Przeczytaj wydanie - Stowarzyszenie im. Ludwiga van Beethovena

Penderecki nie był jedynym polskim twórcą, który w latach 80.
postanowił dedykować swoje dzieło Polsce – wystarczy tu
wspomnieć choćby Sinfonię votiva (1980/81) przebywającego na
emigracji Andrzeja Panufnika czy VI Symfonię „Polską” (1982)
Krzysztofa Meyera. Jednak to utwór Pendereckiego stał się
najbardziej znaczącym muzycznym symbolem tamtych lat.
Dedykacje kolejnych części Polskiego Requiem odnosiły się do
najważniejszych wydarzeń ze współczesnej historii Polski.
Powstanie Warszawskie (Dies irae), mord na polskich oficerach
w Katyniu (Libera me, Domine), powstanie w getcie warszawskim
(Quid sum miser), uczczenie pamięci poległych stoczniowców
(Lacrimosa), przywołanie kanonizowanego w 1982 r. ojca
Maksymiliana Kolbe (Recordare Jesu pie) i kardynała Stefana
Wyszyńskiego (Agnus Dei). Dedykacje do tego stopnia były solą
w oku ówczesnych władz, że początkowo nie pozwalano ich
drukować w nutach czy programach koncertów. Co ważne, każda
z nich dotykała kompozytora osobiście, wiązała się z jego własnymi
przeżyciami. Bez osobistego, emocjonalnego stosunku nie
powstałaby bowiem muzyka o takiej sile i wartości.
Siła muzyki
W przypadku Polskiego Requiem tkwi ona – poza kontekstem
historyczno-politycznym – w estetyce utworu, tak początkowo
krytykowanej przez zwolenników muzycznej awangardy, nie po raz
pierwszy oskarżających Pendereckiego o zdradę jej ideałów.
Requiem jest syntezą XX-wiecznych środków muzycznych, poprzez
swobodne połączenie elementów tonalnych z sonorystycznymi,
lirycznych z dramatycznymi, spokojnych z burzliwą ekspresją
– wszystko genialnie splecione dla oddania dramaturgii tematu.
Sfera śmierci i sądu ostatecznego przenika się tutaj bardzo wyraźnie
– zarówno w warstwie tekstów, jak i samej muzyki – z modlitwą,
kontemplacją, nadzieją.
Śmierć budzi grozę ciemnymi barwami i klasterowymi,
sonorystycznymi brzmieniami Dies irae, Mors stupebit czy Ingemisco.
Modlitewne błaganie o boską opiekę dochodzi do głosu w Recordare,
Gdynia, grudzieƒ 1970
Jesu pie. Cytat z melodii Święty Boże… przenika rozbudowaną,
kontrapunktyczno-polifoniczną konstrukcję tych sekwencji. Stronę
światła i nadziei reprezentują kolejno: lamentacyjno-liryczna
Lacrimosa, neotonalne Sanctus, barokowo brzmiąca smyczkowa
Chaconne i subtelne, chóralne Agnus Dei. Następne dwie części – Lux
aeterna oraz Libera me, Domine – przywołują jeszcze sonorystyczne
brzmienia (Lux aeterna), wszystkie zaś wątki narracji całego dzieła
podsumowuje syntetyczne Finale, zbudowane wyraźnie na wzór
Beethovenowskich symfonii (zwłaszcza Dziewiątej). Ostatnie słowo
należy do świata nadziei i światła, wyrażonego wersem: „Panie,
spraw, by ze śmierci przeszli do życia”.
Utwór o szczególnym znaczeniu
Rozpatrując genezę oraz funkcjonowanie Polskiego Requiem, warto
pamiętać, że odniesienia i symbole zawarte w kompozytorskich
dedykacjach, jak i w przytaczanej w Recordare melodii suplikacji
Święty Boże… – dla Polaków nieodwołalnie związanej z modlitwą,
zanoszoną do Boga w najtrudniejszych narodowych momentach
– dla obcokrajowców przestają mieć emocjonalne znaczenie.
– Muzyka w końcu liczy się najbardziej – podkreśla
kompozytor. I to czysto muzyczna siła ekspresji zawarta w tym
dziele sprawia, że przyjmowane jest na całym świecie znakomicie,
wykonywane często i rozumiane także poza ściśle polskim
kontekstem. Choć zdarzają się, oczywiście, chwile szczególne.
Kompozytor wspomina na przykład koncert w Bostonie, kiedy
podczas wykonania Lacrimosy wszyscy słuchacze powstali.
– Na pewno to było jakoś przygotowane, ktoś to zorganizował,
ale wrażenie było niesamowite.
Niemniej jednak, Polskie Requiem pozostanie na zawsze świadkiem
swych czasów i najsilniejszym bodaj świadectwem narodowej
tożsamości swego twórcy; szlachetną reakcją kompozytora
na tragiczne i zagmatwane losy Polski w XX wieku. Krzysztof
Penderecki przyznaje, że właśnie ze względu na swą historię i czas,
w którym powstało, Requiem jest dla niego utworem o szczególnym
znaczeniu. BM
B E E T H O V E N MAGAZINE
23