1 - Portret

PORTRET25 - 69
Arkadiusz Łuba
Acomedy of letters!*
„Ulysses-Alphabet” Fritza Janschki w kontekście
„Lettrines” Lucii Joyce i „Księgi z Kells”
Już w dzieciństwie – w czasie zbierania wiedzy elementarnej – stykamy się z głoskami i literami.
Wśród wykrzyknień onomatopeicznych właściwych mowie dziecka znajdują się różne głoski jak
na przykład „a” lub „o”, za pomocą których ma miejsce pierwsza najprostsza komunikacja. Zatem
pojedyncza głoska również coś znaczy. Język pisany także ma tę możliwość. Nawet pojedyncza litera
może nieść znaczenie. Między Alphą a Omegą – zgodnie z zasadą pars pro toto – zawiera się pełnia:
Bóg, słowo, Logos. Przez to litera nabiera znaczenia niemal świętego. Może przedstawiać najprostszą
formę językowego dzieła sztuki, którego sens odkrywany jest poprzez spoglądanie nań i odczytywanie
go. A do tego potrzebne jest oko.
Historia pokazuje, że zmysł słuchu stopniowo tracił na znaczeniu, jeśli chodzi o percepcję utworów
literackich, dominujący natomiast stawał się zmysł wzroku. Jeszcze w czasach antycznych tekst
był najczęściej recytowany, lecz już w wiekach średnich jego recepcja odbywała się inaczej. Skryptorzy
starali się przyciągnąć oko (a przez to i uwagę czytelnika) poprzez wymyślne dekoracje, arabeski,
motywy roślinne, zwierzęce i ludzkie oplatające tekst. W ten sposób ozdabiano w większości słowa,
które z uwagi na miejsce w tekście wymagały specjalnego zaakcentowania. Zwłaszcza niektóre pojedyncze
litery, ze względu na swoją funkcję inicjującą, były wyjątkowo bogato zdobione.
Ozdobne pismo „Księgi z Kells”
Co mają jednak wspólnego takie ozdobne inicjały z Jamesem Joyce’em? O wiele więcej, niż by
się to mogło wydawać. Już wczesną wiosną 1909 roku pisał Irlandczyk o projekcie naszyjnika dla
swojej towarzyszki życia, Nory Barnacle. W liście datowanym na 3 września czytamy: „W połowie
długości łańcuszka umocowana jest mała plakietka [...]. Po obu jej stronach wyryto litery, tworzące
napisy. Litery te pochodzą ze starego podręcznika liternictwa; przypominają stylem pismo używane
w czternastym wieku i są bardzo piękne i ozdobne” [jeśli nie zaznaczam inaczej, wszelkie podkreślenia
pochodzą ode mnie – A. Ł.]. W jednym z wcześniejszych dzieł Joyce’a, „Stefanie bohaterze”,
tytułowa postać pracuje w specyficzny sposób nad swoimi poezjami: „Pisał wtedy dużo wierszy i –
wobec braku jakiejś lepszej metody – pozwalały mu one przeistaczać się jednocześnie w spowiednika
i penitenta. W wierszach tych pragnął uchwycić najbardziej ulotne ze swoich nastrojów, a pisząc je,
nie łączył słowa ze słowem, lecz literę z literą. Czytał teksty Blake’a i Rimbauda o wartościach liter,
a nawet przestawiał i łączył pięć samogłosek, tworząc okrzyki mające wyrazić najbardziej pierwotne
emocje”.
Wydaje się, że dwadzieścia lat później motywy ozdobnych inicjałów zafascynowały Joyce’a jeszcze
bardziej, bowiem wymienił „Księgę z Kells” jako istotne źródło inspiracji dla swoich dzieł. Tak
mówił o tym Arthurowi Powerowi: „We wszystkich tych miejscach, w których byłem, w Rzymie,
Zurychu, Trieście, nosiłem ją ze sobą i medytowałem nad jej perfekcją wiele godzin. To najczystsze
irlandzkie dzieło, jakie mamy, a niektóre z tych wielkich inicjałów, które przewijają się przez jej strony,
mają charakter rozdziału z „Ulissesa”. Można by nawet porównać sporą część mojego dzieła do
jej zawiłych iluminacji. Byłoby cudownie, gdyby po otworzeniu jakiejkolwiek strony mojej książki od
razu wiedziano, jaka to książka”.
* J. Joyce, Finnegans Wake, strona 425 wiersz 24, dalej cytowane w tekście z podaniem numeru strony i wersu
w następującym formacie: 425.24; pol.: „komedia liter” – jeśli nie podaję inaczej, tłumaczenia z “Finnegans
Wake” pochodzą ode mnie – A. Ł.