Rutugandha Greeshma - Maharashtra Mandal - Singapore

ऋतुगंध हे द्वैमासिक महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूरने आपल्या िभािदांकररता िंकसित के िे आहे.

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13या अंकात काय वाचाििंपादकीय असमता डबीर 2ऋतुगंध िंपादकीय िसमती 4MMS वात ा िुनीती पारिनीि 5किासवष्कारमुिाखत : नृतयांगना स्वाती दैठणकर िोनािी बंगाळ, असमता डबीर 8कथ्थक सशल्पा कु बि 11भरतनाट्यम् िोनािी नाईक 13नाच हा माझा अनीशा म्हैिाळकर 16माझा नृतयानुभव देवकी खेर 18माझा नृतय प्रवाि सनसकता गोखिे 20सचमुकल्यांची नृतयकिा... हेमांगी वेिणकर 21डू बाई डू वृंदा सिळक 23अक्षरवेििांग िांग भोिानाथ असनरुदॎ कु ळकणी 26मी कसवता का सिहीते ? जुई सचतळे 31पौसणामेच्या रात्री आकाशात अध ाच चंद्र का ? सवभव जोगळेकर 42प्रकाशवािागीतेची िुिभ सशकवण - कमायोग माधव भावे 28योगक्षेम २ - मधुमेह आसण तयावरीि योगोपचार प्रफु ल्ल पेंढरकर 46शास्त्राधाररत गृहरचना वास्तुशास्त्र एक सवज्ञान डॉ.सशल्पा चांदोरकर 49अंतरंगमी एक कांदा कौस्तुभ पिवधान 27फे रारीचं चॉकिेि ! िुधीर सनखागे 38मोरसपिारासद जपानीज वाइफ कसवता फडणीि 33नवप्रवाह यशवंत काकड 36शब्दक्रीडा - २ सनरंजन नगरकर 41खमंग ऋजुता सवभव जोगळेकर 46सकिसबिमाझी सचत्रकिा 52ावाढसदविाच्या शुभेच्छा !! 53गोष्ट्- ितय आसण सवश्वाि मुक्ता पाठक शम 54खसजना मासहतीचा 55सचत्रकथा हेमांगी वेिणकर 57महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 1 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13िंपादकीयऋतुगंधचा हा ग्रीष्म अंक नृतय सवशेषांक म्हणून िादर करताना खूप आनंद होत आहे. आपल्या िांस्कृ सतक जीवनािा िमृदॎकरण्यात नृतयकिेचे आगळे स्थान आहे. या नृतयाचे काही पैिू मांडण्याचा आम्ही या अंकात प्रयतन के िा आहे.िय, ताि, िुर, िंगीत, काव्य यांचा एक अनोखा िंयोग स्वत:तच व्हावा आसण तया प्रवाहात "स्व'तव हरवून तया अनुभवाचाउतकि आसवष्कार स्वत:च्याच माध्यमातून करता यावा, अशी एकमेव किा म्हणजे नृतय. आपल्या नृतयातून प्रेक्षकांशीआसतमक िंवाद जोडणार् या आसण िासहतय, असभनय, सचत्र, सशल्प यांचे मनोहारी िौंदया आपल्या नृतयातून असभव्यक्तकरणार् या प्रसिदॎ नृतयांगना स्वाती दैठणकर यांनी खाि ऋतुगंधिाठी सदिेिी मुिाखत या अंकात आहे. आतमिमपाण,आतमपरीक्षण आसण अखंड िाधना यांची महसत तयांनी प्रभावीपणे उिगडून दाखविी आहे. याचबरोबर सिंगापूरात राहून या किेची आराधना करणार् या काहीस्थासनक किाकारांचेही सवचार आपण जाणून घेणार आहोत. भारतीय शास्त्रीय नृतयांमध्ये मुकु िमणी अििेल्या "भरतनाट्यम्' नृतयाची ओळख करून देतआहेत िोनािी नाईक आसण आपल्या अनोख्या अदाकारीने भुरळ पाडणार् या "कथ्थक' नृतयाची "चक्कर' घडवीत आहेत सशल्पा कु बि. "नाच हा माझा'मधीि अनीशाचा अनुभव आसण सचकािी या किेशी नव्याने जोडिेल्या अनेक हौशी किाकारांना स्फू ती देईि. याखेरीज आपिे नृतयानुभव मांडत आहेतआपल्याच सिंगापूरातिे काही तरूण आसण काही िानुिे किाकारही!!"डू बाई डू' च्या एसपिोड्िची "एंिरिेनमेंि' घेऊन येत आहेत वृंदा सिळक तर अनंत आवरणे पांघरणार् या कांयाशाशी आपिे िाधम्या (!) िांगत आहेत कौस्तुभपिवधान. महागाई आसण काळा पैिा यांनी गांजून भोिानाथिा आपल्या कसवतेत िाकडे घािणारे असनरुदॎ कु िकणी तर जागसतक बाजारपेठेत महतवपूणा स्थानीअििेल्या भारतीय मध्यमवगााचा चंगळवाद "फे रारीचं चॉकिेि' या िेखात मांडणारे िुधीर सनखागेही आपल्यािा भेितीि. गीतेत िांसगतिेल्या "सनयतं कु रु'कम ाचे आपल्या रोजच्या जीवनातिे स्थान दाखवीत आहेत माधव भावे आसण वास्तुशास्त्रातीि वैज्ञासनक दृसष्ट्कोण मांडीत आहेत सशल्पा चांदोरकर."पौसणामेच्या रात्री आकाशात अध ाच चंद्र का?' या आपल्या कसवतेत धम ाच्या राजकारणात होरपळिेल्या भारतवष ाची व्यथा सवभव जोगळेकर यांनी व्यक्तके िी आहे आसण "मी कसवता का सिहीते' या कसवतेत आपल्या कसवतासनसमातीचे स्त्रोत जुई सचतळे यांनी शोधून काढिे आहे."नवप्रवाह' िदरात यावेळी यशवंत काकड घेऊन आिे आहेत िदानंद देशमुख यांची िासहतय अकादमीचा पुरस्कार समळािेिी कादंबरी "बारोमाि'. ढािळतचाििेिी भारतीय कृ षीव्यवस्था आसण तयातून सनमााण झािेल्या अिंख्य कौिुंसबक आसण िामासजक िमस्या यांचे यथाथा सचत्रण या कादंबरीत आहे. उतिुकवाचकांिाठी मंडळाच्या वाचनाियात ही कादंबरी उपिब्ध आहे.ऋतुगंधच्या या नृतय सवशेषांकािाठी प्रतयक्ष निराजाचे प्रभावी सचत्र रेखािणार् या रश्मी वळंकीकर याचे सवशेष आभार.अिं म्हणतात निराज हे सशवाच्या आनंदतांडवाचं स्वरूप आहे. एक वैसश्वक अनाहत नाद आसण कणाकणात िामावणारा व आंदोसित करणारा ऊज ास्त्रोत,सनसमाती, सस्थती आसण सक्षती यात मग्न अििेिी ब्रह्ावस्था, अखंड ब्रह्ांडाची गसतमान आसण आनंदमयी "सस्थती' आसण या शब्दातीत अनुभवांना पररमाणदेणारी सशवाची निराज मूती!! तया मूतीिमोर उभं राहून नृतयाचे धडे घेताना कु ठल्याशा अदॎुत शक्तीशी िंवाद िुरू होतो. स्वत:त रममाण होत अनंताचाप्रतयय... या आनंदावस्थेचं वैसशष्ट्य अिं की असभनय, हस्तमुद्रा, पदन्याि यांच्या िाहाय्याने हा आनंद पिरवताही येतो. तयात धमा, भाषा, प्रांत, ररतीभाती,महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 2 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13िंस्कृ ती यांचीही अडचण येत नाही. अशा काही िमृदॎ क्षणांचा अनुभव मिाही घेता आिा, देता आिा याचं िमाधान खूप मोठं आहे आसण तयािाठी मीमाझ्या गुरुं ची नेहमीच ऋणी राहीन.आज हा नृतय सवशेषांक िादर करताना मिा माझ्या गुरुं चं सनरंतर स्मरण होत आहे. भारतीय नृतयकिेवर अपरंपार प्रेम करणार् या रसिकांना आसण आजीवन याकिेची उपािना करणार् या अनंत सशष्यगण आसण गुरुवरांना हा अंक िादर िमसपात करीत आहे..असमता डबीरआपिा असभप्राय आम्हािा जरूर कळवाfeedback@mmsingapore.orgमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 3 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13ऋतुगंध िसमतीअसमता डबीर : िंपादकजुई सचतळे हेमांगी वेिणकर मुक्ता पाठक - शम ासनरंजन नगरकरिुनीती पारिनीिऋतुगंध िंयोजकिंतोष अंसबकेजनिंपका व जासहरात िंयोजकिंपादन िहाय्यवृंदा सिळकिसचन डबीरमुखपृष्ठ सचत्रकार : रश्मी वळंकीकर“निराज”** िेखांत व्यक्त झािेिी मते ही पूणापणे िंबंसधत िेखकांची आहेत. महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर तिेच िंपादक िसमती तयांच्याशी िहमत अिेिच अिे नाही.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 4 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13MMSवाताासिंगापूर इंसडयन फाईन आिाि् िोिायिी ( SIFAS) शास्त्रीय िंगीत व नृतय महोतिवसिंगापूर इंसडयन फाईन आिाि् िोिायिी (SIFAS) तफे आयोजत के िेल्या शास्त्रीय िंगीत व नृतयमहोतिवात िहभागी होण्याची िंधी या वषीही महाराष्ट्र मंडळािा समळािी. १ एसप्रि २०१२ रोजीमंडळाच्या किाकारांनी िोकगीते, नाट्यगीते, िावणी व नाट्यप्रवेश अिा भरगच्च कायाक्रम SIFAS च्याऑसडिोररयममधे िादर के िा. कायाक्रम एकदम रंगतदार झािा. कायाक्रमातीि गायक किाकार होते,समहीर मोसहते, भवान म्हैिाळकर, रोसहत परांजपे, जान्हवी गोडबोिे, सशवदीप गरुड, तनुजा िाने आसणप्रिन्न पेठे. तबल्यावर िाथ के िी प्रयाशुम्न महाजन यांनी तर पेिीवर िाथ के िी िसचन वताक व राहुिपारिनीि यांनी. प्राजक्ता नरवणे यांनी “वीज म्हणािी धरतीिा” मधीि नाट्य प्रवेश िादर के िा. मंसजरीकदम, सप्रया म्हैिाळकर, िंध्या नरगुंद, गौतम मराठे आसण भवान म्हैिाळकर यांनी “तुझे आहे तुज पाशी” मधीि नाट्य प्रवेश िादर के िा. नसमता सकं जवडेकरयांनी िावणी िादर के िी. रसिका काळे सहने उत्तम ररतया कायाक्रमाचे िूत्रिंचािन के िे. जमिेल्या प्रेक्षकांनीही कायाक्रमािा भरघोि प्रसतिाद सदिा.सहंदू एन्डोमेंि बोडा "सहंदू नवीन वषा'ििग सतिर्या वषी सहंदू एन्डोमेंि बोडााच्या "सहंदू नवीन वषा' हॎा कायाक्रमात १३ ते १५ एसप्रि २०१२, महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर िहभागी झािे होते. महाराष्ट्रमंडळाच्या स्िॉिवर नवीन वष ाचे स्वागत करणारी गुढी, ितयनारायण पूजेचा देखावा अशी िजावि के िी होती. चंदन आंगणे यांनी िुंदर रांगोळी काढिी होती.सशवाय महाराष्ट्र ात आणखी कोणते िण िाजरे होतात, तयाची छायासचत्रे आपल्या स्िॉिवर िाविी होती. स्िॉििा भेि देणार्या िवाांना प्रिाद वािण्यातआिा. हॎा वेळी िादर होणार्या िांस्कृ सतक कायाक्रमात अनघा मांढरे, रसिका काळे व ऋजुता खानापूरकर यांनी िावणी िादर के िी. या कायाक्रमािाठी प्रमुखअसतथी म्हणून सिंगापूरचे उप-पंतप्रधान श्री थमान शण्मुगम उपसस्थत होते. तयांनी आपल्या स्िॉििा भेि सदिी व महाराष्ट्र मंडळातीि कायाकतयाांशी िंवादिाधिा.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 5 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13स्वरगंध १ मे २०१२महाराष्ट्र मंडळातफे १ मे २०१२ रोजी स्वरगंधचा कायाक्रम, मेिसवि पाका येथे आयोसजत करण्यात आिा होता. सहंदी व मराठी भावगीतांच्या या मैफिीतखािीि गायकांचा िहभाग होता.अमेय तेिंगसमहीर मोसहतेडॉ. असनता काळेजान्हवी गोडबोिेअरुं धती दातेिुवण ा ठाकू र-कु िकणीश्रुती मुरुडेश्वरअनुजा वताकप्रिन्न पेठेिीमा रिाळयांना तबल्यावर िाथ के िी िसचन सभडे, प्रयाशुम्न महाजन व ओंकार उमराणी यांनी, तर हामोसनयमवर िाथ के िी भवान म्हैिाळकर, असनशा म्हैिाळकर विसचन वताक यांनी. कासताक बािकृ ष्णन यांनी व्हॉयसिनवर िाथ के िी. मेघा देशपांडे यांनी कायाक्रमाचे िूत्रिंचािन के िे.मधुवंती सभडे यांच्या गायनामुळे कायाक्रमाचा उत्तराधा सवशेष रंगतदार झािा. मधुवंती सभडे यांनी मंडळातीि गायक किाकारांचे कौतुक करुन तयांना प्रोतिाहनसदिे. ६०-६५ श्रोतयांनी या मैफिीचा आस्वाद घेतिा. चहापानाने कायाक्रमाची िांगता झािी.िुसनती पारिनीिमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 6 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13किासवष्कारमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 7 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13मुिाखत - नृतयांगना स्वाती दैठणकरऋतुगंधच्या नृतय सवशेषांकाच्या सनसमत्ताने आम्ही प्रसिदॎ भरतनाियम् नृतयांगना िौ. स्वाती दैठणकर यांच्याशीगप्पा मारल्या. वयाच्या ६व्या वष ापािून िुरु झािेिा नृतयकिेतिा तयांचा प्रवाि, नृतयामधून तयांना समळणाराआसतमक आनंद, तयांचे नृतयकिेतीि प्रयोग, देश-सवदेशामधून किा िादर करताना आिेिे अनुभव अशा सवसवधसवषयांवर तयांनी मनमोकळ्या गप्पा मारल्या.स्वातीताईंचा नृतयाकडे अििेिा कि तयांच्या आई रजनी कु िकणी यांनी िहानपणीच ओळखिा.तयांची आई स्वत: नािकात भूसमका करत अिल्याने किेचे बाळकडू तयांना घरातूनच समळािे. तयांच्या वयाच्या६व्या वषी वडीि पदॏाकर कु िकणी तयांना गुरु ितयनारायण यांच्याकडे घेऊन गेिे. तेव्हापािून िुरु झािेिीस्वातीताईंची नृतयिाधना आजतागायत अखंड चािू आहे.मुंबई सवयाशापीठातून इंग्रजी िासहतयात पदवी समळवल्यावर स्वातीताईंनी मुंबई सवयाशापीठाशी िंिग्न अििेल्यानािंदा नृतय किा महासवयाशाियात प्रवेश घेतिा. सतथे गुरु पदॏश्री डॉ. कनक रेळे यांच्या मागादशानाखािी िाततयानेररयाझ करून तया मुंबई सवयाशापीठातून िवाप्रथम तर आल्याच सशवाय तयांना "िर नागेश्वर राव' या सवशेष पुरस्काराने िन्मासनत करण्यात आिे. १९८९-९१वषाािाठीची राष्ट्र ीय स्कॉिरसशपदेखीि तयांना समळािी. िग्नानंतरही नृतय चािूच राहावे अिा स्वातीताईंचा आग्रह होता आसण ईश्वरकृ पेने तिे घडिेही.िग्नानंतर पुण्यात स्थासयक झाल्यावर तयांनी असखि भारतीय गांधवा महासवयाशाियाची "नृतय अिंकार' ही पदवी समळविी. नृतय आसण योग यांच्यातीििाधम्य ाने प्रभासवत होऊन तयांनी या सवषयावर प्रबंध सिसहिा आसण तयािा २००1-२००२ या वषााची राष्ट्र ीय फे िोशीप समळािी. पुणे येथे "नुपूरनाद' यातयांच्या िंस्थेअंतगात तया नृतयाचे वगा घेतात. पुणे सवयाशापीठ, भारती सवयाशापीठ आसण असखि भारतीय गंधवा महासवयाशािामध्ये तया िन्मानीय गुरु आहेत.गुरुकु ि पदॎतीने तयांच्याकडे सवयाशासथानी सशक्षण घ्यायिा येतात. दूरदशानच्या नामांसकत किाकारांमध्ये तयांचा िमावेश आहे. गेिी ३०हून असधक वषेअव्याहत चािू अििेिी नृतयिाधना, नृतयाचे वगा आसण कायाशाळा, देश-सवदेशातीि कायाक्रम या िवाातून "नृतय हे जीवनात इतकं समिळून गेिं आहे कीआता नृतय हा श्वािच बनिा आहे'.नृतयातच आपल्यािा िवा किा कशा िापडल्या यासवषयी िांगताना तया म्हणल्या: "िासहतय, असभनय, सचत्र, सशल्प हे िारं मिा नृतयामध्येच िापडिं. नृतयम्हणजे चािती बोिती कसवताच. नृतयािाठी सवषय शोधताना आपोआपच मी उत्तमोत्तम िासहतय वाचत गेिे. नृतयामध्ये असभनय अितो, सचत्रामध्येआढळणार्या रंगरेषा अितात आसण सशल्पदेखीि अिते. नृतय म्हणजे चािते बोिते सशल्पच! तर सशल्प म्हणजे स्तब्ध नृतय! सशल्पातिा हा ठहराव मिानृतयामध्ये िापडिा.'प्रश्न: "योग आसण भरतनाट्यममधीि िाधम्या ' हा तुमच्या प्रबंधाचा सवषय आसण प्रबंध याबद्ि असधक काही िांगाि का?रंगमंचावर नृतय करताना मी इतकी तल्लीन होते की मिा एक प्रकारची तंद्री - िमाधी िागते. अशा वेळी रंगमंचावर नसताके चा आसण िमोरबििेल्या प्रेक्षकांचा एकाच वेळी ध्यानयोग चािू अितो अिं मिा वाितं. तयामुळे मी हा वेगळा सवषय सनवडिा. योग आसण भरतनाट्यम् मध्ये खूपचिाधम्या मिा आढळिं. योगमुद्रा आसण प्राणायाम यांचा आपण भरतनाट्यम् मध्ये किा वापर करतो, भरतनाट्यम् मधीि हस्तमुद्रांचा योगमुद्रांशी किा िंबधआहे, नृतयामधून आपल्यािा शारीररक, मानसिक, आसतमक आनंदाचा पररणाम किा िाध्य होऊ शकतो हे िगळं मिा अभ्यािता आिं. नृतय हे तुम्हािानुितं बदिवत नाही तर एक पूणापणे स्वतंत्र व्यक्तक्तमत्त्व घडवण्याचं िामथ्या तयामध्ये आहे. अिा अंतब ाहॎ बदि मिा नृतयामधून अनुभता आिा'.प्रश्न: स्वातीताई , नृतयातून किाकार शारीररक असभनयाद्वारे प्रेक्षकांना पात्रांच्या असभव्यक्तीचं दशान घडवतो - एक भावसनक जवळीक िाधतो. पणआसतमक िंवाद िाधणं, आसतमक आनंद देणं प्रतयेकािाच िाध्य होतं अिं नाही. याचं गमक काय?"आतमिमपाण' हे एकच उत्तर आहे याचं. जेव्हा किाकार आपल्या किेिा, आपल्या गुरूं ना, पूवािुरींनी जे भांडार आपल्यािाठी ठेविं आहे तयािा - अहंभावतयागून पूणापणे शरण जातो तेव्हा ती किा थोडी थोडी प्रिन्न व्हायिा िागते. किाकाराने स्वत:िा पूणापणे सविसजात करणे यािाठी आवश्यक आहे. जेव्हाकिाकार आपिा "स्व' सविसजात करतो आसण तयाच्या किेपुढे नतमस्तक होतो तेव्हाच तयािा आसण रसिकांना तया किेतून आसतमक आनंद समळतो.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 8 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13प्रामासणक प्रयतन हे तयामागचं गमक आहे. आरशातिं प्रसतसबंब जिं प्रामासणक अितं तिे आपिे प्रयतनिुदॎा शंभर िक्के खरे हवेत. नृतयामधून जे काव्यआपण िादर करत आहोत ते प्रेक्षकांपयांत पोहोचवण्याचं आपण फक्त एक माध्यम आहोत हे सविरता कामा नये. थोर कवींचे ते शब्द आपण प्रामासणकपणेप्रेक्षकांकडे िुपूदा के िे की मग प्रेक्षकांचा देश, भाषा, तयांची शास्त्रीय नृतयािंबंधीची अजाणता अशा कोणतयाही िीमा न राहता नृतय हा किाकार आसण प्रेक्षकदोघांिाठी एक आनंददायी प्रवाि होतो.प्रश्न: स्वातीताई , नृतयाच्या बाबतीत बोिायचं झािं तर उत्तम नताकी सकं वा नताक होण्यािाठी आवश्यक अिेगुण कोणते?नंसदके श्वराने असभनयदपाणम् मध्ये म्हिल्याप्रमाणे -जव सस्थरतवं रेखाच भ्रमरीदृाष्ट्ी श्रमः | मेधा श्रदॎा वाचो गीतं पात्रप्राणा: दशोस्मृता: ||नसताका ही बुसदॎजीवी अििी पासहजे. रंगमंचावर वावरताना वायाशवृन्दाबरोबर एकतानता िाधत सतिा सवसवध पात्रंरंगवायची अितात. आपिी एकाग्रता ढळू न देता सतिा हे िाधायचं अितं. नृतय िादर करताना तन्मयता तर हवीचपण तयाचवेळी िाक्षी भावाने आपिी किा बघताही यायिा हवी. आपल्या किेचे आपण प्रेक्षक बनून कठोर परीक्षणकरता येणं हेही सततकं च गरजेचं आहे. नृतय ही एक अशी किा आहे की ज्यामध्ये किेचं माध्यम, किाकार आसणसनमााण होणारी किाकृ ती ही ती नताकी स्वत:च अिते. उदाहरणाथा सचत्रकिेमध्ये कॅ नव्हाि, रंग, कुं चिे हे माध्यम,सचत्रकार आसण तयार होणारं सचत्र हॎा स्वतंत्र गोष्ट्ी अितात. सनमााण होणारी किाकृ ती म्हणजे ते सचत्र आसण सचत्रकार हेदोघे वेगळे अितात. पण नृतयामध्ये मात्र तिं नितं. रंगमंचाच्या कॅ नव्हािवर आपल्या शारीररक आकृ सतबंधाने नताकीजणू सचत्र रेखािते आसण सवसवध पात्रांच्या भावनांचे रंग ती तयात भरते. अिं करताना एका प्रकारचा असिप्तपणािुदॎाराखता आिं पासहजे. द्रौपदी िादर करत अिताना डोळ्यात आिेिे अश्रू पुढच्याच क्षणी कृ ष्ण िादर करताना मिाथांबवता आिे पासहजेत. मी द्रौपदी करण्यातच गुंगून गेिे तर माझा कृ ष्ण प्रभावशािी होणार नाही. अशी पाण्यातल्याकमिपत्रािारखी असिप्तता नताकीच्या अंगी अििी पासहजे.आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट् म्हणजे श्रम - अखंड ररयाज. सकतीही यशस्वी झािं तरी आपल्या ररयाजामध्ये खंड पडताकामा नये. प्रतयेक वेळी रंगमंचावर किाप्रदशान करताना सततके च श्रम घ्यावे िागतात. गतकाळातल्या यशावर सकं वा पुण्याईवर आज अविंबून राहून चाितनाही. तयािाठी अखंड ररयाज हा गरजेचा आहे. आपल्या गुरूं वर, आपल्या किेवर श्रदॎा अिणंही असतशय गरजेचं आहे. यासशवाय गायन-वादन, िूर आसणताि यांची सतिा जाण अििी पासहजे. गायकाने कोणता िूर िाविा आहे हे जर सतिा िमजिं तर ती तयातिी उतकिता सकं वा तीव्रता िादर करू शके ि.उत्तम िासहतयाचं वाचन हेही सततकं च महत्त्वाचं. थोडक्यात सवसवध गुणांनी सतचं व्यक्तक्तमत्त्व िमृदॎ अिायिा हवं. नृतयातूनच, िाधनेतूनच या िवा गोष्ट्ीआपल्यािा हळू-हळू िापडत जातात. िाधना ही एक आराधना बनते, एक आनंददायी प्रवाि बनते.प्रश्न: नृतयामध्ये तुम्ही अनेक नासवन्यपूणा प्रयोग के िेत. तयासवषयी आम्हािा काही िांगा."राजि िुकु मार' हा एक असतशय वेगळा प्रकल्प मिा अनपेसक्षतपणे करायिा समळािा. यामध्ये महाराष्ट्र ातीि वेगवेगळ्या िंतांच्या रचना शुदॎ भरतनाट्यम्नृतयशैिीमध्ये मी सहंदुस्थानी िंगीताच्या िाथीने िादर के ल्या. िंत रामदाि, िंत तुकाराम, िंत एकनाथ, िंत कान्होपात्रा, िंत ज्ञानेश्वर अशा िंताच्या आठरचना मी या प्रयोगािाठी सनवडल्या. अगदी िंत एकनाथांच्या गौळणीिुदॎा मी यामध्ये शास्त्रीय नृतयाद्वारे िादर के ल्या. ज्ञानेश्वरीतल्या ओव्या िंगीतबदॎ करूननृतयाद्वारे िादर करणे हेही एक आव्हानच होते. या प्रकल्पािा माझे पती आसण प्रसिदॎ िंतूरवादक श्री. धनंजय दैठणकर याचं िंगीत आहे. २००४ मध्ये जेव्हानृतयामधल्या फारशा व्ही.िी.डी. नव्हतया तेव्हा िारेगम एच.एम.व्ही.ने "राजि िुकु मार'ची व्ही.िी.डी. आंतरराष्ट्र ीय पातळीवर प्रकासशत के िी.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 9 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13यानंतर नीिम ऑसडओ सवसडओ या सफिाडेसल्फयासस्थत कं पनीने "मागाम - द पाथ िु िाल्वेशन' ही भरतनाट्यम् मधीि नृतयांच्या मागाक्रमाची डी.व्ही.डी.प्रकासशत के िी. महाराष्ट्र ातीि भरतनाट्यम् नृतयांगना म्हणून अशा प्रकारची डी. व्ही.डी. सनघणे हा माझ्यािाठी गौरवच आहे.आयाश शंकराचायाांच्या रचना या असतशय नादमय आसण मोहवणार्या आहेत. "भज गोसवन्दम' िारख्या िुंदर रचनेवर भरतनाट्यम् करावे अिा सवचार आिा.'सशवोSहम' मध्ये मी शंकराचायाांच्या रचनांवर नृतय िदर के िे. तयांच्या रचना सनवडून भरतनाट्यम् मागामनुिार तया कनाािक िंगीताच्या िाथीने िादर के ल्या.यामध्ये मृदंगम आसण नृतयातिे काही प्रयोग करायची मिा िंधी समळािी.‘नुपूरनाद’ हा भरतनाट्यम् मधिा अजून एक नासवन्यपूणा प्रयोग. यामध्ये माझे पती आसण मी िंतूर आसणभरतनाट्यम यांची जुगिबंदी िादर करतो. िंतूर हे एक श्राव्य माध्यम तर नृतय एक दृष्य माध्यम. एकसहंदुस्थानी शैिीतिं तर दुिरं दसक्षण भारतीय शैिीतिं! अिं अिताना आठ मसहन्यांच्या कािावधीत आम्हीअसतशय अभ्याि करून या कायाक्रमाची रचना के िी. िंगीतातिे यमन पािून भैरवी पयांतचे िहा राग गुंफिे. तरनृतयाद्वारे िहा गोष्ट्ींमधून सशव आसण शक्तीचं रूप िाकारण्याचा प्रयतन के िा. यािाठी तािवायाशे िी.डी. वरवाजत अितात तर िंतूर मात्र प्रतयक्ष रंगमंचावर वाजत अितं. तािवायाशे आसण िंतूरशी िांगड घािून नृतय करणेहे एक आव्हानच होते. तिंच भरतनाट्यम् मध्ये असतदृत िय िाधारणपणे फारशी वापरत नाहीत. इथे मात्रिुरुवातच असतदृत ियीमधून होते. नुपूरनाद हा प्रकल्प अशा अनेक अंगानी वेगळा आसण आव्हानातमक होता.यासशवाय िमाजािा भेडिावणारे हुंडाबळी, स्त्रीभृणहतया यािारखे सवसवध प्रश्न मी नृतयाच्या माध्यमातून िादर के िे. "युगांतर' हा माझा प्रयोग िोकांच्यामनािा असतशय सभडिा. नृतयाद्वारे हे प्रश्न मिा प्रभावीपणे मांडता आिे आसण हे करताना िमाजप्रबोधनात आपिा खारीचा वािा उचिल्याचं िमाधानही मिािाभिं.अगदी अिीकडे १९ फे ब्रुवारी २०१२ िा पुण्यात मी "िूरश्यामरंग' हा िंत िूरदािांच्या रचनांवर आधाररत कायाक्रम िादर के िा. िूरदािांच्या रचनांनी मिानेहेमीच भुरळ घातिी आहे. गेिी जवळ-जवळ ६ वषे मी तयावर िंशोधन के िं. वृंदावन, मथुरा सजथे िूरदािांचं वास्तव्य होतं अशा सठकाणांना मी भेिीसदल्या. तयांच्या काव्यातिं वेगळेपण मिा भाविं. िूरदािांची सवराहोतकं सठता असतशय वेगळी आहे. या नव्या प्रयोगािािुदॎा िूरदािांच्या आशीव ादाने चांगिारसिकाश्रय समळािा.प्रश्न: नृतयामध्ये आज अनेक बदि होताना सदितात. तिेच तरुण सपढी पासश्चमातय नृतयप्रकारांकडे वळताना सदिते, तर याबद्ि तुमचं काय मत आहे?मी तरुण सपढीबद्ि फार आशावादी आहे. इतर नृतयप्रकार सशकण्याकडे जेव्हढा सतचा कि आहे तेवढ्याच उतिुकतेने आजची सपढी शास्त्रीय नृतयप्रकार सशकतआहे. िंगणकाच्या काळात वावरणारी ही सपढी खूप मेहनती आहे, सतच्यामध्ये खूप उजाा आहे. "जे जे उत्तम उदात्त उन्नत महन्मंगि ते ते' सशकण्याची सतचीतयारी आहे. इतकी प्रिारमाध्यमे बोकाळिेिी अिताना जेव्हा मिा माझ्या कायाक्रमानंतर ही तरुण मुिं-मुिी भेितात, सवचार करायिा िावतीि अिे प्रश्न सवचारतात तेव्हा मिा तयांचं फार कौतुक वाितं. इतरमाध्यमं तुम्हािा बाहॎ जगाकडे ओढतात परंतु शास्त्रीय नृतय सकं वा िंगीत या किा तुम्हािा अंतमुाखकरतात. हा फरक िमजण्याइतकी नवीन सपढी नक्कीच िुजाण आहे. आसण शेविी हॎा शास्त्रीय किाआपल्यािा आपल्या मुळांकडे नेणार्या आहेत, आपिं भारतीयतव अधोरेसखत करणार्या आहेत तयामुळेसकतीही वादळे आिी तरी हा नंदादीप अखंड तेवत राहीि याबाबत शंका नाही.मुिाखतकारिोनािी बंगाळ, असमता डबीरमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 10 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13कथ्थक"कथ्थक' - भारतातीि पूव ापार चाित आिेल्या आठ प्रमुख शास्त्रीय नृतयांपैकी एक नृतय. "कथा कहे िो कथक' म्हणून ओळखिा जाणारा नताक पूवीदेवळांमध्ये नृतय करून देवदेवतांच्या कथा नृतयाद्वारे प्रदसशात करीत अिे.नृत्त, नृतय व नाट्य यांचा िुंदर समिाप म्हणजे "कथ्थक'. भारतातीि उत्तरप्रदेशात जन्मािा आिेिा हा नृतयप्रकार आहे. िन अकराशे ते अठराशेच्या काळातया नृतयािा मुघि दरबारात मानाचे स्थान समळािे. देवळांमध्ये िादर होणारं व सहंदू धमाातल्या पौरासणक कथांवर आधारिेिं हे नृतय िोळाव्या शतकानंतरबदित गेिं. यािा कारण ठरिी ती मुघि व पसशायन राजवि. िोळाव्या शतकात हे नृतय मंसदरातून बाहेरपडिं. मुघि िाम्राज्यकाळातीि "नवाब वाजीद अिी' शहाच्या कारसकदीत मुघि शैिीचा यात अंतभ ाव झािाव िखनौ घराण्याची स्थापना झािी. आसण कथ्थक नृतय िोकसप्रय व सवकसित होण्याि हातभार िागिा. याकाळात दरबारात देशसवदेशातून (पसशाया, मध्य व पसश्चम आसशया) वादक व नताक आणिे जात अित.तयामुळे किाकारांद्वारे एकमेकांच्या शैिीची थोडीफार देवाणघेवाण झािी. स्पेनमधीि फ्लेमेंको व सजप्िीनृतयप्रकारामध्ये कथ्थक नृतयाचा प्रभाव असतशय प्रखरपणे जाणवतो. काळाप्रमाणे कथ्थकमध्येही अनेकबदि झािे. पररणामत: किेत थोडा भौसतक बदिही घडिा.कथ्थक नृतयाच्या पेहारावामध्ये सहंदू व मुस्िीम िंस्कृ तीचा पगडा जाणवतो. मुिी / सस्त्रया या नृतयािाठी िांब,पायघोळ घागरा व चोळी आसण दुपट्टा सकवा गुडघ्यापयांत िांब िेहंगा, तयावर कसशदाकारी जाकीि आसण घट्टपायजमा अिा पोशाख पररधान करतात. मुगिांच्या प्रभावामुळे कु ताा व पायजमा अिा पुरुष नताकाचा पेहरावअितो. तािबदॎ पदन्याि व चक्रीमुळे किाकारातीि नजाकत अनुभवता येते.सबरजू महाराज आसण शाश्वती िेनकथ्थक नृतयामध्ये तीन मुख्य घराणी आहेत.- जयपूर, िखनौ व बनारि. या घराण्यांमध्ये थोडाफार फरक अिून तयांनाआपापिं वैसशठ्य आहे. जयपूर घराण्यामध्ये कठीण रचना, तोडा, तुकडा व शुदॎ बोिांवर असधक भर सदिा जातो. िखनौघराणे हे गती, िासितयपूणा हावभाव, रेखीव व अचूक पदिासितयाकाररता प्रसिदॎ आहे तर बनारि घराण्यामध्ये सवसवधतािांमध्ये कठीण बोि, पदिासितय व चक्कर असधक प्रमाणात आढळतात. यामध्ये चक्कर उजवीकडून डावीकडे वडावीकडून उजवीकडे अशा दोन्ही प्रकारे घेतल्या जातात.या नृतयामध्ये तबिा, पखवाज व िारंगी सकं वा हामोसनअमची िाथ अिते. घुंगरुं च्या िाथीने नताक पायातून जे जे बोिकाढत अितो, ते ते तबल्यावर अथवा पखवाजवर वादक काढत अितो. या नृतयाची खाि बात म्हणजे पदिंचािन वचक्कर / चक्री. याचबरोबर नृतयात भाव, असभनय व नवरिांना प्राधान्य सदिे जाते. तिेच या नृतयामध्ये हस्तमुद्रांचा वापरपदॏश्री शोवना नारायणके िा जातो. भारतीय शास्त्रीय नृतयांमध्ये "हस्तमुद्रा' िवािाधारणपणे िारख्याच अितात. एका हाताचा वापर करून के ल्याजाणार् या मुद्रांना "एकहस्तमुद्रा' म्हणतात. उदाहरणाथा - पताक, त्रीपताक, अधापताक, कतारीमुख इतयादी. तर दोन हातांचा वापर करून के ल्या जाणार् यामुद्रांना "िंयुक्तमुद्रा' म्हििे जाते. उदाहरणाथा - अंजिी, पुष्पं, मतस्य इतयादी. कथ्थक नृतयाच्या िादरीकरणात धृपद ते तराना तिेच ठु मरीपािून गझिपयांतसवसवधता आढळते. थाि, आमद तुकडा, परमेिू, परन, कसवत्त, चक्कर, पढंत, गत व ततकार अशा अनुक्रमाने कथ्थक नृतयं के िे जाते.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 11 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13कथ्थक नृतयाची िुरुवात गणेशवंदना अथवा ििामी (मुघि शैिी) ने के िी जाते. नृतयाची िुरुवात थािाने होते. थािामध्ये िंथ ियीत तािबदॎ हािचािके िी जाते. "आमद' (फारिीमध्ये "प्रवेश') पखवाज व नृत्ताचे िंथ बोि. "तुकडा' म्हणजे एक सकं वा एकाहून कमी आवतानात येणारा िहान बोि. "परमेिू'म्हणजे नृत्ताचे बोि व झांज, नगारा, पखवाज आसद वायाशांचे आवाज एकसत्रत करून के िेिी रचना. "परन' मध्ये फक्त पखवाजाचे वाढतया ियीतीि कठीणबोि अिून कठीण तािामध्ये द्रुतगती पदन्यािाचा िमावेश के िा जातो. "कसवत्त' मध्ये देवदेवतांची स्तुतीवणाने अितात. निवरी बोिािह व्रजभाषेत रचिेिीछंदयुक्त रचना म्हणजे "कसवत्त'. गोिाकार सफरून परत पूवासस्थतीत येण्याची कृ ती म्हणजे 'चक्कर / चक्री' अथवा "भ्रमरी'. "पढंत' मध्ये नताक प्रतयक्ष नृतयकरण्यापूवी तुकडे, पारन आदींचे बोि हातावर ताि देऊन िशब्द (भरी) व सनशब्द (खािी) बोि म्हणतो वतयानंतर नृतय िादर करतो. तयानंतर गसतवकािाचे िंसक्षप्त सववरण देऊन गतभावाद्वारे एखादी िहानशी कथासकं वा नाट्यप्रिंगाचे (राििीिा / कृ ष्णिीिा / सशवस्तुती इतयादी) िादरीकरण होते. "ठु मरी' मध्ये कथानिून एखायाशा क्षणाबद्ि वणान अिून तो क्षण नताक आपल्या नृतयाद्वारे सजवंत करण्याचा प्रयतन करतो.कथ्थक नृतयाचा शेवि "तत् कार' या नृतयप्रकाराने के िा जातो. ियीचे बंध पदन्यािांनी घुंगरुं च्या आवाजानेप्रदसशात करणे म्हणजे 'ततकार'.रोसहणी भािेजयपूर घराण्याच्या उतकष ािा व नृतयािा शास्त्रीय रूप देण्यात जयपूरच्या कच्छवाह राजांचा फार मोठा वािाआहे. "िखनौ' घराण्यामध्ये "पंसडत किीकाप्रिाद' व तयांचे बंधू "पंसडत सबन्दासदन महाराज' यांनी आपल्या पुढीि सपढीिा नृतयाचा वारिा सदिा. पंसडतकिीकाप्रिाद यांची तीन मुिे - अच्चन महाराज, िच्छू महाराज आसण शंभू महाराज. अच्चन महाराजांचे पुत्र 'सबरजूमहाराज'. या सदग्गजांनी िखनौ घराण्याचा सवकाि के िा. "बनारि' घराण्यातीि पंसडत जानकीप्रिाद यांनी आपल्याकारसकदीत असतशय िुरेख निवरी व नृतयबोिांची रचना के िी. याव्यसतररक्त कथ्थक नृतयक्षेत्रातीि काही िुसवख्यातकिाकार पंसडत उदयशंकर, गोपीकृ ष्ण, सितारादेवी, देवीिाि, शाश्वती िेन इतयासदनींही कथ्थक नृतयात भरीवकामसगरी के िी.िय, छंद, ताि व सगनतीिह सवसवध पारंपाररक रचना / सतहाई तयार करणार् या, आकषाक कथानकात, काव्यात बंसदशीबांधून कथ्थक नृतयािा वेगळी दृष्ट्ी देणार् या आसण आपल्या अथक प्रयतनांतून कथ्थक नृतयािा नवीन उंची गाठू नदेणार् या िवा कथ्थक गुरुं ना माझे कोिी कोिी प्रणाम.सशल्पा कु बिमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 12 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13भरतनाट्यम्भ - भाव । र - रि । त – तािLet the song be sustained in your throat,Let your hands reveal the meaning,Let your glance be expressive,While your feet maintain the rhythm in dance.नताकीच्या कं ठातून गीत, हस्तमुद्रातून अथा व नेत्रांच्या हािचािीतून भाव प्रकि होतात. हॎाबरोबर तािबदॎ पदन्याि नताकीदाखवते. हॎा िवाांचा िुरेख िंगम म्हणजेच नृतय.ज्या प्रमाणे मािळी चपळतेने सफरते व आकाशात सवयाशुल्लतेचे िखिखते नृतय आपिे डोळे दीपवून िाकते तयाचप्रमाणेनताकीच्या आकषाक चपळ हािचािी आपल्यािा भारावून िाकतात.मुख्यत: नृतयातीि मुद्रा, पोझ, पोशाख, ताि, िय कशी आहे हॎावरून नृतयाचा प्रकार ओळखता येतो. नृतयाचे अनेकप्रकार आहेत. पारंपाररक नृतयात भरतनाट्यम्, मोहीनी अट्टम, कथ्थक, कु सचपुडी इतयासद प्रकार आहेत. प्रतयेक प्रकार हा एकवेगळा आनंद देत अितो. प्रतयेक प्रकारात वेगळा पोशाख, वेगळा शृंगार व वेगळे तािबदॎ नृतय अिते. या प्रतयेक प्रकाराचे आपल्या भारतीय िंस्कृ तीत एकवैसशष्ट्यपूणा आसण मानाचे स्थान आहे.भरतनाट्यम् ही नृतयकिा पुरातन काळापािून असस्ततवात आहे. पूवी ही किा "िधीरअट्टट्टम ' म्हणूनओळखिी जात अिे. कृ ष्णा अय्यर आसण रुसक्मणी देवी अरुणडेि यांनी या किेि भरतनाट्यम् हेनाव 1930 मध्ये सदिे. हॎा नृतयािा "असग्ननृतय' देखीि म्हििे जाते. कारण हॎा नृतयात नसताके च्याहािचािी असग्नच्या ज्वािेप्रमाणे चपळ अितात. अनेक पुरातन मंसदरात हॎा नृतयाकृ तीतीि मूतयााआढळतात.बाििरस्वती म्हणतात भरतनाट्यम् हा एक योगाचाबाििरस्वती - ( 1918 - 1984)किातमक प्रकार आहे. शरीरािा सवशेष महतव निूनयोगी व्यक्तक्तप्रमाणे नताकी श्र्वािावर सनयंत्रण ठेऊनशरीर सनयंत्रण करते, तािबदॎ हािचािीतून आपिेसवशेषतव दशावते. भरतनाट्यशास्त्रावर आधाररत अििेिे भरतनाट्यम् हे एक पारंपाररक दासक्षणातय नृतयम्हणून ओळखिे जाते.रुसक्मणी देवी (1904 - 1986)मानवाच्या मनातीि भावनांचा शोध घेऊन तया भावना आपल्या किेद्वारे दशावणे हे भरतनाट्यम् या नृतयामागेखरे शास्त्र आहे. पण आता या नृतयाची पदॎत बरीच बदििी आहे. भारतीय व पासश्चमातय नृतयाचेएकसत्रकरण करून Contemporary dance म्हणून स्त्री सकं वा पुरूष दोघेही हॎा नृतयाचा कायाक्रम करूशकतात. आजच्या काळात ही किा के वळ मंसदरातिी किा रासहिी निून पासश्चमातय देशांचे िक्षदेखीि हॎा नृतय शैिीने वेधून घेतिे आहे. आधुसनकमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 13 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13काळात ही किा एक छंद म्हणून सकं वा एक व्यविाय म्हणून देसखि सनवडिी जाते. या किेद्वारे िामान्य माणिािमोर आपण वेगवेगळे सवषय उदा. राष्ट्र ाचीसकं वा धमााची एकातमता इ. मांडू शकतो.भरतनाट्यम् खाि पोशाखािाठी "कांसजवरम' हॎा रेशमी िाडीचा वापर के िा जातो. या पोशाखात 2 सकं वा 3 िाडीचे पंखे सशविे अितात. या पोशाखामुळेनताकीिा आपल्या नृतयात असजबात अडथळा येत नाही. पोशाखाबरोबच सवशेष अिंकार (Temple Jewellery ) घातिी जाते या िवाांमुळे नताकीआकषाक सदिते सशवाय सतचे नृतयही मनमोहक होते.हॎा नृतयाचा शृंगारही थोडा सनराळा आहे. डोळ्यात काजळ िावून ते डोळ्याच्या शेविी बाहेर काढिे जाते. कपाळावर गोि सबंदी अिते. हाताच्या तळव्यािावा पाविाच्या कडेने िाि आिता िावून हात, हाताची बोिे, पाऊिे िुंदर बनवतात. के िांची िांब वेणी घािून के िांवर भरपूर पांढर् या व अबोिी रंगाच्याफु िांचे गजरे घाितात. तयामुळे नताकीच्या िौंदयाात असधक भर पडते.किीयुगात भक्तक्त रिािा सवशेष महतव देण्यात आिे आहे. ही नृतयकिा भक्तक्तरििंपूणा आहे. हॎा नृतयात तीनसक्रयांद्वारे आपल्या भावना आपण प्रेक्षकांपयांत पोहचवू शकतो.नृत – म्हणजे तािबदॎ ियबदॎ हािचािीनृतय – नृतयाद्वारे अथापूणा कसवतेचे िुंदर प्रदशान के िे जाते. हॎात चेहर् यावरीि हावभावांबरोबर हातांच्या, नेत्रांच्या वशरीरांच्या हािचािींचा िमावेश अितो.नाट्य – नाट्याद्वारे एखादी गोष्ट् प्रेक्षकांच्या मनावर पररणामकारक ठिविी जाते. रामायण महाभारतातीि घिना, गोष्ट्ीदेसखि हॎा प्रकाराद्वारे नताकी प्रेक्षकांनादाखवू शकते. प्रतयेक व्यक्तक्तच्या भावना व चररत्र ती आपल्या नृतयातून दशावते.भरतनाट्यम् मध्ये भाव हे महतवाचे अंग आहे. हॎा नृतयाचे िवास्व भावावर अविंबून आहे. भाव हे नवरिातूनसनम ाण होतात व हे रि प्रेक्षकांपयांत पोहचवण्याचे काया भाव करतात. नवरि म्हणजे हास्य, प्रेम, करूण, क्रोध,काम, मोह, मतिर, माया, मद. या भावावरच नृतयाचे यश अविंबून आहे.भरतनाट्यम् नृतयाची "अरंगेत्रम' ही पदवी घेण्यापूवी बरेच वषा हॎा किेचाअभ्याि करावा िागतो. िहान वयापािून हॎा किेच्या अभ्यािािा िुरवातके िी जाते. िहान वयापिून अभ्याि के ल्याि शरीराच्या व हातांच्याहािचािी िहज िवसचकपणे िुरेख होतात. आता नृतयकिेत B.F.A.,अरमंडीM.F.A या पदव्यांचे सशक्षणदेसखि भारतात सदिे जाते. या किेत सवशेषनैपुण्य दाखवणार् यांना भारतरतन, पदॏमभूषण या िारख्या पुरस्कारांनी िन्मासनतही के िे जाते.भरतनाट्यम् मुख्यतः एकट्याने करायाची नृतयकिा आहे. हॎात नसताके च्या अरमंडी (पोज़)िा सवशेष महतव आहे.शरीराचा आकषाक आकृ तीबंध, आकषाक हावभाव व असभनय, 52 वेगवेगळ्या हस्तमुद्रा, नेत्रांचे भाव, आकषाकहािचािी हॎाच बरोबर तािबदॎ पदन्यािाने नताकी प्रेक्षकांशी िंवाद िाधत अिते. कन ािक िंगीत आसण दसक्षण भारतीयवायाश – मृदंग, बािरी, वीणा इतयासदंच्या िाथीचा उपयोग के िा जातो.िुचेता सभडे चापेकरमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 14 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13रूसक्मणीदेवींनी भरतनाट्यम् ही किा म्हणजे एक अनोखी भाषा आहे, अिे म्हििे आहे. एकाच वेळी रंगमंचावर नाट्य, किा, गीत, कसवता, रंग, ताि हॎाच्यािाहाय्याने प्रेक्षकांशी भावनातमक एकता िाधिी जाते. तयाचबरोबर तयांना आनंद सदिा जातो. आतमाने आतम्यािा सदिेिा तो एक िंदेश अितो, तो िंदेशनताकीिा आपल्यािा किेतून याशायचा अितो.रुसक्मणीदेवींच्या गुरु समनाक्षीिुंदरम् सपल्ले यांनी म्हििे आहे की भरतनाट्यम ही अशी किा आहे ज्यामुळे आतमा, शरीर, सवचारांची शुदॎता होऊन नताकीच्यानृतयात एक वेगळी अध्यासतमकता सदिते. ही एकमेव किा आहे सजच्याद्वारे िोकांच्या अध्यासतमक आसण मानसिक भावनांशी िंवाद िाधिा जाऊ शकतो.भरतनाट्यम् चे वणान करायिा शब्द अपुरे पडतात, कारण हॎा किेचे यश एक दृश्य ितय आहे!!काही मोजके च िोक अिे आहेत की ज्यांनी हॎा किेत उच्चस्थरावर नाव कमाविे आहे. या किेिा सदविेंसदवि चांगिी प्रसिदॎी समळत आहे. ही किा आताफक्त दसक्षण भारतीय न राहता महाराष्ट्र ातही िोकसप्रय झािी आहे. आपल्या महाराष्ट्र ातीि िुचेता सभडे चापेकर, स्वाती सभिे यांनी या क्षेत्रात बरेच नांव कमविेआहे.ही किा म्हणजे प्रिन्न व्यक्तक्तमतव देणारी किा अिून या किेने एकाग्रता िाधून परमेश्वराची भक्ती करण्याचा मागा देसखि आपल्या िमोर ठेविा आहे.स्वत:च्या जीवनात आनंद सनमााण करून दुिर् यांना आनंद देणारी ही किा अजरामर आहे.िोनािी नाईकपुढल्या वष ा ऋतुगंधमध्ये 'किासवष्कारा'त नाट्यकिेच्या नाना रंगांची ओळख करून घेणारआहोत. या िदरात स्थासनक किासनपुण रसिक वाचकांचा िहभाग िाभेि याची पूणा खात्री आहे.आगामी अंकािाठी आपिी मते, कल्पना, िूचना आम्हांिा 30 जुनपयांत जरूर कळवा.ई-मेि : feedback@mmsingapore.orgमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 15 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13नाच हा माझा ...ऋतूगंधच्या हॎा नृतय सवशेषांकात मिाही मी हॎा किाक्षेत्रात कशी सशरिे हॎाबद्ि काही िांगायचंय.किेचे िवाच आसवष्कार मोहक आहेत. पण मी स्वतः नृतय हॎा आसवष्कारावर सफदा आहे. माझ्यािगळ्या छंदांपैकी हा छंद मिा असतशय सप्रय आहे. माझ्या फावल्या वेळाचा याहून चांगिा िदुपयोगहोत नाही. असभयांसत्रकीच्या रखरखीत सशक्षणप्रवािात नृतयाचे कायाक्रम म्हणजे सहरवे सदिािे आहेत.आसण म्हणूनच हा रुक्ष प्रवािही िुिहॎ झािा आहे. नृतय हे माझ्या जीवनाचं एक असवभाज्य अंग बनिंआहे. इतकं की आता नृतयासशवाय जीवन ही कल्पनाही सवसचत्र वािते. पण गम्मत िांगायची म्हणजे मीनाच करायिा िागिे ते माझ्या नववीत - मी १५ वष ाची अिताना, आसण तेही देवािाच ज्ञातअिणार्या काही सवसचत्र नेमानेमामुळे.मी माध्यसमक सशक्षण िुरु के िं तेव्हा कळिं की आमच्या शाळेत CCA मध्ये भारतीय नृतय हा एकसवषय आहे. मिा वाििं चिा, मजा येईि. म्हणून मी काही िंबंसधत िोकांशी िंपका िाधायचा प्रयतनके िा. पण नववीपयांत मिा सतथे प्रवेश समळू शकिा नाही. माझ्या नववीच्या वषाात सिंगापूरमहासवयाशाियाने (NUS) एक आंतर-शािेय नृतय स्पधाा आयोसजत के िी होती. कमाधमािंयोगाने तया वषीशाळेच्या भारतीय नृतय पथकाच्या बहुतेक मुिी Singapore Youth Festival मध्ये भाग घेत अिल्यामुळे तयांच्याकडे पुरेशा नसताका नव्हतया. मी भारतीयनृतयात रुची दाखविी अिल्यामुळे कु णीतरी मिा भेिून सवचारिं. मिा ही "अंदरकी बात" ठाऊक निल्यामुळे िाहसजकच खूप आनंद झािा. मिा नृतयाचाकाय अनुभव आहे हे सवचारल्यावर मात्र मी जरा गडबडिे. तिे मी सहंदी शाळेच्या वासषाक िंमेिनात सकं वा महाराष्ट्र मंडळाच्या गणेशोतिवात नाच के िे होतेपण तया नाचांना "नृतय" म्हणायचं म्हणजे... पण म्हििं, सबंधाि. आहे मिा नृतयाचा अनुभव. नृतयािाठी उचििेिं हे पाऊि किं पडणार आहे हॎाची मिातयावेळी काय कल्पना होती?"अडिा हरी गाढवाचे पाय धरी" हॎा उक्तीप्रमाणे तयांनी मिा नृतयास्पधेिाठी घेतिं.मी नाचत नाचतच पसहल्या तािमीिाठी गेिे. वाििं काय बॉिीवूडच्या सकं वािोकिंगीताच्या तािावर काही अंगसवक्षेप करायचे. पण इथे काही भितंच सनघािं!इंग्रजाळिेल्या भारतीय िंगीतावर (म्हणजे fusion music वर) उपशास्त्रीयभरतनाट्यम्! इतर मुिी भरतनाट्यम् सशकिेल्या अिूनिुदॎा तयांची, कडक सशस्तीच्याआसण मजा-वजा (म्हणजे no - nonsense) नृतय सनदेशकाने िांसगतिेिे पदन्यािआतमिात करताना तारांबळ उडत होती. "मिा भरतनाट्यम् चं पूवा सशक्षण नाही" अिंमी सतिा िांसगतल्यावर सतने मिा फक्त "देव तुझे रक्षण करो" अिा एक कारुण्य-किाक्ष िाकिा.मी बावचळून गेिे. बाकी मुिी इतरांबरोबर िुिूत्रता कशी िाधता येईि हॎाचा सवचार करत अिताना मी मात्र हस्तमुद्रा आसण पदन्याि हॎांचे अगदी प्राथसमकधडे सशकण्याचा प्रयतन करीत होते. माझ्यापुढे हे एक मोठे आव्हानच होते. माझ्या सचमुकल्या हातांनी मी ते सशवधनुष्य किं पेिणार होते? इतरांची पातळीमाझ्यापेक्षा खूपच वरची होती. मी तयाना आपणहून िांगून िाकिं की हे काही मिा जमणार नाही. तुम्ही माझ्याऐवजी दुिरी मुिगी बघा, फार उशीर व्हायच्यामहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 16 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13आत. नृतयस्पधेत शाळेचं नाक माझ्यामुळे किायिा नको. पण तया नारायणींनी हॎा गाढवीचे पाय अगदी घट्टच धरून ठेविे. तयांना माझ्यात काय सदििं देवजाणे, पण तयांनी मिा ितत धीरच सदिा. "मिा जमतंय, अजून जमेि, िवा ठीक होईि" अशा शब्दात नेहमी प्रोतिाहन सदिं. शेविी तयांनी माझ्यावरदाखविेल्या हॎा सवश्वािाची सशदोरी घेऊन मी हॎा प्रवािात पुढे जायचं ठरविं.हे िवा आपल्या आवाक्याबाहेर आहे हे कळत होतं पण एकं दरीत ती िवा नृतयरचना बघून मी सस्तसमत झािे होते. हातांच्या सविोभनीय मुद्रा, सशस्तबदॎ पणडौिदार पदन्याि, तया दोघांच्या िंगमातून प्रकि होणारे भाव, तयािा पूरक आसण पररपोषक िंगीत, स्वदेशी तबिा आसण सवदेशी डरम्िचा ियबदॎ ताि! हॎािव ानी माझ्या काळजाचा ठाव घेतिा होता. आता हे िोडून जाणं अशक्यहोतं. मी जीवापाड मेहनत घेतिी. एक जरी पदन्याि हाताच्या मुद्रेबरोबरिंगीताच्या तािात अचूक पडिा तरी तयातून समळणारा आनंद के वळशब्दातीत होता.काहीतरी इतकं सनराळं सशकण्याची िंधी समळाल्याबद्ि मी स्वतःिा खूपभाग्यवान िमजते. मी हॎा नृतयप्रकाराच्याच नाही तर तयाच्या रचनेपािून तोरंगमंचावर नृतय िादर करण्यापयांतच्या िंपूणा प्रसक्रयेच्याच प्रेमात पडिे.आसण मग काय, पुढे बारावीपयांतचा प्रवाि नाचत-नाचतच पार पडिा.जिजिे हे िवा माझ्या अंगवळणी पडत गेिे तितिे नाचही असधकासधककठीण होत गेिे. तयामुळे प्रतयेक नाच एक नवीनच आव्हान घेऊन िमोर येत अिे. बारावी नंतरच्या िुट्टट्यांत आपण काय करणार आहोत हॎाबद्ि माझ्यामनात यसतकं सचतही िंदेह नव्हता - भरतनाट्यम् चे शास्त्रशुदॎ सशक्षण घेणे. आसण तयाप्रमाणे मी ते िुरूही के िं. आजवर करत आिेल्या पोपिपंचीचा आता कु ठेअथा कळू िागिा. कु ठल्याही किाप्रकाराची शास्त्रीय बैठक अिणं हे किाकाराच्या दृष्ट्ीने खूपच महतवाचं अितं. माझ्या मैसत्रणींमध्ये मी ते बसघतिं होतं.आता मी ते स्वतः अनुभवते आहे. आपल्या हािचािीत एक नैिसगाक िहजता येते आसण तया आपोआपच देखण्या होऊ िागतात. तयांना एक सनराळाच डौियेतो. एखादा नवीन नाच बिवताना नवनवीन कल्पना उतस्फू तापणे िुचू िागतात. मग तो आजकािचा बॉिीवूड नाच का अिेना?आता वळून बघावं तर अिं वाितं की Singapore Youth Festival चे माझ्यावर सकती अनंत उपकार आहेत! अिंही वाितं की आपल्या बािपणीचाके वढा वेळ आपण वाया घािविा. पण ठीक आहे, देर आये दुरुस्त आये. आता मात्र मी पुढ्यात आिेिी एकही िंधी दवडत नाही. हॎा किासवष्काराचाप्रतयेक क्षण मी जगते, आसण यापुढेही इतक्याच, सकं बहुना हॎाहून असधक उतकितेने जगत राहीन. आसण हो, एक िांगायचं रासहिंच - माझ्या तया पसहल्यावसहल्या नृतयस्पधेत आमच्या शाळेिा पसहिं नाही पण दुिरं बक्षीि समळािं, बरं का?मूळ िेख - अनीशा म्हैिाळकरअनुवाद- भवान म्हैिाळकरमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 17 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13माझा नृतयानुभववयाच्या ५व्या वष ापािून माझ्या नृतयािा िुरुवात झािी. माधुरीच्या "एक दोन तीन' या गाजिेल्या गाण्यावरसतच्या िारखाच नाच करण्याचा प्रयतन करत सतची हुबेहूब नक्कि करण्याकडे कि होता. दुिरीच्या वगाातअिताना इंग्रजीच्या पाठ्यपुस्तकात प्रख्यात नसताका िुधा चंद्रन यांच्यासवषयी धडा होता. स्वतःच्याअपंगतवावर "जयपूर' फू िच्या मदतीने मात करत तयांनी सनष्ठेने नृतयाचा अभ्याि किा के िा, याची खूपस्फू तीदायक कहाणी तया धड्यात होती. तया धड्यापािून आसण माधुरीचा असभनय, पदिासितय आसण ग्रेियातून प्रेरणा समळािी. दोघीही शास्त्रीय नृतय प्रकारात पारंगत होतया हे तयांच्या मधिे िमान िूत्र िक्षात घेवूनमाझ्या आईवसडिांनी भरतनाट्यम् च्या वग ात घातिे आसण सशक्षणािािुरुवात के िी. तयांनी िततच मिा याबाबतीत उत्तेजन सदिे. मिाहीआवड अिल्याने कोणतयाही िबबीिाठी मी िहान अितानाही नृतयाचावगा कधी चुकसविा नाही. अगदी सवयाशापीठाच्या परीक्षेच्या काळातहीनाही. वरवर पाहता दमछाक करणारे नृतयही माझ्यािाठी तणाव हिकाकरणारा एक असवष्कार होता. नृतय वगा, शाळा, िोिायिी अशा सवसवध स्तरांवर अनेक प्रिंगी नृतयासवष्कार करण्याचीिंधी समळािी आसण तयातून या किेत असधक असधक गुंतत आसण रमत गेिे. आजी आजोबांपािून ते िमवयस्क भावंडंया िवाांनी नेहमी प्रोतिाहन सदिे. वेळोवेळी िूचना के ल्या. तयामुळे फायदाच झािा. वल्लभ िंगीतािय या मुंबईतीि नृतयसवयाशापीठातून नृतय सवशारद या परीक्षेत तृतीय क्रमांक समळविा. अरंगेत्रम हा माझ्यािाठी एक मोठाच िप्पा होता.िामान्यतः सवयाशाथी तयािाठी सशसक्षके च्या मागे अितात. मात्र माझ्या नृतयात नृतयांगना होण्याइतकी परीपक्वता जाणवेितेव्हाच मिा अरंगेत्रमिाठी पात्र िमजावे अिे मी माझ्या गुरूना िांसगतिे होते.असभनयातीि िूक्ष्म बदि आसण पदममधीि चपळता आसण िासितय दाखवणे खूप आव्हानातमक अिते. नृतयाचा हा एकिंध अनुभव आसण असवष्कार मीितत दाखवण्याचा प्रयतन के िा आसण अरंगेत्रमिाठी म्हणजे स्वतंत्रपणे मोठ्या नृतयमंचावर एकट्याने नृतय असवष्कार करण्याि पात्र ठरिे.Bio-technology तीि पदवी परीक्षेमध्ये सवयाशापीठातीि मुिींमध्ये दुिर्या क्रमांकातयेण्याबरोबरच अथक पररश्रम आसण ितत िराव करून माझे अरंगेत्रमही यशस्वीपणे पार पडिे याचामिा खूप आनंद झािा. तंजावूर येथीि बृहदीश्वराच्या भव्य सशवमंसदरात तेथीि राजपूत्र िरफोजीराजे भोंििे यांच्यािमोर नृतय िादर करून तयांच्या हस्ते बक्षीि समळवणे हाही माझ्यािाठी खूपआनंदाचा क्षण होता.सिंगापूरिा येवून येथीि नान्यांग तंत्रज्ञान सवयाशापीठातून मास्ििाची पदवी समळविी आसण येथीि नृतयिंस्थांचा शोधही चािू ठेविा. वषाापूवीच माझा श्री गौतम खेर याच्याशी सववाह झािा. तयांच्याप्रोतिाहनाने आसण पासठंब्याने माझी किा बहरत आहे. िध्या मी सिंगापूर सवयाशापीठाच्या मेसडसिन शाखेत िंशोधन िहायक पदावर काम करत आहे. माझे िािूिािरे मुंबई येथे अितात आसण मिा ितत माझ्या किेिाठी पाठींबा देतात याचा मिा खूप आनंद आहे. "नृतयामुळे तुझी प्रकृ ती आसण शरीराची िुडौि ठेवणकायम राहीि तिेच तुिा कामातून सवरंगुळा समळेि' अिे िांगून माझी आई मिा उत्तेजन देत अिते. प्रपंच, नोकरी आसण नृतय अशा तीनही क्षेत्रात िमतोिमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 18 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13िाधण्याची मी किरत करत अिते आसण िवा सहतसचंतक, आप्त आसण तुम्हािारख्या रसिकांचे आशीव ाद मिा बळ देत अितात. माझा शास्त्रीय नृतयाचाअभ्याि 16 वषे आहे आसण हा अभ्याि पुढेही चािू ठेवीन. कधीही माझ्या गुरूं ना माझी गरज िागिी तेव्हा मी आनंदाने तयांची िहायक म्हणून वगा घेते.सशकवण्यातही मजा येते आसण मिाही मुिींकडून सशकायिा समळते. नुकतेच मी श्री वडभद्र कािी अम्मन मंसदरात माझे नृतय िादर के िे. तो माझ्यािाठी एकअसवस्मरणीय अनुभव होता.माझ्या िवा गुरूं ची - िौ.रतनप्रभा तािे व िौ.तेजसस्वनी िेिे (मुंबई), डॉक्िर िौ. सिरी राम (सिंगापूर) - मी ऋणी आहे आसण मी आज या क्षेत्रात के वळतयांच्यामुळेच आहे याची जाणीव मिा आहे. मी स्वतःिाच नेहमी िांगत अिते की देवकी तुिा थांबून चािणार नाही. अजून पुष्कळ पुढे जायचे आहे. माझेनृतयावरचे प्रेम आसण माझं नृतयाबरोबर जुळिेिे नातं अिंच फु ित राहो अशी ईश्वराजवळ प्राथाना आहे.देवकी खेरअनघा मांढरेमी ४ वषाांपािून सिफािमधे कथ्थक सशकत आहे. हॎावषी सिफाितफे आम्ही आमच्या गुरु अंजुम भारती बरोबर AngMo Kio Communityला भारतातातीि सवसवध नृतय प्रकार िादर के िे. हॎा कायाक्रमािा सिंगापूरचे पंतप्रधान िीसिएन िूंग आिे होते. माझ्यािाठी ही खूप मोठी िंधी होती आसण माझ्या गुरुं बरोबर मिा परफोरमन्ि करायिासमळाल्यामुळे माझ्यािाठी हा खूप आनंदाचा आसण असभमानाचा अनुभव होता.रसिका काळेमिा माझा पसहिा नृतयाचा स्िेजवरीि परफॉंमान्ि अजूनही आठवतो. तयावेळी मी फक्त ३ वष ाची होते. मिा असजबात स्िेजची भीती नव्हती आसण तयाचामिा खूप फायदा झािा. तेव्हापािून तया स्िेजवर माझं नृतयावर जडिेिे प्रेम बहरत गेिं जे मी आजही अनुभवते आहे.नृतय हा तुमच्या भावभावना व्यक्त करण्याचा सक्रएसिव्ह प्रकार आहे आसण सदविभरच्या दगदगीनंतर ररिॅक्ि होण्यािाठीअसतशय छान उपाय आहे. मी या काळात जन्मिे हे माझे भाग्य आहे. तयामुळे मिा वेगवेगळ्या नृतय प्रकारांची ओळखहोऊ शकिी. मी सहप-हॉप आसण िॅिीन हे नाचाचे प्रकार तर सशकिेच पण याबरोबर िध्या मी कथ्थक हा भारतीयशास्त्रीय नृतय प्रकार सशकते आहे. हे िवा नृतयप्रकार एकमेकापेक्षा वेगळे आहेत. या नृतय प्रकारात पारंगत होण्यािाठी माझंनृतयावरचं प्रेम आसण ररयाझ मिा नक्कीच मदत करतीि.वेगवेगळ्या क्षेत्रात पारंगत िोकांना वेगवेगळे पुरस्कार सदिे जातात, अिे पुरस्कार नृतयामध्ये पण सदिे जातात. पणकु ठिीही किा माणिािा जो आनंद देते तो आनंद कु ठल्याही पुरस्कारा इतकाच महतवाचा आहे.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 19 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13माझा नृतय प्रवािमिा नृतयाची खूप आवड आहे. िहानपणी मी कु ठिे ही नसवन गाणे ऐकिे की,तयाच्यावर नाच बिवायचे. माझी ही आवड माझ्या आई-बाबांनी ओळखिी आसणवयाच्या ६व्या वषी आईने मिा गुरु िौ. िीमा जोशी यांच्याकडे भरतनाट्यमसशकायिा पाठविे.अगदी पसहल्या सदविापािून मिा माझा क्लाि खूप आवडिा. खूप नसवन मैसत्रणीझाल्या, खूप काही सशकायिा समळािे आसण आयुष्यभर जोपािू शके न अिा एक छंदसमळािा. माझा शसनवार, रसववार अििेिा क्लाि मिा कधीच बुडवावािा वाििानाही. मी आजारी पडिे तरीही आई सकं वा बाबांबरोबर क्लाििा जायचेच. मग मीठरविे की नृतय हा के वळ एक छंद म्हणून जोपिायाचे नाही तर तयाच्या िवा परीक्षाही याशायच्या. माझ्या नृतयाच्या ५ परीक्षा झाल्या आहेत. १२वी झाल्यावरमी सवशारद करायचे ठरविे आहे.भरतनाट्यम् मुळे मिा खूप सठकाणी, खूप प्रसिदॎ िोकांिमोर माझी किा िादर करायची िंधी समळािी.दूरदशानवरीि दम-दमादम हॎा नृतय स्पधेत मी व माझ्या ५ गुरुभसगनींनी भाग घेतिा. आमच्या गुरूच्यामागादशानाने आम्ही स्पधेत दुिरे स्थान पिकाविे. स्पधेच्या परीक्षक, िुप्रसिदॎ नृतयांगना आसण माझ्यागुरूं च्या गुरु, िौ. स्वाती दैठणकर यांनी आमचे भरभरून कौतुक के िे. मिा िी. व्ही.वर यायची िंधीभरतनाट्यम् मुळे समळािी.ग. सद. माडगुळकर यांच्या जीवनावर आधाररत "थोरिी पाती धाकिी पाती' हॎा आसण हॎािारख्या अनेककायाक्रमामध्ये भाग घेतल्याने आज मी िगळ्यांिमोर अगदी न घाबरता नृतय करू शकते. मागच्याचवषी, म्हणजे १७ जून २०११ रोजी मी माझे अरंगेत्रम के िे. भरतनाट्यम सशकणार्या प्रतयेकसवयाशाथ्याािाठी हा एक महत्त्वाचा सदवि अितो. हॎा सदविािाठी मी व माझ्या मैसत्रणी, कल्याणी शेिे व स्नेहि कें जिे आम्ही खूप मेहनत के िी. पण हािोहळा व्यवसस्थत पार पडावा म्हणून माझ्या आईने िवाात जास्त मेहनत घेतिी.सिंगापूरमध्ये आल्यावर मिा माझ्या किेिाठी िवाांकडून कौतुकाची थाप समळािी आसण नृतयाचा हा प्रवाि चािू ठेवायिा नसवन प्रेरणा समळािी. माझ्यानृतयाच्या वािचािीत माझ्या आई-बाबांनी मिा खूप िाथ सदिी आहे. तयामुळे आत्तापयांतच्या माझ्या प्रतयेक achievement चे श्रेय मी तयांना देते.अिे म्हणतात की "माणूि जन्मापािून मृतयू पयांत ितत काही तरी सशकत अितो.' तिेच मिाही अजुन खूप सशकायचे आहे. क्लासिकि नृतयाबरोबरच वेस्िनानृतय प्रकार सशकायचे माझे स्वप्न आहे आसण पुढे धकाधकीच्या आयुष्यातिुदॎा मी माझी ही आवड जोपािणार आहे.सनसकता गोखिेमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 20 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13सचमुकल्यांची नृतयकिा...भरतनाट्यम् म्हणजे भाव यािा नाट्य रुपात िादर करणे. मिा dance करायिा खूप आवडतो. जेव्हा मिा माझ्या आईबाबांनी भरत नाट्यम् क्लाि मध्येिाकिे तेव्हा मिा वाििे की काय हे मिा क्लासिकि सशकवतायत? पण जिे जिे मी dance सशकत गेिे तिे तिे मिा भरत नाट्यम् खूपचआवडायिा िागिे. जर तुमचे क्लासिकि strong अिेि तर तुम्ही कु ठिाही dance िहज सशकू शकता. मिा भरतनाट्यम् dance मध्ये माझ्यागुरुिारखे मास्ििा करायचे आहे. मी अश्या बर्याच स्पधेत भाग घेवून अिेच माझ्या आई बाबांना proud फीि होऊ देणार आहे.सवसदशा असहरेभरथम २०१२ ही स्पध ा Tao payoh West CC(Indian activity executive comitee) यांनीआयोसजत के िी होती. यात ५१ स्पधाकांनी भाग घेतिा होता. स्पधेमध्ये २ वयोगि होते. स्पधाा खूपच कठीणहोती. स्पधेमध्ये नृतयकिेच्या क्षेत्रातिे एक्िपिा परीक्षक होते. 11 वषा आसण खािी या गिात सवसदशा प्रबोधअसहरे सहिा सतिरे पाररतोसषक समळािे. पाररतोसषक मेम्बर ऑफ पािीमेंि फॉंर सबशान श्री. हरी कु मार नायर हॎांच्याहस्ते देण्यात आिे .आरोही िेमूरणीकरआरोही िेमूरणीकर सहिा मागच्या वषी Toa Payoh West CC पोंगि सनसमत्त घेतिेल्या िेिेंिस्पधेमधे भरतनाट्यम् या नृतय प्रकारात पसहिे बसक्षि समळािे होते.२५ मुिांनी हॎात भाग घेतिा होता.आरोहीचे वय ६ वष ाचे अिून ती भरतनाट्यम सशकते आहे.वसधानी पेंढारकरवसधानीने गुरु शांतीजींकडे दीड वषाापूवी भरतनाट्यमचे सशक्षण घ्यायिा िुरवात के िी आहे. यावषी सतनेInternational Research Club च्या १० व्या वध ापन सदनाच्या कायाक्रमात भाग घेतिा होता.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 21 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13मुग्धा पिवधानमुग्धा २००५ पािून सिफािमध्ये भरतनाट्यम् चे सशक्षण घेते आहे. या वषी ती ५व्या परीक्षेिा बिणारआहे. मुग्धाने २००९ आसण २०११ च्या सिफािच्या अकॅ डमी डे मधे भाग घेतिा होता. सिफािच्यानवरात्री उतिव तिेच कसिअम्मन मंसदरात नवरात्रात भरतनाट्यम् िादर के िे होते. यासशवाय मुग्धाने ToaPayoh CC, HEB New Year programme आसण सिफाि स्िुडंि डे या कायाक्रमात भागघेतिा आहे.स्वरािी पारिनीिस्वरािी पारिनीि (वय १३ वषे) सहिा नृतयाची खूप आवड आहे. जपानमधे इयत्ता दुिरीतअिताना सतने असनता िेस्िी यांच्याकडे भरतनाट्यम् सशकायिा िुरुवात के िी. पुढे क्योको नोबीया जपानी गुरुं कडे ५ वषे नृतयाचे सशक्षण घेतिे. आता सिंगापुरात गायत्री श्रीराम यांच्याकडेसशकत आहे. जपानमधे अिताना नृतयाच्या सवसवध कायाक्रमांमधे सतने भाग घेतिा. सहपहॉपडान्िचीही सतिा आवड आहे. उपशास्त्रीय व सफल्मी नृतयांच्या स्थासनक स्पधाांमधे भाग घेऊनसतने बसक्षिेही समळविी आहेत.श्रेया वेिणकरश्रेया वेिणकर २ वषाांपािून सिफाि मधे गुरु अंजुम भारती हॎांच्याकडे कथ्थकचे सशक्षण घेत आहे. सिफािच्याकायाक्रमात सतने वेळोवेळी भाग घेतिा आहे.िंकिन – हेमांगी वेिणकरमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 22 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13डू बाई डू"आज मी इथे आहे तो के वळ माझ्या आईमुळेच’ हॎा वाक्यानंतर सजतका कापरा आवाज, डोळ्यात पाणी सदग्दशाकाने करायिा िांसगतिे होते तेवढे करूनमहामसहम गुरुजींनी पॉज घेतिा. श्रोतृवगाावर कॅ मेरा सफरिा. अनेक डोळ्यातून अश्रू, रुमािांची हािचाि इतयादी सिपल्यावर कॅ मेरा परत महामसहम गुरुजींवरआिा. ‘तुम्ही मराठी’ या चॅनेिच्या "डू बाई डू’ हॎा कायाक्रमाचे सचत्रण चािू होते.खरी गोष्ट् अशी होती की तयांची आई असतशय रागीि होती. एखादी छोिी जरी चूक झािी तरी ती कान सपरगळून खेचत न्यायची. आपोआपच एक हात कानािाधरून दुिरा हात आसण दोन्ही पाय हॎांच्या प्राणाच्या आकांताने अशा काही वेड्यावाकड्या हािचािी व्हायच्या की बि रे बि !! जशी चुकांची िंख्या वाढतगेिी तशी हॎा प्रिंगाची व आपोआप होणाय ा नृतयाची िंख्याही वाढत गेिी. पण सदग्दशाक म्हणािे की नृतयाच्या सशक्षणासवषयी हे अिे नाही िांगता यायचेजाहीर मंचावरून. मग महामहीम गुरुजी कॅ मेयााकडे पाहत म्हणािे, "माझी आईच माझी नृतयाची प्रेरणा आहे. माझा ररयाज सनयसमत व्हावा हॎा कडे सतचे नेहमीचकािेकोर िक्ष अिायचे.’ प्रेक्षकानी िाळ्यांचा कडकडाि के िा. तो कडकडाि थांबल्यावर मग सनवेदकाने परत " हॎािाठी एकदा जोरदार िाळ्या व्हायिाचपासहजेत’ िांगून प्रेक्षकाना पुन्हा एकदा िाळया वाजवायिा िावल्या."डू बाई डू ' हा कायाक्रम असतशय उत्तम आहे. मराठी गुणवत्तेिा व नृतयकिेिा वाव देणारा आहे. एवढे िांगून मी िध्यापुरता थांबतो’महामसहम गुरुजींचेबोिणे िंपताच सनवेदकाने िगेच "तुम्ही मराठी’ चे मािक हरीश पुंजानी हॎांना कायाक्रमाचे उदॎािन करण्याची सवनंती के िी. आता गेिे दीड वषा चािूअििेल्या कायाक्रमाचे आत्ता परत उदॎािन का होते आहे अिा प्रश्न कोणािाही पडिा नाही. ‘तुम्ही मराठी’ चानेि हमेशा मराठी िंस्कृ तीची जोपािना करायिावचन बध्द राहेि म्हणजे राहेिच. मायबाप प्रेक्षकांचा आसण स्पोन्ििा चा आशीव ाद समिािा तर आम्ही काय बी करू शकतो. एवडे बोिून मी आजच्याकारेक्रामाचे उद्ािन झािे अिे जाहीर करतो.’िगेच "डू बाई डू’ चे िायिि िॉंग वाजायिा िुरुवात झािी.‘ डू बाई डू, डान्ि डूनव्या ररती पाडू,िारे सनयम तोडूडू बाई डू डान्ि डूमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 23 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13तया गीतावर नृतय करत चारी मेंिोर चे आगमन झािे. ते नाचत नाचत गीतिेखक सदिशा कातीि हॎांच्या खुचीजवळ गेिे व तयांना पुष्पगुच्छ सदिा. तया वेळीचार शब्द बोिताना सदिशा कातीि हॎांनी आपिे हे िायिि िॉंग िोकसप्रय के ल्याबद्ि पसब्िकचे आभार मानिे व हॎा गाण्याद्वारे अिामान्य प्रसतभादाखवल्याबद्ि आपल्यािा अ.भा.भा..म.प. ने िन्मासनत के ल्याचे िांसगतिे. अ.भा.भा.म.प.चे म्हणजेच असखि भारतीय भायखळा मराठी पररषदेचे पणतयांनी जाहीर आभार मानिे.एवढ्या िुरुवातीनंतर एक ब्रेक तो होनाही मंगता था. तया प्रमाणे तो झािाच.‘डू बाई डू’ च्या हॎा पव ातीि हा २४ वा एसपिोड होता. महाराष्ट्र ातीि मुिांच्या नृतयगुणाना वाव समळावा, तयांच्या किेचा सवकाि व्हावा हॎा हेतूने हा कायाक्रमिुरु झािा होता. तयाच्या नावापािूनच मराठीचे प्रेम व िंस्कृ ती जोपािण्याची तळमळ सदिून येत होती. कायाक्रमािा िुरुवातीपािूनच अभूतपूवा प्रसतिादसमळािा होता. ‘डू बाई डू’ च्या सनवड फे रीची तयारी करून घेणारे क्लािेि जोरात चािू होते. महाराष्ट्र ाच्या कान्या कोपर् यातीि, गल्लीबोळातीि, छोट्यामोठ्या शहरातीि मुिे मुिी हॎा कायाक्रमाद्वारे झळकायिा समळावे म्हणून उतिुक होती.पसहिे चार एसपिोड सनवड फे रीचे सचत्रण झािे होते. तयातून २४ स्पधाक सनवडिे गेिे होते. प्रतयेक मागादशाक ज्यािा कायाक्रमात मराठीमध्ये मेंिोर अिेम्हणािे जायचे, ६ जणांना मागादशान करीत होता. पाचव्या एसपिोडपािून तयांच्या मागादशानात तयार झािेिे नृतयप्रकार के िे जात होते. दोन जण परीक्षक होते.ज्यांचा नृतयाशी कधीही िंबंध आिा नव्हता अिे िोक मुद्ाम परीक्षक म्हणून येतीि हॎाची काळजी घेतिी गेिी होती. िगळ्यात ज्येष्ठ महापरीक्षक म्हणजेमहामहीम गुरुजी होते.प्रतयेक मुिाचा नाच, मग तयानंतर सनवेदकाचे अिंबध्द बोिणे, मग परीक्षक स्वतःची जीवन कहाणी िांगणार, मग महामहीम गुरुजी चार शब्द म्हणून एक गोष्ट्िांगणार, हॎात मध्ये मध्ये िाळ्या तया नंतर ब्रेक, मग दुिर् या मुिाचा नाच व परत हे िगळे चक्र अिे करत २४ स्पधाकांची एक फे री पूणा होईपयांत आणखी ४एसपिोड गेिे होते. मग तयातीि २० मुिांना सनवडिे गेिे. तयानंतर सवषय सदिा गेिा होता महाराष्ट्र ीय शास्त्रीय नृतय. हॎा मध्ये स्पधाकांनी मेंिोर च्या िल्ल्यानेझुम्बा, tango, सहपहॉप, जाझ अिे मराठमोळे प्रकार िादर के िे. काही स्पधाकांनी हळूच आम्ही कथ्थक, भरत नाट्यम व कु चीपुडी करू शकतो का अिेसवचारिे. तयावर तयांना, "यु स्िुसपड,अरे ते काय मराठी प्रकार आहेत का?’ अिे उत्तर समळािे. हॎात परत ४ एसपिोड गेिे. आता िी आर पी जरा कमी झािाहोता. तयामुळे मग हॎा नंतर २० पैकी १६ स्पधाक सनवडताना परीक्षकांच्या मतभेदांचा वग सदग्दशाकांनी बिवून घेतिा. प्रतयक्ष कायाक्रमाआधी ितत जासहरातकरून "काय होणार पुढे?’ अिे प्रेक्षकांच्या कानावर सदविातून १०० दा पडेि, हॎा मतभेदाच्या वगातीि सनवडक दृश्ये पाहायिा समळतीि अशी व्यवस्थाकरण्यात आिी. तयाचा योग्य तो फायदा होऊन िी आर पी परत वाढिा होता.आता १६ जणांचा किून िराव िुरु झािा होता. तया िरावाचे सचत्रीकरण, स्पधाकांची राहण्याची जागा दाखवणे, तयातीि तयांचे प्रेम व भांडणे दाखवणे हॎातअजून २ एसपिोड गेिे. कायाक्रमाच्या हॎा गतीवर स्पोन्िािा फारच खुश होते. आता मराठी वातावरण सचसत्रत करणारे नृतय अशी फे री होती. हॎात मग कोंबडीपळािी, दे धक्का, हम को आजकाि हैं इंतेझार, मुंगडा ओ मुंगडा, सचकनी चमेिी इतयादी भावगीतांवर नृतये बिविी गेिी. आत्तापयांत कायाक्रम िुरु होऊनतिे पासहिे तर िाधारण ४ मसहनेच होत होते. पण कायाक्रमातीि १०-१५ वयोगिातीि स्पधाक मात्र हॎा चार मसहन्यात कमीतकमी ५ वषे वय वाढल्याप्रमाणेनृतये करायिा िागिे होते. तयामुळे हॎा ‘भाव’ गीतातीि ‘भाव’ दशान तयांनी फारच जाणकारीने के िे. न राहवून, िमाजािा पररपक्व करणारा कायाक्रम म्हणूनमहामहीम गुरुजींनी एकदा कौतुक देखीि के िे.हॎानंतर ‘तुम्ही मराठी’ च्या मूळ उद्ेशापािून कायाक्रम भरकित चाििा आहे का अशी चच ा वतामानपत्रात, सवसवध िंस्थळांवर घडवून आणण्यात आिी.तयामुळे जे िोक हा कायाक्रम आधी बघत नव्हते ते देखीि उतिुकतेने हा कायाक्रम बघू िागिे. चचेचा उद्ेश िफि झािा. आता नृतयात व भाव दशानात उत्तममहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 24 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13तयारी अििेिी १२ जणेच हॎा कायाक्रमात उरिी होती. मग एकदा तयांना तयांच्या गावािा नेऊन आणून व मंसदर, मसस्जद, चचा, गुरुद्वारा अशा शक्य तया िवाधासमाक सठकाणी नेऊन आणून २ एसपिोड खचा के िे गेिे व जनमत तयार के िे गेिे. कारण हॎा पुढच्या फे रीपािून एिेमेिद्वारे जनतेिा सवजयी स्पधाकांचीसनवड करता येणार होती.आता एिेमेि महतवाचे अिल्यामुळे दूरध्वनी कं पनीचे सगिानी शेठ मराठी भाषा आसण महाराष्ट्र ाच्या िंस्कृ तीत रि घेऊ िागिे होते !!! एका बाम बनवणार् याकं पनीने पण प्रायोजकतव देऊ के िे होते. तयांची अि फक्त एवढीच होती की नृतयाच्या स्िेप्ि अशा पासहजेत की शरीराचे तमाम अवयव िवा सदशांनी आसणिवा कोनांतून हिायिा पासहजेत. म्हणजे मग तयाची नक्कि जेव्हा अगदी बािक मंसदरापािून ते कॉिेजपयांतच्या स्नेहिंमेिनापयांत, तिेच गणपतीउतिवापािून ते िग्न िमारंभापयांत होईि तेव्हा बयााच िोकांचे बरेच काही िचकिे वा मुरगळिे पासहजे. तरच आमच्या बामचा खप वाढू शके ि. सदग्दशाकांनीतयांना िांसगतिे, ‘तुम्ही काळजीच करू नका हो असजबात. अहो, िुरुवातीच्या एसपिोड मध्ये गणेश वंदनेिा देखीि मुिांनी एवढे िचके झिके के िे. आता तरकाय शेविच्या व महतवाच्या फे याा आल्या आहेत. आता जोरदार अितीि स्िेप्ि. तुमच्या बामचा खप २०० िक्क्यांनी नाही वाढिा तर हा कायाक्रम िोडूनदेईन बघा मी!!’िंशोधन िहाय्यकाने इमाने इतबारे महाराष्ट्र ातीि नृतयप्रकारावर गुगि िचा करून तयाची सप्रंिओउि सदग्दशाकाच्या हातात आणून सदिी. सदग्दशाकाने तयाकडेएकदा नजर िाकताच तयाचे डोके च सफरिे. तया कागदावर बाल्या नृतय, आसदवािी नृतय, गोंधळ, जोगवा अििे काय काय सिसहिेिे होते. ‘सकि गधेनेइिको ररिचा असिस्िंि बनाया रे? िी आर पी कम करना हैं क्या? आता फक्त िावणी आसण कोळी नृतयच होऊ शके ि. कोल्यानी कधी जन्मात पसहल्यानितीि अशा स्िेप्ि आता तयांना बघायिा समळतीि आसण फडावरच्या बाया पण आमच्या शो मधून नव्या स्िेप्ि सशकतीि. अिल्या धम्माि नाचानेच तरआपिा िी आर पी वाढेि. जा, ये कागज कचरेमे फे क दे.’आता पुढच्या एसपिोडि ची जोरात तयारी िुरु आहे. वातावरण तयार के िे जात आहे. दूरदशानवरून, ‘िहान मुिांनी िावणी नृतय करणे योग्य की अयोग्य’ हॎासवषयावर चच ा घडवून आणिी जात आहे. आपल्या सबनधास्त शैिीिाठी प्रसिध्द अििेिे पत्रकार श्री. माथेसफरू हॎांना भरभक्कम पैिे देऊन तयांच्या भडकशैिीत िीका करणारे िेख पुंजानी शेठ सिहून घेत आहेत. ‘अिेच नृतय िादर होणार अिेि तर हा कायाक्रम कौिुंसबक वेळेिा ठेवावा की रात्री उसशरा’, ‘हॎाकायाक्रमाचा नृतयाशी काही िंबंध आहे की फक्त व्यापार चािू आहे?’ अशा वेगवेगळ्या सवषयांवर चचाा के ल्या जात आहेत. हवा तापत आहे. तयाचा फायदाकायाक्रमािा समळत आहे. ‘डू बाई डू’ कायाक्रम जोरात चािू आहे. हॎा कायाक्रमाने पुंजानी शेठना आसथाक िमाधान समळत आहे. प्रतयेक स्पधाकाने नृतयानंतरजय म्हाराष्ट्र म्हणणे तयानी िक्तीचेच के िे आहे.एकू ण मराठी िंस्कृ तीिा आसण नृतयािा िुगीचे सदवि आिे आहेत हॎात कोणािा शंकाच निावी !!|| जय म्हाराष्ट्र ||वृंदा सिळकमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 25 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13िांग िांग भोिानाथिांग िांग भोिानाथ स्वप्न खरं होईि काय?पेिरोिचे भाव कमी होउन गाड़ी वापरता येईि काय?भोिानाथ आवंदा पाउि नीि होईि काय?शेतामधे पाणी भरून पीक येईि काय?भोिानाथ भोिानाथ खर िांग एकदाकाळा पैिा भारतात परत येईि कारे यंदा?भोिानाथ जवळ आिंय िोकिभा असधवेशनकििे कििे भाव वाढतीि आिंय मिा िेन्शन!िांगा िांगा माझी इच्छा पुरी होईि काय?याची उत्तरं देणारा भोिानाथ मिा भेिेि काय?असनरुदॎ कु िकणीऋतुगंधप्रसतसक्रयाफारच िुरेख आहे अंक. वाचण्यािारखं उत्तम खूप काही आहे. िगळी सचत्रं अप्रसतम आहेत. वृंदा सिळक यांचा"शून्यात गरगरे झाड' खोिवर उतरिा. असमता डबीर यांची कसवता आसण भावे यांचा भक्तक्तयोग खािच. एक खूपिुंदर अंक वाचायिा सदल्याबद्ि तुिा खाि धन्यवाद. :)- क्रांसत िाडेकर, नागपूरमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 26 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13मी एक कांदा"अरे कांदे-बिािे भरिेत का डोक्यात? एवढे किे रे कळत नाही तुिा....िाधा कॉमन िेन्ि म्हणून नाही', हे वाक्य काही मिा नवीन नाही. हॎा वाक्यानंतरडोळ्यात पाणी मात्र नक्की यायचं, कांदा न कापताही. कारण हॎा वाक्यानंतर िहानपणी आईचा धपािा बिायचा, आसण आता िग्नानंतर बायकोचा. (खरंतरअिे हे धपािे प्रकरण अिं कांदे सवकायिा बिल्यािारख्या िहजतेत िांगून मी जरा धाडिच करतोय, पण अिो). अिं ऎकिय की, धपािा नावाचा अिाएक खायचा पदाथा अितो, म्हणजे खराखरा खायचा हं, पण तो कांयाशाचा अितो का, काय माहीत. मी मात्र जे धपािे खाल्ले तयात मात्र नक्की कांदा होता,आसण अगदी स्िरॉंग, डोळ्यातून झणझणीत पाणी आणणारा. तर िांगायचा मुद्ा अिा की, माझ्या डोक्यात कांदे भरिेआहेत हॎाबद्ि माझ्या मनात काहीही िंदेह नाही, अथाातच माझ्या कु िुंबीयांच्या मनातही.पण मी िंपूणापणे एक कांदाच आहे, ही जाणीव जरा नवीनच आहे. म्हणजे इथे IIM अहमदाबाद मधिे प्रोफे िरिोकंकु ठिीही दयामाया न दाखवता आम्हािा चांगिे खमंग कांदाभज्यांिारखे तळून काढतायत म्हणून, सकं वा इथल्याउन्हाळ्याच्या झळांनी करपून मी कांयाशािारखा िाििर झािोय म्हणूनही नाही म्हणतो मी. मी हे अिं म्हणतोय तयािावेगळंच कारण आहे. आता म्हणाि तुम्ही, "सकती नाकाने कांदे िोितोय, बोि िवकर, आम्हािाही मासहतीये की तूएक कांदा आहेि ते’. पण मी हे खात्रीने िांगू शकतो, तुम्ही िगळे देखीि एक कांदाच आहात. किे ते िांगतो.िासहतय:- एक कांदा (िािािकि, सजतका मोठा सततका हॎा प्रयोगाि चांगिा), एक िुरी, कापण्याि िपाि पृष्ठभाग, एखादा रूमाि (डोळ्यातून खूपच पाणीयायिा िागल्याि)कृ ती:- कांदा अिगद िपाि पृष्ठभागावर ठेवा. आता तयाचे िाि काढायचा प्रयतन करा. काही सठकाणचे िाि पिकन सनघूनयेईि, पण काही सठकाणचे िाि तिेच कांयाशांिा सचकिून राहीि. बरेच सशकस्तीचे प्रयतन के िेत तरंच ते ओिे सचकििेिे िािकाढण्यात यश येईि. नीि सनरीक्षण करा हॎा िाि काढिेल्या कांयाशाचे. कधी कधी इथेच कांयाशािा दोन वेगळे कप्पे अिल्याचेिक्षात येईि. आता अिगद िुरी हातात घ्या. आसण कांदा कापायिा घ्या. काय सदितंय आत? अनेक प्रकारची आवरणे,एकावर एक, एकावर एक. काही गडद, काही सफकि, िाधारणपणे वरची जाड, जिजिे कांयाशाच्या आत जायिा िागाि, तितशी पातळ होत जाणारी. आसणिगळ्यात आत एक पातळ आवरणाने झाकिेिी पोकळी.आपल्या िवाांचही अिंच नितं का? आपणही अनेक आवरणांचेच बनिेिो आहोत की. आवरणांवर आवरणे, मनाची,व्यक्तक्तमत्त्वाची. आसण तयावर अितात तया अंतरंगात पिकन सशरू न देणा-या प्रौढी समरवणा-या स्वतःच्या देखाव्यािाचसचकिून राहणा-या ’ओल्या’ िािी. जरी काही सठकाणच्या मनावरच्या ओल्या िािी सनघाल्याच तरीही मग िामना अितो तोतया वरवरच्या जाड आवरणांचा. एक एक आवरण बाजूिा करून आतवर मनाच्या गाभ्यात पोहोचायिा सकती वेळ िागतअिेि? कधी कधी अिेच दोन कप्पे अििेिं मन आपल्यािा गविेि का? मनावरची एक एक आवरणे काढत आपल्याचमनाच्या अंतरंगात डोकवायची कधी आपल्यािा गरज भािते का? हॎािाच जाणीवेतून नेणीवेकडे जाणारा प्रवाि म्हणायचंका? आपण खरंच कधी अिा प्रयतन करतो का? का आपल्यािा एक अनासमक भीती अिते की, िगळ्यात आत, अगदीआत... गभ ामधे, एक शून्य... एक पोकळीच गविेि की काय, तया कांयाशािारखी?कौस्तुभ पिवधानमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 27 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13गीतेची िुिभ सशकवण - कमायोगगीतेचा उल्लेख येताच, "कमाण्येवासधकारस्ते मा फिेषु कदाचन..' हे वचन िवाात पिकन उदॎृत के िं जातं. तयानुिार "तू कमा करीत राहा, फळाची अपेक्षाचकरू नको" एवढाच अथा बर् याचदा िाविा जातो व आपल्या शाळकरी मुिािा मात्र आपण िांगत अितो, "तूपसहिा आिाि तर तुिा हे बक्षीि देईन. "हा सवरोधाभाि किा उकिणार? आपण स्वत: देखीि काबाडकष्ट्कशािा करतो, नोकरीधंयाशात उन्नती होण्याची अपेक्षा का करतो? हे करूच नये का? काहीच िमजेनािं होतं.पूज्य सवनोबाजीनी ’गीताई’ मध्ये तयाचं िोपं सववेचन के िय--कम ातसच तुझा भाग तो फळात निो कधी ।नको कमा-फळी हेतु अकमी वािना नको ॥ २-४७ ॥फळ िाभो न िाभो तू सनःिंग िम होउनी ।योग-युक्त करी कमे योग-िार िमतव सच ॥ २-४८ ॥या दोन्ही श्िोकातीि पसहल्या ओळीत िांसगतिय तयाने आपण सचंसतत होतो, पण खरी सदशा दाखवताहेत तयादुिर् या ओळी."...अकमी वािना नको' म्हणजे सनष्क्रीय होऊ नको...आसण "योग-युक्त करी कमे, योग-िार िमतव सच'. जे सनयुक्त, योगयुक्त, योग्य आहे अिं काया कर.गीतेवर आधाररत आसण िुधीर फडके नी गायिेल्या एका गीताच्या दोन ओळीत हीच सदशा दाखविेिी आहे--" कताव्याने घडतो माणुि जाणुनपुरुषाथ ा'..."भाग्य चािते कमापदांनी, जाण ख-या वेदाथ ा'.अरे, हा तर आपल्यािा िकारातमक दृसष्ट्कोन देणारा मूिमन्त्र आहे. काम करीत राहा, आळि नको. कताव्यात "गढिेिा’ मनुष्य खराखुरा "घडिेिा’ होतजातो. खरं ना? कल्पना करा की, गीताच पुढे आपल्यािा "हित हित’ िांगतेय, "वेड्या, तू जगतोि म्हणजेच ितत कमा करीत अितोिच, पण तुिाच तयाचंभान नाहीए'.न सह कसश्चतक्षणमसप जातु सतष्ठ्यतयकमाकृ त.. (३-५)अनुवाद- कम ासवण कधी कोणी न राहे क्षणमात्र सह..सनयतं कु रु कमा तवं, कमा ज्यायो हॎकमाण:॥ शरीरयात्रासप च ते न प्रसिद्धध्येदकमाण:॥३-८॥अनुवाद- नेसमिे तू करी कमा, करणे हे सच थोर की॥ तुझी शरीरयात्रा ही कम ासवण घडे सच ना ॥हे खरंच की. आपण ितत काहीतरी करीत अितो तेव्हां दर वेळी आपण आपल्यािा सवचारतो का, "मी हे काय करतो आहे? हे के ल्याि, आसण आत्ताच्याआत्ता के ल्याि, मिा काय समळणार आहे?' तरी आपण का कायारत अितो? याचं कारण म्हणजे आपल्यािा "आंत कु ठेतरी' जाणीव अिते की हे के िंपासहजे. हा मागा योग्य आहे.पण काया करताना अंतरीचा भाव किा अिावा? काया करतांना किं अिावं? याचं उत्तर गीतेत सदिं आहे,"..सनराशी: सनमाम: भूतवा युध्यस्व सवगतज्वर:' (३-३०)महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 28 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13आिक्तक्तरसहत, ममतवरसहत आसण ज्वररसहत होऊन काया करावं. यात आिक्तक्त ही "पुढे समळणार् या फळाशी’, म्हणजेच "भसवष्यकाळाशी’ िंबंसधत आहे,ममतव आपल्या िध्याच्या नातेिंबंधांशी, मनोबंधनांशी म्हणजेच "वतामानकाळाशी’ तर ज्वर म्हणजे पूवीच्या घिनांमुळे आिेिा "मनस्ताप’ हा "भूतकाळाशी’िंबंसधत आहे (इसत स्वामी सचन्मयानंद).गोंदविेकर महाराजांनी म्हििय, "आरशावर िेप अििा तर चेहरा सदिणार नाही. वाईि कमा के ल्याचा िंस्कार हा सचखिाच्या िेपािारखा अितो. तर ितकमासकं वा उपािना के ल्याचा िूक्ष्म अहंकार कस्तुरीच्या िेपािारखा अििा तरी तो देखीि आतमदशान, आतमज्ञान होण्यािाठी िागणार् या अंत:करणाच्यास्वच्छतेि तेवढाच हासनकारक अितो! यािाठीच "..मा फिेषु कदाचन' हा इशारा सदिेिा आहे. तपोबिाने श्रेष्ठ झािेिे महसषा सवश्वासमत्र आपल्याअहंकारामुळे क्रोसधत होत अित व म्हणूनच ते वसिष्ठ ऋषींिारखे "ब्रह्सषा' गणिे जात नित. आपल्या हातून कमा घडत अितांना, एका आरतीत म्हिियतशी भावना अिणे उत्तम "तेरा तुझको अपाण, क्या िागे मेरा...'"सनयतं कु रु कमा तवं..' सकं वा "नेसमिे तू करी कमा' या बाबतीत िव ात उत्तम उदाहरण म्हणजे िैसनक, पोिीि, िंरक्षक. ते िमोरच्या िैन्याचा प्रसतकार करताना,तिंच एखायाशा सन:शस्त्र ितयाग्रहॎाची उचिबांगडी करतांना, आपिं "सनयतं कमा' करीत अितात. तया वेळी तयांच्या मनात पूवीचे हेवेदावे, उयाशाचे मानमरातबयातिं काहीही नितं, आसण आज तया व्यक्तीिंबंधी वािणारं ममतव सकं वा िहानुभूतीही निते. पण हाच िैसनक जेव्हां जसमनीच्या प्रश्नावरून आपल्याशेजार् याशी तंिा उभा करतो तेव्हां तयाच्या हातून होणारं कमा ‘सनयतं कु रु' नितं.जिं उच्च पदवीधर होण्यािाठी अगदी पसहिीपािून बारावीपयांत व पुढेही सशकावं िागतं, तिंच ब्रह्प्राप्तीिाठी ितकमा करून आपिं सचत्त "तयार’ करावंिागतं.िवा मानवांत ितव, रज, तम गुण अितात, फक्त तयांचं प्रमाण वेगवेगळं अितं आसण ितत िाधनेने, ितकम ाने, ितवगुणाचा प्रभाव वाढवता येतो. पणरजोगुण आसण तमोगुण नष्ट् होत नाहीत. म्हणूनच आपण अगदी ऋषीमुनी सकं वा ऋसषतुल्य व्यक्ती देखीि रागाविेल्या, मोहात पडिेल्या पाहतो आसणपुराणातीि कथाही वाचतो. मनुष्यातीि ितवगुण तयािा शांत ठेवतो, तर रजोगुण तयािा कमा करण्याि प्रवृत्त करीत अितो. हा रजोगुण जेव्हां "शबि’, म्हणजेअशुदॎ अितो तेव्हां तो मनुष्य उपभोगात रमतो, कु कमा करतो. तमोगुण मात्र तयािा अज्ञानाच्या पििाखािी, सनद्रावश झािेल्या मनुष्यागत सववश करतो.आश्चयााची गोष्ट् पाहा. एखायाशा महानगरातीि नगरजन आपापल्या स्वाथाात गुंतल्यािारखे वागत अितात, पण भूकं प झािा, असतवृष्ट्ी झािी, डोंगरिाि आिीतर हेच िोक सन:स्वाथीपणे आसथाक, शारीररक, मानसिक मदत करण्याि पुढे येतात. मोठ्या िंकिाचे वेळी तयांच्यातिा ितवगुण प्रभावशािी होतो. माणिंतीच अितात आसण िंकि दूर झाल्यावर ती पुन्हा पूवावत वागतांना सदितात. इथेच आशेि जागा आहे. जो प्रयतन करतो तयािा मनाची ही "चांगिी अवस्था’िाततयाने, सनदान दीघा काळ ठेवणे शक्य होतं.इथे "ितत’ अिा उल्लेख के िा. तयाचं खाि कारण आहे. एखादी व्यक्ती िंकि आल्यावरच प्राथाना करणार अिेि सकं वा दैनंसदन जीवनांत तािभर मन िावूनपूजा करीत अिेि आसण इतर िवाकाळ काम क्रोध िोभ मोह मद मतिर या षसडरपूंच्या आधीन अिेि तर उन्नती कशी िाधणार? यािाठी हे ितकमा "िततं’करणं आवश्यक आहे, तिंच वर म्हिल्यानुिार "आिक्तक्तरसहत’ करणं आवश्यक आहे, हे गीता िांगते--तस्मादिक्त: िततं कायां कमा िमाचर ॥ अिक्तो हॎाचरन्कमा परमाप्नोसत पूरुष:॥ ३-१९ ॥अनुवाद- म्हणूसन सनतय सन:िंग करी कताव्य कमा तू॥ सन:िंग कररता कमा कै वल्यपद पावतो ॥पूवी चांगिी नीसतमत्ता अििेल्या िमाजाचा र् हाि होतांना आपण पाहतो तेव्हां तया िमाजाच्या नेतयांच्या आचरणाकडे पाहावं आसण गीतेचं वचन आठवावं -महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 29 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13ययाशदाचरसत श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जन: ॥ ि यतप्रमाणं कु रुते िोकस्तदनुवताते ॥ ३-२१॥अनुवाद- जे जे आचरतो श्रेष्ठ ते ते सच दुिरे जन ॥ तो मान्य कररतो जे जे िोक चािसवतात ते ॥नेतयांप्रमाणे ज्ञानी, सवद्वान व्यक्तींनीही जबाबदारीने वागणं आवश्यक आहे. ितकमे, तीही "िततं’ करून तयांना ज्ञान प्राप्ती झािी अिून तयांची अवस्था "पाण्यानेपूणापणे भरिेल्या घड्यािमान’ अिते आसण तयांना आणखी िाधना करणं अनावश्यक अितं. पण म्हणून तयांनी "ररकाम्या घड्यागत’ अििेल्या िोकांनाही"िाधना करणं व्यथा आहे, मी तुम्हािा ज्ञान देतो’ अिं म्हणणं सहतावह नाही. उिि, तयांना "भक्तक्तमाग ाने, कमायोगाने प्रगती िाधत राहा’ अिं िांसगतिं तर तेही"िततं’ ितकमे करू िागतीि.माधव भावेदुरुस्तीगीतेत भगवान श्रीकृ ष्ण म्हणतात,मन्मना भव मदॎक्तो मयाशाजी मां नमस्कु रुमामेवैष्यसि युक्तवैवमातमानं मतपरायण: ॥ ९.३४ ॥(अथा – माझाच सवचार कर, माझा भक्त हो, माझे यजन कर, माझी उपािना कर. अिा तू माझ्यामध्ये एकसचत्त होऊन रासहिािम्हणजे तू मिा येऊन समळशीि.)विंत अंकातीि ‘गीतेची िुिभ सशकवण’ या िेखात वरीि पररच्छेदात ‘यजन’ ऐवजी ‘भजन’ छापिे गेिे तयाबद्ि क्षमस्व.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 30 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13सनरथाकात घुिमळताना कधी तरी एखादा अथााचा कवडिा चमकतोआसण मग आपिं घुिमळण अगदीच भरकििेि नव्हतं अशी जाणीव होतेहॎा जाणीवेिा धरून ठेवावं अिं वाितं... म्हणून सिसहतेमी कसवता का सिहीते ?खूपिा पिारा झािेिा अितो डोक्यात,तयात नीि आवरून िावरून ठेविेल्या ओळीच िापडतात अचानकतयांचं नेिके पण तया पिार्यात हरवून जायच्या आत थोडा वेळ जपावं... म्हणून सिसहतेएकिुरी काळ्या पांढर्या गयाश पायर्यांवर चढतानाअचानक एखादी इंद्रधनुशी घिरगुंडी िामोरी येते.एवढे वर चढिो ते सहच्यावरून घिरण्यातिी गंमत कळावी यािाठी याची खात्री पिते... म्हणून सिसहतेकडाडून कोिळावी तशी कल्पनेची वीज चमकतेसतच्या उजेडात आजुबाजुच्या िगळ्या गोष्ट्ी वेगळ्या सदिायिा िागतातएखायाशा छायासचत्रात बरोब्बर पकडल्यािारखा हा क्षण पुन्हा अनुभवायिा समळावा... म्हणून सिसहतेशब्दांशी खेळायिा मजा येतेतयांना एकमेकांवर रचून तयांची उतरंड बनवतानाकधी एखादी िुंदर आकृ ती तयार होतेही स्वतःची सनसमाती इतरांना दाखवण्याचा मोह आवरत नाही... म्हणून सिसहतेसवचारांच्या भोवर्यात गोि गोि सफरत बुडतानाकधी तरी कोणाच्या तरी कसवतेत वाचिेिी एखादी ओळ "काडीचा आधार' बनून धावत येतेमाझ्याकडल्या मोडक्या तोडक्या काड्याएखायाशाच्या कल्पनेिा िरपण म्हणून तरी समळतीि का अिं वाित राहतं.... म्हणून सिसहतेजुई सचतळेमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 31 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13सद जपानीज वाइफआपल्या मायमराठीनंतर आदर वािणारी भारतीय भाषा म्हणजे बंगािी. तयािा तशी कारणही आहेत. एकतर मुळातच बंगािी िासहतय खूपच सवस्तारिेिे आहे.तयातून पु.िंच्या गुरुतुल्य गुरूदेवांची ही बंगािी भाषा आपल्यािा जवळची वािते हॎात आश्चया नाही. तयात गुरुदेवांच्या कथा, कसवता, गीतांजिी, रवींद्रिंगीत, शरदचंद्रजींच्या कादंबर्या अशी अिंख्य कारणं आहेत. अक्षरांच्या गोिाकार वळणांनी आसण 'ओ'कारान्ती शब्दोच्चारामुळे कानांना गोड वािणार्या याभाषेने मिा नेहमीच आकसषात के िंय. कदासचत या आकषाणामुळेच भाषा येत निूनही बंगािी सचत्रपिांकडे वळिे आसण असवश्विनीय अश्या एकाहून एकिरि किाकृ ती बघायिा समळाल्या - ज्यात भाषेचा अडिर तर आिा नाहीच उिि इतक्या िुंदर कथा कदासचत प्रादेसशक भाषेतच सिसहल्या, बसघतल्यागेल्या पासहजेत अिं ठामपणे वािून गेिं.अिाच एक िुंदर सचत्रपि -The Japanese Wife ! सचत्रपि, तयाची कथा कळायिा अवघड नाही.पसहल्या १० समसनिात ती आपल्यािा कळते. अगदी one line story ज्यात धक्के , वळणे काहीहीनाही. िरळमागी कथा अिल्याने मग उरते ते फक्त िादरीकरण आसण तेच इतके िुंदर आहे सक सचत्रपििंपतो तेव्हा एक िुंदर कादंबरी वाचल्याचा फीि येतो. सचत्रपिांच्या बाबतीत हे अभावानेच घडतं.सचत्रपि हे कथा िादरीकरणाचं माध्यम अििं तरी पुस्तक वाचल्यािारखा आनंद देणारे सचत्रपि फारचथोडे अितात. म्हणूनच अगदी एखायाशा कथा, कादंबरीवरून घेतिेिा सचत्रपि जरी पसहिा तरी 'पुस्तक तेपुस्तक' अिा सनष्कषा नेहमीच सनघतो.िाधारण १५ वषाांचा काळ सचत्रपिात आहे.हॎा सचत्रपिाची कथा घडते ती िुंदरबन मधीि छोिाश्या खेड्यात. तीन नदीच्या िंगमावर वििेिंिुंदरबन, तेथीि ढगाळिेिं वातावरण, वादळी पाऊि हॎाचं िुरेख सचत्रण हॎात आहे. अथ ात हे िवापडयाशावर फारच स्वाभासवकरीतया येतं. मुद्ाम हे िवा सचसत्रत करण्यािाठी गाणं वगैरेचा अट्टाहाि नाही.काही वषाांपूवी Pen Friends ही कल्पना असस्ततवात होती. शाळकरी वयामध्ये खूप िोकसप्रय. एका िंस्थेकडे जगभरातीि वेगवेगळ्या िोकांनी सवशेषत:सवयाशाथ्याांनी नाव, पत्ते नोंदवायचे. दोन वेगवेगळ्या देशातीि व्यक्तीचे नाव, पत्ते एकमेकांना सदिे जायचे आसण मग तया अनोळखी व्यक्तींनी पत्राद्वारे िंपकािाधायचा. जग तेव्हा आजच्या एव्हढं जवळ आिं नव्हतं. सशवाय पोस्िमन फक्त आठवणीत रासहिा नव्हता, तर बँकांची, इतर महतवाच्या कामांची पत्रं येतअित. तिा हा प्रकार अिीकडचाच, म्हणजे िंपकााची िाधनं तेव्हाही होती, पण आजच्यािारखं जग FB वर "अविंबून' नव्हतं.िुंदरबन मधीि स्नेह्ोय (राहुि बोि) आसण जपानमधीि समयागी (Chigusa Takaku ) यांची अशीच Pen Friendship पत्रामधून होते. िुरुवातीिानाव, नावाचा अथा, घरातीि व्यक्ती, कौिुंसबक मासहती, आिपािचा पररिर, नोकरी-व्यविाय, भारत-जपान अश्या िवास्वी सभन्न िामासजक, िांस्कृ सतकपाश्वाभूमी यावर जाणून घेता घेता ३ वष ाचा काळ िोितो. दोघांची आसथाक पररसस्थती यथातथाच. उिि पोस्िाच्या खच ािाठी स्नेहमोयिा tuitions घ्याव्यािागत अितात. अशातच एके सदवशी तयाची मावशी आपल्या मैसत्रणीिा आसण सतच्या मुिीिा (रायमा िेन) िग्नाच्या उद्ेशाने बोिावते. इतर िहान िहानगोष्ट्ींबरोबर स्नेह्ोय हे ही आपल्या जपानी मैसत्रणीिा पत्रातून कळवतो आसण सतचे पत्राचे उत्तर येते....समयागीने आपल्या भावना पत्रातून व्यक्त के िेल्याअितात. आईच्या आजारपणामुळे आपण भारतात तर आसथाक पररसस्थतीमुळे स्नेह्ोय जपानमध्ये येऊ शकणार नाही हे मासहत अिूनही पत्रातून िग्न करायचाप्रस्ताव ती ठेवते. भांबाविेिा स्नेह्ोय बर् याच सदविांनी या धक्क्यातून िावरतो आसण अथाातच हे प्रेम, िग्न मान्य करून पत्रोत्तर म्हणून िाि-पांढर्यामहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 32 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13बांगड्या, सिंदूर अश्या पारंपाररक बंगािी गोष्ट्ी पाठवतो. पत्रातिे प्रेम आसण िग्न हे कथेत इतक्या स्वाभासवकपणे येतात सक तयांचं भौगोसिक दृष्ट्या दूर अिणंइतकं च नव्हे तर नजीकच्या भसवष्य काळात भेिायची िुतराम शक्यता निणं आसण पूणापणे सभन्न िामासजक, िांस्कृ सतक व्यवस्थेतून आिेल्या दोन माणिांनीएकत्र येणं हे आपल्यािाही खिकत नाही.हा काही फार जुन्या काळातिा सचत्रपि नाही. पत्र सिसहण्यामागीि अपररहायाता कळावी म्हणून उगाच २०-३० वषे मागेही नेिेिा नाही. Fax, email वैगैरेिाधनांची उपिब्धता अिूनदेखीि इथे पत्र सिसहिेिी दाखविी गेिीयेत.ते प्रेक्षकांना पितं, तका शुध्द वाितं हेच सचत्रपिाचं आसण सदग्दशाकाचं यशआहे.ओळख, प्रेम आसण िग्न िवाकाही पत्रातून. एका पत्रानंतर स्नेह्ोयअचानक 'जबाबदार' व्यक्ती िारखा वागू िागतो. क्षणात येणारीजबाबदारीची जाणीव, समयागीच्या आजारपणात तयाचं आयुवेसदक,होमेओपसथक डॉक्िरांकडे वणवण भिकणं, पत्रातून क्वसचत फोनवरूनआजारपणाचं योग्य सनदान करून सतिा औषध पाठवणं, आपल्यािास्वत: जाणं सनव्वळ अशक्य आहे हॎा हतबितेतून नवर्याची जबाबदारी, काळजी वाहणं अश्या िार्याच गोष्ट्ी िहज, िंयत असभनयाने राहुि बोिनेदाखवल्या आहेत. अथाातच असभनय आसण सदग्दशान हॎावर मुद्ाम सिहायची सततकीशी गरज नाही. २०१० िािी अिा सवषय सनवडणं हॎातच सदग्दशाकाचीउंची कळते तयातून ते नाव 'अपण ा िेन' अिेि तर शंके िा वाव नाही, खात्री अितेच सक 'वेगळा' आसण िरि सचत्रपि पाहायिा समळणार आहे.आवजूान उल्लेख करावा तो मौिमी चिजी. स्नेह्ोय आसण तयाची मावशी हॎांना एकमेकांसशवाय कोणी नाही. तयांनी िुंदरबन मधीि छोट्याश्या खेड्यातीिस्त्रीची, सतच्या देहबोिी, िंवादातून एक अप्रसतम व्यक्तक्तरेखा िाकारिी आहे. िंध्या (रायमा िेन) आसण सतचा िहान मुिगा हॎांची घरातीि उपसस्थती यामुळेस्नेह्ोय आसण समयागी यांचं नात असधकच अधोरेसखत होतं.कथा उिगडताना िेखकाची जी कल्पनाशक्ती, कल्पकता आहे तयािा िवास्वी न्याय देणारा अिा सचत्रपिाचा शेवि आहे खरं तर हा शेविच सचत्रपिािा खूपवरच्या पातळीवर नेतो अि म्हंििं तरी चुकीचं ठरणार नाही.सदग्दशाकाने सचत्रपिासवषयी सिसहिेिं काहीिं अिं आहे -635 िेििा3 फोन कॉल्ि15 ईयिा ऑफ मॅरेजबि दे हॅव नॉि मेितका सविंगत कथा, अनाकिनीय योगायोग, चकचकीत व्यक्तक्तरेखा, सचत्रण आसण गाणी हॎात वषाानुवषे अडकू न पडिेल्या सहंदी सचत्रपिांपेक्षा प्रादेसशकभाषेतीि हा सचत्रपि आवजूान बघावा हॎात शंका नाही.कसवता फडणीिमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 33 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 34 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13नवप्रवाहभारत देश हा कृ सषप्रधान आहे पारतंत्र काळातीि पररसस्थतीमुळे शेतकरी अज्ञानी, कजाबाजारी, दररद्री, मागाििेिा झािा होता आसण अजूनही आहे. यामुळेचया िमस्या िक्षात घेऊन शेतकर् यांची बाजू मांडण्याि आसण तयांचे िंघिन करण्याि महातमा फु िे यांनीिुरुवात के िी. शेतकरी, शेतमजूर यांच्या हिाखीच्या पररसस्थतीचे तयांनी "शेतकर् यांचा आिूड’ याग्रंथात वणान के िे आसण या सठकाणी सशक्षणासशवाय पयााय नाही ही भूसमका परखडपणे मांडिी. शे-िव्वाशे वष ापूवी ‘शेतकर् याचा आिूड' सिसहणार् या महातमा फु िेंच्या पुस्तकामध्येही शेतकर् याचाकजाबाजारीपणा व तयाच्या हिाखीच्या पररसस्थतीचे भरभरून वणान आहे. शेकडो वष ापािून शेतीतोट्यातच होती म्हणून पररणामस्वरूपी तो कायमच कजाबाजारी रासहिा, हे िूयाप्रकाशाइतके स्पष्ट् आहे.शेकडो वष ापािून तो कजाबाजारी होता तर तेव्हा तो आतमहतया का करत नव्हता आसण आत्ताच गेल्याकाही वष ापािून तो आतमहतया का करतो? तयाचे उत्तर िाधे, िोपे आसण िरळ आहे. पूवी तोकजाबाजारी जरी अििा तरीही ‘भांडवि’ खाऊन जगण्याची तयाची िोय होती. जसमनीचा आकारबर् यापैकी होता. गोठ्यातीि गुराढोरांची िंख्याही मोठी होती. शेतात झाडांची िंख्या भरपूर होती.आमराई होती. तेव्हा कठीण प्रिंगी जसमनीचा तुकडा, गोठ्यातीि गुरेढोरे सवकू न, झाडे तोडून तो जगूशकत होता. आता मात्र हे भांडवि सवकू न खायचीही िोय सशल्लक नाही!आपल्या कथा, कादंबर् या व कसवतांमधून ग्रामीण जीवनाचे ममाभेदी व वस्तुसनष्ठ सचत्र रेखािणार् या बुिढाणा सजल्हॎातीि जानेफळ हॎा खेडेगावात राहणार् यािासहसतयक प्रा. िदानंद देशमुख हॎांनी सिसहिेिी "बारोमाि' ही कादंबरी शेतकरी व ग्रामीण जीवनाचा व्यापक वेध घेणारी आहे. हॎा कादंबरीिा २००४ चािासहतय अकादमी पुरस्कार प्राप्त झािेिा आहे. कृ षी व्यवस्थेतीि बदिांमुळे पारंपररक-आधुसनक अशा पेचात िापडिेल्या शेतकरी कु िुंबातीि िुसशसक्षत-िंवेदनशीि तरुणांच्या वाट्यािा आिेल्या भोगाचे यथाथा सचत्रण "बारोमाि' कादंबरीतून घडते. शेती, शेतीचे िध्याचे स्वरूप व तयातीि डोंगराएवढ्याअडचणी सनस्तरता सनस्तरता होणारी शेतकर् याची दमछाक देशमुखांनी एका िुसशसक्षत तरुणाच्या व तयाच्या कु िुंसबयाच्या माध्यमातून मांडिी आहे. वरसिसहिेल्या पसहल्या पररच्छेदात महातमा फु िे हॎांचा "शेतकर् यांचा आिूड’ हा ग्रंथाचा िंदभा घेण्यामागचा उद्ेश हाच आहे की इतके वषा उििून भारतीयशेतकर् यांचे प्रश्न होते तिेच आहेत सकं बहुना ते आणखी ज्विंत झािे आहेत."बारोमाि' हॎा कांदबरीचे कथानक अिे आहे: हॎा कादंबरीतीि मुख्य पात्र आहे- एकनाथ तनपुरे. एकनाथ हा एम. ए. बी. एड. झािेिा शेतकर् याच्या घरातवाढिेिा िुसशसक्षत तरुण आहे. तनपुरे कु िुंबात, एकनाथच्या व्यसतररक्त तयाची बायको अिका आहे. एकनाथच्या सशक्षणाकडे बघून अिकाने एकनाथशीिग्न के िेिे आहे. एकनाथचा िहान भाऊ मधु. आई शेवंतामाय अस्िि शेतकरीण आहे तर वडीि िुभानराव हाडामािाचे शेतकरी. या दोघांची थोरिी बसहणमंगिाक्का िग्न होऊन आपल्या िािरी आहे. नोकरीिाठी िाच देऊ न शकल्याने एकनाथ वसडिोपासजात शेती करु िागतो. धाकिा मधु सशक्षणात बर् यापैकीहुषार आहे, पण तयाचीही अवस्था बेरोजगारीपायी एकनाथिारखीच आहे. मात्र तो शेती न करता गुप्त धनाच्या शोधाथा आहे. "बारोमाि' ही कादंबरी के वळ एककथा निून सतिा अनेक प्रकारचे िामासजक कं गोरे िाभिेिे आहे. ही कथा चार सभंतींच्या आवारात घडत निून िामासजक पररसस्थती एकनाथ िारख्यांच्याआयुष्यावर सकती सवपररत पररणाम करते हॎाचे खरेखुरे वणान हॎा कादंबरीत आिेिे आहे. नोकरीतून समळणारं स्थैया व िुखािीनता शेतीमध्ये समळू शकतनिल्याने एकनाथची व तयाच्या कु िुंबाची होणारी घुिमि, कु ठेच मागा सदित निल्यामुळे अंधश्रदॎेकडे होणारी वािचाि, आसथाक स्थैयााच्या अभावामुळेभावाभावात सबघडिेिे िंबंध व सवस्कििेिी वैवासहक नाती, नोकरीिाठीच्या अिहायतेचा फायदा घेऊन पैिे घेणारे व फिवणारे नोकरीचे दिाि, यामहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 35 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13पररसस्थतीचा राजकीय फायदा घेणारे नेते आसण या िगळ्या गोष्ट्ींचा परस्परिंबंध देशमुखांनी फार चांगल्या पदॎतीनं मांडिा आहे. ही िंपूणा कथा बारामसहन्याच्या कािावधीत घडते. यात िहरी सनिगा, िावकार, बॅंका, भ्रष्ट् िरकार आसण तयांचे राजकारण, रोजंदारीवरीि गडी अिे िगळेच घिक आपापिीभूसमका अगदी चोख बजावतात.एकनाथच्या शेताचे वणान करताना िेखक सिसहतात -- "कल्याणीच्या मळ्यात उतरिेिी िांज भितीच व्याकू ळ, के सविवाणी वाित होती. ही उदाि िांजमनातून िगळ्या शरीरात पाझरत गेिी आसण तयामुळेच आपण अिे जडशीळ झािो आहोत, अिं एकनाथिा वाििं. बांधावरच्या वाकड्या सिंबाखािीनानूआजाच्या िमाधीच्या ओट्यािा तो िेकू न बििा होता. नांगरून िाकिेल्या िमोरच्या शेताकडे पाहात होता. हॎा जसमनीत मागच्या वषी उतपादनखचाहीविूि झािा नाही. तरी आपण दरिाि मशागत करतोच. मागच्या दहा-पंधरा वष ात चांगिी सपकिी ही माती. रािायसनक खत नवीन सनघािं होतं. तया खतानेनव्हाळीचे नऊ सदवि िाजरे के िे. आधुसनक िंकररत सबयाणं आिं, खते आिी. नाजुक हळव्या सपकाच्या िंगोपनािाठी कीिकनाशकं आिी. उतपन्न वाढिं.पण उतपादनखचाही वाढिा. ऐरणीच्या घाती खचााची जुळवाजुळव करताना नाकी नऊ येऊ िागिे. िुगीच्या सदविात पीक हाती आिं की ताबडतोब माके ििाजाऊ िागिं. कारण कजााची फे ड करण्यािाठी, व्याजाची गती थांबवण्यािाठी ते ताबडतोब सवकण्यासशवाय पय ाय रासहिा नाही. हंगाम येऊन गेिा तरी अंबारररकामे. पेव विाण. कणग्यात फक्त िािचंदापुरते दाणे..'ही कादंबरी ही एकनाथची कथा िांगता िांगता आपल्या शेतीसवषयक प्रश्नावर उत्तरे शोधायिा आसण असधक मासहती समळवायिाही खूप मदत करते. एककादंबरी वाचता वाचता आपण शेतकी सवषयाचा अभ्याि करतो आहोत अिेही वािून जाते. हॎातीि काही मुद्े पहा:१) आबाजीच्या शेतीिंदभ ातीि सवचारांतून "पायखताचे' महत्त्व तयांनी स्पष्ट् के िे आहे. पायखत म्हणजे शेतात एकिारखा माणिांचा वावर आसण माणिांचावावर अिल्याने अनेक अडचणी वेळीच िक्षात येतात, हे महत्त्व आबाजींनी पिवून सदिे आहे.२) चांगिी मशागत, मजुरीचा प्रश्न व खचा यािाठी यंत्रांचा वापर गरजेचा आहे, हे पिवून देण्यािाठी "बारोमाि'मध्ये "चाफकिर' या शेती यंत्राचा उल्लेखआिा आहे.३) शेतीची नासपकता दूर करण्यािाठी िेंसद्रय व शेणखताचा वापर यािंबंधीचे कादंबरीतीि भानुदाि पािीि यांचे शास्त्रशुदॎ सवचार मागादशाक आहेत. "स्वच्छशेत' ही मानसिकता बदिून काडी-कचरा कु जू देण्याचे महत्त्व ते स्पष्ट् करताना सदितात.५) डॉ. ियाजीराव वखरे यांनी शेतकरी मेळाव्यात समश्रशेतीचे महत्त्व स्पष्ट् के िे आहे. तया वेळी तयांनी उदाहरणादाखि एक ताि तुरीचे आसण दोन ताि इतरसपकांचे घेण्याचा िल्ला सदिा आहे.६) समश्रशेतीप्रमाणेच पारंपररक शेतीिा पयााय म्हणून वनशेती व सनिगाशेती करता येते, यावरही "बारोमाि'मध्ये चच ा आहे.७) वनशेतीिंदभ ात श्यामभाऊ गट्टाणी यांचे स्वानुभव अिे आहेत, "बोरं, आवळा, सचंच, िागवान, आंबा, िीताफळ अशा झाडांचा उपयोग आपण करूशकतो. एकरी एक िाख आवळ्याचे उतपन्न घेणारे शेतकरी आम्ही जळगाव भागात पासहिे आहेत.' या उल्लेखातून सपकाचे महत्त्व व मागणीनुिार उतपादनेघेणे आवश्यक अिते, हे स्पष्ट् होताना सदिते. तिेच, श्यामभाऊ गट्टाणी यांचे जसमनीचा पोत, हवामान व जिसिंचन योजना यािंदभ ातीि सवचारही उद्ोधकआहेत.८) देशमुखांनी "पणन' या शेतीसवषयक मुद्धयाशाचाही सवचार के िेिा आहे. शेतीमािाची योग्य िाठवणूक, वाहतूक व योग्य वेळी सवक्री होणे गरजेचे अिते.ग्रामीण भागातीि मािािा थेि बाजारपेठ उपिब्ध होणे गरजेचे आहे, तेव्हा िमूहकायााने स्वयंसवक्री कें द्रे िुरू करता येतात, अशा प्रकारच्या "सचंच पररवार' यामहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 36 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13िंस्थेचा उल्लेख कादंबरीत के िेिा आहे. स्थासनक पातळीवरच्या अशा उपक्रमांमुळे प्रवािखचा वाचसवता येतो. शेतीमािाची िाठवणूक व सवक्रीच्यातंत्रज्ञानािंदभाात कृ षी उतपन्न बाजार िसमती व गॅि कराराचाही उल्लेख के िा आहे.कादंबरीच्या अभ्यािांती अिा सनष्कषा सनघतो की कजाबाजारीपणा व तयातून येणारी वैफल्यग्रस्तता हे शेतकर् यांच्या आतमहतयेचे मुख्य कारण आहे. याआतमहतयेच्या प्रश्नातून मुक्त होण्यािाठी शेतकर् यांच्या मािािा हमीभाव हाच कायमस्वरूपी उपाय आहे. तयािाठी शेतकरी िंघिनेच्या माध्यमातून शेतकीचळवळ फोफावणे गरजेचे आहे व अशा चळवळीचे नेतृतव एकनाथिारख्या ग्रामीण भागातीि िुसशसक्षत तरुणाच्या हाती अिणे आवश्यक आहे, अिेिेखकाने "बारोमाि'मध्ये िूसचत के िे आहे."बारोमाि'िेखक - प्रा. िदानंद देशमुखसकं मत १७५ रुपये,पाने ३४९,प्रकाशक कॉंसिनेन्िि प्रकाशनयशवंत काकडऋतुगंधप्रसतसक्रयाऋतुगंध फारच छान आहे. अंकात सवसवध िदरे अिुन तीवाचनीय आहेत. आपिा उपक्रम िुंदर आहे.- िुनीि पािकर ( िकाळ समडीया ग्रुपमधीि वात ाहार )महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 37 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13फे रारीचं चॉकिेि !फे रारीचं चॉकिेि! आता तुम्ही म्हणाि की अहो फे रारीची गाडी आहे... झाल्याि िोपी,िी-शिा, घड्याळ अिे मचांडाईज के िेल्या वस्तू आहेत. पण फे रारीचं चॉकिेि?? हे कायनवीन?तयाच काय झािं की आमच्या ओळखीच्या एकांकडे तयांच्या मुिीचा वाढसदवि होता.तया सनसमत्ताने माझे तयांच्याकडे जाणे झािे. मध्यमवगीय म्हणजे खाऊन-सपऊन िुखीकु िुंब. मुिगी नववी - दहावीतिी. िंध्याकाळी घरच्यांबरोबर वाढसदवि िाजराकरण्याआधी शाळेतून येताना मॅकडोनाल्ड्ि मधे शाळेच्या ग्रूपबरोबर पािी करूनआिेिी. घरी आई-बाबा, आजी, काका-काकू आसण भावंड यांच्या बरोबर औक्षण आसणके क... पुतणीिा आवडतो म्हणून काकी सतच्या आवडीचा के क घेऊन आिी होती. आईने आसण आजीने औक्षण के िे... आसण मग काकीने आणिेिा के ककापून झाल्यावर सतने आईिा, आजीिा आसण काकीिा के क भरविा. सतिा परत के क भरवताना काकीने के कवर खोविेिे चॉकिेि काढिे आसण सतिा तेदेत म्हणािी, "अग तुिा आवडतो ना म्हणून फे रारीच्या चॉकिेिचा के क आणिा. तुिा आवडिा ना?'... "होSS... थॅंक यूSSS काकी' अिे म्हणत पुतणीकाकीच्या गळ्यात पडिी.फे रारीचं चॉकिेि!! मी दचकिोच. म्हणून वळून पाहीिे तर काकी पुतणीिा "फे रेरो-रोशे' देत होती. मिागम्मत वाििी. अहं... जर तुम्हािा वाित अिेि की मिा हॎात कोणता अडाणीपणा वािल्यामुळे गम्मतवाििी अिेि तर ते चुकीचे आहे. काकीच्या उच्चारांपेक्षा फे रारीचे चॉकिेि आणण्यामागचे काकीचे प्रेमजास्त महतवाचे होते. पण तयाच बरोबर अजून एक गोष्ट् प्रकष ाने जाणवत होती... जागसतक बाजारपेठेततयार झािेिी नवीन शक्ती - भारतीय मध्यमवगा !काही वषाांपूवी जगातीि अथा आसण िमाज शास्त्रज्ञांच्या मते फक्त भारतच नव्हे तर आसशयाखंडात१९७० च्या दशकात िोकिंख्येचा सवस्फोि होऊन दुष्काळ पडेि. िोकांची अन्नान्न दशा होईि. याचवेळी प्रकासशत झािेल्या "फे समन १९७५" या पुस्तकात सवल्यम पॅडिॉक आसण पॉि पॅडिॉक या द्वयींनीया दुष्काळाची कारण-मीमांिा के िी होती. यातीि एक प्रमुख कारण होते भारत आसण चीन यांची वाढतीिोकिंख्या. आज हीच िोकिंख्या भारत आसण चीन िारख्या देशांची ताकद आहे. आज भारताकडेजगातीि िगळ्यात जास्त काम करणारे िोक आहेत. िंगणक क्षेत्रात आसण िगळ्याच िेवा क्षेत्रात भारतआघाडीवर आहे. भारतीयांच्या हाती पैिा खेळतो आहे.पूवी जे ब्रॅण्ड्ि फक्त परदेशात समळायचे सकं वा अव्वाच्यािव्वा सकं मत देऊन कस्िम शॉप मधे समळायचे ते आज भारतात गल्लीच्या कोपर् यावरही समळूिागिे आहेत. जगभरातीि वेगवेगळे ब्रॅंड्ि आज भारतीय ग्राहकांिमोर हात जोडून आमचे प्रॉडक्ट्टि घ्या म्हणून उभे आहेत. २०१० िािी भारतात ७०रोल्ि-रॉइि सवकल्या गेल्या... २०११ मधे िॉंच झािेल्या फे रारीचा येतया २-३ वष ात भारतात १०० गाड्या सवकण्याचा मनिुबा आहे... मसिासडि बेन्झआसण बीएमडब्िू बद्ि बोिायिाच नको. जी कथा गाड्यांची तीच इतर कॉस्मेिीक्ि (िॉररयि, मेसबसिन, फे िेि, रॅवेिॉन), कपडे (सिवाइि, अमाानी,महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 38 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13रॅंगिर, गॅप, िॉमी सहिसिगर, िी-कू पर), स्पोिाि वेअर (आसददाि, नाईकी, नॉथा-स्िार), फॅ शन ब्रॅंड्ि (गुची, विााचे, प्राडा), प्रवािी बॅग्ि (िॅमिोनाईि,युएि पोिो) या िारख्या वस्तूंची. या पैकी सकतीतरी ब्रॅंड्ि ची नावे आज भारतीयांना घेता येत नितीि पण ते सवकत घेण्याची ऎपत नक्कीच आहे.या िगळ्या पाश्वाभूमीवर मिा “फे रारीच्या चॉकिेि” चेकौतुकच वाििे...िुधीर सनखागेऋतुगंधप्रसतसक्रयाI was eagerly waiting for new RG....and I am not disappointed ....Great job....नवीन ऋतुगंधचा अंक पाहून खूपच मस्त वाििे. किासवष्कारची कल्पना एकदम रुचिी. तयाचप्रमाणे नवप्रवाहनवप्रवाह' हे नवीन िदर छान आहे. सवशेष आवडिेिे काही िेख म्हणजे - चुअकिेिे गसणत, होळी - एक वेगळारंग, पेंसििीच्या चार रेघोट्या. तयाचबरोबर नावेही एकदम कल्पक आहेत.Well done RG team, All my best wishes with you....Keep it up....- कौस्तुभ पिवधानमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 39 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13शब्दक्रीडा - २१ २ ३ ४ ५ ६७ ८ ९ १०११ १२१३ १४ १५१६ १७१८ १९ २०िवाप्रथम शब्दकोडे िोडवणार् या वाचकािाठीखाि बसक्षि!!उत्तरािाठी पहा ऋतुगंधचा पुढीि अंक...२१ २२ २३ २४ २५ २६२७ २८ २९ ३०३१ ३२आडवे शब्दः१. आकार-ऊकार नििेिी पाचशे वषां जुनी एका बादशहाची राजधानी.७. बरणीतिा सप्रयकर.८. उदू ा '-ने', मर् हािी सपता.९. चूक, गफित, गोंधळ.११. जोरात बोिून के िेिा उपदेश?१२. सढम्म न हिणारा डोंगर.१३. सतर् हाईत.१५. मडक्यातिा चांगिा सकल्ला.१६. अिणे निणे१९. हातपुिण्याचे कापिाचे िामान?२०. ज्यािा वा म्हिल्याि िंचाई होईि अिा नवोसदत.२१. िंमतीची गैरहजेरी.२३. थाळीसवशेष२५. अंकु र२७. गाय खाते ते.२९. ताबडतोब फू ि.३१. दोनदा घाण आल्याने झािेिी भावना.३२. दोनदा दुखल्याने आिेिी आस्था.उभे शब्दः१. देविुदॎा ज्याचा घात करतो अिा.२. शंकर, काढून घे.३. दडपण.४. ख, सवह.५. बोंब, मारामार, तक्रार.६. आकाशात, सजन्यावर आसण शेअर बाजारात वारंवार होणारी सक्रया.१०. एका सचत्रपिाच्या नावातिे गाव.११. प्रकष ाने अििेिे अवडंबर.१४. बीजगसणतातल्या अक्षरांपािून बनिेिे व अवघड प्रश्न सवचारणारे अमानव.१५. िहृदय फू ि.१६. जात आसण िोळीच्या मधिी?१७. तारू.१८. िुरावि.१९. कापूि.२२. अभाकाचे कुं ति.२४. न वाकणारा.२६. कसणदार.२८. सवशेषणािा िोकािा नेणारा काळोख.३०. दुखणारी चुगिी.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 40 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13शब्दक्रीडा १ चे उत्तरः१ श्री२ ग णे३ शा४ य५ न मः६ सव७ व ळू८ का व ड९ अ जधा१० ि हा न११ अ ध्या य१२ न१३ र व र१४ म य त१५ मा ि१६ िं ग न म त१७ प र व१८ श ता ध्या१९ रर म२० ता न२१ वा त२२ ड२३ म ण२४ व िु२५ िे न मळ२६ ता री ख वा र रुश्री. असनि जोशी यांनीअचूक व ितवर उत्तरसदल्याबद्ि असभनंदन!महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 41 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13पौसणामेच्या रात्री आकाशात अधााच चंद्र का ?(बाबरी मसस्जद सनकाि, भारतातिी तणावपूणा पररसस्थती, धम ावरून भांडण, िोकांवर मत व्यक्त करण्यावर बंदी - या पररसस्थतीत िुचिेिी ही कसवता )एक अखंड होतं भारत वषा,सजथे सिंधू, गंगा, यमुना एकत्र नांदत होतया |पण आता सिंधू, काश्मीर बघण्यावर मृतयूचं िावि का?पौसणामेच्या रात्री आकाशात अध ाच चंद्र का? || १ ||याच भारत भूमीवर घेतिे प्रभू सवष्णूने दहा अवतार,सकतयेक दानवांचा इथे तयांनी के िा आहे िंहार |पण आता चहूकडे पिरिेल्या दानवाना दशावतार तरी पुरतीि का?पौसणामेच्या रात्री आकाशात अध ाच चंद्र का? || २ ||सजथे जगातीि श्रेष्ठ िंस्कृ ती नांदत होती आनंदात,सजथे अनेक धमाांचे िोक एकत्र नांदत होते िुखात |आज इथिेच धमा एकमेकांच्या रक्तािा हपापिेिे का?पौसणामेच्या रात्री आकाशात अध ाच चंद्र का? || ३ ||िावि आहे इथे िोकांवरती असतरेकी हल्ल्याचं,िाध्या सनकािानंतर, उफाळणार्या दंगिीचं |ितत मृतयुच्या छायेत वावरत जीवनाचा आनंद उपभोगायचा का?पौसणामेच्या रात्री आकाशात अध ाच चंद्र का? || ४ ||िोकतांसत्रक देशामध्ये िोकांवर मात्र अनेक बंधने आहेत,बल्क एिमेिवर िुदॎा, िध्या तरी बंदी आहे |स्वत:चं मत मांडण्यावरिुदॎा इथे इतकी बंधने का?पौसणामेच्या रात्री आकाशात अध ाच चंद्र का? || ५ ||िोकतंत्र देशात आपल्याकडे मतदानाचा असधकार आहे,चांगल्या नेतयांना सनवडून देण्याचं प्रतयेकाचं कताव्य आहे |देशाची अब्रू मातीत समळवणार्या, नेतयांना थोडी तरी चाड आहे का?पौसणामेच्या रात्री आकाशात अध ाच चंद्र का? || ६ ||महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 42 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13नको वाितंय चंद्रािा भारतवष ावरून जायिा,पापांच्या ज्वािांचा त्राि होतोय शीति छाया देणार्या चंद्रािा |पण मग अिे अिताना हे अधे तरी दशान का?पौसणामेच्या रात्री आकाशात अध ाच चंद्र का? || ७ ||अजून आहे भारतवष ात सशल्लक जात मानवाची,ज्यांना आहे चाड आपल्या असस्ततवाची, कताव्याची |जरी वाहत अितीि नयाशा कमा पापी दानवांच्या,प्रयतन चािू आहे भारतवषाात माणुिकी सिकसवण्याचा |अशा िढणार्या मानवािा आशेच्या सकरणांची गरज आहे,म्हणूनच पौसणामेच्या रात्री आकाशात अजून अधाा तरी चंद्र आहे || ८ ||सवभव जोगळेकरमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 43 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 44 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13अिेही म्हििे जाते. अशा व्यक्तींच्या स्वादुसपंडांत 'Insulin' तयारच होत नाही, तयामुळे तयांना रोज “Insulin' िोचूनच घ्यावे िागते. तयासशवाय जगणे,तयांना के वळ अशक्य अिते.दुिर्या प्रकाराि Type-II म्हणतात. तयाचेच दुिरे नांव आहे Non Insulin Dependent Diabetes Mellitus (NIDDM). हॎा व्यक्तींच्या स्वादुसपंडांत'Insulin' तयार होत अिते. परंतु, एकतर ते पुरेिे निते सकं वा काही कारणांमुळे तयार झािेिे 'Insulin', योग्य तया मात्रेत शरीराच्या पेशींपयांत पोहचू शकतनाही. अशा व्यक्तींना 'Insulin' चे इंजेक्शन देण्याची गरज निते. िाधारणपणे वयाच्या ४० शी नंतर हॎा सस्थतीची जाणीव होते.आयुवेदांत प्रमेह या गिांतीि शेविचा आजार म्हणजे मधुमेह. प्रमेह म्हणजे बहुमूत्रता. तिेच असधक घाम. यांतीि प्रमेहाचे आणखी २० भाग आयुवेदाने के िेआहेत, ते मूत्राच्या रंग-रूपावरून. कफ सवभागांत १० भाग, सपत्त सवभागांत ६ भाग, तर वात सवभागांत ४ भाग आहेत िवाांत शेविचा मधुमेह. यावगीकरणांत मधुमेह शेविचा अिल्यामुळे, हा रोग त्रािदायक मानिा जातो.मधुमेहाची बाधा होण्याचे आणखी एक कारण आहे ते म्हणजे ताण-तणावाचे आयुष्य जगावे िागणे. मानसिक ताणामुळे, स्वादुसपंडाच्या पेशींवर एक प्रकारचेआवरण िाठत जाते.आतां 'Insulin' जरी तयार झािे तरी ते कमी प्रमाणांत रक्तांत समिळते. पररणामत:, रक्तांत हजर अिूनही, ग्िुकोज िाखरेचे उजेतरूपांतर होऊ शकत नाही. म्हणजे रक्तातीि िाखरेचे प्रमाण वाढिे अिणार आसण तयाच बरोबर शरीरांत उजेची कमतरता भािणार. तया व्यक्तीिा कायमगळून गेल्यािारखे वािणार.योगािने, मुद्रा, बंध आसण प्राणायाम यांच्या सनयसमत िरावामुळे मधुमेही व्यक्तींच्या सस्थतीत बदि होऊ शकतो. हॎा गोष्ट्ींमुळे, दोन वेगवेगळ्या मागाांनीआरोग्य िुधारु िागते. काही आिने, मुद्रा आसण बंध शरीरातीि अवयवांवर कधी धन दाब देतात तर काही ऋण दाब सनम ाण करतात. हॎा सक्रयांमुळेअवयवांच्या रक्तपुरवठ्यातीि अडचणी दूर होण्याि मदत होते आसण रक्त पुरवठा िुधारल्यामुळे तया अवयवांचे आरोग्य िुधारते.प्राणायामांत श्विनावर िक्ष कें सद्रत के िे जाते. अनुिोम -सविोम, भ्रामरी, उज्जायी यािारख्या प्राणायामांत श्विन िंथ होऊ िागते. श्विन आसण मनाचाअगदी जवळचा िंबंध अिल्यामुळे श्विनाबरोबर मनही शांत होऊ िागते, ताण-तणाव कमी होऊ िागतात. िाहसजकच यातून अवयवांचे आरोग्य िुधारण्यािमदत होते. यापैकी अनुिोम-सविोम प्राणायामामुळे, स्वादुसपंडाच्या पेशींवर िाठिेिे आवरण सवरघळू िागते अिे िंशोधकांना जाणसविे आहे.मधुमेहाने बासधत व्यक्तींना रक्तातीि िाखर जाळण्यािाठी व्यायाम करायिा िांसगतिे जाते. िाधारणपणे चािणे, पळणे, िेकडी चढणे, पोहणे, Aerobicsअशा प्रकारातून जरूर फायदा होतो. तयाचबरोबर पोिाची हािचाि करणारी / होणारी आिने के िी तर स्वादुसपंड आसण इतर अवयवांचे आरोग्य िुधारु िागते.पररणामत: औषधांची मात्रा (डोि) कमी होऊ शकते. अथाात ही मात्रा (डोि) सकती आसण कशी कमी करायची हा सनणाय िवास्वी तया व्यक्तींच्या डॉक्िरांनीघ्यायचा अितो.तिे पासहिे तर मधुमेही व्यक्ती िवािामान्य आरोग्यािाठी योग्य अशी िवा आिने करु शकते. फक्त अन्नमाग ाच्या अवयवांिाठी योग्य आिने तयांनी अवश्यकरावी. पोिाच्या हािचािींिाठी खािीि आिने फायदेशीर ठरतीि.पवनमुक्तािन, हस्तपादािन, वक्रािन अथवा उत्तान वक्रािन, अधा मतस्येन्द्रािन, उष्ट्र ािन, मयूरािन, भुजंगािन, धनुरािनआसण पुढीि मुद्रािुदॎा उपयोगी ठरतीि: तडागी मुद्रा, उड्डडीयान, असग्निारतर ही काही आिने / बंध, नसिकासवरसहत कं ठस्थ ग्रंथीिाठी (Thyroid) उपयोगी ठरतीि. या ग्रंथी, शरीराच्या चय-अपचय व्यवस्थेवर िक्ष ठेवतात. -िवाांगािन, मतस्यािन, सजव्हा बंध, सिंह मुद्रा शरीर आसण मन यांच्या पूणा सवश्रांतीिाठी शवािन अथवा चैतन्यािन उपयुक्त आहे.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 47 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13बर्याच वेळा मधुमेहाच्या व्यक्तीना मिावरोधाचा त्राि अितो. पोिाचा वापर अििेिी योगािने के ल्यावर हा त्राि कमी होत जातो.ब्रह्-मुद्रेमुळेिुदॎा कं ठस्थ ग्रंथी (Thyroid ) चे आरोग्य िुधारण्याि मदत होते आसण हॎा ग्रंथींचे आरोग्य िुधारल्यामुळे, तया व्यक्तीचे वजन शरीरयष्ट्ीच्याप्रमाणांत सस्थर होते.वर म्हिल्याप्रमाणे, प्राणायामाच्या अभ्यािामुळे मन शांत होते, श्वाि िंथ होतो, (तेवढीच फु फ्फु िािा आसण हृदयािा सवश्रांती समळते). अनुिोम-सविोममुळेस्वादुसपंडाच्या पेशींवर आिेिे आवरण सवरघळू िागते तर 'Rabit Breathing (िशािारखे श्विन)' हॎा सक्रयेमुळे पोिाच्या अवयवांवरीि दाब थोडािावाढसविा जातो.आिन, मुद्रा, बंध आसण प्राणायामाच्या सनयसमत िरावामुळे, शरीरातीि जठर, यकृ त, स्वादुसपंड, प्लीहा यािारख्या अवयवांचे आरोग्य िुधारते आसण तयांचेकाया उत्तम होऊ िागते. पररणामत: मधुमेहावरीि औषधांची मात्रा कमी होऊ शकते, इतर इंसद्रयांच्या तक्रारींचे िंदेश सवनासविंब शरीराच्या िंरक्षणव्यवस्थेकडे तवररत िोपसविे जातात आसण रोग प्रसतकारशक्ती वाढते.िंदभा:१. ि.प्र. सनंबाळकर िरांची पुस्तके :अ. आरोग्यािाठी योगब. प्राणायामप्रफु ल्ल पेंढरकरक. Yoga for Diabetes२. डॉ .श्रीकांत, डॉ. नागेंद्र आसण डॉ. नागरतना यांचे पुस्तक:Yoga for Diabetesमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 48 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13शास्त्राधाररत गृहरचना वास्तुशास्त्र एक सवज्ञानपृथ्वीचे असस्ततव जवळ जवळ िाडे िहा करोड वष ापािून आहे अिा शास्त्रज्ञांचा अनुमान आहे. मानव व इतर चिअचिांचे असस्ततव ३० िाख वषाांपािूनआहे. रामायण काळ आपण १० िाख वषा पूवा मानतो. तिेच महाभारत काळ ५ हजार वषा पूवा मानिा जातो. हजारो वष ापूवी प्राचीन ऋषी मुनींनी कठोरपररश्रम करून अनुभव व दूरदृष्ट्ी ठेवून मानवच्या कल्याणािाठी वास्तूशास्त्राची सनसमाती के िी. तया काळी िामान्य माणूि सवज्ञानाची पररभाषा जाणत नव्हताम्हणून या ऋषीमुनींनी प्राचीन शास्त्रांना अध्यासतमक रूप सदिे. िामान्य माणिािा हे शास्त्र िमजावे व ते आतमिात करून तयाने आपिे जीवन िुख, शांती,िमाधानात व्यतीत करावे हा तयामागीि दृष्ट्ीकोन होता.वास्तू शास्त्राचा मुख्य आधार म्हणजे िमतोि व िंतुसित ऊज ा. सनिग ाच्या सनयमािा अनुिरून,माणिाच्या शरीरािा अनुकू ि सनयमांचे पािन करून भवन सनमााण करण्याच्या शास्त्रािा वास्तूशास्त्रम्हणतात. या शास्त्रात प्रकृ तीत अििेल्या िवा वस्तूंचा, सवश्वात अििेल्या िवा ज्ञात, अज्ञातउजाांचा सवसवध शक्तींचा, अवकाश मंडळांचा ब्रम्हांडात येणार्या वैसश्वक सकरणांचा व या िवागोष्ट्ींमुळे होणार्या पररणामांचा सवचार या शास्त्रातीि मूळ सिदॎांतात के िा जातो. या शास्त्रानेमनुष्याच्या जीवनात िुख, शांती, िमृदॎी आसण आरोग्य प्राप्त होऊन तयाने या पृथ्वीतिावर तयाचेकताव्य पूणा करावे या सवचाराने हे शास्त्राची सनसमाती के िी आहे.या शास्त्राकडे नवीन सपढीने वैज्ञासनक दृष्ट्ीने बघावे याकररता यातीि वैज्ञासनक सिदॎांत िोकांपयांत पोचवणे गरजेचे आहे. पंचमहाभूतांपािून िृष्ट्ी सनम ाण झािीआहे. याच पाच ततवांपािून मनुष्य जीवन सनम ाण झािे आहे, तयातच मनुष्याचा सवकाि होतो व तयातच मनुष्याचे सवघिन होते. पृथ्वीतिावरचे कु ठिेही कायापंचमहाभूतावर अविंबून अिते. ही पाच महान ततवे, अष्ट् सदशांचे गुणधमा व तयांचा परस्परांशी अििेिा िंबंध व तयाचा मानवी शरररावर व वास्तूवरहोणार्या पररणामांचा अभ्याि करून या शास्त्राची सनसमाती झािी आहे. यासशवाय या शास्त्राचा मुख्य आधार म्हणजे प्रकाश शिाका होय. या प्रकाशशिाकातीि िात सकरणांवर मुख्य दोन सकरणांचा प्रभाव अितो. १)अतीनीि सकरण (Ultra Voilet Rays) २) िाि सकरण (Infra Red Rays)अव ाचीन सवज्ञानाने या सकरणांचा शोध िाविा आहे, परंतु वेद पुराण व शास्त्राच्या प्राचीनवाडःमयात िप्त सकरणांच्या शिाकांचे िंदभा िापडतात. मनुष्य शरीर व वास्तूवर या सकरणांचाप्रभाव अितो. यापािून डी जीवनितव शरीरािा समळते. प्रातः काळी Ultra Voilet Rays चाप्रभाव असधक अितो. ही सकरणे मानवी मन व चेतािंस्थेकररता िाभदायक अितात म्हणूनवास्तुशास्त्रात पूवा सदशा बि, शक्ती व बुदॎीची सदशा मानतात. मानवी बुदॎी व चेतािंस्था हेसवयाशुत चुंबकीय व सवयाशुत रािायसनक प्रसक्रयांचे समश्रण आहे. िूय ाचे Ultra Voilet Rays जेंव्हापाण्यातून प्रवासहत होतात तेंव्हा या प्रसक्रया गसतमान होतात ही सकरण जेंव्हा परावतीत होऊनमानवी शरीरावर पडतात तेंव्हा बुदॎी व चेतािंस्था कायाान्वीत होतात म्हणून मानवाच्या िवाांगीणसवकािािाठी Ultra Voilet Rays ची खूप मदत होते आसण म्हणूनच ईशान्य सदशेिा पाणीअिावे अिे शास्त्र िांगते. जेव्हा ईशान्येकडीि जिस्त्रोतात िूयासकरण पडून तयाचे ध्रुवीयकरण(Polarization) होते आसण तयामुळे मनुष्याची बुदॎी व चेतािंस्था काय ासन्वत होतात.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 49 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13ज्याप्रकारे TV ऍंिीना िीव्ही स्िेशनहून येणारे तरंग ग्रहण करून प्रिारण करतो तयाच प्रमाणे आपिी वास्तू ऐिीनाचे काम करते.वास्तू सनमााण करते वेळी म्हणूनच सवसवध शास्त्रं व सनयमांचा सवचार के िा जातो. यात मुख्य गुरुतवाकषाण, िूयाभ्रमण पथ, िौर उज ा, चुंबकीय िहर, उत्तरेकडूनयेणारी जैसवक ऊज ा, पूवेकडीि येणारी प्रासणक ऊज ा, वैसश्वक सकरण, मूिकण, जीवशास्त्र, भौसतकशास्त्र, भूगभाशास्त्र, अंतराळाची व ब्रम्हांडाची रचना,अध्यातम अश्या सवसवध ज्ञात, अज्ञात ऊजाांचा सवचार यांचा िमावेश आहे.िृष्ट्ीत सनरंतर पररवतान होत अितात आसण सतच्या हॎा पररवतानाचा, गतीचा तिेच सवसवध ऊजाांचा सवचार करून वास्तू सनसमाती वास्तू शास्त्रच्या सनयमांचे पािनकरून के ल्याि मानव जातीि नक्कीच फायदा होईि.डॉ.सशल्पा चांदोरकरD.VSc(Doctor of Vastu Science)ऋतुगंधप्रसतसक्रयाखूप असभनंदन!! ऋतुगंधाचा गंध, मनािा िुखावणारा, हळु वारकरणारा आहे. िंपादक मंडळ िदस्य यांचे असभनंदन!!- डॉ. माधवी खरात, पुणेमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 50 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13सकिसबिमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 51 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13माझी सचत्रकिाईशम करंजीकर ( वय ११ वषा )मानि रायदुगा ( वय 9 वषे )महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 52 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13वाढसदविाच्या शुभेच्छा !!ईश्वरी करंजीकर - 9 मेसच. ईश्वरीि वाढसदविाच्या खूप खूप शुभेच्छा आसण शुभाशीवााद !आई, बाबा आसण ईशम दादाकडूनमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 53 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13ितय आसण सवश्वािस्वामी सववेकानंद िहानपणी असतशय व्रातय होते. ितत काही ना काही खोड्या करत रहाणे हा तयांचा नेमच झािा होता. तरी तयांची आई भुवनेश्वरी देवीतयांना ितत कोणतया ना कोणतया कामात गुंतवून ठेवत अिे की जेणेकरून िहानग्या नरेंद्रची उज ाशक्ती योग्य कामात कारणी िागावी. नरेंद्रिा गुंतवूनठेवण्यािाठी तयांची आई तयािा पुराणातल्या बोधपर कथा िांगायची. तयातल्या उपदेशांचा अंसगकार नरेंद्रने नकळतपणे करण्याि िुरूवात के िी. तयाचउपदेशांपैकी महतवाचा उपदेश म्हणजे "ितय आसण सवश्वाि'. "जोपयान्त कोणतयाही गोष्ट्ीची ितयता पित नाही तोपयान्त तयावर सवश्वाि ठेवू नये'नरेंद्र आसण तयाचे समत्र दररोज तयांच्या शेजारी रहात अििेल्या चौधरी बाबूंच्या अंगणात खेळायचे आसण खूप दंगामस्ती करायचे. तया अंगणात एक मोठे झाडहोते. तया झाडावर चढणे, तयाच्या फांयाशांवर झोके घेणे, फांयाशाआड िपाछपी खेळणे अिे खेळ ते खेळत. चौधरी बाबू दुपारी सनवांतपणे आराम करायचे आसणतयाच वेळी ही मुिे अंगणात येऊन मस्तीिा िुरूवात करायची. चौधरी बाबूनी तयांना अनेकदा िमाजाविेपण ही मुिे तयाना बधेनात. शेविी िवा उपायांना थकू न तयानी एक शक्कि िढविी.दुिर् या सदवशी जशी मुिे अंगणातल्या झाडावर खेळायिा िागिी तिे ते घराबाहेर आिे. तयानी पासहिेकी आज हॎा मुिांमध्ये नरेंद्र नाही. मग ते िगळ्या मुिांना म्हणािे, "अरे मुिानो हॎा झाडावर एक खूप दुष्ट्भूत राहायिा आिे आहे आसण जो कोणी हॎा झाडापाशी जाण्याचा प्रयतन करतोय तयािा हे भूत मानगुिपकडून ििकवून िाकत आहे.' हे ऐकताच िगळ्या मुिांची घाबरगुंडी उडािी आसण तयांनी सतथून पिायनके िे. चौधरी बाबू आनंदाने वामकु क्षी घेण्यािाठी घरात परतिे.थोड्या वेळानंतर नरेंद्र आपल्या समत्रांना शोधत चौधरींच्या अंगणात आिा. तयािा तेथे कोणीच सदििे नाही. तरीनेहमीप्रमाणे तो तया झाडाच्या अंगाखांयाशावर खेळू िागिा. तयाचे हे बागडणे तयाच्या एका समत्राने पासहिे आसण तयानेदुरुनच ओरडून आधी झािेिा िगळा प्रकार तयािा िांसगतिा.तेव्हा नरेंद्र तयाच्या समत्रांना म्हणािा, "तुम्ही कोणी ते भूत पासहिे का?' िगळे एकािूरात म्हणािे, "नाही'. तयावर तोउत्तरिा, "जर तुम्ही स्व:त तया भुतािा पासहिे नाही तर कोणाच्याही बोिण्यािा भुिून तुम्ही अशा गोष्ट्ींवर सवश्वाि किाठेवता ? भूत मुळात अितंच नाही, ते आपल्या मनात अिते, भीतीच्या रूपाने. मी इतका वेळ इथे खेळत आहे मिा तरकाहीच झािे नाही. जर इथे ते अिते तर आतापयान्त तयाने मिा ििकविे अिते. हो ना ?' िगळ्या समत्रांना तयाच्याम्हणण्याची खात्री पििी आसण एक एक करून िगळेजण तया झाडावर चढिे आसण तया भुतािा शोधू िागिे पण सतथेकोणीच िापडिे नाही. अशा प्रकारे तयांच्या मनातिी भीती दूर झािी आसण ते नेहमीिारखे तया झाडावर दंगामस्ती करूिागिे.हाच नरेंद्र जेव्हा मोठा झािा आसण स्वामी सववेकानंद म्हणून जगािमोर आिा तेव्हाही ते िदैव म्हणत, "पुस्तकात सिसहिे आहे म्हणून तयावर सवश्वाि ठेवूनका, कोणी िांगत आहे म्हणून सवश्वाि ठेवू नका, जोपयान्त एखायाशा गोष्ट्ीची ितयता तुम्ही अनुभवत नाही तोपयान्त तयावर पूणा सवश्वाि ठेवू नका.( सनसखिानंद स्वामी सिसखत स्वामी सववेकानंद यांच्या चररत्रा मधून स्वैर अनुवाद)मुक्ता पाठक शमाामहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 54 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13खसजना मासहतीचासवज्ञानिूयामािेतीि िहावा ग्रह व गुरू नंतरचा िव ात मोठा ग्रह म्हणजे शनी. हॎाचाआकार देसखि प्रचंड आहे. याचा व्याि िाधारणतः १,२,५३७ सक. मी. इतकाआहे. परंतु प्रचंड आकारमानापेक्षा तो जास्त प्रसिदॎ आहे तयाच्या भोवतीअििेल्या कड्यांमुळे.गंमत म्हणजे प्रचंड आकाराचा अिून देसखि याची घनता पाण्याहूनही कमीआहे. िमजा जर एका मोठ्या िमुद्रामध्ये शनी ग्रह िाकिा तर तो चक्क तरंगूिागेि!!माणिाच्या शरीरातीि फु फ्फु िांना जर आपण पिरविं तर तयांचे आकारमान िेसनिकोिाच्या आकारा एवढे होते.शौनक डबीरवय वषा ९माणिाच्या मूत्रसपंडात प्रतयेकी िुमारे १०िाख सफल्िर अितात. नवीन तंत्रज्ञानानेशोधिेल्या मायक्रोसफल्िरपेक्षा हे सविक्षण म्हणावे िागतीि. कारण दर समसनिािा१.३ सििर रक्त तयात शुध्द होत अितं. आसण नंतर अशुध्द द्रव्यांच्या रूपात१.४ सििर िघवी बाहेर िाकिी जाते. िंपूणा शरीरािा ४।। सििर रक्ताचा पुरवठाके िा जातो. माणिाची असस्थमज्जा सकं वा Bone marrow िाि रक्तपेशीबनसवते. दर िेकं दािा १० िाख २० हजार पेशी बनवल्या जातात आसण तयांचीआयु मयाादा १०० ते १२० सदवि अिते.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 55 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13मुंगीच्या दृष्ट्ीनं माणूि अगडबंब, महाकाय आहे. तयाच्यात ६५० स्नायू, १०० िंधी, ६००००मैिांच्या िांबीच्या रक्तवासहन्या आसण १३००० दशिक्ष मज्जापेशी आहेत. तयाची हाडेग्रॅनाइिपेक्षा कठीण अितात. तयाची वजन पेिण्याची क्षमताही जास्त अिते. एकाकाडेपेिीएवढ्या हाडावर ९ िन वजन पेिण्याचं िामथ्या अितं. म्हणजे सिमेंि कॉंन्क्रीिच्या ४पि हे िामथ्या झािं. म्हणे जाड्या माणिानी सकतीही वजन वाढवावं. हाडं मोडणार नाहीत!पण अशा माणिािा मुंगीच राक्षि वािायिा हवी. किे ते पहा! मुंगी स्वत:च्या वजनाच्या२००पि अन्न एका वेळी खाऊ शकते, खात अिते. माणूि जरी खवैय्या अििा तरी सकतीखाईि? मुंगी स्वत:च्या वजनाच्या २००पि वजन घेऊन झाड चढते-उतरते.४०-५० फू िउंचीच झाड, पाय-या नििेिं िंबरूप झाड, ती िीिया चढते-उतरते.ईशम करंजीकरवय ११ वषामुिांनो हॎा वषी ऋतुगंधमध्ये "खसजना मासहतीचा' हे िदर खाितुमच्यािाठी िुरु के िे आहे. शाळेमध्ये सवसवध सवषयातीि ( उदा.इसतहाि, भूगोि, सवज्ञान, खेळ) नवी, जुनी मासहती आम्हांिा जरूरकळवा. या सनसमत्ताने तुम्हािा नवीन मासहती तुमच्या छोट्या दोस्तांनादेता येईि आसण तयांच्याकडून घेता येईि.िुसवचार : आधी सवचार करा, मग कृ ती करा.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 56 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13सचत्रकथामुिांनो आम्ही तुम्हािा काही सचत्रे सदिी आहेत. कािूानची पुस्तकं वाचता ना तुम्ही? मग बघा बर या सचत्रांवरून तुम्हािा काही िुचतंय का सिहायिा? एखादीगोष्ट् सिहा सकं वा तुम्हािा तुमची उन्हाळ्याची िुट्टी कशी आवडेि घािवायिा, यासवषयी सिहा. तर मंडळी तयार व्हा आसण या सचत्रावरून तुम्हािा कायिुचेि ते आम्हािा पाठवा.हेमांगी वेिणकरमहाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 57 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13आवाहनमुिांच्या पािकांना आग्रहाची सवनंती आहे की तुमच्याबािपणी तुम्ही ऐकिेल्या, वाचिेल्या िहान मुिांच्या गोष्ट्ीआम्हिा जरूर कळवा. सिंडरेिा, अिीबाबा आसणचाळीिचोर, रेपुंझेि या गोष्ट्ी तर मुिांना मासहती आहेत. याव्यसतररक्त आपल्या मराठमोळ्या िंस्कृ ती मधल्या आजी-आजोबांकडून ऐकिेल्या गोष्ट्ी आम्हािा जरूर पाठवा.आपल्या िंस्कृ तीची ओळख आपल्या मुिांना करून याशायचीजवाबदारी आपिी आहे. तेव्हा जरूर जरूर गोष्ट् सिहूनपाठवा.महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 58 शासिवाहन शके 1934

ऋतुगंध ग्रीष्म 2012 – 13महाराष्ट्र मंडळ सिंगापूर 59 शासिवाहन शके 1934