BẢO vệ NGƯời TiêU dùNG

quanh
người tiêu dùng [*]
các nguyên tắc tự do thỏa thuận, nguyên
tắc bình đẳng, thiện chí và trung thực, tự
chịu trách nhiệm, tôn trọng đạo đức tốt
đẹp, tôn trọng, bảo vệ quyền dân sự, tôn
trọng lợi ích Nhà nước, lợi ích công cộng,
quyền và lợi ích hợp pháp của người
khác, nguyên tắc tuân thủ pháp luật và
nguyên tắc hòa giải (Điều 4/12. Bộ luật
dân sự).
Tuy nhiên, do tính chất xã hội của
quan hệ tiêu dùng mà người tiêu dùng
khó có thể có cơ hội trở thành tự do, bình
đẳng vì họ buộc luôn phải tham gia vào
mối quan hệ với đặc tính truyền kiếp là
“thông tin bất cân xứng”. Bên cạnh sự bất
cân xứng về thông tin, người tiêu dùng
còn có thể phải rơi vào tình trạng mất
khả năng mặc cả khi họ buộc phải sử
dụng hàng hóa, dịch vụ của nhà cung
cấp độc quyền.
Đời là vậy, những kẻ có thế và lực
mạnh hơn thường hành xử theo xu
hướng lạm dụng quyền lực trong quan
hệ với kẻ yếu. Thêm vào đó, nếu như cứ
có 300% lợi nhuận thì các nhà “tư bản”
sẵn sàng treo cổ mình lên và vì vậy, họ
cũng sẵn sàng “khuyến mại” cho khách
hàng và người tiêu dùng những cạm bẫy
pháp lý và kỹ thuật và thậm chí còn cả
những thứ độc hại. Vì lẽ đó, mọi hệ thống
pháp luật nhân đạo đều phải ưu tiên bảo
vệ kẻ yếu và như thế, pháp luật bảo vệ
người tiêu dùng sẽ tựa hồ như một công
cụ hỗ trợ từ bên ngoài quan hệ dân sự để
khắc phục những lổ hổng về khả năng tự
do và bình đẳng của người tiêu dùng
trong quan hệ với nhà cung cấp để quan
hệ dân sự có thể trở lại với đúng nguyên
tắc của nó.
Trên tinh thần đó, pháp luật bảo vệ
người tiêu dùng là loại pháp luật mang
tính can thiệp vào quyền tự do (do không
nhận thức được quy luật) của các nhà
cung cấp sản phẩm, hàng hóa dịch vụ và
như thế, không có sự tự do và bình đẳng
trong quan hệ pháp luật về bảo vệ người
tiêu dùng.
Cũng cần lưu ý rằng, các lĩnh vực
pháp luật khác như pháp luật cạnh tranh,
pháp luật về vệ sinh, an toàn thực phẩm,
pháp luật về chất lượng sản phẩm và
rộng ra là cả pháp luật dân sự, hình sự
đều có thêm mục đích là bảo vệ người
tiêu dùng. Tuy nhiên, nếu như những
pháp luật này bảo vệ người tiêu dùng
theo phương pháp can thiệp vào hành vi
của nhà sản xuất, kinh doanh, cung cấp
sản phẩm hàng hóa dịch vụ thông qua
những hạn chế hoặc cấm đoán hành vi
thì pháp luật bảo vệ người tiêu dùng (với
tính cách là một chế định pháp luật độc
lập) lại xuất hiện ở phía người tiêu dùng.
Theo đó, pháp luật bảo vệ người tiêu
dùng sẽ tạo cho người tiêu dùng những
khả năng và cơ hội thuận lợi hơn trong
cơ chế điều chỉnh pháp luật quan hệ mua
bán (theo luật dân sự) mà một chủ thể
pháp luật dân sự thông thường sẽ không
có được.
2. Triết lý về ngoại lệ
Nếu như trong xã hội không xuất
hiện quan hệ tiêu dùng như đã trình
bàytrên đây thì mọi quan hệ dân sự
thông thường đều chỉ cần đến sự điều
chỉnh của pháp luật dân sự truyền thống.
Như thế, mọi vấn đề đều được diễn ra
như theo những nguyên tắc truyền
thống trong việc xem xét, đánh giá và xử
lý các hành vi pháp lý.
Tuy nhiên, xuất phát từ những phân
tích trên đây, sản xuất hàng hóa dẫn đến
những người cung cấp sản phẩm, hàng
hóa, dịch vụ chuyên nghiệp và quan hệ
tiêu dùng nhất định phải xuất hiện trong
xã hội hiện đại. Vì vậy, do bản thân quan
hệ tiêu dùng luôn tiềm ẩn những ngoại
lệ của nguyên tắc dân sự truyền thống
nên việc thiết kế cơ chế pháp lý bảo vệ
người tiêu dùng phải tính đến việc thực
thi những ngoại lệ trong quan hệ pháp
luật dân sự về nội dung và hình thức. Hơn
thế nữa, do chính pháp luật đã chứa
trong mình sự bất công bằng (do phải
dùng cùng một thước đo để áp dụng cho
mọi hiện tượng cụ thể khác nhau trên
thực tế) nên việc áp dụng những ngoại
lệ của cơ chế áp dụng pháp luật dân sự
đối với người tiêu dùng là xuất phát từ
nhu cầu nội tại của chính hiện tượng
pháp luật để thiết lập sự công bằng pháp
lý trên thực tế. Điều này cũng từng được
thể hiện trong quan hệ pháp luật lao
động.
Điều mà các nhà làm luật luôn phải
tỉnh táo là, trong khi thiết lập các công cụ
pháp lý để thiết lập sự công bằng này cần
phải tính đến việc bảo vệ lợi ích của “phía
bên kia” – những nhà sản xuất và cung
cấp sản phẩm tiêu dùng. Bởi lẽ, nếu như
giới tiêu dùng và giới kinh doanh có xung
đột lợi ích với nhau thì sự xung đột đó
phải được hiểu là “mâu thuẫn biện
chứng”. Không thể bảo vệ người tiêu
dùng mà dẫn đến triệt tiêu hay hạn chế
kinh doanh trên phạm vi xã hội. Sẽ không
thể tưởng tượng nổi nếu như giới tiêu
dùng được trang bị những vũ khí sắc bén
nhưng không có cơ hội sử dụng trên
thực tế.
Mặt khác cũng phải thấy rằng, trong
khi pháp luật tạo cho người tiêu dùng
những cơ hội tốt hơn, được coi là ngoại lệ
của nguyên tắc dân sự thì bản thân người
tiêu dùng cũng phải phấn đấu để trở
thành những “nhà tiêu dùng thông thái”
và để biết liên kết, tự bảo vệ mình, trước
khi cần đến sự trợ giúp của pháp luật.
Từ những điều trên đây cho thấy, việc
áp dụng những hiện tượng điều chỉnh
pháp luật mang tính đặc thù và ngoại lệ
trong cơ chế điều chỉnh pháp luật bảo vệ
người tiêu dùng là nhu cầu khách quan
mà không chỉ là nhân đạo và điều này
không làm “đổ vỡ nền tảng của pháp luật
dân sự” – như đã có sự lo lắng. Điều này
khẳng định được bởi lẽ, (i) thứ nhất là
không có nguyên tắc nào mà không có
ngoại lệ mà ngoại lệ này đã được luận
chứng như trên và (ii) thứ hai là khi áp
dụng những ngoại lệ pháp lý (về nội
dung và hình thức trong cơ chế dân sự)
thì những ngoại lệ này một mặt chỉ áp
dụng trong quan hệ tiêu dùng và đối với
người tiêu dùng và mặt khác, những vấn
đề khác thuộc về pháp luật nội dung và
hình thức trong lĩnh vực dân sự và những
những lĩnh vực pháp khác (như đất đai,
tài chính…) mà không được phát triển
để trở thành “ngoại lệ” thì giữ nguyên giá
trị điều chỉnh quan hệ tiêu dùng.
Từ đây, rút ra hệ quả là,
1. Pháp luật bảo vệ quyền lợi người
tiêu dùng, hiểu theo nghĩa tổng quát là
một hệ thống pháp luật có liên quan đến
nhau mà đạo luật riêng rẽ về bảo vệ
quyền lợi người tiêu dùng chỉ có giá trị
tiên phong, và
2. Để bảo vệ quyền lợi người tiêu
dùng cần đến trách nhiệm của toàn xã
hội, của Nhà nước, của giới doanh nghiệp
và cả những nỗ lực, cố gắng của chính
giới người tiêu dùng có tổ chức.
pGS.TS NGUyễN NHƯ pHáT
(Kỳ sau đăng tiếp)
* Bài đăng tạp chí Nhà nước và Pháp luật,
2/2010
v C A
CẠNH TRANH & NGƯỜI TIÊU DÙNG 17
Số 27 - 2011