1 - Portret

PORTRET25 - 33
jako transparentnego medium do wyrażania myśli, lecz język sam w sobie był dla niego tworzywem
artystycznym.
Dlatego też wszelkie próby manipulacji Joyce’owską stylistyką muszą być podejmowane bardzo
rozważnie, gdyż tak naturalna u tłumacza-filologa skłonność do wygładzania stylu nie zawsze przynosi
dobre rezultaty, jeśli kryterium decydującym o ocenie ma być wierne przekazanie tego, co Joyce
w swoim dziele zawarł. W recenzji zamieszczonej w „Tygodniku Powszechnym” (21/2005) Adam
Poprawa zarzucił Batce zbytnią poetyzację języka Joyce’a, podając przykłady przesadnego w stosunku
do oryginału liryzmu. Problem ten stanowi jednak część ogólniejszego zagadnienia, szczególnie
istotnego w tłumaczeniu „Dublińczyków”. Chodzi o użycie odpowiedniego rejestru językowego.
Stwarzając galerię postaci zaludniających zbiór opowiadań Joyce zadbał też bowiem o odpowiednie
zróżnicowanie ich języka w zależności od statusu społecznego, wykształcenia, typu osobowości.
Stylistyczna różnorodność jest ewidentna w „Ulissesie”, gdzie pisarz z niewiarygodną swobodą
żongluje rozmaitymi odmianami angielszczyzny. Ale i wcześniej, w „Portrecie”, język każdej części
odzwierciedla psychiczno-emocjonalno-intelektualne stadium rozwoju głównego bohatera. W Dublińczykach,
sądząc po obu polskich przekładach, łatwiej jest tę cechę pisarstwa Joyce’a przeoczyć
i w konsekwencji przeinaczyć w tłumaczeniu. Interesującym przykładem jest opowiadanie „Glina”,
które, choć stosuje narrację trzecioosobową, napisane jest z punktu widzenia bohaterki, niekiedy
przechodząc w mowę pozornie zależną. Stąd, na przykład, zdanie „The fire was nice and bright and
on one of the side-tables were four very big barmbracks”, zawierające wyliczankę przyjemnych dla
bohaterki cech otoczenia i posługujące się prościutką składnią z dwukrotnym powtórzeniem spójnika
„and”, niewątpliwie ma ilustrować uproszczony, naiwnie pozytywny ogląd świata. Kalina Wojciechowska
oddaje ten efekt mniej więcej („Jasny ogień trzaskał wesoło, a na jednym z bocznych stołów
leżały cztery duże placki drożdżowe”) – Zbigniew Batko raczej mniej („Ogień buzował w piecu, a na
jednym z bocznych stołów leżały cztery okazałe placki drożdżowe z rodzynkami.”) Często to jednak
nowa wersja bliższa jest rejestrowi oryginału. Na przykład, na początku opowiadania „Zmarli” ferwor
przygotowań do przyjęcia opisany został za pomocą nagromadzenia imiesłowów: „Miss Kate and
Miss Julia were there, gossiping and laughing and fussing, walking after each other to the head of the
stairs, peering down over the banisters and halling down to Lily to ask her who had come.” Kalina
Wojciechowska wyraźnie „poprawia” Joyce’a, urozmaicając monotonną składnię: „Obie kręciły się po
piętrze, zaaferowane tysiącem drobiazgów. Co chwila to jedna, to druga wychylała się przez poręcz
schodów, żeby spojrzeć w dół i zapytać, kto przyszedł.” Zbigniew Batko poprawia mniej: „Krzątały
się tam obie, plotkując i śmiejąc się, i co chwila to jedna, to druga wychylała się przez poręcz, by
zapytać Lily, kto przyszedł.” O dobrym wyczuciu gramatyki przez Zbigniewa Batkę świadczy też
odpowiednie użycie czasowników dokonanych i niedokonanych w tłumaczeniu. Rozróżnienie to w
zasadzie w angielszczyźnie nie funkcjonuje, ale przekład polski niekiedy wymaga od tłumacza jego
zastosowania. Okazuje się to mieć znaczenie, na przykład, w zakończeniu opowiadania „Arabia”,
gdzie bohater doświadcza klasycznej Joyce’owskiej epifanii. Stąd wersja Batki „… i moje oczy zapłonęły
udręką i gniewem” lepiej oddaje moment nagłego przejrzenia niż u Wojciechowskiej „Moje oczy
płonęły udręką i gniewem”. Za to Wojciechowska rekompensuje tę niedokładność zachowaniem w
pierwszym akapicie Joyce’owskiego powtórzenia przymiotnika „ślepy” w opisie ulicy, co niewątpliwie
w zamyśle pisarza zwrócić ma naszą uwagę na proces przemiany, doświadczonej przez bohatera pomiędzy
początkiem a końcem opowiadania. U Batki wzmianka o ślepocie jest tylko jedna.
W większości wypadków znaczenie powtórzeń w „Dublińczykach” najwyraźniej jednak umknęło
uwadze obojga tłumaczy, którzy „poprawiają” Joyce’a, wprowadzając większą różnorodność stylistyczną
za cenę zagubienia stosowanych przez pisarza swoistych wewnątrztekstowych odsyłaczy.
Tymczasem powtórzenia są celowe i pełnią w poszczególnych tekstach określone funkcje. W „Zmarłych”
zwrot „snow is general all over Ireland” zasłyszany podczas przyjęcia powraca w myślach zasypiającego
Gabriela i wywołuje pamiętny, zamykający opowiadanie obraz pokrywającego wszystko
śniegu. Dlatego konieczne jest powtórzenie tego kluczowego zwrotu w tym samym brzmieniu.
Tymczasem u Batki mamy dwie różne wersje: „cała Irlandia tonie w zaspach” (187) i „śnieg padał w
całej Irlandii” (197). Jeszcze poważniejsze konsekwencje ma pozbycie się powtórzeń w opowiadaniu
„Glina”. Pojawiają się one w opisie Marii: „Maria was a very, very small person indeed but she had
a very long nose and a very long chin”. (99) Trzy razy też dowiadujemy się, że kiedy się śmiała, “the
tip of her nose nearly met the tip of her chin” (101). W tłumaczeniu Batki: „Maria była kobietą bardzo
niskiego wzrostu, ale miała niezwykle długi nos i podbródek”; „koniuszek nosa dotykał niemal
czubka brody” (87), „jej nos dotknął brody” (88), „koniec nosa prawie dotknął jej czubka brody” (91).
W oryginale powtórzenia z jednej strony odzwierciedlają powtarzalność i regularność codziennego
życia Marii oraz jej sposób mówienia, z drugiej jednak strony nawiązują do języka baśni. To z kolei
znajduje uzasadnienie w naiwności bohaterki, która tworzy sobie nieco ocukrowany obraz rzeczy-