Przeczytaj wydanie - Stowarzyszenie im. Ludwiga van Beethovena

losy
Kobiety
na froncie
Kobiety mówią: „Nagotowałyśmy kaszy,
ale nie było już komu jeść. Nikt nie wrócił”.
Mężczyźni: „Zwyciężyliśmy, poniósłszy
pewne koszty”.
Z Bożeną Keff rozmawia Anna Laszuk (TOK FM)
AL: Wojna nie ma w sobie nic z kobiety to tytuł
książki Swietłany Aleksijewicz o sowieckich
weterankach wielkiej wojny ojczyźnianej.
Co ma wojna do płci?
Bożena Keff: Przyznaję, że mam zastrzeżenia
do tytułu książki, która swoją drogą zrobiła
na mnie wrażenie. Powiedzieć „wojna nie ma
w sobie nic z kobiety”, to powiedzieć, że każda
kobieta jest jakimś przeciwieństwem wojny.
Wprawdzie antropologowie są dość zgodni
co do patriarchalnego charakteru wojny, rzecz
w tym jednak, że kobiety też mają patriarchalną
świadomość.
Aleksijewicz mówiła w wywiadach, że wojna
w ogóle nie jest rzeczą ludzką. Paradoks?
No, ale wojna się zmienia i rozwija razem
z ludzkością. Jest „nieludzka” w takim znaczeniu,
że to co złe i okrutne nazywamy „nieludzkim”,
a zachowania empatyczne i współczujące
– „ludzkimi”. W tym sensie wojna jest rzeczywiście
nie-ludzka. Nie wykluczam, że jest różnica między
męskim i kobiecym sposobem mówienia o wojnie,
ale – moim zdaniem – ma to związek
z perspektywą kulturową. Bo ja kompletnie nie
wierzę w to, że istnieje wieczna i niezmienna
zasada kobiecości: macierzyńska, opiekuńcza,
pokojowo-łagodna, która nie bierze udziału
w „męskiej” cywilizacji i kulturze.
Cywilizacja jest przecież sprawą obu płci,
a zatem udział w wojnie też.
Dlaczego więc takie trwałe jest przekonanie,
że kobiety inaczej patrzą na wojnę?
Bo chyba generalnie mają nieco inny stosunek
do wojny, są bardziej zainteresowane sprawą
bezpieczeństwa rodziny, zazwyczaj nie robią
na wojnie karier wojskowych. Z drugiej strony
bywają krwiożercze, bywają nacjonalistkami,
szowinistkami, dewotkami wielu idei. Bywają tymi
strasznymi matkami dumnymi z tego, że synowie
polegli za ojczyznę albo za inną sprawę.
Na taśmach dokumentujących wybuch I wojny
46
światowej widać tłumy kobiet obsypujących
żołnierzy kwiatami. To też jest udział w wojnie,
nie czynny militarnie, ale emocjonalnie podobny.
Mamy wreszcie zagadkę obozów
koncentracyjnych, w których niemieckie kobiety
były strażniczkami, tak samo sadystycznymi,
jak mężczyźni. Uważam, że nie możemy na nie
patrzeć, jak na psychopatyczny wyjątek.
To wojna jest psychopatyczna.
Aleksijewicz miała problem z opublikowaniem
książki, kłopoty z cenzurą. Obawa
przed historią opowiedzianą przez kobiety jest
lękiem przed utratą heroicznego mitu?
Nie, mit chyba zostaje, tylko że był do tej pory
wyłączną własnością mężczyzn. Kanon już został
ustalony, a tu nagle jakaś zmiana – kobiety mówią:
„Nagotowałyśmy kaszy, ale nie było już komu jeść.
Nikt nie wrócił”. To odsłania, co naprawdę stoi
za komunikatem „Zwyciężyliśmy, poniósłszy
pewne koszty”. Historia o kaszy nie mówi o polu
chwały, tylko o bólu.
Kobiety wstępowały do armii z różnych
pobudek. Poza tym, nie chciały być bierne.
Jak powiedziałam, idea wojny nie jest obca
kobietom, a męskie role nobilitują. Karabin jest
bardzo ważnym symbolem władzy, jak miecz i łuk;
kobiety nie od razu zdobyły do niego prawo.
Zawsze były obecne przy wojsku, ale w innych
funkcjach – aprowizacyjnych, opiekuńczych,
seksualnych. W hiszpańskiej wojnie domowej
w latach 1936–1939 karabin miały kobiety
z oddziałów milicji działającej przy związkach
zawodowych, z których rekrutowali się żołnierze
obu płci.
Najwięcej uzbrojonych kobiet walczyło wśród
anarchistów – oni z zasady znosili wszelkie
hierarchie. Z jaką dumą one te karabiny nosiły! Jak
się popatrzy na zdjęcia, widać, że wiedzą czego
chcą, wiedzą, że mają prawo być uzbrojone. Lepiej
jest walczyć, bronić się, mieć siłę sprawczą, niż być
przedmiotem, który jest broniony.
AFP / EAST NEWS
Anarchistka, Hiszpania, 1936.
Jedna z bohaterek książki Aleksijewicz
zapragnęła pójść na front pod wpływem
szkolnych spotkań z uczestnikami hiszpańskiej
wojny domowej. Ona była w tych opowieściach
zakochana. A podczas wielkiej wojny
ojczyźnianej dowódcy z oporami dawali
karabiny kobietom.
Nie chcieli, ale musieli, głównie z powodu
wojennej konieczności. Były też inne powody.
Te dziewczyny, które tak się rwały do walki, były
bardzo młode, dowódcom było ich po prostu żal.
Niektórzy pewnie mieli obawy, że kobiety pomylą
lufę z kolbą i że nie będzie z nich pożytku. A one
się rwały do walki – ochotnicy w armii zwykle są
najmłodsi i mają najbardziej patriotyczne,
idealistyczne postawy.
Wtedy pierwszy raz w historii kobiety na taką
skalę walczyły na froncie. Milion w Armii
Czerwonej; w artylerii, w czołgach, jako
żołnierze pierwszej linii, zwiad, dywersantki.
Wszędzie. W żadnym innym kraju tego nie
było?
W Wielkiej Brytanii było mnóstwo kobiet
w służbach pomocniczych. We Francji – w Ruchu
Oporu. W Polsce kobiety walczyły pod bronią
w Powstaniu Warszawskim, ale o tym niechętnie
się przypomina. To, że tylko w ZSRR kobiety
uczestniczyły we frontowych walkach nie było
przypadkowe. Niemcy hitlerowskie nie były wcale
w mniejszej potrzebie kadrowej na froncie, ale tam
była zupełnie inna polityka wobec kobiet, głęboko
antyemancypacyjna. W roku 1941 ZSRR
pod żadnym względem nie był już rewolucyjnym
krajem, i był to już okres odwrotu od idei
emancypacji, ale jednak rewolucja bolszewicka
przetarła pewien szlak.
Czym różnią się sytuacja wojny i rewolucji?
Wojna broni ustalonego porządku – zawieszamy
najbardziej zażarte spory o ojczyznę, oceny,
„rachunki krzywd”, jak mówi Władysław
Broniewski, i lecimy jej bronić. To jest sytuacja