1 - Portret

32 - PORTRET25
Bożena Kucała
„Żeby nas nauczyć naszego
języka?”
– o nowych przekładach Joyce’a
Prawie jednoczesne ukazanie się w „Znakomitej kolekcji” Znaku nowych tłumaczeń dwóch dzieł
Joyce’a wywołuje pytanie o celowość tego projektu. Oczywistą jest rzeczą, że w tłumaczeniach poezji
rozbieżność między oryginałem a przekładem jest zawsze dość znaczna, stąd naturalne jest funkcjonowanie
więcej niż jednego przekładu, zwłaszcza znanych dzieł w danym języku, ale generalnie
proza stawia przed tłumaczem łatwiejsze zadania. U Joyce’a to jednak właśnie przede wszystkim
literackość języka - której formaliści szukali niemal wyłącznie w poezji - powoduje rozliczne trudności
w przekładzie. Choć Joyce’owska ekwilibrystyka słowna w „Ulissesie” i „Finnegans Wake” jest
przedmiotem potocznej wiedzy, w „Dublińczykach” i „Portrecie” także jest ona obecna, ale w postaci
zdradliwej dla tłumacza, gdyż często wplecionej w rzekomo przezroczystą prozę. W jednym z epizodów
„Portretu” Stephen uświadamia sobie obcość nawet potocznych słów własnej angielszczyzny
wobec języka używanego przez pochodzącego z Anglii prodziekana, a sprawdzając w słowniku sporne
hasło uczy się (nie bez irytacji) czegoś nowego o słowie, które uważał za rdzenne irlandzkie. Jest
to doświadczenie bardzo dobrze znane tłumaczom Joyce’a – pisarz ten wymaga bowiem szczególnej
wrażliwości na odmiany stylu, semantykę, związki frazeologiczne używane w języku tłumaczenia.
Nie miałoby większego sensu przekładanie Joyce’a na nowo tylko w celu uwspółcześnienia języka,
zwłaszcza że książka napisana została prawie sto lat temu i staromodność niektórych zwrotów, o ile
nie zakłóca rozumienia, nie razi.
Rekomendując nowy przekład „Dublińczyków”, wydawca na okładce książki podkreśla właśnie
współczesny język tłumaczenia, co ma pomóc czytelnikowi lepiej docenić walory dzieła Joyce’a. Język
zastosowany przez Zbigniewa Batkę niewątpliwie czyta się bardziej potoczyście i jest on istotnie
w wielu miejscach bardziej współczesny w porównaniu z wersją Kaliny Wojciechowskiej z 1958 r.
– co czasem jest zaletą, ale czasem jednak wadą. Dzisiejszemu czytelnikowi zapewne trudno byłoby
dostrzec złowrogi potencjał w zasłyszanej przez bohatera „Arabii” wypowiedzi dziewczyny z bazaru
„Co za blagier!” w przekładzie Wojciechowskiej. Zbigniewa Batki tłumaczenie „O, there’s a … fib”
jako „Ach, ty kłamczuchu!” lepiej naprowadza nas na trop skojarzeń bohatera. Z drugiej strony można
mieć wątpliwości, czy język łamiący dziewiętnastowieczne normy grzecznościowe musi brzmieć
tak współcześnie. Oto, na przykład, w opowiadaniu „Do pary” zdenerwowany szef krzyczy na pracownika
„You impertinent ruffian! You impertinent ruffian!”, ale czy uzasadniony jest w polszczyźnie
przeskok od poprzednio używanej formy „pan” od razu do mocnego grubiaństwa w drugiej osobie,
jak dzieje się to w przekładzie „Ty chamie! Ty bezczelny chamie!”?
Pewne uwspółcześnienie języka to nie jedyne zmiany dokonane przez Batkę, podobnie jak pewien
anachronizm niektórych zwrotów to nie jedyne braki wcześniejszego tłumaczenia. Specyfika
przekładu Joyce’a polega na konieczności wyjątkowej dbałości o wierne oddanie sensu, ale także
– co niejednokrotnie stoi w sprzeczności z tym pierwszym – o filologiczną dokładność przekładu.
Pozorna przystępność wczesnych utworów nie powinna uśpić czujności tłumacza na rozmaite pułapki
zastawione przez pisarza, których dostrzeżenie jest konieczne dla zachowania w przekładzie
rozmaitych możliwości interpretacyjnych oryginału. Realizm opowiadań bywa mylący. Jak wiemy
między innymi z quasi-autobiograficznej powieści „Portret artysty”, Joyce nigdy nie traktował języka