunga kizazi hakutoi kinga dhidi ya magonjwa ya zinaa/VVU. 

Ugonjwa wa UKIMWI umebadilisha mawazo ya watu wengi kuhusu njia za kuzuia mimba. 

Zamani watu walilenga katika kuangalia ni njia zipi zinaleta matokeo bora katika kuzuia mimba. 

Hawakujali sana kama njia ya kuzuia mimba ilitoa kinga dhidi ya magonjwa ya zinaa/VVU. 

Leo mambo ni tofauti. Kupata VVU ni maafa makubwa kuliko kupata mimba isiyotakiwa. Siku 

hizi watu wanazungumzia kuhusu kinga mara mbili. Kinga mara mbili ni wakati unatumia njia 

ambayo matokeo yake hupunguza hatari ya mambukizo ya magonjwa ya zinaa/VVU/UKIMWI, na 

wakati huohuo, unatumia njia nyingine ambayo matokeo yake ni mazuri katika kukinga mimba 

zisizotakiwa. 

Angalia njia mbalimbali hapa chini uone jinsi zinavyotoa kinga dhidi ya mimba na magonjwa 

mengine ya ngono pamoja na VVU. 

141

142 


Hata hivyo, njia pekee nzuri ya kujikinga ni kuacha kujamiiana au kuacha zinaa. Lakini kama 

unavyoweza kuona hapo juu, yeyote ambaye anajamiiana, njia nzuri ya kuzuia mimba ni kutumia 

vipandikizi, sindano na kondomu. 

Stabisile kutoka Zimbabwe (umri wa miaka 19) 

“Kama mwanamume anakataa kutumia kondomu, huyo anapoteza 

muda. 

” cathy kutoka uganda (umri wa miaka 17) 

“Ninapendekeza matumizi ya kondomu ili kukwepa maambukizo 

ya VVU/UKIMWI, magonjwa ya zinaa na kuzuia mimba 

zisizotakiwa”. 

Kondomu ni nzuri kwa kuzuia mimba, na zinakusaidia kukukinga wewe na mwenzi wako dhidi ya 

magonjwa ya zinaa/UKIMWI. Unaweza kufanya ziwe kinga nzuri zaidi kwa kuchanganya vidonge 

na njia nyingine ya kuzuia mimba. 

iwapo yeyote anasema hataki kutumia kondomu jiandae kwa jibu zuri! na jiandae kuondoka kama 

atakataa kutumia kondomu. 

Sura ya 11 

Mimba na uzuiaji wa mimba 

Wakati wote mwanaume na mwanamke wakijamiiana bila kinga, mimba inaweza kutokea. 

Mimba inaweza ikatokea mara ya kwanza tu mnapojamiiana bila kinga. 

Mimba inaweza kutungwa kama mbegu moja inakutana na yai na kulirutubisha ndani ya 

mwanamke. Kama yai litarutubishwa, linajishikiza kwenye kuta za mfuko wa kizazi. Huu ndio 

mwanzo wa mimba. 

Dalili za mimba ni pamoja na: 

• 

• 

• 

• 

• 

Kukosa siku zako za hedhi 

Kujaa na kuuma kwa matiti 

Kichefuchefu 

Kuwa mchovu 


Kutaka kukojoa mara kwa mara. 

Mimba ni hatari hasa kwa wasichana balehe kwa sababu miili yao bado haijakomaa. 

Wasichana wadogo wanakabiliwa na matatizo makubwa ya afya wakati wa mimba na wakati 

wa kuzaa kuliko wanawake wa makamo. Kwa hiyo, ni jambo la muhimu hasa kwa msichana 

mdogo kupata matunzo sahihi wakati wa mimba. Inashauriwa kuzalia hospitalini mahali 

ambapo kuna wahudumu wa afya wa kutosha na vifaa vinavyoweza kumudu matatizo yoyote 

ya uzazi. 

Wasichana balehe wengi wanapata mimba kwa makosa. Wanaamua kutoa mimba kwasababu 

wanataka kuendelea na shule au kwa sababu hawataki kuwaaibisha wazazi wao. Hata hivyo, 

katika nchi nyingi za Afrika kutoa mimba ni kinyume cha sheria na si salama hata kidogo. 

Kutoa mimba kusiko salama kunaweza kusababisha matatizo makubwa kiafya, kuanzia 

maambukizo ya magonjwa, uharibu wa via vya uzazi, kuvuja damu sana, ugumba na vifo. njia 

sahihi ya kukwepa mimba ni kuacha ngono. Kuacha kabisa ni salama kwa asilimia 100. 

Iwapo unashiriki kujamiiana, wewe na mwenzi wako mnatakiwa wakati wote kujikinga dhidi 

ya mimba na magonjwa ya ngono pamoja na VVU/UKIMWI. Njia zote za kuzuia mimba ni 

salama kwa vijana. 

Kama umesahau kutumia kinga ya mimba au kama kondomu itatoka au kupasuka, nenda 

haraka kwenye kliniki waombe kinga ya dharura ya kuzuia mimba. Inaweza kuzuia mimba 

ikiwa itatumika katika kipindi cha saa 72 cha kujamiiana bila kinga. 

Mimba inahusu watu wawili yaani mwanamume na mwanamke. Wavulana na wanaume pia 

watu wazima, wote wanalo jukumu la kuzuia mimba. 

143

144 


Ngono ya kulazimishwa na 

Ngono bila ya ridhaa yako 

Wakati mwingine watu yaani wanaume kwa wanawake na wavulana kwa wasichana wanajamiiana 

huku kiukweli hawapendi kufanya hivyo. Wanaweza kushinikizwa na rafiki wa kiume au kike 

kujamiiana kama ushahidi wa mapenzi yao. Wanaweza kushinikizwa kufanya ngono ili kulipa 

zawadi au pesa walizopokea. Au wanaweza kulazimishwa kujamiiana na mtu ambaye ni mkubwa 

au ana nguvu zaidi. 

Ngono isiyotakiwa ni hatari. Itakuweka katika hatari ya kupata mimba na magonjwa ya ngono 

ikiwa ni pamoja na UKIMWI. Vilevile, inakuweka katika hatari ya kupata magonjwa ya hisia. 

Unaweza kupata maumivu makali sana ya kihoro iwapo utajamiiana bila ridhaa yako. 

Njia nzuri ya kukwepa ngono za namna hii ni 

kuyakimbia mazingira mabaya yanayoweza 

kusababisha ukaingia katika mtego. 

ShiniKiZO KutOKa KWa RaFiKi Wa 

KiuMe au Wa KiKe 

Wakati mwingine wavulana wanawaambia wasichana 

wajamiiane kama ushahidi wa mapenzi yao. Vilevile, 

wasichana wanawaambia wavulana vivyohivyo. 

Watu wengine wanafikia hatua ya kutishia kuvunja 

uhusiano pindi mwenzi atakapokataa kujamiiana. 

Inaweza kuwa vigumu iwapo mtu unayempenda na 

kumjali akikwambia mjamiiane. Unaweza kudhani 

njia pekee ya kuendeleza urafiki ni kumkubalia 

mfanye ngono. Unaweza kudhani ni vema kumkubalia 

kwa sababu unamjali na unataka afurahi. 

Ngono kamwe isitumike kama ushahidi wa 

mapenzi. 

145 

SURA YA 12

146 


Katika mazingira kama haya, inaweza kuwa vigumu sana kujua tofauti ya kile anachokitaka na 

kile wewe unachokitaka. Ni rahisi kuchanganyikiwa lipi ni sahihi kwako. 

Iwapo rafiki yako wa kiume au wa kike anashinikiza mjamiiane, fikiria maswali yafuatayo: 

• 

• 

• 

• 

Unathamini nini? Je, unaamini kwamba ni sahihi kujamiiana wakati huu katika maisha yako? 

Au je, huoni ni vyema usubiri mpaka baadaye, kama vile utakapoolewa au kuoa? 

Unajisikia vizuri kuhusu wazo la kujamiiana au wazo hilo linakufanya ukose raha? 

Unajisikia kama unaweza kukataa kujamiiana au hili linaenda kinyume na kile unachofikiri 

ni sahihi kwa msichana au mvulana kufanya? Kwa mfano, katika maeneo mengine, ni vigumu 

sana msichana kusema “HAPANA” kwa mvulana au mwanaume kwa sababu amefundishwa 

kwamba wakati wote anatakiwa kuwa mnyenyekevu kwa mwanaume. Katika maeneo 

mengine inaweza kuwa vigumu sana kwa mvulana kusema “HAPANA” kwa sababu amelelewa 

kuamini kwamba mwanaume wakati wote anatakiwa kujamiiana. Hivyo mtu anaweza kuhisi 

kwamba kwa kusema hapana inaweza kuleta matatizo. 

Unafikiri mwenzi wako ataendelea kukupenda na kukuheshimu kama ukikataa? 

Majibu ya maswali haya yatakueleza mengi kuhusu kama ujamiaane au usijamiiane na rafiki 

yako. Uwe msichana au mvulana, wote mnayo haki ya kukataa kujamiiana. Ni wewe unayetakiwa 

kufanya uamuzi mwenyewe kuhusu kujamiiana. Kama huamini kwamba ngono inakufaa wakati 

huu wa maisha yako, usifanye; bila hata kujali rafiki yako wa kiume au kike anasema nini. 

Kama hujisikii kufurahia wazo la ngono na hauko tayari kufanya, usifanye. Iwapo unafikiria rafiki 

yako wa kike au wa kiume hatakupenda ukikataa kujamiiana, ukweli ni kwamba hakupendi kama 

atakuchukia. Hakuna mtu ambaye anakupenda kweli atakulazimisha kufanya jambo ambalo 

unahisi ni baya kwako. 

Iwapo huna uhakika kama rafiki yako wa kike au wa kiume atakuwa na wewe ukikataa kujamiiana, 

labda jambo la maana la kufanya ni kusubiri na kuona. Mwambie rafiki yako kwamba unampenda 

lakini umeamua kwamba hauko tayari kujamiiana. Kama akisema ni sawa, basi unaweza ukatuliza 

moyo na kutulia. Unaweza kufurahia uhusiano wenu mzuri bila kukimbilia kufanya ngono. 

Hata hivyo, iwapo rafiki yako wa kike au kiume ataamua kukuacha, hii inaweza kuwa ngumu kwa 

sababu inakuonyesha kwamba rafiki yako alikuwa hakupendi. Unaweza kujisikia una huzuni na 

mpweke. Unaweza kufikiri ulifanya uamuzi usio sahihi, lakini hukufanya! Ulifanya kilichokuwa 

sahihi kwako. Katika kufanya uamuzi ukakuta rafiki yako wa kiume au wa kike alitaka kukutumia 

na wala hakuwa anakujali, bila shaka uvumbuzi huu utakuhuzunisha, lakini ni afadhali kuvumbua 

mapema kwani ingekuwa vibaya zaidi kama ungegundua baada ya kujamiiana. 

ShiniKiZO KutOKa KWa Watu WaZiMa 

Wakati mwingine watu wazima ikiwa ni pamoja na waliooa au kuolewa, wanawalazimisha vijana 

kufanya ngono. Mara nyingi wanaume, watu wazima (wazee) wanapenda kuwa na uhusiano wa 

kimapenzi na wasichana wadogo. 

SURA YA 12 | NGONO YA KULAZIMISHWA NA NGONO BILA YA RIDHAA YAKO 

Wakati mwingine vilevile wapo wanawake watu 

wazima wanaopenda kuwa na uhusiano wa 

kimapenzi na wavulana wa umri mdogo. 

Mara kwa mara mtu mzima hutoa zawadi, pesa 

au huduma maalumu kwa kijana. Mtu mzima 

anaweza kutoa pesa kwa ajili ya karo, nguo au 

peremende. Iwapo mtu mzima ni kama mwalimu 

au dereva wa basi, anaweza kuahidi kumpa 

alama nzuri au kumpakia kwenye gari bure. 

Lakini zawadi zote hizi siyo bure. Baada ya 

muda mtu mzima atadai “malipo” kwa zawadi 

alizotoa. Kawaida kijana “atalipa” kwa njia ya 

ngono. 

effie Kutoka Kenya ( umri wa miaka 16) 

“Nilikuwa na rafiki yangu ambaye alikuwa na umri wa miaka 

15. Rafiki yangu alikuwa na uhusiano na mtu mzima ambaye 

alikuwa anampa kila alichotaka, na mama yake alifahamu kuhusu 

uhusiano huo na wala hakujali. Siku moja akiwa anaelekea shuleni 

aliona gari la mzee huyo. Aliamua kumpa lifti mpaka shuleni, 

lakini wakiwa njiani kuelekea shuleni yule mwanaume alipita njia 

nyingine na akampeleka msichana kwenye nyumba ya kulala 

wageni na akajamiiana naye kwa nguvu”. 

Ingawa inaweza kufurahisha kuona mtu mzima anavutiwa na wewe na inaweza kukufanya ujisikie 

unapendeza na ni wa maana, uhusiano wa namna hii ni mbaya sana. Unaweza kuwa hatari kwako 

kwa vile: 

• 

• 

• 

Unaweza kupata maambukizo ya magonjwa ya 

zinaa, VVU/UKIMWI na mimba. 

Unaweza kukatisha masomo yako. 

Unaweza kuwa chanzo cha hasira kwa mke wake 

au mume wake ambaye anaweza kukushambulia 

au kukudhuru. 

Umri unapopishana sana na kipato kinapotofautiana, 

vilevile uhusiano hauwi sawa. Unaweza kujisikia 

huna mamlaka. Unaweza kuogopa kusema hapana 

unapoombwa ngono kwa sababu unajua ulichukua 

pesa au zawadi. Unaweza vilevile kuogopa 

kumwambia mtu mzima kutumia kondomu. 

Huu ni uhusiano wa hatari sana unaweza kuharibu 

maisha yako ya baadaye au milele! 

Watu wazima wanaweza kukupatia pesa au 

zawadi kwa ajili ya ngono. uhusiano huu ni 

hatari kwako 

KWa nini unaniPa 

MiMi hiZi PeSa? 

SitaZichuKua! 

aSante. 

Kataa kupokea zawadi na pesa. usijiingize 

katika deni na mtu. 

147

148 


Unaweza kushawishika kuingia katika uhusiano na mtu mzima, hususani kama huna pesa za 

matumizi na wazazi wako hawawezi kukununulia vitu vya kukufurahisha na vilivyo vizuri. Hata 

hivyo, hakuna zawadi au kiasi cha pesa chenye thamani ya gharama utakayolipa. 

Iwapo mtu mzima, mwanaume au mwanamke anajaribu kukupatia zawadi au pesa na anashinikiza 

mjamiiane, kuwa jasiri. Sema “hapana” na ondoka bila kuchelewa. Waeleze wazazi au shangazi 

au mjomba au mwelimisha rika kilichotokea. Waombe wakusaidie uweze kuimudu hali hiyo. 

Usijaribu kutatua peke yako. 

Vijana wengine wanaingizwa katika uhusiano wa namna hii na wazazi wao. Hii ni kwa sababu 

wazazi ni maskini na hawawezi kulipa karo, chakula, nguo na vitu vingine. Hali kama hii ni ngumu 

kwa kijana yeyote. Iwapo utakuwa katika mazingira kama haya unahitaji kufikiri kiubunifu: 

• 

• 

• 

Ni nani unaweza kumwendea kwa ajili ya msaada? Unaweza kuzungumza na ndugu wengine 

kama vile shangazi, mjomba, babu, bibi au kaka au dada? Huenda wakakulipia karo au 

wakawasaidia wazazi wako kufanikisha yote. Unaweza kuzungumza na mtu yeyote ndani 

ya jamii, kama vile mtu wa kanisani, msikitini au kutoka kituo cha vijana? Hawa wanaweza 

kufahamu namna ya kutatua tatizo lako. 

Je, unaweza kuzungumza na mwalimu au mkuu wa shule? Waulize namna unavyoweza 

kulishughulikia tatizo lako. Pengine wanaweza kukusaidia kwa kukusamehe karo au kwa 

kukupatia kazi ya kufanya shuleni ili uweze kulipa karo. 

Je, unaweza kupata pesa? Unaweza kufanya kazi, kama kuuza mboga, karanga, bisi au 

peremende baada ya shule ili kupata pesa? 

Wapo watu wengine wanaokuzunguka ambao wanaweza kukusaidia ikiwa watajua tatizo lako. 

Kwa hiyo omba msaada na usijaribu kulitatua peke yako. 

unYanYaSaji KijinSia 

Margaret kutoka Zimbabwe (umri wa miaka 17) 

“Kitu kimoja ninachojua kuhusu wanaume ni kwamba wengi 

huwania kujifurahisha na mtu wa jinsi nyingine, na katika kufanya 

hivyo wanaweza kukuahidi hazina zote za maisha. Kwa 

hiyo, nimesema HAPANA kwa wanaume wengi na nitaendelea 

kufanya hivyo.” 

neema kutoka Kenya (umri wa miaka 15) 

“Alikuwepo mfanyabiashara mmoja aliyekuwa anajaribu 

kufanya urafiki na mimi lakini nilikataa. Mwanaume huyo alikuwa 

anawatuma wasichana wengine kujaribu kunishawishi, 

lakini nilikataa.” 

Aina yoyote ya kuguswa au kushikwashikwa kimapenzi bila ridhaa ya anayetendewa hivyo ni 

unyanyasaji kijinsia. Inaweza ikawa kushikwa matiti au sehemu za siri. Inaweza vilevile ikawa 

kujamiiana. Aina yoyote ya kukutana kimapenzi bila ya kupenda ni unyanyasaji pia. 


Unyanyasaji kijinsia mara nyingi unafanywa na 

mtu mzima anayemjua kijana na ana madaraka juu 

yake. Mtu mzima anaweza kuwa jirani, rafiki wa 

familia, mwalimu, kiongozi wa dini au kiongozi wa 

jamii. Mtu mzima anaweza akawa ndugu, kama vile 

mzazi, mzazi wa kambo, mjomba au shangazi, kaka 

au dada. 

Unyanyasaji kijinsia unaweza kuhusisha tishio, 

rushwa, udanganyifu, ujanja na vurugu. Mtu mzima 

anaweza kukutishia, au mtu mzima anaweza 

kukupatia zawadi ili kukufanya utoe ushirikiano. 

Mtu mzima anaweza pia kukudanganya au 

kukutegea ufanye jambo. Mtu mzima anaweza 

kukutishia kukudhuru wewe au familia yako iwapo 

utamwambia mtu yeyote kuhusu unyanyasaji 

kijinsia. Mtu mzima anaweza kukuchanganya akili 

kwa kusema uhusiano utakuwa wa siri. 

Unyanyasaji kijinsia ni jambo baya sana na linaweza kukufanya uchanganyikiwe. Hapa kuna 

mambo machache ya kuyaweka maanani:- 

• 

• 

• 

• 

Mwili wako ni wako. 

Unayo haki ya kuamua nani akushike, akushike vipi na wakati gani. 

Kugusana kwa aina yoyote kusikokubalika ni 

unyanyasaji kijinsia. 

Mtu yeyote asiangalie au kukushika sehemu zako za siri kwa namna ambavyo utajisikia 

vibaya. 

Amini hisia zako kuhusu kuguswa na amua nini kilicho chema kwako. Usimsikilize mtu 

anayejaribu kukushawishi vinginevyo. 

Mtu akikugusa ambavyo hupendelei, sema “hapana” kwa nguvu na kwa sauti. Kuwa jasiri. 

Tafuta mtu wa kumweleza kuhusu tukio. Ongea na mzazi, shangazi au mjomba, babu, bibi, rafiki, 

mwalimu au mama wa rafiki yako. Pata msaada. 

iwapo yupo mtu anakunyanyasa kijinsia au anakushinikiza ufanye naye ngono, tafuta msaada. Ongea 

na wazazi au mtu mwingine anayejali. 

149

150 

KuDhaliliSha KijinSia 


Unyanyasaji kijinsia hauishii katika kushikashika au kugusa mwili. Wakati mwingine matusi ya 

nguoni na utazamwaji wa kifuska vinaweza kumfanya mtu ajisikie vibaya. 

Aina yoyote ya kitu kisichovutia kijinsia unaitwa udhalilishaji kijinsia. Mifano ya udhalilishaji 

kijinsia ni: 

• 

• 

• 

Kumwita msichana “mchafu”,anajirahisisha au mkarimu kwa sababu tu ya uvumi kwamba 

amekuwa na wapenzi wengi. 

Kupiga miluzi au kutoa maoni juu ya mwonekano wa mtu anapopita mbele yako. 

Utani wa kimapenzi kama vile utani kuhusu matiti au mwili wa msichana. 

Udhalilishaji kijinsia unaweza kutokea mahali popote – shuleni, mtaani, sokoni, kanisani au 

nyumbani.Udhalilishaji kijinsia mara nyingi unatokea kwenye mabasi wakati wa kwenda shuleni 

au wakati wa kurudi nyumbani. Wadhalilishaji wanaweza kuwa wageni au watu unaowafahamu, 

kama mwalimu, jirani, ndugu au mtu mnayefanya naye kazi au mwanafunzi. 

Udhalilishaji kijinsia ni jambo zito. Maneno tu yanaweza kuharibu heshima yako. Yanaweza 

kukufanya ujisikie kudhalilika na kukosa raha. Yanaweza vilevile kukufanya uogope. 

Kuogopa kwa sababu ya kudhalilishwa kijinsia ni jambo la kawaida na la asili. Hisia hizi ni silika 

inayokueleza uwe mwangalifu. Watu wanaotoa maneno mabaya kijinsia, kwa vyovyote vile 

hawajali hisia zako. Hawajali kama yanakuumiza. Maneno machafu ya kijinsia yanaweza kuwa ni 

onyo kwamba, jambo baya zaidi linakuja. 

Njia nzuri ya kumudu udhalilishaji kijinsia ni kuwaepuka watu wanaotoa maneno machafu ya 

kijinsia. Usionyeshe unaogopa. Kuwa mtulivu na mwenye kujiamini, na ondoka sehemu hiyo. 

Jaribu kuepuka hali kama hii baadaye. Kwa mfano, kama kuna mtu anakusumbua unapokwenda 

shuleni, jaribu kubadilisha njia au muda unaokwenda. 

Njia nyingine za kumudu udhalilishaji kijinsia ni pamoja na: 

• 

• 

Kutojilaumu. Kumbuka, hakuna mwenye haki ya kukunyanyasa kwa vile unavyoonekana, 

ulivyovaa au tabia yako ya mapenzi iliyopita. 

Kuongea na mtu. Usinyamaze kimya; zungumza na mzazi, shangazi, mjomba, mwelimishaji 

rika au mwalimu unayemwamini. Waombe wakusaidie kuishughulikia hali hiyo. 

ubaKaji 

Ubakaji ni kitendo cha kutumia nguvu ambacho mtu analazimishwa kujamiiana.Waathirika wa 

ubakaji mara nyingi ni wanawake, hata hivyo, wakati mwingine wavulana na wanaume wanabakwa 

vilevile. 

Ubakaji ni kitendo cha kulazimisha, utumiaji wa nguvu, kufedhehesha na ukatili. Watu wengi 

wanadhani kwamba wabakaji ni wageni wenye vurugu. Hata hivyo hili ni jambo ambalo sio la 

kawaida, kubakwa na mtu asiyejulikana ni mara chache sana. Wengi waliobakwa wanawafahamu 


waliowashambulia. Kawaida mshambuliaji anaweza kuwa ni rafiki wa kiume, jirani, ndugu au rafiki 

wa familia. 

beth kutoka Kenya (umri wa miaka 15) 

“Ilikuwa tarehe 16 mwezi wa Novemba nilipomtembelea rafiki 

yangu. Hakuwa mpenzi wangu, alikuwa rafiki wa kawaida. Kawaida 

nilikuwa ninaenda huko na kukaa naye siku nzima. Lakini siku 

hiyo alibadilika. Alinivutia kitandani na tukaanza kupambana. 

Alitaka kunilazimisha tujamiiane lakini nilikataa. Baadaye alianza 

kusema maneno matamu na hakutaka kunisikiliza. Kisha niliruka 

pembeni na kumweleza kwamba sitaki nipate mimba kwa sababu 

mimi ningali mdogo. Nilitoka nje ya nyumba nikimuaga kwa heri. 

Tangu siku hiyo sijarudi tena kwenye nyumba ya mvulana huyo.” 

Ubakaji mwingi kwa vijana ni ule wa miadi na rafiki yako na ule wa watu uliowazoea. Ubakaji 

wa aina hii hutokea pale rafiki wa kiume anapomlazimisha rafiki wa kike wajamiiane bila ya 

ridhaa yake. Pengine walikuwa wanakumbatiana na kubusiana lakini baadaye rafiki wa kiume 

akamlazimisha msichana wajamiiane. 

Ulikuwa unafahamu kwamba mambo mengi yanayozungumzwa 

kuhusu ubakaji siyo ya kweli? 

Kuna uzushi kuhusu ubakaji kama ifuatavyo: 

• Wasichana wanafurahia. hii siyo kweli! Ubakaji unatisha na unaleta kihoro. Unaumiza 

kimwili na kihisia. Hakuna mtu ambaye anaweza kufurahia kubakwa. 

• 

• 

Wasichana wanaomba kubakwa wanapovaa nguo zinazochochea ashiki au 

wanapotembea kwa namna ya kuchochea ashiki. Siyo kweli! Hakuna mtu anayeomba 

kubakwa. 

Mwanaume hawezi kushitakiwa kwa vile msichana au mwanamke alikuwa amemchochea 

kwa nguo yake fupi au kwa kukaa kifuska. Siyo kweli! Wanaume wote wanao uwezo wa 

kudhibiti hamu ya kujamiiana. Wale wanaosema hawawezi, wanadanganya na lazima 

waadhibiwe. 

• Msichana au mwanamke akisema “hapana” ukweli anamaanisha “ndiyo”. Siyo kweli! 

Mwanamke akisema “hapana” anamaanisha “hapana” Hamaanishi “ndio” au “labda”. 

• 

Iwapo msichana au mwanamke amebakwa, yeye ndiye wa kulaumiwa kwa sababu 

angeweza kuzuia. uongo! Mwathirika kamwe hawezi kulaumiwa. Mbakaji anawajibika 

kwa kubaka na ana makosa. Kamwe usimlaumu aliyebakwa. 

Ubakaji wa miadi na ule wa watu uliowazoea ni ubakaji wa kutumia nguvu, unaumiza, unakosesha 

raha na ni makosa. Hata kama mvulana na msichana walikuwa wanaelewana, mvulana hana haki 

ya kumlazimisha msichana kufanya zaidi ya kile anachotaka. 

151

152 


Hata kama wameshawahi kujamiiana kabla, lakini kwa sasa msichana hataki, mvulana hana haki 

ya kumlazimisha. Hata kama msichana alikuwa anavaa nguo zinazochochea ashiki, mvulana hana 

haki ya kumlazimisha. Katika mazingira yote haya, kitendo cha mvulana kubaka ni kosa la jinai. 

naana kutoka Ghana (umri wa miaka 16) 

“Rafiki yangu alijamiiana kwa sababu rafiki yake wa kiume 

alimlazimisha. Hakutaka kujamiiana lakini hakuwa jasiri kwa 

sababu mpaka rafiki yake anafikia kushika matiti yake hakukataa. 

Kwa hiyo, kijana aliendelea na kumwingilia na akashika 

mimba.” 

Wakati mwingine wasichana wanaonyesha ishara zinazochanganya. Wanaweza kujionyesha 

kama vile wanafurahia kinachotokea, kwa hiyo mvulana anakuwa haelewi ni wakati gani anasema 

hataki aendelee zaidi. Hata kama msichana hatoi ishara za wazi, mvulana hana haki ya kumbaka. 

Kamwe kubaka si adhabu halali kwa msichana ambaye alikuwa anatoa ishara zinazochanganya. 

Wavulana wengine ambao wanawabaka marafiki zao wa kike wana imani potofu kwamba 

mwanaume atafanya kile anachotaka bila ya kujali msichana anataka nini. Wavulana wengine 

wana imani potofu kwamba wasichana wanaposema “hapana” wanamaanisha “ndiyo”. Hakuna 

lililo la kweli kati ya haya. 

Mwanaume wa kweli anajali na kumfikiria mtu mwingine. Husikiliza mwenzi wake anachosema na 

hafanyi mzaha. Wavulana wanahitaji kujifunza kuamini yale wasichana wanayoyasema. Msichana 

akisema “hapana” anamaanisha “hapana”. Msichana akisema “acha” mvulana lazima aache. 

Regina kutoka uganda (umri wa miaka 15) 

“Nilikuwa na rafiki wa kiume. Siku moja alinialika nyumbani 

kwake kwa ajili ya chakula cha mchana. Nilipokwenda, nilimkuta 

anashughulika kutengeneza chakula. Tulikula chakula 

pamoja na kuosha vyombo. Nilimweleza kwamba ningependa 

kuondoka, lakini alinisisitizia nikae kwa muda. Aliniambia 

kwamba kulikuwa na sinema moja nzuri sana; kwa kweli 

ilikuwa ni nzuri na inavutia. Lakini katikati ya sinema aliniomba 

nimbusu na kujaribu kunilazimisha tujamiiane. Lakini 

nilikataa. Nilimwambia siwezi na kumwomba aniache, ama 

sivyo ningepiga kelele ya kuomba msaada. Alihofu sana na 

akaniacha. Nilimwambia kwamba, kwasababu ya tabia yake 

urafiki wetu umekwisha”. 

Kila mtu anaweza kujifunza jinsi ya kupunguza uwezekano wa kubakwa. Kama ni msichana 

au mvulana, kitu cha muhimu zaidi ni kuamini hisia zako. Kwa mfano, kama mtu anakufanya 

ukose raha au anakutishia, zingatia hisia zako na zifanyie kazi. Mwache huyo mtu au ondoka 

katika mazingira hayo mara moja, hata kama hakuna sababu iliyowazi ya kukufanya ukose raha. 

Unaweza ukawa unapata dalili zenye hila ambazo ni ishara muhimu za kukuonya. Kamwe usipuuze 

hisia hizi. Zisikilize hisia zako na uzifanyie kazi. 


Njia Nyingine za kujilinda dhidi ya ubakaji: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Usikae peke yako na mtu usiyemjua na kumwamini. Ukienda kutembea fuatana na kikundi 

cha marafiki na kaa na kikundi hicho. 

Usiende au kuendelea kukaa nyumbani 

kwa mtu kama hakuna mtu mwingine. 

Usiende sehemu za upweke ambako 

hakuna watu wengine jirani. 

Iwapo katika eneo lenu watu wanabakwa 

sana, beba mchanganyiko wa mchanga 

au pilipili iliyosagwa ili uweze kumtupia 

machoni mtu anayekusumbua. 

Kama una matembezi, hakikisha (wazazi 

marafiki, shangazi, mjomba) wanajua 

unakokwenda na muda unaotegemea 

kurudi. 

Kuwa jasiri na kusema “HAPANA” kwa 

Ijue mipaka yako. Kabla hujaenda 

sauti na kwa nguvu 

kwenye miadi yako, fikiria kile 

unachotaka kukifanya na kile ambacho hutaki kukifanya. Usijaribu kufikiria wakati tayari 

upo na rafiki yako na mnakumbatiana na kubusiana. 

Kuwa mwazi kuhusu mipaka yako. Ikiwa hutaki kujamiiana mweleze rafiki yako bila kuficha, 

hasa uhusiano unapoanza ili kuhakikisha kwamba wote mna mategemeo yanayofanana. 

Unapotoka kwa ajili ya miadi; hakikisha unazo pesa za kwako ili uweze kurudi nyumbani 

kama miadi itageuka kuwa michungu. 

Gawana gharama na rafiki yako. Usimwache akafikiri anakudai ngono kama malipo ya pesa 

alizotumia kwa ajili yako. 

Usinywe pombe wala dawa za kulevya. Pombe na dawa za kulevya zinaweza kukufanya 

ushindwe kuwa mwazi kuhusu mipaka yako. Unaweza kushindwa kujimudu. 

Usikubali kinywaji kutoka kwa mtu usiyemjua na usiache kinywaji chako unapokwenda 

chooni kwa sababu mtu anaweza kuweka dawa za kulevya ndani ya kinywaji chako. 

Kama umetoka na rafiki yako naye akaanza kukushinikiza, kataa kwa nguvu. Usimwachie 

mwanya wowote wa yeye kudhani unamaanisha ndio wakati unaposema hapana. Sema 

kwa nguvu na kwa sauti kubwa na mwangalie moja kwa moja machoni. Usitabasamu wala 

usiangalie pembeni kwa aibu. Usimwonyeshe rafiki yako alama ya kuwa unataka ushawishike 

au kubembelezwa. 

Iwapo upo katika hali mbaya na kuna mtu anajaribu kukuzidi nguvu unaweza kupigana naye, 

bila kujali jinsia na ukubwa wa umbo. Unazo nguvu na akili ya kupigana. Tumia kila ulichonacho 

kujilinda. Piga ukelele mkubwa kwa mfululizo kuomba msaada. 

153

154 

Njia za kujilinda ni pamoja na: 

• 

• 

• 

• 


Silaha nzuri uliyonayo ni vidole vyako na kucha. Mchome kwa nguvu kwa kutumia vidole 

ndani ya macho ya mshambuliaji. Usihofu kumuumiza. Alikuwa na nia ya kukuumiza. 

Tumia goti kumpiga teke la nguvu kwenye sehemu za siri. Iwapo utatumia nguvu, ataumia 

sana na kumsababishia maumivu mara mbili. 

Iwapo mtu huyo yuko juu yako na anausukumiza uso chini kwenye ardhi, tumia kisigino 

kumpiga teke kwenye mifupa ya chini ya mgongo, juu kidogo ya matako. 

Iwapo unazidiwa nguvu, tulia, jaribu kumdanganya mshambuliaji kwa kumshikashika. Halafu 

mchome machoni au piga mapumbu. Kimbia mara mbakaji atakapotulia kidogo kwa sababu 

ya maumivu. 

Kitu cha KuFanYa ubaKaji uKitOKea 

Wakati mwingine pamoja na jitihada zote za kujaribu kujitetea ubakaji unatokea, msichana au 

mvulana anaweza kuzidiwa nguvu na mshambuliaji na ukashindwa kujinasua. Hii ni hali mbaya 

sana, kwa hiyo ni muhimu kujua cha kufanya baada ya hapo. 

Ubakaji ukitokea kwako au kwa mtu unayemfahamu, haya ndiyo unatakiwa kufanya: 

• 

• 

• 

• 

Tumia nguvu zako zote kumsukuma na kupigana 

Pata huduma ya matibabu haraka iwezekenavyo. Lazima upime vipimo kuhakikisha kwamba 

upo salama na kwamba majeraha yote yanatibiwa. 

Mwombe mzazi, shangazi, mdogo wako au rafiki wa karibu akusindikize kliniki / hospitalini 

au polisi ili ukapate msaada. Mtafute mtu ambaye ana nguvu, anajali na anategemewa. 

Mtu unayemwamini na ambaye hatasema kwa watu wengine. 

Usioge kabla ya kwenda kutibiwa. Ingawa wazo la kwanza la mtu ni kuoga vizuri, siyo vizuri 

kufanya hivyo. Watalaamu wanashauri kwamba mtu aliyebakwa asinawe hata mikono yake 

kwa sababu inaweza kuharibu ushahidi (uchafu, shahawa, majimaji ya mwili, nywele n.k.) 

ambavyo vingetumika kuhakikisha kwamba ubakaji umetokea na ni nani aliyefanya hivyo. 


• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Vaa au weka ndani ya sanduku, nguo zilizovaliwa wakati ubakaji unatokea. Nguo hizi 

zitatumika kama ushahidi kuhakikisha kwamba ubakaji umetokea. 

Jaribu kumtafuta mhudumu wa afya ambaye ni wa jinsi yako akuchunguze mara utakapofika 

kituo cha afya. Iwapo wewe ni msichana mwombe mhudumu msichana akuchunguze. 

Mhudumu anatakiwa achunguze kama kuna mikato, michaniko au michubuko. Na anaweza 

kuchukua sampuli ya shahawa ukeni. 

Omba dawa za dharura za kuzuia mimba (angalia Sura ya 11 kwa taarifa zaidi kuhusu 

kuzuia mimba kwa dharura). Omba vilevile upime vipimo vya magonjwa ya ngono na VVU. 

Kipimo cha VVU utahitajika kukirudia baada ya miezi 3 hadi 6 ili kuhakikisha maambukizo 

hayajatokea. (angalia Sura ya 10 kwa taarifa zaidi kuhusu VVU na magonjwa mengine ya 

zinaa). 

Mwombe mhudumu wa afya aandike kila kitu anachokiona. Taarifa hii inaweza kusaidia 

kuhakikisha kwamba ulibakwa. 

Mwombe mhudumu wa afya akushauri wapi uende kutoa taarifa ya kubakwa. Iwapo 

mhudumu wa afya hajui, nenda kwenye kituo cha vijana au kikundi cha wanawake. Waombe 

ushauri namna ya kutoa taarifa kuhusu ubakaji na wapi unaweza kupata ushauri wa kisheria 

kama unataka kumshitaki mbakaji. 

Iwapo unataka kutoa taarifa kuhusu ubakaji fanya hivyo mapema iwezekanavyo. Nchi nyingi 

zimeweka sheria na adhabu kali kwa mtu atakayepatikana na kosa la kubaka. Ukiamua kutoa 

taarifa polisi au kwa viongozi wa kijiji, fanya hivyo bila kuchelewa. Unahitaji kuwa jasiri kutoa 

taarifa ya ubakaji kwa sababu inaumiza na kuhuzunisha kuzungumzia yaliyotokea lakini 

lazima utoe taarifa hiyo. Usipofanya hivyo ataondoka na kuwa huru na anaweza kumuumiza 

mtu mwingine. 

Pata nasaha. Lazima umpate mtu wa kuzungumza naye kuhusu hisia zako za hofu, huzuni, 

hasira na maumivu. Mtaalamu wa nasaha anaweza kukusaidia kuchambua hisia zako ili uweze 

kuendelea na maisha yako ya kila siku. 

Ni muhimu kujua kwamba katika nchi nyingi ni kosa mwanamke kutoa mimba ambayo ni matokeo 

ya kubakwa. Iwapo unafikiri kwamba umepata mimba, zungumza na mhudumu wa afya au waone 

kikundi cha akina mama ili kujua uchaguzi ulionao. 

Inaweza ikakuchukua muda mrefu kupona kimwili na kihisia baada ya kubakwa. Kuwa mvumilivu. 

Jambo la muhimu zaidi usijilaumu au kufikiria uliwajibika kwa ubakaji huo. Halikuwa kosa lako. 

155

156 


Sura ya 12 

ngono ya kulazimishwa na ngono bila ridhaa yako 

Ngono isiyotakiwa ni hatari; inakuweka katika uwezekano mkubwa wa kupata mimba 

isiyotakiwa na magonjwa ya zinaa na VVU/UKIMWI. Inaweza kuwa mbaya vilevile kwa afya 

ya hisia zako. Inaumiza sana na kuleta kiwewe ukijamiiana bila ya ridhaa yako. 

Ngono isiyotakiwa inajumuisha mambo mengi tofauti. Inaweza ikawa: 

• 

• 

• 

Kushikwa au kuguswa kijinsia bila ya ridhaa yako. Hii ni kunyanyaswa kijinsia. 

Matusi ya kijinsia yasiyotakiwa ni udhalilishaji kijinsia. 

Kulazimishwa ngono; huu ni ubakaji. Mbakaji anaweza akawa mgeni kabisa, lakini 

kawaida ni watu ambao wanafahamika kwa anayebakwa – kama rafiki wa kiume, rafiki, 

jirani au ndugu. 

Njia nzuri ya kujilinda ni kujifunza jinsi ya kugundua na kuepuka mazingira ambayo utakuwa 

hatarini kulazimishwa ngono: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Epuka uhusiano na watu wazima. Uhusiano huu unakuweka katika uwezekano mkubwa 

wa kupata magonjwa ya ngono na mimba kwa sababu uhusiano huu hauna usawa. 

Unaweza usiwe na nguvu ya kusema “hapana” ukiombwa ngono au kumlazimisha mtu 

mzima atumie kondomu. 

Amini hisia zako. Iwapo kuna mtu anakufanya ujisikie vibaya au uwe mwenye wasiwasi, 

mwache mtu huyo mara moja. Hisia zako ni ishara muhimu, usizipuuzie. 

Usije hata siku moja ukawa peke yako na mtu ambaye humwelewi vizuri na kumwamini. 

Usiende nyumbani kwa mtu kama hakuna mtu mwingine. Fuatana na kundi la marafiki na 

kaa nalo. 

Jua mipaka yako na hakikisha rafiki yako wa kiume au wa kike anaielewa mipaka hiyo. 

Usiwaruhusu watu wengine wakupatie zawadi au watumie pesa kwa ajili yako kwa 

sababu wanaweza kukuomba urudishe msaada huo kwa kufanya nao ngono. 

Usinywe pombe au kutumia dawa za kulevya. 

Kuwa jasiri, usiwachanganye watu kwamba unaposema hapana unamaanisha ndio. 

Usitoe ishara yoyote kwamba unataka kushawishiwa na kubembelezwa kwanza. 

Wakati mwingine ubakaji unatokea licha ya mtu kujitahidi kujilinda. Iwapo hili litatokea, 

unahitaji kupata matibabu na ushauri moja kwa moja. Mhudumu wa afya anaweza kukupatia 

dawa ya dharura ya kuzuia mimba. Usioge kwanza kwa sababu itakuwa vigumu kuhakikisha 

kwamba ulibakwa. Tunza nguo ulizokuwa umevaa wakati ubakaji unatokea. 

Jambo la muhimu zaidi, usijilaumu. Halikuwa kosa lako. Jipe muda wa kupona kimwili na 

kihisia. 

Matumizi mabaya ya dawa 

Mara nyingine watu hutumia dawa na viini kadhaa ambavyo haviponyi magonjwa. Dawa hizi 

zinabadili jinsi mtu anavyojisikia na anavyofikiri. Zinaweza kumfanya mtu awe mcheshi zaidi, 

mwerevu, mpole, jasiri na anayefurahisha kuwa naye. Dawa hizi zinaweza kumfanya mtu asiwe 

mwoga na asifadhaike. Lakini hisia hizi zinadumu kwa muda mfupi sana na hivyo kutumia dawa 

kama njia ya kujifurahisha na kufanikisha mambo yako ni hatari sana. Kutumia dawa kwa njia hii 

kunaitwa “matumizi mabaya ya dawa.” 

Matumizi mabaya ya dawa ni tatizo kubwa linalotukabili. Dawa zingine kama pombe na sigara ni 

sehemu katika maisha yetu ya kila siku kiasi kwamba hatufikirii kama ni dawa za kulevya. Lakini 

pombe na sigara ni dawa za kulevya na mara nyingi watu wanazitumia vibaya. 

Dawa zinadhuru akili yako, mwili wako, na uhusiano wako na watu wengine. Zinaweza kukufanya 

mgonjwa na usipate mafanikio katika maisha yako yote. Zinaweza kusababisha ufanye 

vibaya shuleni, upoteze marafiki na ukosane na wazazi wako. Zitakufanya utumie pesa yote 

utakayofanikiwa kuipata. 

Dawa zinaweza kufanya iwe vigumu kwako kufanikisha mpango wa kufanya ngono salama. 

Wakati wote unatakiwa kuwa makini kuhusu ngono. Unahitaji kuwa na uwezo wa kusema “Hakuna 

kujamiiana, hakuna kabisa”.; au “ninataka busu tu na sitaki kujamiiana,” au “nitatumia kondomu 

tu.” Dawa zinafanya ubongo usifanye kazi vizuri. Zinaweza kukufanya ufanye mambo ya hatari 

kama kufanya ngono isiyo salama. Kutokana na hiyo unaweza ukaishia kupata magonjwa ya zinaa 

pamoja na VVU/UKIMWI. Unaweza ukaishia kupata mimba au kumpa mimba msichana. 

aina Ya DaWa na Vitu aMbaVYO VinatuMiKa VibaYa 

Kuna aina nyingi za dawa zinazotumiwa vibaya na watu. 

Zinaweza zikasababisha matatizo ya kweli. Zifuatazo ni baadhi tu ya dawa zinazojulikana na 

baadhi ya matatizo yanayoweza kukupata. 

Marijuana ambayo majina yake kadhaa ni bangi, hashi, poti, majani, gugu, acapulco gold au 

fimbo ya thai. Dawa zote hizi zinatokana na mimea. Kwa kawaida watu wanavuta majani lakini 

mara nyingine ipo dawa ya nguvu zaidi inayotengenezwa kutokana na mashina ya mimea. 

157 

SURA YA 13

158 


Bangi inaweza kumfanya mtu ajisikie ameburudika na kufurahi, au inaweza kumfanya mtu ajisikie 

kutetemeka sana na kuogopa. Kuvuta bangi kunaweza kusababisha macho yawe mekundu, 

midomo na koo kuwa mikavu na hamu ya kula kuongezeka. Unaweza kujisikia usingizi, na 

wasiwasi wako kutoweka katika muda ambao ulevi umekolea. Lakini ujue utashindwa kufanya 

uamuzi hata ule ulio mdogo! 

Kuvuta sana na matumizi ya muda mrefu ya bangi yana madhara kwenye mapafu na yanaweza 

kusababisha saratani. Uvutaji unaweza vilevile kuathiri kumbukumbu na uwezo wa kuwa makini 

na kuelewa mambo. Inawezekana kuwa vigumu kuendelea na masomo au kuwa na maendeleo 

mazuri ya kazi kwa sababu kumbukumbu na usikivu vinakuwa vimepungua. 

Khat, gat, miraa au mirungi ni aina ya jani linalotafunwa maeneo ya pembezoni mwa Afrika na 

karibu Afrika ya Mashariki yote. Hii ni dawa maarufu sana katika baadhi ya jumuia kwa sababu 

inafanya ujisikie kuwa macho zaidi, mwenye nguvu na mwenye kujiamini. Vilevile, inapunguza 

njaa. Athari mbaya za kutafuna jani hili ni pamoja na kuwa na wasiwasi, uchokozi, uhanithi (kama 

mwanaume hawezi kusimamisha uume) na maono ya vitu 

ambavyo havipo. 

Petroli, gundi, rangi, tina na bidhaa za viwandani 

zinazowekwa kwenye makopo ya kupuliza. Mara nyingine 

zinavutwa ili kujiweka katika hali ya ulevi. Vitu hivyo vinaweza 

kufanya ujisikie joto, njaa kidogo, hupunguza woga na 

kukufanya mwenye furaha angalau kwa muda. Baada ya kuvuta 

vitu hivyo, unajisikia usingizi na unajiona haupo kabisa kwenye 

mazingira yanayokuzunguka. Kwa kuwa vitu hivyo ni rahisi sana 

kununua, vinakuwa kivutio kikubwa kwa vijana wa mitaani. 

Dawa hizi zinaweza kusababisha kichefuchefu na kutapika. 

Unaweza kupoteza mwelekeo na ukachanganyikiwa na 

usiweze kudhibiti hatari zinazokuzunguka. Kwa hiyo, unaweza 

kugongwa na gari kwasababu utashindwa vitu rahisi kama 

kuvuka barabara. 

Kuvuta kwa muda mrefu kunaweza kusababisha ukakosa 

fahamu (kuzimia au kufariki), kukabwa roho (kushindwa 

kupumua) na kifo. Matumizi ya mara kwa mara ya vitu hivi 

yanaweza kukuharibu mapafu, ubongo na viungo vingine 

muhimu vya mwili. 

Dawa za kutuliza ni pamoja na valiumu na mandraksi: Dawa 

hizi zinaweza kukufanya ujisikie mwenye usingizi au kama 

umepumzika vile na uko shwari. Zinapunguza mapigo ya moyo na kupunguza kupumua.Ukizidisha 

zinaweza kukuua kwa haraka na kiurahisi. 

Dawa zenye kuleta njozi, kama “angel dust,” LSD (pia yanaitwa tindikali, mchemraba wa sukari, 

dragoni na magugu yanayoua). Dawa hizi zinaweza kukufanya uhisi mambo ambayo hayapo. 

Dawa hizi zinasababisha kutetemeka, kupoteza hamu ya kula, kupoteza usingizi na kupandisha 

joto la mwili. Mtumiaji anaweza pia kuwa na wasiwasi, tabia ya vurugu, mfadhaiko na wazimu 

(ugonjwa wa akili usiotibika.) Wakati uko katika hali ya ulevi kwa sababu ya dawa na unahisi 

kwamba unaweza ukajiumiza. Matumizi ya muda mrefu yanaweza kuleta matatizo ya kupoteza 

kumbukumbu, na ukizidisha zinaweza kusababisha kutetemeka, kupoteza fahamu na hatimaye 

kifo. 

“Dawa kali” (narcotics) zikijumuisha dawa kama heroini (pia inaitwa junki, sukari ya kahawia 

na smak) na kokeini (inaitwa koki, crak na barafu). Katika Bara la Afrika dawa kali ni matatizo 

makubwa, na watu wengi wanazitumia. Mara nyingi zinatumika kwa kujidunga sindano inayoenda 

moja kwa moja kwenye mishipa ya damu. Dawa hizi ni rahisi sana kuzizoea mwilini. Ukianza 

kuzitumia inaweza ikakuwia vigumu kuziacha. Watu ambao wamezizoea wanaona kana kwamba 

hawawezi kuishi bila dawa hizo. 

Dawa hizi zimepigwa marufuku kabisa, na ili kuzipata shurti ufuatane na watu ambao wanavunja 

sheria. Dawa hizi ni ghali sana hivyo watu wengine wanaozitumia wanaanza kuiba fedha ili 

wapate fedha ya kutosha kuweza kuzinunua. Watu wengine wanauza miili yao ili kupata fedha 

ya kutosha kununua dawa hizi. Watu wengine wanaotumia dawa hizi hutumia sindano kwa 

kujichoma ili waweze kuzizoea mwilini. Wale wanaochangia sindano wana hatari kubwa ya kupata 

mambukizo ya VVU. 

SiGaRa na POMbe 

SURA YA 13 | MATUMIZI MABAYA YA DAWA 

Watu wengi wanapofikiria dawa za kulevya huwa hawaorodheshi pombe na sigara. Hata hivyo, 

pombe na sigara mara nyingi vinatumiwa vibaya kama dawa nyingine za kulevya na zina athari 

zake. 

tumbaku, sigara (vilevile zinaitwa, dragis, batis, na fegi) na “mitemba”. Nikotini ni kiambato 

kichochezi katika tumbaku, sigara na mitemba. Nikotini haikufanyi ujisikie uko juujuu kama ilivyo 

bangi au pombe na wala haiharibu uwezo wako wa kuamua. Inaweza kukufanya ujisikie mwenye 

nguvu nyingi na inapunguza hamu yako ya kula. 

Hatari moja kubwa ya nikotini ni kwamba inazoeleka sana mwilini. Umewahi kuona wavutaji 

wakitaka kuacha kuvuta?. Wanakuwa wanyonge, hawawezi kulala au kuunganisha mawazo, 

wanaudhika upesi na wanakuwa na hasira na wasiwasi. Kujisikia kwa namna hii kunaudhi kiasi 

kwamba watu wengi wanashindwa kuacha kuvuta na wanajaribu tena na tena kabla ya kufanikiwa 

kuiacha tabia hii. 

Siyo tu kwamba nikotini inazoeleka sana mwilini bali pia ni hatari kwa afya yako.Uvutaji 

umeonekana kusababisha matatizo mengi ikiwa ni pamoja na saratani ya koo, ulimi, mapafu, 

matiti na utumbo mkubwa. Uvutaji unaharibu moyo na mishipa ya damu katika mwili na inaweza 

kuleta hatari ya kupata shinikizo la damu, kiharusi na ugonjwa wa moyo. 

Pia uvutaji sigara umeonekana kusababisha uhanithi kwa wanaume. Hii ni kwa sababu uvutaji 

unaharibu mishipa ya damu katika uume kama unavyoharibu mishipa ya damu mingine mwilini. 

Pombe ni dawa ya kulevya maarufu sana Afrika na kwa kweli dunia nzima. Tofauti na dawa 

zingine za kulevya, pombe imehalalishwa kisheria na inapatikana kwa aina mbalimbali na kwa bei 

ndogo.Kwa hiyo pombe ni dawa ya kulevya ambayo kuna uwezekano wa kukumbana nayo. Mara 

nyingi ndani ya nyumba, mmoja wa wazazi wako au wote wanaweza wakawa wanakunywa pombe. 

Inaweza ikawa rahisi kwako kuipata na haitaonekana kama kitu cha kutisha kwa sababu ni kitu 

cha kawaida katika jamii. 

159

160 


Ni rahisi kuanza kunywa pombe na usiifikirie sana kuhusu jambo hilo. Lakini fikiria tena! Pombe 

ni dawa ya kulevya kama dawa nyingine za kulevya. Pombe inadumaza mfumo wa mwili. Baada 

ya kunywa pombe kidogo, matendo yako yanaweza yakawa ya taratibu na inaweza ikakuwia 

vigumu kufikiri vizuri. Ukiongeza kidogo tena, unashindwa kusema vizuri na unaweza kuwa mkali 

na mchokozi. Kama siyo mzoefu wa pombe au kama unakunywa sana unaweza kutapika sana au 

ukapoteza fahamu. 

Athari za muda mrefu za unywaji sana pombe ni mbaya. Nadhani unawafahamu watu katika 

jamii ambao ni walevi sana na ambao hawawezi kuishi bila kunywa. Unaweza ukawa umeona jinsi 

inavyoharibu familia, watu kupoteza kazi, na inasababisha afya kuwa mbaya, kama kuharibu 

ubongo na kuleta ugonjwa wa ini. 

Pombe ni dawa ya kulevya maarufu sana 

ambayo inawafanya watu wastarehe na 

kusahau taabu zao. Hata hivyo, kujiona 

umestarehe mno na kutojitambua si jambo 

zuri kwani kunaweza kukufanya upate 

matatizo. 

Pombe kama ilivyo kwa dawa nyingine za 

kubadili hali ya mtu, inaondoa uwezo wa 

kujizuia na mambo unayoona yatakutia aibu 

mbele ya wenzio. Pombe inakupa ujasiri wa 

kuzungumza mambo ambayo baadaye utakuja 

yajutia. 

Kwa mfano, wasichana wengi wakiwa 

hawajanywa hawana ujasiri wa kwenda kwa 

mwanaume na kumbusu kwenye mdomo lakini 

msichana akiwa amekunywa pombe anaweza 

kujisikia huru sana; anajisikia kumbusu 

mvulana na anafanya hivyo. 

Pombe inaweza pia kumfanya mvulana afanye 

vitu ambavyo kwa kawaida asingelifanya. Kwa 

mfano, mvulana anaweza akaamua kutaka 

kujamiiana na msichana baada ya kunywa 

pombe. Hata kama rafiki yake wa kike anataka 

au hataki, anaweza kujaribu kumlazimisha 

kujamiiana naye. Pombe inamfanya asiweze 

kumfikiria rafiki yake wa kike anavyojisikia; 

inamfanya pia asiweze kufikiria matokeo ya 

jambo analotaka kutenda. 

Unapokunywa pombe, sheria zinazotawala 

tabia yako ya kawaida zinapungua. Uwezo 

wako wa kuamua mambo mazuri unapungua. 

Kwa hiyo, unapoteza uwezo wa kupima 

mambo. Kijana mmoja anasema haya kuhusu 

pombe: 

Pombe inaathiri uwezo wako wa kufanya 

uamuzi salama 

lazarus kutoka Zambia (umri wa miaka 15) 

“Ninapokunywa ninasahau hatari zote zinazonizunguka. Ninasahau kila 

kitu kuhusu kondomu. Hivyo huwa ninafanya ngono bila kinga kwa sababu 

ya kishawishi cha pombe. Ninajua nina uwezekano wa kuambukizwa.” 

Iwapo kinywaji cha kawaida kama pombe kinaweza kukuletea matatizo makubwa kama hayo, 

hebu fikiria kinachoweza kutokea kama ukitumia dawa kali zaidi kama kokeni. 

KutaWaliWa na DaWa 

Kadiri mtu anavyoanza mapema kutumia dawa, ndivyo anavyojiwekea nafasi ya kujenga matatizo 

makubwa yanayohusiana na dawa baadaye. Athari za dawa nyingi zinaongezeka kadiri muda 

unavyopita. Athari zinajijenga mwilini, kama bomu lililotegwa kwa muda maalumu likisubiri muda 

ufike lilipuke. 

Kuna dalili nyingi zinazojitokeza matumizi ya dawa zinapofikia kuwa matatizo makubwa. 

Dalili hizo ni:- 

• 

Je, unajua kwamba matumizi ya dawa za kulevya zina matatizo ya kipekee kwa 

wanawake na wasichana? 

Wakati dawa za kulevya zote zina madhara mwilini, nyingi zinawaathiri zaidi wanawake 

na wasichana kuliko wanaume. Kwa mfano, kuvuta sigara kunaleta madhara ya pekee kwa 

wanawake. Kunaweza: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 


Kuleta matatizo ya kiafya kama mwanamke anatumia vidonge vya kuzuia mimba. 

Kupunguza miaka ya mwanamke ya kuzaa watoto kwa sababu tukio la hedhi kukoma 

litatokea mapema 

Kuongeza hatari ya mwanamke kupata saratani ya mlango wa mfuko wa kizazi na tumbo 

la uzazi. 

Kusababisha mifupa ya mwanamke kuwa dhaifu. 

Kusababisha iwe vigumu kwa mwanamke kupata mimba. 

Kuongeza hatari ya mimba kutoka kwa mwanamke mjamzito. 

Kufanya mwanamke azae mtoto mdogo sana au mtoto azaliwe mapema kabla ya wakati. 

Kumeza dawa na kunywa pombe wakati mwanamke ana mimba ni hatari kwa sababu inaweza 

kusababisha matatizo makubwa ya kiafya na ya mtoto kuzaliwa na kasoro, kama kuundwa 

vibaya kwa moyo, mifupa, kichwa na viungo muhimu vya ndani. Mtoto pia anaweza kuzaliwa 

na uzito mdogo, kukua taratibu na kutokuwa na uwezo wa kujifunza darasani. Matumizi 

mabaya ya dawa wakati wa ujauzito yanaweza kusababisha uzae mtoto ambaye tayari 

ameathirika na dawa na hivyo kuzoeleka mwilini mwake. 

Kumbuka, ukiwa unatumia dawa wakati wa ujauzito, mtoto wako pia anapata kiwango 

kikubwa kuliko wewe. Athari kwa mtoto zitakuwa kubwa zaidi kuliko kwako. 

Kuongopa kuhusu kiasi cha dawa unachotumia. Hii ni pamoja na kujidanganya mwenyewe 

kiasi gani cha dawa au pombe unayotumia. 

161

162 

• 

• 

• 

Kuficha dawa ili watu wengine wasizione. 


Kuwa na matatizo ya fedha kwa sababu zote zimetumika kwa dawa. 

Kujiaibisha mwenyewe na wengine hadharani kwa kufanya vitendo vya aibu. 

Iwapo wewe au mtu yeyote unayemfahamu anaanza kuacha kufanya mambo anayoyapenda, 

anatumia muda kidogo kwenye kazi za shuleni, anakwepa kuwajibika, anataka sherehe na 

anataka kupigana baada ya kunywa au akiwa amelewa basi matumizi ya dawa yanamfanya aingie 

katika matatizo makubwa na anahitaji asaidiwe ili aache au unahitaji kusaidiwa ili uache. 

irinne kutoka Zambia (umri wa miaka 16) 

“Rafiki yangu alikuwa anatumia dawa, na dawa zikamzoea 

mwilini. Hakuwa anaweza kukaa hata saa moja bila kuzitumia. 

Alizizoea hadi wakati fulani akizikosa alikuwa anapigana hovyo 

na ndugu zake na majirani.” 

Moja ya matatizo makubwa ya kutumia dawa ni mwili kutawaliwa 

na dawa hizo. Mwili unapozoea dawa hizo inabidi uzitegemee ili 

uweze kufanya kazi za kila siku. Dalili za mwili kuzoea dawa ni 

pamoja na: 

• 

• 

• 

• 

Kujisikia kana kwamba dawa ni muhimu ili kukamilisha siku. 

Kutaka zaidi na zaidi dawa ili uweze kujisikia ipasavyo. 

Kuanza kuona mabadiliko mabovu ya tabia kama vile hasira, 

wasiwasi, vurugu za ghafla. 

Kupoteza fahamu (kuzimia) baada ya kuzitumia. 

Salome kutoka Kenya (umri wa miaka 17) 

“Mmoja wa marafiki zangu ambaye alizoea 

kutumia dawa aliugua sana. Pua yake ilikuwa 

inatoa damu wakati wowote. Mara nyingine 

alikuwa anaanguka chini.” 

Mara mwili unapokuwa umetawaliwa na dawa, unahitaji zaidi na zaidi dawa hizo ili uweze 

kujisikia vizuri. Hii ni gharama na inaharibu mwili wako. Kwa dawa kali kama kokeini na heroini, 

mara zinapozoeleka mwilini, ukizikosa unaugua sana. Ukiacha kutumia, moja kwa moja, utapata 

dalili zisizopendeza, kama kutetemeka, kichefuchefu, kutapika, maumivu na shida katika kupata 

usingizi na kula. Hali hii inaweza ikawa mbaya kiasi kwamba utataka kurudia tena kutumia dawa 

hizo. 

Dalili hizi za kujisikia vibaya zinaitwa “dalili za kujitoa”. Ni hisia za mwili kutokana na dawa 

kuondolewa mwilini. Kwa sababu mwili wako umekuwa tegemezi kwa dawa hizi, mwili unaugua 

kwa kukosa dawa hizo. 


julia kutoka Ghana (umri wa miaka 17) 

“Niliacha kutumia dawa rafiki yangu mpenzi aliponishauri kuhusu 

hatari za dawa. Mara ya kwanza nilidharau, lakini baada ya muda 

nilijaribu kujidhibiti mwenyewe. Niliambiwa na rafiki yangu nisizitumie 

kwa wiki moja, lakini nilimweleza nisingaliweza bila dawa 

hizo. Hata hivyo, namshukuru Mungu kwamba wiki nzima sikuzitumia 

na sasa najua naweza kuishi bila dawa hizo.” 

Kuyashinda mazoea ni vigumu sana na watu tofauti wanao uzoefu tofauti. Watu wengine wana 

uwezo wa kuacha kutumia dawa mara moja. Watu wengine wanahitaji kuacha taratibu, kwa 

kupunguza kiwango cha kutumia. Hii inasaidia kuulinda mwili kutokana na mshituko wa kuacha 

ghafla. Kuacha kidogo kidogo kunasaidia kuruhusu mwili kuanza kujitoa kwenye dawa. 

Omari kutoka tanzania (umri wa miaka 18) “ 

Niliacha kutumia dawa baada ya kushuhudia athari zinazotokana 

na kujihusisha katika kutumia dawa. Baadhi ya marafiki zangu 

wamefariki kutokana na maambukizo ya kifua au maradhi mengine. 

Ilibidi niende kupata ushauri dhidi ya dawa na kwa kufanya 

hivyo nimeweza kuacha.” 

Kushinda utegemezi wa dawa za kulevya kunahitaji nguvu kubwa na dhamira, ujasiri na 

uamuzi thabiti. Kuna wakati ambapo utajisikia kama vile huwezi. Kwa hiyo ni jambo muhimu 

kutafuta msaada na kuungwa mkono. Zungumza na mshauri wa vijana au mhudumu wa afya 

kuangalia kama kuna msaada wa vikundi au mpango unaoweza kujiunga nao. Jambo la muhimu 

zaidi usishirikiane na watu ambao watakurudisha nyuma. Usishirikiane na watu ambao 

hawatakusaidia kuacha tabia yako. 

KWa nini Watu WanaanZa KutuMia DaWa? 

Njia iliyo wazi na sahihi ya kuepuka kupata matatizo ya kutawaliwa na dawa ni kutokuanza 

kutumia dawa kabisa. Kwa hiyo, ni vizuri kuelewa ni kwa nini watu wanaanza kutumia dawa, ili 

uwe mwangalifu na kuhakikisha kuwa kamwe huangukii katika mitego hiyo. 

Kuna sababu nyingi zinazowafanya vijana kuanza kutumia dawa kama 

kokeini na heroini au hizi zilizozoeleka kama pombe na sigara: 

Kwanza, vijana wengi wanatumia dawa kwa sababu wenzao 

wa rika moja wanafanya hivyo na kwa sababu 

wanataka kuonekana sawa katika kundi. 

Makundi mengine yanatumia dawa 

kama sehemu ya utambulisho wa kundi 

lao. Kama unataka kuwa sehemu ya 

kundi, unaweza kupata msukumo wa 

kutumia dawa kama wanayotumia 

wenzako. 

163

164 


Wenzako wanaweza kukuomba ujaribu kutumia dawa na kudharau athari zake. Wanaweza 

wakakasirika au wakakutukana kama hujaribishi kuvuta. 

Margaret kutoka Kenya (umri wa miaka 16) 

“Nilikuwa na miaka 13 nilipoanza kutumia dawa. Marafiki zangu 

walianza kuvuta bangi. Waliniambia nivute pafu moja tu, lakini 

nilikataa. Wakaanza kunicheka, na kwa vile sikutaka kuambiwa 

kuwa ni mwoga, niliamua kuvuta pafu moja.” 

Pili, wengi wanatumia dawa kwa sababu wanataka kukwepa matatizo katika maisha yao. 

Labda waligombana na wazazi wao au pengine marafiki wamewaumiza kihisia. Wanaweza kuwa 

wanajisikia wenye huzuni, wasiwasi au wamezidiwa na matatizo. Dawa zinaweza kuonekana 

kama njia rahisi ya kuepukana na matatizo. 

Marion kutoka Zimbabwe (umri wa 

miaka 17) 

“Baadhi ya marafiki zangu walianza 

kutumia dawa kwa sababu ya 

matatizo nyumbani au nje.” 

Francis kutoka uganda (umri wa 

miaka 15) 

“Baadhi ya marafiki zangu 

wamepoteza wazazi wao kutokana 

na UKIMWI na wanatumia dawa 

kusahau matatizo yao.” 

tatu, wengine wanatumia dawa za kulevya kwa sababu 

wanataka waonekane tofauti na vile walivyo. Vijana 

wengi hawajisikii ni wazuri vya kutosha kama walivyo. 

Wanataka wawe na ujasiri wa ajabu, waongee kwa sauti ya 

juu, waonekane wanavutia na wamekua. Dawa zinaweza 

kuwafanya wawe watu tofauti. 

juma kutoka Kenya (umri wa miaka 17) 

“Ninao marafiki ambao wanatumia dawa kila wakati, kama 

dawa zinazoathiri akili na bangi. Wanatumia dawa hizi ili 

wajisikie watu wazima na bora kuliko wenzao. Lakini dawa hizi 

zimewasababishia wasizingatie kazi zao, ndoto, malengo na 

tamaa zao za baadaye.” 

nne, watu wengine wanafikiri dawa zitawafanya wapate ujasiri wa kufanya mambo ambayo 

wanaogopa kuyafanya. Kuna mazingira mengi katika maisha yanayohitaji ujasiri. Unaweza 

ukawa mwoga kuongea darasani au unaweza kuwa mwoga kumwendea msichana au mvulana 

unayempenda. Dawa zinaweza kuonekana kama njia rahisi kuushinda woga huu. 

tano, vijana wengine wanaamini kuwa dawa zitawafanya wawe werevu zaidi. Wanafikiri dawa 

zitawasaidia wakae macho ili waweze kujisomea kwa muda mrefu na vizuri 

Sita, vijana wengi wanatumia dawa kwa sababu ya kuchoshwa na maisha. Wanataka kuwa na 

furaha na hawajui kitu gani kingine kitawafurahisha. 

Saba, vijana wengine wanatumia dawa kwa sababu wamepoteza matumaini. Hawajisikii kama 

wana mpango wa maisha ya baadaye. Wanatumia dawa kwa sababu wanajiona kana kwamba 

hawajali kitakachowatokea. 

Hizi ni baadhi tu ya sababu za baadhi ya vijana kutumia dawa za kulevya. Lakini hakuna sababu 

hata moja inayothibitisha uhalali wa matumizi ya dawa. Kutumia dawa ni njia mbaya ya kutatua 

matatizo. Dawa zinafanya matatizo kuwa magumu zaidi. Ujana ni kazi ngumu, na kuna mambo 

mengi ungetaka kufanikisha unapokuwa kijana shuleni na nje ya shule. Unahitaji kujifunza namna 

ya kuvumilia matatizo, namna ya kushughulikia hisia zako, namna ya kuwa na urafiki usio na 

madhara, namna ya kushughulikia mabadiliko ya mwili wako. Orodha ya mambo unayopaswa 

kuyashinda au kuyaweza wakati wa ujana wako haina mwisho. 

Tatizo la dawa ni kwamba zinaweza kuingilia utaratibu wako mzima wa kupata stadi na utaalamu. 

Zinakusimamisha kujifunza namna ya kuvumilia mfadhaiko wa kila siku. Zinakuzuia kujifunza 

stadi za maisha utakazozihitaji utakapokuwa mtu mzima. 

Kumbuka: 

• 

• 

• 


Huhitaji dawa ili upendwe na watu. 

Huhitaji dawa kuwa jasiri na shupavu. 

Huhitaji dawa ili kumudu huzuni au maudhi. 

Maryann kutoka Kenya (umri wa miaka 15) 

“Rafiki yangu Katty aliambiwa na msichana mwingine kwamba 

akivuta bangi anaweza kumuuliza mwalimu maswali magumu ambayo 

hawezi kuyajibu. Lakini mambo yalimgeukia Katty upande 

mwingine. Akaanza kushindwa kuyamudu masomo. Sasa hivi ni 

mtu aliyekata tamaa na kuacha shule. Angependa apewe nafasi 

tena kurudia shule lakini baba yake hataki kusikia habari hizo. 

Anasema kwamba alishindwa alipopewa fursa.” 

Unaweza ukaishi bila dawa na pombe. Ndani yako unazo nguvu na nyenzo za ndani za 

kushughulikia hali na matatizo yoyote yale. Unahitaji kutafuta nguvu za ziada ndani yako ili 

kushinda tatizo hili. 

Kwa tatizo lolote unaloliona, msaada unaweza kupatikana. Unaweza kuzungumza na mshauri 

wako, mwalimu unayemwamini au mtu katika kanisa lako au msikiti wako. Zungumza na wazazi, 

shangazi au mjomba, kaka mkubwa au dada au rafiki unayemwamini. Msaada unapatikana 

ukiutafuta. 

165

166 


naMna Ya KuShuGhuliKia ShiniKiZO la KutuMia DaWa 

Kumudu shinikizo kutoka kwenye kundirika linalotaka utumie dawa kama wao ni vigumu sana. 

Hapa kuna hadithi fupi ya kijana mmoja:- 

Je, maelezo haya yanakukumbusha wewe pia hali ambayo imewahi kukutokea ukiwa na wenzako? 

Hawa marafiki walikuwa wanahitaji sana Jeckton avute. Kwa nini walimshinikiza? 

Watu wengi wanataka kuungwa mkono wanapofanya jambo wanalofikiri siyo sahihi. Wanafikiri 

makosa yao yanakuwa madogo kama mtu mwingine anafanya nao. Marafiki zao wanapofanya 

jambo la kijasiri pamoja nao, hawajisikii kuogopa sana kuhusu hatari iliyopo. Kama wako katika 

kikundi wanajisikia kustarehe na kufurahia burudani wanazozipata kwenye dawa. Ndiyo maana 

watakushinikiza sana wewe. 

Hapa kuna vidokezo vya jinsi ya kushughulikia hali hiyo: 

• 

• 

• 

• 

jeckton kutoka Kenya (umri wa miaka 15) 

“Nilipokuwa na miaka 13, nilikuwa naelekea nyumbani nikiwa na 

baadhi ya marafiki zangu. Tulipita sehemu ambayo marafiki zangu 

mara nyingine wanaenda kukutana na baadhi ya marafiki zao. 

Tulipofika pale waliwakuta marafiki zao na wakapewa kifurushi 

cha bangi. Bila kupita muda, msichana mmoja akaanza kuvuta 

na akaniambia nivute pafu moja. Nilikataa, wakaanza kunicheka. 

Waliniita majina mabaya na wakaniambia niache kuwaaibisha. 

Waliniambia ilikuwa tamu sana na ingenifanya nijisikie vizuri. Kwa 

sababu sikutaka waelewe kwamba nilikuwa naogopa, niliamua kuvuta 

kidogo. Baada ya kuvuta kidogo, siwezi kusema yaliyotokea 

baada ya hapo maana sikumbuki tena. Nilichanganyikiwa kwa 

muda wa karibu siku tatu.” 

Kumbuka kwamba huhitaji kumfanya rafiki ajisikie vizuri kwa kumuunga mkono kufanya 

mambo ambayo siyo mazuri kwako. 

Kama ni rafiki wa kweli, unaweza kumwambia rafiki yako kuwa mambo anayoyafanya ni ya 

hatari. 

Uwe mwazi kwa wenzio kwamba hutaki kutumia dawa au kitu. Waonyeshe rafiki zako 

kwamba unazijua akili zako zilivyo na kwamba hata wakikusihi vipi hutabadilisha mawazo 

yako. 

Ondoka kama rafiki yako anazidi kukushinikiza au anaanza kukutukana ama kukucheka. 

Usiendelee kujadili suala hilo zaidi. Subiri hadi atakapokuwa hatumii dawa ndiyo mwanze 

kuzungumza kuhusu jambo hilo. 

Kofi kutoka Ghana (umri wa miaka 16) 

“Huwa nashinikizwa na marafiki zangu kutumia dawa za kulevya 

ninapokuwa nao, lakini ninajizuia mwenyewe na kuwaeleza kwa 

ujasiri kabisa kwamba nimeridhika bila ya kutumia dawa.” 

Mara nyingine tatizo linaweza kuwa kubwa zaidi kuliko kukataa shinikizo toka kwa marafiki. 

Unaweza kugundua kwamba rafiki yako analo tatizo kubwa la dawa au pombe, tatizo ambalo 

unaona linamharibia maisha yake. Hili nalo ni gumu kulitatua. Haya ni mambo machache 

unayoweza kufanya: 

• 

• 

• 


Zungumza na rafiki yako kuhusu matumizi ya dawa wakati hajanywa au hayuko katika hali ya 

ulevi. 

Usimlaumu au kumkosoa rafiki yako. Hii itazua mabishano baina yenu. Badala yake lenga 

katika matatizo ya dawa na mwonyeshe rafiki yako kwamba unaogopa. Jaribu kumsaidia 

rafiki yako aelewe kwamba ana matatizo. 

Jaribu kumsaidia rafiki yako apate msaada na jaribu kumsaidia akwepe sehemu ambayo 

atapata shinikizo la kutumia dawa au pombe. 

Margaret kutoka Kenya (umri wa miaka 16) 

“Wengi wa marafiki zangu walikuwa wameshaharibiwa na dawa; 

lakini baada ya kujua hatari na ukweli kuhusu dawa niliamua kuwasaidia 

marafiki zangu. Wengi wamebadilika na mimi ninafurahi.” 

Wakati mwingine watu wenye matatizo kutokana na dawa hawako tayari kukusikiliza wewe na 

ushauri wako. Wanaweza kuzikataa juhudi zako za kusaidia na wanaweza kukukasirikia. Mnaweza 

mkaishia kuwa na mabishano makali na rafiki zako, lakini angalau dhamira yako itakuwa wazi na 

utakuwa umejitahidi kuwasaidia. 

Wakati wote upo uwezekano wa urafiki kuvunjika kutokana na tabia yako ya kutokubaliana na 

tabia zao. 

hanifa kutoka tanzania (umri wa miaka 17) 

“Nilikuwa na rafiki ambaye nilimwamini sana kwa kipindi kirefu, 

lakini sikujua mambo aliyokuwa anayafanya kwa kificho. Siku 

moja nilimkuta na watu wenye sura za ajabu, macho yake yalikuwa 

mekundu. Niligundua alikuwa ananuka bangi. Nilijaribu kuzungumza 

naye mara kwa mara lakini hakunisikiliza. Hivyo nilimtaka 

achague ama kuacha kutumia alichokuwa anatumia au kuacha 

kuzungumza na mimi. Nilifikiri angefanya uamuzi sahihi lakini 

nilikuwa nimekosea aliacha kuzungumza na mimi.” 

Inaweza kuwa vigumu sana kumpoteza rafiki lakini angalau ulisimama kwenye kanuni zako, 

ulijaribu kumsaidia rafiki na wewe binafsi hukujihusisha na hatari ya dawa. Mara chache, baada 

ya muda, rafiki atabadilika. 

hanifa kutoka tanzania (umri wa miaka 17) 

“Baada ya miezi kadhaa, rafiki yangu aligundua madhara ya dawa 

hizo kwa maisha yake, na akaniomba tuendelee kuwa marafiki 

tena. Kwa sababu nilimwonea huruma nilikubali.” 

167

168 


Kama una wasiwasi kuhusu rafiki yako, jaribu kumsaidia lakini kama rafiki anakataa msaada 

wako urafiki hautadumu, usijilaumu. Ulifanya jambo ulilopaswa kwa kadiri ulivyoweza. 

Kuacha DaWa 

Vijana wengi wanakua katika mazingira ambayo yanazungukwa na aina mbalimbali za dawa 

za kulevya. Lakini siyo kila kijana katika sehemu hizi anajihusisha na dawa hizo. Wengine 

wanajihusisha, baadhi hawajihusishi. Wengi wanakataa dawa na shinikizo kutoka kundirika kwa 

sababu wanayaona matatizo yanayoletwa na dawa za kulevya. Vijana hawa wana msimamo, 

wanafikiri wakati wote, na wanajitegemea. Wanakaa kimya, safi na wanafanya mambo 

wanayoyaona mazuri kwao. 

anthony kutoka Zambia (umri wa miaka 16) 

“Nafikiri vijana wanapaswa kujishughulisha na mambo wanayoyapenda 

na siyo kukaa bila shughuli kwasababu ubongo 

usioshughulishwa ni karakana ya kufikiri maovu. Wanatakiwa 

kuwakwepa marafiki wabaya na makundi mabaya. Vilevile, ni 

vizuri kwa afya yako kukaa mbali na dawa za kulevya.” 

Prisca kutoka Kenya (umri wa miaka 14) 

“Yakwepe makundi mabaya yanayotumia dawa na jihusishe na 

shughuli za vijana.” 

Dawa na pombe zipo tele kila mahali na zinaweza kuwa rahisi kupatikana. Lakini kuwepo 

kwa dawa haimanishi kwamba ni lazima uzitumie. Unaweza kuwa mtulivu, fanya mambo yako 

mwenyewe na kaa mbali na dawa za kulevya. 

Kuwa thabiti. Jitazame kwa uaminifu kujijua wewe ni nani na jinsi unavyotaka uendeshe maisha 

yako. Jua kipi ni muhimu kwako, na malengo yako ya baadaye ni yapi na utayapataje malengo 

hayo? Fikiria wapi dawa na pombe vinaingia katika mipango yako. Je, vitakusaidia ufanikishe 

mipango yako ya baadaye au vitakuzuia? 

Vifuatavyo ni vidokezo kutoka kwa vijana kuhusu namna ya kuepukana na dawa: 

• Jishughulishe: Jihusishe katika shughuli mbalimbali kama vile michezo au vikundi vya sanaa. 

Shughuli hizo zitachukua muda wa kukaa bure na zitakufanya ujisikie vizuri. Hutachoshwa na 

hutahitaji kutafuta dawa za kulevya kama kiburudisho. 

• Kuwa tofauti: Usitumie dawa ili ufanane na makundi. Kuwa mwenyewe. Fanya yale 

yanayokupendeza. 

• Jiheshimu: Usitumie dawa za kulevya au pombe kwa ajili ya kufurahisha watu wengine au 

kupata ujasiri wa kufanya kitu. Jiheshimu na watu wengine watakuheshimu. Na ukishajua 

watu wanakuheshimu utapata ujasiri kwa lolote unalotaka kufanya. 


• Tafuta kukubalika kwenye manufaa: Kuna njia nyingi za kujisikia umekubalika na unapendwa 

na watu wengine. Kuna njia nyingi zinazokubalika kuliko kutumia dawa au pombe. Jiunge 

na makundi ya watu waliokusudia kufanya jambo fulani, kama kuimba, michezo, maigizo, 

kusoma au kusafisha maeneo ya jirani. Tafuta watu watakaokupenda vile ulivyo. Tafuta nini 

unaweza kufanya. Tafuta watu ambao hawapotezi muda wao kubwia dawa. 

• Jithamini: 

Tambua thamani yako. Itetee thamani hiyo. 

• Kuwa na nia ya kufanikiwa katika mambo yako: Je, nini ndoto zako? Tazama maisha yako ya 

baadaye na ona wapi unataka kwenda. Dawa hazitakusaidia kwenda unakotaka kufika. 

• Tumia kila chembe hai ndani ya ubongo wako: Usiruhusu chembe hai za ubongo wako 

zikauawa na dawa za kulevya. Soma kwa bidii na fanya vizuri katika kazi zako za shuleni. 

• Pata msaada wa kitaalamu: Kama unapata shinikizo la kutumia dawa, nenda kazungumze 

na mshauri wa vijana.Pata msaada kama unafikiria unalo tatizo la dawa. Jaribu kutafuta 

mshauri na matibabu. Hujachelewa sana kuacha kutumia dawa za kulevya hata kama 

umekuwa unatumia muda mrefu. Msaada unapatikana lakini unatakiwa kuchukua hatua ya 

kwanza kuutafuta msaada huo. 

169

170 


Sura ya 13 

Matumizi Mabaya ya Dawa 

Kutumia dawa bila sababu za kiafya na kupata hali ya aina fulani kunaitwa matumizi 

mabaya ya dawa. Kuna aina nyingi za dawa na vitu vinavyotumika vibaya kama bangi, 

miraa, petroli, gundi na dawa kali kama kokeini na heroini. Pombe na sigara nazo pia ni 

dawa na mara nyingi zinatumika vibaya. 

Dawa zinaweza kuwa na athari nyingi zenye kuleta madhara. Matumizi ya dawa hufanya 

mwili uzoee hali ambayo huwezi kufanya chochote bila ya kuzitumia. Dawa pia zinaweza 

kuharibu ubongo wako, moyo, mishipa ya damu, na mapafu. Matumizi ya dawa wakati wa 

ujauzito yanaweza kuleta matatizo makubwa kwa mtoto. 

Vilevile dawa zinaweza kusababisha matatizo mengine. Dawa nyingi zinaweza kukufanya 

usifikiri vizuri na usiwe na uamuzi mzuri. Kutokana na hilo, unaweza kuwa hatarini kupata 

matatizo ya muda mrefu. Unaweza kufanya ngono bila kinga na kuishia kupata mimba 

zisizotakiwa au kumpa msichana mimba na magonjwa ya zinaa kama VVU/UKIMWI. 

Zipo sababu nyingi zinazowafanya vijana watumie dawa: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Kujumuika na kundirika. 

Kuyakimbia matatizo. 

Kuishinda huzuni. 

Kujaribu kujibadilisha walivyo ili kuonekana tofauti. 

Kutafuta ujasiri wa kuhimili hali ngumu au changamoto. 

Kujifurahisha. 

Kumudu hali ya kupoteza matumaini. 

Hakuna hata sababu moja ambayo ni nzuri ili kuhalalisha matumizi ya dawa. Dawa 

zitafanya matatizo yako kuwa magumu zaidi.Unaweza wakati wote kuyavumilia matatizo 

bila kuwa na dawa ndani yako. Una utashi wa kuyashughulikia matatizo au hali yoyote ile. 

Dawa zinaweza zikaharibu maisha yako ya baadaye. achana na dawa na jishughulishe. 

Jihusishe na michezo na mambo mengine ya jumuia. Hutahitaji kutafuta tena furaha au 

burudani kutokana na dawa. Kuwa tofauti. Usifanye jambo la hatari ili ulingane na wenzio. 

Jiamini na fanya kilicho sahihi kwako. Kama unajiheshimu watu wengine watakuheshimu 

pia. 

Kama unapata msukumo wa kutumia dawa au kama unafikiri una tatizo la dawa, pata 

msaada. Dawa ni kitu chenye nguvu. Usijaribu kupigana na dawa peke yako. Msaada upo 

wakati wote, lakini unapaswa kuchukua hatua ya kwanza ya kuomba msaada. 

Kutimiza ndoto zako 

Kila mtu anazo ndoto za maisha yake ya baadaye, ndoto za kufanya jambo kubwa na kuwa mtu 

muhimu na aliyefanikiwa. Ndoto hizi zinaonyesha lengo la kupata kitu fulani. Haya ni malengo 

yetu na matamanio yetu. Ni maono tuliyonayo kwa ajili yetu wenyewe na kwa ajili ya maisha ya 

baadaye. 

Zifuatazo ni baadhi ya ndoto chache za vijana balehe: 

Sherifa kutoka Ghana (umri wa miaka 15) 

“Ninataka kuwa bibi shamba na ninataka kuwa mtu maarufu.” 

Omari kutoka tanzania (umri wa miaka 18) 

“Ningependa niwe mtu ambaye watu wanakuja kwangu kwa ushauri, 

mtu mwenye ndoa imara na pengine kazi kama meneja ofisini.” 

naana kutoka Ghana (umri wa miaka 17) 

“Ninataka kuwa daktari, hususani kushughulikia wanawake na watoto.” 

Patrick kutoka Kenya (umri wa miaka 16) 

“Ninafikiria kuwa na shamba dogo 

la mifugo lenye ardhi ya kutosha ili 

wazazi wangu wakae huko pamoja 

na mimi. Ningependa niwe na mke na 

nipate watoto watatu.” 

Milensu kutoka Zambia (umri wa miaka 

13) 

“Ninafikiria kuwa na nyumba yangu 

mjini ikiwa na sofa sebuleni. Ninataka 

kuwa muuguzi, niwe na kliniki yangu na 

niheshimiwe na jamii yangu.” 

171 

SURA YA 14

172 


Ndoto yako ni nini? Ungependa uwe nani? Unajifikiriaje mwenyewe katika miaka mitano ijayo? 

Katika miaka15? Utakuwa nani na utakuwa unafanya nini? 

Sura hii inahusu kutimiza ndoto zako. Inahusu kuzifikiria ndoto zako na kutafakari ni kwa vipi 

unaweza kuzifikia. Inahusu kufanya uamuzi mzuri wa busara na utakaokufikisha karibu na ndoto 

zako. Aidha, inahusu namna ya kumudu vipingamizi vitakavyojitokeza katika maisha. 

Si jambo rahisi kufanikisha ndoto. Inahitaji kufanya kazi kwa bidii na kuwa na dhamira/nia. Kwa 

hiyo, jambo muhimu ni kujishughulisha na kufanya kazi kwa bidii. Fanya vitendo! Usikae chini na 

kusubiri mambo yakutokee. Unatakiwa kuyajenga maisha yako ya baadaye. 

KuZitaMbua nDOtO ZaKO. 

Watu wengine wana ndoto nyingi sana na zinabadilika kila wakati. Kwa mfano mchukue Remijia 

wa Tanzania: 

• 

• 

• 

• 

• 

Alipokuwa na miaka 6 alitaka kuwa ofisa wa polisi. 

Alipokuwa na miaka 8 alitaka kuwa kapteni wa meli. 

Alipokuwa na miaka 10 alitaka kuwa rubani wa ndege. 

Alipokuwa na miaka 13 alitaka kuwa mwalimu. 

Sasa ana miaka 19 anataka kuwa mhandisi. 

Kwa nini ndoto hubadilikabadilika? Je, ni vibaya kuwa na ndoto nyingi 

zilizo tofauti? Hapana! Ndoto ni nzuri, zinatia hamasa na zinakufanya 

ufanye kazi kwa bidii. Zinakufanya uangalie maisha ya baadaye na 

uwe na mipango thabiti. 

Watu wengine wanaelekea kuwa na ndoto chache. Hawajui 

wangependa wawe nani wakiwa wakubwa. Wanapata shida kujifikiria 

watakuwa vipi miaka 5 ijayo. 

Kama yanakugusa, usihofu. Hili ni jambo la kawaida! Haina maana 

kuwa huna ndoto, bali ina maana kuwa bado hujafikiria ndoto zako ni 

zipi. Lakini, unaweza kuanza sasa kuzitambua ndoto zako. 

Ndoto za watu wengi zinaathiriwa na watu wanaowazunguka. Kwa 

hiyo, kwanza angalia unazungukwa na nini. Fikiria kuhusu watu 

walio ndani ya jamii. Ni nani unaowahusudu? Ni watu gani 

unaowaheshimu? Mtu anaweza kuwa mwalimu 

ambaye anajua majibu ya maswali yote 

yanayoulizwa. Anaweza kuwa ni daktari 

ambaye alijua kilichokuwa kinakufanya 

uumwe miezi michache iliyopita. 

Anaweza akawa mchungaji wa kanisa 

lako. Wanaweza kuwa wazazi wako. 

Pata muda wa kutafakari ndoto zako za baadaye 

SURA YA 14 | KUTIMIZA NDOTO ZAKO 

Pili, usiruhusu ndoto zako zikakwamishwa na mambo unayoyaona. Angalia hata nje ya jumuia 

yako. Kuna mtu ambaye umemsoma kwenye gazeti au kitabuni ambaye alifanya jambo ambalo 

linakushangaza? Pengine ni mwanasayansi ambaye anajifunza jinsi tembo wanavyowasiliana wao 

kwa wao. Pengine ni muuguzi anayewahudumia wakimbizi katikati ya uwanja wa vita. Wapo watu 

wengi wanaofanya mambo mengi mazuri yanayovutia na yenye manufaa na maisha yao. Watu 

hawa wanaweza kuwa mfano mzuri wa kuigwa. Wanaweza kukuanzishia ndoto kuhusu maisha 

yako ya baadaye. 

Tatu, yaruhusu mawazo yako “yapae angani” usijiwekee mipaka ya vitu ambavyo unaweza 

kufanya au ambavyo huwezi kuvifanya. Kwa mfano, usiiache ndoto kwa sababu ya mawazo 

yaliyopitwa na wakati, kama mawazo kuhusu kazi wanazoweza kufanya wanaume pekee au 

wanawake pekee. Mambo yanaenda yakibadilika. Wanawake siku hizi wanafanya kazi ambazo 

mama zao hawakuwahi kufikiria kuzifanya. Sasa hivi wanawake wanaweza kuwa wahandisi, 

marubani, madaktari, wanariadha, wanasayansi, maprofesa, wanaanga, Marais, waandishi wa 

habari n.k. Kama ni mvulana au msichana, unaweza kuwa mtu unayetaka kuwa, ikiwa utadhamiria 

na kufanya kazi kwa bidii. 

MiPanGO Ya baaDaYe KuhuSu KaZi 

Vijana balehe wachache wana vipaji vya ziada katika taaluma fulani, kama hisabati, muziki au 

kuchora. Utafikiri kipaji kimewachagua. Wanakuwa wataalamu wazuri wa hisabati, wasanii, 

walimu na viongozi wa kwaya au wasanifu majengo. 

Watu wengine wanapendelea kitu kimoja tangu utoto wao, na mvuto huo mkubwa unarahisisha 

sana wakati wa kutoa uamuzi kuhusu watakuwa nani. Unaweza kumsikia mzazi akisema “wakati 

wote tulijua kwamba John atakuwa mganga wa mifugo. Alianza kuwahudumia wanyama wadogo 

alipokuwa na umri wa miaka minne tu. 

Watu kama hawa, maisha yao yanaonekana kuwa rahisi. Inaonekana kana kwamba njia yao ya 

kazi imenyooka. Uamuzi wao unaonekana kuwa ni rahisi kwa sababu wanajua kabisa wanataka 

kufanya nini, na wanacho kipaji katika eneo hilo maalumu. 

Wengi hatuko hivyo. Wengi ni watu wa kawaida, wenye akili ambao tunaweza kufanya vizuri 

katika mambo tofauti. Uwezekano wa kuwa nani au kufanya nini ni matokeo ya mchanganyiko wa 

yale tunayoyapenda na tusiyoyapenda, uwezo wetu na utayari wa kufanya kazi kwa bidii na fursa 

tunazopata. 

Kufanikisha ndoto kwa watu wengi ni njia ndefu yenye kona nyingi. Wakati wote siyo moja kwa 

moja na hatua sahihi za kuchukua haziko wazi. Zaidi ya hapo vikwazo visivyotegemewa vinaweza 

kujitokeza njiani. Ni mambo ambayo yanatakiwa kushughulikiwa kwa makini sana. 

Jitahidi kujitokeza kwenye kazi nyingi iwezekanavyo. Bila kufanya hivyo huwezi kufahamu nafasi 

gani zipo duniani kwa ajili yako? Katika nchi nyingine, vijana balehe wanajitolea kufanya kazi 

katika mashirika mbalimbali wakati wa likizo. Wakati mwingine wanapata malipo kidogo ya 

kutosha usafiri kwenda na kutoka nyumbani. Lakini mara nyingi hawapati chochote. Wanajitolea 

tu. 

Usifikiri kwamba kwa vile jambo fulani siyo la shule na siyo la kazi ya kulipwa basi halina 

thamani. Iwapo unaweza kupata kazi ya kujitolea, pengine unaweza kupata uzoefu mzuri na 

wenye manufaa. 

173

174 


Kwa mfano unaweza kupata fursa ya kuona jinsi utaratibu wa kazi za ofisini zinavyokuwa na 

utaweza kupata hisia nzuri kuhusu kazi wanazozifanya. Unaweza kujua kwamba kazi hiyo 

inakufaa au haikufai. Kwa vyovyote itakavyokuwa, uvumbuzi utakuwa muhimu. Kwa jinsi 

utakavyokuwa unaendelea utajifunza stadi mpya, utajenga mvuto mpya na utajiamini. 

Unapofikiria kuhusu aina ya kazi ambayo ungependa kufanya, vilevile fikiria kuhusu hatua 

utakazozichukua. Kwa mfano, fikiria kuhusu watu wenye sifa nzuri uliowachagua. Unafikiri 

walifanya nini hadi kufikia hapo walipo? Walihitaji aina gani ya elimu? Aina gani ya mafunzo kwa 

vitendo waliyapata? 

Njia bora ya kujua namna gani watu walivyofikia hapo walipo ni kuwauliza. Iwapo wapo watu 

ambao unawaheshimu na ambao mafanikio yao unayahusudu, waulize kama wanao muda 

wakuambie jinsi walivyofikia pale walipo. Kabla hamjakutana, andika orodha ya maswali ambayo 

ungependa kuwauliza, Kwa mfano; ni kitu gani kilisababisha kuchagua kazi wanayoifanya na ni 

aina gani ya elimu na mafunzo waliyapata. Wanapenda nini zaidi kuhusu kazi yao? Ni kitu gani 

hawakipendi?n.k. 

Watu wengi wanafurahi sana na kujisikia sifa wakati mtu mwingine anavutiwa na mafanikio yake 

na pale wanapoombwa ushauri. Kawaida watu watakuwa na shauku ya kukueleza habari zao na 

kukusaidia njia utakayochagua. Unahitaji ujasiri kumwendea mtu mzima ambaye humjui vizuri, 

lakini utashangaa wengi wao watakuwa wazuri na watakusaidia, wanaweza kukushauri jinsi ya 

kupanga kazi yako. 

KuWeKa MalenGO 

Ni vema kuweka malengo, mambo unayoyategemea kwa maisha ya baadaye. Vilevile, unahitaji 

kujiwekea malengo mahususi ambayo yanaweza kukamilishwa katika muda mfupi. 

Lengo ni kuwa na jambo unalotaka kulifanyia kazi. Kuna aina mbili za malengo. Malengo ya muda 

mfupi na mrefu. Ndoto zako ni malengo ya muda mrefu. Haya ni mambo unayoyawazia kutokea 

baadaye katika muda mrefu.Malengo ya muda mfupi ni mambo ya muda mfupi. Ni mambo 

yatakayotokea kesho, juma lijalo au mwaka kesho. Malengo ya muda mfupi ya baadhi ya vijana 

balehe ni haya yafuatayo:- 

Sofia kutoka uganda (umri wa miaka 14) 

“ Itakapofikia mwisho wa mwaka wa kwanza wa sekondari, 

ninataka kushika namba za juu, nusu ya darasa.” 

essie kutoka Ghana (umri wa miaka 15) 

“Nitakapofikia umri wa miaka 16 ninataka kujua jinsi ya kutumia 

kompyuta.” 

Francis kutoka Kenya (umri wa miaka 16) 

“Mwakani ninataka kupiga solo katika kwaya ya kanisa”. 

Miriam kutoka Zambia (umri wa miaka 16) 

“Ninataka kufanya vizuri katika mitihani yangu ili niandikishwe 

katika shule nitakayoichagua.” 

Patrick kutoka Zimbabwe (umri wa miaka 18) 

“Ninataka kujifunza jinsi ya kuzungumza mbele ya kadamnasi.” 

Una malengo gani? Ni mambo gani ambayo ungependa kuyafanya ifikapo mwisho wa mwaka 

huu? Je, mwisho wa mwaka ujao? 

Malengo yana manufaa sana. Unapokamilisha lengo 

unaweza kulifuta kwenye orodha. Inakupa hisia ya mafanikio 

na furaha ya kukamilisha jambo. Inakufanya ujisikie 

vizuri. Inakuonyesha kwamba unapofikiria kitu unaweza 

kufanikisha. 

Malengo yanatakiwa yawe halisi na ambayo yanawezekana 

kutekelezeka- mambo ambayo unaweza kufanikisha. Wakati 

mwingine watu huweka malengo ambayo si halisi, kama vile 

kuwa tajiri sana. Watu wengi hawawi matajiri na hata wale 

wanaokuwa matajiri pengine walikuwa na malengo halisi 

kama vile kuanza biashara zao. Waliendesha biashara kwa 

muda mrefu kiasi cha kufanikiwa sana. 

Wakati mwingine watu wanaweka malengo yasiyofaa, 

mathalani kuhusu mambo ya kufanya mapenzi. Vijana balehe 

wengine wanajiambia: 

• 

• 

• 

“Likizo hii lazima nipoteze ubikira wangu.” 

“Lazima nijamiiane nikifikisha umri wa miaka 16” 

Nitajaribu kujamiiana na msichana mwingine zaidi ya rafiki yangu wa kike.” 

Malengo kama haya hayana manufaa. Ukiyafanikisha pengine hutajisikia vizuri. Hebu fikiria: 

Hivi kweli kujamiiana ndilo lengo lako? Je, umeweka lengo hili kwa sababu tu unapata shinikizo 

ili usiwapoteze marafiki? Je, unafikiri marafiki zako wote wanajamiiana, hivyo wewe unabaki 

nyuma? Hizi siyo sababu nzuri za kujiwekea malengo. 

Fikiria kile ambacho wewe mwenyewe unataka kufanikiwa na weka maanani mwongozo huu wa 

kuweka malengo:- 

• 

• 

• 

• 


Hakikisha malengo yako ni mazuri na yana manufaa. 

Hakikisha malengo ni halisi na yanatekelezeka. 

Hakikisha hayakuingizi katika hatari yoyote 

Hakikisha ni malengo yako wewe na siyo ya mtu mwingine. 

Ukifanikisha lengo utajisikia vizuri 

175

176 


Baada ya kuyatambua malengo yako, fikiria jinsi utakavyoyafanikisha. Weka mpango mzuri 

mwenyewe. Halafu jiulize maswali haya manne: 

Kwa nini? Ni sababu gani zinakufanya uwe na lengo hili?. Kwa nini unataka kulifanikisha? 

namna gani? Hatua gani utakazozichukua kufanikisha lengo hili? Utafanya nini? 

lini? Utamaliza lini kila hatua uliyoiweka katika kufanikisha lengo? Utafanikisha lengo lako lini? 

nini? Utahitaji nini ili kufanikisha lengo lako? 

Kwa mfano: Tuchukulie labda unataka kufanya vizuri zaidi katika somo la Hisabati. Kwa nini 

unataka kufanya vizuri zaidi? Pengine ni kwa sababu unajua unaweza kufanya vizuri zaidi kuliko 

ulivyowahi kufanya siku za nyuma. Unafaulu sana katika masomo mengine isipokuwa Hisabati. 

Una akili, na wala huhitaji kusoma sana ili ufanye vizuri masomo mengine. Hata hivyo, unaona 

Hisabati ni ngumu zaidi. 

ni kwa namna gani utaboresha alama zako 

za Hisabati? Labda utaanza kufanya marudio 

zaidi, kwa kupata msaada wa ziada baada 

ya masomo na baada ya mazoezi ya maswali 

zaidi. 

lini utachukua hatua zote hizi? Labda 

utaamua kutumia saa moja nzima kila siku 

kujifunza Hisabati baada ya kutoka shule na 

saa mbili siku za mwisho wa wiki. 

utahitaji nini kikusaidie uboreshe alama 

katika Hisabati? Labda unahitaji muda zaidi. 

Pengine huwa unamsaidia shangazi yako 

shughuli za dukani kila siku jioni. Mweleze 

shangazi yako kuhusu lengo lako na mwombe 

kama anaweza kukuachia mapema ili uweze 

kujisomea. Pengine unahitaji maswali mengi 

ili ufanye mazoezi. Mwombe mwalimu wako 

akupe maswali ya ziada ya kufanya nyumbani. 

Ukipanga vizuri na kufanya kazi kwa bidii unaweza kutimiza malengo yako. 

KuFanYa uaMuZi MZuRi (Wa buSaRa). 

Panga mipango vizuri ili uweze kufikia 

malengo na ndoto zako 

Kufanya uamuzi mzuri kunaweza kukusaidia kutimiza malengo yako na hatimaye kufanikisha 

ndoto zako. Uamuzi mzuri haimaanishi kuwa ukiwa na miaka 13 unaweza kufanya uamuzi sahihi 

kuhusu utakuwa nani maishani mwako. Kufikiria utakuwa nani siyo uamuzi. Hiyo ni ndoto na ni 

lengo la muda mrefu. 

Kufanya uamuzi ni tofauti. Uamuzi ni uchaguzi kati ya njia moja au nyingine zinazowezekana 

kutumika. Kufanya uamuzi ni kitendo cha kila siku. Utafanya mamia ya uamuzi mpaka ufikie 

mafanikio ya ndoto zako. 

Je, uende nyumbani baada ya masomo 

ukajisomee au ubaki shuleni kucheza 

na wenzako? Je, ukubali kujamiiana 

na rafiki yako wa kike au usubiri? 

Unatakiwa ufanye uamuzi wa busara 

kila siku. 

Mojawapo ya mambo muhimu katika 

kufanya uamuzi ni kuangalia mbele 

na kuona kitu gani kinaweza kutokea 

iwapo utafanya kitu fulani. Tunaita 

kutabiri matokeo yanayoweza kutokea. 

Jinsi unavyoweza kutabiri matokeo 

mapema ndivyo utakavyofanya 

uamuzi mzuri utakaoleta matokeo 

unayoyataka. 

Kwa mfano, labda unataka kuamua 

uende nyumbani kwa rafiki yako baada 

ya kutoka shuleni. Iwapo utaenda 

nyumbani kwao itasaidia kuimarisha 

urafiki wenu kwa vile msichana 

huyu anajulikana sana shuleni na 

amewaalika wasichana wengi kwao. 

Kwa muda mrefu umekuwa unataka 

kuwa rafiki na kikundi hiki kwa hiyo 

unafurahi sana kualikwa ili kupata 

wasaa wa kuwa nao. 


1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

6. 

7. 

Je, Unafahamu hatua muhimu za kuchukua 

unapofanya uamuzi? 

Fafanua tatizo, hali au suala ambalo unahitaji 

kufanyiwa uamuzi. 

Tambua uchaguzi wote wenye kuwezekana au 

njia utakazotumia. 

Fikiria matokeo ya kila utakalochagua. 

Fikiria maadili na imani yako kuhusu 

kinachostahili na ambacho hakistahili ni jambo 

gani la kufanya linaloendana na maadili yako. 

Fikiria jinsi uamuzi wako unavyoweza kuathiri 

watu wengine. 

Chagua jambo la kufanya ambalo kigezo chake ni 

ufahamu wako, maadili, thamani, malezi ya kidini 

na malengo yako. 

Tathmini uamuzi wako na jinsi unavyojisikia amua 

kama ulifikiria kwa uangalifu na chunguza tena ili 

uweze kujisikia safi na uchaguzi ulioufanya. 

Kwa upande mwingine, mama yako anaweza kukasirika kama ukienda bila ya kuomba ruhusa. 

Zaidi ya hapo unakabiliwa na mtihani wiki ijayo na ulikuwa umeahidi ungeanza kujisomea 

mapema. Ukienda nyumbani kwa huyu msichana, utakuwa na muda mfupi wa kujisomea kwa ajili 

ya mitihani, na unaweza kupata maksi chache. 

Toa uamuzi wako binafsi. Usiruhusu watu wengine wafanye kwa ajili yako. 

177

178 


Uamuzi kama huu unaweza kuwa mgumu. Masomo yako na uhusiano mzuri na mama ni muhimu 

kwako. Lakini wakati huohuo, unataka kuwa na urafiki na kikundi hiki cha wasichana. Hayo ni 

muhimu kwako vilevile. Vyovyote vile, itabidi upime vipengele vyote na kuona ni kipi kizuri 

kwako. Kitu gani kitakuwa kizuri kwa muda mrefu. Lolote utakaloamua hakikisha ni uamuzi wako. 

Hakikisha unachagua jambo moja kwa sababu ndilo unalolitaka – siyo kwa sababu kuna mtu 

anakulazimisha kufanya hivyo. 

Mara kwa mara tathmini uamuzi wako na jinsi unavyojisikia kuhusu uamuzi huo. Je, unajisikia 

kama uliyefanya uamuzi sahihi? Kama sio, utafanya nini ili uyabadilishe? Kwa mfano, labda 

unaamua kuanza kujamiiana na rafiki yako wa kiume lakini unajua ulikuwa siyo uamuzi sahihi 

kwako. Unahofu kubwa ya kupata mimba na kuwasikitisha wazazi. Unajua kwamba wewe na 

rafiki yako wa kiume mngetumia dawa za kuzuia mimba lakini kitu ambacho kingefaa zaidi ni 

kutojamiiana. 

Uamuzi mwingine unaweza kubadilishwa. Kwa hiyo, ni muhimu kutathmini mara kwa mara. 

Unaweza kuamua kuacha kujamiiana. Kamwe usiseme nimechelewa kufanya uamuzi mzuri. 

ZinGatia bila KuYuMba KatiKa MalenGO na nDOtO ZaKO. 

Wakati mwingine inakuwa vigumu kubaki umelenga katika makusudio au ndoto zako. Wakati 

mwingine matokeo unayoyataka yanaonekana kuwa mbali na hayafikiki. Unaweza kuhisi 

kushawishika kufurahia maisha sasa na kuacha maisha ya baadaye yawe yatakavyokuwa. 

Unaweza kuamua kuacha kusoma kwa bidii, na 

badala yake ukawa unafurahi na marafiki zako 

tu. 

Wakati mwingine watu wanaweza kukukatisha 

tamaa. Wanaweza kukufanya ufikiri hutaweza 

kufikia ndoto zako. Kwa mfano, vijana wengine 

wanapata msukumo mkubwa wa kuoa au 

kuolewa mapema na kuanza kuzaa watoto. 

Vilevile inaweza kuwa vigumu kama unafuata 

njia ambayo siyo ya kawaida - kufuatilia ndoto 

ambayo iko tofauti na za rika lako. Inaweza kuwa 

vigumu zaidi kama unafuatilia kazi ambayo watu 

wengi wa jinsi yako hawapendi. 

Simama imara katika ndoto yako. 

usikubali kuyumbishwa 

aromo kutoka uganda (umri wa miaka 19) 

“Rafiki zangu mara kwa mara wananitania kwamba kazi ya uhandisi 

na umakanika ni kazi ya wanaume na kwamba hakuna mwanaume 

atakayenioa. Lakini ninataka kufika hapo na kuona itakavyokuwa. 

Siwasikilizi na ninasoma kwa bidii. Mambo mengine yatafuata 

baadaye.” 

Sherry kutoka Ghana (umri wa miaka 19) 

“Ninataka kuwa mhandisi sanifu majengo. Baba yangu ni mkandarasi 

wa ujenzi na aliniambia ni fani nzuri. Jinsi Ghana inavyobadilika, 

kutakuwa na ujenzi mwingi na fani hii itakuwa nzuri. 

Lakini itakuwa vigumu kwa mwanamke pekee. Kutakuwa na ubaguzi. 

Hata mjomba hakubaliani na jambo hili kwa sababu anasema 

wanawake ni dhaifu. Anasema asingemwajiri mwanamke kama 

angepata nafasi ya kuajiri. Ananishauri niende kusoma fani ya 

uhasibu.” 

Inaweza kuwa vigumu kuendelea na malengo yako wakati watu wengine wanakukatisha tamaa 

na kukwambia huwezi kufanya kitu hicho. Vivyohivyo, ni ngumu kubakia na lengo wakati watu 

wengine wanakwambia fanya upesi na uwe na furaha. Bila ya kujali watu wengine wanasema nini, 

bakia mkweli na ndoto zako. 

Iwapo watu watakwambia kwamba 

huwezi kufanya kwa sababu ni 

mwanamke au ni mwanaume, zidisha 

kufanya kazi mara mbili ya ulivyozoea. 

Unaweza kufanya kazi yoyote ambayo 

akili yako inakutuma na unayoimudu. 

Wanaume na wanawake wana uwezo 

sawa wa kufanya kazi, hata kama 

hawapewi nafasi sawa wakati wote. 

Iwapo unashinikizwa na wazazi wako 

uolewe au uoe au uache masomo 

mapema, jaribu kupata ushauri kutoka 

kwa mwalimu, shangazi, mjomba, 

kiongozi wa jamii ama mtu mmoja kutoka 

kanisani kwako au msikitini. Waombe watu hawa ushauri na uone kama wanaweza kukusaidia 

uzungumze na wazazi kuhusu umuhimu wa elimu na mafunzo. Ndoto zako ni muhimu, na itakuwa 

vigumu kuzifuatilia wakati unahudumia familia. 

KuFanYa ViZuRi KatiKa MaSOMO Shuleni 

Kufanya vizuri shuleni kunahitaji bidii na nia. Elimu ni ufunguo wa maisha. Welewa ni zawadi 

nzuri zaidi ambayo unaweza kujipatia mwenyewe. Jaribu kubaki shuleni kwa muda mrefu 

iwezekanavyo. Kila mwaka utapata ufahamu zaidi na stadi zaidi zitakazokusaidia ufanikishe 

ndoto zako. 

Vifuatavyo ni vidokezo vichache vya kukusaidia kufanya vizuri katika elimu: 

• 

• 

• 

• 

• 

Jiwekee utaratibu mzuri wa kufanya mambo yako. 

Jiandae kwa ajili ya masomo. Usiache muda wa mazoezi ya masomo hadi dakika za mwisho. 

Weka muda wa kujisomea 


Weka muda wa kujifurahisha na kupumzika. Kufanya kazi wakati wote bila ya kucheza 

kunamfanya mtu achoke na asiwe mchangamfu. Kwa hiyo, kuwa mwangalifu kupanga muda 

wa kujifurahisha, kufanya mazoezi na muda kwa ajili ya marafiki na familia. 

Kula vizuri na pata muda wa kulala usingizi ili usisinzie darasani. 

iwapo unashinikizwa kwamba uolewe “mapema” 

zungumza na mtu mmoja kama mwalimu, 

ambaye anaweza kukusaidia. 

179

180 


Shiriki darasani. Hata kama unaona aibu, unahitaji kujifunza kuzungumza. Mwonyeshe mwalimu 

wako kwamba unasikiliza kwa makini na unafanya kazi kwa bidii. Hii ni muhimu kwa wasichana. 

Wasichana wengine wanaogopa kuongea darasani na wanawaacha wavulana peke yao 

wasikilizwe. 

Unajua jinsi ya kujiandaa vizuri kwa ajili ya mitihani? 

Katika shule nyingi, mambo mengi yanategemea matokeo ya mitihani, kama ilivyo Kidato cha 

Nne na cha Sita. Hapa kuna vidokezo vichache vya namna ya kujiandaa kwa ajili ya mitihani: 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Wasichana zungumzeni darasani msikae tu kimya na kuwaacha wavulana peke yao 

wasikilizwe na mwalimu 

Pitia tena madaftari kila siku kwa makini. Usisubiri mpaka siku ya mwisho. 

Panga ratiba yako ya kila siku na kumbuka muda wa kufanya kazi za shule. 

Andika muhtasari “tini” ili uweze kukumbuka vipengele muhimu siku ya mitihani. 

Tumia muda wa ziada katika masomo yanayokushinda na jaribu kupitia marudio kwa 

msaada wa mwalimu. 

Ukianza kupata mfadhaiko, pumzika. Cheza michezo au soma kitabu cha hadithi. Karuke 

kamba au nenda katembee ili kutuliza mishipa ya fahamu. 

Kitu muhimu siku ya mtihani ni kutulia! 

Fika kwenye chumba cha mtihani muda uliopangwa. Ukichelewa utakuwa na wasiwasi na 

itakuwa vigumu kufikiri kwa makini. 

Ukipewa karatasi za mtihani usifanye kitu chochote dakika chache za mwamzo. Acha 

mapigo ya moyo wako yashuke kidogo kwa sababu ukirukia moja kwa moja kujibu maswali 

unaweza kufanya makosa ya kijinga. 

Soma maelezo na maswali kwa uangalifu mkubwa ili kuhakikisha umeelewa maswali. 

Mtahini atakayesoma majibu yako ataangalia ni jinsi gani umetafsiri swali. Panga majibu 

na weka hoja zako vizuri. 

Anza kujibu maswali ambayo ni rahisi kwako. Hii itakuongezea hali ya kujiamini. Watahini 

hawatakuadhibu kwa kutojibu maswali kwa mpangilio uliopo ili mradi umejibu maswali 

vizuri na umeandika namba ya kila swali. Usianze na swali gumu kuliko yote kwani 

litakufanya upoteze matumaini ya kujiamini. Pia, utapoteza muda mwingi kufikiria majibu. 

• 

• 

• 

Kuacha Shule. 


Unajua jinsi ya kujiandaa vizuri kwa ajili ya mitihani? (Endelea) 

Usiangalie huku na huku unapofanya mtihani. Unaweza kupata wasiwasi na hofu ukiona 

wanafunzi wenzako wanaandika haraka. Usitetemeke unapoona watahiniwa wengi 

wanaomba karatasi za ziada. Walimu hawaangalii kiasi gani ulichoandika bali ni kwa 

namna gani umelijibu swali na kwa jinsi gani mawazo ya majibu yako yalivyopangiliwa. 

Watu wengine wanaandika upuuzi mtupu! 

Kumbuka mwandiko ni muhimu uwe mzuri kwani mtahini anahitaji kusoma ulichoandika. 

Baada ya mtihani, epuka kujadili majibu na wenzako. Ukizungumzia unaweza ukajikuta 

unajihisi kwamba majibu yako siyo mazuri ya kutosha na hii haitakusaidia kujiandaa kwa 

mitihani itakayofuata. 

Utakapopata karatasi za majibu ziangalie kwa makini. Angalia maswali ambayo ulikosea 

kujibu ili ujue wapi unatakiwa kufanya kazi kwa bidii. Fikiri kuhusu aina ya maswali 

yanayokupa matatizo ili ujiandae vizuri zaidi safari ijayo. Usisahau kuangalia maswali uliyojibu 

kiusahihi na kujipongeza kwa kazi nzuri. 

Vijana balehe wengi wanalazimika kuacha shule kabla ya kumaliza masomo. Labda wazazi 

hawana uwezo wa kuwalipia karo au pengine wanapata mimba kwa makosa na wanalazimika 

kuacha shule. 

Hali hizi ni ngumu, lakini haimaanishi kwamba utashindwa maisha sehemu nyingine. Itakubidi 

kufikiria upya ndoto na malengo yako. Kama ni mbunifu na unayo maarifa unaweza kushinda 

maisha. Usifikiri maisha yako sasa yamekwisha, ila: 

• angalia watu wanaokuzunguka. Vijana wengine ambao hawapo shuleni wanazikamilisha vipi 

ndoto zao? Wanafanya nini? 

• angalia nafasi na rasilimali zilizopo kwa ajili yako. Hata kama huwezi kuendelea na shule, 

zipo njia nyingine za kupata mafunzo mazuri. Kwa mfano, kama uliacha shule kwa sababu 

ya mimba, tafuta kama kuna kituo cha akinamama ambako unaweza kwenda kwa ajili ya 

mafunzo na kozi. Pengine kunaweza kuwa na mfuko wa mkopo kwa jamii wa kusaidia watu 

kuanza miradi midogomidogo ya kuongeza kipato. 

• Omba ushauri kwa watu. Kutoka kwa wazazi, mjomba, shangazi, majirani, viongozi ndani 

ya jumuia au hata mwalimu wako wa zamani. Watu hawa wanaweza kuwa na maoni mazuri 

kuhusu kazi au mambo ambayo ungeweza kuyafanya. 

• Fikiria upya malengo yako na mikakati kwa ajili ya kuyatimiza. Labda haitawezekana 

kuwa daktari, lakini kuna mambo chungu nzima ambayo unaweza kuyafanya vizuri. Unaweza 

kuamua kuanzisha biashara ndogo. Je, utafanyaje? Labda unaweza kuunda kikundi na rafiki 

zako. Mwombe kila mtu achangie kwenye mfuko wa pamoja utakaotumika kama pesa za 

mtaji kwa ajili ya biashara. Pengine unaweza kuzungumza na wafanyabiashara wakupe 

ushauri jinsi walivyofanikiwa na namna ya kuanza. Unaweza ukawaalika wawekezaji kwenye 

biashara yako kama unaweza kuwashawishi kwamba ni wazo zuri. 

181

182 


• Kuwa mbunifu. 

Kama rafiki zako wote wanauza magazeti mitaani au kwenye taa za 

barabarani, unaweza kufikiria kuuza kitu kingine au kufanya jambo jingine. Kuungana nao 

kuuza magazeti kunaweza kufanya usipate kipato cha kutosha ili kuweka akiba ya pesa ya 

kuanzishia shughuli nyingine. 

Kutatua ViPinGaMiZi 

Kama upo shuleni au upo nje ya shule, siyo kila mara mambo yataenda kama ulivyopanga. Wakati 

mwingine kizuizi kikubwa hutokea katika mchakato na kusababisha ugumu katika kufanikisha 

malengo uliyojiwekea. Vizuizi hivi 

vinasababisha ugumu na mara nyingine 

vinakurudisha nyuma kabisa. 

Unafahamu jinsi ya kuvikabili vipingamizi? 

Vipingamizi vinaweza kuwa vigumu na 

kukatisha tamaa, lakini vinatokea kwa 

kila mtu. Jinsi utakavyochukulia vizuizi 

vya maisha visivyoepukika ndivyo jinsi 

vitaamua ni kwa namna gani utafanya 

vizuri kuzifikia ndoto zako yawezekana 

isiwe ile ndoto yako ya mwanzo lakini 

ikawa ni ndoto nzuri pia. 

Vipingamizi vinaweza kutokea kwa 

sababu ya matukio yaliyo nje ya 

uwezo wako – mambo ambayo huwezi 

kuyadhibiti, kama vile mabadiliko 

katika hali ya kiuchumi ya familia 

yako. Pengine biashara ya baba yako 

imeanguka au mama yako ameugua 

na hivyo hawawezi kulipa karo. Jambo 

kama hili likitokea itabidi utumie nguvu 

zako zote ulizo nazo kupata ufumbuzi. 

Je, yupo ndugu yeyote ambaye 

anaweza kukusaidia kulipa karo? Je, 

shule inaweza kukupunguzia karo kwa 

sababu umekuwa mwanafunzi mzuri? 

Je, unaweza kuhamia shule ambayo ni 

nafuu kidogo? 

Wakati mwingine unaweza kupata 

vipingamizi ambavyo viko nje kabisa ya 

uwezo wako. Labda zipo nafasi 20 za 

Chuo Kikuu kwa wanafunzi wa wilaya 

yako kusomea uhandisi. Ushindani ni 

mkubwa mwaka huu. Wanafunzi 80 

wanashindania nafasi hizo. Wewe ni wa 

21 katika mitihani. 

Unafahamu jinsi ya kuvikabili vizuizi? Wakati 

wote Tom alitaka kuwa daktari. Lakini vita 

vilitokea katika eneo lake alipokuwa na umri 

wa miaka 15, na hakufanya mitihani. Hatimaye 

alipofanya hakuweza kumudu kununua kitabu cha 

Kemia na ilibidi asome muhtasari “tini”. Hakufaulu 

kuingia shule ya udaktari. 

Tom alisikitika sana lakini aliendelea kupendelea 

mambo ya afya. Kwa hiyo wazazi wake 

walimhimiza afanye kozi ya mambo ya elimu ya 

afya. Tom alijisikia mbadala huu ni dhaifu. Lakini 

alifanya kazi kwa bidii na baada ya miaka miwili 

alifuzu kozi hiyo. Baada ya hapo alipata kazi kama 

mkaguzi msaidizi wa afya katika eneo dogo la 

Wilaya iliyoko nje ya mji. Alifanya vizuri kazini 

kwake na baadaye aliajiriwa na shirika moja 

ambalo walimpeleka kupata mafunzo kadhaa. 

Mwaka jana Tom alipandishwa cheo akawa 

Mratibu wa mradi wa Shirika la Afya kwenye 

wilaya tatu. Anawasimamia madaktari watatu. 

Tom amefanikiwa. Siri ya mafanikio yake ni 

pamoja na: 

• 

• 

• 

Kuwa mkweli kuhusu kupendelea masuala ya 

afya. 

Kukubali na kuwa tayari kufanya jambo 

lingine baada ya mpango wa kwanza 

kushindikana. 

Uwezo wake mkubwa wa kufanya kazi na 

kujituma katika yote anayofanya. 

Hii inaweza kukuwia vigumu. Utalishughulikia namna gani tatizo hili? Tukio mojawapo ni 

kufadhaika sana na kukata tamaa. Njia ya ufumbuzi ni kuwa na mtazamo wa kushinda. Unaweza 

kushughulikia namna gani hali hii? Umekosa nafasi hii kwa pointi moja tu! Je, ipo kozi nyingine 

Chuo Kikuu ambayo unaweza kuanza nayo halafu uhamie uhandisi baadaye? Je, kuna Chuo Kikuu 

kingine? Unaweza kurudia mitihani? Wanafunzi wote 20 wataenda Chuo Kikuu? Je, ukifuatilia 

kwa karibu zaidi utaipata nafasi hiyo au la? 

Kipingamizi chochote kitakachokupata kisikuvunje moyo na wala usikate tamaa. Jaribu kutatua 

tatizo. Upo usemi kwamba “penye nia pana njia” ambao unamaanisha kuwa endapo una nia ya kitu 

utatafuta njia ya kufanikisha. 

Wakati mwingine vipingamizi 

vinatokea kwa sababu ya matatizo 

uliyonayo. Aidha, nguvu yako 

haiendani na njia uliyochagua au kwa 

sababu ya mtazamo wako na namna 

unavyolishughulikia jambo lenyewe. 

Vipingamizi vinavyosababishwa 

na udhaifu wako ni vigumu 

kuvishughulikia. Moyo wako unaweza 

kutaka kufanya kitu lakini ikatokea 

kuwa hufai kufanya jambo hilo. 

Kwa mfano, moyo wako ulipenda 

kuwa daktari lakini biolojia na 

kemia unashindwa kumudu. Huwezi 

kukumbuka mambo haya hata 

kama utakariri masomo hayo mara 

kwa mara. Unafanya vibaya katika 

majaribio ya masomo haya, ingawa 

unafanya vizuri katika masomo 

mengine. 

Jambo kama hili likitokea unatakiwa 

kujikosoa mwenyewe. Fikiria kuhusu 

uwezo wako na udhaifu wako. 

Wapi unafanya vizuri. Ufanye nini 

kitakachokuwa sawa na uwezo wako? 


Kutambua uwezo wako na jinsi ya 

kufanya zaidi ya uwezo wako inaweza 

kuwa vigumu. Ni vigumu kujiona 

wewe mwenyewe, na kujua aina zako 

za uwezo. Kama unapata matatizo 

kutambua jaribu kuzungumza na mtu 

unayemfahamu – mzazi, kaka, dada, 

shangazi , mwalimu au mshauri. Watu 

hawa wanaweza kuwa wameona uwezo wako ambao wewe hujauona. 

Ni kwa vipi utautumia uwezo wako wote? 

Susan alikuwa na uhakika kuwa atakuwa mwandishi 

wa habari. Alipata kazi ya kujitolea kwenye gazeti 

moja la wanawake. Wafanyakazi wenzake walimpa 

kazi ya kuandika na kumpa mapendekezo ya namna 

ya kuandika makala. Lakini kila alichoandika 

kilikuwa kibaya japo alijitahidi sana. Mawazo 

yalipotea kila alipojaribu kuandika, na ilimchukua 

saa nzima kuandika aya moja. 

Alikaa hapo kwa muda wa miezi mitatu bila ya 

kuandika makala yoyote. Susan alianza kuingiwa na 

hofu. Alikuwa anatumaini kufanya kozi ya uandishi 

wa habari baada ya kumaliza Kidato cha Sita. 

Ingawa wafanyakazi wote pale walikuwa wazuri 

kwake, mwanamke mmoja ambaye alibuni gazeti 

alikuwa mzuri zaidi. Susan aliamua kwenda 

kuzungumza naye na kumwomba ushauri. Yule 

mwanamke alimwambia Susan asihofu sana. Vilevile 

alimshauri Susan ajaribu mambo mengine pale. 

Halafu akamwacha Susan ajaribu mikono yake 

kwenye kompyuta na ikatokea kwamba Susan 

alikuwa na jicho zuri kwa picha na ramani. Kwa 

furaha, Susan alibadilisha na kusoma kozi ya usanifu 

wa grafu. 

Ingawa uandishi wa habari hakuufanikisha, Susan 

alipata kazi nyingine ambayo aliipenda kweli. Susan 

alikuwa na uwezo wa kubadili mawazo. Hakukata 

tamaa badala yake alifanya kila kazi kwa uwezo 

wake na kwa nafasi iliyojitokeza. 

183

184 


Kitu kibaya kuliko vingine vyote na ambacho kitakachokurudisha nyuma ni mtazamo wako 

mwenyewe. Siku nyingine unahisi kama hutaki kujaribu zaidi. Umechoka au unajisikia hufai ama 

ghafla unafikiri njia uliyochagua ni ngumu mno na kwamba matunda na mafanikio viko mbali 

sana. 

Mtazamo wako mwenyewe unaweza kuwa kikwazo. Vikwazo vyenyewe ni: 

• MaWaZO MabaYa. Unajiambia mwenyewe kwamba una bahati mbaya na kwamba u mjinga. 

Hapohapo unatumia mawazo haya kuwa sababu ya kushindwa kufanya jambo lolote. 

• KuOGOPa KuFanYa MaKOSa. Unahofu sana kufanya makosa kiasi cha kutojaribu kufanya 

kitu chochote. 

• KuOGOPa MaFaniKiO. Hujaribu kwa sababu unahofu kuwa mafanikio yatakufanya kivutio. 

• laKini SiWeZi. Unajiambia mwenye kwamba huwezi kabla hata ya kujaribu. 

• KuOGOPa KutORiDhiSha MateGeMeO Ya Watu WenGine. Unahofu sana kuhusu 

kuwasikitisha watu wengine kiasi cha kuchelea kujaribu. 

Jihadhari na vikwazo hivi: Usiruhusu vikunase. 

Kamwe hutajua una uwezo wa kufanya jambo mpaka ufanye bidii ya kufanya jambo hilo. 

Usilizungumzie tu au kutarajia kwamba litatokea. Anza kuyafanyia kazi malengo yako. 

Mara nyingi tunafikiri kwamba watu tunaowasikia wamefanikiwa wamezaliwa na vipaji vyao 

pamoja na stadi kiasi kwamba ilikuwa rahisi kwao kufikia pale walipo. Hata hivyo, ukiangalia 

walichofanya watu hawa utashangaa kiasi cha juhudi zao binafsi walizoweka katika kufanikisha 

ndoto zao. 

Wakati mwingine, tunadhani kwamba watu waliofanikiwa wana bahati. Upo msemo usemao: 

“Bahati ipo pale maandalizi yanapokutana na nafasi”. 

Hakikisha kwamba unajiweka tayari kwa lolote wakati wote. Ipo siku bahati itakuangukia 

Kumbuka kuwa mafanikio si kuwa nyota wa uigizaji ama kuwa na gari la kifahari au kuwa na pesa 

nyingi. Mafanikio ni jambo la nafsi. “Mafanikio yana maana tofauti kwa watu tofauti. Hata hivyo, 

watu wengi wanatafsiri mafanikio kuwa ni kujihisi vizuri na kile unachokifanya. 

Mwenye kuamua kiwango cha mafanikio yako ni wewe mwenyewe. Usisubiri watu wengine 

wakutafutie mafanikio. Mafanikio yako yataamuliwa na furaha yako, utajiri wa kiroho, busara 

zako, uwezo wako wa kubadilika kutegemeana na hali, ubunifu wako, nia na mtazamo wako 

kwa watu wengine. Umeshika funguo za maisha yako ya baadaye na ndoto zako. Fanya 

linalowezekana leo, usingoje kesho. 


Sura ya 14 

Kutimiza ndoto zako 

Kutimiza ndoto zako kunategemea kufanya kazi kwa bidii sana na kwa nia. Usisubiri 

mambo yakutokee. Haya ni maisha yako ya sasa na ya baadaye. Unahitaji kuyajenga kwa 

dhati. 

Watu wengine wanajua wanataka kuwa nani na wanataka kufanya nini. Wanajua ndoto zao. 

Wengine hawajui wanataka kuwa nani. Hii haina maana kuwa hawana ndoto. Ina maana 

bado hawajajijua ni akina nani. Unaweza kuanza kutambua ndoto zako leo. 

• angalia watu wanaokuzunguka katika jumuia yako. Nani unamhusudu na 

kumheshimu? Watu hawa wanaweza kuwa mfano mzuri kwako. 

• angalia nje ya jumuia yako. Wapo watu wanaofanya mambo yanayovutia na yenye 

thamani kwa maisha yao. Hawa wanaweza kuwa mifano mizuri kwako. 

• Ziache fikra zako za ubunifu zipae angani. Usijiwekee mipaka kuhusu nini unaweza 

kufanya na kipi huwezi. Kama ni mvulana au ni msichana unaweza kufanya karibu kila 

kitu unachotaka kufanya kama jambo ukiliweka akilini na kuongeza juhudi. 

Zungumza na watu wanaofanya mambo yanayokuvutia. Waulize walifikaje pale walipo? 

Walihitaji elimu gani? Mafunzo gani walipata. Wanapenda nini zaidi kuhusu kazi zao? Na ni 

kitu gani hawakipendi sana kuhusu kazi zao? 

Ndoto zako ni malengo yako ya muda mrefu – mambo ambayo unafikiria kuyakamilisha 

baada ya muda mrefu. Lakini unahitaji vilevile malengo mahususi— mambo ambayo 

unaweza kuyakamilisha katika muda mfupi. Fikiria unachotaka kufanikisha wiki hii, 

mwezi huu na mwaka huu. Ukifanikisha malengo haya utajisikia vizuri. Utaona kuwa 

unapokiweka akilini kitu unaweza kufanikisha. 

Kuzifikia ndoto zako si jambo rahisi na siyo jambo la moja kwa moja lililonyooka. 

Hatua sahihi za kuchukua hazitakuwa wazi na unaweza kujikuta unakutana na vipingamizi 

ambavyo hukuvitegemea. Utahitaji kuwa na uwezo wa: 

• Kufanya uamuzi mzuri kwa kuangalia matokeo ya uchaguzi uliopo mbele yako. 

• Kulenga ndoto zako na kutoruhusu kujikatisha tamaa au kupotezwa na watu wengine. 

• Kufanya kazi kwa bidii kama upo shuleni au haupo shuleni. Tumia nafasi uliyonayo 

vizuri. 

• Kumudu vikwazo (mambo yatakayokurudisha nyuma), na kutokata tamaa. Palipo na 

nia pana njia. 

Mafanikio yako yanaamuliwa na wewe mwenyewe. Nia yako, ubunifu, busara, uwezo 

wa kukubali mabadiliko, mtazamo kuhusu watu wengine ni ufunguo wa maisha yako ya 

baadaye na ndoto zako. 

185

186 


Faharasa 

amali [kutaamali] matendo, kazi, mazowea 

angavu -eupe, safi, -enye kuelimika, enye akili nzuri 

ari hali ya kuwa na moyo wa hima katika kukamilisha jambo, 

kutokubali kushindwa 

ashki tamaa ya kiume au kike, hamu, nyege, uchu 

asi kataa kutii amri, pinga kanuni au sheria 

baini [kubainisha] tambua au fahamu jambo lililokuwa limefumbwa 

bwete bure, rahisi 

changamoto kitu au jambo linalotia ari 

chunusi [Acne] ugonjwa wa uvimbe 

dinda kwa uume simama kwa uume, disa, inuka 

disisha/ dindisha [kusimamisha] simama kwa uume, inuka 

enzi [Kujienzi] onyesha heshima au mapenzi, penda 

fufu fuvu/bupuri, bakaa ya mifupa baada ya mwili kuoza 

ghali -enye bei kubwa, siyo rahisi 

giligili kioevu kizito kinachoteleza, ute au gole 

govi ngozi ambayo huziba dhakari kwa mbele kwa asiyetahiriwa 

187

188 


haiba heba, uvutio wa heshima, mwenendo wa kupendeza, sura 

nzuri, urembo, uzuri 

harimu [ma] ndugu wasioweza kuingiliana kimwili kwa mfano mtu 

na dada yake 

hasi ondoa au haribu mapumbu ya mwanaume au mnyama dume 

kinyume cha kitu -(chanya) 

hadhari uangalifu 

hedhi damu inayomtoka mwanamke katika siku zake za mwezi 

hodhi jirundikia mali au bidhaa 

homoni kemikali zinazosisimua mwili 

ishi kwa matumaini kuishi kwa matumaini. Hali ya mwathirika kuendelea 

kuishi kwa kujipa moyo 

jinsi, jeni Kijinsi viini urithi ambavyo hurithisha tabia na maumbile ya 

kiumbe, -a kike au a-kiume 

Jinsia uhusiano kati ya wanawake na wanaume unaojumuisha 

mambo mengi, mfano mgawanyo wa kazi n.k. 

kalori [Calories] kipimo cha joto 

kandida [albicans] aina ya kuvu ambayo hupatikana mdomoni, ngozi, utumbo, 

ukeni 

kandidia [kandidiasisi] vijidudu/ vimelea vinavyosababisha ugonjwa wa kuvu 

kanuni desturi, sheria, amri, taratibu za lazima 

kemi muziki/ nyimbo zenye mahadhi ya rapu. 

kiambato kitu kinachoambatanakihoro huzuni kubwa kwa ajili ya 

kufiwa au jambo la msiba, 

kilele sehemu ya juu kabisa, kiwango cha juu cha mafanikio, 

kufikia kilele katika mapenzi (mshindo) 

kilenge, kijusi, [Fitasi] mimba changa ya wiki tano au zaidi 

fARASA 

kinembe kinyama kilichojitokeza kwenye tupu ya mbele ya 

mwanamke (kisimi) 

kipindi fiche kipindi ambacho mwenye virusi vya UKIMWI/ VVU 

hajaonyesha dalili za ugonjwa 

kiwango cha kujamiiana idadi ya matendo ya ngono mtu ayafanyayo kwa muda 

fulani 

kizinda kizuizi chembamba cha nyama au mwili 

kojoa toa mkojo, toa shahawa, katika ngono ni mshindo. 

kokwa [la Mayai] mbegu za uzazi za mwanaume 

konokono Mnyama anayeteleza na anayetambaa polepole 

kuvu fangasi, husababisha vimelea na vijidudu 

Kuzitambua ndoto zako Kuwa na mawazo halisi ya kufikirika kimaisha 

kweza [Kujiweka Juu] kujitukuza, kutaka watu wakuone, 

lateksi gundi 

limfu kioevu ambacho asilimia kubwa ni maji yenye virutubisho 

mbalimbali mwilini 

malai mafuta yanayotumika kupaka usoni 

manukato marashi ya majimaji ya urembo yanayonukia 

mavuzi nywele ziotazo manenani 

mfoko kutoka kwa kitu ghafla na kwa nguvu 

mfyato kushona uke na kuacha tundu dogo kwa ajili ya kutolea 

mkojo na hedhi 

miadi makubaliano ya kukutana, ahadi 

189

190 


mkakamao msinyao/kushupaa kwa mwili, kujikaza kwa musuli wa 

mwili baada ya jambo fulani 

morali msisimko anaopata mtu 

mshindo Tendo la kumwaga shahawa kwa mwanaume 

msongo kuwa au kutingwa na mawazo mengi yasiyo na utatuzi wa 

papo hapo 

mustakabali uelekeo wa jambo baadaye 

nasaha mawaidha, mwongozo anaopewa mtu kuhusu jambo fulani 

nata shika na gandaganda kama vile gundi na ulimbo gandama 

ndoto nyevu kutoka shahawa (mbegu za uzazi) mvulana akiwa usingizini 

ngono tendo la kuingiliana kimwili kati ya mwanamke na 

mwanamume. 

nyonga umbo la mfupa lenye umbile la beseni lililopo katika kitako 

cha mgongo 

nyumbuka kuvutika kama mpira 

odorono mafuta ya manukato yapakwayo kwapani 

ovisha/ uovishaji kuachiwa kwa yai / kutoka kwa yai kutoka kwenye mfuko 

wa mayai kwa ajili ya kurutubishwa. Lisiporutubishwa huwa 

hedhi. 

pangusa ugonjwa uenezwao kwa njia ya ngono unaojitokeza kama 

kidonda sehemu za siri. 

“pap smea” kipimo cha saratani 

pumbaa [pumbazika] zubaa bila kusema neno, bumbuwazi 

punyeto kitendo cha kujichua na kufika kilele ili kukidhi haja ya 

mapenzi 

riwaya hadithi ndefu yenye visa zaidi ya kimoja. 

fARASA 

sebamu “Sebum” mnyeso wa mafuta kutoka kwenye tezi za kwenye ngozi 

shankaroidi[Chankroidi]pangusa ugonjwa wa zinaa unaoleta maumivu makali sehemu za siri, 

wakati mwingine kuvimba kwa tezi hadi kupasuka. 

sifa-bainifu maelezo ya pekee yanayotambulisha kitu kilivyo 

sirinji bomba la kupigia sindano 

smegma mnyeso wa mafuta kutoka kwenye tezi za kwenye ngozi 

kwenye paji la uso 

sodo [tampon] kifaa kinachotumiwa na wanawake kujihifadhi wakati wa 

hedhi (pedi) 

sponji sifongo 

stadi maarifa ya utendaji wa jambo fulani 

thamini familia heshima na kupenda familia 

ugumba hali ya kushindwa kuzaa - utasa 

uhanga [dalili za kujitoa] kufanya jambo kwa nia nzuri au mbaya kwa faida/ hasara ya 

wengine 

ujinsia hali ya kuwa na jinsia moja 

ungo hali ya uzima anayokuwa nayo msichana kabla hajaingiliwa 

na mwanaume 

unyong’onyevu hali ya kuchoka anayokuwa nayo mtu 

uovishaji utaratibu wa kujitoa kwa yai kutoka katika mirija ya uzazi 

ushirikiali hali ya kuhisi au kuelewa hisia za mtu mwingine 

utashi hali ya kutaka (matamanio) 

utoko uchafu wa ukeni 

uvumi jambo linalosemwa lisilo na ukweli 

via vya uzazi viungo vya uzazi 

191

192 


virigua fanya ghasia, fujo, sumbua 

vunja ungo hatua inayoendana na mabadiliko ya kibiolojia kutoka 

utoto kwenda utu uzima (msichana) 

VVU virusi vya UKIMWI 

wajibu [Kuwajibika] jukumu, kazi, shughuli 

weka wasilisha kitu mahali, tua, peleka 

Marejeleo 

Am I ready to have sex? Planned Parenthood of New York City, Inc., New York. 1998. 

Je, niko tayari kufanya ngono? 

Birth Control Choices for Teens. Planned Parenthood Federation of America, New York, 1997. 

Njia za Kupanga Uzazi Kwa Vijana? 

Changing Bodies, Changing Lives, edited by Ruth Bell and the Teen Book Project, 3rd Edition, 

RandomHouse, 1998. 

Mabadiliko ya Miili, Mabadili ya Maisha 

Choose a Future! Issues and Options for Adolescent Girls. Centre for Development and Population 

Activities (CEDPA), Washington, D.C., 1996. 

Chagua Maisha yako ya Usoni! Masuala na Maamuzi ya Wasichana balehe 

Contraceptive Technology. 17th ed., written by R.A. Hatcher et al. Ardent Media, Inc., New 

York,1998. 

Tekinolojia ya Uzuiaji Mimba 

The Education of Girls and Women in Africa, Forum for African Women Educationalists (FAWE), 

Nairobi, Kenya. 

Elimu ya Wasichana na Wanawake Afrika 

“Feeling Good about Growing Up.” Planned Parenthood Federation of America, New York, 1993. 

Kujisikia Vema Kuhusu Kuwa Mtu Mzima 

Filling the Gaps: Hard to Teach Topics in Sexuality Education. Sexuality Information and Education 

Council of the United States (SIECUS), New York, 1998. 

Kuyajaza Mapengo: Mada Nyeti kufundisha katika Elimu ya Kijinsia 

Guidelines for Comprehensive Sexuality Education. 2nd ed. Sexuality Information and Education 

Council of the United States (SIECUS), New York, 1996. 

Maelekezo ya Elimu Mwafaka ya Mambo ya Kijinsia 

Healthy Women, Healthy Mothers: An Information Guide, written by A.A. Arkutu. Family Care 

International, New York, 1995. 

Wanawake wa Afya Bora, Akina Mama wa Afya Bora: Habari ya Maelekezo 

193

194 


HIV Testing. Straight Talk, Vol. 7, No. 8, August 1998. 

Kupima Virusi vya Ukimwi 

Life Planning Education: A Youth Development Program. Advocates for Youth, Washington, 

D.C., 1995. 

Elimu ya Kupanga Maisha:Mradi wa Maendeleo wa Vijana 

Now What do I do? How to Give Your Pre-Teens Your Messages. Sexuality Information and EducationCouncil 

of the United States (SIECUS), New York, 1996. 

Sasa Nifanye Nini? Jinsi ya Kuwapa Habari Vijana Wako Ambao Hawajabalehe 

The Preteen’s First Book about Love, Sex and AIDS, written by Michelle Harrison, M.D., American 

Psychiatric Press, Inc., Washington, D.C., 1995. 

Kitabu cha Kwanza kwa Vijana ambao Hawajabalehe Kuhusu Mapenzi, Ngono and Ukimwi 

Red Card or Yellow—Are You Still in the Game? Being Young and Coping with Sexual and 

Reproductive Health in Tanzania. Swedish Association for Sex Education (RFSU), Stockholm, 

1995. 

Kadi Nyekundu au ya Kijani- Je Ungali Mchezoni? Kuwa Mchanga na kukabiliana na Afya ya 

Uzazi Tanzania 

Responsible Teenage Sexuality, Planned Parenthood of South Africa (PPASA), 1992. 

Afya Bora ya Kijinsia kwa Vijana balehe 

Sexually Transmitted Infections: The Facts. New York: Planned Parenthood Federation of 

America, 1997. 

Magonjwa ya Zinaa: Ukweli wa Mambo 

Stay off drugs and Alcohol. Straight Talk, Vol. 7, No. 9, September, 1999. 

Usiyakaribie Madawa ya Kulevya na Pombe 

Sugar Daddies and Sugar Mummies. Straight Talk, Vol. 7, No. 10, October 1999. 

Baba na Mama Sukari 

Talking with our Children about Sex and Growing up, Unicef and Government of Uganda, Kampala, 

Uganda. 

Kuzungumza na Watoto Wetu Kuhusu Ngono na Utu Uzima 

What’s Happening to My Body? A Book for Boys, written by Lynda Madaras. Newmarket Press, 

New York,1988. 

Ni Nini Kinachofanyika katika Mwili Wangu, Kitabu cha Wavulana 

What’s Happening to My Body? A Book for Girls, written by Lynda Madaras. Newmarket Press, 

New York,1988. 

Ni Nini Kinachofanyika katika Mwili Wangu, Kitabu cha Wasichana 

Where Women Have No Doctor: A Health Guide for Women, written by A.A. Burns et al. The 

Hesperian Foundation, Berkeley, 1997. 

Mahali Wanawake Hawana Daktari, Maelekezo ya Afya kwa Wanawake.

Wewe Maisha Yako Ndoto Zako - Family Care International

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?