Book 1a Swa Maa Ed 1a 2013 - Empuaan

!
Empuaan
Elimu ya VVU na ukimwi kwa Kiswahili na Kimaasai
Enkiteng’ena e VVU 0 ukimwi te Kiswahili o te nkutuk oo lMaasai
Empuaan Book 1
Edition 1a, 2013

Nembo nyekundu ya ukimwi inaonyesha kimataifa elimu ya VVU na
ukimwi. Huvaliwa na watu duniani kote kwa kuonyesha msisizito jinsi ya
kuushinda ukimwi. Watu wanaovaa nembo ya ukimwi wanaonyesha
upendo na heshima kwa wale wote walioathirika na VVU. Nembo ya
ukimwi HAIONYESHI kwamba mtu aliyevaa ameambukizwa au
hajaambukizwa VVU.
Ore ilo meshire onyokie le ukimwi eitodolu to nkuapi inchere
enkiteng’ena e VVU o ukimwi. Nepikai iltung’anak l’enkop pooki pee
eitodolu isojarot enkoitoi naa mirie ukimwi. Ore iltung’anak oishop ilo
meshire onyokie neitodolu enyorrata e nkanyit te lelo oidipaki aitasuro
VVU. Ore ilo meshire NEMEITODOLU inchere ore ilo oshopito eitu
etasuri arashu eitasuroki VVU.

Empuaan
Elimu ya VVU na ukimwi kwa Kiswahili na Kimaasai
Enkiteng’ena e VVU 0 ukimwi te Kiswahili o te nkutuk oo lMaasai
Empuaan ni shirika lisilo la serikali (NGO) lenye madhumuni ya
kuushinda VVU na ukimwi na magonjwa ya ngono mengine ndani ya
jamii ya kiMaasai na jamii nyingine katika Tanzania na Kenya.
Empuaan naa olturrur leme oleserikali (NGO) oata induat naa mirie
VVU o ukimwi o kulie mueyiaritin erepa (enkitiamakino) ti atua olosho
le Maa o kulekai oreren te Tanzania o Kenya.
Empuaan is registered as a UK charity limited by guarantee
Charity Number: 1125175
Limited Company Number: 6345917
hello@empuaan.org

Yaliyomo
Kuhusu kitabu hiki ........................................................................................ 1
Lakini tunapata hofu kujadili juu ya VVU, ukimwi, ngono salama, na
kondom .......................................................................................................... 3
Magonjwa wa ngono ...................................................................................... 5
VVU na ukimwi ............................................................................................ 7
Maambukizi ya VVU .................................................................................... 9
Huwezi kuambukizwa VVU kwa ... ......................................................... 11
Maambukizi ya VVU wakati wa kujamiiana ............................................. 13
Jinsi ya kupunguza uenezaji wa VVU wakati wa kujamiiana ................... 15
Elimu ya ngono salama ................................................................................ 17
Elimu ya kondom ........................................................................................ 19
Je, naweza kupata watoto nikitumia kondom ......................................... 21
Jinsi ya kutumia kondom ..................................................................... 23 - 25
Elimu zingine kuhusu kondom .................................................................. 27
Ukweli kuhusu kondom .............................................................................. 29
Elimu ya kondom ya kike ............................................................................ 31
Jinsi ya kutumia kondom ya kike ......................................................... 33 - 35
Jinsi ya kutupa kondom baada ya matumizi .............................................. 37
Upatikanaji wa kondom kwa jamii ............................................................. 39
Maambukizi ya VVU kupitia kwenye damu ............................................. 41
Maambukizi ya VVU kutoka kwa mama kwenda kwa mtoto ................ 43
Jinsi ya kumkinga mtoto akiwa tumboni na wakati wa kujifungua ........ 45
Jinsi ya kumkinga mtoto wakati wa kunyonyesha ................................... 47
Elimu ya kupima VVU ........................................................................ 49 - 51
Jinsi ya kuwasaidia walioathirika naVVU ................................................. 53
Jinsi ya kuishi na VVU ................................................................................ 55
Maswali na majibu ................................................................................ 57 - 59
Wasiliana na Empuaan .................................................................................
61
KISWAHILI

Inaatii ena buku
Enkipirta ena buku ....................................................................................... 2
Ekiata olturiaki tenikeimaki VVU, ukimwi, erepa (enkitiamakino)
naserian, o kondom ....................................................................................... 4
Imueyiaritin erepa (enkitiamakino) ............................................................ 6
VVU o ukimwi .............................................................................................. 8
Enkitasuroto e VVU ................................................................................... 10
Metasuroi VVU te ... ................................................................................. 12
Enkitasuroto e VVU te nkata erepa (enkitiamakino) .............................. 14
Enkoitoi naitaa kiti enkitasuroto e VVU te nkata erepa ........................ 16
Enkiteng’ena erepa (enkitiamakino) naserian ........................................... 18
Enkiteng’ena e kondom .............................................................................. 20
Amaa, kaidim anoto inkera tenaasishore kondom .................................. 22
Eninko teniaasishore kondom ............................................................ 24 - 26
Kulie kiteng’enat nairpirta kondom ......................................................... 28
Esipata naipirta kondom ........................................................................... 30
Enkiteng’ena e kondom oo ntoyie o nkituaak .......................................... 32
Eninko teniaasishore kondom oo ntoyie o nkituaak ........................ 34 - 36
Enkoitoi naserian nenang’arie kondom indipa ataasishore ..................... 38
Eneiko olosho pee etum kondom ............................................................. 40
Enkitasuroto e VVU to sarge .................................................................... 42
Eneiko ng’otonye teneitasur enkerai enye VVU ..................................... 44
Enkoitoi narrip enkerai te nkoshoke o ena kata eini .............................. 46
Enkoitoi narrip enkerai eitanaketai olkina ............................................... 48
Enkiteng’ena enkipimoto (entemata) e VVU .................................... 50 - 52
Eninko pee iretoki iltung’anak oitasuroki VVU ...................................... 54
Eninko pee ibikoo iata VVU ...................................................................... 56
Inkikilikuanat o walat ......................................................................... 58 - 60
Tang’amai Empuaan ..................................................................................... 62
MAA

Kuhusu kitabu hiki
Kitabu hiki kinahusu VVU, ukimwi na magonjwa ya ngono mengine.
Kitabu hiki kimeandikwa kwa manufaa ya jamii ya kiMaasai kwa makazi
yao yote iwe Tanzania na Kenya vilevile na manufaa kwa watu wengine
wanoishi Tanzania na Kenya.
Kitabu hiki imeandikwa na shirika lisilo la serikali (NGO) Empuaan.
Empuaan ina lengo hili tu: kuheshimu wenyeji, matakwa na desturi yao,
kuzuia magonjwa ya ngono ikiwemo VVU/ukimwi, na kulinda afya na
maisha mema.
Afya njema ni muhimu kwa kila mtu. Kwa sababu hii ni muhimu kila
moja ndani ya jamii kufahamu juu ya VVU na ukimwi. Soma kitabu hiki
wewe mwenyewe, halafu soma kwa sauti ili asie elewa kusoma aweze
kusikia. Jadilini kuhusu ujumbe wa kitabu hiki na marafiki, familia yako,
rika yako na jamii kwa ujumla. Kwa pamoja tutashinda VVU/ukimwi na
magonjwa ya ngono zingine.
Chapa ya kwanza A 2013
1 KISWAHILI!

Enkipirta ena buku
Ore enkipirta ena buku naa pee eitalala elikioroto e VVU o ukimwi o
kulie mueyiaritin naipirta erepa (enkitiamakino). Neteseraki sii pee
eretoki olosho loo lMaasai le Tanzania o leKenya. Neretoki sii kulikai
oreren ootii Tanzania o Kenya.
Ore ena buku naa olturrur leme oleserikali (NGO) Empuaan otisira. Ore
induat Empuaan naa kuna ake: eyanyit olosho o eyieunot enye, olkuak
lenye, neretoki autaki enkibooroto oo mueyiaritin erepa (enkitiamakino)
o VVU/ukimwi, nerrip embiotisho oo seseni o enkishui enye.
Ore embiotisho osesen naa entoki etipat to pooki ng’ai. Ore tentiaraki
entoki etipat, keshiakino iltung’anak pookin peeyiolo VVU o ukimwi.
Isoma ena buku openy nisipu iyieunot enyana, nisom to ltoilo sapuk pee
ening’ neyiolou olemeyiolo aisoma. Eyimaki enkipirta ele omoni lena
buku olchoreta, olporror lino, olmarei linyi, nitadaraa pee ening’ olosho
pookin. Ore tenaboisho nikiyiolou inikinko tenikimbooyo VVU/ukimwi
o kulie mueyiaritin erepa (enkitiamakino).
Osirata le dukuya A 2013
MAA 2!

Lakini tunapata hofu kujadili juu ya VVU,
ukimwi, ngono salama, na kondom
Watu wenye elimu na maarifa kuhusu VVU/ukimwi na magonjwa
mengine ya ngono wanaweza kujikinga wao wenyewe na familia
kuhusiana na mambukizi. Kwa sababu hii ni muhimu kujifunza na
kujadili kwa uwazi juu ya VVU/ukimwi, ngono salama na kondom kwani
tunaweza kuushinda.
Watu wengi wanapata hofu wanapoanza kujadili kuhusu VVU/ukimwi,
ngono salama na kondom. Vilevile inakuwa vigumu unapoanza kufanya
jambo lolote na baadaye ikizoeleka inakuwa rahisi. WaMaasai wamekuwa
na uwezo wa kupokea mfumo mpya wa maisha na kubadili tabia zao.
Miaka michache iliopita waMaasai wachache walitumia simu, lakini kwa
sasa wengi wetu wanatumia muda wote! Kubadilika kwa mfumo mpya wa
maisha ni kitu cha kawaida kwa waMaasai muda wote. Kwa siku hizi ni
lazima tubadili tabia zetu ili kujikinga na VVU/ukimwi.
Njia ya kuushinda VVU/ukimwi kwa sasa inaeleweka. Jamii iliyopata
maarifa na kubadilisha tabia wameweza kukinga maambukizi mengi na
kupunguza matatizo ya ukimwi. Wakati ule ule jamii iliyokiuka maarifa
na kukataa kujadili au kubadilisha tabia wengi wao wamepoteza maisha
na wamepata matatizo mengi ya ukimwi.
Kama hatutaanza kujadili kuhusu mambo haya na kujifunza namna ya
kujikinga wenyewe inawezekana kuwa watu wa makabila mengine
watakuja kuelezea historia inaanza, “Hapo zama za kale kulikuwa na kabila
lililoitwa waMaasai”.
Tukijifunza kuhusu VVU/ukimwi, ngono salama, na kondom tunaweza
kujifunza namna ya kujikinga wenyewe, familia zetu pamoja na jamii yetu
kwa ujumla. Na tutaweza kuwasaidia na wale wenzetu walioathirika.
3 KISWAHILI

Ekiata olturiaki tenikeimaki VVU, ukimwi,
erepa (enkitiamakino) naserian, o kondom
Ore iltung’anak oonoto eng’eno netum enkarriyiano e VVU/ukimwi o
nkulie mueyiaritin erepa (enkitiamakino) neyiolou eneiko teneibooyo
enkitasuroto openy, olmarei lenye. Ore teina sipata naa keishaakino pee
inteng’enuonuo neimakiki aibalunye empikata e VVU o ukimwi, erepa
(enkitiamakino) naserian o kondom amu ina kata ake kiindim aatimirr.
Keata iltung’anak kumok olturiaki teneiteru aayimaki VVU/ukimwi,
erepa (enkitiamakino) naserian o kondom. Naa kegol sii teninteru aas
entoki, kake ore pee imoku neleleku. Etaa keata lMaasai enkidimata
nang’amunye inkebelekenyat ng’ejuko enkishon neibelekeny ilkuaki
lenye. Ore to larin kute otulusoitie naa ilMaasai kuti oata isimui, kake
ore taata naa ilkumok lang’ oosishore too nkatitin pookin! Ore
enkibelekenyata ng’ejuk enkishon too lMaasai naa entoki neme omoni ti
atua ilMaasai. Ore te kuna olong’i naa kishaakino pee kimbelekeny
ilkuaki lang’ pee kirrip ate te VVU/ukimwi.
Etayioloki tena kata enkoitoi namirieki VVU/ukimwi. Ore olosho onoto
enkarriyiano neiruk aibelekeny olkuak naa keidimayu pee ebooyo
inkitasurot neitaa kuti inyamalaritin e ukimwi. Ore ena kata ake olosho
otanya enkarriyiano, neeny eigwanare aibelekeny olkuak lenye neiturratie
engumoi enkishui oloonoto inyamalaritin kumok e ukimwi.
Tenimikinteru aigwanare enkipirta ena taboi e ukimwi nimiking’oro
enkarriyiano nikimboorie openy naa keidimayu pee kiaku olosho oponu
kulikai oshon ainosaa aajo, “Ore ti apa neatai olosho oji ilMaasai”.
Tenikiyiolou enkipirta e VVU/ukimwi, erepa (enkitiamakino) naserian, o
kondom, naa eikiyiolou enikinko pee kimbooyo enkitasuroto openy,
neyiolou ilmarei lang’, neyiolou olosho pookin. Naa ekiyiolou enikinko
tenikiretoki iltung’anak oidipaki aitasuro.
MAA 4

Magonjwa ya ngono
Magonjwa ya ngono yanaweza kuambukizwa kwa jinsia zote kwa njia ya
kujamiiana.
Magonjwa ya ngono yanaweza kuwa na dalili mbaya, huzuinisha na
isiyoridhisha. Lakini tatizo kubwa kwa magonjwa haya ni kwamba mara
nyingi hayaonyeshi dalili kabisa. Kwa maana hii unaweza kuwa na
maambukizo bila kujua. Kwa hiyo unaweza kuambukizwa na
kuwaambukiza watu wengine, bila kufahamu.
Kama magonjwa ya ngono hayatatibiwa na madawa hospitalini yanaweza
kuleta matatizo makubwa ambayo yatasababisha magonjwa kama kansa,
ugonjwa wa moyo, kuumwa na macho, kuumwa na ubongo, kuumwa na
mifupa, kuumwa na viungo vya mwili, na kutoa mimba. Pia yanaweza
kuleta ugumba (kutopata watoto) na kuharibu kabisa kizazi cha
mwanaume au cha mwanamke.
Kama una ugonjwa ya ngono, au mwenzi wako anayo, ni muhimu kutibiwa
haraka kliniki au hospitalini. Na wale uliojamiiana nao labda
umeshawaambukiza na wasione dalili zozote. Na pia ni muhimu kuwaeleza
wale uliojamiiana nao kuwa umeathirika ili wapate matibabu haraka.
Kama wenzi wako hawakupata matibabu haraka wanaweza
kupata matatizo makubwa kiafya, wanaweza kuambukiza
watu wengine, na wanaweza kukuambukiza wewe tena.
5 KISWAHILI

Imueyiaritin erepa (enkitiamakino)
Keitasuroi imueyiaritin erepa (enkitiamakino) ena kata erepa
(eitiamakino) ilipong’a o lewa naa keitasur elipong’ olee neitasur olee
elipong’.
Ore imueyiaritin erepa (enkitiamakino) naa keiya neata ilbulabul torrok,
nemeitishipisho. neituresho. Kake ore enyamali sapuk ekuna mueyiaritin
to nkatatin kumok naa imeitodolu ilbulabul tukul. Naa indim aitasurisho
iltung’anak kumok arashu kintasuri miyiolo.
Ore teneitu ebaki imueyiaritin erepa (enkitiamakino) too lkeek le sipitali
naa keidimayu pee eyau kulie mueyiaritin naijo kansa, engeeya oltau,
entiroto o nkonyek, entiroto o lelukunya, entiroto o loik, entiroto o
rubat, niaku enoo kibirot. Keidim peyau enkolupisho naa keer isapo oo
lewa onoo lipong’a.
Teniata iyie emueyian erepa (enkitiamakino), o teneata olang’ata lino
arashu teneata elang’ata ino tasioi mikitabaki te kiliniki arashu te sipitali.
Imaniki indipa aitasuro iltung’anak literepare (lintiamaka) nemiata
ilbulabul oitoldolu. Kishaakino pee iliki lelo lindipa aterepare (aitiamaki)
ajoki kaata emuyian pee esioyo metabaki.
Teneitu esioyo olang’ata arashu elang’ata ino (arashu
olpayian lino arashu enkitok ino) embaata
keidimayu peetum enyamali sapuk embiotisho oo
seseni naa keitasur ilkulikai tung’anak neidimayu
pee kingili aitasur iyie.
MAA 6

VVU na ukimwi
Ukimwi ni ugonjwa hatari ya ngono. Inasabibishwa na virusi viitwavyo
VVU. VVU inamaana ya ‘virusi vya ukimwi’ (VVU). Virusi hivi hudhuru
mwili polepole na baadaye mwili hushindwa kupambana na magonjwa
mengine. Mwishoni mtu anaweza kufa kwa ajili ya magonjwa
yanayosababbishwa na VVU.
Mtu akiambukizwa anaweza kuchukuwa muda mrefu bila kuelewa
kwamba VVU ipo kwenye mwili wake. VVU ipo kwenye shahawa,
majimaji ukeni, damu na maziwa ya mama aliyeambukizwa. Huwezi
kuelewa kuwa mtu ana VVU mwilini kwa kuangalia kwa macho tu. Njia
pekee ya kuelewa kuwa mtu ameshaambukizwa VVU ni kupima damu
kwenye kliniki au hospitalini.
Ukimwi inamaana kwamba ‘upungufu wa kinga mwilini’. Ukimwi ni
matokeo ya mwisho wa mwili kushindwa kukinga magonjwa. WaMaasai
hutumia jina ‘biitia’ kama ukimwi. Ni vizuri zaidi kutumia jina ukimwi
kwani bittia ni jina la zamani lakini ukimwi ni ugonjwa mpya (ukimwi
imegundukika 1981).
Kwa sababu watu wengi hawajui kwamba wameshaambukizwa, au wenzi
wao wameambukizwa, hawaendi kupima na hawajikingi wao wenyewe
wala kuwakinga wenzao. Ina maana kwamba mtu anaweza kuambukiza
watu wengi kabla dalili yake kuonekana.
Hakuna tiba wala chanjo ya VVU. Mtu aliye na VVU, virusi vitakaa
mwilini maishani. Siku hizi kuna madawa (ARVs) hospitalini yanayoweza
kupunguza makali ya VVU mwilini na kusaidia kuongeza muda kutoka
kuambukizwa VVU hadi kuwa na dalili ya kuumwa. Lakini madawa haya
hayatibu VVU moja kwa moja. Ni muhimu kukumbuka kuwa VVU ni
virusi hatari sana na inasabibisha matatizo makubwa.
7 KISWAHILI

VVU o ukimwi
Ore ukimwi naa emueyain torrono oleng’, nashurtakinoi tenerepai
(teneitiamakinoi). Neji inashurtakinoto ‘virusi vya ukimwi’ (VVU). Ore
VVU nenya osesen maakutitik ometalakinoyu osesen aibooi inkulie
imueyiaritin. Ore tenkiting’oto neidim oltung’ani atua tentiaraki
etalaikine osesen ataarare (aibooi) imueyiaritin naayau VVU.
Ore oltung’ani pee eitasuri neya ereshata naado eitu eyiolou ajo
eitasuroki arashu keata ti atua osesen. Ore VVU naa ilkirat ejing’,
enchalan natii eneishore elipong’, osarge, o kule olkina elipong’
naitasuroki. Nemeidimayu pee ing’or oltung’ani too ngonyek nijurru ajo
keata VVU. Ore enkoitoi nasipa niyiolounye ajo eitasuroki oltung’ani
VVU naa tenelo oltung’ani aipim (aatem) osarge te kiliniki arashu te
sipitali.
Ore ena arna najo ukimwi naa ‘upungufu wa kinga mwilini’ (eng’oroto
naiboorie osesen imueyiaritin). Ore ukimwi naa emwa nabayie osesen
nalaikinore aibooi imueyiaritin. Ore ti atua ilMaasai naa keji ukimwi
‘biitia’ nemesipa amu ore biitia enkarna musana ore ukimwi naa
emueyian ng’ejuk (1981 etujuruki ukimwi).
Ore tentiaraki imeyiolo iltung’anak kumok aajo eidipaki aitasuro arashu
meyiolo olang’ata lino arashu eleng’ata ino aajo eitasurote neme puo
aatem osarge lenye te sipitali nemeibooyo pee meitasur ilkulikai, keidim
oltung’ani aitasuro ilkulikai kumok eton melio ilbulabul le mueyian.
Metii embaata arashu arng’amata oishiunye VVU, ore oltung’ani oata
VVU nebikie ina mueyian o metua. Ore tena kata nenotoki ilkeek
(ARVs) te sipitali oidim aatoponai enkata enkishui enaa pee kintasuri
VVU neitong’orr engolon e VVU ti atua osesen. Metabaki enkata
nimuoyunye. Kake meishiunye kulo keek VVU katukul. Entadamu aajo
ore VVU naa engeeya torrono naayau inyamalaritin sapukin to sesen.
MAA 8

Maambukizi ya VVU
VVU huishi kwenye mwili wa mtu aliyeambukizwa. Virusi huishi kwenye
majimaji yaliyoko kwenye:
1. Shahawa
2. Majimaji ukeni
3. Damu
4. Maziwa ya mama
Kwa hiyo shahawa, majimaji ukeni, damu na maziwa ya mama ni
hatari kuambukiza VVU.
Majimaji mengine mwilini kama mate, machozi, jasho na mkojo havina
virusi vingi vinavyoweza kuambukiza. Kwa hiyo mate, machozi, jasho na
mkojo siyo hatari kwa kuambukiza VVU.
Njia pekee ya kuambukiza VVU ni kutoka kwenye shahawa, majimaji
ukeni, damu au maziwa ya mama ameshaambukizwa na kuingia kwenye
damu ya mtu mwengine.
Njia zifuatazo zinaambukiza VVU:
1. Kujamiiana na mtu mwenye VVU bila kutumia kondom.
Kujamiiana bila kondom ni njia kuu ya kuambukizwa
VVU.
2. Kushirikiana sindano, wembe, visu vya kukata mwili, mswaki na
vyombo vingine vinavyoweza kuwa na damu yenye VVU.
3. Mwanamke anaweza kuambukiza mtoto wake akiwa tumboni,
wakati wa kujifungua au wakati wa kunyonyesha.
9 KISWAHILI

Enkitasuroto e VVU
Kebik VVU ti atua osesen loltung’ani oitasuroki, naa ore VVU naa atua
enchalan ti atua osesen ejing’, anaa:
1. Ilkirat
2. Enchalan enking’opi
3. Osarge
4. Kule olkina
Neaku ore ilkirat, enchalan enking’opi, osarge, o kule olkina,
naa ninche eimu enkitasuroto entaboi sapuk e VVU.
Ore engai chalan o sesen naijo inkamulak, ilkiyio, inkulak, o
enkinyinyiret nemeata enkidimata naitasurisho VVU.
Ore ilkirat, enchalan enking’opi, osarge o kule olkina loltung’ani
oitasuroki, ninche ake enkoitoi najing’ e VVU atua osarge lelikai tung’ani
pee eitasuroi.
Kuna oitoi naitasurisho VVU:
1. Tenirepare (tenintiamaki) oltung’ani oitasuroki VVU eitu ipika
kondom. Ore erepa (enkitiamakino) meishopitoi kondom
naa enkoitoi sapuk naitasurisho VVU.
2. Eng’arare o sintano, eyembe, enkalem, olmorunya natudung’ieki
osesen meimu osarge, enkike o kulie tokitin naidimayu pee etii
osarge.
3. Keidim enkitok aitosuro enkerai enye etii enkoshoke, enkata eini
enkata nanakita olkina.
MAA 10

Huwezi kuambukizwa VVU kwa ...
Huwezi kuambukizwa VVU kwa:
• Kubusu
• Kugusana
• Kukumbatiana
• Kushikana mikono
• Kutumia vijiko au vikombe
• Kwa ukohoaji au chafya ya mtu mwingine
• Kutumia choo kimoja
• Kuumwa na wadudu au wanyama
• Kula na kunywa pamoja na wenye VVU
• Kufanya vitu vyovyote ambavyo haviruhusu shahawa, majimaji
ukeni, damu au maziwa ya mama mwathirika kuingia kwenye
damu ya mtu mwengine asiye na VVU
Huwezi kupata VVU kwa kunywa pamoja. Lakini, unywaji wa pombe
inaweza kukushawishi katika njia za maambukizi, kama vile: kujamiiana
na watu wengi, kujamiiana bila kondom, au kukosea kutumia kondom
kwa uhakika kabla ya kujamiiana.
11 KISWAHILI

Metasuroi VVU te ...
Metasuroi VVU te:
• Tening’utut oltung’ani
• Tenishoroo oltung’ani
• Tenirrapunono (enkibong’a oseseni loltung’ani)
• Tenirorokinono too nkaik
• Tening’aring’ara enkijiko, enkiyai
• Tenkirroket arashu enkasing’i elikai tung’ani
• Tening’aring’ara engumoto o nkik (choo)
• Tenikiony enkojong’ani, olotoroi, engoongoni, olkedikedi o kulie
pookin arashu tenikiony osikiria, oldia, empuus o kulie ng’uesi
• Teninyanya endaa o teniokishosho tenebo oltung’ani oota VVU
• Tenias inkulie tokitin pookin nemeisho ilkirat, enchalan
enking’opi, osarge arashu kule olkina le enkitok naitasuroki o
sarge lenye metijing’a osarge loltung’ani lemeata VVU
Meshurtakinoi VVU te teniokishosho tenebo pokira. Kake, ore eokoto
enaisho naa ekisishoki enkoitoi enkitasuroto e VVU, anaa kuna: erepa
(enkitiamakino) oltung’anak kumok, erepa (enkitiamakino) metii
kondom, teninyalakino enkishopoto e kondom eng’or erepa
(enkitiamakino).
MAA 12

Maambukizi ya VVU wakati wa kujamiiana
Kujamiiana bila kutumia kondom ni njia kuu ya kuambukizwa
VVU.
Ngozi iliyopo ndani ya uke na ngozi iliyo kwenye tundu la uume, na pia
ngozi iliyo ndani ya sehemu ya haja kubwa ya mtu huwa ni laini sana na
kwa hiyo VVU inaweza kuambukizwa kwa urahisi kutoka mtu mmoja
hadi mwengine wakati wa kujamiiana.
Kama mmoja wa wenzi anayo ugonjwa wa ngono, kwa mfano kaswende,
kisonono o mkanda wa jeshi hata kama hajui anayo, inawezakana kuwa
na vijeraha au vidonda ndani ya sehemu zake za siri. Kwa hiyo VVU
inaweza kutoka kwa mwenzi mmoja kwenda kwa mwengine kwa urahisi.
Kama wewe mwenyewe unayo ugonjwa wa ngono (kama kaswende au
kisonono) au kama mwenzi mmoja wako anayo, ni muhimu kupata
matibabu kliniki au hospitalini haraka sana.
Mtu yeyote anayejamiiana bila kutumia kondom anaweza kupata VVU:
tajiri, maskini, Maasai, Msonjo, Mzungu, mtoto, mzee, mwanaume,
mwanamke, hata wewe. Mtu yeyote anaweza kuambukizwa VVU.
13 KISWAHILI

Enkitasuroto e VVU te nkata erepa
(enkitiamakino)
Ore erepa (enkitiamakino) meishopitoi kondom naa enkoitoi
sapuk naitasurisho VVU.
Ore enchoni natii atua enking’opi e natii atua ena udoto elewaisho ena
atii atua olkurum naa kebebek oleng’ naa neija eko VVU pee eitasur
oltung’ani olekai te nkata erepa (enkitiamakino).
Teneata olee arashu elipong’ emueyian erepa (enkitiamakino), anaa olbae
(osupetai), emirika (embirtirr) o engirmishir, o tenemeyiolo ajo keata,
keidimayu pee eata endototo ti atua enking’opi arashu ti atua elewaisho
o ti atua olkurum. Neaku keidim olee arashu elipong’ aitasuroto VVU
teleleki. Ore teneata olang’ata lino elang’ata ino (arashu olpayian lino o
enkitok ino) naa keishaakino pee ebaiki tesiokinoto te kiliniki arashu te
sipitali.
Ore oltung’ani pookin orepare (oitiamaki) olikai meishopito kondom
keidim anoto VVU: olkarsis, olaisinani, olMaasani, oSonjoi, olashumpai,
enkerai, olmoruo, olee, enkitok, ore o iyie. Keidimayu oltung’ani
pookin pee etasuri VVU.
MAA 14

Jinsi ya kupunguza uenezaji wa VVU wakati
wa kujamiiana
Kuwa na wenzi wengi (au mwenzi wako kuwa na wenzi wengi) ni hatari
kubwa ya kujamiiana na mtu aliyekwishaambukizwa VVU. Ukipunguza
idadi ya mwenzi ndivyo unavyo punguza urahisi wako wa kujamiiana na
mtu mwenye VVU.
Kama wewe au mwenzi wako anayo kidonda kwenye sehemu zake za siri,
au ugonjwa wa ngono, VVU inaweza kuambukizwa kwa urahisi wakati
wa kujamiiana. Usifanye mapenzi (kujamiiana) wakati wewe au mwenzi
wako ana kidonda au ugonjwa wa ngono. Ukifahamu kuwa unayo, nenda
kwa daktari upate matibabu haraka na usubiri upone kabisa ndipo uanze
kujamiiana.
Kama una mwenzi mmoja tu, na mnajamiiana wawili bila mtu mwengine
(kuaminiana), na wote wawili hamna VVU, hamwezi kupata VVU
mnapojamiiana pamoja.
Kama mume na wake zake wote wanajamiiana, na hakuna anaye jamiiana
na mtu mwingine wa nje, na hakuna mwenye VVU, hawataweza kupata
VVU wanapojamiiana pamoja.
Njia salama sana ya kushinda maambukizi ya VVU ni kujamiiana na mtu
mmoja tu: mume au mke wako. Kama mume ana wake zaidi ya mmoja na
wote wanaishi bila VVU na kujamiiana wenyewe tu, hawataambukizwa
VVU wasipojamiiana na mtu yeyote wa nje.
Ukiamua kujamiiana na watu zaidi ya mmoja unaweza kujikinga
wewe mwenyewe na wenzi wako kwa kufanya ngono salama kila
tendo la ngono. Angalia kurasa 17 ‘Elimu ya ngono salama’.
15 KISWAHILI

Enkoitoi naitaa kiti enkitasuroto e VVU
enkata erepa (enkitiamakino)
Ore pee erepap (enkitiamakino) iltung’anak kumok (arashu eata
eleng’ata ino ilang’at, o eata olpayian lino arashu enkitok ino) ilang’at
kumok, naa enkoitoi sapuk te nkata erepa (enkitiamakino) to ltung’ani
oatasuroki VVU. Naa ore sii tenintaa kiti lang’atisho naa keitong’orr
enkata enkitasuroto te erepa (enkitiamakino) oltung’ani oata VVU.
Teniata endototo te lewaisho arashu te nking’opi (olpayian lino arashu
enkitok ino) o teniata kulie mueyiaritin erepa (enkitiamakino), merepapa
(mintiamakinono) te nkata nitoduaa ajo eata ndotot arashu mueyiaritin
erepa (enkitiamakino), ore pee idol ajo iata entasioi entaduare oldakitari
te kiliniki o te sipitali, pee itum embaata tesiokinoto nepalipala pii erepa
(enkitiamakino) oinchiu
Tenaa elang’ata arashu elang’ata obo ake iata iyie ena kata erepa
(enkitiamakino) naa entai ake pokira are nimintokiki arepare (aitiamaki)
kulie tung’anak, nimiatata tena kata pokira are VVU, nimitasuroto ntai
VVU tenirepapa (tenintiamakinono) pokira.
Ore olpayian o nkituaak enyanak pee erepa (eitiamakino) nemetii nabo
ti atua nalo erepa (enkitiamakino) ang’ata, nemetii enaata VVU,
nemitasuro VVU te nkata erepa (enkitiamakino).
Ore enkoitoi naserian oleng’ namerr enkitasuroto e VVU naa erepa
(enkitiamakino) oltung’ani obo ake: to olpayian lino o enkitok ino. Ore
olpayian teneata inkituaak kumok nemeata pookin VVU, tenerepa
(teneitiamakino) oopeny ake, meitasuro VVU teneitu erepare (etiamaki)
kulie tung’anak le ang’ata.
Tenirepare (tenintiamaki) iltung’anak oolus ti obo naa indim
aibooi openy VVU o nena lang’at ino teniasiasa erepa
(enkitiamakino) naserian too nkatitin pookin erepa
(enkitiamakino). Ing’ora embolunoto 18 ‘Enkiteng’ena erepa
(enkitiamakino) naserian’.
MAA 16

Elimu ya ngono salama
Ukijamiiana na watu zaidi ya mmoja unaweza kujikinga wewe mwenywe
na wenzi wako kwa kufanya ngono salama kila tendo la ngono.
Ngono salama ni mapenzi ambayo hazita ruhusu shahawa, majimaji ukeni
au damu ya mtu aliyeathirika kuingia kwenye mwili wa mtu mwingine.
Ukijamiiana na watu zaidi ya mmoja njia kuu ya kijikinga ni
kutumia kondom kila tendo la ngono.
Kama mume na mke wake wanaamua kujamiiana na watu wengine wa
nje, bado wanaweza kujikinga kwa kutumia kondom. Kama wanatumia
kondom kila tendo la ngono nje ya ndoa, mume na mke wanaweza
kujamiiana pamoja bila kutumia kondom, na bado mnaweza kujikinga
VVU na mnaweza kuzaa watoto wasiyo na maambukizi ya VVU.
17 KISWAHILI

Enkiteng’ena erepa (enkitiamakino) naserian
Tenirepare (tenintiamaki) iltung’anak oolus ti obo naa indim aibooi
openy VVU o nena lang’ata ino teniasiasa erepa (enkitiamakino)
naserian too nkatitin pookin erepa (enkitiamakino).
Ore erepa (enkitiamakino) naserian naa erepa (enkitiamakino) nemeisho
ilkirat, enchalan enking’opi o sarge ing’wa oltung’ani oitasuroki aajeng’
osesen le likai tung’ani.
Tenirepare (tenintiamaki) iltung’anak oolus ti obo naa ore
enkoitoi sapuk nimboorie naa teniasishore kondom inkatitin
pookin erepa (enkitiamakino).
Tenaa ore olpayian e nkitok neiruk erepa (enkitiamakino) ekulikai
tung’anak le ang’ata, naa eton eidim pee ebooyo teniasishore kondom.
Teniasishore kondom too nkatitin pookin erepa (enkitiamakino) ti
ang’ata, olpayian e nkitok naa eton eidim aibooi VVU, neiu inkera biot
nemeata enkitasuroto e VVU.
MAA 18

Elimu ya kondom
Kondom ni mpira mwembamba ambao huvishwa kwenye uume
inaposimama (inapodinda). Kabla ya kujamiiana uvalishwa kwenye uume.
Hiyvo inakinga shahawa isiingie kwenye uke (au kwenye sehemu ya haja
kubwa). Pia inakinga majimaji ukeni isiingie kwenye tundu la uume.
Ni muhimu sana kuelewa kutumia kondom bila kosa. Ukitumia vibaya
inaweza kusababisha shahawa kumwagika au kondom kupasuka.
Unapotumia kondom vizuri unajikinga wewe mwenyewe na wenzi wako
dhidi ya maambukizi ya VVU. Pia unakinga mwili wako na mwili wa
mwenzi wako kutokana na magonjwa ya ngono ambazo yanaweza kuleta
ugumba (kutopata watoto) kwa wanaume au wanawake.
Kuanza kutumia kondom ni zoezi dogo lenye hofu, lakini usijali,
haitachukua muda mrefu kuaanza kuona kuwa ni kitu cha kawaida tu.
Zipo aina nyingi za kondom ya wanaume. Tofauti ni kampuni
zinazotengeneza. Zote zinafanya kazi lakini ni chaguo la mtumiaji.
19 KISWAHILI

Enkiteng’ena e kondom
Ore kondom naa empira nabebek neishopokini elewaisho ena kata
itasho (etabotire). Ore eton eng’or erepa (enkitiamakino) neishopokini
elewaisho. Naa keibooyo ilkirat pee mejing’ enking’opi (arashu pee
mejing’ olkurum). Ore ake eitu neijia neibooyo enchalan enking’opi pee
meijing’ ena udoto elewaisho.
Naa keiata tepat oleng’ teniyiolou ataasishore kondom te nkarriyiano.
Teniasishore kondom te nkalano naa keidim ilkirat aibukori arashu
edanya kondom.
Teniasishore kondom te nkarriyiano naa irrip kewon ino, elang’ata ino
(olang’ata lino), te nkitasuroto e VVU. Irrip sii osesen lino o elang’ata ino
(olang’ata lino) too mueyiaritin erepa (enkitiamakino) naidim ayau
enkolupisho to lee o te nkitok.
Teninteru asishore kondom naa enkiteng’ena dorrop naata olturiaki,
kake minkeno, amu meiya enkata naado eitu edol aajo entoki etepat
namokunoyu.
Ketii imwain kumok ekondom oo lewa. Ore empaashata naa
inkampunini ake naitobiru. Ore pookin kenyanyok neaas esiaai nabo naa
enyorrata ilo oasishore.
MAA 20

Je, naweza kupata watoto nikitumia kondom
Tayari umeshajifunza kwamba magonjwa ya ngono ni tatizo ambalo
linaweza kuleta ugumba (kutopata watoto). Ukitumia kondom kila tendo
la ngono kabla ya kuoa, na baada ya kuoa tumia kondom kila tendo la
ngono nje ya ndoa, unaweza kufanya mapenzi bila kondom na mume au
mke wako na kuwa na matumaini makubwa ya kupata watoto. Pia
utakuwa na matumaini makubwa ya kuzaa watoto wenye afya njema bila
VVU.
Ukijamiiana na watu zaidi ya mmoja bila kutumia kondom ni rahisi
kuambukizwa magonjwa ya ngono na kupata matatizo ya uzazi. Pia
unaweza kuleta VVU nyumbani na kuambukiza mume wako, mke wako,
na hata watoto wako wakati wa ujauzito, wakati wa kujifungua au wakati
wa kunyonyesha.
Ukifanya mapenzi na mume wako au mke wako tu bila kutumia kondom
na unatumia kondom kila tendo la ngono nje ya ndoa, unaweza kujikinga
wewe mwenyewe, na kuwakinga familia yako, na kuweza kuzaa watoto
wasiyo na maambukizi ya VVU.
21 KISWAHILI

Amaa, kaidim anoto inkera tenaasishore
kondom
Indipa aiteng’enayu inchere ore imueyiaritin erepa (enkitiamakino) naa
enyamali sapuk naaidim ayau enkolupisho (to lee o te nkitok).
Teniasishore kondom too nkatitin pookin erepa (enkitiamakino) eton
eitu eiamishore, ore pee indip aiamishor taasishore kondom te nkata
pookin erepa (enkitiamakino) o ltung’anak liang’ata. Keidimayu pee
irepare (intiamaki) olpayian lino arashu enkitok ino meishopito kondom
naa itumutumu osiligi sapuk litumiemie inkera. Ore inkera naaini neaku
biot nemeata VVU.
Ore erepa (enkitiamakino) o ltung’anak oolus ti obo neitu iasishore
kondom nelelek pee kentasuri imueyiaritin erepa (enkitiamakino) nitum
enyamali eishoi. Ore etiu neijia keidimayu pee eyau VVU enkang’ ino
nintasur olpayian lino enkitok ino oo nkera inono te nkata enotai,
enkata eini arashu eitanakitai.
Tenerepapa (tenintiamakinono) olpayian lino arashu enkitok ino ake,
nimiasishorere kondom, naa ore pee irepare (intiamaki) kulie tung’anak
leme olpayian lino arashu enkitok ino niasishorere kondom indim aibooi
iyie openy nirrip olmarei lino nindim atoiu inkera neitu eitasuri VVU.
MAA 22

Jinsi ya kutumia kondom
1. Tumia vidole tu, kufungua pakiti ya kondom
kwa uangalifu ili usiharibu kondom iliyo ndani
ya pakiti. Usitumie kucha, meno au vifaa
vyovyote vyenye ncha kali kufungua pakiti.
Michirizi iliyo pembezoni mwa pakiti
yatakusaidia kufungua pakiti kwa urahisi
zaidi.
2. Wakati umeshaondoa kondom kwenye pakiti,
utaona kwamba kondom ina kitu chake cha
kulainisha. Kitu hiki ilitengenezwa kwa maji,
siyo mafuta (kwa sababu mafuta inapasua
kondom). Ina kazi mbili: inalainisha kondom
ikiwa ndani ya pakiti, pia inafanya kondom
kuteleza wakati wa kujamiiana.
3. Pia utaona kwamba kondom imekunjwa.
Hakikisha kwamba mkunjo wa kondom
inakuwa nje ya kondom ili iwe rahisi wakati
wa kuvalisha kwenye uume. Pia utaona
kwamba kondom inayo chuchu. Chuchu ni
sehemu ya shahawa.
4. Hakikisha umefinya chuchu vizuri wakati
unavalisha uume ili hewa isibaki ndani ya
kondom. Hewa ikibaki ndani, kondom
inaweza kupasuka wakati wa kumwaga
shahawa.
23 KISWAHILI

Eninko teniaasishore kondom
1. Ilkimojik ake tabolie embene e kondom, naa
tabolo te nkarriyiano pee midany kondom ti
atua embene. Mibolie ilala o loisotok o kulie
tokitin naapi. Ore eng’amata natii imbat
embene e kondom naa ekiretoki emboloto
embene teleleki.
2. Ore indipa aitayu kondom ti atua embene
nidol ajo keata kondom enkideket enye. Ore
ina kideket naitobirake te nkare, neme eilata
(amu kedany eilata kondom). Neata isiaaitin
are: enaitanana kondom ti atua embene,
enaideketie kondom ena kata erepa
(enkitiamakino).
3. Idol sii ajo kenunuko kondom. Tisipu ajo ore
enunukoto e kondom naa oriong’ etii pee
eleleku ena kata inshopoki elewaisho. Idol ajo
keata kondom olkina. Ore ilo kina naa ewueji
oo lkirat.
4. Ironya ilo kina pee eishunye enkijape ti atua
kondom inshopoki elewaisho. Ore ake pee
eing’uari enkijape ti atua kondom naa keidim
atadanyayu ena kata ikirrita.
MAA 24

Jinsi ya kutumia kondom
5. Kuvalisha kondom, finya chuchu ya kondom
kwa kutumia kidole gumba na kidole kingine.
Weka kondom kwenye kichwa cha uume
uliosimama kabla haijagusa uke.
6. Kwa kutumia mkono mwingine kunjua
mkunjo wa kondom kuvalisha mpaka ifike
mwisho wa uume.
7. Hakikisha hewa haibaki ndani ya kondom.
8. Baada ya kumaliza mapenzi chomoa uume
ukeni kwa uangalifu kabla ya uume huo
haujasinyaa. Wakati unachomoa shikilia
sehemu ya juu ya mkunjo ili kuzuia shahawa
zisimwagike. Bila kufanya hivi kondom
huweza kung’ang’ania au kubaki ndani ya uke.
(Kama kondom ikibaki ndani ya uke, usijali
kwani mwanamke huweza kutoa kwa kutumia
vidole. Shida ni kwamba shahawa zinaweza
kumwagika ndani ya uke).
9. Chomoa kondom taratibu, funga fundo
kwenye mdomo wa kondom ili shahawa
zisimwagike. Hakikisha kwamba unatupa
kondom mahali salama.
25 KISWAHILI

Eninko teniaasishore kondom
5. Ore ena kata inshopoki kondom elewaisho
ironya olkina te mogirra olikai kimojino
otashare. Tipika kondom esoit elewaisho ena
kata etabotire neton eitu ebaiki enking’opi.
6. Imbung’a te nkai aina alaaya kondom
metabaiki olkulam.
7. Nisipu ajo metii enkijape atua kondom.
8. Ore pee indipidipi erepa (enkitiamakinoto)
tadotu elewaisho eton ebotiro. Ore idotu
imbung’a enkiting’oto enunukoto te ngalo
olkulam pee meibukori ilkirat. Teneitu
iimbung’ keidim kondom atushurtakinoyu atua
enking’opi. (Teneia neshurtakino kondom atua
enking’opi miure amu keitayu enkitok too
lkimojik ore enyamali naa ilkirat tenebukokino
atua enking’opi).
9. Tushurtu kondom akiti, tilida kondom te
nkutuk pee meibukori ilkirat. Tipika kondom
ewueji neisudoo oleng’ tenindip ataasishore.
MAA 26

Elimu zingine kuhusu kondom
• Tumia kondom mara moja tu. Tumia kondom mpya kwa kila tendo
la ngono.
• Vaa kondom moja tu, usivae kondom nyingine juu ya kondom ya
kwanza.
• Usikunjuwe kondom kabla ya kuweka kwenye uume.
• Usipake mafuta ya aina yeyote kwenye kondom, kwa sababu mafuta
inaweza kusababisha kupasuka kwa kondom. Kondom ina utelezi
na kawaida inatosha. Lakini ukihitaji ulaini zaidi ya ile kwenye
kondom, ni vyema kupaka mate. Lakini, usitumie mate kama
inaweza kuwa na damu kwani damu inaweza kuwa na VVU. Kwa
hiyo, ni vyema kutumia mate ya mwanaume kwenye kichwa ya
uume tu, kabla ya kuweka kondom kwenye uume, na mate ya
mwanamke nje ya kondom baada ya kuvalisha kwenye uume.
• Ni lazima kuvalisha kondom kabla ya uume kugusa kwenye uke au
kwenye sehemu ya haja kubwa.
• Joto linaweza kuharibu kondom. Hivyo hifadhi kondom mbali na
mwanga wa jua, moto au sehemu yeyote yenye joto. Pia weka mbali
na wanyama au wadudu waharibifu.
• Kabla ya kutumia kondom angalia pakiti kama haijapasuka. Angalia
pia muda wa matumizi ya kondom (EXP DATE). Kondom ambazo
muda imeisha, au ni ngumu au kukauka na haitaweza kukupa kinga
kamilifu kama kondom mpya. Vinginevyo ni vyema kutumia
kondom ya zamani (isiyopasuka) kuliko kufanya mapenzi bila
kondom kabisa.
• Kama uume ikisinyaa ndani ya uke, kondom inaweza kudondoka na
ugonjwa wa ngono itapata nafasi ya kupita.
27 KISWAHILI

Kulie kiteng’enat naipirta kondom
• Taasishore kondom te nkata nabo ake. Taasishore kondom ng’ejuk
te nkata pookin erepa (enkitiamakino).
• Inshopo kondom nabo ake nimitashaki enkai.
• Milaaya kondom eitu inshopoki elewaisho.
• Miyelie eilata kondom, amu ore ai eilata naa kepolos kondom. Ore
kondom naa keata enkideket enye naa keidip. Ore pee iyieu
enkideket oleng’ ina iyelie inkamulak. Kake miyelie inkamulak
naatii osarge amu keidim aataa keata VVU. Teniyieu nipik
inkamulak tipika inkamulak olee atua esoit elewaisho eton eitu
inshopoki kondom. Tipika inkamulak enkitok oriong’ e kondom
indipa aishopoki elewaisho.
• Keishaakino pee inshopoki kondom elewaisho eton eitu eporoo
enking’opi arashu olkurum.
• Keinyal enkirowuaj kondom. Toshoma kondom metalama
eneoshito enkolong’, enkima ewueji netii enkirowuaj intalama
enetii ing’uesi, olkurt ooidim ainyala kondom.
• Ore eton eitu iasishore kondom ing’ora embene teneitu epolosa.
Ing’ora enkata neton eesishoreki (EXP DATE). Ore kondom
naiting’o enkata naa kegol arashu etoyio nemeibooyo VVU anaa
kondom ng’ejuk. Ore pee itala kondom ng’ejuk naa enaikash
teniasishore emusana (neitu edanya) amu menyanyukie katukul.
• Ore tenelepori elewaisho ti atua enking’opi naa keidimayu pee
eshurtakino kondom atua enking’opi, netum empaash imueyiaritin
erepa (enkitiamakino).
MAA 28

Ukweli kuhusu kondom
Baadhi ya watu wanahofu ya kutumia kondom, lakini baada ya kuelewa
VVU na magonjwa mengine ya ngono, hali hii ya hofu hubadilika. Na
hali hii ya kutumia kondom inawashiria kuwa unajali afya yako, familia
yako, rika yako na jamii yako kwa jumla.
Baadhi ya watu wanaamini kuwa kutumia kondom ni hatari, au kuwa na
mianya inayo ruhusu VVU kepenya kwenye mwili, au hufikiri kuwa VVU
tayari imo ndani ya kondom kabla ya kutumia. Mambo haya yote siyo
ya ukweli kabisa. Watu huzumgumza mambo haya kwa sababu tu
hawaelewi ukweli kushusu kondom na wana hofu kutumia.
Inawezakana wewe mwenyewe una hofu ya kutumia kondom na
umeshakataa kutumia kondom mpaka sasa. Siku hizi kuna sababu kubwa
ya wewe kuanza kutumia kondom, kwani kondom tu ndiyo kinga ya
VVU.
Kondom hukukinga wewe na mwenzi wako kwa VVU na magonjwa
mengine ya ngono. Pia watu wengi wanasema kujamiiana na kondom ni
vyema kuliko kujamiiana bila kondom, kwa sababu inaleta matumaini
makubwa na kuondoa hofu kuhusu VVU na magonjwa mengine ya
ngono.
Kwa nini watu
wanalalamika kuhusu
KONDOM na mimi
silalamiki!
29 KISWAHILI

Esipata naipirta kondom
Keure embata oo ltung’anak ataasishore kondom. Kake ore peeponu
ayiolou VVU o mueyiaritin erepa (enkitiamakino), nemeitoki aaure
ataasishore kondom. Ore pee iasishore kondom naa keitodolu ajo intaa
tipat eseriani osesen lino, nerrip olmarei lino, nerrip olporror, olosho te
lolong’ata.
Ore embata oo ltung’anak naa keiruk aajo teniasishore kondom naa
itorrono arashu entaboi, arashu eata mpaashi naidim VVU eima ajing’
osesen, arashu ejo ketii VVU atua kondom eton eitu easishore.
Nemesipa kuna baa katukul. Keimaki kulikai tung’anak anaa
tentiaraki emeyiolo enaas kondom neata olturiaki teniasishore.
Keidimayu pee iure ataasishore kondom, neidimayu pee itanya
ataasishore oshi taata. Ore te kuna olong’i ketii esipata sapuk nikiaraki
interu aasishore kondom amu ninye naibooyo VVU.
Kondom nikiretoki iyie, elang’ata ino (o olang’ata lino) aibooyo VVU o
mueyiaritin erepa (enkitiamakino). Kejo iltung’anak kumok ore erepa
(enkitiamakino) e kondom naa keikash alang’ erepa (enkitiamakino)
nimiata kondom, amu ekincho osiligi sapuk nikioru olturiaki lemueyian e
VVU o nkulie mueyiaritin erepa (enkitiamakino).
Kainyoo pee
eing’unyung’uny iltung’anak
te nkipirta e KONDOM
nemang’unyung’uny
nanu!
MAA 30

Elimu ya kondom ya kike
Kondom ya kike ni mpira mwembamba yenye duara ndani na nje. Pia ina
sehemu iliyo funikwa na sehemu iliyo wazi. Sehemu iliyo funikwa
hushindiliwa ndani ya uke na sehemu iliyo wazi hukaa nje juu ya mafuzi.
Kondom ya kike inakinga shahawa isingie kwenye uke na inakinga
majimaji ukeni isiingie kwenye tundu la uume.
31 KISWAHILI

Enkiteng’ena e kondom oo ntoyie o nkituaak
Ore kondom oo ntoyie o nkituaak neata empira nabebek neata
enkamanaa ti atua o ti oriong’. Keata enchoto naikeno e enchoto
nemeikeno naisiu. Ore enchoto naikeno nerrumokini atua enking’opi,
ore enchoto naaisiu neitelekino olkulam. Ore kondom oo nkituaak naa
keibooyo ilkirat pee mejing’ enking’opi neibooyo enchalan enking’opi
pee mejing’ ena udoto elewaisho.
MAA 32

Jinsi ya kutumia kondom ya kike
1. Nawa mikono vizuri kwa sabuni na maji kabla
ya kushindilia kondom.
2. Tumia vidole tu, kufungua pakiti ya kondom
kwa uangalifu ili usiharibu kondom iliyo ndani
ya pakiti. Pia usitumie kucha, meno au vifaa
vyovyote vyenye ncha kali.
3. Shika duara iliyo funikwa na finya kwa kidole
gumba na kidole kingine.
4. Tumia kidole cha kati kirefu kwa kushindilia
kondom ndani ya uke.
5. Duara iliyo wazi huwa nje ya uke na uwe
mwangalifu kondom isijisokote ndani ya uke.
33 KISWAHILI

Eninko teniaasishore kondom oo ntoyie o
nkituaak
1. Intukuo inkaik to sabuni o te nkare oleng’ pee
irrumokinye kondom atua enking’opi.
2. Ilkimojik ake tabolie embene e kondom, naa
tabolo te nkarriyiano pee midany kondom ti
atua embene. Mibolie ilala o loisotok o kulie
tokitin naapi.
3. Ironya enamanaa naikeno te mogirra o to
kimojino otashare.
4. Turrumoki kondom to kimojino oodo atua
enking’opi.
5. Ore enkamanaa naisiu naa oriong’ enking’opi
etii. Taarriyiana pee menunuko kondom ti
atua enking’opi.
MAA 34

Jinsi ya kutumia kondom ya kike
6. Kondom ya kike haibani ukeni. Lazima kuchukuwa taadhari ili
mtikisiko wa uume usikosee na kwenda pembeni mwa mdomo wa
kondom. Ni budi kuhakikisha kuwa kondom ipo sawasawa mara kwa
mara wakati wa kujamiiana.
7. Baada ya kujamiiana chomoa kondom haraka
kabla ya mke kuinuka na unapochomoa
hakikisha kuwa unasokota kondom ili
shahawa isije ikamwagika ndani ya uke.
8. Usitumie kondom ya kiume na kondom ya kike wakati moja. Tumia
kondom moja tu, kondom ya kiume au kondom ya kike. Mkitumia
kondom mbili pamoja zinaweza kupasuka.
35 KISWAHILI

Eninko teniaasishore kondom oo ntoyie o
nkituaak
6. Imerrish kondom oo nkituaak ti atua enking’opi. Tabaraki pee
mepong’ elewaisho enkutuk e kondom. Keishaakino pee iarriyianu
ajo keitobirakino kondom atua enking’opi ena kata irepapa
(intiamakinono).
7. Ore pee indipidipi erepa (enkitiamakino)
tasioki tushurtu kondom eitu edumunye
elipong’. Ore ishutu kondom ti atua
enking’opi impila kondom mebukokino
ilkirat atua enking’opi.
8. Emiriamaki aishop inkondomi olee e enkitok te nkata nabo.
Entaasishore kondom nabo ake eno lee arashu ene nkitok. Ore
tiniasishorere pokira are inkondomi naa keidimayu pee edanya.
MAA 36

Jinsi ya kutupa kondom baada ya matumizi
Kondom imetengenezwa na mpira ambayo haiwezi kuoza wala kuisha
baada ya kutupa. Mara tu utumiapo kondom ni lazima kutupwa mbali
pasipo watoto wala wanyama.
Kondom inaweza kutupwa kwenye choo cha shimo au jalala. Usitupe
kwenye choo cha kuvuta maji.
Njia nzuri ya kutupa kondom ni kuchimba shimo la takataka (jalala) kwa
kila kaya. Shimo hili la takataka litatumika kwa kutupia kila aina ya
takataka isiyooza au kuisha, kwa mfano kondom, plastiki, glasi na betri.
Na mara tu shimo itakapo jaa, itarudishiwa udongo.
Njia salama ya kufanya kama jamii ni kutafuta sehemu ya kuchimba
shimo la takataka isiyooza au kuisha kama kondom, plastiki, glasi na
betri.
37 KISWAHILI

Enkoitoi naserian nenang’arie kondom indipa
ataasishore
Ore kondom neitobirwaki te mpira nabebek nemeng’ouyu, nemepurda
indipa atangangai. Ore ake pee indip ataasishore kondom ninang’aa te
nelakua nemenyikita inkera o kulie tokitin naijo ing’uesi.
Ore kondom ninang’aki engumoto nagut arashu engumoto nanang’akin
intokitin pookin anaa inemenya enkop. Menaang’aki engumoto naitaya
inkiik enkare .
Ore enkoitoi sidai ninang’arie kondom naa teneturuni engumoto oo suut
too lmarei pookin, ore ina gumoto naa enanang’akini intokitin pookin
nemeng’ouyu, nemepurda,. anaa kondom, impirai, nkilasini o betirini.
Ore ake pee eiputayu engumoto nishukokin ingulupuok.
Ore enkoitoi naserian naas olmarei naa teneing’oru ewueji neturunye
engumoto nanang’akini isuut pookin nemeng’uoyu arashu nemepurda
anaa kondom, impirai, inkilasini o betirini.
MAA 38

Upatikanaji wa kondom kwa jamii
Kondom zinapatikana bure nchini Tanzania. Zinapatikana toka
TACAIDS (Tanzania Commssion for AIDS) Dar es salaam. Jamii
inaweza kuomba kondom kupitia Daktari Mkuu wa Wilaya (District
Medical Officer, DMO) na watapewa kupitia ofisi ya kijiji au zahanati
iliyo karibu. TACAIDS inataka kupata maombi kutoka kwa jamii kabla
ya kusambaza kondom vijijini. Kwa hiyo ni muhimu vijiji kuomba
kondom kupitia kwa Daktari Mkuu wa Wilaya husika.
Pia kondom zinauzwa nchini Tanzania na kampuni mbalimbali kwa bei
nafuu. Kwa mfano, mwaka 2008 box lenye Salama kondom 576 iliuzwa
kwa shilingi 8,000 Arusha. Hivyo bei ya kondom moja ilikuwa chini ya
shilingi 14 tu.
Njia rahisi ya kupata kondom kwa jamii bure au ya bei nafuu, ni kuitisha
mkutano mkuu wa kijiji kutuma maombi kwa Daktari Mkuu wa Wilaya,
au kununuwa kutoka Arusha.
39 KISWAHILI

Eneiko olosho pee etum kondom
Eketumi kondom pesho te Tanzania. Ketumi te TACAIDS (Tanzania
Commission for AIDS) te Sardalama (Dar es Salaam). Keidim olosho
atoomonu kondom aimunye olkitarri kitok le Wilaya (District Medical
Officer, DMO), naa keishori aimunye enkopis olkijiji arashu sipitali
nitaaniki, keyieu TACAIDS neng’as atum enkomono olosho eton eitu
eidapashakini kondom too lkijijini naa keaku entoki etipat teneomonu
ilkijijini kondom aimunye olkitarri kitok le Wilaya naipirta.
Kemiri sii kondom te Tanzania. Kemir inkampunini kumok teleleki.
Anaa, ore olari loo 2008 olbene (olbox) oota inkondomi 576 too
nchilinkini 8,000 too kerenget lo Larosa (Arusha). Ore kondom nato naa
abori inchilinkini 14 ake.
Ore enkoitoi nalelek oleng’ natumie olosho kondom te pesho arashu
tenkinyang’unoto nalelek, naa teneipotu olkijiji enkigwana kitok o kijiji
neirriwaa engomono aairiwaki olkitarri kitok le Wilaya arashu einyang’u
olkijiji openy too Larosa.
MAA 40

Maambukizi ya VVU kupitia kwenye damu
Kumbuka: Njia kuu ya kuambukizwa VVU ni kujamiiana bila
kutumia kondom.
Lakini VVU pia inaweza kuambukizwa kutoka damu ya mtu aliathirika
kuingia kwenye damu ya mtu mwengine. VVU inaweza kupitia njia
zifuatazo:
• Kushirikiana sindano
• Kushirikiana nyembe
• Kushirikiana visu vya kukata mwili (pamoja na visu au wembe ya
kutahiri)
• Kushirikiana mswaki, kwa sababu inaweza kuwa na damu.
• Kushirikiana vitu vyovyote vya kupenya mwilini vinavyoweza
kuwa na damu ya mtu mwengine.
• Kufanya shughuli yoyote enye damu nyingi ya mtu mwengine,
kwa mfano kuzalisha au ajali, bila kutumia glavu / mpira mkononi
kwa sababu damu inaweza kuingia kwenye jeraha kwenye ngozi
ya mwili.
• Pia VVU inaweza kuambukizwa kwa kuongezewa damu
hosipitalini. Siku hizi hii siyo shida kwani damu kupimwa kabla
ya kutumika na damu ya mwathirika haitumiki hospitalini.
Ngozi ya mwili ni ngumu sana na VVU haiwezi kupitia. VVU inaweza
kupitia kwenye jeraha tu. Uwe mwangalifu na damu ya mtu mwengine,,
lakini kumbuka kwamba njia kuu ya kuambukizwa VVU ni kujamiiana
bila kutumia kondom.
41 KISWAHILI

Enkitasuroto e VVU to sarge
Tadamu ajo: Ore enkoitoi sapuk naitasuroi VVU naa erepa
(enkitiamakino) meishopitoi kondom.
Kake, keidimayu sii pee eitasuroi VVU tenejing’ osarge loltung’ani
oitasuroki atua osarge le likai tung’ani. Ore VVU naa keiyimu inkoito
naikunono inji:
• Eng’arata osindano arashu oltidu obo o likai tung’ani
• Eng’arata eyembe (olmurunya) nabo o likai tung’ani
• Eng’arata enkalem natudung’ieki osesen le likai tung’ani (arashu
enkalem o eyembe namutatishureki)
• Eng’arata enkike nabo o likai tung’ani, amu keidim ataa etijing’a
osarge.
• Eng’arata oo ntokitin pookin naapi naajing’ atua osesen naidim
pee etii osarge le likai tung’ani
• Tenias esiaai pookin naata osarge sapuk le likai tung’ani, anaa
tenintoisho enkitok arashu tenimbung’ oota olbae sapuk oo
tenimiasishore empira too inkaik naa keidim osarge atejing’a
teneiata enikiya to lchoni lo sesen.
• Keidimayu sii pee eitasuroi VVU tenikiremokini osarge
loltung’ani oitasuroki VVU te sipitali. Ore te kuna olong’i naa
keng’asi aatem (aipim) osarge eton eitu kiremokini. Meiasishore
sipitali osarge oitasuroki VVU.
Kegol oleng’ olchoni lo sesen meidim VVU ayima. Ore VVU naa ewueji
ake nikiya eeyim. Taarriyiana to osarge lelekai tung’ani, kake, niyiolo ajo
ore enkoitoi sapuk naitasuroi VVU naa tenerepai (tenintiamakinono)
meishopitoi kondom.
MAA 42

Maambukizi ya VVU kutoka kwa mama
kwenda kwa mtoto
Mama mjamzito mwenye VVU anaweza kumwambukiza mtoto wake:
1. Akiwa tumboni
2. Wakati wa kujifungua
3. Wakati wa kunyonyesha
43 KISWAHILI

Eneiko ng’otonye teneitasur enkerai enye VVU
Keidim enkitok nanuta naata VVU aitasuro enkerai enye:
1. Enkata etii enkoshoke
2. Enkata eisho
3. Enkata eitanakita
MAA 44

Jinsi ya kumkinga mtoto akiwa tumboni na
wakati wa kujifungua
Mama mwenye VVU ana nafasi kati ya 15% hadi 25% ya kuambukiza
mtoto wake wakati akiwa na mimba au wakati wa kujifungua.
Njia bora ya mtoto kutopata maambukizi ya VVU ni mama kutoathirika.
Kama mama anajikinga vizuri na anaishi bila VVU hawezi kuambukiza
mtoto wake VVU.
Wanawake wengi hawafahamu kuwa wameshaambukizwa au
hawajaambukizwa VVU. Mwanamke asiyefahamu kuwa
ameshaambukizwa au hajaambukizwa VVU anaweza kumsaidia
kumkinga mtoto asiambukizwe wakati akiwa na mimba kwa kufuata
maagizo yafuatayo.
• Kutumia kondom kwa kila tendo la ngono wakati mtoto akiwa
tumboni.
• Akipata lishe bora wakati wa ujauzito na atajifungua mtoto
mwenye uzito.
Kama mama anafahamu ameshaambukizwa VVU anaweza kumsaidia
mtoto kwa kufuata maagizo ya juu na maagizo yafuatayo pia:
• Kutumia madawa (ARVs), zinazopatikana hospitalini tu, ya
kupunguza nguvu ya VVU mwilini.
• Kuhudhuria kliniki au hospitali na kujifungua hospitalini.
Mama akijifungua nyumbani, ni vyema mkunga kuvaa mpira mkononi
wakati wa kuzalisha, kwa sababu VVU inaweza kuingia mwilini mwake
kupitia jeraha mkononi.
45 KISWAHILI

Enkoitoi narrip enkerai te nkoshoke o ena kata
eini
Ore enkitok naata VVU na keata erishata nabaiki 15% o 25% (15 o 25 te
100) naitasurie enkerai enye enuta o ena kata eisho.
Ore enkoitoi sapuk narrip enkerai pee meitasuri VVU naa teneitu etasuri
ng’otonye VVU. Ore pee eerrip ng’otonye kewon esidai nebik meata
VVU nemeitasur enkerai enye VVU.
Imeyiolo inkituaak kumok aajo eidipaki aitasuro arashu eitu eitasuri
VVU. Ore enkitok nemeyiolo ajo eitauroki arashu eitu eitasuri VVU naa
keidim ataretoki atorripo enkerai enye pee meitasur enuta tenesuj
inkoitoi naautuno tene tiabori:
• Teneasishore kondom te nkata pookin erepa (enkitiamakino) etii
enkerai enkoshoke (enota).
• Tenetum endaa sidai te nkata enutai naa keiu enkerai nairoshi.
Ore teneidipa enkitok atayiolo ajo eidipaki aaitasuro VVU neidim
ataretoki enkerai tenesuj ilkigerot le shumata o kulo kigerot ootii abori:
• Pee eijioo olchani (ARVs), te sipitali ake, oitong’or engolon e
VVU ti atua osesen.
• Elototo e kiliniki arashu sipitali neishaakino teneisho te sipitali.
Ore pee eisho enkitok ti ang’, naa keishaakino tenepika enkatoiyioni
empira too nkaik ena kata eretisho, amu keidimayu pee ejing’ VVU atua
osarge lenye ayim eneya te nkaina.
MAA 46

Jinsi ya kumkinga mtoto wakati wa
kunyonyesha
Dang’a (maziwa ya mwanzo) na maziwa ya mama ni chakula bora na
yanajenga mwili wa mtoto na inamsaidia kumkinga mtoto asipate
magonjwa ya kuharisha na magonjwa mengine ya hatari mwilini. Lakini
mama mwenye VVU ana nafasi (kati ya 15%) ya kumwambukiza mtoto
wakati ananyonyesha. Tatizo kubwa la kumwambukiza mtoto wakati wa
kunyonyesha ni kama mtoto anaye vidonda kwenye tumbo au mdomo.
Mtoto asiye na vidonda tumboni au mdomoni atapata afya bora kupitia
maziwa na dang’a ya mama yake na siyo rahisi kupata maambukizi ya VVU.
Mtoto akilishwa maji, maziwa ya mama mwingine, maziwa ya wanyama,
siagi, majivu, mizizi ya miti, mafuta, au kitu chochote ambayo siyo dang’a
au maziwa ya mama yake tu, anaweza kupata vidonda kwa urahisi
tumboni. Hivyo mtoto anaweza kupata VVU kupitia kwenye vidonda
kuingia kwenye damu ya mtoto.
Njia bora ya kulinda afya ya mtoto ni kunyonyesha dang’a na maziwa ya
mama yake tu, bila kumpa kitu chochote kabisa, mpaka mtoto
anapofikisha umri wa miezi sita. Anapofikisha umri wa miezi sita mtoto
anaweza kula vyakula vingine pamoja na maziwa ya mama. Lakini
kumbuka: wakati wa kumlisha mtoto maziwa ya mama pamoja na
vyakula vingine ni hatari kwa maambukizi ya VVU.
Kama mama anafahamu ameshaambukizwa VVU ni lazima kwenda
hospitalini kupata ushauri kuhusu namna ya kumlisha mtoto wake. Kama
mama hajui kama ameshaambukizwa au hajaambukizwa anaweza kusaidia
kumkinga mtoto akifuata maagizo yafuatayo:
• Kumlisha mtoto dang’a na maziwa yake tu, hadi umri wa miezi
sita.
• Kutibu magonjwa ya matiti au jeraha kwenye chuchu haraka.
• Kutibu vidonda kwenye mdomo wa mtoto haraka.
• Kutumia kondom kwa kila tendo la ngono wakati anaponyonyesha
mtoto.
47 KISWAHILI

Enkoitoi narrip enkerai eitanaketai olkina
Ore isikitok o kule olkina naa endaa naret osesen lenkerai naa keretoki
arrip osesen lenkerai pee metum imueyiaritin elototo e nkoshoke e lopare o
kulie mueyiaritin torrok osesen. Kake ore enkitok naata VVU naa ketum
erishata nabaiki 15% (15 te 100) naitasurie enkerai ena kata eitanakita. Ore
enyamali sapuk enkitasuroto enkerai eitanakitai na teneata enkerai
enkidonda te nkoshoke arashu te nkutuk. Ore enkerai nemeata
enkidonda te nkoshoke arashu te nkutuk netum embiotisho osesen
teneishori kule olkina o sikitok e ng’otonye nemelelek pee etum
enkitasuroto e VVU.
Ore enkerai pee eishori enkare, kule olkina liai kitok, kule e kulie tokitin
(ing’uesi), eng’orno, inkuruon, intona oo lkeek, eilata, modiok o nguesi,
arashu ai toki neme isikitok arashu kule olkina le ng’otonye ake, neidim
anoto inkidondani teleleki te nkoshoke. Naa ketum enkerai VVU naayim
atua inkidondani aajing’ atua osarge lenkerai.
Ore enkoitoi sapuk narrip embiotisho osesen lenkerai naa teneitanaki
isikitok o kule e ng’otonye ake, nemeishori ai toki katukul, ometabaiki
enkerai ilapatin ile (6). Ore pee eitabaya enkerai ilapatin ile (6) neidimayu
pee enya enkerai inkulie daiki tenebo o kule olkina le ng’otonye. Kake
tadamu ajo: ore erishata nanaku enkerai kule olkina le ng’otonye nenya
inkulie daiki naa enkata torrono natumie enkerai VVU.
Ore pee eyiolo enkitok ajo eitasuroki VVU nelo sipitali asioki pee etum
eutakinoto enaiko teneitoti enkerai enye. Ore tenemeyiolo enkitok ajo
eitasuroki arashu eitu eitasuri naa keidimayu pee eretoki enkerai enye
tenesuj iutarot naijo kuna naasujo:
• Teneisho enkerai isikitok o kule olkina lenye ake, ometabaiki
enkerai ilapatin ile (6).
• Tenebaki imueyiaritin oo lki arashu inkidondani naatii ilki aasioki.
• Tenebaki inkindondani naatii enkutuk enkerai aasioki.
• Teneasishore kondom te nkata pookin erepa (enkitiamakino) ena
kata eitanakita enkerai olkina.
MAA 48

Elimu ya kupima VVU
Njia pekee ya kuweza kufahamu kama umeaambukizwa VVU ni kupima
damu tu kwenye kliniki au hospitalini. Huwezi kufahamu kwa kuangalia
mtu. Watu wengi wenye VVU huonakana wana afya na hawajui kama
wameathirika kwani hawajapima hospitalini.
VVU haina tiba kabisa. Mtu akiambukizwa VVU hakuna njia yoyote ya
kutoa VVU mwilini. Lakini siku hizi dawa (ARVs) zinapatikana
hospitalini zinazoweza kuongeza muda kutoka kuaambukizwa VVU hadi
kuugua ukimwi.
Watu wanaofahamu kuwa wameshaambukizwa VVU kabla ya kuugua
magonjwa ya ukimwi kawaida huishi muda mrefu kuliko wale
wanaofahamu baada ya kuugua. Kwa sababu hii, kupima na kufahamu ni
muhimu na inaweza kukusaidia kuwa matumaini na kuongeza muda wa
kuishi.
Kama utaamua kupima damu kwa ihari utapata nafasi ya kuzumgumza
pekee yako na daktari. Utapewa ushauri na daktari kusiana na VVU na
vipimo vyako vya damu. Daktari hatatoa kwa mtu mwingine maelezo ya
matokeo ya vipimo vyako.
49 KISWAHILI

Enkiteng’ena enkipimoto (entemata) e VVU
Ore enkoitoi ake niyiolounye ajo kintasuroki VVU naa tenikitemi osarge
te kiliniki arashu te sipitali. Miyiolo tening’or too nkonyek ake. Edol
iltung’anak kumok eata iseseni nemeyiolo ajo eitasuroki tentiaraki eitu
elo aatem osarge lenye te kiliniki arashu te sipitali.
Imebaayu VVU katukul. Ore teneitasuri oltung’ani VVU nemeatai
enkoitoi naidimi aitainye to sesen katukul. Kake ore oshi taata naa keetai
ilkeek (ARVs) te sipitali likindim aataretoki aaponiki enkata pee
kintasuri o pee ilotu amueyu ukimwi.
Ore iltung’anak oo yiolou ajo eitasuroki VVU eton eitu emueyu
imueyiaritin e ukimwi naa kebik alang’ lelo oo yiolou eidipa aatamuei.
Ore tentiaraki ina, eisidai tenimpim osarge lino naa ekincho osiligi sapuk
le nkata nibik inchu.
Ore tenirruk aipim osarge lino makewon nitum eng’asiata nikirorie
olkitarri aaiyie ake openy. Nikinkok olkitarri tenkipirta e VVU nikiliki
enkipirta pookin entemata ino. Nemelikioo olkitarri inaanoto too
ntemat inonok osarge.
MAA 50

Elimu ya kupima VVU
Faida ya kupima VVU ni nyingi, kwa mfano:
1. Kufahamu kuwa hujaathirika VVU inakusaidia kubadili tabia na
kuishi bila kuaambukizwa.
2. Huwapa nafasi waathirika VVU kuchukuwa madawa (ARVs)
kwenye hospitali ambazo zitaweza kusaidia kuongeza muda wa
kuishi.
3. Kufahamu kama umeshaathirika au hujaathirika VVU huondoa
wasiwasi.
4. Huwapa watu waliopanga kuowana matumaini makubwa.
5. Huwapa watu waliopanga kuzaa watoto matumaini makubwa.
6. Huwapa wanawake walioathirika VVU nafasi ya kuwakinga
watoto wasiambukizwe VVU.
51 KISWAHILI

Enkiteng’ena enkipimoto (entemata) e VVU
Ore iretokinot enkimoto e VVU naa eikumok, anaa:
1. Teniyiolou ajo eitu kintasuri VVU naa ekiretoki pee imbelekeny
olkuak pee ebik eitu kintasuri.
2. Teniyiolou ajo kindipaki aitasuro VVU nitum erishata.
ning’orunyie ilkeek (ARVs) likindim aatoponiki enkata nibik
inchu.
3. Teniyiolou ajo kindipaki aitasuro arashu eitu kintasuri VVU
nikioru olturiaki.
4. Keisho osiligi sapuk iltung’anak ooyieu neyama.
5. Neisho osiligi sapuk iltung’anak ooyieu neiu inkera.
6. Keisho eng’asiata inkituaak naaitasuroki VVU pee eibooyo
enkitasuroto e VVU to nkera.
MAA 52

Jinsi ya kuwasaidia walioathirika na VVU
Watu wasiwe na hofu ya kuishi na waathirika. Kukaa pamoja siyo hatari.
Njia pekee ya uwezekano wa VVU kuambukizwa kutoka mtu hadi mtu,
ni kwa kupitia shahawa, majimaji ukeni, damu, au maziwa ya
mwaathirika ikiingia kwenye damu ya mtu mwingine asiye na VVU.
Msaada unaotolewa na familia na marafiki ya kuwatunza walioathirika ni
muhimu kuwapa matumaini ili kuishi na afya njema na kuwakinga watu
wasiambukizwe VVU. Mtu mwaathirika wa VVU anastahili kupendwa,
kuheshimiwa na kutunzwa kama mtu mwengine yeyote aliye kwenye
jamii anayeugua magonjwa mengine.
53 KISWAHILI

Eninko pee iretoki iltung’anak oitasuruki VVU
Miatata olturiaki tenitii nebo o ltung’anak oitasuroki. Ime entaboi
tenitonini tenebo. Ore enkoitoi ake naidimayu pee eitasuroi VVU
toltung’ani o ltung’ani naa te nkoitoi oo lkirat, enchalan enking’opi,
osarge o kule olkina o ltung’ani oitasuroki tenejing’ osarge le olikai
tung’ani lemeata VVU.
Ore eretoto naishoru olmarei o ilchoreta le ramatata oo loitasuroki naa
entoki etipat naisho osiligi lelo oitasuroki e supatisho oo seseni neibooyo
kulikai tung’anak pee meitasuri VVU. Ore oltung’ani oitasuroki VVU
naa keishaakino pee enyorri, neyanyiti, neramati anaa kulikai tung’anak
pookin oota inkulie mueyiaritin.
MAA 54

Jinsi ya kuishi na VVU
Kuna njia nyingi zinazo saidia walioathirika kuongeza muda wa kuishi na
afya njema, kwa mfano:
1. Kujifunza kuhusu VVU na ukimwi.
2. Kwenda hospitalini mara kwa mara kuzungumza na madaktari au
watoa ushauri kuhusu VVU.
3. Kutumia madawa ya hospitali (ARVs) zinazo saidia waathirika
kuishi zaidi.
4. Kutumia kondom kila tendo la ngono. Pia waathirika
wanapojamiiana pamoja ni lazima kutumia kondom, kwa sababu
kila mara wanapojamiiana bila kondom wanaweza kuambukizana
tena na inaweza kupunguza muda wao wa kuishi.
5. Kujipa matumaini na usiwe na hofu au wasiwasi.
6. Kuendelea kushirikiana na familia na jamii.
7. Kulinda mwili kwa kula vyakula bora kama matunda, mboga,
nyama na maziwa, na kufanya mazoezi ya mwili.
8. Kwenda hospitali au kliniki kila mara kutibiwa magonjwa
mengine haraka.
9. Uvutaji wa sigara ni hatari kwa afya yako. Uvutaji wa sigara ukiwa
na VVU inaweza kudhoofisha afya yako kwa haraka. Ni heri
kutovuta sigara.
10. Unywaji wa pombe ni hatari kwa afya yako. Unywaji wa pombe
ukiwa na VVU inaweza kudhoofisha afya yako kwa haraka. Ni
heri kutokunywa pomba.
11. Kutumia madawa ya kienyeji yanaweza kusaidia kutibu baadhi ya
magonjwa ya ukimwi. Lakini uwe mwaangalifu kwa watu
wanaodanganya kuwa wana madawa ya kutibu VVU kwa
sababu mpaka sasa hakuna tiba kabisa.
55 KISWAHILI

Eninko pee ibikoo iata VVU
Ketii inkoitoi kumok naaretoki ilooitasuroki VVU pee eponari enkata
nabik eishu naa supati iseseni, anaa:
1. Tenetum eng’eno naipirta VVU o ukimwi.
2. Tenelo sipitali too nkatitin ning’amarore ilkitarini olooikokisho
tenkipirta e VVU.
3. Teneijoo ilkeek le sipitali (ooji ARVs) oo retoki ilooitasuroki pee
bikoo.
4. Taasishore kondom too nkatitin pookin erepa (enkitiamakino).
Ore ilooitasuroki tenerepa (teneitiamakino) neishaakino pee
esishore kondom, amu tenerepa (teneitiamakino) meata kondom
naa keitoki aitasuro neponaa VVU too seseni neitodorrop enkata
enkishui enye.
5. Nitum osiligi nelo olturiaki nimintoki ang’asha.
6. Niramatisho tenebo o lmarei lino o losho.
7. Ninya indaiki naaret osesen, anaa teninya ilng’anayio, inkuyek,
inkiri, kule, nias isiatin naashet osesen.
8. Shomo kiliniki arashu sipitali enkata nimueyu inkulie mueyiaritin
tesiokinoto.
9. Ore eokoto osigara naa eitorrono te biotisho ino. Naa teniata
VVU naa keidim osigara aitebertena osesen lino tesiokinoto. Naa
keikash tenimiok osigara.
10. Ore eokoto enaisho naa eitorrono te biotisho ino. Naa teniata
VVU naa keidim enaisho aitebertena osesen lino tesiokinoto.
Naa keikash tenimiok enaisho.
11. Teniok ilkeek lentim keidimayu pee ebak imueyiaritin e ukimwi.
Kake, teng’ena too ltung’anak ooleisho aajo keata ilkeek
oishiunye VVU, amu ore o te ena kata metii olchani
oishiunye pii VVU.
MAA 56

Maswali na majibu
Je, inawezekana kuambukizwa VVU kwa mwanaume kugusa
kwenye uke kwa vidole
Siyo rahisi kuambukizwa magonjwa ya ngono au VVU kwa njia hii, lakini
inawezakana. Kwa mfano, kama mwanaume ana shahawa kwenye vidole
na haraka sana akagusa kwenye uke. Pia kama ana kidonda au jeraha
kwenye vidole inawezakana VVU kupitia.
Je, VVU inawezekana kuambukizwa kwa kujamiiana sehemu ya
haja kubwa
Ndiyo. Ngozi ya ndani ya sehemu ya haja kubwa ni laini kuliko ngozi
iliyo ndani ya uke, na kuwa rahisi kuchubuka wakati wa kujamiiana.
Hivyo VVU inaweza kupitia kwenye jeraha na ni hatari kwa wenzi
wawili. Watu wanaojamiiana sehemu ya haja kubwa lazima kutumia
kondom.
Je, VVU inawezekana kuambukizwa kama mwanaume
akichomoa uume kabla ya kumwaga shahawa
Ndiyo. Hii siyo njia salama ya kuepuka VVU au majonjwa mengine ya
ngono. Kiasi kidogo ya shahawa inatoka kwenye uume kabla ya kumwaga
shahawa. Na pia majimaji ya uke inaweza kuingia kwenye tundu la uume.
Kondom tu ndiyo kinga imara ya VVU wakati ya kujamiiana.
Je, VVU inawezekana kuambukizwa kwenye choo
Hapana. VVU haiwezekani kuambukizwa kwenye choo.
Kwanini kondom inaweza kupasuka
Ukijifunza njia ya kutumia kondom kwa uhakika, siyo rahisi kupasuka
wakati wa kujamiiana. Ni wakati tu kondom haijavaliwa sawasawa ndipo
kondom inaweza kupasuka. Na ndiyo maana ni muhimu kufahamu jinsi
ya kutumia kondom sawasawa.
57 KISWAHILI

Inkikilikuanat o walat
Amaa, keidimayu pee kintasuri VVU tenishoroo olee enking’opi
too lkimojik
Melelek pee itasuri mueyiaritin erepa (enkitiamakino) arashu VVU tena
oitoi, kake keidimayu. Anaa teneata olee ilkirat too lkimojik nesioki
ashoroo enking’opi, arashu teneata eneya too lkimojik lenyenak naa
keidimayu pee eyim VVU eneya.
Amaa, keidimayu pee kintasuri VVU tenikisokori
Ee. Kebebek enchoni natii atua olkurum alang’u ena ti atua enking’opi,
naa kelelek pee edoto tenikisokori. Keidim VVU ayima ina dototo naa
entaboi too ltung’anak pokira oosokora. Keyieu iltung’anak oosokora,
neesishore kondom.
Amaa, keidimayu pee kintasuri VVU teneshutu olee elewaisho
eitu ikirr
Ee. Ore ena neme enkoitoi nikintajeu te VVU o kulie mueyiaritin erepa
(enkitiamakino). Ekeiter ilaiteteyia aapuku te lewaisho eton eitu ikirr.
Naa keidim enchalan enking’opi atijing’a enaudoto elewaisho. Kondom
ake enkibooroto e VVU enkata erepa (enkitiamakino).
Amaa, keidimayu pee kintasuri VVU te ngumoto napiki nkik
(choo)
A-a. Meidimayu pee kintasuri VVU te ngumoto napiki nkik.
Kainyoo pee eidim kondom atadanyayu
Teniyiolou ataasishore kondom te nkarriyiano, imelelek pee edanya
kondom te nkata erepa (enkitiamakino). Enkata ake neitu eshopi esidai
ina kata ake edanya. Naa ina pee eyieuni niyiolo eninko teniasishore
kondom te nkarriyiano.
MAA 58

Maswali na majibu
Je, ni matatizo gani yanayoletwa na magonjwa ya ngono
mwilini
Magonjwa ya ngono yanaweza kusababisha matatizo ya muda au
magonjwa sugu mwilini. Matatizo ya muda hujumuisha vidonda, jeraha,
kuwashwa au maumivu ya sehemu za siri, kutokwa na usaha yenye harufu
au inayo nata kwenye uume au uke, au kusikia maumivu wakati wa haja
ndogo.
Kama magonjwa ya ngono hayatatibiwa na madawa hospitalini yanaweza
kuleta matatizo makubwa ambayo yatasababisha magonjwa kama kansa,
ugonjwa wa moyo, kuumwa na macho, kuumwa na ubongo, kuumwa na
mifupa, kuumwa na viungo vya mwili, na kutoa mimba. Pia yanaweza
kuleta ugumba (kutopata watoto) na kuharibu kabisa kizazi cha
mwanaume au cha mwanamke.
Pia magonjwa ya ngono yanaweza kusababisha vidonda na jeraha ndani
ya mwili na havionekani. Vidonda hivi vinaweza kusababisha maambukizi
vya VVU wakati wa kujamiiana bila kutumia kondom.
Je, naweza kuambukizwa VVU kama nitafanya mapenzi na mtu
wa umri mdogo
Ndiyo. Nafasi ya kuambukizwa hutegemea afya ya mwenzi wako na siyo
umri wake. Kama mtu mwenye umri mdogo ameshaambukizwa VVU,
unaweza kupata VVU unapojamiiana naye.
Pia siyo vizuri kushawishi mtu wa umri mdogo kujamiiana naye. Mwili
wake haupo tayari kwa kujamiiana na ni rahisi kuchibuka kwenye
sehemu zake za siri. Madhara haya yanaleta nafasi kubwa ya
kuambukizwa VVU.
Je, ni kweli nitaondoa VVU mwilini nikijamiiana na bikira
Hapana. Hiyo siyo kweli kabisa. Hamna namna yeyote ya kuondoa VVU
mwilini. Ukiambukizwa VVU hukaa mwilini maishani.
59 KISWAHILI

Inkikilikuanat o walat
Amaa, kainyoo inyamalaritin naayau mueyiaritin erepa
(enkitiamakino) to sesen
Ore mueyiaritin erepa (enkitiamakino) naa ekeidimayu pee eyau
inyamalaritin naabik o nemebik to sesen. Ore inyamalaritin nemebik
neitushulu ndotot, eneya, eng’ion o emion elewaisho o enking’opi arashu
epuku inkimek o lng’usil torrono arashu erepirepi te lewaisho arashu te
nking’opi arashu ining’ emion ena kata ilut.
Ore teneitu ebaki imueyiaritin erepa (enkitiamakino) too lkeek le sipitali
naa keidimayu pee eyau kulie mueyiaritin naijo kansa, engeeya oltau,
entiroto o nkonyek, entiroto o lelukunya, entiroto o loik, entiroto o
rubat, niaku enoo kibirot. Keidim peyau enkolupisho naa keer isapo oo
lewa onoo lipong’a.
Ore sii imueyiaritin erepa (enkitiamakino) naa keidimayu pee eyau
endototo ti atua osesen nemelioo. Ore kuna dotot naa enkitasur VVU te
nkata erepa (enkitiamakino) teneitu iasishore kondom.
Amaa, keidimayu pee aitasuri VVU tenarepare (tenaitiamaki)
oltung’ani oti
Ee. Ore enkitasuroto naa embiotisho osesen eimu ime larin loltung’ani.
Ore pee eidipaki aitasuro oltung’ani oti VVU naa keidimayu pee kintasur
tenirepare (tenintiamaki).
Ime toki tenisish oltung’ani oti pee irepare (intiamaki), amu ore osesen
lenye neton eitu eaku olerepare (olenkitiamakino) eton ebebek naa
kelelek pee edoto enking’opi o lkurum. Ore kuna dotot naa kebolu
eng’asiata sapuk nikintasurieki VVU.
Amaa, kesipa kashurtaa VVU to sesen tenarepare
(tenaitiamaki) entito nemeudo
A-a. Mesipata katukul. Metii enkarriyiano nintayunye VVU to sesen.
Tenikintasuri VVU nebik to sesen intarasi.
MAA 60

Wasiliana na Empuaan
Lengo la Empuaan ni kukusaidia kujikinga wewe mwenyewe, familia
yako na jamii yako kuepukana na VVU na magonjwa mengine ya ngono.
Ukiwa na maswali yoyote kuhusu VVU, UKIMWI, magonjwa ya ngono
au maswali mengine kuhusu kitabu hiki, Empuaan itajaribu kwa juhudi
kukujibu maswali yenu kwenye vitabu vingine vifuatavyo.
Tafadhali uliza maswali yako kwa wazi na bila aibu, kwa kuandika mesej
kwenye simu au kwenye barua pepe (email). Tafadhali andika swali lako
kwa Kiswahili au Kiingereza tu. Siyo lazima kutuambia jina lako.
Kujifunza kuhusu VVU, UKIMWI na magonjwa mengine ya ngono
itakusaidia kujikinga wewe mwenyewe na wenzi wako.
+ 255 785 958 431
hello@empuaan.org
Tunasikitika kwamba kwa sasa hatuna uwezo wa kuwajibu masali yenu
binafsi.
61 KISWAHILI

Tang’amai Empuaan
Ore induat Empuaan naa pee kiretoki iyie openy, olmarei lino o olosho
lintipat pee eibooyo VVU o kulie mueyiaritin erepa (enkitiamakino).
Ore pee iata enkikilikuanata naipirta VVU, UKIMWI o mueyiaritin
erepa (enkitiamakino) arashu kulikai omon oipirta ena buku, kenyok
Empuaan awal inkikilikuanat inyi too mpala naasuju.
Inkilikwanisho te wang’an nemiuresho ninger inkikilikuanat inono te
nkoitoi esimu (mesej) arashu te email e komputa. Inkilikuwanu
inkikilikuanat inono te Kiswahili o te Kingeresa ake. Mejo Empuaan pee
inchoru enkarna ino.
Teninteng’enuo VVU, UKIMWI o kulie mueyiaritin erepa
(enkitiamakino) nirrip kewan nirrip olosho.
+ 255 785 958 431
hello@empuaan.org
Entapaliki iyook amu eton mikiata engolon taata nikiolikinye intai maate
inkikilikuanat inyi.
MAA 62

Kitabu hiki hakiuzwi. Inapatikana bure kutoka Empuaan.
Ore ena buku naa menamere. Ketumoyu pesho te Empuaan.
Ore ena buku naa
keretoki iyook oleng’
maatayiolo VVU o
ukimwi!
Anasema ‘Kitabu
hiki inatusaidia
kuelewa VVU na
ukimwi!’
MAA 62