Korytarze ekologiczne w wojewÃ³dztwie ÅlÂ¹skim - Instytut Biologii ...

Ochrona ³¹cznoœci ekologicznej w Polsce 

W. Jêdrzejewski, D. £awreszuk, red. 

Konferencja miêdzynarodowa 

„Wdra¿anie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce” 

Zak³ad Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk 

Bia³owie¿a, 20–22 XI 2008 r. 

Korytarze ekologiczne w województwie œl¹skim – 

koncepcja do planu zagospodarowania przestrzennego 

województwa 

Jerzy B. PARUSEL, Katarzyna SKOWROÑSKA, Agnieszka WOWER 

Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, 

ul. œw. Huberta 35, 40-543 Katowice, e-mail: j.parusel@cdpgs.katowice.pl 

Abstrakt: Przestrzeñ przyrodnicza województwa œl¹skiego jest w wyj¹tkowym – w skali 

Polski i Europy – stopniu pofragmentowana zabudow¹ komunaln¹ i przemys³ow¹ oraz 

infrastruktur¹ komunikacyjn¹ i przesy³ow¹. Jest ona tak¿e miejscem wystêpowania 

endemicznych, rzadkich i zagro¿onych gatunków i siedlisk przyrodniczych. Dlatego 

zachowanie ci¹g³oœci ekosystemów jest bardzo wa¿nym zagadnieniem, wymagaj¹cym 

uwzglêdnienia w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego na wszystkich 

poziomach administracyjnych. 

Problematyka korytarzy ekologicznych pojawi³a siê w dokumentach planistycznych 

województwa œl¹skiego w po³owie lat 70-tych. ubieg³ego wieku, kiedy zosta³a 

opracowana koncepcja Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych. Jednak 

przegl¹d opracowañ specjalistycznych wskazuje, ¿e potrzeba zachowania i odtwarzania 

ci¹g³oœci przestrzennej otwartych terenów zielonych w obrêbie Górnoœl¹skiego Okrêgu 

Przemys³owego by³a ju¿ dostrzegana w latach 50-tych XX w. 

W obecnie obowi¹zuj¹cym planie zagospodarowania przestrzennego województwa 

(2004) korytarze ekologiczne zosta³y co prawda uwzglêdnione w czêœci diagnostycznej 

i zapisane w celach, jednak zbyt ogólna skala planu i brak wytycznych dla ochrony, 

kszta³towania, odtwarzania i wzmacniania korytarzy ekologicznych stanowi³y przes- 

³ankê do bardziej szczegó³owych i interdyscyplinarnych studiów. W roku 2006 Wydzia³ 

Strategii i Planowania Przestrzennego Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Œl¹skiego 

zaakceptowa³ wykonanie przedmiotowego zadania, którego I etap Centrum Dziedzictwa 

Przyrody Górnego Œl¹ska zrealizowa³o w roku 2007. Korytarze ekologiczne zosta³y zidentyfikowane 

i wyznaczone w oparciu o analizê wykorzystywania przestrzeni, zarówno 

l¹du, wód, jak i powietrza, przez zwierzêta krêgowe. Ze wzglêdu na ró¿norodne u¿ytkowanie 

œrodowiska, wynikaj¹ce z biologii poszczególnych grup zwierz¹t, odrêbnie opisano 

korytarze ichtiologiczne, herpetologiczne, teriologiczne i ornitologiczne. Na podstawie 

analizy rozmieszczenia terenów podlegaj¹cych ochronie prawnej, wyznaczone zosta³y 

tak¿e korytarze spójnoœci obszarów chronionych. 

Autorzy opracowania zidentyfikowali i wyznaczyli: (a) 26 korytarzy ichtiologicznych 

o ³¹cznej d³ugoœæ 3923,4 km, (b) 21 korytarzy herpetologicznych i przystanków poœrednich 

(ang. stepping stones) o powierzchni 5338 km 2 , (c) 15 korytarzy ornitologicznych 

i 18 przystanków poœrednich o ³¹cznej powierzchni 5356 km 2 , (d) 12 korytarzy dla du¿ych 

ssaków drapie¿nych i 25 korytarzy dla du¿ych ssaków kopytnych o ³¹cznej powierzchni 

7531 km 2 , (e) 46 korytarzy spójnoœci obszarów chronionych o ³¹cznej powierzchni 763,8 

km 2 . Rozpatruj¹c rangê korytarzy, na obszarze województwa œl¹skiego zidentyfikowano 

62 korytarze i przystanki poœrednie o znaczeniu ponadregionalnym (w tym i miêdzynarodowym) 

i 55 korytarzy o znaczeniu regionalnym. W opracowaniu wymienione zos- 

113

J. B. Parusel i in. 

ta³y ponadto zagro¿enia i dzia³ania maj¹ce na celu poprawê funkcjonowania korytarzy 

ekologicznych. Graficzne przedstawienie korytarzy ekologicznych przygotowane zosta³o 

na mapach województwa œl¹skiego w skali 1:50000, w formacie wektorowym GIS 

(MapInfo *.tab). Etap II opracowania obejmuje analizê dokumentów planistycznych 

gmin, konsultacje spo³eczne oraz wprowadzenie wyznaczonych korytarzy ekologicznych 

do planu zagospodarowania przestrzennego województwa œl¹skiego. 

1. Wstêp 

Przestrzeñ przyrodnicza województwa œl¹skiego jest w wyj¹tkowym – w skali Polski i Europy 

– stopniu pofragmentowana zabudow¹ komunaln¹ i przemys³ow¹ oraz infrastruktur¹ 

komunikacyjn¹ i przesy³ow¹. Jest ona tak¿e miejscem wystêpowania endemicznych, rzadkich 

i zagro¿onych gatunków i siedlisk przyrodniczych, których niezak³ócony rozwój i dalsze 

istnienie zale¿ne s¹ od swobodnego przep³ywu informacji genetycznej (Butterweck 2000, 

Jordan 2000, Bloemmen, Sluis 2004). Dlatego zachowanie ci¹g³oœci ekosystemów jest bardzo 

wa¿nym zagadnieniem, wymagaj¹cym uwzglêdnienia w procesie planowania i zagospodarowania 

przestrzennego na wszystkich poziomach administracyjnych (Parusel 1997). 

2. Dotychczasowy stan prac nad korytarzami ekologicznymi 

w województwie œl¹skim 

Problematyka korytarzy ekologicznych pojawia siê w dokumentach planistycznych 

województwa œl¹skiego w po³owie lat 70-tych ubieg³ego wieku, kiedy zosta³a zaproponowana 

koncepcja Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych (ESOCH; Gacka-Grzesikiewicz 

1976) 1 . Na bazie tej koncepcji zosta³ opracowany system obszarów chronionych w perspektywicznym 

planie zagospodarowania przestrzennego województwa katowickiego, wykonywanym 

w latach 1975–1979 w Biurze Planowania Przestrzennego w Katowicach. W roku 

1986 zosta³y opracowane za³o¿enia do planu regionalnego województwa katowickiego, w których 

zdefiniowano problemy jakoœci œrodowiska przyrodniczego, w tym problem delimitacji 

i konstrukcji Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych w regionie. W roku 1991 

zosta³o opracowane, jako projekt wdro¿eniowy planu regionalnego, studium kszta³towania 

systemu obszarów chronionych województwa katowickiego. Wœród struktur systemu obszarów 

chronionych (SOCH) wydzielono korytarz ekologiczny Brynica–Przemsza. Kolejnym 

projektem wdro¿eniowym planu regionalnego by³a koncepcja i program wykszta³cenia 

systemu obszarów chronionych aglomeracji górnoœl¹skiej (Górnoœl¹skiego Okrêgu 

Przemys³owego) z roku 1992. Zosta³ on nazwany rusztem ekologicznym, na który sk³ada³y siê 

korytarze ekologiczne, obszary chronione i otulina rusztu ekologicznego (Parusel i in. 2007). 

Nowa ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z roku 1994 by³a kolejnym impulsem 

do prac nad korytarzami ekologicznymi. W latach 1994–1998 prowadzone by³y analizy 

i studia w zakresie zagospodarowania przestrzennego by³ych województw bielskiego, czêstochowskiego 

i katowickiego (obecnie wchodz¹cych w sk³ad województwa œl¹skiego), które 

zakoñczy³y siê opracowaniem studium zagospodarowania przestrzennego dla tych województw. 

W zwi¹zku z reform¹ administracyjn¹ kraju i utworzeniem w roku 1999 województwa 

œl¹skiego, opracowania te sta³y siê bezprzedmiotowe. W studiach tych zosta³y 

zamieszczone korytarze ekologiczne ECONET-POLSKA (Liro 1995) oraz propozycje regio- 

1 Jednak przegl¹d opracowañ specjalistycznych wskazuje, ¿e potrzeba zachowania i odtwarzania ci¹g³oœci przestrzennej otwartych 

terenów zielonych w obrêbie Górnoœl¹skiego Okrêgu Przemys³owego by³a ju¿ dostrzegana w latach 50-tych XX w. 

114

Korytarze ekologiczne w województwie œl¹skim... 

nalne ekologicznych systemów obszarów chronionych, a w studium województwa katowickiego 

wyznaczono ponadto struktury ekologiczne w oparciu o teoriê p³atów i korytarzy 

(Parusel 1997, 1998). 

W obecnie obowi¹zuj¹cym planie zagospodarowania przestrzennego województwa (2004) 

korytarze ekologiczne zosta³y co prawda uwzglêdnione w czêœci diagnostycznej i zapisane 

w celach, to jednak zbyt ogólna skala planu i brak wytycznych dla ochrony, kszta³towania, 

odtwarzania i wzmacniania korytarzy ekologicznych stanowi³y przes³ankê do bardziej szczegó³owych 

i interdyscyplinarnych studiów. W roku 2006 Wydzia³ Strategii i Planowania 

Przestrzennego Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Œl¹skiego zaakceptowa³ wykonanie 

przedmiotowego zadania, którego I etap Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska 

zrealizowa³o w roku 2007. 

3. Metoda opracowania 

Opracowanie koncepcji korytarzy ekologicznych w województwie œl¹skim zosta³o poprzedzone 

studiami i analizami, które obejmowa³y: przegl¹d prac nad korytarzami w Polsce i w Europie, 

korytarze w dokumentach pogranicza polsko-czesko-s³owackiego oraz w dokumentach 

planistycznych s¹siednich województw, a tak¿e przegl¹d prac nad korytarzami w by³ych 

województwach bielskim, czêstochowskim i katowickim, które wesz³y w sk³ad województwa 

œl¹skiego. Zapoznano siê równie¿ z podstawami teoretycznymi identyfikacji, planowania, 

wyznaczania, funcjonowania, ochrony, kszta³towania i odtwarzania korytarzy ekologicznych 

(Liro 1995, 1998, Hanski 1998, Richling, Solon 1998, Bennet 1999, Jordan 2000, Opdam 

2001, Opstal 2001, Ahern 2002, Bouwma i in. 2002, Jongman, Kamphorst 2002, Bloemmen, 

Sluis 2004, Turner 2005, Chetkiewicz i in. 2006). 

Korytarze ekologiczne w województwie œl¹skim zosta³y zidentyfikowane i wyznaczone 

w oparciu o analizê wykorzystywania przestrzeni, zarówno l¹du, wód, jak i powietrza, przez 

wskaŸnikowe gatunki zwierz¹t krêgowych. Gatunkami wskaŸnikowymi by³y w pierwszej 

kolejnoœci gatunki zagro¿one, nara¿one na fragmentacjê oraz o du¿ych wymaganiach przestrzennych 

(„korytarzowych”) w u¿ytkowaniu krajobrazu, dla których posiadano dostateczn¹ 

wiedzê o ich rozmieszczeniu i zasobach. Topologiê wyznaczanych korytarzy oparto na wynikach 

analizy przyjaznoœci obszaru dla gatunków wskaŸnikowych, minimalizacji negatywnego 

oddzia³ywania infrastruktury oraz analizy œcie¿ki najmniejszego kosztu przemieszczania siê 

pomiêdzy obszarami kluczowymi (Jordan 2000, Bouwma i in. 2002, Chetkiewicz i in. 2006). 

Ze wzglêdu na ró¿norodne u¿ytkowanie œrodowiska, wynikaj¹ce z biologii poszczególnych 

grup zwierz¹t, odrêbnie opisano korytarze ichtiologiczne, herpetologiczne, teriologiczne i ornitologiczne. 

Okreœlono lokalizacjê korytarzy, przystanków poœrednich (ang. stepping stones) 

oraz obszarów rdzeniowych i wêz³owych, z uwzglêdnieniem tras migracji zwierz¹t poza obszar 

województwa œl¹skiego. Tak wyznaczon¹ sieæ korytarzy ekologicznych uzupe³niono o korytarze 

spójnoœci wybranych, wielkoprzestrzennych obszarów chronionych (parków krajobrazowych, 

rezerwatów przyrody, obszarów chronionego krajobrazu, obszarów Natura 2000, zespo³ów 

przyrodniczo-krajobrazowych) zgodnie z koncepcj¹ ESOCH (Gacka-Grzesikiewicz 1976). 

Przy wyznaczaniu sieci korytarzy ekologicznych wykorzystano wyniki bie¿¹cych badañ 

i obserwacji terenowych, dane literaturowe i materia³y niepublikowane oraz dostêpne zbiory 

kartograficzne, aktualne i historyczne. Graficzne przedstawienie korytarzy ekologicznych 

przygotowane zosta³o na mapach województwa œl¹skiego w skali 1:50000, w formacie wektorowym 

GIS (MapInfo *.tab). 

115


4. Korytarze ekologiczne wyznaczone w województwie œl¹skim 

4.1. Korytarze ichtiologiczne 

Korytarze ichtiologiczne wyznaczono dla rzek bêd¹cych siedliskiem 32 wskaŸnikowych 

gatunków ryb wymienionych w Czerwonej liœcie s³odkowodnej ichtiofauny Polski (Witkowski 

i in. 1999). Korytarze te s¹ wykorzystywane tak¿e przez organizmy l¹dowe zwi¹zane ze œrodowiskiem 

wodnym. Ze wzglêdu na migruj¹ce gatunki ryb wyznaczono korytarze ichtiologiczne 

dla diadromicznych (wêdrownych ryb dwuœrodowiskowych) oraz potadromicznych 

(daleko wêdruj¹cych ryb jednoœrodowiskowych) gatunków ryb. Dokonano równie¿ klasyfikacji 

korytarzy ze wzglêdu na rzêdowoœæ hydrologiczn¹ dop³ywów i stan ich ci¹g³oœci. 

Zidentyfikowano 11 korytarzy o znaczeniu miêdzynarodowym i 15 o znaczeniu regionalnym, 

których ³¹czna d³ugoœæ wynosi 3923,4 km. 

4.2. Korytarze herpetologiczne 

Korytarze herpetologiczne i przystanki poœrednie wytypowano dla wszystkich 23 gatunków 

p³azów i gadów wystêpuj¹cych w województwie œl¹skim, które podlegaj¹ ochronie œcis³ej. Wyznaczono 

3 korytarze i przystanki poœrednie o znaczeniu ponadregionalnym i 18 o znaczeniu 

regionalnym, które zajmuj¹ ³¹cznie powierzchniê 5338 km 2 . 

4.3. Korytarze ornitologiczne 

Wytypowane korytarze ornitologiczne obejmuj¹ szlaki migracji ptaków oraz przystanki 

poœrednie dla 17 lêgowych i 20 przelotnych gatunków wskaŸnikowych, figuruj¹cych w Polskiej 

czerwonej ksiêdze zwierz¹t (G³owaciñski 2001). Przystankami poœrednimi ustanowiono równie¿ 

te obszary, które zaklasyfikowane zosta³y jako IBA (Important Bird Area). Wyznaczono 4 korytarze 

i 7 przystanków poœrednich o znaczeniu ponadregionalnym oraz 11 korytarzy i 11 przystanków 

poœrednich o znaczeniu regionalnym, które zajmuj¹ ³¹cznie powierzchniê 5356 km 2 . 

4.4. Korytarze teriologiczne 

Analizê przebiegu korytarzy ekologicznych dla ssaków w województwie œl¹skim wykonano 

bior¹c pod uwagê trzy gatunki wskaŸnikowe: wilka Canis lupus, rysia Lynx lynx i jelenia 

Cervus elaphus. Jako gatunki pomocnicze wykorzystano sarnê Capreolus capreolus oraz 

dzika Sus scrofa. Korytarze migracyjne tych gatunków to struktury liniowe ³¹cz¹ce obszary 

wêz³owe, dogodne dla bytowania poszczególnych subpopulacji analizowanych gatunków. 

Wykorzystano te¿ wczeœniejsze dane Jêdrzejewskiego i in. (2005). Wyznaczono 12 korytarzy 

dla du¿ych ssaków drapie¿nych i 25 korytarzy dla du¿ych ssaków kopytnych o znaczeniu 

ponadregionalnym o ³¹cznej powierzchni 7531 km 2 . 

4.5. Korytarze spójnoœci obszarów chronionych 

Przeanalizowano mo¿liwoœci po³¹czeñ przestrzennych 120 obszarów chronionych, które 

zajmuj¹ ponad 21% powierzchni województwa. Okreœlenie znaczenia korytarzy (miêdzynarodowe, 

krajowe, regionalne) oparto na analizie rangi obszarów, które one ³¹cz¹. Wyznaczono 

22 korytarze o znaczeniu miêdzynarodowym, 18 o znaczeniu krajowym i 6 o znaczeniu 

regionalnym, których ³¹czna powierzchnia wynosi 763,8 km 2 . 

W sumie wyznaczono w województwie œl¹skim 145 korytarzy ekologicznych i 28 przystanków 

poœrednich, w tym 33 korytarze o randze miêdzynarodowej. W ujêciu syntetycznym 

116


korytarze te mo¿emy sklasyfikowaæ jako: (1) korytarze wielofunkcyjne: s¹ to obszary nak³adania 

siê wszystkich lub co najmniej dwóch korytarzy ekologicznych cz¹stkowych, wyznaczonych 

dla wybranych gatunków krêgowców i ochrony spójnoœci obszarów chronionych, 

(2) korytarze migracyjne dla wybranych gatunków krêgowców: s¹ to obszary wyznaczone 

tylko dla jednej grupy zwierz¹t krêgowych, (3) korytarze spójnoœci obszarów chronionych: s¹ 

to obszary wyznaczone tylko dla ochrony spójnoœci obszarów chronionych w województwie 

œl¹skim. 

5. Wytyczne dla ochrony, udra¿niania i zagospodarowania korytarzy 

ekologicznych 

Wytyczne dla korytarzy ichtiologicznych obejmuj¹: 

 

 

 

 

 

 

Wyznaczenie oraz odtwarzanie i utrzymywanie dro¿noœci ekologicznej ponadregionalnych 

rzecznych korytarzy ekologicznych ³¹cz¹cych wody województwa œl¹skiego 

z Morzem Ba³tyckim. 

Kontrola zanieczyszczeñ uwalnianych do rzeki oraz poprawa stanu jakoœci wody. 

Realizacja zatwierdzonego przez Sejmik Województwa Œl¹skiego „Programu ochrony 

i rozwoju zasobów wodnych województwa œl¹skiego w zakresie udro¿nienia rzek dla 

ryb dwuœrodowiskowych” oraz udro¿nienie pozosta³ych cieków wodnych, nie objêtych 

programem. 

Zapobieganie odcinaniu rzek od starorzeczy poprzez budowanie wa³ów przeciwpowodziowych. 

Ochrona i zagospodarowanie ca³ej doliny rzecznej w celu zmniejszenia dop³ywu zanieczyszczeñ 

do cieków wodnych oraz zwiêkszenia zdolnoœci ich samooczyszczania siê. 

Prowadzenie monitoringu ichtiofauny w cyklu 3-letnim w celu wiarygodnego oszacowania 

trendów stanu populacji ryb korzystaj¹cych z korytarza. 

Wytyczne dla korytarzy herpetologicznych to: 

Zachowanie i odtwarzanie w krajobrazie drobnych zbiorników wodnych w stanie 

sprzyjaj¹cym ich zasiedlaniu przez p³azy. 

Ochrona stref ekotonowych pomiêdzy ró¿nymi biocenozami w krajobrazie jako siedlisk 

sprzyjaj¹cych herpetofaunie. 

Rewitalizacja zdegradowanych cieków wodnych, w tym tworzenie siedlisk dla herpetofauny. 

Zapobieganie masowemu zabijaniu p³azów i gadów w czasie budowy i eksploatacji 

dróg poprzez w³aœciw¹ organizacjê procesu inwestycyjnego i zaprojektowanie sprzyjaj¹cych 

herpetofaunie rozwi¹zañ technicznych. 

Zachowanie i zagospodarowanie mozaikowatej struktury ekosystemów rolnych i leœnych 

zapewniaj¹cej ochronê miejsc lêgowych i kryjówek dla herpetofauny. 

Objêcie ca³kowit¹ ochron¹ terenów Ÿródliskowych przed nadmiernym poborem wód 

dla potrzeb komunalnych. 

Wytyczne dla ochrony korytarzy ornitologicznych: 

Zapewnienie ró¿norodnoœci siedlisk dla gniazdowania oraz migracji i zimowania 

ptaków we wszystkich typach ekosystemów. 

Zapobieganie zderzeniom ptaków z budynkami i ekranami akustycznymi. 

Zabezpieczenia napowietrznych linii energetycznych oraz s³upów œredniego i wysokiego 

napiêcia. 

117


 

 

Ograniczenia prêdkoœci ruchu drogowego w celu zminimalizowania kolizji samochodów 

z ptakami w miejscach przebiegu korytarzy ornitologicznych w czasie intensywnej 

migracji ptaków. 

Lokalizacja farm wiatrowych na terenach s³abo wykorzystywanych przez migruj¹ce 

ptaki. 

Wytyczne dla korytarzy teriologicznych obejmuj¹: 

 

 

 

 

 

Zalesienia na obszarach korytarzy najbardziej wylesionych. 

Ochrona fragmentów newralgicznych. 

Ochrona dolin rzecznych. 

Zapewnienie mo¿liwoœci migracji zwierz¹t przez istniej¹ce drogi i linie kolejowe. 

Budowa i zagospodarowanie przejœæ dla zwierz¹t w obrêbie korytarzy na drogach 

i liniach nowobudowanych. 

Najwa¿niejsze wytyczne dla ochrony korytarzy spójnoœci obszarów chronionych to: 

Objêcie ich ochron¹ w formie obszarów chronionego krajobrazu (jednym rozporz¹dzeniem 

wojewody). 

Opracowanie planów ochrony dla tych obszarów, ze szczególnym uwzglêdnieniem problematyki 

kszta³towania, utrzymania i przywracania funkcji korytarza ekologicznego. 

6. Propozycja dalszych prac nad problematyk¹ korytarzy ekologicznych 

w województwie œl¹skim 

Aby wyznaczone korytarze ekologiczne mog³y spe³niaæ swoje funkcje, niezbêdne jest 

wprowadzenie ich do planu zagospodarowania przestrzennego województwa œl¹skiego, jako 

wa¿nego dokumentu w procesie planowania przestrzennego w gminach. Nale¿y przeprowadziæ 

konsultacje i dokonaæ uzgodnienia korytarzy ekologicznych z s¹siednimi województwami 

oraz z przygranicznymi województwami w Czechach i na S³owacji. Wskazane 

by³oby zapewnienie komplementarnoœci korytarzy ekologicznych wyznaczonych w województwie 

œl¹skim z krajow¹ sieci¹ ekologiczn¹ i z Paneuropejsk¹ Sieci¹ Ekologiczn¹ (Bennett 

1999). Konieczne jest podjêcie dalszych studiów i badañ nad identyfikacj¹ i wyznaczeniem 

korytarzy ekologicznych dla roœlin, bezkrêgowców i pozosta³ych krêgowców. Po¿¹dane by³oby 

tak¿e zastosowanie modeli symulacyjnych dla wybranych, kluczowych gatunków wskaŸnikowych 

zwierz¹t w celu sprawdzenia poprawnoœci wyznaczenia korytarzy ekologicznych. 

Niezbêdna jest weryfikacja stanu u¿ytkowania terenu korytarzy i wyznaczenie stref buforowych 

w miejscach tego wymagaj¹cych. 

Nale¿y d¹¿yæ do opracowania szczegó³owego programu ochrony, kszta³towania i udra¿niania 

korytarzy ekologicznych, w pierwszej kolejnoœci w miejscach newralgicznych. Wdro- 

¿enie tych programów powinno byæ finansowane z funduszy UE. Istotne jest tak¿e stworzenie 

systemu monitoringu kolizji zwierz¹t z barierami oraz u¿ytkowania przez nie korytarzy 

ekologicznych. 

Wykaz autorów opracowania korytarzy ekologicznych województwa œl¹skiego: Materia³y cz¹stkowe do omawianego 

opracowania zosta³y wykonane przez nastêpuj¹cych autorów: dr Joanna Grabowska (Uniwersytet £ódzki), 

dr Marek Jelonek (Regionalny Zarz¹d Gospodarki Wodnej w Krakowie), dr Mariusz Klich (Polski Zwi¹zek Wêdkarski, 

Oddzia³ w Tarnowie), Pawe³ Kmiecik (Wojkowice Koœcielne), Henryk Koœcielny (Tarnowskie Góry), dr Jan Kotusz 

(Uniwersytet Wroc³awski), dr Andrzej Kruk (Uniwersytet £ódzki), Rafa³ Kurek (Uniwersytet im. A. Mickiewicza), 

Robert Mys³ajek (Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”), dr Sabina Nowak (Stowarzyszenie dla Natury „Wilk”), Adrian 

Ochmann (Nadleœnictwo Katowice), dr Jerzy B. Parusel (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska), Tomasz 

Parusel (Uniwersytet Œl¹ski), prof. dr hab. Tadeusz Penczak (Uniwersytet £ódzki), dr Piotr Profus (Instytut Ochrony 

Przyrody PAN), dr Marek So³tysiak (Uniwersytet Œl¹ski), dr Józef Œwierad (Górnoœl¹ska Wy¿sza Szko³a Handlowa im. 

W. Korfantego). 

118


Literatura 

Ahern J. F. 2002. Greenways as strategic landscape planning: theory and application. Wageningen University, 

Wageningen. 

Bennet G. 1999. Gudelines on the development of the Pan-European Ecological Network. [W: 1 st International 

Symposium of the Pan-European Ecological Network “Nature does not have any borders: towards transfrontier 

ecological networks”, Paris, Museum national d’Histoire naturelle, 2–3 September 1999]: 23–27. 

Bloemmen M., Sluis van der T. (red.) 2004. European corridors – example studies for the Pan-European Ecological 

Network. Alterra-report 1087, Alterra, Wageningen: 1–102. 

Bouwma I. M., Jongman R. H. G., Butovsky R. O. (red.) 2002. Indicative map of the Pan-European ecological network for 

central and eastern Europe. Technical background document. European Centre for Nature Conservation, 

Tilburg, The Netherlands: 1–101. 

Butterweck M. 2000. Do corridors increase movements between forest patches A study on between habitat migration 

of ground beetles (Coleoptera: Carabidae). [W: Workshop on the ecological corridors for invertebrates: strategy 

of dispersal and recolonisation in today’s agricultural and forestry landscapes. Proceedings. Neuchâtél, 

Switzerland, 10–12 May 2000]. Environmental Encounters 45. 

Chetkiewicz C.-L. B., Cassady C., Clair S., Boyce M. S. 2006. Corridors for conservation: integrating pattern and 

process. Annu. Rev. Ecol. Evol. Syst. 37: 317–342. 

Gacka-Grzesikiewicz E. 1976. Ekologiczne problemy tworzenia nowych obszarów chronionych jako formy ochrony 

œrodowiska. Wiadomoœci Ekologiczne 32: 3–25. 

G³owaciñski Z. (red.) 2001. Polska Czerwona Ksiêga Zwierz¹t. Krêgowce. Pañstwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leœne, 

Warszawa. 

Hanski I. 1998. Metapopulation dynamics. Nature 396: 41–49. 

Jêdrzejewski W., Nowak S., Stachura K., Skierczyñski M., Mys³ajek R., Niedzia³kowski K., Jêdrzejewska B., Wójcik J., 

Zalewska H., Pilot M. 2005. Projekt korytarzy ekologicznych ³acz¹cych Europejsk¹ sieæ Natura 2000 w Polsce. 

Opracowanie wykonane dla Ministerstwa Œrodowiska, Program Phare PL0105 02, Zak³ad Badania Ssaków PAN, 

Bia³owie¿a. 

Jongman R., Kamphorst D. 2002. Ecological corridors in land use planning and development policies. Nature and 

Environment 125. Council of Europe Publishing. 

Jordan F. 2000. A reliability-theory approach to corridor design. Ecological Modelling 128: 211–220. 

Liro A. (red.) 1995. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa: 1–205. 

Liro A. 1998. Strategia wdra¿ania krajowej sieci ekologicznej ECONET–POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa: 

1–273. 

Opdam P. 2001. Assessing the conservation potential of habitat networks. [W: K. Gutzwiller (red.) Concepts and 

application of landscape ecology in biological conservation]. Springer Verlag, New York: 381–404. 

Opstal A. J. F. M. van 2001. The Pan European Ecological Network: a review of international instruments aiming at 

European ecological networks and suggestions for unifying criteria for the identyfication of core-areas. Landschaftsplanung. 

NET, Berlin: 1–14. 

Parusel J. B. 1997. Struktury ekologiczne Górnego Œl¹ska. Biuletyn Podyplomowego Studium Planowania Przestrzennego 

i Urbanistyki Politechniki Œl¹skiej w Gliwicach 9–11: 30–33. 

Parusel J. B. 1998. Ekologiczna struktura przestrzeni przyrodniczej. Opracowanie dla potrzeb studium zagospodarowania 

przestrzennego województwa katowickiego. £ad, Katowice (maszynopis). 

Parusel J. B., Skowroñska K., Wower A. (red.) 2007. Korytarze ekologiczne w województwie œl¹skim – koncepcja do 

planu zagospodarowania przestrzennego województwa. Etap I. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, 

Katowice (maszynopis). 

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa œl¹skiego. 2004. Biuro Planowania przestrzennego. 

Richling A., Solon J. 1998. Ekologia krajobrazu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 

Turner M. G. 2005. Landscape ecology: what is the state of the science Annu. Rev. Ecol. Evol. Syst. 36: 319–344. 

Witkowski A. J., B³achuta J., Kotusz T., Heese T. 1999. Czerwona lista s³odkowodnej ichtiofauny Polski. Chroñmy 

Przyrodê Ojczyst¹ 55 (4): 5–19. 

119


Ecological corridors in the voivodship of Silesia – a concept to be 

included in the regional land development plan 

Jerzy B. PARUSEL, Katarzyna SKOWROÑSKA, Agnieszka WOWER 

Summary 

The voivodship of Silesia is unusually – on a national and European scale – fragmented with 

municipal and industrial buildings and transportation infrastructure. Also, it is a place of the 

occurrence of endemic, rare and endangered species and natural habitats. Therefore, the conservation 

of ecological connectivity is a very important issue requiring to be included in the process of spatial 

planning and land development on all levels of administration. The idea of ecological corridors 

appeared in planning documents of the voivodship of Silesia in the mid-1970s, when the concept of 

Ecological System of Protected Areas was developed. However, a survey of planning documents 

indicates that the need for the conservation and reconstruction of spatial continuity of open green 

areas within the Upper Silesia Industrial Region was seen as early as in the 1950s. In the land 

development plan of the Silesian voivodship currently in force (2004) ecological corridors are 

admittedly included in a diagnostic part and in the objectives, but too general scope of the plan and 

the lack of guidelines as to the protection, shaping, reconstruction, and enhancement of ecological 

corridors calls for more detailed and interdisciplinary studies. In 2006, the Department for Strategic 

and Spatial Planning of the Marshal’s Office of the voivodship of Silesia approved the performance of 

the said task, the first stage of which, the Centre for the Upper Silesia Heritage of Nature, was 

implemented in 2007. Ecological corridors were identified and demarcated based on the analysis of 

spatial use, both of land, waters and air, by vertebrates. Due to different exploitation of nature, 

resulting from the biology of individual animal groups, corridors for fish, amphibians and reptiles, 

birds, and mammals were described separately. On the basis of an analysis of the distribution of 

territories subject to legal protection, corridors for the connectivity of protected areas have been also 

demarcated. The authors of the study identified and demarcated in the Silesian voivodship: (a) 26 

ichthyological corridors of the total length of 3923.4 km, (b) 21 herpetologic corridors and steeping 

stones of a surface area of 5338 km 2 , (c) 15 ornithological corridors and 18 steeping stone of the total 

surface area of 5356 km 2 , (d) 12 corridors for large carnivores and 25 corridors for ungulates of the 

total surface area of 7531 km 2 , (e) 46 corridors for the connectivity of protected areas of the total 

surface area of 763.8 km 2 . If we consider the rank of the corridors, 62 corridors and steeping stones of 

supra-regional (including international) significance and 55 corridors of regional significance have 

been identified. The second stage of the preparation works involves an analysis of communal planning 

documents, social consultations and the introduction of ecological corridors demarcated into the land 

development plans of the region. 

120






Bia³owie¿a, 20–22 XI 2008 r. 

Aspekty metodyczno-prawne ochrony przyrody 

w planach zagospodarowania przestrzennego 

województw 

Bart³omiej KOLIPIÑSKI 

Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, 

ul. Lubelska 13, 03-802 Warszawa, e-mail: biuro@mbpr.pl 

Abstrakt: Wzrost znaczenia problematyki przyrodniczej jest cech¹ charakterystyczn¹ 

ewolucji planowania przestrzennego w Polsce i na œwiecie. Przejawia siê to przede 

wszystkim w postêpie metodologicznym sporz¹dzania planów, w coraz wiêkszym 

stopniu nastawionym na uwzglêdnianie wiedzy okreœlaj¹cej przyrodnicze cele i uwarunkowania 

rozwoju. Tendencja ta znajduje równie¿ odzwierciedlenie w ustawodawstwie. 

Po 1990 roku mamy w Polsce do czynienia z procesem ci¹g³ego reformowania 

planowania przestrzennego, czego efektem s¹ ci¹g³e zmiany podstaw prawnych tej 

dzia³alnoœci. Proces ten jest daleki od zakoñczenia: obecnie mamy w obiegu publicznym 

co najmniej trzy projekty ustaw zmieniaj¹cych ustawê o planowaniu i zagospodarowaniu 

przestrzennym, co samo w sobie jest legislacyjnym kuriozum. Równolegle, 

ale bez nale¿ytej koordynacji, zmienia siê i tworzy nowe przepisy z zakresu 

szeroko rozumianej problematyki ekologicznej, jak chocia¿by kluczow¹ z punktu 

widzenia zagospodarowania przestrzennego ustawê z 3 paŸdziernika 2008 o udostêpnianiu 

informacji o œrodowisku i jego ochronie, udziale spo³eczeñstwa w ochronie 

œrodowiska oraz o ocenach oddzia³ywania na œrodowisko. Towarzysz¹ temu czêste 

zmiany organizacyjno-kompetencyjne, zarówno w wymiarze krajowym, jak i regionalnym. 

To ci¹g³e „udoskonalanie” przepisów i struktur organizacyjnych powoduje 

permanentn¹ niepewnoœæ przes³anek, umo¿liwiaj¹cych racjonalne planowanie 

przestrzenne we wszystkich jego skalach: lokalnej, regionalnej i krajowej. W arytykule 

przeprowadzono analizê obecnych i projektowanych przepisów okreœlaj¹cych 

wymagania dotycz¹ce ochrony przyrody w planowaniu przestrzennym, pod k¹tem 

instrumentów pozwalaj¹cych na spe³nienie tych wymagañ. Generalny wniosek jest 

bardzo krytyczny: w warunkach zerwanej ci¹g³oœci systemu planowania przestrzennego, 

plany zagospodarowania przestrzennego s¹ nieskutecznym narzêdziem 

ochrony przyrody, zw³aszcza z punktu widzenia zapewnienia jej ci¹g³oœci. 

1. Wstêp 

Niniejszy artyku³ odnosi siê do kluczowego dla tematu wdra¿ania koncepcji korytarzy 

ekologicznych problemu, a mianowicie skutecznoœci planowania przestrzennego w Polsce 

jako instrumentu ochrony przyrody, a zw³aszcza ochrony korytarzy ekologicznych. Istota 

problemu kryje siê w pytaniu: jak¹ moc sprawcz¹ maj¹ ustalenia planu zagospodarowania 

przestrzennego województw i w jakiej mierze ustalenia te przek³adaj¹ siê na decyzje 

121

B. Kolipiñski 

dotycz¹ce zagospodarowania terenów (lokalizacji inwestycji) w sposób pozwalaj¹cy chroniæ 

cenne przyrodniczo obszary przed zabudow¹. Próba odpowiedzi na tak postawione pytanie – 

na podstawie doœwiadczeñ autora zwi¹zanych z realizacj¹ uchwalonego w 2004 r. planu 

zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego – nie sk³ania do optymizmu. 

Nale¿y nadmieniæ, ¿e jest to problem ogólnopolski, bêd¹cy bardziej pochodn¹ rozwi¹zañ 

systemowych planowania przestrzennego, ni¿ zale¿ny od jakoœci merytorycznej i poprawnoœci 

metodologicznej samych planów. 

2. Hierarchicznoœæ planowania 

W 1998 roku na seminarium z okazji 75-lecia Towarzystwa Urbanistów Polskich 

profesor Jerzy Ko³odziejski wyrazi³ nastêpuj¹c¹ myœl: „Systemy przestrzenne maj¹ strukturê 

hierarchiczn¹. Przyroda funkcjonuje jako system hierarchiczny w znaczeniu wspó³zale¿noœci 

ca³oœci i czêœci, a jest to zawsze zale¿noœæ czêœci od ca³oœci”. Obecny system planowania 

przestrzennego w Polsce charakteryzuje siê odmienn¹ filozofi¹. Po roku 1990 przyjêto 

bowiem, ¿e w odró¿nieniu od okresu minionego, plany zagospodarowania przestrzennego nie 

bêd¹ tworzy³y struktury hierarchicznej. Jednoczeœnie przyjêto, ¿e jedyn¹ podstaw¹ decyzji 

lokalizacyjnych bêdzie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, którego 

sporz¹dzanie nale¿y do zadañ w³asnych gminy. Przyjêcie takich za³o¿eñ oznacza, ¿e 

warunkiem realizacji ustaleñ planu województwa jest przeniesienie jego ustaleñ do planu 

miejscowego. Zgodnie z obowi¹zuj¹cymi przepisami s¹, teoretycznie, dwa tego sposoby: 

pierwszy, polegaj¹cy na wymogu zapewnienia zgodnoœci studium gminy z planem 

województwa oraz planu miejscowego ze studium gminy; drugi, polegaj¹cy na wprowadzaniu 

zadañ ponadlokalnych do planów miejscowych w trybie negocjacji – pomiêdzy marsza³kiem 

województwa a w³adzami gminy – dotycz¹cych m.in. skutków finansowych dla w³aœcicieli 

nieruchomoœci z tytu³u rezerwowania terenów pod zamierzone zadania ponadlokalne. 

W praktyce te dwa sposoby, niezale¿nie od zasadniczych w¹tpliwoœci interpretacyjnych, 

s¹ rozwi¹zaniami ma³o skutecznymi. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze stanem, 

i¿ najpierw pojawi³y siê studia gmin, a dopiero kilka lat póŸniej (po drugim etapie reformy 

samorz¹dowej) plany zagospodarowania województw. Tymczasem obowi¹zuj¹ce przepisy nie 

nak³adaj¹ na gminy obowi¹zku aktualizacji studiów gmin w przypadku, gdy ich ustalenia s¹ 

niezgodne z ustaleniami póŸniej sporz¹dzonych planów województw. To powoduje, ¿e studia 

gmin, wbrew powy¿szej zasadzie, niejednokrotnie nie s¹ powi¹zane z planami województw. 

W drugim przypadku nieskutecznoœæ polega na tym, ¿e przewidziana zasada negocjowania 

warunków finansowych zak³ada istnienie d³ugofalowych programów inwestycyjnych w ujêciu 

rzeczowo-finansowym, co jest w obecnym stanie rzeczy za³o¿eniem nierealnym. 

Odnosz¹c powy¿sze uwagi do problematyki przyrodniczej nale¿y stwierdziæ, co nastêpuje: 

Brak hierarchicznoœci planowania przestrzennego z formalnego punktu widzenia jest 

neutralizowany poprzez ustanawianie prawnych form ochrony przyrody w postaci 

parków narodowych i krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu itd. 

W takich przypadkach w trybie ustawy o ochronie przyrody ustanawiane s¹ nakazy i zakazy, 

obowi¹zuj¹ce zarówno przy sporz¹dzaniu studium gminy, planu miejscowego, 

a tak¿e decyzji o warunkach zabudowy (decyzji lokalizacyjnej). Nale¿y jednak pamiêtaæ, 

¿e w tym trybie nie mog¹ byæ ustanawiane zakazy i nakazy dla otulin obszarów 

chronionych. 

W innych przypadkach ni¿ wy¿ej opisany, tzn. dla obszarów prawnie niechronionych, 

ustalenia planów województw dotycz¹ce ochrony przyrody s¹ pozbawione œrodków 

egzekucyjnych. Maj¹ one charakter postulatywny, a nie w³adczy. Dotyczy to m.in. 

prawnie nieuregulowanej kategorii, jakimi s¹ korytarze ekologiczne. 

122

Aspekty metodyczno-prawne... 

3. Ci¹g³oœæ planowania 

Na sprawê ci¹g³oœci w planowaniu przestrzennym mo¿na patrzeæ jako na ci¹g³oœæ myœli 

planistycznej, instytucji prawnych, organizacyjn¹, czy metodologiczn¹. W ka¿dym z tych 

ujêæ istot¹ ci¹g³oœci jest wy¿szoœæ ewolucji nad rewolucj¹. Jakie znaczenie ma ci¹g³oœci 

planowania z punktu widzenia wdra¿ania koncepcji korytarzy ekologicznych w kraju Jedn¹ 

z najbardziej wyrazistych cech ewolucji planowania przestrzennego na œwiecie i w Polsce jest 

sta³e poszerzanie problematyki œrodowiska przyrodniczego w planach zagospodarowania 

przestrzennego zarówno w planach miejscowych, jak i regionalnych. Dlatego nie mo¿e dziwiæ 

fakt, ¿e w doœæ licznych przypadkach odnajdujemy w aktualnie sporz¹dzanych planach 

koncepcje dotycz¹ce kszta³towania œrodowiska przyrodniczego, których pierwotne za³o¿enia 

pochodz¹ np. z okresu miêdzywojennego. 

Pomimo oczywistych argumentów uzasadniaj¹cych potrzebê ci¹g³oœci w planowaniu 

przestrzennym, w Polsce zosta³a ona po roku 1990 w sposób radykalny i drastyczny 

przerwana. Sta³o siê tak na skutek nieprzemyœlanej decyzji o uniewa¿nieniu miejscowych 

planów zagospodarowania przestrzennego pochodz¹cych sprzed 1995 roku. By³a to, 

niestety, decyzja rewolucyjna ze wszystkimi tego konsekwencjami. Jej powody, sposób 

wcielenia w ¿ycie, a przede wszystkim jej skutki s¹ przedmiotem szerokiej dyskusji w 

œrodowisku planistów przestrzennych. 

Warto zwróciæ uwagê na skutki, jakie wywo³a³a decyzja o uniewa¿nieniu planów 

miejscowych z punktu widzenia skutecznoœci wojewódzkich planów zagospodarowania 

przestrzennego. I tak: 

(1) Przyjmuj¹c istnienie ustawowo okreœlonych zwi¹zków pomiêdzy poszczególnymi 

aktami planowania przestrzennego, warunkuj¹cymi spójnoœæ wojewódzkiej i gminnej 

polityki przestrzennej, a tak¿e zasadê zgodnoœci pomiêdzy studium gminy a planem 

miejscowym, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e decyzja o uniewa¿nieniu planów powoduje, i¿ w 

ca³ym systemie brakuje kluczowego, finalnego ogniwa, jakim jest plan miejscowy. 

(2) Ustaw oda wca, de cyd uj¹c siê na un iew a¿nienie pl anów miej scow ych, dopu œci³ jedn 

ocze œnie do in wes towa nia na te ren ach po zbaw iony ch tych pl anów. W ta kich przy - 

padk ach, a do tyc zy to obecn ie ok. 80% po wierzchni kra ju, de cyz je o wa runk ach 

za bud owy s¹ wy daw ane wy³¹cznie na pod staw ie ogó lnych norm ustaw owy ch, bez ich 

odnie sieñ w po staci pr zepi sów pra wa miej scow ego. Nale ¿y przy tym pami êtaæ, ¿e 

ustal enia stu dium gmi ny, po dobn ie jak ustal enia planów wojew ódz tw, nie s¹ prze - 

pis ami pra wa miej scow ego. Oznac za to w prak tyce, ¿e w³adze gmin, a tak¿e inne 

pu bliczne pod mioty po lit yki prze strzenn ej nie po siad aj¹ sku teczn ych ins trume ntów, 

po zwal aj¹cych efekt ywnie prze ciwd zia³aæ za miar om in west orów nie zgodn ym z ce lami 

po lit yki prze strzenn ej. W Pol sce prz yjêto bo wiem, ¿e za sada wo lno œci go spod arcz ej: 

„co nie za bron ione, to do zwol one” ma za stos owa nie ró wnie¿ do za gos poda row ania 

prze strzenn ego. 

(3) Brak planów miejscowych oznacza, ¿e warunki zabudowy nie s¹ ustalane w trybie 

demokratycznych procedur planistycznych, które gwarantuj¹ udzia³ w tym procesie 

wszystkim zainteresowanym osobom oraz instytucjom i dziêki temu pozwalaj¹ 

wywa¿aæ interesy publiczne i indywidualne. Na terenach pozbawionych planów 

decyzje dotycz¹ce zagospodarowania terenów s¹ bowiem podejmowane w trybie 

postêpowania administracyjnego, w którym prawo uczestnictwa maj¹ tylko osoby 

posiadaj¹ce tzw. interes faktyczny i prawny, co praktycznie eliminuje udzia³ 

organizacji spo³ecznych i innych podmiotów reprezentuj¹cych interesy wspólne, np. 

w sprawach œrodowiskowych. 

Wy¿ej wymienione przyczyny daj¹ wystarczaj¹c¹ podstawê do sformu³owania wniosku o potrzebie 

jak najpilniejszego przywrócenia „porz¹dku rzeczy” w sprawach zagospodarowania 

przestrzennego, polegaj¹cego na tym, ¿e jedyn¹ co do zasady podstaw¹ materialno-prawn¹ 

123

B. Kolipiñski 

zezwoleñ budowlanych powinien byæ miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. 

Niestety praktyka idzie w odwrotnym kierunku. Niedawno przyjêta ustawa znosz¹ca ochronê 

gruntów rolnych w miastach, której towarzyszy³a argumentacja neguj¹ca potrzebê istnienia 

terenów wolnych w obszarach zurbanizowanych, jest kolejnym krokiem na drodze odwrotu 

od planowania przestrzennego. Zniesienie obowi¹zku uzyskiwania tzw. zgód rolnych jest 

bowiem równoznaczne ze zniesieniem obowi¹zku sporz¹dzania planów miejscowych. 

Równie¿ rz¹dowy (Ministerstwo Infrastruktury) projekt ustawy nowelizuj¹cej przepisy o planowaniu 

i zagospodarowaniu przestrzennym, zawieraj¹cy szereg pozytywnych zmian zwiêkszaj¹cych 

skutecznoœæ planowania, w sprawie przywrócenia obligatoryjnoœci planów miejscowych 

nie odpowiada powy¿szemu wnioskowi. 

4. Segmentacja planowania 

Planowanie przestrzenne z natury rzeczy powinno posiadaæ charakter przekrojowy 

(terenowy), zapewniaj¹cy realizacjê jednej z podstawowych jego funkcji – koordynacyjnej 

w stosunku do ujêæ sektorowych. Nawet w warunkach gospodarki centralnie planowanej, 

w której mieliœmy do czynienia z dominacj¹ ujêæ sektorowych (resortowo-bran¿owych), 

planowanie przestrzenne spe³nia³o koordynacyjno-kontroln¹ rolê na miarê ówczesnych 

mo¿liwoœci, wynikaj¹cych z realiów politycznych funkcjonowania w³adz terenowych. 

Niestety, i w tej sprawie mamy obecnie do czynienia z sytuacj¹ odbiegaj¹c¹ od zdawa³oby siê 

niekwestionowanych w³aœciwoœci i regu³ planowania przestrzennego. Powodem takiego 

stanu rzeczy s¹ tzw. „specustawy”: drogowa, kolejowa i dotycz¹ca inwestycji w sprawie 

EURO 2012. W chwili obecnej przygotowywana jest ustawa energetyczna. Wszystkie maj¹ na 

celu usprawnienie realizacji inwestycji infrastrukturalnych, w tym u³atwienie ich lokalizacji. 

U³atwienie to polega na rozwi¹zaniu, zgodnie z którym w odniesieniu do lokalizacji wy¿ej 

wymienionych inwestycji przepisy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym nie maj¹ 

zastosowania. S¹ to zapisy kuriozalne, œwiadcz¹ce albo o ca³kowitym niezrozumieniu roli 

planowania przestrzennego przez ustawodawcê, albo o tym, ¿e nasze prawo przestrzenne nie 

spe³nia kryterium skutecznoœci. 

Z powy¿szych rozwa¿añ wynika jednoznaczny wniosek o koniecznoœci uporz¹dkowania 

przepisów dotycz¹cych lokalizacji inwestycji infrastrukturalnych. Jednym z kluczowych 

zagadnieñ, a wrêcz jednym z wyzwañ rozwojowych dla Polski, jest godzenie aspiracji 

cywilizacyjnych z ide¹ zrównowa¿onego rozwoju, co polegaæ powinno na szukaniu 

kompromisów i ograniczaniu potencjalnych kolizji i konfliktów przestrzennych, zwi¹zanych 

np. z korytarzami ekologicznymi i transportowymi. 

124

Aspekty metodyczno-prawne... 

Methodological and legal aspects of nature protection in the land 

development plans 

Bart³omiej KOLIPIÑSKI 

Summary 

The growing importance of the issues related to nature conserwation is a characteristic feature of 

the evolution within spatial planning in Poland and worldwide. This is primarily demonstrated in 

methodological progress within making plans, which take into account nature conservation goals and 

conditions of development. The tendency is also reflected in legislation. After 1990, in Poland, we have 

been dealing with a process of continual reform of spatial planning, which results in repetitive 

changes in legal basis for this activity. Furthermore, the process is far from being completed. At 

present, there are at least three bill drafts changing the act on planning and land development. At the 

same time, but without proper coordination, the existing legal provisions within the scope of ecology 

are changed, and the new laws are made, for instance a vital, from the point of view of land 

development, act of 3 rd October 2008 on making information on the environment and its protection 

available, on the participation of the society in the environment protection, and on the assessments of 

the influence on the environment. This is accompanied frequent changes in the field of organization 

and distribution of competence, both within the national and regional scope. This continual 

„improvement” of laws and organizational structures causes permanent unreliability of the principles 

enabling rational spatial planning on all its scales: local, regional and national. The author presents 

an analysis of the current and projected laws stipulating the requirements concerning the protection 

of nature in spatial planning as far as instruments allowing for the fulfilment of these requirements 

are concerned. A general conclusion arising from the analysis is critical: in the conditions of broken 

continuity of the spatial planning system, land development plans are an ineffective tool for the 

protection of nature. 

125






Bia³owie¿a, 20–22 XI 2008 r. 

Korytarze ekologiczne w planach zagospodarowania 

przestrzennego województw – przegl¹d koncepcji, 

metod i stanu zaawansowania prac 

Ma³gorzata MI£OSZ-CIELMA, Dorota £AWRESZUK, 

W³odzimierz JÊDRZEJEWSKI 

Zak³ad Badania Ssaków Polskiej Akademii Nauk, 

ul. Waszkiewicza 1, 17-230 Bia³owie¿a, e-mail: dlawreszuk@zbs.bialowieza.pl 

Abstrakt: Ochrona ³¹cznoœci ekologicznej jest obecnie zagadnieniem, któremu poœwiêca 

siê wiele uwagi zarówno w œrodowisku naukowym, jak wœród decydentów i planistów. 

W niniejszym artykule zaprezentowano stan zaawansowania prac nad wdra¿aniem 

koncepcji korytarzy ekologicznych w poszczególnych województwach. W wykonanej 

analizie porównawczej ujêto metody zastosowane w poszczególnych województwach do 

opracowania sieci korytarzy ekologicznych, u¿yte pojêcia i definicje oraz zakres 

uwzglêdnienia projektu korytarzy ekologicznych w dokumentach planistycznych. 

Zebrane materia³y wskazuj¹ na du¿e zró¿nicowanie zarówno pod k¹tem stanu 

zaawansowania prac, jak i przyjêtych celów i metodyki. Obecnie niemal wszystkie 

województwa przyst¹pi³y do aktualizacji planów zagospodarowania przestrzennego. 

Trwaj¹ te¿ prace nad stworzeniem nowej Koncepcji Zagospodarowania Przestrzennego 

Kraju. Sytuacja ta sprzyja przyspieszeniu prac nad wyznaczeniem sieci korytarzy 

ekologicznych we wszystkich województwach, a jednoczeœnie stwarza szansê na 

ujednolicenie stosowanych metod i pojêæ oraz zapewnienie kompleksowej ochrony 

³¹cznoœci ekologicznej w Polsce. 

1. Wstêp 

Za korytarze ekologiczne uznaje siê struktury przestrzenne, które przeciwdzia³aj¹ izolacji 

obszarów przyrodniczo cennych, umo¿liwiaj¹ migracjê zwierz¹t i roœlin w szerszej skali 

(Polski, Europy) oraz ochronê i odbudowê bioró¿norodnoœci zarówno na obszarach chronionych, 

jak i innych terenach o du¿ej wartoœci przyrodniczej (Jêdrzejewski i in. 2005, 2006). 

Korytarze ekologiczne mog¹ byæ chronione na ró¿ne sposoby, ale przede wszystkim w drodze 

planowania przestrzennego na poziomie krajowym, regionalnym, czyli wojewódzkim lub 

lokalnym. 

Konferencja „Wdra¿anie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce” (Bia³owie¿a, 20–24 

listopada 2008 roku) umo¿liwi³a spotkanie i wymianê doœwiadczeñ specjalistów wielu 

dziedzin, miêdzy innymi przedstawicieli biur planowania przestrzennego i pracowników 

nauki zajmuj¹cych siê zagadnieniami ochrony przyrody i ³¹cznoœci ekologicznej oraz 

planowania przestrzennego. Niniejszy artyku³ podsumowuje stan zaawansowania prac nad 

126

Korytarze ekologiczne w planach... 

wdra¿aniem koncepcji korytarzy ekologicznych do planów zagospodarowania przestrzennego 

województw. 

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW) jest dokumentem 

planistycznym na poziomie regionalnym. Plan ten nie stanowi aktu prawa, jest jednak wi¹- 

¿¹cy dla procesu planowania przestrzennego na poziomie gminy. Jednym z celów PZPW jest 

zapewnienie spójnoœci przyrodniczej w skali województwa poprzez w³¹czenie regionalnej 

sieci obszarów chronionych, z uwzglêdnieniem ochrony œrodowiska, przyrody i krajobrazu 

kulturowego. W obowi¹zuj¹cych PZPW ochrona zasobów przyrodniczych jest gwarantowana 

g³ównie poprzez ujêcie istniej¹cych form ochrony przyrody, proponowanie nowych obszarów 

do objêcia ochron¹ oraz uwzglêdnienie potrzeby zachowania spójnoœci ekologicznej w skali 

województwa. Wdra¿anie koncepcji korytarzy ekologicznych nabiera w tym œwietle du¿ego 

znaczenia. 

Okresowe oceny PZPW wykaza³y potrzebê przeprowadzenia aktualizacji tych dokumentów, 

g³ównie ze wzglêdu na dostosowanie ich do wymagañ narzuconych ustaw¹ z dnia 27 

marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. W ostatnich latach nast¹pi³y 

równie¿ istotne zmiany prawne, maj¹ce wp³yw na proces planowania przestrzennego, 

g³ównie w zakresie ochrony œrodowiska (w szczególnoœci Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska 

z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków 

roœlin i zwierz¹t, wymagaj¹cych ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000). 

W zwi¹zku z powy¿szym, wszystkie województwa przygotowuj¹ siê do aktualizacji PZPW i wiêkszoœæ 

jest w trakcie prac nad nowymi koncepcjami planów. Na nowo s¹ opracowywane 

równie¿ sieci obszarów chronionych oraz koncepcje zachowania spójnoœci ekologicznej tych 

obszarów. 

Oceny stanu zaawansowania prac w poszczególnych województwach dokonano na 

podstawie analizy obowi¹zuj¹cych PZPW (patrz: spis materia³ów na koñcu tekstu), zebranych 

materia³ów i referatów wyg³oszonych podczas konferencji (Bryl 2009, Flanz 2009, 

Kolipiñski 2009, Michalczuk 2009, Parusel i in. 2009, Paturalska-Nowak, Szymañska 2009) 

oraz ankiet przes³anych do wojewódzkich biur planistycznych. W ankiecie wszystkie 

województwa zosta³y poproszone o udzielenie informacji na temat wdra¿ania koncepcji 

korytarzy ekologicznych w planach zagospodarowania przestrzennego z rozró¿nieniem na 

obecnie obowi¹zuj¹ce i aktualizowane PZPW. Po napisaniu pierwszej wersji artyku³ zosta³ 

rozes³any do sprawdzenia i aktualizacji do wszystkich 16 województw. Dane GIS o przebiegu 

korytarzy ekologicznych udostêpni³y 4 województwa – dolnoœl¹skie, ³ódzkie, opolskie i œl¹skie. 

Warto w tym miejscu podkreœliæ, ¿e przedstawione w artykule informacje zosta³y 

pozyskane z biur planistycznych i urzêdów wojewódzkich w okresie od listopada 2008 do 

koñca marca 2009. Czêœæ województw jest w trakcie prowadzenia analiz powi¹zañ 

przyrodniczych i prac nad wdra¿aniem koncepcji korytarzy ekologicznych. Zatem 

zaprezentowane w niniejszym artykule dane mog³y ulec zmianie. 

2. Stan zaawansowania prac nad wdra¿aniem koncepcji korytarzy 

ekologicznych 

Z analizowanych ankiet wynika, ¿e 11 województw zdefiniowa³o pojêcie korytarzy ekologicznych 

w swoich pracach planistycznych (Tabela 1). W województwie kujawskopomorskim 

korytarze ekologiczne zdefiniowane zosta³y jako „tereny stanowi¹ce ³¹czniki 

pomiêdzy obszarami chronionymi oraz umo¿liwiaj¹ce migracjê roœlin i zwierz¹t. Jako czêœæ 

systemu ekologicznego przyczyni¹ siê do zachowania bioró¿norodnoœci regionu, zachowania 

równowagi przyrodniczej oraz trwa³oœci procesów biologicznych”, w lubelskim jako “obszar 

pomiêdzy dwoma lub wieloma obszarami chronionymi, niezabudowany, umo¿liwiaj¹cy 

migracje roœlin i zwierz¹t”, w opolskim jako “struktury linijne zapewniaj¹ce powi¹zania 

127

T abela 1. K oncepcja korytarzy ekologicznych w obecnych aktualizowanych planach zagospodarowania przestrzennego województw – wyniki badañ ankietowych oraz wyniki anali z 

m ateria³ów dostêpnych na stronach internetowych województw. ZBS PAN – Pr o jekt korytarzy ekologicznych ³¹cz¹cych sieæ Natura 2000 w Polsce (Jêdrzejewski in. 2005). ECONET – 

S ieæ ekologiczna ECONET-POLSKA (Liro i in. 1995), PEEN – Paneuropejska Sieæ Ekologiczna, WO – w trakcie opracowywania, BI – brak informacji, B – brak . 

Województwo 

Czy przyjêto 

definicjê 

korytarzy 

ekologicznych 

Czy w obowi¹zuj¹cym 

PZPW uwzglêdniono 

koncepcjê 

korytarzy 

e kologicznych 

Koncepcje korytarzy 

uwzglêdnione 

w obecnych 

PZPW 

Czy granice 

przebiegu 

korytarzy 

wskazano na 

rysunku planu 

Czy przyst¹piono 

do 

aktualizacji 

PZPW 

Czy 

w nowym 

PZPW uwzglêdniona 

bêdzie koncepcja 

korytarzy 

ekologicznych 

Koncepcje 

wyznaczaniu 

opracowania uwzglêdnione 

korytarzy ekologicznych 

1 D olnoœl¹ski e W O T A K E CONE T 

T A K 

T A K T A K ECONET, ZBS PAN, obszary dolin rzecznych , 

2 Kujawsko - 

pomorskie 

3 L ubelski e T A K 

A K 

4 L ubuski e 

T A K 

A K 

5 £ ódzki e 

T A K 

A K 

T AK T A K Analiza powi¹za ñ 

przyrodniczych 

T ECONET i powi¹zani a 

formami 

pomiêdzy 

ochrony przyrody 


ochropomiêdzy 

formami 

ny przyrody (prognoza 

s kutków wp³ywu usta le 

ñ 

PZPW na œrodowisko) 

T obszary doli n 

ECONET i 

r zecznyc h 

T AK 

T A K 

A K 

przy 

TAK 

opracowanie ekofizjograficzne 

T R ó¿ne dostêpn e 

W O 

T AK 

T A K T A K ZBS PAN, powi¹zania pomiêdzy ostojam i 

N IE 

T A K 

A K 

przyrody korytarze wyznaczone metod¹ 

ci¹g³oœci ekologicznej, PEEN 

T powi¹zania pomiêdzy formam i 

ZBS PAN i 


T AK 

T A K T A K ZBS PAN, obszary dolin rzecznych du¿ e 

kompleksy 

i r egionalne ) 

leœne 

(korytarze 

6 M a³opolski e B T A K E CONE T 

T A K 

T A K T A K ZBS PAN, ECONET, korytarze ekologiczn e 

7 M azowiecki e T A K T A K E CONE T 

A K 

8 O polski e 

K 

9 P odkarpacki e B A K 

1 0 P odlaski e T A K 

K 

1 1 P omorski e T A K 

A K 

T E 

T A 

T A K E CONE T 

T A K 

K 

T T 

T A 

korytarz e 

E CONE 

N I E 

A K 

Leœne 

migracyjne 

T p³ató w 

Koncepcja 

i korytarz y 

1 2 Œ l¹ski e 

T A K T A K ECONET i studiu m 

struktur 

ekologicznych 

1 3 Œ wiêtokrzyski e T A K T A K ECONET i studiu m 

1 4 Warmiñsko - 

mazurskie 

1 5 W ielkopolski e T A K 

A K 

1 6 Zachodnio - 

pomorskie 

struktur 

ekologicznych 

T AK 

K 

N I 

K 

T A 

K 

g³ówne 

w Ma³opolsce (Perzanowska in. 2005 ) 

T A 

I 

T A 

ECONET i opracowani e 

Czy granice 

przebiegu 

korytarzy zosta³y 

opracowane na 

mapie 

TAK 

TAK 

TAK 

WO 

B NI E 

ZBS PAN, 

ekofizjograficzne 

T T A K Z BS PAN i opracowanie ekofizjograficzn e W O 

T A 

T A K Z BS PAN i opracowanie ekofizjograficzn e TA K 

T AK 

T A K T A K Z BS PAN i opracowanie ekofizjograficzn e TA K 

T AK 

T A K 

A K 

T ZBS PAN, ECONET, korytarze pogranicza , 

korytarze s¹siednich województw oraz 

korytarze by³ych województw (bielskie, 

czêstochowskie, katowickie), korytarze 

ichtiologiczne, herpetologiczne, teriologiczne 

i ornitologiczne oraz korytarze spójnoœc i 

obszarów chronionych 

T AK 

T A K T A K Z BS PAN i obszary dolin rzecznyc h 

W O 

W O T A K E CONE T 

T A K 

T A K T A K ZBS PAN, doliny rzeczne, zidentyfikowan e 


formami 

pomiêdzy 


k 

orytarze przelotów ptaków, PZPW s¹siednich, 

o pracowania ekofizjograficzne, inne Ÿród³ a 

(w tym PEEN ) 

T AK 

T A K T A K ZBS PAN i obszary dolin rzecznych, kory - 

t a rze migracji ptaków, sieæ zieleni przydro¿ n ej , 

leœne korytarze ekologiczne, g³ówne korytarze 

m igracji du¿ych zwierz¹t l¹dowych, krajow e 

korytarze migracyjne umo¿liwiaj¹ce 

r ozprzestrzenianie siê i wymianê genetyczn ¹ 

roœlin i zwierz¹t oraz sieæ ekologiczn¹ 

Poznañskiego Obszaru Metropolitarnego 

B T A K B I 

N I E 

T A K T A K Obszary dolin rzecznych opracowani e 

ekofizjograficzne 

TAK 

TAK 

TAK 

TAK 

TAK 

i 

i 

i 

i 

i 

i 

i 

128


funkcjonalno-przestrzenne pomiêdzy geosystemami, wymianê materii, energii, informacji 

genetycznej i ci¹g³oœci procesów ekologicznych pomiêdzy strefami, obszarami i wêz³ami 

ekologicznymi”, a w œwiêtokrzyskim jako “struktury przestrzenne, które umo¿liwiaj¹ 

rozprzestrzenianie siê gatunków pomiêdzy obszarami wêz³owymi oraz terenami 

przylegaj¹cymi do nich”. 

Na podstawie zebranych materia³ów graficznych i ankietowych mo¿na przyj¹æ, ¿e wszystkie 

województwa uwzglêdni³y potrzebê wdra¿ania koncepcji korytarzy ekologicznych przy 

opracowywaniu obecnie obowi¹zuj¹cych PZPW (Tabela 1). Szeœæ województw (6/16) stworzy³o 

koncepcjê wojewódzkich korytarzy ekologicznych w oparciu o sieæ ECONET-POLSKA, 

opracowan¹ przez Liro i in. (1995), 6 województw (lubelskie, lubuskie, ³ódzkie, œl¹skie, œwiêtokrzyskie 

i wielkopolskie) przeprowadzi³o dodatkowe analizy nad ³¹cznoœci¹ ekologiczn¹ 

i zaproponowa³o do³¹czenie nowych obszarów o znaczeniu regionalnym do sieci ekologicznej 

ECONET-POLSKA, 3 województwa (kujawsko-pomorskie, podlaskie i pomorskie) zaproponowa³y 

ECONET-POLSKA 

Wojewódzkie opracowania w³asne 

Granice województw 

Formy ochrony przyrody 

Obszary Natura 2000 

Ryc. 1. Korytarze ekologiczne wg rysunków zamieszczonych w obecnie obowi¹zuj¹cych planach 

zagospodarowania przestrzennego województw. 

129

M. Mi³osz-Cielma i in. 

odmienne sieci korytarzy ekologicznych na podstawie w³asnych opracowañ i analiz ekofizjograficznych. 

W przypadku województwa zachodniopomorskiego nie uda³o siê dotrzeæ do 

informacji na temat koncepcji korytarzy ekologicznych uwzglêdnionych w obowi¹zuj¹cym 

PZPW. Je¿eli chodzi o przyjêcie przebiegu granic w rysunku planu PZPW, uczyni³o to 13 

województw. W wiêkszoœci przypadków pokrywa siê to ze zdefiniowanym podejœciem 

metodologicznym, oprócz województwa œwiêtokrzyskiego, które przyjê³o przebieg granic sieci 

ECONET-POLSKA. Rycina 1 pokazuje graficzn¹ syntezê koncepcji korytarzy ekologicznych 

przyjêtych przez poszczególne województwa. 

15 województw zadeklarowa³o, ¿e przyst¹pi³y do projektu zmiany PZPW. Nie uczyni³o 

tego jeszcze województwo mazowieckie. Województwa s¹ na ró¿nych etapach procedury 

planistycznej. Na przyk³ad województwo œwiêtokrzyskie jest na etapie analizy uwarunkowañ 

zewnêtrznych i wewnêtrznych, kujawsko-pomorskie zakoñczy³o etap opracowywania 

uwarunkowañ, w lubuskim zakoñczono prace nad sporz¹dzeniem wstêpnego projektu 

Zmiany Planu i trwaj¹ przygotowania do etapu opiniowania i uzgadniania przedmiotowego 

opracowania, a w wielkopolskim zakoñczono ju¿ etap opiniowania i uzgadniania projektu 

zmiany PZPW. 

Wed³ug zebranych materia³ów, koncepcja korytarzy ekologicznych zostanie uwzglêdniona 

przy aktualizacji wszystkich PZPW. Ró¿ny jest jednak sposób wyznaczania oraz stopieñ 

zaawansowania prac nad wyznaczaniem korytarzy. Wojewódzkie sieci korytarzy ekologicznych 

powstaj¹ g³ównie w oparciu o dwa opracowania: ECONET-POLSKA (Liro i in. 1995) oraz 

ZBS PAN (Jêdrzejewski i in. 2005). Przy tworzeniu sieci korytarzy ekologicznych w przypadku 

9 województw (9/15) uwzglêdniono koncepcjê ZBS PAN i opracowania w³asne, 4 województw 

– ZBS PAN, ECONET-POLSKA i opracowania w³asne, 1 województwa 

(kujawsko-pomorskiego) – opracowania w³asne, a 1 województwa (zachodniopomorskiego) – 

koncepcjê ECONET-POLSKA i opracowania w³asne. Dotychczas 10 województw opracowa³o 

ju¿ wstêpn¹ koncepcjê przebiegu granic korytarzy ekologicznych w formie graficznej. 5 województw 

(kujawsko-pomorskie, ma³opolskie, podkarpackie, œwiêtokrzyskie i warmiñskomazurskie) 

jest w trakcie tworzenia takiego opracowania. Rycina 2 pokazuje koncepcje 

korytarzy ekologicznych opracowanych przez poszczególne województwa. W przypadku 2 województw 

(opolskiego i wielkopolskiego) przyjêto granicê sieci korytarzy ekologicznych 

wed³ug koncepcji ZBS PAN, ECONET-POLSKA i opracowañ w³asnych, 1 województwa 

(lubuskiego) – ZBS PAN, 3 województw (pomorskiego, œl¹skiego i zachodniopomorskiego) – 

opracowañ w³asnych, a w przypadku 4 województw (dolnoœl¹skiego, lubelskiego, ³ódzkiego 

i podlaskiego) wed³ug koncepcji ZBS PAN i dodatkowych analiz powi¹zañ ekologicznych. 

Województwa wielkopolskie, ³ódzkie i opolskie wykorzystuj¹ istniej¹ce koncepcje do analiz 

i uzupe³niaj¹ je o regionalne powi¹zania ekologiczne. W województwie wielkopolskim 

wykorzystano istniej¹ce koncepcje korytarzy ekologicznych, ale dodano dodatkowo sieæ 

korytarzy rzecznych, korytarze migracji ptaków zwi¹zane z wiêkszymi dolinami rzecznymi, 

sieæ zieleni przydro¿nej, leœne korytarze ekologiczne, g³ówne korytarze migracji du¿ych 

zwierz¹t l¹dowych, sieæ ekologiczn¹ Poznañskiego Obszaru Metropolitarnego oraz krajowe 

korytarze migracyjne umo¿liwiaj¹ce rozprzestrzenianie siê i wymianê genetyczn¹ roœlin 

i zwierz¹t. Niektóre województwa przeprowadzaj¹ w³asne kompleksowe analizy odpowiadaj¹ce 

skali województwa. Korytarze ekologiczne w województwie lubelskim zosta³y opracowane 

przy wykorzystaniu metody analizy ci¹g³oœci ekologicznej i powi¹zañ funkcjonalnych; 

wyró¿nione zosta³y te¿ korytarze ekologiczne leœne i dolinne. W zachodnio-pomorskim uwzglêdniono 

opracowania ekofizjograficzne i wyró¿niono obszary wiêkszych dolin rzecznych. Dla 

województwa œl¹skiego przeprowadzono szczegó³owe analizy i oddzielnie opracowano 

korytarze migracyjne ptaków, ssaków, p³azów, gadów, ryb i minogów oraz korytarze spójnoœci 

ekologicznej (Parusel i in. 2007). 

130


ECONET-POLSKA 

ZBS PAN 

Wojewódzkie opracowania w³asne 

Granice województw 

Formy ochrony przyrody 

Obszary Natura 2000 

Ryc. 2. Korytarze ekologiczne aktualnie przygotowywane na potrzeby nowych, zmienionych planów 

zagospodarowania przestrzennego województw (wg danych otrzymanych z wojewódzkich biur 

planowania przestrzennego). Propozycje przebiegu granic korytarzy ekologicznych przygotowywane 

dla poszczególnych województw oparte s¹ na ró¿nych koncepcjach (ECONET-POLSKA, ZBS PAN) 

oraz opracowaniach w³asnych. 

3. Wnioski 

Problem wdro¿enia koncepcji korytarzy ekologicznych do wojewódzkich planów zagospodarowania 

przestrzennego jest zagadnieniem wci¹¿ aktualnym. Zaprezentowane przez 

wojewódzkie biura planowania przestrzennego opracowania dotycz¹ce regionalnych sieci 

korytarzy ekologicznych wskazuj¹ na du¿e zró¿nicowanie przestrzenne tego zagadnienia, 

zró¿nicowany stopieñ zaawansowania prac oraz szeroki wachlarz podejœæ metodologicznych. 

Dziêki graficznej syntezie przebiegu granic korytarzy ekologicznych przyjêtych w poszczególnych 

województwach ³atwo zauwa¿yæ brak spójnoœci pomiêdzy poszczególnymi województwami, 

131


jak równie¿ brak spójnej koncepcji wy³aniaj¹cej siê z opracowañ wojewódzkich na poziomie 

krajowym. 

Jak widaæ po trudnoœciach, jakie maj¹ poszczególne województwa przystêpuj¹ce do 

opracowania regionalnych sieci korytarzy ekologicznych, kluczowym zadaniem jest obecnie 

opracowanie spójnej sieci ekologicznej dla ca³ego kraju i przedstawienie jasnych wytycznych 

dla jej wdra¿ania i rozwijania na ni¿szych szczeblach. Sieæ taka powinna zostaæ opracowana 

w oparciu o istniej¹ce opracowania i dodatkowo wzbogacona o wyniki innych szczegó³owych 

analiz, a przede wszystkim korytarzy migracyjnych dla gatunków wodnych i ewentualnie 

ptaków. Dodatkowo, sieæ korytarzy powinna zostaæ utworzona w nawi¹zaniu do 

Paneuropejskiej Sieci Ekologicznej (PEEN) i powinny siê w niej znaleŸæ zarówno obszary 

chronione prawem polskim jak i europejskim. Korytarze powinny zostaæ wyznaczone 

obszarowo tak, aby ³atwiej by³o je obj¹æ ochron¹ planistyczn¹ (rozumie siê przez to 

dokumenty planistyczne tj. plany ochrony oraz prace studialne maj¹ce za zadanie okreœlenie 

dopuszczalnych funkcji na danym terenie). Tak opracowana sieæ bêdzie stanowi³a 

podstawowy instrument dla krajowej, regionalnej i miêdzynarodowej polityki w zakresie 

planowania przestrzennego i ochrony przyrody oraz identyfikowania i ³agodzenia konfliktów 

przy planowaniu inwestycji liniowych. 

W celu usprawnienia procesu wdra¿ania korytarzy ekologicznych do dokumentów planistycznych, 

ujednolicenia podejœæ i szczegó³owoœci opracowañ, niezbêdne jest stworzenie 

odpowiedniego wsparcia instytucjonalno-prawnego. Korytarze ekologiczne powinny posiadaæ 

odpowiedni zapis prawny i byæ czêœci¹ opracowañ planistycznych na wszystkich szczeblach. 

Obecny stan podkreœla potrzebê wypracowania wspólnej metodologii wyznaczania 

korytarzy ekologicznych oraz okreœlenia priorytetowych elementów œrodowiska przyrodniczego, 

które nale¿y braæ pod uwagê przy tworzeniu sieci ekologicznej. Wa¿ne jest wypracowanie 

wspólnych definicji i pojêæ. Du¿ym utrudnieniem przy opracowywaniu krajowej sieci 

ekologicznej mo¿e byæ brak danych GIS w niektórych województwach, b¹dŸ brak mo¿liwoœci 

ich udostêpniania. Zastosowanie narzêdzi GIS oraz wzajemna wymiana informacji 

umo¿liwi³yby wspó³pracê miêdzy województwami oraz specjalistami ró¿nych dziedzin, a tak¿e 

w³aœciwe koordynowanie prac. Niezbêdne jest jednak precyzyjne wskazanie instytucji administracji 

publicznej koordynuj¹cej, odpowiedzialnej za te zadania na poziomie kraju (np. 

Ministerstwo Œrodowiska). 

Sytuacja, w której wiêkszoœæ województw przyst¹pi³a do aktualizacji PZPW oraz 

rozpoczê³a prace nad tworzeniem nowej Koncepcji Zagospodarowania Przestrzennego Kraju, 

stwarza mo¿liwoœæ rzeczywistego wdro¿enia koncepcji korytarzy ekologicznych, ujednolicenia 

metod i pojêæ oraz zapewnienia hierarchicznoœci koncepcji korytarzy pocz¹wszy od 

skali krajowej, poprzez regionaln¹ do lokalnej. Nieodzownym elementem tych dzia³añ powinno 

byæ promowanie wiedzy ekologicznej wœród spo³eczeñstwa oraz wprowadzenie i egzekwowanie 

odpowiedzialnoœci regionalnych i lokalnych organów w³adzy za ochronê ³¹cznoœci 

ekologicznej. 

Podziêkowania: Autorzy pragn¹ podziêkowaæ wszystkim wojewódzkim biurom planowania przestrzennego 

i urzêdom za udostêpnione materia³y, udzielone informacje oraz sprawdzenie artyku³u przed publikacj¹. 

Literatura 

Bryl M. 2009. Korytarze ekologiczne w strukturze województwa wielkopolskiego i Poznañskiego Obszaru Metropolitalnego. 

[W: W. Jêdrzejewski, D. £awreszuk (red.) Ochrona ³¹cznoœci ekologicznej w Polsce. Materia³y konferencji 

miêdzynarodowej "Wdra¿anie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce", Bia³owie¿a, 20-22 XI 2008 r.]. 

Zak³ad Badania Ssaków PAN, Bia³owie¿a: 97–102. 

Flanz S. 2009. Korytarze ekologiczne w opracowaniach planistycznych województwa kujawsko-pomorskiego. [W: W. 

Jêdrzejewski, D. £awreszuk (red.) Ochrona ³¹cznoœci ekologicznej w Polsce. Materia³y konferencji 

miêdzynarodowej "Wdra¿anie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce", Bia³owie¿a, 20-22 XI 2008 r.]. 

Zak³ad Badania Ssaków PAN, Bia³owie¿a: 94–96. 

132


Jêdrzejewski W., Nowak S., Kurek R. Mys³ajek R. W., Stachura K., Zawadzka B. 2006. Zwierzêta a drogi. Metody 

ograniczania negatywnego oddzia³ywania dróg na populacje dzikich zwierz¹t. Wyd. II. Zak³ad Badania Ssaków 

Polskiej Akademii Nauk, Bia³owie¿a. 

Jêdrzejewski W., Nowak S., Stachura K., Skierczyñski M., Mys³ajek R., Niedzia³kowski K., Jêdrzejewska B., Wójcik J., 

Zalewska H., Pilot M. 2005. Projekt korytarzy ekologicznych ³acz¹cych Europejsk¹ sieæ Natura 2000 w Polsce. 

Opracowanie wykonane dla Ministerstwa Œrodowiska, Program Phare PL0105 02, Zak³ad Badania Ssaków PAN, 

Bia³owie¿a. 

Kolipiñski B. 2009. Aspekty metodyczno-prawne ochrony przyrody w planach zagospodarowania przestrzennego 

województw. [W: W. Jêdrzejewski, D. £awreszuk (red.) Ochrona ³¹cznoœci ekologicznej w Polsce. Materia³y 

konferencji miêdzynarodowej "Wdra¿anie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce", Bia³owie¿a, 20-22 XI 

2008 r.]. Zak³ad Badania Ssaków PAN, Bia³owie¿a: 121–125. 

Liro A., G³owacka I., Jakubowski W., Kaftan J., Matuszkiewicz A. J., Szacki J. 1995. Koncepcja krajowej sieci 

ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN, Warszawa. 

Michalczuk W. 2009. Sieæ korytarzy ekologicznych województwa lubelskiego. [W: W. Jêdrzejewski, D. £awreszuk (red.) 

Ochrona ³¹cznoœci ekologicznej w Polsce. Materia³y konferencji miêdzynarodowej "Wdra¿anie koncepcji 

korytarzy ekologicznych w Polsce", Bia³owie¿a, 20-22 XI 2008 r.]. Zak³ad Badania Ssaków PAN, Bia³owie¿a: 

108–112. 

Parusel J. B., Skowroñska K., Wower A. (red.) 2007. Korytarze ekologiczne w województwie œl¹skim – koncepcja do 

planu zagospodarowania przestrzennego województwa. Etap I. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, 

Katowice: 1–180 (maszynopis). 

Parusel J. B., Skowroñska K., Wower A. 2009. Korytarze ekologiczne w województwie œl¹skim – koncepcja do planu 

zagospodarowania przestrzennego województwa. [W: W. Jêdrzejewski, D. £awreszuk (red.) Ochrona ³¹cznoœci 

ekologicznej w Polsce. Materia³y konferencji miêdzynarodowej "Wdra¿anie koncepcji korytarzy ekologicznych w 

Polsce", Bia³owie¿a, 20-22 XI 2008 r.]. Zak³ad Badania Ssaków PAN, Bia³owie¿a: 113–120. 

Paturalska-Nowak E., Szymañska A. 2009. Usankcjonowanie prawne ustaleñ planu zagospodarowania przestrzennego 

województwa ³ódzkiego. [W: W. Jêdrzejewski, D. £awreszuk (red.) Ochrona ³¹cznoœci ekologicznej w Polsce. 

Materia³y konferencji miêdzynarodowej "Wdra¿anie koncepcji korytarzy ekologicznych w Polsce", Bia³owie¿a, 

20-22 XI 2008 r.]. Zak³ad Badania Ssaków PAN, Bia³owie¿a: 103–107. 

Perzanowska J., Makomaska-Juchiewicz M., Cierlik G., Król W., Tworek S., Kotoñska B., Okarma H. 2005. Korytarze 

ekologiczne w Ma³opolsce. Instytut Nauk o Œrodowisku Uniwersytetu Jagielloñskiego i Instytut Ochrony 

Przyrody Polskiej Aksdemii Nauk, Kraków. 

Materia³y: dokumenty planistyczne 

Opracowanie ekofizjograficzne województwa opolskiego 2007. Urz¹d Marsza³kowski Województwa Opolskiego, 

Departament Polityki Regionalnej i Przestrzennej. 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Dolnoœl¹skiego 2002. Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we 

Wroc³awiu. http://www.wbu.wroc.pl/INF/INFOR_OPR/PZPW/pzpwd.htm 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Kujawsko-Pomorskiego 2003. Kujawsko-Pomorskie Biuro 

Planowania Przestrzennego Rozwoju i Regionalnego we W³oc³awku. http://bip.kujawsko-pomorskie.pl/ 

files/roz_reg/planowanie/plan/Plan.pdf 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa £ódzkiego 2002. Biuro Planowania Przestrzennego Województwa 

£ódzkiego w £odzi. http://bppwl.lodzkie.pl/kat/id/50 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubelskiego 2002. Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie. 

http://www.plan.lubelskie.pl/ 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego 2002. Zarz¹d Województwa Lubuskiego. 

http://www.lubuskie.pl/pl/index.phpaction2=show_subcategory&category_name=STRATEGIA&category_id 

=11&action=show_subsubcategory_info&subsubcategory_id=441 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Ma³opolskiego 2003. Urz¹d Marsza³kowski Województwa 

Ma³opolskiego, Departament Œrodowiska i Rozwoju Wsi. http://www.malopolskie.pl/Planowanie/Plan/ 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego 2004. Mazowieckie Biuro Planowania 

Przestrzennego i Rozwoju Regionalnego. http://www.mbpr.pl/images/zpp/PZPWOJMAZ.pdf 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Opolskiego 2002. Urz¹d Marsza³kowski Województwa Opolskiego, 

Biuro Planowania Przestrzennego. http://rpo.opolskie.pl/docs/plan2.pdf 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Podkarpackiego 2002. Podkarpackie Biuro Planowania 

Przestrzennego w Rzeszowie. http://www.pbpp.pl/_pliki_do_pobrania/pobierz.phpid=5 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Podlaskiego 2003. Podlaskie Biuro Planowania Przestrzennego 

w Bia³ymstoku. http://bip.pbppb.wrotapodlasia.pl/index.phppid=plan_zag 

133


Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego 2002. Departament Rozwoju Regionalnego 

i Przestrzennego Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Pomorskiego. http://www.woj-pomorskie.pl/ 

Pages/Lang/pl/Article/wazne,zagospodarowanie.html 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Œl¹skiego 2004. Wydzia³ Zagospodarowania Przestrzennego 

Urzêdu Marsza³kowskiego Województwa Œl¹skiego. http://www.silesia-region.pl/przest_plan/pzpws.pdf (wraz 

z prognoz¹ oddzia³ywania na œrodowisko i opracowaniem ekofizjograficznym) 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Œwiêtokrzyskiego 2002. Œwiêtokrzyskie Biuro Rozwoju 

Regionalnego w Kielcach. http://www.sejmik.kielce.pl/temp/zdjecia_kat/1068/plan.pdf 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Warmiñsko-mazurskiego 2002. Warmiñsko-mazurskie Biuro 

Planowania Przestrzennego. http://www.wmbpp.olsztyn.pl/download/plan.pdf 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego 2002. Biuro Planowania Przestrzennego 

w Poznaniu. http://www.wbpp.poznan.pl/opracowania/PLAN/glowna.htm 

Projekt Zmiany Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego 2008. Wielkopolskie Biuro 

Planowania Przestrzennego w Poznaniu. http://wbpp.poznan.pl/plan/ 

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego 2002. Regionalne Biuro Gospodarki 

Przestrzennej Województwa Zachodniopomorskiego. http://www.rbgp.pl/projekty/plan/plan_wojew_zachod.pdf 

Wykorzystane dane GIS 

Formy ochrony przyrody i obszary Natura 2000, Generalna Dyrekcja Ochrony Œrodowiska w Warszawie. 

Podzia³ administracyjny kraju, ESRI Data & Maps © 2003 ESRI. 

Przebieg korytarzy ekologicznych ECONET-POLSKA, Fundacja IUCN Poland. 

Przebieg korytarzy ekologicznych województwa dolnoœl¹skiego, Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wroc³awiu. 

Przebieg korytarzy ekologicznych województwa ³ódzkiego, Biuro Planowania Przestrzennego Województwa £ódzkiego 

w £odzi. 

Przebieg korytarzy ekologicznych województwa opolskiego, Departament Polityki Regionalnej i Przestrzennej, Urz¹d 

Marsza³kowski w Opolu. 

Przebieg korytarzy ekologicznych województwa lubelskiego, Biuro Planowania Przestrzennego w Lublinie. 

Ecological corridors in the Polish spatial planning system on regional 

level – overview of concepts, methods and implementation progress 

Ma³gorzata MI£OSZ-CIELMA, Dorota £AWRESZUK, W³odzimierz JÊDRZEJEWSKI 

Summary 

Protection of ecological connectivity raises big attention not only on the scientific arena, but also 

between decision makers and planners. The article summarises implementation of the ecological 

corridors concept in spatial planning on the voivodship level. It was written based on the comparison 

analysis between different voivodships, which included methodology and terminology aspects as well 

as the position of ecological corridors in regional planning documents. Results show that there is a big 

variety of accepted goals, methods and extents to which voivodships implemented ecological corridors 

in spatial planning plans. However, in current situation almost all voivodships are working on the new 

edition of spatial plans, also national spatial plan will be updated. This situation creates opportunities 

to improve process of ecological corridors implementation, agree on common approaches and 

definitions in order to strengthen the ecological connectivity protection in Poland. 

134

Korytarze ekologiczne 

a planowanie przestrzenne






Bia³owie¿a, 20–22 XI 2008 r. 

Korytarze ekologiczne – podobieñstwa i ró¿nice 

w skali wewn¹trzkrajobrazowej i ponadregionalnej 

Jerzy SOLON 

Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, 

ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa, e-mail: j.solon@twarda.pan.pl 

Abstrakt: Pojêcie „korytarza ekologicznego” mo¿na rozumieæ dwojako: (a) jako element 

modelu struktury przestrzennej krajobrazu (model p³atów, korytarzy i t³a); (b) jako 

rzeczywista struktura przestrzenna wystêpuj¹ca w przyrodzie. Wyznaczanie korytarzy 

ekologicznych mo¿e bazowaæ na ró¿nych podstawach teoretycznych i metodycznych. 

W zwi¹zku z tym mo¿na mówiæ o wyznaczaniu korytarzy metod¹: (1) a po ster iori, czy li 

na podstawie obserwacji rzeczywistych tras przemieszczania siê organizmów; (2) a priori, 

czyli na podstawie przypuszczeñ, co do przydatnoœci poszczególnych fragmentów 

(elementów) krajobrazu. W tym drugim przypadku podstaw¹ wyró¿niania korytarzy 

mo¿e byæ: (a) obecnoœæ odpowiednich elementów liniowych, (b) brak barier w przestrzeni, 

(c) jakoœæ i „przyjaznoœæ” poszczególnych elementów mozaiki krajobrazowej. 

Sposób wyznaczania korytarza, jego budowa wewnêtrzna oraz zasady zarz¹dzania zale¿¹ 

od przyjêtej skali przestrzennej i przeznaczenia dla okreœlonych grup organizmów. 

W artykule przedstawiono przyk³ady ilustruj¹ce powy¿sze tezy oraz przedyskutowano 

postulaty (za³o¿enia) s³u¿¹ce do poprawnego kszta³towania struktury korytarzy w skali 

przestrzennej gminy (korytarze wewn¹trzkrajobrazowe) oraz w skali (miêdzy)wojewódzkiej 

(korytarze ponadregionalne). 

1. Wstêp 

W ci¹gu ostatnich lat znacznie wzros³a œwiadomoœæ potrzeby wprowadzenia korytarzy 

ekologicznych do systemu terytorialnej ochrony przyrody w Polsce. Te potrzeby wynikaj¹ nie 

tylko z zaleceñ zawartych w miêdzynarodowych aktach prawnych (np. w dyrektywie siedliskowej), 

ale tak¿e z powszechnie zaakceptowanego za³o¿enia, ¿e struktura przestrzenna 

krajobrazu w decyduj¹cym stopniu wp³ywa na mo¿liwoœci ochrony i kszta³towania ró¿norodnoœci 

biologicznej. 

Niemal od pocz¹tku swojego powstania koncepcja korytarzy ekologicznych rozwija³a siê 

dwutorowo: (a) jako teoretyczna idea naukowa, umo¿liwiaj¹ca modelowanie wp³ywu fragmentacji 

terenu na prze¿ywalnoœæ populacji oraz pokazuj¹ca wp³yw kompozycji i konfiguracji 

p³atów na ogólne funkcjonowanie krajobrazu (por. Forman, Godron 1986, Forman 

1995, Richling, Solon 2002, 2004), oraz jako (b) kategoria praktyczna, maj¹ca znaczenie 

planistyczne (por. Ró¿ycka 1977, Liro 1995). W ci¹gu ostatnich dwudziestu lat prace 

teoretyczne zaowocowa³y odkryciem i zdefiniowaniem licznych zale¿noœci miêdzy cechami 

przestrzeni a mo¿liwoœciami przemieszczania siê organizmów (g³ównie zwierz¹t). Zale¿noœci 

te powinny byæ uwzglêdniane przy praktycznym wytyczaniu korytarzy dla celów ochrony 

przyrody. Ich przegl¹d jest jednym z celów niniejszego artyku³u. Kolejnym celem jest 

137

J. Solon 

przedstawienie ró¿nic miêdzy rzeczywistymi korytarzami funkcjonuj¹cymi w skali lokalnej 

(korytarze wewn¹trzkrajobrazowe) oraz rzeczywistymi lub potencjalnymi (planowanymi) 

korytarzami ³¹cz¹cymi ró¿ne regiony kraju (korytarze miêdzyregionalne). 

2. Wp³yw struktury przestrzennej krajobrazu na mo¿liwoœci 

przemieszczania siê zwierz¹t 

Mo¿liwoœci prze¿ycia populacji i rozprzestrzeniania siê poszczególnych gatunków 

w znacznym stopniu zale¿¹ od stopnia fragmentacji terenu, wzajemnego po³o¿enia w przestrzeni 

ekosystemów o charakterze naturalnym i pó³naturalnym, wystêpowania korytarzy 

i barier, rodzaju i szerokoœci ekotonów oraz charakteru t³a budowanego przez ekosystemy 

antropogeniczne (por. Forman, Godron 1986, Forman 1995, Lidicker 1999, Ricketts, Morris 

2001, Chardon i in. 2003). 

Przemieszczanie siê organizmów w przestrzeni mo¿e byæ analizowane z punktu widzenia 

trzech odrêbnych procesów: 

 

 

 

rozprzestrzeniania siê, czyli zwiêkszenia zasiêgu wystêpowania danej populacji; 

wymiany osobników miêdzy populacjami lokalnymi tworz¹cymi metapopulacjê oraz 

ewentualnej rekolonizacji; 

wêdrówek gatunków poliekosystemowych w obrêbie krajobrazu. 

Ka¿dy z tych procesów wymaga oddzielnej analizy struktury przestrzennej krajobrazu 

(regionu), gdy¿ niezbêdne jest uwzglêdnienie cech biologicznych gatunku, w tym przede 

wszystkim jego wymagañ powierzchniowych (g³ównie tzw. minimalny niezbêdny area³) 

i mo¿liwoœci dyspersji (tzn. odleg³oœci, na jakie mo¿e przemieszczaæ siê w obrêbie i pomiêdzy 

krajobrazami) (Baudry i in. 2003). Te cechy biologiczne wp³ywaj¹ ³¹cznie na tzw. postrzeganie 

wymiarów przestrzennych krajobrazu przez zwierzêta. Gatunki toleruj¹ce ekotony 

znacznie ³atwiej przekraczaj¹ obszary niekorzystne i osi¹gaj¹ sukces w przemieszczaniu siê 

w porównaniu z gatunkami wystêpuj¹cymi jedynie we wnêtrzu p³atów. Dla gatunków 

maj¹cych zdolnoœæ przemieszczania siê na du¿e odleg³oœci dany uk³ad krajobrazu z licznymi 

wyspami odpowiednich siedlisk jest znacznie mniej izolowany (bardziej spójny wewnêtrznie) 

ni¿ dla gatunków maj¹cych zdolnoœæ odbywania jedynie krótkich wêdrówek (Keitt i in. 1997). 

W wielu wypadkach trasy przemieszczania maj¹ charakter okresowy, a na ich wykorzystanie 

wp³ywa tak¿e charakter t³a. Im jest ono bardziej przepuszczalne dla gatunków, tym rola tras 

jest mniejsza, natomiast wyraŸnie wzrasta wtedy, gdy odmiennoœæ œrodowiskowa i „nieprzyjaznoœæ” 

t³a jest bardzo wysoka (Tischendorf, Fahrig 2000). 

3. Wyznaczanie korytarzy w ró¿nych skalach przestrzennych 

Wyznaczanie korytarzy ekologicznych mo¿e bazowaæ na ró¿nych podstawach teoretycznych 

i metodycznych. W ujêciu najbardziej ogólnym wszystkie stosowane metody 

mo¿na po³¹czyæ w dwie grupy: (a) metody a posteriori, czyli na podstawie obserwacji 

rzeczywistych tras przemieszczania siê organizmów; (b) metody a priori, czyli na podstawie 

przypuszczeñ (ocen), co do przydatnoœci poszczególnych fragmentów (elementów) krajobrazu. 

W przypadku metod z grupy drugiej wynik delimitacji korytarza w znacznym stopniu 

zale¿y od sposobu zdefiniowania typów i zasiêgów przestrzennych poszczególnych elementów 

krajobrazu. Najczêœciej w pracach wspó³czesnych wyró¿nia siê takie kategorie 

przestrzeni jak: 

138 

 

Du¿e p³aty krajobrazowe pe³ni¹ce funkcje ostoi lokalnych populacji roœlin i zwierz¹t. 

P³aty te wyró¿nia siê na podstawie znajomoœci wymagañ rozpatrywanego gatunku 

(lub grupy gatunków);

Korytarze ekologiczne – podobieñstwa... 

Klasyczne korytarze liniowe, które zgodnie z oryginaln¹ definicj¹ R. Formana spe³niaj¹ 

nastêpuj¹ce warunki (Forman, Godron 1986, Forman 1995): (a) s¹ elementami 

liniowymi w krajobrazie (w przeciwieñstwie do p³atów), (b) kontrastuj¹ z otoczeniem, 

(c) s¹ elementem sieci, tzn. ³¹cz¹ siê z p³atem lub innym korytarzem; 

Wyspy krajobrazowe, czyli ma³e powierzchnie o sk³adzie i budowie podobnym jak w du- 

¿ych p³atach. Odgrywaj¹ one rolê „przystanków poœrednich” (ang. stepping stones) 

przy przemieszczaniu siê osobników; 

WyraŸne bariery, uniemo¿liwiaj¹ce przemieszczanie siê w poprzek, ale czêsto wymuszaj¹ce 

ruch wzd³u¿ barier w obrêbie niezbyt sprzyjaj¹cego œrodowiska; 

Podstawowe t³o krajobrazowe, stosunkowo jednorodne w swoim obrêbie i niezbyt 

sprzyjaj¹ce przemieszczaniu siê okreœlonej grupy organizmów; 

Inne p³aty wchodz¹ce w sk³ad t³a, ale o zró¿nicowanej przydatnoœci do przemieszczania 

siê organizmów, przy czym w strefie ekotonowej przydatnoœæ jest wyraŸnie 

wy¿sza ni¿ w centrum p³atów. 

Bazuj¹c na powy¿ej przedstawionych kategoriach elementów krajobrazu, opracowano 

liczne metody wyró¿niania szeroko rozumianych korytarzy ekologicznych. Ich cech¹ wspóln¹ 

jest okreœlanie przydatnoœci poszczególnych fragmentów przestrzeni dla okreœlonych 

gatunków. Przydatnoœæ ta mo¿e byæ okreœlana m.in. na podstawie: (a) rzeczywistych danych 

o wystêpowaniu i liczebnoœci poszczególnych gatunków w okreœlonych miejscach (por. 

Theobald i in. 2000), (b) wyboru kierunku przemieszczania siê i prawdopodobieñstwa 

przekraczania barier (por. Opdam i in. 2002), (c) wa¿onej odleg³oœci od p³atu, uwzglêdniaj¹cej 

odleg³oœæ euklidesow¹ i opór œrodowiska; zgodnie z t¹ miar¹ przekroczenie 

obszaru niekorzystnego, ale po³o¿onego blisko p³atu wyjœciowego jest bardziej prawdopodobne 

ni¿ wêdrówka po obszarze niesprzyjaj¹cym po³o¿onym daleko (por. Chardon i in. 

2003), (d) wyboru drogi o najmniejszych kosztach (ang. least-cost paths; Ray 2005). 

Niezale¿nie od przyjêtej metody wyznaczania korytarza (co jest wa¿ne z teoretycznego punktu 

widzenia), istotne z punktu widzenia praktyki planistycznej jest wczeœniejsze zdefiniowanie zasiêgu 

przestrzennego objêtego opracowaniem wraz z odpowiednio przyjêt¹ skal¹ szczegó³owoœci. 

W warunkach Polski mo¿na wskazaæ dwie g³ówne kategorie przestrzenne korytarzy, 

które umownie i w sposób wyidealizowany i schematyczny mo¿na zdefiniowaæ jako korytarze 

wewn¹trzkrajobrazowe i korytarze miêdzyregionalne. Korytarze wewn¹trzkrajobrazowe s¹ 

najczêœciej wyró¿niane na podstawie analizy modelu krajobrazu nazywanego p³atkorytarz-t³o 

(ang. patch-corridor-matrix model). Podstaw¹ teoretyczn¹ tego modelu jest 

koncepcja metapopulacji, czyli zbioru populacji lokalnych wystêpuj¹cych w zró¿nicowanym 

przestrzennie krajobrazie, w którym niewielkie obszary korzystne dla bytowania danego 

gatunku s¹ oddzielone od siebie licznymi powierzchniami niesprzyjaj¹cymi. Zgodnie z t¹ 

koncepcj¹ korytarz jest definiowany w kategoriach funkcjonalnych i oznacza wzglêdnie 

w¹ski pas terenu, ³¹cz¹cy dwa ró¿ne p³aty, oraz umo¿liwiaj¹cy przemieszczanie siê osobników 

miêdzy tymi p³atami, co powoduje ograniczenie lokalnego wymierania i wzrost mo¿- 

liwoœci rekolonizacji (por. Lidicker 1999). 

Korytarze miêdzyregionalne maj¹ inny charakter. Ich funkcja sprowadza siê w pierwszym 

rzêdzie do umo¿liwiania zwiêkszenia zasiêgu gatunku oraz do u³atwiania migracji 

d³ugodystansowych. To ujêcie korytarza ekologicznego znalaz³o swoje odbicie w sformu- 

³owaniu ustawowym. Zgodnie z art. 5 pkt 2. ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie 

przyrody (Dz.U. Nr 92 poz. 880) korytarz ekologiczny to obszar umo¿liwiaj¹cy migracjê 

roœlin, zwierz¹t lub grzybów. 

Odmiennoœæ funkcji i zasiêgu przestrzennego korytarzy obu wy¿ej wymienionych typów 

powinna znaleŸæ swoje odbicie w stosowaniu odrêbnych narzêdzi planistycznych i formalno- 

-prawnych. Propozycjê takich uwarunkowañ formalnych przedstawiono w Tabeli 1. Poœród 

przedstawionych propozycji na szczególn¹ uwagê – zdaniem autora – zas³uguje postulat 

wprowadzenia kategorii „korytarz ekologiczny” zarówno do ustawy o planowaniu i zagos- 

139

J. Solon 

Tabela 1. Porównanie korytarzy wewn¹trzkrajobrazowych i miêdzyregionalnych. 

Cechy Korytarz wewn¹trzkrajobrazowy Korytarz miêdzyregionalny 

Kryteria ekologiczne 

Zgodny z wymaganiami koncepcji trwa³oœci 

metapopulacji 

Po³o¿ony w obrêbie krajobrazu 

Dotyczy gatunków jednoekosystemowych 

Przepuszczalny w obu kierunkach 

Nie dotyczy procesu migracji i zasiedlania 

nowych terenów 

Mo¿liwoœæ wymiany miêdzy 

metapopulacjami 

£¹czy bardzo ró¿ne jednostki 

krajobrazowe 

Dotyczy tak¿e gatunków 

wieloekosystemowych 

Czêsto przepuszczalny tylko 

w jednym kierunku 

S³u¿y migracji i rozprzestrzenianiu siê 

gatunku 

Jednostka odniesienia Gmina Ca³y kraj lub jego znaczna czêœæ 

Przeznaczenie Ochrona przyrody Ochrona przyrody 

Zrównowa¿ony rozwój 

Programy rolnoœrodowiskowe 

Powi¹zania Lokalne Regionalne i ogólnopolskie 

Czêœæ systemu ogólnopolskiego 

Czêœæ systemu europejskiego 

Narzêdzie 

Planowanie przestrzenne (Ustawa 

o planowaniu przestrzennym) 

Obszary chronione (Ustawa o ochronie 

przyrody) 

Waloryzacja przyrodnicza kraju i model 

przestrzennego zagospodarowania 

(Polityka ekologiczna Pañstwa i ustawy 

bran¿owe, np. o lasach, o gospodarce 

wodnej, itd.) 

Budowa Liniowa o charakterze ci¹g³ym Pasmowo-obszarowa mozaikowa 

Komplikacja sk³adu Monotypowe lub pasy Wieloekosystemowe, z obszarami 

poœrednimi (stepping stones) 

Bariery wewnêtrzne Brak Minimalizacja barier i tworzenie przejœæ 

Zarz¹dca W³aœciciel lub administrator terenu S³u¿by ochrony przyrody lub s³u¿by leœne 

podarowaniu przestrzennym (co dotyczy korytarzy o charakterze lokalnym – wewn¹trzkrajobrazowym), 

jak i do ustawy o ochronie przyrody jako odrêbnego typu obiektów ochrony 

terytorialnej. Jak ju¿ wspomniano wy¿ej, obie kategorie korytarzy to obiekty wyidealizowane. 

W praktyce planowanie przebiegu korytarzy dotyczy bardzo ró¿nych skal przestrzennych 

i spe³nia w ró¿nym zakresie postulaty obu „czystych” kategorii. 

4. Korytarze ekologiczne w Chêciñsko-Kieleckim Parku Krajobrazowym 

Przedstawione wy¿ej ró¿nice miêdzy zale¿nymi od skali analizy kategoriami korytarzy 

ekologicznych mo¿na ³atwo przeœledziæ na przyk³adzie zaczerpniêtym z opracowania 

dotycz¹cego Chêciñsko-Kieleckiego Parku Krajobrazowego (Solon i in. 2008). W skali 

lokalnej, w obrêbie samego parku, istnieje struktura korytarzowa o budowie nieci¹g³ej 

i obejmuj¹ca niezalesione wzgórza tworz¹ce pas od pó³nocnego zachodu do po³udniowego 

wschodu parku krajobrazowego (Ryc. 1). Jest to korytarz dla gatunków roœlin i zwierz¹t 

140


Festuco-Brometea, Rhamno-Prunetea, Asplenietea 

Ziorowiska leœne 

Molinio-Arrhenatheretea 

0 2 4 6 km 

Ryc. 1. Rozmieszczenie muraw kserotermicznych (Festuco-Brometea) i zbiorowisk zbli¿onych z rzadkimi 

gatunkami murawowymi (Rhamno-Prunetea, Asplenietea) w pó³nocnej czêœci Chêciñsko-Kieleckiego 

Parku Krajobrazowego (na podstawie: Solon i in. 2008). 

w³aœciwych dla muraw kserotermicznych, suchych ³¹k, okrajków i ekotonów las-pole- 

-murawa-zaroœla. Funkcjonowanie tego korytarza jest uwarunkowane obecnoœci¹ drobnopowierzchniowej 

mozaiki pól z miedzami (miedze stanowi¹ elementy typu „stepping stones”) 

oraz brakiem wiêkszych powierzchni leœnych, które w tym wypadku trzeba traktowaæ jako 

bariery. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e przy tej skali analizy powierzchnie leœne rozpatruje siê 

wy³¹cznie jako p³aty. Podobnie te¿ p³atami s¹ zbiorowiska ³¹kowe i zio³oroœlowe, wystêpuj¹ce 

w dolinach rzek. 

Natomiast w skali ponadlokalnej, a czêœciowo nawet w skali ponadregionalnej, przez 

obszar parku przebiegaj¹ trzy korytarze ekologiczne wy¿szego rzêdu (Ryc. 2): 

 

 

 

Leœny, prowadz¹cy z Chêciñsko-Kieleckiego PK w kierunku na pó³nocny zachód do 

Przedborskiego PK, a w kierunku pó³nocnym do Suchedniowsko-Oblêgorskiego PK 

i poœrednio na pó³nocny wschód do Œwiêtokrzyskiego Parku Narodowego, natomiast 

na wschód do Cisowsko-Or³owiñskiego PK; 

Dolinowy, zwi¹zany z dolin¹ Nidy, prowadz¹cy w kierunku po³udniowym do Nadnidziañskiego 

PK, oraz zwi¹zany z dolin¹ Wiernej Rzeki (£oœnej) prowadz¹cy generalnie 

na pó³noc, w tym tak¿e do Przedborskiego PK; 

Murawowy, zwi¹zany z ci¹gami wzgórz i wychodniami ska³ wapiennych, który 

zaczyna siê w³aœnie w pólnocno-zachodniej czêœci Ch-KPK (dalej na p³n.-zach. nie ma 

kontynuacji), ci¹gnie siê w kierunku po³udniowo wschodnim przez ca³y Park i jeszcze 

dalej, a nastêpnie zawraca na po³udnie i wkracza na teren Szanieckiego i Nadnidziañskiego 

PK. 

141

J. Solon 

Park 

Korytarz: 

murawowy 

dolinowy 

leœny 

Las 

Zabudowa 

Cieki 

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 km 

Ryc. 2. Ponadlokalne korytarze ekologiczne przechodz¹ce przez Chêciñsko-Kielecki Park Krajobrazowy 

(wg Solon i in. 2008). 

Ka¿da z tych struktur korytarzowych jest odpowiednia dla odrêbnych grup organizmów 

i wymaga oddzielnych kierunków dzia³añ w celu zachowania swoich funkcji. 

5. Uwagi koñcowe 

Analiza wyników rozwa¿añ teoretycznych i rozwi¹zañ praktycznych przedstawionych 

w licznych publikacjach, jak te¿ i dotychczasowa praktyka wyró¿niania korytarzy, umo¿liwiaj¹ 

sformu³owanie kilku stosunkowo ogólnych wniosków i propozycji (por. Cieszewska 

2004): 

 

 

 

Pierwszym krokiem przy wyró¿nianiu korytarza jest zdefiniowanie docelowej grupy 

gatunków (korytarz musi byæ „dla kogoœ”) oraz okreœlenie zasiêgu przestrzennego 

stopnia szczegó³owoœci analizy. 

W zale¿noœci od przyjêtych za³o¿eñ nale¿y zebraæ odpowiednie informacje o zró¿- 

nicowaniu przyrodniczym terenu. W skalach bardzo szczegó³owych najczêœciej nie 

wystarcza mapa topograficzna (niezbêdna jest informacja o roœlinnoœci rzeczywistej), 

choæ mapa taka jest czêsto wystarczaj¹c¹ podstaw¹ do wyró¿niania korytarzy miêdzyregionalnych. 

Wyró¿nianie korytarzy ekologicznych jest zale¿ne od skali analizy i to w dwóch aspektach. 

Zale¿y jednoczeœnie od mo¿liwoœci dyspersji i przemieszczania siê danej 

grupy organizmów w przestrzeni oraz od stopnia szczegó³owoœci wyró¿niania elementów 

krajobrazu. Z tego te¿ powodu w skalach bardzo szczegó³owych i odnosz¹cych 

siê do ma³ych obszarów poszczególne nieliniowe elementy krajobrazu 

najczêœciej s¹ traktowane jako p³aty, natomiast przy szerszym kontekœcie przestrzennym 

mog¹ byæ one traktowane jako elementy korytarza. 

142


Przy wyznaczaniu korytarzy mo¿na pos³ugiwaæ siê ró¿nymi kryteriami (nie ma jednej 

„jedynie s³usznej” metody). 

W dotychczasowych uregulowaniach prawnych brak jednoznacznego umiejscowienia 

korytarzy ekologicznych (tej roli nie spe³nia obszar chronionego krajobrazu – por. 

Solon 2005). Dlatego te¿ przy tworzeniu nowych rozwi¹zañ prawnych warto rozwa¿yæ 

postulat wprowadzenia obowi¹zku wyznaczania korytarzy o charakterze lokalnym do 

studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz 

do planów miejscowych (taka dyspozycja prawna powinna siê znaleŸæ w ustawie 

o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym). Z drugiej strony, korytarze miêdzyregionalne 

(niezale¿nie od ich wyznaczania w planach wojewódzkich i strategiach 

ogólnopolskich) powinny znaleŸæ swój wyraz formalny jako oddzielna forma ochrony 

przyrody, zdefiniowana odpowiednio w ustawie o ochronie przyrody. 

Na zakoñczenie nale¿y stwierdziæ, ¿e mimo licznych prac teoretycznych i doœwiadczeñ 

praktycznych, które przyczyni³y siê do rozpowszechnienia koncepcji korytarzy ekologicznych, 

niewiele straci³y na aktualnoœci stwierdzenia Dawsona (1994), który ju¿ piêtnaœcie 

lat temu pisa³, i¿ hipoteza korytarzy jest raczej konstrukcj¹ intuicyjn¹ i postulatywn¹, ni¿ 

dobrze uzasadnion¹ i zweryfikowan¹ koncepcj¹ naukow¹. 

Literatura 

Baudry J., Burel F., Aviron S., Martin M., Ouin A., Pain G., Thenail C. 2003. Temporal variability of connectivity in 

agricultural landscapes: do farming activities help Landscape Ecology 18: 303–314. 

Chardon J. P., Adriaensen F., Matthysen E. 2003. Incorporating landscape elements into a connectivity measure: a case 

study for the Speckled wood butterfly (Pararge aegeria L.). Landscape Ecology 18: 561–573. 

Cieszewska A. (red.) 2004. P³aty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – mo¿liwoœci i ograniczenia koncepcji. 

Problemy Ekologii Krajobrazu XIV, SGGW, Warszawa. 

Dawson D. G. 1994. Narrow is the way. [W: J. Dover (red.) Fragmentation in agricultural landscapes. Proceedings of 3rd 

Annual IALE-UK Conference]. International Association for Landscape Ecology, Preston, UK: 30–37. 

Forman R. T. T. 1995. Land mosaics: the ecology of landscapes and regions. Cambridge University Press, Cambridge. 

Forman R. T. T., Godron M. 1986. Landscape ecology. Wiley, New York. 

Keitt T. H., Urban D. L., Milne B. T. 1997. Detecting critical scales in fragmented landscapes. Conservation Ecology 

[online]1(1): 4. Available from the Internet. URL: http://www.consecol.org/vol1/iss1/art4. 

Lidicker Jr. W. Z. 1999. Responses of mammals to habitat edges: an overview. Landscape Ecology 14: 333–343. 

Liro A. (red.) 1995. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. 

Opdam P., Foppen R., Vos C. 2002. Bridging the gap between ecology and spatial planning in landscape ecology. 

Landscape Ecology 16: 767–779. 

Ray N. 2005. PATHMATRIX: a geographical information system tool to compute effective distances among samples. 

Molecular Ecology Notes 5: 177–180. 

Richling A., Solon J. 2002. Ekologia krajobrazu. Wyd. IV. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 

Ricketts T. H., Morris W. F. 2001. The matrix matters: effective isolation in fragmented landscapes. American Naturalist 

158: 87–100. 

Ró¿ycka W. 1977. Propozycje formowania ekologicznego systemu obszarów chronionych w planowaniu 

zagospodarowania przestrzennego. Cz³owiek i œrodowisko l, 4. 

Solon J. 2004. Zastosowanie koncepcji potencja³ów krajobrazowych dla oceny stopnia spójnoœci krajobrazu. W: A. 

Cieszewska (red.) P³aty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – mo¿liwoœci i ograniczenia koncepcji. 

Problemy Ekologii Krajobrazu 14: 29–41. 

Solon J. 2005. O potrzebie g³êbokich zmian systemu ochrony przyrody w Polsce (Artyku³ dyskusyjny). Chroñmy 

Przyrodê Ojczyst¹ 61(6): 87–99. 

Solon J., Przemyski A., Bró¿ E., £uszczyñski J. 2008. Operat Ochrony szaty roœlinnej Chêciñsko-Kieleckiego Parku 

Krajobrazowego. Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska, Warszawa (maszynopis). 

143

J. Solon 

Theobald D. M., Hobbs N. T., Bearly T., Zack J. A., Shenk T., Riebsame W. E. 2000. Incorporating biological information 

in local land-use decision making: designing a system for conservation planning. Landscape Ecology 15: 35–45. 

Tischendorf L., Fahrig L. 2000. On the use and measurement of landscape connectivity. Oikos 90: 7–19. 

Ecological corridors – similarities and differences on the landscape and 

supra-regional scale 

Jerzy SOLON 

Summary 

The term „ecological corridor” may be understood as: (a) an element of a model of spatial landscape 

structure (model of patches, corridors, and background), (b) or a real spatial structure occurring in 

nature. Creation of ecological corridors may be based on different theoretical and methodical grounds. 

Therefore, one can differentiate creation of corridors with the following methods: (1) a posteriori, i.e. 

based on the observation of real routes of organism movement; (2) a priori, i.e. based on assumptions 

on the usefulness of individual fragments (elements) of landscape. In the latter case, the basis for 

differentiating corridors may be: (a) existence of appropriate linear elements, (b) lack of barriers in 

space, (c) quality and “friendliness” of individual elements of landscape mosaic. The method of 

corridor creation, its internal structure, and rules for its management depend on the spatial scale and 

purpose adopted for a particular group of organisms. 

The paper presents examples illustrating the above theses, and discusses the assumptions 

serving to shape appropriate structure of corridors on the spatial scale of a commune (landscape scale 

corridors) and on the (inter-)voivodship scale (supra-regional corridors). 

144






Bia³owie¿a, 20–22 XI 2008 r. 

Sieæ obszarów Natura 2000 – potrzeba zachowania 

ich integralnoœci i ³¹cznoœci ekologicznej 

S³awomir WODZYÑSKI 

Ministerstwo Œrodowiska, ul. Wawelska 52/54, 00–922 Warszawa 

e-mail: slawomir.wodzynski@mos.gov.pl 

Abstrakt: Ochrona zasobów przyrodniczych na obszarach Natura 2000 opiera siê 

przede wszystkim na ograniczaniu dzia³añ mog¹cych znacz¹co negatywnie 

oddzia³ywaæ na cele ochrony. Poprzedzaj¹ca realizacjê planów i przedsiêwziêæ ocena 

ich wp³ywu na cele ochrony obszarów Natura 2000 powinna uwzglêdniaæ wszelkie 

elementy przyczyniaj¹ce siê do integralnoœci obszaru i ogólnej spójnoœci sieci Natura 

2000, a tak¿e wykazaæ, z jakim negatywnym wp³ywem mamy do czynienia i okreœliæ 

jego skalê. W referacie omówiono podstawowe zasady oceny wynikaj¹ce z wytycznych 

Komisji Europejskiej oraz przepisów ustawy o ochronie przyrody i ustawy o udostêpnianiu 

informacji o œrodowisku i jego ochronie, udziale spo³eczeñstwa w ochronie 

œrodowiska oraz o ocenach oddzia³ywania na œrodowisko. 

Europejska sieæ ekologiczna Natura 2000 jest wyznaczana na europejskim terytorium 

pañstw cz³onkowskich UE w celu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roœlin 

i zwierz¹t zagro¿onych wyginiêciem. Sieæ Natura 2000 tworz¹ obszary specjalnej ochrony 

ptaków (oso), wyznaczane dla ochrony konkretnych gatunków ptaków na podstawie 

dyrektywy Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków 

(dyrektywa ptasia) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (soo), tworzone dla ochrony 

konkretnych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roœlin i zwierz¹t, poza ptakami – 

podstaw¹ do ich wyznaczania jest dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. 

w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (dyrektywa siedliskowa). 

Polska, w ramach procesu integracji z Uni¹ Europejsk¹, zosta³a zobowi¹zana do 

wyznaczenia na swoim terytorium obszarów Natura 2000 wraz z przyjêciem dotychczasowego 

dorobku prawnego Wspólnot Europejskich, poprzez podpisanie w dniu 16 kwietnia 

2003 r. Traktatu Akcesyjnego. W Polsce Europejska Sieæ Ekologiczna Natura 2000 jest 

tworzona na podstawie regulacji zawartych w ustawie o ochronie przyrody. 

Podstawowym celem obu dyrektyw jest przyczynienie siê do zapewnienia ró¿norodnoœci 

biologicznej poprzez ochronê siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory na europejskim 

terytorium Pañstw Cz³onkowskich, a zasadniczym instrumentem dla realizacji tego 

celu jest tworzenie obszarów ochrony, czyli obszarów Natura 2000. Ochrona zasobów przyrodniczych 

na obszarach Natura 2000 opiera siê przede wszystkim na ograniczaniu dzia³añ 

mog¹cych znacz¹co negatywnie oddzia³ywaæ na cele ich ochrony. 

Zgodnie z art. 6 ust. 3 dyrektywy siedliskowej ka¿dy plan lub przedsiêwziêcie, które nie 

jest bezpoœrednio zwi¹zane lub konieczne do zagospodarowania obszaru Natura 2000, ale 

145

S. Wodzyñski 

które mo¿e na nie w istotny sposób oddzia³ywaæ, zarówno oddzielnie, jak i w po³¹czeniu 

z innymi planami lub przedsiêwziêciami, podlega odpowiedniej ocenie jego skutków dla danego 

obszaru z punktu widzenia za³o¿eñ jego ochrony. W³aœciwe w³adze krajowe mog¹ 

wyraziæ zgodê na plan lub przedsiêwziêcie dopiero po upewnieniu siê, ¿e nie wp³ynie on 

niekorzystnie na dany obszar oraz, w stosownych przypadkach, po uzyskaniu opinii ca³ego 

spo³eczeñstwa. Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci, w chwili 

wydawania decyzji zatwierdzaj¹cej plan lub przedsiêwziêcie, organ administracji nie mo¿e 

mieæ ¿adnych w¹tpliwoœci co do jego skutków dla obszaru Natura 2000: „je¿eli brak jest 

pewnoœci co do nie wyst¹pienia negatywnych skutków na przedmiotowy teren, zwi¹zanych 

z ocenianym planem lub przedsiêwziêciem, w³aœciwe organy pañstwowe powinny odmówiæ 

udzielenia pozwolenia na ten plan lub przedsiêwziêcie” (z wyroku ETS z dnia 7 wrzeœnia 

2004 r., sprawa: C-127/02). 

W polskim systemie prawnym powy¿sze rozwi¹zanie zosta³o implementowane poprzez 

wprowadzenie zakazu podejmowania dzia³añ mog¹cych, osobno lub w po³¹czeniu z innymi 

dzia³aniami, znacz¹co negatywnie oddzia³ywaæ na cele ochrony tych obszaru Natura 2000 

oraz poprzez na³o¿enie obowi¹zku odpowiedniej oceny polityk, strategii, planów, a tak¿e 

planowanych przedsiêwziêæ pod k¹tem ich wp³ywu na cele ochrony tych obszarów. Ocena 

odbywa siê na zasadach okreœlonych w ustawie o udostêpnianiu informacji o œrodowisku 

i jego ochronie, udziale spo³eczeñstwa w ochronie œrodowiska oraz o ocenach oddzia³ywania 

na œrodowisko (art. 33 ustawy o ochronie przyrody). W obecnym brzmieniu art. 33 ust. 1 

ustawy o ochronie przyrody jako podstawowe negatywne oddzia³ywanie na cele ochrony 

obszaru Natura 2000 okreœla: pogorszenie stanu siedlisk przyrodniczych lub siedlisk 

gatunków roœlin i zwierz¹t, dla których ochrony wyznaczono obszar Natura 2000, negatywny 

wp³yw na gatunki, dla których ochrony zosta³ wyznaczony obszar Natura 2000, a tak¿e 

pogorszenie integralnoœci obszaru Natura 2000 lub jego powi¹zañ z innymi obszarami. 

Zgodnie z definicj¹, zawart¹ w ustawie o ochronie przyrody, integralnoœæ obszaru 

Natura 2000 jest to spójnoœæ czynników strukturalnych i funkcjonalnych warunkuj¹cych 

zrównowa¿one trwanie populacji gatunków i siedlisk przyrodniczych, dla ochrony których 

zaprojektowano lub wyznaczono dany obszar. W przeciwieñstwie do definicji integralnoœci, 

polskie prawo nie zawiera definicji spójnoœci sieci Natura 2000, a jedyn¹ definicj¹ tego 

terminu jest definicja zawarta w Wytycznych w zakresie postêpowania w sprawie oceny 

oddzia³ywania na œrodowisko dla przedsiêwziêæ wspó³finansowanych z krajowych lub 

regionalnych programów operacyjnych z dnia 3 czerwca 2008 r., wydanych przez Ministra 

Rozwoju Regionalnego. Zgodnie z tymi wytycznymi „pojêcie spójnoœci odnosi siê do sieci 

obszarów Natura 2000, w tym tak¿e do korytarzy ekologicznych warunkuj¹cych ci¹g³oœæ 

przestrzenn¹ tego systemu. Definiowane jest jako kompletnoœæ zasobów przyrodniczych w 

sieci i zachowanie powi¹zañ funkcjonalnych pomiêdzy poszczególnymi elementami sieci, czyli 

obszarami Natura 2000, na poziomie regionu biogeograficznego w danym kraju, 

gwarantuj¹cych utrzymanie we w³aœciwym stanie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz 

gatunków”. 

Maj¹c na uwadze powy¿sze, nale¿y wskazaæ, ¿e ocena oddzia³ywania przedsiêwziêcia 

odnosz¹ca siê do celów ochrony obszarów Natura 2000, powinna uwzglêdniaæ wszelkie 

elementy przyczyniaj¹ce siê do integralnoœci obszaru i ogólnej spójnoœci sieci Natura 2000, 

w tym powi¹zania strukturalne i uwarunkowania funkcjonalne siedlisk i gatunków, dla 

których wyznaczono dany obszar, wielkoœæ i zasiêg wystêpowania siedlisk i populacji 

gatunków, a tak¿e rolê obszaru wzglêdem regionu biogeograficznego i spójnoœci sieci Natura 

2000. Ocena oddzia³ywania planu lub przedsiêwziêcia na obszar wykonywana pod k¹tem 

celów ochrony obszaru Natura 2000 powinna wykazaæ, z jakim negatywnym wp³ywem mamy 

do czynienia i okreœliæ jego skalê. 

Dyrektywa siedliskowa, dopuszczaj¹c mo¿liwoœæ realizacji przedsiêwziêcia mog¹cego 

negatywnie oddzia³ywaæ na cele ochrony obszaru Natura 2000, wskazuje, ¿e zgoda na taki 

146

Sieæ obszarów Natura 2000... 

plan lub przedsiêwziêcie mo¿e byæ wydana jedynie przy braku rozwi¹zañ alternatywnych, 

koniecznoœci jego realizacji wynikaj¹cej z nadrzêdnego interesu publicznego, w tym interesów 

maj¹cych charakter spo³eczny lub gospodarczy, oraz przy zastosowaniu kompensacji 

przyrodniczej w celu zapewnienia integralnoœci obszaru i zachowania spójnoœci sieci obszarów 

Natura 2000. 

Zgodnie z wyrokiem Wojewódzkiego S¹du Administracyjnego w Warszawie z dnia 26 

kwietnia 2007 r., sprawa: IV SA/Wa 2319/2006, „w œwietle regulacji wspólnotowych, 

przetransponowanych do prawodawstwa krajowego, kluczowe znaczenie w mechanizmie 

ochrony obszarów Natura 2000 ma koniecznoœæ przeanalizowania mo¿liwoœci rezygnacji z 

podejmowania okreœlonych dzia³añ w sytuacji, gdy mia³yby wp³ywaæ negatywnie na obszary 

chronione b¹dŸ obowi¹zek rozwa¿ania rozwi¹zañ alternatywnych, które wykluczy³yby lub 

ograniczy³y takie oddzia³ywanie”. 

Wobec powy¿szego, je¿eli w trakcie postêpowania w sprawie oceny oddzia³ywania przedsiêwziêcia 

na œrodowisko planowane przedsiêwziêcie uznane zostanie za mog¹ce w znacz¹cy 

sposób negatywnie oddzia³ywaæ na cele ochrony obszaru Natura 2000 i nie jest mo¿liwe 

ograniczenie tego negatywnego oddzia³ywania poprzez odpowiednie zmiany w projekcie czy 

sposobie realizacji planowanego przedsiêwziêcia, a przedsiêwziêcie to nie spe³nia przes- 

³anek, okreœlonych w art. 6 ust. 4 dyrektywy siedliskowej (art. 34 ust. 1 ustawy o ochronie 

przyrody) kompetentne w³adze krajowe (obecnie Regionalny Dyrektor Ochrony Œrodowiska), 

musz¹ odmówiæ zgody na realizacjê przedsiêwziêcia. 

W œwietle powy¿szego nale¿y uznaæ, ¿e prawid³owo przeprowadzona ocena oddzia³ywania 

inwestycji na œrodowisko, umo¿liwiaj¹c wybór rozwi¹zañ najkorzystniejszych dla 

obszarów Natura 2000 oraz podejmowanie racjonalnych decyzji odnoœnie gospodarowania 

zasobami œrodowiskowymi, zgodnie z zasad¹ zrównowa¿onego rozwoju staje siê kluczowym 

instrumentem ochrony obszarów przyrody, umo¿liwiaj¹c zachowanie ró¿norodnoœci biologicznej 

i bogactwa przyrodniczego. 

The network of the Natura 2000 sites – the need for the maintenance 

of its integrity and ecological connectivity 

S³awomir WODZYÑSKI 

Summary 

The protection of natural resources in the sites of Natura 2000 is primarily based on the 

limitation of activities, which may have considerable negative influence, with the assessment of that 

influence prior to the implementation of plans and undertakings. Such assessment should include all 

the elements contributing to the integrity and connectivity of the Natura 2000 network. The paper 

discusses basic principles of the assessment resulting from the guidelines of the European 

Commission and from the regulations of the Polish nature protection act and the act on the availability 

of information on the environment and its protection, the participation of the public in the protection 

of the environment, and the assessment of the influence on environment. 

147






Bia³owie¿a, 20–22 XI 2008 r. 

Praktyczne aspekty wyznaczania, utrzymywania 

i odtwarzania ci¹g³oœci rzecznych korytarzy ekologicznych 

Marek JELONEK 

Regionalny Zarz¹d Gospodarki Wodnej w Krakowie, 

ul. Marsza³ka J. Pi³sudskiego 22, 31-109 Kraków, e-mail: nzjelone@cyf-kr.edu.pl 

Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 

Al. A. Mickiewicza 33, 31-120 Kraków 

Abstrakt: Rzeczne korytarze ekologiczne to z jednej strony pasma ró¿norodnej 

aktywnoœci ludzkiej podlegaj¹ce sta³ym intensywnym przekszta³ceniom œrodowiska, 

a z drugiej strony szlaki wêdrówek ogromnej liczby organizmów wodnych i l¹dowych 

umo¿liwiaj¹ce im realizacjê cyklów ¿yciowych oraz zapewniaj¹ce ³¹cznoœæ pomiêdzy 

poszczególnymi populacjami i dyspersjê genów. W artykule œwiadomie zawê¿ono 

problem korytarzy rzecznych do kwestii biologicznej ci¹g³oœci koryt rzek i potoków, 

a wiêc do wodnej czêœci tych korytarzy, pomijaj¹c czêœci przywodne i obszary zalewowe. 

Omówiono typologiê korytarzy rzecznych pod k¹tem korzystaj¹cych z nich 

organizmów wodnych, ze szczególnym uwzglêdnieniem ichtiofauny, oraz zdefiniowano 

struktury barierowe i zidentyfikowano ich niekorzystne oddzia³ywanie na organizmy 

wodne oraz stan ekologiczny wód p³yn¹cych. Podano ogólne zasady wyznaczania i 

funkcjonowania korytarzy rzecznych, a tak¿e sposoby odtwarzania i utrzymywania 

dwukierunkowej ci¹g³oœci tych korytarzy (w górê i w dó³ rzeki), charakteryzuj¹c najczêœciej 

stosowane urz¹dzenia umo¿liwiaj¹ce migracjê (np. stopnie typu bystrza) oraz 

urz¹dzenia s³u¿¹ce migracji organizmów wodnych (np. przep³awki dla ryb). 

1. Wstêp 

Najistotniejsz¹ cech¹ rzecznych korytarzy ekologicznych, ze œrodowiskowego punktu 

widzenia, jest ich ekologiczne continuum rozumiane jako zachowanie ci¹g³ego przep³ywu 

wody, naturalnej zdolnoœci do transportu rumowiska rzecznego oraz warunków dla swobodnej 

migracji organizmów wodnych w dó³ i w górê rzek i potoków. W niniejszym artykule 

œwiadomie zawê¿ono problem korytarzy rzecznych do kwestii migracji organizmów wodnych, 

pomijaj¹c inne aspekty dro¿noœci tych korytarzy. 

Wielokierunkowe migracje na ró¿ne odleg³oœci prowadz¹ wszystkie zwierzêta wodne. 

Migruj¹ przedstawiciele fauny bezkrêgowej np. œlimaki i ma³¿e s³odkowodne (Dillon 1988) 

oraz makrozoobentos, a tak¿e wszystkie gatunki ryb i minogów. Wêdrówki bezkrêgowców 

w dó³ rzeki dotycz¹ zwykle form larwalnych i maj¹ charakter bierny, natomiast ich wêdrówki 

w górê rzeki maj¹ charakter czynny, zarówno w przypadku doros³ych stadiów owadów 

odbywaj¹cych dalekie loty kompensacyjne, jak i stadiów larwalnych wêdruj¹cych w górê rzek 

i potoków nawet na odleg³oœci rzêdu 2 km (Vaughan 2002). Jednak w powszechnym 

mniemaniu najd³u¿sze migracje dotycz¹ dwuœrodowiskowych (diadromicznych) gatunków 

148

Praktyczne aspekty wyznaczania ... 

ryb i minogów i s¹ obserwowane pomiêdzy wodami œródl¹dowymi a morskimi. Nieco krótsze 

migracje, zamykaj¹ce siê w granicach jednego systemu rzecznego lub jednej rzeki (potoku), 

odbywaj¹ wêdrowne ryby jednoœrodowiskowe (potadromiczne). W przypadku brzany Barbus 

barbus i œwinki Chondrostoma nasus oznacza to pokonywanie dystansów rzêdu 300 km 

(FAO/DVWK 2002). Ustawiczne migracje organizmów wodnych s¹ niezbywalnym 

warunkiem istnienia tych organizmów, zapewniaj¹c im realizacjê cyklów ¿yciowych, szansê 

przetrwania niekorzystnych warunków, optymalne wykorzystanie zasobów œrodowiska, 

mo¿liwoœæ kolonizacji nowych siedlisk i dyspersjê genów. 

Zasygnalizowane powy¿ej zale¿noœci pomiêdzy ekologicznym continuum korytarzy 

rzecznych a zachowaniem populacji organizmów wodnych znalaz³y swoje odbicie w Za³¹czniku 

V do Dyrektywy 2000/60/WE okreœlaj¹cym zasady klasyfikacji wód powierzchniowych. 

Zachowanie ci¹g³oœci koryt rzecznych zosta³o uznane za jeden z najwa¿niejszych parametrów 

oceny hydromorfologicznej stanu ekologicznego wód „naturalnych” oraz potencja³u 

ekologicznego wód silnie zmienionych i sztucznych. 

2. Struktury barierowe 

Wed³ug obowiazuj¹cej doktryny hydrotechnicznej, najlepszym sposobem zmniejszania 

energii kinetycznej p³yn¹cej wody i tempa erozji, wzrastaj¹cych w efekcie prostowania koryt 

rzek i potoków, jest odcinkowe zmniejszanie spadku jednostkowego tych koryt poprzez 

budowê pojedyñczych progów, stopni korekcyjnych i zapór przeciwrumowiskowych lub 

kaskad sk³adaj¹cych siê z wymienionych budowli. Poza budowlami regulacyjnymi, rzeki 

przegradzaj¹ stopnie, kaskady stopni lub jazy s³u¿¹ce do celów komunalnych, ¿eglugowych, 

energetycznych i przemys³owych, zapory zbiorników wodnych budowanych dla celów 

wodoci¹gowych, retencyjnych, przeciwpowodziowych, rolniczych, hydroenergetycznych 

i rekreacyjnych. Liczne bariery migracyjne wystêpuj¹ te¿ na „skrzy¿owaniach” szlaków 

komunikacyjnych z rzekami i potokami, b¹dŸ jako progi stabilizuj¹ce dno i zabezpieczaj¹ce 

filary mostu przed erozj¹ lub jako nagminnie stosowane przepusty drogowe, których 

niekorzystne oddzia³ywania barierowe s¹ w Polsce kompletnie pomijane. 

Reasumuj¹c, bariery migracyjne to techniczne, behawioralne lub naturalne przegrody 

na rzecznych korytarzach ekologicznych, których – ze wzglêdu na ich wysokoœæ i konstrukcjê, 

w³aœciwoœci hydrauliczne i morfologiczne lub fizykochemiczne – nie mog¹ pokonaæ, 

wêdruj¹ce w górê lub w dó³ rzeki czy potoku, rodzime organizmy wodne (Jelonek, Wierzbicki 

2008). 

Przedstawiona powy¿ej definicja celowo nie zawiera progowych wartoœci parametrów 

decyduj¹cych o uznaniu danej przegrody za barierê migracyjn¹, poniewa¿ wartoœci te zale¿¹ 

od wielu powi¹zanych ze sob¹ czynników, a zw³aszcza od typu morfologicznego rzeki (krainy 

rybnej), sk³adu gatunkowego zespo³u organizmów wodnych i szczegó³owych parametrów 

analizowanej przegrody. 

3. Typologia i wyznaczanie korytarzy ekologicznych 

Ogólnie rzecz bior¹c ka¿da rzeka, potok czy strumieñ jest korytarzem ekologicznym dla 

¿yj¹cych w nich organizmów i nale¿y dbaæ o zachowanie ich ci¹g³oœci. Jednak przystêpuj¹c do 

wyznaczania korytarzy ekologicznych istotnych dla zachowania gatunków o znaczeniu dla 

Wspólnoty (gatunki „naturowe”), dla Polski (gatunki chronione i zagro¿one) oraz gatunków 

o znaczeniu ekonomicznym, nale¿y kierowaæ siê jasnymi kryteriami. Przedstawione poni¿ej 

propozycje typologii oraz kryteriów wyznaczania rzecznych korytarzy ekologicznych 

149

M. Jelonek 

podporz¹dkowane zosta³y potrzebom ryb diadromicznych i potadromicznych. Na ich 

podstawie wyró¿niono: 

ko ryt arze pi erw szo rzêdowe, wy kor zyst ywane przez ca³e po pul acje ga tun ków dia drom 

iczny ch za sied laj¹cych okres owo do rzec za rzek I rz êdu hy drol ogi cznego oraz przez 

po pul acje by tuj¹cych w nich ryb po tad romi cznych, wy znac zane na dol nych i œro d- 

kowych od cink ach rze kach uchodz¹cych bezpoœrednio do mo rza (Odra, Wis³a, rzeki 

Przymorza); 

korytarze drugorzêdowe, wykorzystywane przez czêœæ populacji gatunków diadromicznych 

zasiedlaj¹cych okresowo zlewnie rzek II rzêdu hydrologicznego oraz przez 

populacje bytuj¹cych w nich ryb potadromicznych, wyznaczane na dolnych i œrodkowych 

odcinkach rzek II rzêdu hydrologicznego (dop³ywy rzek I rzêdu) o wielkoœci zlewni 

powy¿ej 1000 km 2 ; 

korytarze trzeciorzêdowe, wykorzystywane przez czêœæ populacji gatunków diadromicznych 

zasiedlaj¹cych okresowo ich zlewnie oraz przez populacje bytuj¹cych w nich 

ryb potadromicznych, wyznaczane na rzekach III rzêdu hydrologicznego (dop³ywy rzek 

II rzêdu) o œredniorocznym przep³ywie przyujœciowym powy¿ej 0,25 m 3 /s lub/i powierzchni 

zlewni powy¿ej 50 km 2 . 

Przy wyznaczaniu rzecznych korytarzy ekologicznych nale¿y braæ pod uwagê ich funkcje 

œrodowiskowe i przyrodnicze, a wiêc zachowanie ci¹g³oœci koryt rzecznych dla osi¹gniêcia 

minimum „dobrego stanu” wód oraz zapewnienie ³¹cznoœci pomiêdzy poszczególnymi 

ostojami organizmów wodnych i przywodnych lub integralnoœci sieci obszarów Natura 2000. 

4. Utrzymywanie i odtwarzanie korytarzy ekologicznych 

Najpilniejszym zadaniem do wykonania jest podjêcie dzia³añ zmierzaj¹cych do 

wyznaczenia i objêcia ochron¹ prawn¹ rzecznych korytarzy ekologicznych. Tymczasem, poza 

wydaniem w latach 1990-tych kilku fundamentalnych publikacji na ten temat (np. Backiel, 

Freytag 1994, Liro i in. 1998), niewiele w tej kwestii dotychczas zrobiono. 

Wyznaczone korytarze rzeczne nie powinny byæ przegradzane nowymi budowlami, zaœ 

istniej¹ce budowle musz¹ zostaæ wyposa¿one w doskonale dzia³aj¹ce urz¹dzenia s³u¿¹ce 

migracji organizmów wodnych, a wodne elektrownie przep³ywowe dodatkowo w urz¹dzenia 

zapewniaj¹ce ochronê ryb przed uszkodzeniem w turbinach. Konstrukcja ewentualnych 

nowobudowanych przegród przeciwerozyjnych powinna zapewniaæ ekologiczne continuum 

bez koniecznoœci budowy specjalnych urz¹dzeñ s³u¿¹cych migracji ryb. Utrzymywanie 

ci¹g³oœci wyznaczonych korytarzy rzecznych powinno siê opieraæ na medycznej zasadzie 

primum non nocere. Natrafia jednak na podstawow¹ trudnoœæ, poniewa¿ poza ogólnym 

podrêcznikiem Lubienieckiego (2003), rozdzia³em w ksi¹¿ce Bojarskiego i in. (2005) oraz 

kilkoma pracami naukowymi, nie ma ¿adnych polskich wytycznych do projektowania 

i budowy urz¹dzeñ s³u¿¹cych migracji organizmów wodnych. 

Przywrócenie ci¹g³oœci wyznaczonego rzecznego korytarza ekologicznego nie wymaga 

uzasadnienia. Jednak w przypadku dzia³añ w okresie przejœciowym, tj. do czasu wyznaczenia 

korytarzy lub dzia³añ poza wyznaczonymi korytarzami rzecznymi, argumentem za 

odtwarzaniem ci¹g³oœci powinien byæ efekt ekologiczny mierzony d³ugoœci¹ wolnego od 

zabudowy odcinka rzeki lub potoku oraz powierzchni¹ potencjalnych siedlisk lub miejsc 

rozrodu powy¿ej przegrody lub innymi parametrami oceny stanu ekologicznego wód (Ryc. 1). 

Kolejna kwestia w procesie decyzyjnym to wybór urz¹dzenia s³u¿¹cego migracji ryb. 

W przypadku wód sklasyfikowanych jako silnie zmienione lub sztuczne powinny byæ 

preferowane urz¹dzenia „techniczne” (np. przep³awki szczelinowe, windy dla ryb), 

w przypadku wód naturalnych – urz¹dzenia „bliskie naturze” (np. bystrotoki, obejœcia), zaœ 

150


NIE 

Czy powy¿ej przegrody 

s¹ potencjalne tarliska 

TAK 

Urz¹dzenie do migracji 

ryb nie jest potrzebne 

Czy powy¿ej przegrody 

dostêp do tarlisk blokuj¹ 

dodatkowe przegrody 

TAK 

NIE 

Nale¿y w projekcie 

uwzglêdniæ przegrody 

blokuj¹ce dostêp do tarlisk 

NIE 

Czy poni¿ej przegrody 

s¹ potencjalne tarliska 

TAK 


ryb niezbêdnie potrzebne 

Niezbêdne dodatkowe 

dane o odcinku cieku 

poni¿ej przegrody 


ryb potrzebne 

TAK 

Czy potencjalne tarliska 

powy¿ej przegrody maj¹ 

znaczenie dla ryb 


ryb niezbyt potrzebne. 

Rozwa¿yæ rozbudowê 

tarlisk poni¿ej przegrody 

NIE 

Ryc. 1. Analiza kryterialna zasadnoœci budowy urz¹dzeñ migracji ryb wg Larinier i in. (2002), 

zmienione. 

w przypadku wód oddzia³uj¹cych bezpoœrednio lub poœrednio na formy ochrony przyrody, 

powinny byæ zalecane urz¹dzenia „bliskie naturze”, dostosowane do wymagañ przedmiotów 

ochrony (Ryc. 2). 

Aktualnie porz¹dkujemy w Polsce kwestie zwi¹zane z ochron¹ œrodowiska przyrodniczego, 

nadal implementujemy prawo Wspólnotowe, koñczymy prace przy wyznaczaniu obszarów 

Natura 2000 i szukamy naszej w³asnej definicji „rozwoju zrównowa¿onego”, zastanawiaj¹c siê 

„byæ, czy mieæ”. Zamiast podsumowania przytoczê kilka, nieco zmienionych, pytañ z ksi¹¿ki 

„From sea to source” traktuj¹cej o europejskich szlakach migracji ryb (Kroes i in. 2006): 

Jak mo¿emy rozwijaæ opart¹ na podejœciu zlewniowym, koncepcjê korytarzy rzecznych 

Jak mo¿emy uzasadniaæ koniecznoœæ i korzyœci z wyznaczenia i utrzymywania ci¹g- 

³oœci korytarzy rzecznych na forum politycznym i publicznym dla podniesienia œwiadomoœci 

spo³ecznej oraz akceptacji dzia³añ, które powinny zostaæ przeprowadzone 

Jak mo¿emy zintegrowaæ kwestie korytarzy rzecznych z planami gospodarowania 

wodami, godz¹c w programach zadañ interesy œrodowiska, gospodarki i przyrody 

151

M. Jelonek 

Konieczna budowa 

urz¹dzenia do migracji ryb 

NIE 

Czy mo¿liwa jest 

liwidacja przeszkody 

TAK 

Nale¿y zlikwidowaæ 

przeszkodê w migracji ryb 

NIZINNY 

Typ rzeki/potoku 

górski/podgórski czy nizinny 

GÓRSKI 

NIE 

Czy przegroda posiada 

hydroelektrowniê 

TAK 

TAK 

Czy przegroda posiada 

hydroelektrowniê 

NIE 

Przebudowa przegrody 

lub jej czêœci na 

stopieñ typu “bystrze” 

TAK 

Czy konieczne jest 

osobne urz¹dzenie do migracji 

ryb w dó³ rzeki 

TAK 

Przebudowa przegrody 

lub jej czêœci na 

stopieñ typu “bystrze” 

DU¯O 

“Bliskie naturze” 

urz¹dzenie do migracji 

obejœcie dla ryb 

bystrotok 

Ile obok koryta rzeki jest 

miejsca na budowê urz¹dzenia 

do migracji ryb 

TAK 

Urz¹dzenie 

do migracji ryb w dó³ rzeki 

(przelew stokowy) 

Urz¹dzenia 

ochronne lub kieruj¹ce 

ryby - ekrany, bariery 

NIE 

Ile obok koryta rzeki jest 

miejsca na budowê urz¹dzenia 


DU¯O 

“Bliskie naturze” urz¹dz. 

do migracji ryb - obejœcie 

kaskadowe, regularny 

bystrotok z g³azami 


urz¹dzenie do migracji ryb 

bystrotok 


ŒREDNIO MA£O 

Techniczne urz¹dzenie 

MA£O 


przep³awka szczelinowa 

ŒREDNIO 


urz¹dzenie do migracji ryb 

bystrotok kaskadowy, 


Ryc. 2. Kryteria wyboru typu urz¹dzenia migracji ryb wg Zitek i Schmutz (2007), dane niepublikowane, 

zmienione. 

Jak powinien wygl¹daæ proces projektowania optymalnego urz¹dzenia s³u¿¹cego migracji 

organizmów wodnych 

Jak dostêpne techniki monitoringu wêdrówek mog¹ zostaæ wykorzystane w projektowaniu 

optymalnego urz¹dzenia s³u¿¹cego migracji organizmów wodnych 

Literatura 

Backiel T., Freytag E. 1994. Za³¹cznik 10.3. Rozmieszczenie i migracja ryb jako kryterium projektowania sieci 

ekologicznej w Polsce [W: A. Liro (red.), I. G³owacka, W. Jakubowski, J. Kaftan, A. J. Matuszkiewicz, J. Szacki, 

1995. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET–POLSKA]. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. 

Bojarski A., Jeleñski J., Jelonek M., Litewka T., Wy¿ga B., Zalewski J. 2005. Zasady dobrej praktyki w utrzymaniu rzek i 

potoków górskich. Ministerstwo Œrodowiska, Departament Zasobów Wodnych, Warszawa: 1–143. 

Dillon J. R. T. 1988. The influence of minor disturbance on biochemical variation in a population of freshwater snail. 

Biological Conservation 43: 137–144. 

FAO/DVWK 2002. Fish passes - Design, dimensions and monitoring. Rome, FAO: 1–119. 

Jelonek M., Wierzbicki M. 2008. Prezentacja technicznych mo¿liwoœci przywrócenia wêdrówek ryb w rzekach na 

podstawie wybranych przyk³adów inwestycji zrealizowanych we Francji i Niemczech oraz USA. Maszynopis, 

prezentacje multimedialne na CD. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. 

152


Kroes M. J., Gough P., Schollema P. P., Wanningen H. 2006. From sea to source; Practical guidance for restoration of 

fish migration in European rivers. Hunze en Aa's, Veendam: 1–120. 

Larinier M., Travade F., Porcher J. P. 2002. Fishways: biological basis, design criteria and monitoring. Bull. Franc. 

Peche et Piscic. 364, suppl.: 1–208. 

Liro A., (red), Burger T., Dembek W., G³owacka I., Jakubowski W., Kaftan J., £onkiewicz B., Matuszkiewicz A., 

Miko³ajczyk A., Oœwit J., R¹kowski G., Rozbicki J., Spyrka J., Szulczewska B., ¯ylicz T. 1998. Strategia 

wdra¿ania krajowej sieci ekologicznej ECONET–POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa: 1–272. 

Lubieniecki B. 2003. Przep³awki i dro¿noœæ rzek. Wydawnictwo Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego, Olsztyn: 1–83. 

Vaughan D. M. 2002. Potential impact of road-stream crossings (culverts) on the upstream passage of aquatic 

macroinvertebrate. U.S. Forest Service Report: 1–15. 

Zitek A., Schmutz S. 2007. The contribution of fish ladders to the rehabilitation of the ecological status of running 

waters. EIFAC Working Party Fish Passage Best Practices 8-10.10.07, Salzburg. 

Practical aspects of the determination, maintenance and reconstruction 

of the continuity of fluvial ecological corridors 

Marek JELONEK 

Summary 

Fluvial ecological corridors are migration routes for an enormous number of water and terrestrial 

organisms enabling these organisms to complete their life cycles and ensuring connectivity between 

populations and dispersion of genes. The article deliberately narrows a problem of fluvial corridors 

down to an issue of biological connectivity of river and stream beds, i.e. to a water part of these 

corridors. Typology of fluvial corridors as regards water organisms which use them has been 

discussed with special attention paid to fish fauna. Also, the barrier structures have been defined and 

their adverse influence on water organisms and ecological condition of waters has been identified. 

General principles for the demarcation and functioning of fluvial corridors have been provided 

together with the methods of the restoration and maintenance of two-way continuity of the corridors 

(up and down the river) through characterization of the most common devices enabling migration (e.g. 

rapids-type structures) and devices used for the migration of water organisms (e.g. fish passes). 

153






Bia³owie¿a, 20–22 XI 2008 r. 

Koncepcja korytarzy ekologicznych 

na terenach zurbanizowanych 

Kazimierz WALASZ 

Instytut Nauk o Œrodowisku, Uniwersytet Jagielloñski 

ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków, e-mail: kazimierz.walasz@uj.edu.pl 

Abstrakt: Miasta jako jednostki przestrzenne najbardziej zurbanizowane posiadaj¹ 

bardzo rozproszone zasoby przyrodnicze w postaci terenów leœnych, parkowych oraz 

terenów otwartych, takich jak ³¹ki, nieu¿ytki i pola uprawne. Wraz ze wzrostem 

œwiadomoœci potrzeby ochrony tych zasobów jako centrów bioró¿norodnoœci, roœnie 

oczekiwanie skutecznej ochrony tych zasobów przyrodniczych. Jednym ze sposobów 

powstrzymania dalszego zubo¿enia tych siedlisk jest zachowanie korytarzy 

ekologicznych oraz wpisanie korytarzy ekologicznych do lokalnego studium uwarunkowañ 

i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta, a w konsekwencji 

wpisanie ich do przygotowywanych lub aktualizowanych miejscowych planów zagospodarowania 

przestrzennego. W niniejszym artykule przedstawiono system korytarzy 

ekologicznych du¿ego miasta wraz z przyk³adem jego realizacji dla miasta Krakowa. 

Pokazano ró¿norodne skutki funkcjonowania korytarzy ekologicznych w aglomeracji 

miejskiej. 

1. Wstêp 

Tereny zurbanizowane charakteryzuj¹ siê wyj¹tkowo silnym rozdrobnieniem siedlisk 

niezajêtych przez zabudowê. Zwykle im bli¿ej centrum zabudowy tym p³aty siedlisk s¹ 

mniejsze i bardziej przekszta³cone. Tak¿e stopieñ izolacji siedlisk jest coraz wiêkszy wraz ze 

zbli¿aniem siê do centrum zabudowy. Izolacja powodowana jest nie tylko przez gêst¹ zabudowê, 

ale tak¿e przez infrastrukturê techniczn¹ i drogow¹, znaczne natê¿enie ruchu samochodowego 

oraz wystêpowanie barier fizycznych, takich jak ekrany akustyczne, rowy odwadniaj¹ce, 

ogrodzenia budowli itp. W takich warunkach sieæ korytarzy ekologicznych powinna byæ 

wyj¹tkowo gêsta, tak by nie pozostawiæ izolowanych p³atów siedlisk. Zwykle zapomina siê 

o tym, ¿e bariery te s¹ dokuczliwe tak¿e dla mieszkañców. Œcie¿ki spacerowe i rowerowe nie 

tworz¹ systemu pozwalaj¹cego na swobodne poruszanie siê po zabudowanym terenie. S¹ to 

na ogó³ krótkie odcinki prowadz¹ce co najwy¿ej z jednego do s¹siedniego osiedla. 

2. Klasyfikacja korytarzy 

Korytarz ekologiczny jest zwykle definiowany jako liniowy element krajobrazu ³¹cz¹cy 

izolowane fragmenty siedlisk w celu zapewnienia ³¹cznoœci ekologicznej (Viles, Rosier 2001). 

W niniejszym opracowaniu przyjêto nastêpuj¹c¹ definicjê korytarza ekologicznego: Korytarz 

154

Koncepcja korytarzy ekologicznych... 

ekologiczny jest to liniowy element krajobrazu, stanowi¹cy siedlisko lub zespó³ siedlisk, 

³¹cz¹cy dwa p³aty naturalnych lub przekszta³conych siedlisk niezabudowanych lub zabudowanych 

w niewielkim stopniu (Ryc. 1). Korytarze ekologiczne w mieœcie stanowi¹ czêsto 

siedliska znacznie przekszta³cone, bêd¹ce jednoczeœnie liniami komunikacyjnymi dla 

pojazdów lub mieszkañców (trasy piesze). Opracowanie niniejsze powsta³o w oparciu o doœwiadczenia 

zdobyte w czasie opracowywania sieci terenów chronionych i korytarzy ekologicznych 

dla Krakowa (Walasz 2008a), drugiego co do wielkoœci miasta w Polsce (327 km 2 ). 

W tekœcie zawarto szereg odniesieñ do przyk³adów z tego miasta. 

Korytarze ekologiczne w mieœcie prowadz¹ zwykle przez tereny zabudowane lub 

przeznaczone w planach miejscowych do zabudowy. Czêsto s¹ przecinane drogami 

lokalnymi lub o wy¿szym znaczeniu. Szerokoœæ korytarzy jest bardzo zmienna na ca³ej ich 

d³ugoœci, co jest wynikiem lokalnego uk³adu zabudowy. Niezmiernie wa¿ne jest, by projektuj¹c 

sieæ korytarzy ekologicznych, braæ pod uwagê przysz³y rozwój zabudowy i infrastruktury 

drogowej, kolejowej i innej. Oznacza to koniecznoœæ wyznaczenia korytarzy ekologicznych 

przez tereny niezabudowane w momencie wyznaczania korytarzy. Zapewni to ³¹cznoœæ 

ekologiczn¹ na terenie zurbanizowanym miedzy siedliskami, które obecnie maj¹ zapewnion¹ 

naturalna ³¹cznoœæ, a w dalszym rozwoju miasta mog¹ pozostaæ ca³kowicie izolowane, jeœli 

nie wytyczymy ju¿ teraz ³¹cz¹cych je korytarzy ekologicznych. Taki sposób wyznaczenia 

korytarzy u³atwi te¿ prace planistyczne, w³aœciwe zabezpieczenie terenów pod przysz³e 

korytarze w studiach uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania oraz w realizowanych na 

tej podstawie miejscowych planach zabudowy. 

Korytarze na terenach zurbanizowanych mo¿emy podzieliæ na dwie zasadnicze grupy – 

korytarze naturalne i pó³naturalne oraz korytarze sztuczne. W pierwszej grupie wyró¿niamy 

korytarze utworzone przez doliny rzek, strumieni, kana³ów, otwarte tereny niezabudowane 

jak pola, ³¹ki, roœlinnoœæ ruderalna, pasy zadrzewieñ, zakrzaczeñ, aleje drzew oraz ma³e 

p³aty ró¿nych siedlisk. Na terenach jeszcze niezabudowanych korytarze mog¹ stanowiæ 

wyznaczone na mapie pasy pól, ³¹k i innych terenów, nie wyró¿niaj¹ce siê z siedliska, 

w którym je wyznaczono. Jeœli w przysz³oœci teren ten zajmie zabudowa, bêd¹ stanowi³y jedyne 

po³¹czenie siedlisk, które w planach nie s¹ przeznaczone pod zabudowê. 

Sztuczne korytarze tworzone s¹ przez linie kolejowe. Tworzy je przestrzeñ nad nawierzchni¹ 

linii kolejowej, zbocza nasypów, a tak¿e otoczenie nasypów, w którym znajduj¹ siê 

czêsto rowy, stawki, zakrzaczenia, tereny ³¹kowe. Korytarze sztuczne tworzy tak¿e infrastruktura 

drogowa, w tym drogi szybkiego ruchu i autostrady oraz ulice o du¿ym i ma³ym natê¿eniu 

ruchu. 

Korytarze tworz¹ z zasady struktury ci¹g³e ³¹cz¹ce jedno siedlisko lub jeden zestaw 

siedlisk z innym podobnym zestawem siedlisk. Czasami nie jest mo¿liwe utworzenie struktur 

siedlisko 1 

korytarz ekologiczny 

siedlisko 2 

Ryc. 1. Typowy korytarz ekologiczny ³¹czy dwa siedliska lub dwa p³aty zespo³ów siedlisk. 

155

K. Walasz 

ci¹g³ych ³¹cz¹cych dwa siedliska, jednak pomiêdzy nimi znajduje siê szereg mniejszych 

p³atów siedlisk mog¹cych stanowiæ tzw. ³añcuch siedlisk pomostowych (ang. stepping stone 

habitats; Ryc. 2) (Simberloff i in. 1992). Stwarza to tak¿e mo¿liwoœæ ochrony tych niewielkich 

p³atów siedlisk, które w standardowych warunkach mog³yby byæ traktowane jako miejsca 

o niewielkiej wartoœci przyrodniczej i przeznaczone pod zabudowê. Taka sytuacja ma 

najczêœciej miejsce w czêœciach miasta najwczeœniej zajêtych przez zabudowê. 

W oparciu o bogate doœwiadczenia zdobyte w czasie opracowywania sieci korytarzy ekologicznych 

dla Krakowa proponujê podzieliæ korytarze, ze wzglêdu na ich rangê, na nastêpuj¹ce 

kategorie: 

kontynentalne – biegn¹ przez znaczn¹ czêœæ kontynentu – rzêdu 500 km, np. dolina 

rzeki Wis³y; 

regionalne – maja zwykle d³ugoœæ od kilkudziesiêciu do kilkuset km. Znajduj¹ siê 

zwykle w odleg³oœci od kilkunastu do kilkudziesiêciu kilometrów od siebie. np. g³ówne 

dop³ywy Wis³y; 

lokalne – ³¹cz¹ szereg siedlisk. Maj¹ zwykle d³ugoœæ od kilku do kilkudziesiêciu km. 

Do³¹czaj¹ do nich korytarze o znaczeniu miejscowym. Zwykle znajduj¹ siê w odleg³oœci 

kilku-kilkunastu km do siebie. np. mniejsze potoki zwykle znacznie krótsze i na ogó³ 

o wê¿szej dolinie; 

miejscowe – ³¹cz¹ przynajmniej trzy p³aty siedlisk. Maja d³ugoœæ do kilku km. 

Znajduj¹ siê w zwykle w odleg³oœci od kilkuset metrów do jednego km. Tworz¹ 

podstawow¹ sieæ umo¿liwiaj¹c¹ migracje organizmów, maj¹ podstawowe znaczenie 

dla przetrwania motyli i p³azów; 

siedliskowe – ³¹cz¹ ze sob¹ dwa s¹siaduj¹ce p³aty siedlisk i nie maj¹ dalszej kontynuacji; 

mikrosiedliskowe – udra¿niaj¹ce ³¹cznoœæ miêdzy poszczególnymi siedliskami na 

niewielkiej d³ugoœci, np. przejœcia pod drogami dla p³azów i drobnych ssaków, 

przejœcia dla p³azów czy je¿y przez ogrodzone posesje na terenach rezydencjalnych. 

Podzia³ ten nie obejmuje korytarzy sztucznych, gdy¿ ich delimitacja oraz parametry 

wynikaj¹ z ich przeznaczenia. Korytarze te powinny byæ w jak najwiêkszym stopniu zaadaptowane 

do pe³nienia funkcji ekologicznych. 

£añcuch siedlisk pomostowych 

(stepping stone habitats) 

ma³e p³aty siedlisk 

siedlisko 1 

siedlisko 2 

Ryc. 2. £añcuch siedlisk pomostowych. Nie stanowi on bezpoœredniego po³¹czenia, ale ma³e enklawy 

siedlisk mog¹ stanowiæ wyspy umo¿liwiaj¹ce przenikanie organizmów miedzy wiêkszymi p³atami, 

a przez to przyczyniæ siê do zachowania bioró¿norodnoœci. 

156


3. Funkcje korytarzy 

Na terenach zurbanizowanych korytarze ekologiczne mog¹ pe³niæ ró¿norodne funkcje. 

Mo¿emy wyró¿niæ funkcje: ekologiczn¹, klimatyczn¹ i rekreacyjn¹. Podstawow¹ funkcj¹ jest 

zwiêkszenie mo¿liwoœci zachowania bioró¿norodnoœci poprzez ³agodzenie izolacji siedlisk. 

Korytarze s¹ te¿ miejscem ¿erowania, rozrodu, schronienia dla czêœci organizmów wystêpuj¹cych 

w p³atach po³¹czonych przez korytarze ekologiczne (Pullin 2002). 

Klimatyczna funkcje korytarzy jest najczêœciej dostrzegana przez urbanistów. Korytarze 

przyczyniaj¹ siê do zmniejszania efektu wyspy ciep³a, który to efekt czêsto wystêpuje na 

terenach zurbanizowanych. Korytarze pozwalaj¹ na wyrównywanie wilgotnoœci miêdzy siedliskami, 

a tak¿e na zwiêkszenie przewietrzania miasta. Pozwala to na usuniêcie powietrza 

z du¿¹ zawartoœci¹ zanieczyszczeñ, co ma podstawowe znaczenie dla jakoœci ¿ycia w mieœcie 

(Bonan 2002, Gill i in. 2007, Matuszko 2007). 

Wreszcie nie do pominiêcia jest funkcja rekreacyjna korytarzy ekologicznych w mieœcie. 

Na ca³ym œwiecie rozwijana jest koncepcja tzw. greenways – zielonych korytarzy. Koncepcja 

ta rozwiniêta w latach 90-tych ubieg³ego wieku coraz bardziej rozpowszechnia siê w planowaniu 

przestrzennym (Turner 2004). Odpowiednio zaadaptowane i urz¹dzone, korytarze 

ekologiczne mog¹ tworzyæ ci¹gi spacerowe, œcie¿ki rowerowe. Umo¿liwiaj¹ wtedy sprawniejsz¹ 

komunikacjê piesz¹ pomiêdzy miejscami skoncentrowanej zabudowy. Ta funkcja 

korytarzy bêdzie najsilniej zwiêksza³a standard ¿ycia w mieœcie. Przyczyni siê do ca³kowitej 

zmiany tego standardu, stwarzaj¹c przyjazne warunki do ¿ycia w mieœcie (Fabos, Ryan 2006). 

4. Jak wyznaczaæ korytarze ekologiczne w mieœcie 

Podstaw¹ do wyznaczenia korytarzy ekologicznych w mieœcie, jak i na wszelkich innych 

terenach, jest dobre rozeznanie przyrodnicze terenu. Zak³adaj¹c model idealny, wpierw 

nale¿y wykonaæ inwentaryzacjê przyrodnicz¹ na terenie ca³ego miasta, nastêpnie dokonaæ 

waloryzacji zasobów przyrodniczych (Walasz 2003, 2008a, b). Na tej podstawie wyznaczyæ 

tereny, które nie powinny zostaæ przeznaczone pod inwestycje, a nastêpnie opracowaæ sieæ 

korytarzy ekologicznych ³¹cz¹cych te tereny ze sob¹, jak równie¿ z terenami otaczaj¹cymi 

miasto. 

Inwentaryzacja przyrodnicza powinna byæ wykonana w zakresie podstawowych zasobów 

pozwalaj¹cych na szybkie i w pe³ni merytoryczne dokonanie waloryzacji przyrodniczej. 

Pierwszym zadaniem jest opracowanie mapy zbiorowisk roœlinnych ca³ego miasta tzw. mapy 

roœlinnoœci rzeczywistej. Dobrym przyk³adem jest wykonanie takiego opracowania dla 

Krakowa (Dubiel, Szwagrzyk 2008). W idealnym przypadku, maj¹c ju¿ tak¹ mapê, nale¿a³oby 

wykonaæ inwentaryzacjê ornitologiczn¹ (awifauny lêgowej), lepidopterologiczn¹ (motyli 

dziennych) oraz fauny zbiorników wodnych – g³ównie herpetologiczn¹ (p³azów i gadów). 

Pozwoli³oby to od razu precyzyjnie wi¹zaæ wystêpowanie badanych grup zwierz¹t z wyznaczonymi 

wczeœniej p³atami siedlisk. Najczêœciej jednak takie badania s¹ wykonywane 

równolegle lub w ró¿nym czasie. 

Zebrane w ten sposób podstawowe dane o przyrodzie miasta powinny pos³u¿yæ do 

waloryzacji przyrodniczej ca³ego obszaru miasta. Wystarczy podzia³ wg najprostszej 

piêciostopniowej skali: (I) tereny najcenniejsze, (II) tereny cenne, (III) tereny o umiarkowanych 

walorach, (IV) tereny o najni¿szych walorach, (V) tereny ca³kowicie przekszta³cone (zabudowa 

mieszkalna, inna, praktycznie pozbawiona zieleni). Proponowany podzia³ jest zbli¿ony do 

podzia³u waloryzacyjnego przyjêtego w atlasie zbiorowisk roœlinnych Krakowa (Dubiel, 

Szwagrzyk 2008). 

157

K. Walasz 

W pierwszym etapie mo¿na od razu przyj¹æ, ¿e konieczne jest zachowanie jako korytarzy 

ekologicznych wszystkich, nawet najmniejszych cieków wodnych i wytyczyæ je jako korytarze. 

Cieki wodne chronimy te¿ dlatego, gdy¿ stanowi¹ najbogatsze siedliska pod wzgledem 

przyrodniczym i jako takie powinny zawsze podlegaæ ochronie. Nastêpnie wytyczamy 

korytarze ³¹cz¹ce najwiêksze obszarowo tereny, które nie powinny zostaæ zabudowane. 

Pamiêtamy o zachowaniu ³añcuchów siedlisk pomostowych, które mog¹ stanowiæ ogniwa 

poœrednie miedzy ró¿nymi p³atami siedlisk. Wszystkim p³atom siedlisk, które zosta³y 

wyznaczone jako korytarze ekologiczne nadajemy najwy¿sz¹ rangê wartoœci przyrodniczej. 

Standardowo przyjmuje siê, ¿e w mieœcie chronimy jedynie najcenniejsze fragmenty 

siedlisk, a pozosta³e znajd¹ siê w sferze planów urbanistycznych jako tereny przeznaczone 

w bli¿szej lub dalszej perspektywie pod zabudowê, g³ównie ze wzglêdu na swoje, obiektywnie 

niewielkie, walory przyrodnicze. Takie zalecenia i stereotypy s¹ doœæ powszechne. Jednak 

podchodz¹c w ten sposób do zagospodarowania terenu miasta, pozbawiamy wiêkszoœæ 

mieszkañców miejsc do rekreacji. Ludzie ci nie bêd¹ mieli w pobli¿u swojego miejsca 

zamieszkania ³¹ki, pola, terenu zakrzaczonego czy nawet najmniejszego oczka wodnego. Te 

niewielkie zbiorniki wodne, stanowi¹ce zwykle najwiêksze ogniska bioró¿norodnoœci, 

powinny byæ przedmiotem szczególnej troski. Nale¿y zdecydowanie walczyæ o to, by mozaika 

nawet w pewnym stopniu przekszta³conych siedlisk, o niewielkiej wartoœci przyrodniczej 

znajdowa³a siê w bezpoœrednim s¹siedztwie ka¿dego osiedla, pozosta³a niezabudowana 

(Walasz 2008). P³aty tych siedlisk powinny byæ po³¹czone sieci¹ korytarzy miejscowych 

i lokalnych. Stworzy to z jednej strony stabilny system powi¹zañ przyrodniczych, a jednoczeœnie 

przy odpowiednim stopniowym zagospodarowaniu terenów, o dotychczas mniejszej 

wartoœci przyrodniczej, mo¿e przyczyniæ siê do znacznego wzrostu ich bioró¿norodnoœci. 

Idea ta jest ¿ywa tak¿e wœród architektów krajobrazu, którzy formu³uj¹ koncepcjê osnowy 

ekologicznej miasta. Stanowi¹ j¹ p³aty i korytarze ekologiczne miasta (Andrzejewski 1980, 

PrzewoŸniak 2004). 

Odpowiednio gêsta sieæ korytarzy ekologicznych bêdzie mog³a w du¿ym stopniu byæ 

wykorzystana do celów rekreacyjnych, a nawet komunikacyjnych (œcie¿ki rowerowe), co 

przyczyni siê tak¿e do zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza i ha³asu w mieœcie. 

5. Szerokoœæ korytarzy ekologicznych 

Nale¿y d¹¿yæ do tego, aby wyznaczone korytarze ekologiczne mia³y najwiêksz¹ mo¿liw¹ 

do ustalenia szerokoœæ. Im korytarz bêdzie szerszy, tym w mniejszym stopniu bêdzie 

odczuwalny efekt krawêdzi korytarza, z którym wi¹¿e siê mniejsze bezpieczeñstwo 

organizmów wykorzystuj¹cych korytarz. Szerokoœæ korytarzy ekologicznych w mieœcie jest 

w du¿ym stopniu zwi¹zana z istniej¹cymi ju¿ uwarunkowaniami, takimi jak zabudowa czy 

infrastruktura komunikacyjna i techniczna. Jednak w przypadku korytarzy o wiêkszej 

randze dla systemu przyrodniczego miasta, na przyk³ad dolin rzecznych, korytarze powinny 

byæ wyznaczone w szerokoœci oczekiwanej ze wzglêdów przyrodniczych. Czasami znajdzie siê 

w ich obrêbie istniej¹ca zabudowa. Jednak samo w³¹czenie takich terenów w granice korytarza 

ekologicznego i zapisanie tego w studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania 

oraz w miejscowych planach zagospodarowania bêdzie skutkowa³o z jednej strony 

ograniczeniem dalszej zabudowy korytarza, a z drugiej wyznaczeniem wy¿szych standardów 

ochrony œrodowiska, a docelowo, w sprzyjaj¹cych warunkach, mo¿e doprowadziæ do 

uwolnienia korytarza z zabudowy lub zmniejszenia jej wysokoœci. 

Linie okreœlaj¹ce szerokoœæ korytarza prowadz¹cego przez szereg siedlisk, powinny byæ 

wyznaczone na mapach tak¿e poprzez siedliska, które korytarz ³¹czy, a nie tylko doprowadzone 

do granic tych siedlisk (Ryc. 3). Nale¿y tak zrobiæ, by uchroniæ siê w przysz³oœci 

158


Teoretycznie tak W praktyce tylko tak 

nie 

tak 

Ryc. 3. Sposób przeprowadzania korytarzy przez p³aty niezabudowanych siedlisk. Korytarz powinien 

byæ wytyczony przez ca³e siedlisko lub zespó³ siedlisk, jeœli stanowi on tak¿e ³¹czniki miêdzy innymi 

siedliskami. Inaczej jest nara¿ony na przerwanie ³¹cznoœci, jeœli siedlisko, przez które prowadzi, 

ulegnie degradacji lub z innych przyczyn zostanie przekszta³cone. 

przed przerwaniem ci¹g³oœci korytarza. Mo¿e to mieæ miejsce, gdy siedlisko przez które 

prowadzi³ korytarz ulegnie zniszczeniu, a planiœci przeznacz¹ ten teren na inne cele. W takiej 

sytuacji wyznaczenie korytarza poprzez dane siedlisko zapewni ochronê ci¹g³oœci korytarza. 

W innym przypadku, brak wyznaczenia korytarza mo¿e zostaæ potraktowany przez planistów 

literalnie, jak brak zaznaczenia ci¹g³oœci korytarza, co bêdzie skutkowa³o np. zamkniêciem 

dro¿noœci korytarza przez jak¹œ inwestycjê. 

Poni¿ej podano na przyk³adzie Krakowa przyjête szerokoœci korytarzy ekologicznych. 

Jedynym korytarzem o znaczeniu europejskim jest tu dolina rzeki Wis³y. Zalecana szerokoœæ 

korytarza – od 1000 do 5000 m, nie mniejsza jednak ni¿ 300 m (Ryc. 4). Korytarze o randze 

regionalnej – zalecana szerokoœæ od 300 do 1000 m, nie mniejsza jednak ni¿ 200 m. 

W Krakowie brak jest korytarzy o znaczeniu regionalnym, gdy¿ dop³ywy Wis³y p³yn¹ce przez 

Kraków i inne korytarze maj¹ rangê korytarzy lokalnych. Korytarz o znaczeniu lokalnym – 

zalecana szerokoœæ wynosi 100 do 300 m, nie mniej jednak ni¿ 50 m. Korytarz o znaczeniu 

miejscowym – zalecana szerokoœæ – 50 m, nie mniejsza jednak ni¿ 30 m. Korytarze 

siedliskowe – ich szerokoœæ powinna byæ podobna jak korytarzy miejscowych, gdy¿ pe³ni¹ 

podobn¹ funkcjê. Korytarze mikrosiedliskowe – ich szerokoœæ powinna byæ dopasowana do 

celu, jakiemu s³u¿¹. Dla p³azów przepusty o szerokoœci nawet 1 m ju¿ mog¹ pe³niæ swoja 

funkcjê. Natomiast przejœcia dla kopytnych pod lub nad drogami o intensywnym ruchu 

powinny mieæ ju¿ szerokoœæ co najmniej 6 m, a dla najwiêkszych zwierz¹t co najmniej 

kilkanaœcie metrów (Jêdrzejewski i in. 2006, Kurek 2008). W obszarach o zabudowie 

jednorodzinnej ogrodzenia posesji nie powinny stanowiæ trwa³ej bariery dla mniejszych 

zwierz¹t takich jak np. je¿e. By to umo¿liwiæ, ogrodzenia na ca³ej d³ugoœci lub w wielu 

miejscach powinny mieæ przeœwity o œrednicy co najmniej 8 cm. 

6. Zagospodarowanie korytarzy ekologicznych 

Zwykle im wy¿sza ranga korytarza ekologicznego tym bardziej uniwersalna jego funkcja. 

Na przyk³ad korytarze utworzone przez sieæ rzeczna bêd¹ korytarzami zapewniaj¹cymi 

warunki do przemieszczania siê najszerszej grupie organizmów. W przypadku korytarzy 

159

K. Walasz 

Wis³a - korytarz 

o randze kontynentalnej 

Korytarze wodne 

Korytarze l¹dowe 

Ryc. 4. Korytarze ekologiczne Krakowa (Walasz 2008a). Korytarz o randze europejskiej stanowi dolina Wis³y 

(zaznaczona kolorem ciemnoniebieskim). Korytarze o randze lokalnej stanowi piêæ g³ównych dop³ywów 

Wis³y. Kolorem jasnoniebieskim zaznaczono wszystkie korytarze wodne, w tym korytarze o randze 

regionalnej. 

miejscowych i siedliskowych, ich funkcja mo¿e byæ ju¿ bardzo zawê¿ona, np. bêd¹ ³¹czy³y 

dwa znajduj¹ce siê w stosunkowo niewielkiej odleg³oœci zbiorniki wodne lub siedliska 

kserotermiczne. Obydwa te przyk³ady pokazuj¹, ¿e sposób urz¹dzenia i utrzymaniu obydwu 

korytarzy bêdzie wymaga³ odmiennego podejœcia, stworzenia nieco innych warunków 

siedliskowych na ca³ej linii korytarza. 

Wytyczenie szerszych korytarzy stwarza mo¿liwoœæ takiego zagospodarowania, które 

pozwoli korzystaæ z nich szerszej grupie organizmów. Na przyk³ad szeroki korytarz umo¿liwi 

zaprojektowanie pasa drzew, wzd³u¿ którego znajdzie siê pas zakrzaczeñ, a dalej pas 

trawnika z czêœci¹ koszon¹ regularnie i koszon¹ jedynie raz w roku. Daje te¿ mo¿liwoœæ 

wytyczenia trasy spacerowej, a nawet rowerowej. 

W przypadku zagospodarowania korytarzy kolejowych i drogowych, jednym z najwa¿- 

niejszych dzia³añ jest ograniczenie do minimum dzia³ania tych korytarzy jako bariery 

ekologicznej. Konieczne jest zaprojektowanie mikrokorytarzy w postaci kana³ów i przepustów. 

Nie ogrodzone obrze¿a dróg mog¹ byæ tak utrzymane, by stwarza³y warunki dla 

migracji motyli. Bêd¹ je stanowiæ trawniki koszone raz w roku pod koniec sezonu wegetacyjnego. 

Posadzenie drzew i krzewów tak¿e zwiêkszy znaczenie korytarza, co ma szczególnie 

znaczenie w miastach, gdzie bêdzie przyczyniaæ siê do istotnego wzbogacenia siedlisk 

po³¹czonych przez takie korytarze. 

Podziêkowania. Dziêkujê Joannie Kurek za graficzne przygotowanie pierwotnej wersji Ryc. 4 w niniejszym 

tekœcie. 

160


Literatura 

Andrzejewski R. 1980. Fizjografia i ekologiczne kszta³towanie œrodowiska biotycznego na obszarach zurbanizowanych, 

Cz³owiek i Œrodowisko 4 (4): 5–20. 

Bonan G. B. 2002. Ecological climatology. Cambridge University Press, Cambridge, UK. 

Dubiel E., Szwagrzyk J. (red.) 2008. Atlas roœlinnoœci rzeczywistej Krakowa. Urz¹d Miasta Krakowa, Kraków. 

Fabos J. G., Ryan R. L. 2006. An introduction to greenway planning around the world. Landscape and Urban Planning 

76: 1–6. 

Gill S. E., Handley J. F., Ennos A. R., Pauleit S. 2007. Adapting cities for climate change: The role of the green 

infrastructure. Built Environment 33 (1): 115–133. 

Jêdrzejewski W., Nowak S., Kurek R., Mys³ajek R., Stachura K., Zawadzka B. 2006. Zwierzêta a drogi. Metody 

ograniczania negatywnego wp³ywu dróg na populacje dziko ¿yj¹cych zwierz¹t. Wyd. II. Zak³ad Badania Ssaków 

PAN, Bia³owie¿a. 

Kurek R. T. (red.) 2008. Ochrona dziko ¿yj¹cych zwierz¹t przy inwestycjach drogowych w Polsce. Stowarzyszenie 

Pracownia na rzecz Wszystkich Istot, Bystra. 

Matuszko D. (red.) 2007. Klimat Krakowa w XX wieku. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. 

PrzewoŸniak M. 2004. P³aty i korytarze ekologiczne w strukturze miasta – teoria i praktyka. [W: A. Cieszewska (red.) 

P³aty i korytarze jako elementy struktury krajobrazu – mo¿liwoœci i ograniczenia koncepcji]. Problemy Ekologii 

Krajobrazu 14: 52–53. 

Pullin A. S. 2002. Conservation biology. Cambridge University Press, Cambridge, UK. 

Simberloff D., Farr J. A., Cox J., Mehlman D. W. 1992. Movement corridors: conservation bargains or poor investments 

Conservation Biology 6: 493–504. 

Turner T. 2006. Greenway planning in Britain: recent work and future plans. Landscape and Urban Planning 76: 

240–251. 

Viles R. L., Rosier D. J. 2001. How to use roads in the creation of greenways: case studies in three New Zealand 

landscapes. Landscape and Urban Planning 55: 15–27. 

Walasz K. 2003. Program dzia³añ na rzecz œrodowiska Krakowa. Biuletyn PKE 5: 24–28. 

Walasz K. 2008a. Kszta³towanie œrodowiska przyrodniczego Krakowa i ochrona ró¿norodnoœci biologicznej. Cracovia 

Urbs Europea, Konfederacja Na Rzecz Przysz³oœci Krakowa: 1–7. 

Walasz K. 2008b. Koncepcja ochrony ró¿norodnoœci biotycznej miasta – podstawowe za³o¿enia. [W: P. Indykiewicz, L. 

Jerzak, T. Barczak (red.) Fauna miast. Ochroniæ ró¿norodnoœæ biotyczn¹ w miastach]. SAR “Pomorze, 

Bydgoszcz: 39–43. 

Concept of ecological corridors on urban territories 

Kazimierz WALASZ 

Summary 

Towns as the most urbanized spatial units have highly scattered natural resources in the form of 

woodlots, parks and open areas such as meadows, fallow and arable land. With the growing awareness 

of the need for the conservation of these resources as centres of biodiversity, the expectation regarding 

effective protection of these natural resources has been increasing, too. One of the methods of 

preventing further impoverishment of these habitats is the conservation of ecological corridors and 

introducing them into the local land development plans. In this article, a system of ecological corridors 

in a large town is presented with its model implementation as exemplified with the city of Kraków. 

Various effects of the existence of ecological corridors in the urban agglomeration are discussed. 

161






Bia³owie¿a, 20–22 XI 2008 r. 

Sieæ stabilnoœci ekologicznej jako wa¿ny czynnik 

zrównowa¿onego rozwoju du¿ego miasta na przyk³adzie 

Krakowa 

Bo¿ena DEGÓRSKA 

Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania, Polska Akademia Nauk, 

ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa, e-mail: bodego@twarda.pan.pl 

Abstrakt: G³ównym celem niniejszej analizy jest okreœlenie teoretycznych mo¿liwoœci 

optymalizacji struktury przestrzennej terenów zieleni w Krakowie, a jednoczeœnie 

wskazanie na rolê zieleni jako czynnika strukturotwórczego. Mimo, ¿e w strefie 

zewnêtrznej Krakowa nadal istnieje mo¿liwoœæ utworzenia zielonego pierœcienia, to 

planowane zagospodarowanie przestrzenne nie uwzglêdnia takiego kierunku rozwoju, 

a zatem tak¿e kszta³towania zieleni na bazie modelu pierœcieniowo-klinowego. 

Wykazano, ¿e kanwê zieleni Krakowa stanowiæ mo¿e system dolin rzecznych z parkami 

rzecznymi, buduj¹cymi g³ówny ruszt ekologiczny, zachodni klin zieleni, jaki tworzy 

niezabudowana czêœæ Bielañsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego oraz wschodnia 

strefa naj¿yŸniejszych gruntów rolnych. Strukturê tê uzupe³niaj¹ pozosta³e korytarze 

ekologiczne oraz enklawy parków miejskich, lasów i innych terenów zieleni, a wzmacniaj¹ 

obiekty podlegaj¹ce ochronie prawnej. Wiod¹c¹ rolê pe³ni system parków 

rzecznych, wymagaj¹cy bezwzglêdnej ochrony przed zabudow¹ oraz inne korytarze 

ekologiczne, zapewniaj¹ce ³¹cznoœæ przestrzenn¹ ci¹gami bez zabudowy. Zaproponowana 

struktura, charakteryzuj¹ca siê spójnoœci¹ wewnêtrzn¹ i silnymi powi¹zaniami 

z przyrodniczym otoczeniem buduje Sieæ Stabilnoœci Ekologicznej Krakowa. Nadal 

istnieje jednak powa¿ne zagro¿enie, ¿e g³ównymi pasmami terenów otwartych mo¿e 

staæ siê uk³ad komunikacyjny, który przejmie kolejne pasma zieleni. W niniejszym 

artykule wskazuje siê, aby tereny zieleni postrzegaæ jako jeden z równie wa¿nych 

komponentów strukturotwórczych, jak uk³ad komunikacyjny i uk³ad terenów mieszkaniowych, 

tworz¹cych swoist¹ triadê urbanistyczn¹ i strukturê decyduj¹c¹ o zrównowa- 

¿onym rozwoju miasta. 

1. Wstêp 

„Czy w anachroniczny sposób wszechpotê¿ny uk³ad komunikacji 

stanie siê kanw¹ Krakowa, czy zgodnie z humanitarnym rozwojem 

miasta utworzony zostanie jeden system zieleni, daj¹c prawdziwie 

nowoczesny w¹tek miastu – kanwê zieleni.” 

Janusz Bogdanowski (1979) 

Zrównowa¿ony rozwój przestrzenny miast i regionów miejskich to przede wszystkim 

harmonijny rozwój trzech podstawowych struktur: terenów mieszkaniowych, terenów komunikacyjnych 

i terenów zieleni. Tereny zieleni nale¿y zatem postrzegaæ jako wa¿ny komponent 

strukturotwórczy, który wspólnie z uk³adem komunikacyjnym i uk³adem terenów mieszkaniowych 

tworzy swoist¹ triadê urbanistyczn¹. Mimo ¿e podejœcie do miasta jako ekologicznego 

162

Sieæ stabilnoœci ekologicznej... 

systemu by³o od lat lansowane przez niektórych urbanistów i planistów przestrzennych 

(m.in. Mumford 1961, To³wiñski 1963, Bogdanowski i in. 1979), to zazwyczaj rozwój polskich 

miast podporz¹dkowany by³ jednej funkcji wiod¹cej. Po drugiej wojnie œwiatowej nast¹pi³ 

okres wprowadzania do miast wielkiego przemys³u, po którym nasta³ czas rozwoju wielkich 

osiedli mieszkaniowych. Obecnie obok ¿ywio³owego rozwoju zabudowy, g³ównie jednorodzinnej, 

kanw¹ zaczyna byæ sieæ komunikacyjna, nierzadko wykorzystuj¹ca rezerwy terenu 

chronione jako ci¹gi zieleni i korytarze wymiany powietrza. Na du¿¹ skalê mo¿na to obecnie 

obserwowaæ w Warszawie i Krakowie. O niedocenianiu roli zieleni w planowaniu przestrzennym 

miast i aglomeracji miejskich œwiadcz¹ tak¿e liczne niezrealizowane koncepcje 

rozwoju przestrzennego wielkich miast w zakresie terenów rekreacyjnych (m.in. koncepcja 

Leœnego Pierœcienia Warszawy, lub budowy struktury miasta na kanwie czterech pierœcieni 

zieleni i czterech klinów zieleni w Krakowie, Bogdanowski 1979). 

Bior¹c pod uwagê istniej¹cy stan u¿ytkowania ziemi wielu du¿ych miast w Polsce, w tym 

Krakowa i Warszawy, które charakteryzuj¹ siê wysokim odsetkiem terenów rolniczych, 

z du¿ym udzia³em gruntów od³ogowanych lub ugorowanych (Degórska, Derêgowska 2008) 

oraz innych niezagospodarowanych terenów, stanowi¹cych niejednokrotnie cenne ekosystemy 

przyrodnicze o relatywnie ma³ym przekszta³ceniu antropogenicznym, teoretycznie jest jeszcze 

mo¿liwoœæ optymalizacji struktur terenów zieleni. Dla Krakowa i Warszawy by³by to model 

pierœcieniowo-klinowy. Jednak wobec niechêci do wykonywania miejscowych planów 

zagospodarowania przestrzennego o charakterze ochronnym oraz przy braku innych instrumentów, 

wolne od zabudowy przestrzenie w ostatnich latach sta³y siê miejscem olbrzymiej 

presji urbanizacyjnej (Degórska 2007, Degórska, Derêgowska 2008). Obecnie, kiedy o wyborze 

miejsca zamieszkania decyduj¹ w coraz wiêkszym stopniu walory œrodowiska przyrodniczego 

i krajobrazu, zagro¿one jest zarówno zachowanie funkcji ekologicznych wielu obszarów, jak 

i funkcjonowanie ca³ego systemu œrodowiska przyrodniczego du¿ych miast i obszarów 

metropolitalnych. Nasilanie siê negatywnych zjawisk przestrzennych, a szczególnie ¿ywio³owy 

rozwój zabudowy sprawia, ¿e skutki obecnych dzia³añ dotykaæ bêd¹ g³ównie przysz³ych 

pokoleñ. Chaos przestrzenny i degradacja œrodowiska w dalszej perspektywie prowadz¹ do 

pogorszenia jakoœci ¿ycia w mieœcie. W takiej sytuacji warunkiem koniecznym do osi¹gniêcia 

trwa³ej i zrównowa¿onej struktury przestrzennej du¿ych miast i regionów miejskich jest 

zabezpieczenie obszarów o wa¿nych funkcjach ekologicznych przed presja urbanizacyjn¹. Cel 

ten mo¿na osi¹gn¹æ poprzez wyznaczenie terenów trwale wy³¹czonych z zabudowy, tworz¹cych 

wielofunkcyjny uk³ad przestrzenny i stanowi¹cy trwa³y ruszt ekologiczny. Funkcjê 

tak¹ powinny pe³niæ sieci ekologiczne zapewniaj¹ce stabilnoœæ ekologiczn¹ ekosystemom 

w warunkach stresu miejskiego, a cz³owiekowi biologiczn¹ podstawê ¿ycia w mieœcie. 

G³ównym celem niniejszej pracy jest wskazanie teoretycznych mo¿liwoœci optymalizacji 

struktury przestrzennej terenów zieleni w du¿ym mieœcie, a jednoczeœnie wykazanie roli 

zieleni jako czynnika strukturotwórczego. Jako obiekt analizy wybrano Kraków – miasto, 

w którym walory przyrodnicze i kulturowo-przyrodnicze stanowi¹, obok dziedzictwa kulturowego, 

jedn¹ z g³ównych wartoœci jego przestrzeni. 

2. Pozaprodukcyjne funkcje terenów przyrodniczych w obszarach 

miejskich 

W warunkach du¿ego miasta do g³ównych pozaprodukcyjnych funkcji ekosystemów 

nale¿¹: 

funkcja spo³eczna – zabezpieczenie terenów rekreacyjnych w mieœcie, podniesienie 

jakoœci œrodowiska w miejscu zamieszkania, pracy i wypoczynku oraz zapewnienie 

kontaktu z zieleni¹ w pobli¿u miejsca zamieszkania, co jest szczególnie istotne dla 

osób starszych, maj¹cych ma³e dzieci oraz dysponuj¹cych ograniczonym czasem 

163

B. Degórska 

wolnym. Kontakt z zieleni¹ jest tak¿e niezwykle istotny dla zachowania zdrowia 

psychicznego. 

funkcja biologiczna – ochrona ró¿norodnoœci biologicznej, w tym cennych siedlisk 

przyrodniczych i gatunków, wzmacnianie funkcjonowania ekosystemów m.in. przez 

zapewnienie wewnêtrznych i zewnêtrznych powi¹zañ przyrodniczych, 

funkcja hydrologiczna – retencja wodna, przeprowadzenie wód powodziowych niezabudowanym 

pasmem nadrzecznym, filtracja zanieczyszczeñ sp³ywaj¹cych do wód, 

ochrona stref zasilania i ujêæ wodnych, 

funkcja klimatyczna i aerosanitarna – obni¿enie efektu miejskiej wyspy ciep³a, a zw³aszcza 

uci¹¿liwoœci fal upa³ów, regeneracja i filtracja zanieczyszczonego powietrza, zapewnienie 

dop³ywu czystego powietrza do stref intensywnie zabudowanych i zanieczyszczonych 

oraz odp³ywu zanieczyszczonego powietrza, 

funkcja urbanistyczna – kszta³towanie trwa³ej i czytelnej struktury przestrzennej 

miasta, ochrona zespo³ów osiedlowych przed ³¹czeniem siê, zahamowanie rozpraszania 

zabudowy, 

funkcja krajobrazowa – ochrona naturalnych dominant krajobrazowych i walorów 

krajobrazu, tworzenie atrakcyjnych wnêtrz krajobrazowych, 

funkcja ekonomiczna – podniesienie konkurencyjnoœci miasta g³ównie jako przestrzeni 

turystycznej (wytworzenie unikatowego produktu turystycznego opartego na 

walorach przyrodniczo-kulturowo-krajobrazowych) oraz wzrost wartoœci przestrzeni 

mieszkaniowej i inwestycyjnej. 

Mimo ¿e mieszkañcy doceniaj¹ rangê walorów œrodowiska, zw³aszcza przy wyborze 

miejsca zamieszkania, z ekonomicznego punktu widzenia wartoœæ ekonomiczna ekosystemów 

nadal okreœlana jest poprzez aspekt produkcyjny i zasoby surowcowe. Wbrew takiemu 

podejœciu wartoœæ pozaprodukcyjna œrodowiska jest o wiele wy¿sza od zysków z produkcji i eksploatacji 

surowców (Ryszkowski 2005). Ocena pozaprodukcyjnej funkcji lasów wskazuje, ¿e 

ich wartoœæ jest wielokrotnie wy¿sza od funkcji produkcyjnych (Graczyk 1996, Zaj¹c, 

Kwiecieñ 1998). W skali miasta wartoœæ us³ug oferowanych przez tereny przyrodnicze jest 

tak¿e bardzo wysoka, z uwagi na kumulacjê funkcji pe³nionych przez dany obszar. Oszacowana 

przez Constanza i in. (1997) wartoœæ us³ug przyrody w 1994 r. ponad dwukrotnie 

przewy¿szy³a PKB ca³ej œwiatowej gospodarki. Ryszkowski (2008) powo³uje siê na wyniki 

badañ modelowych, jakie prowadzili R. Constanza, R. Boumas i D. Sahagian. Stwierdzaj¹ 

oni, i¿ ca³kowita wartoœæ us³ug ekosystemów jest 4,5 razy wiêksza ni¿ globalna wartoœæ PKB. 

Z rozwa¿añ tych nasuwa siê pesymistyczny wniosek: wartoœæ przyrody zostanie w³aœciwie 

doceniona wówczas, kiedy j¹ zniszczymy. Na œwiecie podjêto ju¿ wiele programów 

obejmuj¹cych np. renaturalizacjê dolin rzecznych, reintrodukcjê gatunków, które s¹ o wiele 

dro¿sze od zapewnienia w³aœciwej ochrony. 

3. Propozycje krystalizacji struktury przestrzennej Krakowa na kanwie 

zieleni 

3.1. Zielony pierœcieñ Krakowa 

Obecny stan zagospodarowania Krakowa wskazuje na wystêpowanie wyraŸnej 

dychotomii przestrzennej – intensywnie zabudowanej strefy wewnêtrznej i ekstensywnie 

zagospodarowanej strefy zewnêtrznej, w której tereny otwarte stanowi¹ oko³o 2/3 

powierzchni. Abstrahuj¹c od ustaleñ miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego 

w Krakowie, z uwagi na dominacjê terenów otwartych w jego strefie zewnêtrznej, 

istnieje mo¿liwoœæ wykorzystania niedocenianego w Polsce instrumentu planistycznego, 

jakim jest zielony pierœcieñ, do porz¹dkowania uk³adów urbanistycznych, a tak¿e zabez- 

164


pieczenia otwartych terenów przyrodniczych g³ównie dla celów pozaprodukcyjnych. Jego 

utworzenie pozwoli³oby na wyznaczenie trwa³ej i czytelnej granicy pomiêdzy stref¹ 

kszta³towania miasta zwartego a stref¹, w której przewa¿aæ powinny krajobrazy otwarte 

z enklawami osadniczymi. Wa¿nym celem by³oby zahamowanie bez³adnego rozpraszania 

i rozlewania zabudowy oraz ³¹czenia siê jednostek osadniczych poprzez utrzymywanie 

w krajobrazie enklaw terenów zabudowanych, g³ównie o charakterze osiedli zabudowy 

jednorodzinnej, z dopuszczeniem w uzasadnionych przypadkach enklaw niskiej zabudowy 

wielorodzinnej. Wewnêtrzne granice pierœcienia wyznaczaæ powinny dopuszczalne granice 

rozwoju terenów zabudowanych. Nowa zabudowa nie mo¿e tworzyæ dominant 

krajobrazowych. Wa¿ne jest, aby osiedla takie wtapia³y siê w krajobraz, zw³aszcza w 

granicach parków krajobrazowych. Mimo ¿e w ich obrêbie forma i gabaryty budynków 

powinny nawi¹zywaæ do form architektury regionalnej, to w przypadku Zespo³u Jurajskich 

Parków Krajobrazowych tradycyjne budownictwo podkrakowskich wsi mo¿e nie spe³niaæ 

oczekiwañ w odniesieniu do formy i gabarytów zabudowy, dlatego te¿ celowe wydaje siê 

opracowanie projektów podkreœlaj¹cych regionaln¹ odrêbnoœæ formy, na przyk³ad z obowi¹zkowym 

wykorzystaniem miejscowego wapienia lub wprowadzeniem elementów drewnianych. 

W czêœci uzdrowiskowej konieczne wydaje siê nawi¹zanie do tradycyjnej architektury 

uzdrowiskowej. 

Tereny wy³¹czone z dalszej zabudowy po³o¿one w strefie zewnêtrznej Krakowa powinny 

zajmowaæ nie mniej ni¿ po³owê obszaru, tworz¹c strukturê zielonego pierœcienia wokó³ 

strefy miasta zwartego. Zbli¿onymi proporcjami charakteryzuje siê Zielony Pierœcieñ 

Manchesteru (Ravetz 2000). Sprawy infrastruktury liniowej wymagaj¹ natomiast odrêbnego 

potraktowania. 

Tak zarysowana strefa kszta³towania zielonego pierœcienia Krakowa nie jest struktur¹ 

jednorodn¹. Charakteryzuje siê du¿ym zró¿nicowaniem g³ównych kierunków rozwoju, 

dlatego te¿ jej struktura funkcjonalno-przestrzenna powinna zostaæ podporz¹dkowana 

funkcjom wiod¹cym: 

W czêœci zachodniej i pó³nocno-zachodniej – ochronie przyrody, krajobrazu i funkcji 

turystycznej i rekreacyjnej (ze wzglêdu na lokalizacjê parków krajobrazowych, 

rezerwatów przyrody, u¿ytków ekologicznych, obszarów wskazanych do ochrony 

jako obiekty europejskiej sieci Natura 2000, a tak¿e du¿¹ koncentracjê ekosystemów 

leœnych, wystêpowanie atrakcyjnych krajobrazów jurajskich i dolinnych oraz 

krajobrazu warownego); 

W czêœci po³udniowej i po³udniowo-wschodniej – funkcji uzdrowiskowej i turystycznorekreacyjnej 

(w zwi¹zku z lokalizacj¹ uzdrowiska Swoszowice, fragmentów pierœcienia 

Twierdzy Kraków, potencjalnymi mo¿liwoœciami rozwoju k¹pielisk termalnych i 

innych obszarów rekreacyjnych z wykorzystaniem sztucznych zbiorników wodnych); 

W czêœci wschodniej i pó³nocno-wschodniej – funkcji rolniczej (ze wzglêdu ochronê 

wyj¹tkowo ¿yznych gleb); 

W czêœci pó³nocnej – z uwagi na skalê urbanizacji przestrzeni szczególne istotne jest 

wytworzenie powi¹zañ przyrodniczych pomiêdzy wschodnim i zachodnim fragmentem 

pierœcienia oraz ochrona istniej¹cych jeszcze powi¹zañ przestrzennych. 

Istnieje koniecznoœæ uzupe³nienia ci¹g³oœci pierœcienia o tereny po³o¿one na terenach 

s¹siednich miejscowoœci, aby domkn¹æ w ten sposób pierœcieñ forteczny 

wielkiej rokadowej 1 . Ta czêœæ miasta stanowi najbardziej problemowy obszar 

w obrêbie pierœcienia. 

W strukturze zielonego pierœcienia strefy zewnêtrznej Krakowa, szczególnego podejœcia 

wymaga uczytelnienie mo¿liwych do wyodrêbnienia i ochrony odcinków pierœcieniowego 

1 Wielka rokadowa – system dróg o przeznaczeniu wojskowym, zwykle zamaskowanych zieleni¹, ³¹cz¹cych zewnêtrzny pierœcieñ 

fortów. 

165

B. Degórska 

za³o¿enia fortecznego Twierdzy Kraków, w tym uk³adu fortów z ich zielonym otoczeniem oraz 

walorów widokowych i zieleni towarzysz¹cej drogom rokadowym. Rewitalizacja Twierdzy 

Kraków obejmowaæ powinna przywrócenie za³o¿eniom fortecznym walorów przyrodniczych, 

kulturowych, widokowych, kompozycyjno-estetycznych i turystyczno-rekreacyjnych. Oprócz 

ochrony walorów krajobrazu fortecznego, trwa³e zachowanie terenów otwartych pozwala na 

ochronê otoczenia góruj¹cych w krajobrazie zespo³ów klasztornych oraz innych wa¿nych 

w tej czêœci Krakowa naturalnych dominant, jak liczne wzgórza i wyniesienia otaczaj¹ce 

silnie zurbanizowan¹ czêœæ Krakowa i daj¹ce szeroki wgl¹d w otaczaj¹cy krajobraz. Wewnêtrzne 

granice zielonego pierœcienia powinny tak¿e chroniæ najlepiej zachowane historyczne 

uk³ady urbanistyczne czêœci dawnych osad. Struktura zielonego pierœcienia stwarza mo¿- 

liwoœci zapewnienia ochrony obszarom o szczególnych walorach przyrodniczych, zachowania 

naj¿yŸniejszych gruntów ornych w u¿ytkowaniu rolniczym i dobrego zabezpieczenia 

powi¹zañ przyrodniczych pomiêdzy obszarami najcenniejszymi, wzmacniaj¹c funkcjonowanie 

systemu przyrodniczego w warunkach du¿ego miasta. Tereny zielone s¹siaduj¹ce 

z zabudow¹ mieszkaniow¹ stanowi¹ doskona³e miejsce rozwoju funkcji rekreacyjnosportowych. 

Zaprezentowana koncepcja utworzenia zielonego pierœcienia Krakowa w odniesieniu do 

obecnego stanu zagospodarowania pozwala na znaczne zwiêkszenie powierzchni terenów 

mieszkaniowych w strefie zewnêtrznej Krakowa (œrednio o oko³o 25–30%), jednoczeœnie 

umo¿liwiaj¹c krystalizacjê struktury przestrzennej miasta na kanwie zieleni oraz 

zwiêkszenie jego atrakcyjnoœci, a zatem i konkurencyjnoœci w przestrzeni globalnej. 

Oprócz wystêpuj¹cych w obrêbie zielonego pierœcienia form chronionej przyrody (parki 

krajobrazowe, rezerwaty przyrody, u¿ytki ekologiczne, planowane obszary Natura 2000) 

i przyrodniczo-kulturowych, jego wartoœæ przyrodnicz¹ wzmacniaj¹ dolinne korytarze ekologiczne, 

które daj¹ pocz¹tek innej wa¿nej strukturze przestrzennej, jak¹ jest uk³ad parków 

rzecznych, wprowadzaj¹cych zieleñ oraz relatywnie czyste powietrze w strefê miasta zwartego. 

Ponadto dolinne korytarze ekologiczne zapewniaj¹ spójnoœæ strukturom przyrodniczym 

Krakowa z terenami otaczaj¹cymi. 

Rekapituluj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e koncepcja optymalizacji struktury przestrzennej 

miasta na kanwie pierœcieniowo-klinowego modelu zieleni wydaje siê bardzo trudna do 

wdro¿enia, poniewa¿ z wyj¹tkiem obszaru parków krajobrazowych generowa³aby zmiany 

wiêkszoœci miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a zatem tak¿e du¿e 

koszty poniesione przez miasto. Ten optymalny uk³ad zieleni, który w czytelny sposób 

krystalizowa³by strukturê przestrzenn¹ miasta oraz zapewnia³ dogodne powi¹zania 

przyrodnicze miêdzy zieleni¹ w strefie miasta zwartego zieleni¹ w strefie zewnêtrznej 

Krakowa, niestety na obecnym etapie zaawansowania prac planistycznych uznaæ nale¿y za 

strukturê czysto teoretyczn¹. Pozostaje wiêc nadal otwarte pytanie o kanwê zieleni w ¿ywio³owo 

urbanizuj¹cej siê przestrzeni Krakowa. 

3.2. Podejœcie systemowe do kszta³towania struktury przyrodniczej – Sieæ Stabilnoœci 

Ekologicznej Krakowa (SSEK) 

System przyrodniczy, jako system otwarty, sk³ada siê ze zbiorów komponentów tworz¹cych 

powi¹zan¹ ca³oœæ, która wyró¿nia siê w danym otoczeniu i charakteryzuje mnogoœci¹ 

wejœæ i wyjœæ. Dla funkcjonowania systemu œrodowiska przyrodniczego istotne s¹ tak¿e 

czynniki zewnêtrzne z jego otoczenia. System œrodowiska przyrodniczego obejmuje cztery 

g³ówne podsystemy decyduj¹ce o jakoœci ¿ycia w mieœcie: biotyczny, wodny, glebowy i klimatyczny. 

W ka¿dym z nich wyró¿niæ mo¿na obszary, które maj¹ najwiêkszy wp³yw na jego 

funkcjonowanie i wymagaj¹ szczególnego potraktowania w procesie planowania 

przestrzennego, zw³aszcza, gdy nastêpuje kumulacja funkcji na danym obszarze. Jednak 

166


bior¹c pod uwagê otwartoœæ systemu przyrodniczego i jego podsystemów, wyznaczanie ich 

ostrych granic przestrzennych jest umowne. 

Tereny uznane za priorytetowe dla funkcjonowania systemu przyrodniczego i jego 

stabilnoœci okreœlono mianem sieci stabilnoœci ekologicznej. Wyznaczenie takiej sieci ma na 

celu: 

zapewnienie funkcjonowania ekosystemów, w tym ci¹g³oœci przestrzennej w skali 

ponadregionalnej, regionalnej i lokalnej, w warunkach silnej antropopresji, 

zachowanie obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych oraz 

ró¿norodnoœci biologicznej, 

zapewnienie dobrej jakoœci powietrza w mieœcie, 

ochronê wód i obszarów hydrogeniczych, 

zwiêkszenie naturalnej retencji wodnej i ochronê przed powodzi¹, 

ochronê i racjonalne wykorzystanie najcenniejszych gleb, 

ochronê przestrzeni wypoczynkowej i turystycznej, 

zachowanie walorów widokowych. 

Kolejnym etapem wyznaczania sieci jest inwentaryzacja i delimitacja przestrzeni miasta, 

która w warunkach Krakowa doprowadzi³a do identyfikacji nastêpuj¹cych uk³adów 

przestrzennych i obszarów priorytetowych dla funkcjonowania podsystemu lub ca³ego 

systemu przyrodniczego. Nale¿¹ do nich: 

uk³ad dolinnych korytarzy ekologicznych wraz z parkami rzecznymi oraz zielonych 

przerw pomiêdzy terenami zabudowanymi, 

obszary o szczególnych walorach przyrodniczych, prawnie chronione lub predysponowane 

do takiej ochrony, z wy³¹czeniem terenów o relatywnie intensywnej 

zabudowie, 

wody powierzchniowe i grunty hydrogeniczne, 

lasy i zadrzewienia, 

uk³ad zieleni urz¹dzonej i pó³urz¹dzonej, w tym g³ównie parki miejskie i tereny rekreacyjne, 

uk³ad zieleni fortecznej Twierdzy Kraków, 

uk³ad przewietrzania miasta, 

obszary wystêpowania naj¿yŸniejszych gleb. 

Wyró¿nione na podstawie czynników funkcjonalnych uk³ady buduj¹ wielofunkcyjn¹ 

sieæ stabilnoœci ekologicznej Krakowa (SSEK), ³¹cz¹c¹ funkcje przyrodnicze, spo³eczne i urbanistyczne. 

Kanwê SSEK stanowi pasmo doliny Wis³y, wchodz¹ce od wschodu i zachodu 

w strefê Starego Miasta oraz uk³ad dolinny g³ównych dop³ywów Wis³y. Drug¹ wielkoprzestrzenn¹ 

struktur¹ SSEK buduj¹c¹ zachodni klin zieleni, s¹ parki krajobrazowe z bardzo 

cenn¹ roœlinnoœci¹ i atrakcyjnym krajobrazem jurajskim. W uk³adzie dolin rzecznych 

szczególn¹ rolê odgrywaj¹ parki rzeczne, których bardzo wa¿n¹ rolê w krajobrazie Krakowa 

wskazywa³ Böhm (2001), przyjmuj¹c je za kanwê zieleni Krakowa (Studium uwarunkowañ 

i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Krakowa 2003, Szwa³ko 2005). 

W strukturze sieci szczególne znaczenie maj¹ korytarze ekologiczne, których jednym z g³ównych 

celów jest zachowanie lokalnych, regionalnych i ponadregionalnych powi¹zañ przyrodniczych. 

Z uwagi na wytypowane do objêcia ochron¹ obszary Natura 2000 zlokalizowane 

w województwie ma³opolskim, w tym tak¿e w Krakowie, istnieje koniecznoœæ zachowania 

powi¹zañ przestrzennych pomiêdzy nimi. W tym szczególnym przypadku musz¹ to byæ 

korytarze o zabezpieczonym trwa³ym u¿ytkowaniu ³¹kowym. 

Funkcja korytarzy ekologicznych w przestrzeni miejskiej nie mo¿e ograniczaæ siê do ich 

ustawowej funkcji, jako szlaków migracji zwierz¹t, roœlin i grzybów, ale powinna koncentrowaæ 

inne funkcje, zw³aszcza spo³eczne. Uzupe³nieniem uk³adu korytarzy ekologicznych 

o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym s¹ korytarze lokalne, towarzysz¹ce 

g³ównie mniejszym ciekom i kana³om oraz tzw. „zielone przerwy” oddzielaj¹ce osiedla 

167

B. Degórska 

mieszkaniowe lub izoluj¹ce tereny o znacznej uci¹¿liwoœci dla œrodowiska. Z uwagi na 

po³o¿enie struktur przyrodniczych na obszarze wielkiego miasta musz¹ one ³¹czyæ cele 

ochrony przyrody z celami spo³ecznymi tj. rekreacj¹ i turystyk¹. Du¿e kompleksy ¿yznych 

gleb, poprzez w³¹czenie do SSEK, powinny zostaæ zachowane dla produkcji rolnej. 

W obecnej strukturze funkcjonalno-przestrzennej Krakowa wyraŸnie zaznaczaj¹ siê trzy 

wielkoprzestrzenne jednostki SSEK: Bielañsko-Tyniecki Park Krajobrazowy w zachodniej czêœci 

miasta, równole¿nikowy uk³ad doliny Wis³y oraz strefa wielkopowierzchniowych kompleksów 

gruntów ornych we wschodniej i pó³nocno-wschodniej czêœci Krakowa. Uczytelnienia, poprzez 

odpowiednie zagospodarowanie, wymagaj¹ w szczególnoœci dwie bardzo istotne w skali miasta 

struktury funkcjonalno-przestrzenne tj. uk³ad pozosta³ych dolin rzecznych z parkami rzecznymi 

oraz uk³ad Twierdzy Kraków. 

Z punktu widzenia funkcjonowania SSEK najwa¿niejszymi strukturami s¹ korytarze 

ekologiczne, których sprawnoœæ zale¿y przede wszystkim od stopnia ich ci¹g³oœci, szerokoœci, 

stanu zachowania ekosystemów i ich odpornoœci na degradacjê i u¿ytkowanie, powi¹zania 

z terenami otaczaj¹cymi i spójnoœci wewnêtrznej. Oprócz ci¹g³oœci przestrzennej, konieczne jest 

zachowanie odpowiednich proporcji przestrzeni SSEK wolnej od zabudowy do terenów 

zabudowanych i zainwestowanych. Optymalnym rozwi¹zaniem by³oby wy³¹czenie ca³ego 

uk³adu przestrzennego sieci z zabudowy, jednak w warunkach du¿ego miasta zazwyczaj nie jest 

to mo¿liwe. Dotyczy to zw³aszcza parków krajobrazowych ze wzglêdu na lokalizacjê osiedli 

mieszkaniowych, uk³adu przewietrzania miasta ze wzglêdu na rozwój zabudowy w dolinach 

rzecznych, obszarów wystêpowania ¿yznych gleb, niechronionych ju¿ zapisami Ustawy 

o ochronie gruntów rolnych i leœnych, obszarów zasilania wód podziemnych, a tak¿e innych 

obszarów, które powinny podlegaæ znacznym ograniczeniom zabudowy. 

Nawi¹zuj¹c do doœwiadczeñ niemieckich, wydaje siê, ¿e struktury sieci stanowiæ powinny 

nie mniej ni¿ 1/3 powierzchni miasta. Ponadto zaleca siê, aby na mieszkañca przypada³o nie 

mniej ni¿ 50 m 2 zieleni ogólnodostêpnej. Trwa³oœæ funkcjonowania SSEK zapewni¹ tereny 

rekomendowane do wy³¹czenia z zabudowy, stanowi¹ce struktury priorytetowe dla funkcjonowania 

sieci. Uk³ad SSEK wymaga uczytelnienia w strukturze przestrzennej Krakowa, a tak¿e 

umocnienia formami ochrony przyrody oraz terenami zieleni urz¹dzonej i pó³urz¹dzonej. 

Zagro¿enie dla funkcjonowania korytarzy ekologicznych na terenie Krakowa stanowi presja 

budowlana oraz infrastruktura transportowa, a g³ównie najbardziej obci¹¿one szlaki 

komunikacyjne. Skutkuje to powstawaniem przewê¿eñ lub fragmentacj¹ istniej¹cych korytarzy. 

Planowane obiekty infrastruktury komunikacyjnej w pasie przeciêcia z istotnymi dla funkcjonowania 

systemu przyrodniczego korytarzami ekologicznymi musz¹ zapewniaæ przestrzenn¹ 

³¹cznoœæ terenów przyrodniczych, systemem górnych lub dolnych przejœæ ekologicznych. 

Jednak najwiêkszym mankamentem planowania przestrzennego w skali nie tylko Krakowa, ale 

i ogólnokrajowej, jest brak trwa³oœci ustaleñ planów zw³aszcza w zakresie kszta³towania 

terenów zieleni. Rozrost miasta, a szczególnie niedostatecznie kontrolowane zjawisko 

rozpraszania i rozlewania zabudowy i wykorzystywanie czêsto cennych korytarzy ekologicznych 

jako ci¹gów komunikacyjnych, powoduj¹ bezpowrotn¹ degradacjê kolejnych terenów 

przyrodniczych lub utratê ich walorów przyrodniczo-kulturowych i krajobrazowych. 

4. Podsumowanie 

W celu ochrony biologicznych podstaw funkcjonowania miasta jako swoistego megasystemu 

przyrodniczego i antropogenicznego oraz zabezpieczeniu dziedzictwa przyrodniczego 

dla przysz³ych pokoleñ, polityka przestrzenna miasta Krakowa w odniesieniu do terenów 

przyrodniczych ukierunkowana powinna zostaæ przede wszystkim na zabezpieczenie i wzmacnianie 

funkcjonowania systemu przyrodniczego w warunkach silnej antropopresji, w³¹czenie 

zieleni do krystalizowania struktury przestrzennej miasta, ochronê walorów krajobrazowych, 

168


³¹czenie funkcji ochronnych z rozwojem funkcji spo³ecznych, takich jak: rekreacja, turystyka 

i dydaktyka ekologiczna, przeciwdzia³anie naturalnym i antropogenicznym zagro¿eniom œrodowiska 

oraz racjonalne wykorzystanie zasobów œrodowiska dla rozwoju miasta. 

Analiza stanu u¿ytkowania ziemi i przeznaczenia terenów w miejscowych planach zagospodarowania 

przestrzennego nie stwarza podstaw do realizacji ani interesuj¹cej koncepcji 

profesora Bogdanowskiego („cztery pierœcienie i cztery parki krajobrazowe”), ani nawet 

pojedynczego pierœcienia w strefie zewnêtrznej Krakowa. Zatem uk³ad pierœcieniowoklinowy, 

jako optymalny uk³ad kszta³towania struktur przyrodniczych, nie jest mo¿liwy do 

zrealizowania. 

Za g³ówne wielkopowierzchniowe struktury zieleni Krakowa nale¿y uznaæ zachodni klin 

zieleni, jaki tworzy niezabudowana czêœæ Bielañsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego, 

system dolin rzecznych z parkami rzecznymi oraz wielkopowierzchniowe kompleksy gruntów 

ornych w rejonach wystêpowania naj¿yŸniejszych gleb. Dla mieszkañców wiod¹c¹ rolê pe³ni 

system parków rzecznych, wymagaj¹cy bezwzglêdnej ochrony przed zabudow¹. W przypadku 

os³abienia zapisów dotycz¹cych zakazu zabudowy w parkach rzecznych, ich rola jako g³ównych 

struktur zieleni i klinów nawietrzaj¹cych w Krakowie zostanie na trwa³e zaprzepaszczona. 

Struktury te uzupe³niaj¹ ró¿nej wielkoœci enklawy parków miejskich oraz wystêpuj¹ce poza 

parkami krajobrazowymi niewielkie kompleksy leœne. 

Spór o kanwê zieleni towarzysz¹cy kolejnym edycjom planów zagospodarowania 

przestrzennego Krakowa pozostaje nadal aktualny. Proponuje siê, aby by³a ni¹ Sieæ Stabilnoœci 

Ekologicznej Krakowa. Mo¿na jednak oczekiwaæ, ¿e oprócz niewielkiej grupy mieszkañców, 

propozycja ta odebrana zostanie jako zamach na w³asnoœæ prywatn¹ i spotka siê 

z brakiem akceptacji spo³ecznej. 

Istnieje powa¿ne zagro¿enie, ¿e g³ównymi pasmami terenów otwartych mo¿e staæ siê 

uk³ad komunikacyjny, który przejmie kolejne pasma zieleni. Uk³ad terenów zieleni nadal 

w zbyt ma³ym stopniu stanowi czynnik traktowany jako równie wa¿ny z terenami komunikacyjnymi 

i mieszkaniowymi w kszta³towaniu struktury przestrzennej miast. W przypadku 

Krakowa pesymistyczna wizja profesora Bogdanowskiego przytoczona jako motto niniejszego 

artyku³u, niestety mo¿e siê spe³niæ. Dalsza ochrona parków rzecznych i znajduj¹cych siê w 

granicach miasta parków krajobrazowych, stanowi¹cych kanwê zieleni Krakowa, zale¿eæ 

bêdzie od odpowiedzialnie prowadzonej polityki przestrzennej. W obecnej sytuacji prawnej 

oraz sytuacji wynikaj¹cej z zaawansowania prac planistycznych nawet obrona ostatniej 

koncepcji, dotycz¹cej tworzenia parków rzecznych, zapisanej w Studium uwarunkowañ 

i kierunków zagospodarowania przestrzennego Krakowa z 2003 r. wydaje siê trudna do 

realizacji, ze wzglêdu na olbrzymi¹ presjê urbanizacyjn¹ oraz brak akceptacji lokalnych 

spo³ecznoœci. 

Literatura 

Bogdanowski J. 1979. Warownie i zieleñ Twierdzy Kraków. Wydawnictwo Literackie, Kraków. 

Bogdanowski J., £uczyñska-Bruzda A., Novak Z. 1979. Architektura krajobrazu. PWN, Warszawa. 

Böhm A. 2001. Parki rzeczne w krajobrazie Krakowa. Architektura Krajobrazu 2–3/2001: 17–22. 

Constanza R., d’Arge R., de Froot R., Farber S., Grasso M., Hannon B., Limburg K., Naeem S., O’Neil R., Paruelo J., 

Raskin R. G., Sutton P., van de Belt M. 1997. The value of the world’s ecosystem services and natural capital. 

Nature 387: 253–260. 

Degórska B. 2003. Przyrodniczy system terenów otwartych jako element stabilizuj¹cy strukturê przestrzenn¹ obszarów 

metropolitarnych. [W: Z. Zio³o, T. Œlêzak (red.) Spo³eczno-gospodarcze i przyrodnicze aspekty ³adu 

przestrzennego]. Biuletyn PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 205: 207–219. 

Degórska B. 2007. Spontaniczny rozwój zabudowy na obszarze metropolitalnym Warszawy jako przyk³ad istotnego 

problemu planowania przestrzennego. [W: S. Koz³owski, P. Legutko-Kobus (red.) Planowanie przestrzenne – 

szanse i zagro¿enia spo³eczno-œrodowiskowe]. Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin: 292–311. 

169

B. Degórska 

Degórska B., Derêgowska A. 2008. Zmiany krajobrazu Obszaru Metropolitalnego Warszawy na prze³omie XX i XXI 

wieku. Atlas Warszawy Nr 10, IG i PZ PAN. 

Graczyk A. 1996. Straty w gospodarce leœnej spowodowane zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego. [W: G. 

Andersen, J. Œleszyñski (red.) Ekonomiczna wycena œrodowiska przyrodniczego]. Ekonomia i Œrodowisko, 

Bia³ystok: 95–109. 

Kud³ek J., Pêpkowska A., Walasz K., Weiner J. 2005. Koncepcja ochrony ró¿norodnoœci biotycznej miasta Krakowa. 

INoŒ UJ, Kraków. 

Mumford L. 1961. The city in history. Harcourt, Brace & World, New York. 

Ravetz J. 2000. City region 2020. Integrated planning for a sustainable environment. Earthscan Publications Ltd, 

London. 

Ryszkowski L. 2005. Znaczenie funkcjonalnej analizy krajobrazu dla zagospodarowania przestrzennego. [W: L. 

Ryszkowski, A. Kêdziora (red.) Ochrona œrodowiska w gospodarce przestrzennej]. PRODRUK, Poznañ: 49–72. 

Studium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Krakowa, Uchwala Nr XII/87/03 Rady 

Miasta Krakowa z dnia 16 kwietnia 2003 r. http://www.bip.krakow.pl 

Szwa³ko P. 2005. Parki rzeczne. [W: Poradnik ochrony dziedzictwa wodnego]. Fundacja Partnerstwa dla Œrodowiska, 

Kraków: 31–38. 

To³wiñski T. 1963. Urbanistyka. T. III: Zieleñ w urbanistyce. PWN, Warszawa. 

Walasz K. 2003. Program dzia³añ na rzecz œrodowiska Krakowa. Biuletyn PKE 5: 24–28. 

Zaj¹c S., Kwiecieñ R. 1998. Ekonomiczne aspekty zrównowa¿onego rozwoju leœnictwa. Materia³y i dokumenty. T. II, cz. 

1. Wyd. AR-W. A. Grzegorczyk, 79–91. 

Ecological Stability Network as an important factor of a large city 

sustainable development – Cracow case study 

Bo¿ena DEGÓRSKA 

Summary 

The major aim of this analysis was to determine the optimal theoretical opportunities for the 

spatial structure of green areas. The land use analysis and the local plan do not constitute the 

fundamentals for the realization of Bogdanowski’s concept (“four rings and four landscape parks”) for 

Cracow metropolitan area. At present it is impossible to set up even a single green belt within the parts 

of Cracow located outside its most urbanized parts. Currently, the river valleys and 

Bielañsko-Tyniecki Landscape Park are considered to be the major matrix of the green structure. 

Their leading role is supplemented by river parks, which are a part of riverside ecological corridors 

with the Vistula River corridor being of European significance. They constitute the fundamentals for 

the Network of Ecological Stability of Cracow. However, the prospects of implementation of NESC are 

rather pessimistic, as roads are approaching every single part of the city even the most precious 

ecosystems. The further protection of the river valleys together with water parks and areas within the 

landscape parks as well as of the whole Network of Ecological Stability of Cracow against the urban 

sprawl will depend on the spatial policy of the Cracow municipality and mainly on the condition that 

the local land use plans for such areas be made. 

170

Ochrona ³¹cznoœci ekologicznej 

przed negatywnymi skutkami rozwoju 

infrastruktury transportowej

Korytarze ekologiczne w wojewÃ³dztwie ÅlÂ¹skim - Instytut Biologii ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Korytarze ekologiczne w wojewÃ³dztwie ÅlÂ¹skim - Instytut Biologii ...