Polski Klub Ekologiczny Dwumiesięcznik Okręgu DolnoślÄ skiego

PREZENTACJELASY DĘBOWE W POLSCEKarolina KonopskaCiepłolubne dąbrowy w niezmienionej postaci są niezwykle cennymi i rzadkimi siedliskami w skali naszego kraju. Ich specyficznyklimat uwarunkowany jest charakterystyczną fizjonomią, gdzie luźny drzewostan tworzą przede wszystkim dęby. Poprzezdelikatny płaszcz utkany z dębowych liści, promienie słońca przebijają się do samego dna, rozświetlając niewielkie polany.W prześwitach koron wyznaczających bardziej suche płaty pojawiają się gatunki muraw kserotermicznych i ciepłolubnychzbiorowisk okrajkowych, natomiast w miejscach zacienionych występują rośliny wywodzące się zarówno z żyznych lasów liściastychjak i iglastych. Dzięki temu, bogate pod względem florystycznym runo przedstawia dość swobodny i mozaikowy układroślinności, stanowiąc zarazem ostoję dla wielu cennych gatunków.WstępCiepłolubne lasy i zarośla ze znacznymudziałem dębów, posiadają centrum swojegozasięgu na obszarze krajów południowo--wschodniej Europy. W Polsce zbiorowiskate są nieco zubożałe w stosunku do typowejpostaci. Dąbrowy w północnej części obszaruwystępowania zdominowane są przez dąbszypułkowy Quercus robur, podczas gdyw części południowej i zachodniej przez dąbbezszypułkowy Quercus petraea z naturalnądomieszką sosny zwyczajnej Pinus sylvestris.W drzewostanie i podszycie polskichdąbrów nie spotyka się dębu burgundzkiegoQuercus cerris, gatunku typowego dla dąbrówcieplejszego klimatu. Siedliskiem lasówtego typu są najczęściej wypukłe formyterenu pochodzenia lodowcowego - wzgórzamoren czołowych, strome krawędzie dolinrzecznych, ozy, kemy oraz wszelkie wzniesieniazbudowane ze skał węglanowych.Podłoże takich siedlisk jest wyjątkowo przepuszczalne,piaszczysto-żwirowe z udziałemglin, dość suche z głębokim poziomem wódgruntowych, średnio zasobne w związki pokarmowei bogate w węglan wapnia.Istnieją różne teorie podejmujące próbęwyjaśnienia genezy ciepłolubnych dąbrów.Niektóre z nich potwierdzają antropogenicznepochodzenie tych lasów, inne zaprzeczajątej koncepcji. Wiadomo, że w dobrzezachowanych, typowych płatach dąbrów,obserwuje się reliktowe gatunki roślin światłolubnych,które współcześnie występująw sosnowo-brzozowych lasach południowo-zachodniejSyberii. Gatunki te daw-niej, w okresie wczesnego holocenu, około10300-8000 lat temu, rozpowszechnionebyły jednak na dużym obszarze Europy.Fakt ten podważa hipotezę o czysto antropogenicznymrodowodzie lasów dębowych.W Polsce za trwałe płaty ciepłolubnychdąbrów uznaje się tylko te występujące napiaszczysto-żwirowym podłożu. Pozostałeutrzymywały się wyłącznie dzięki działalnościczłowieka, który sztucznie ograniczałrozwój mezofilnych drzew, takich jak grabpospolity Carpinus betulus i lipa drobnolistnaTilia cordata. W czasach wczesnohistorycznychdąbrowy użytkowane byłyjako pastwiska leśne, ze względu na charakterystycznetrawiasto-zielne runo orazzasobność w owoce dębów – żołędzie,które stanowiły doskonałą karmę dla świń.Dawniej wartościowe tereny pastwiskowe,stanowiły również nieco uboższe, świetlistelasy grądowe. Intensywny wypas zwierzątsukcesywnie niszczył naturalnie odnawiającesię drzewa liściaste, a rozświetlone dnolasu stawało się ostoją dla wielu gatunkówciepłolubnych, w efekcie przekształcającgrądy w świetliste dąbrowy. Zaniechaniew ostatnim półwieczu takiego sposobuużytkowania lasu, sprowokowało gwałtowneodnowienie grabu, a zjawisko to określanemianem grądowienia przyczyniło się dowycofania gatunków światło- i ciepłolubnychz leśnego runa.CharakterystykaDąbrowy w Polsce reprezentowane sąprzez trzy zespoły: świetlistą dąbrowę, podgórskądąbrowę brekiniową i unikatowądla szaty roślinnej Polski dąbrowę z dębemomszonym. Wspólną cechą opisywanychzespołów jest ich duże nasłonecznienieoraz południowa wystawa zboczy na którychwystępują. Są to lasy o luźnym zwarciudrzewostanu, umiarkowanie rozwiniętejwarstwie krzewów oraz bujnym runie.Fitocenozy świetlistej dąbrowy Potentilloalbae-Quercetum petraeae porastająwzględnie ciepłe obszary Niemiec, Polski,Białorusi i wschodniej Ukrainy. W Polsceich zasięg szerokim pasem obejmuje środkowączęść kraju od zachodu po wschód.W warstwie drzew dominują oba gatunkinaszych rodzimych dębów: dąb szypułkowyQuercus robur i bezszypułkowy Quercuspetraea. W zbiorowiskach zaroślowychskąpe formacje tworzą krzewy róż Rosa sp.Ciemiężyk białokwiatowy Vincetoxicum hirundinaria,fot. Bartosz KurnickiZIELONA PLANETA 5(104)/2012 21