Rutugandha Vasant - Singapore Maharashtra Mandal

ऋतुगंध वसंत 2013– 14या अंकात काय वाचािसंपादकीय असमता डबीर 3फे सबुक प्रसतसिया 5ऋतुगंध ससमतीअध्यक्ांचे मनोगत राजश्री िेिे 7ा MMS वात सुनीती पारसनीस 82013-14 कायाकाररणी 11मुिाखत – सुधीर मोघे कौस्तुभ पटवधान, मुक्ता पाठक शम ा 12ाओंजळीत शब्द तुझेमाझी सखी, माझी सय - आकाशवेडी मुक्ता पाठक शम 17मी आसण कु सुमाग्रजांची कसवता सचन्मय दातार 19महाकवी सावरकर व ंदा सटळक 21सदव्यत्वाची जेथ प्रसचती वसनता तेंडु िकर-सबविकर 24कसवश्रेष्ठ के शवसुत नंदकु मार देशपांडे 28मिा उमगिेिी जनाबाई सवनया दीपक समराशी 32श्री समथा रामदास आसण श्रीमत् दासबोध …. सनरंजन भाटे 35मराठी कसवतेचे बेसमसाि सिकू ट मोसहनी के ळकर 39काव्यमग्नकसवतेचा नातेसंबंध माधव भावे 53शतकी शब्दगंध प्राजक्ता नरवणे 56प्रसतभा कवीची दीपा परांजपे 58ाकसवता माझीपिीकडे … असमता डबीर 45आहेस... जुई सचतळे 46गुिाब कल्याणी पाध्ये 47पिाश मुक्ता पाठक शम 48वतुाळ यशवंत काकड 49धूर... मानसी सगदेव मोहरीि 50छोटीसी बात भवान म्हैसाळकर 51सकिसबिमाझी सचिकिा 87खसजना मासहतीचा शौनक डबीर 88कावळा आसण बगळा प्रसतमा जोशी 89आजी आजोबांची गोष्ट् वैशािी गरुड 90सफसिसपनो कसवता हेमांगी वेिणकर 91कवी, कसवता आसण सवडंबन सनरंजन नगरकर 60इंग्रजी माध्यमातीि .... रमा अनंत कु िकणी 62मराठी गझि – मराठी शायरी मनीषा सभडे 64के ल्याने भावांतरगीतगोसवंदकार कवी जयदेव धनंजय बोरकर 69मोरसपसारामाझ्या िेन्समधून सिोनी फणसे 77सवदॐा येई घमघम... अनुष्का नरगुंद 79राष्ट्र ोदॎारक स्वामी सववेकानंद सगरीश सटळक 82भसवष्यवेध-(१) भसवष्याच्या पाऊिखुणा सनरंजन नगरकर 84महाकवी भारतीयार हेमांगी वेिणकर 72अम ता प्रीतम व ंदा सटळक 73सप्रयकांत मसणयार हेमांगी वेिणकर 74गौरी देशपांडे यशवंत काकड 75नाससर काझमी गौतम मराठे 76महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 2 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14संपादकीयनमस्कार समिहो!!नूतन वष ासभनंदन !!वसंतातल्या पािवी पािवीतूनसनसगा स जनाचे रूप गवसेशब्द शब्द कसवतेत सशंपूनसासहत्य स जनाचे उमटती ठसेऋतुराजाच्या आगमनानेपुिसकत होती तनमनेऋतुगंधचा आनंद उत्सवकाव्य सवशेषांकाचा साज सजेशासिवाहन शके 1935 च्या या नववष ातीि ऋतुगंधच्या या काव्य-सवशेषांकात सवा वाचकांचे हासदाक स्वागत!!मागच्या वषी सचिकिा, न त्य, सचिपट, नाट्य आसण संगीत अशा सनरसनराळ्या किाक्ेिांचा आपण ऋतुगंधमध्ये आस्वाद घेतिा. सजानशीिता हा या सार् याचकिांचा आत्मा. सासहत्याच्या प्रांगणात प्रकट होणार् या सजानतेचं क प्रभावी, मोहक आसण तरि रूप म्हणजे "कसवता'!! कसवतेशी गाठ-भेट न झािेिा मनुष्यसवरळाच. शािेय जीवनात तर ही कसवता सवशुदॎ रूपात भेटतेच, पण सशक्णािा मुकिेल्या दुदैवी मुिांनाही ती िोकगीते, भजन, अभंग, आरत्या, ओव्याआसण नव्या युगातिी भावगीते, सचिपट गीते अशा रुपातून आपिे दशान देतेच. कु ठल्याही रुपात गवसिी तरी ती क सजविग सखी बनून आपल्या मनातठाण मांडून बसते.शाळेत सशकिेल्या, जगिेल्या आसण मनाच्या कोपर् यात जपून ठेविेल्या कसवता ही आपल्या सवाीचीच क अमूल्य सांस्क सतक ठेव आहे. सहज सोप्याशब्दांत सकाळी जागवणारी "उठा उठा सचऊताई', तर "दीपका मांसडिे तुिा सोसनयाचे ताट' ऐकत िाडावून के िेिे दुपारचे जेवण, "घोडा माझा फार हुशार,पाठीवर मी होता स्वार' असं म्हणत काठीच्या घोड्यावरचा खेळ आसण "टपटप पडती अंगावरती प्राजक्ताची फु िे' म्हणत बागेत धरिेिा फे र... या कसवतांचाप्रवेश बािसवश्वात असा सहज झािा होता. "िाडकी बाहुिी होती माझी क, समळणार तशी ना शोधून दुसर् या िाख' या बाहुिीच्या कसवतेनं आपल्यािाकधी संवेदनशीि बनविं तर "सवसरून गेिो पतंग नभीचा, सवसरून गेिो समिांना' म्हणत गवतफु िाचे रंग पहाताना आपल्यािा कधी स ष्ट्ीसौंदय ाचे भांडारउघडून सदिे ते आपल्याही ध्यानात आिं नाही. "तदा बापाचे हृदय कसे होते, न ये वदता अनुभवी जाणती ते' सशकताना आपल्याच बाबांमध्ये दडिेल्याकु ठल्या तरी अज्ञात भाव-भावनांचे दशान झािे तर "घाि घाि सपंगा वार् या' ऐकताना आईच्या मनोसवश्वात थेट प्रवेश झािा...वाढत्या वयाबरोबर अनुभवांचं सक्सतज वाढू िागिं. सीमेवर िढणार् या "अनाम वीरा'चा असभमान दाटून आिा तर कधी "सतची उिूशीच चोच, तेच दात तेचओठ, तुिा देिे रे देवानं दोन हात दहा बोटं' ऐकताना क सतशीितेचा संदेश कायमचा कोरिा गेिा. "पाठीवरती हात ठेवून फक्त िढ म्हणा!' ने सजद् जागविीतर "त्याचेच त्या कळािे, तो राजहंस क'ने "स्व'त्वािा शोधण्याचा मागा गवसिा. सनसग ाच्या वैभवाचे क क दािन उघडून त्याच्याशी गट्टी जमवणार् याकसवता तर सनसग ाच्या प्रत्येक रूपात साठू न रासहल्या. "तो रसवकर का गोसजरवाणा, आवडिा अमुच्या राणीिा' मधिा फु िराणीचा मुग्धभाव, "झाडांनी सकतीमुकु ट घातिे डोसकस सोनेरी'मधिी रम्य संध्याकाळ, "वरती बघता इंद्रधनुचा गोफ दुहेरी सवणिासे' म्हणत पासहिेिं श्रावणातिं आकाश, "सकतीतरी सदवसातनाही चांदण्यात गेिो' अशी हुरहुर िावणारी हरविेिी चांदरात...या सार् याचा अनुभव कु ठल्या शब्दात व्यक्त करता येईि का कधी?महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 3 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14ऋतुगंध (वसंत) ससमतीअसमता डबीर : संपादकजुई सचतळेहेमांगी वेिणकरमुक्ता पाठक - शम ासनरंजन नगरकरसुनीती पारसनीससंपादन सहाय्यव ंदा सटळकससचन डबीरटंकिेखन सहाय्य : मुकुं द जेरे आसण अपणाा पांगारेजासहरातीसाठी संपका : राजश्री िेिे / माधवी सकं जवडेकरमुखप ष्ठ सचिकार : रश्मी वळंकीकर ( खास ऋतुगंधसाठी काढिेिे सचि)** िेखांत व्यक्त झािेिी मते ही पूणापणे संबंसधत िेखकांची आहेत. महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर तसेच संपादक ससमती त्यांच्याशी सहमत असेिच असे नाही.महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 6 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14अध्यक्ांचे मनोगतसप्रेम नमस्कार !!प्रसतवषी वासंसतक बहराने सुरू होणार्या आसण वषाभर फु ित राहणार् या आपल्या "ऋतुगंध"च्या सवा कायाकत्य ाना,वाचकांना आसण जासहरातदारांना शुभेच्छा.या वषी मंडळाच्या कायाकाररणीत मिा अध्यक् म्हणून काया करण्याची संधी सदिीत, तसंच कायाकाररणीच्यासदस्यत्वात नव्या-जुन्याचा संगम साधणं शक्य झािं या दोन्ही गोष्ट्ींचा आनंद होतो आहे. कायाकाररणीच्या वतीने सवासभासदांचे मन:पूवाक आभार.स्वयंसेवक ही आपिी मोठी शक्ती आहे. तेव्हां गेल्या अनेक वषाीप्रमाणे या वषी देखीि आपण सवसवध कायािमांसाठी मदतीचा हात पुढे करत राहाि ही आशाकरते.गेल्या १९ वष ात अनेक प्रकल्प सुरू झािे, त्यातीि काही 'कायम स्वरूपाचे' झािे आहेत, उदा. गुढी पाडवा, गणेशोत्सव, सदवाळी, नाटक, सुगम संगीत,खेळांच्या स्पध ा इ.. त्याखेरीज काही नवीन कायािम सादर करण्याचा सवचार आहे. त्यापैकी दोनच गोष्ट्ींचा ठळक उल्लेख करते. मुिांसाठी 'आटा वका शॉप'व सियांसाठी नव्हे तर सवाीसाठीच, परंतु सियांनी नावारूपास आणिेल्या 'सवसवधा', 'मंथन', 'सखी', प्रेरणा' अशा अनेक स्वयंप्रेररत मंचातीि सभासदांनामंडळाच्या मंचावरून क खास कायािम सादर करण्याचं आवाहन करणार आहोत.ससंगापुरात महाराष्ट्र ीय संस्क तीवर प्रेम असणारे सकमान ४०००-५००० िोक आहेत. तेव्हां सवदॐमान सभासदांबरोबरच नवीन व्यक्तींना मंडळाचे सभासदकरून घेण्यासाठी आपणा सवाीचीच मदत मोिाची ठरणार आहे. प्रत्येकाने "आपण या वषी मंडळािा क तरी नवीन सभासद समळवून देऊया" असं ठरविं तरीके वढा फरक पडेि !या प्रयत्नािा जोड म्हणून दोन गोष्ट्ी करण्याचा सवचार आहे. (१) ससंगापुराच्या सनरसनराळ्या भागातीि काही व्यक्तींना मंडळाचे 'प्रचारक' बनसवणे आसण(२) वाचनाियात येणार्या िोकांशी बोिून त्यांच्यातफे सभासदत्वात भर घािण्याचा प्रयत्न करणे. नवीन सभासदांबरोबर नवीन कल्पना, नवीनजासहरातदार असं सारंच मंडळािा सहतकारक होईि ही आशा करते. क सवनंती. आपिं संके त स्थळ www.maharashtra-mandal-singapore.org/ आसणआपिं फे सबुक पान Maharashtra Mandal Singapore हे दोन्ही सातत्याने पहात रहा आसण feedback@mmsingapore .org ई-पत्त्यावर आम्हािा साददॐा आसण कल्पना, सूचना अशा माग ाने सतत संपकाात रहा.राजश्री िेिेअध्यक् २०१३-१४महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 7 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14वासषाक सवासाधारण सभावसंताचे तोरण बांधून येणार्या नवीन मराठी वष ात नवे उपिम व नवी आव्हाने हातात हात घािून येतात व त्याचे नेत त्व व आव्हान पेिायिा नवीनकायाकाररणी येते. २३ माचा २०१३िा क्वीन्स टाऊन्सच्या ग्िोबि इंसडयन इंटरनॅशनि स्कू िमधे महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूरच्या वासषाक सवासाधारण सभेने जुन्याकायाकाररणीिा सनरोप देऊन कायाकाररणी २०१३ ची स्थापना के िी. हॎा सभेमधे २०१२ चे अध्यक् श्री. प्रसन्न पेठे व कायाकाररणी सदस्यांनी वषाभर झािेल्यामंडळाच्या कायािमाचा अहवाि सदिा व खसजनदारांनी वषाभर झािेल्या जमाखच ाचा आढावा घेतिा. २०१२ चे िेखापररक्क (ऑसडटर) श्री. शैिेश दामिेआसण श्री. सुरजीत मेहेंदळे हॎांनी तपासिेिा मंडळाचा वषाभराचा आसथाक अहवाि श्री. सुरजीत मेहेंदळे हॎांनी सवा साधारण सभेत सादर के िा. त्यावर चच ाहोऊन कमताने त्यािा मंजुरी समळािी.यानंतर सव ात महत्वाचा कायािम म्हणजे नव्या कायाकाररणीची सनवड. हॎात २०१२ कायाकाररणीतीि ४ सभासदांचा समावेश असून ९ नवीन सभासदांचीसबनसवरोध सनवड झािी.आपिा असभप्राय आम्हािा जरूर कळवाfeedback@mmsingapore.orgमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 10 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14२०१३-१४ कायाकाररणीअध्यक् - राजश्री िेिे उपाध्यक् – संतोष अंसबके खसजनदार – सुरसजत मेहेंदळे उपखसजनदार – म णाि मोडककायावाह – सकरण संख्ये उप-कायावाह- प्रीती तेिंग सदस्य - अरुण मनोहर सदस्य - अंजिी िोटकेसदस्य (ऋतुगंध संयोजक)श्यामि भाटेसदस्य (स्वरगंध संयोजक)सुसनती पारसनीससदस्य (वाचनािय संयोजक)समीर कोजरेकरसदस्य (जनसंपका असधकारी)माधवी सकं जवडेकरसदस्य - तुषार कु िकणीमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 11 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14मुिाखत : सुधीर मोघे"अनुबंध' ही त्यांची िसित गदॐस्वरूपातीि पुस्तकं .शब्दांचे जादूगार, अंधारावर ममत्वाचा असधकार गाजवणारे आसण कसवतेिा "सखी' म्हणूनआपल्या असस्तत्वातच सामावून घेणारे कवी म्हणजे श्री. सुधीर मोघे. खरे म्हणजे ते ककवीच पण आपल्या कसवतेची असभव्यक्ती इतर माध्यमातून करायिा देखीि "PoetSudhir' मागे रासहिे नाहीत आसण म्हणूनच त्यांनी गीतकार, संगीतकार, िेखक, सचिकार,िघुपट सनम ाते, सदग्दशाक अशा अनेक भूसमकातून आपिे कसवत्व मांडिे. त्यांनी सिसहिेिीआसण गाजिेिी अशी गाणी अनेक, पण त्यातिी खास म्हणजे सखी मंद झाल्या तारका, सफटेअंधाराचे जाळे, आिा आिा वारा, सांज ये गोकु ळी, क झोका, गोमू संगतीने, दयाघना,सदसिीस तू, सवसरू नको श्रीरामा मिा, सफरुनी नवी जन्मेन मी, रािीत खेळ चािे हा गूढसावल्यांचा. "पक्षयांचे ठसे', 'स्वतंिते भगवती', "गाण्यांची वही', "शब्दधून', "िय' आसण"आत्मरंग' हे त्यांचे सहा कसवता संग्रह आसण "सनरंकु शाची रोजसनशी', "गाणारी वाट',"शब्दांना नसते दुुःख, शब्दांना सुखही नसते. ते वाहतात जे ओझे, ते तुमचे माझे असते' असे समजणार् या या कवीबरोबर गप्पांचा योग ऋतुगंधच्या टीमिाआिा. त्याच गप्पांमधिा काही भाग मुिाखत स्वरूपात आपल्या पुढे मांडत आहोत.तुमच्या मनात खादी कल्पना येते ती कोणत्या रुपात येते? शब्दांच्या, सुरांच्या की रेषा आसण रंगांच्या?माझे कवी असणे हेच मुिभूत आहे. कवी कसवता करतो म्हणून मी कवी नाही. माझे कवीपण हे शब्दांवर अविंबून नासहये, तर कवीपण ही माझी व त्ती आहे,माझी असभव्यक्ती आहे आसण माझ्या व्यक्तक्तमत्वाचे मूळ आहे. काव्यापसिकडे मिा अनेक गोष्ट्ी अवगत आहेत, अनेक गोष्ट्ींची आवड आहे. याचा अथा जेजे मी के िे आहे वा करतो, त्यािा मी poet असण्याचा base आहे. I am a poet-performer, poet-composer, कवी-संगीतकार आहे. हेसगळे नकळत झािे आहे, ठरवून झािेिे नाही. हॎा सगळ्यात माझं कवी असणे हेच मुिभूत आहे. कोणतेही माध्यम असो पण त्यात जो व्यक्त होतो तो कवीअसतो. शब्द हे कसवतेचे सनसवावाद असवभाज्य अंग आहेत. तरीपण माझे कवी असणे वा माझे सनरपवाद स्वयंभू कवीपण हे के वळ शब्दातून व्यक्त होणारे,सनव्वळ शब्दांतून ससदॎ होणारे आसण शब्दा अभावी पोरकं होणारे असं मी कधी मानिं नाही .१९७५ सािी जेव्हा माझा कवी असण्याचा गवगवा नुकताच सुरू झािा होता, तसेच अनेक क्ेिात, जसे ससनेस ष्ट्ीत काहीतरी करण्याची असभिाषा होतीआसण तसे प्रयत्नही चाििे होते, तेव्हा आकाशवाणीवर “सबंब- प्रसतसबंब” या मासिके त अरुणा ढेरे यांनी माझी मुिाखत घेतिी होती. तेव्हा त्यांनी क प्रश्नसवचारिा होता, “हे इतकं सगळं करायचं म्हणतोस, पण त्यामध्ये तुझी कसवता, तुझ्यातिे कवीपण कोमेजणार नाही का? त्यावर मी सहजगत्या उत्तर सदिेहोते, “तो कवी त्याची कसवता हे जर इतकं िेचंपेचं असेि तर मरेि, पण तसं नसेि तर मी जे करेन त्यािा कसवतेचा स्पशा असेि.” माझ्या गदॐिेखनाचीजातकु ळी कसवतेचीच आहे. “कसवता-सखी” हॎा िोकसत्तामधीि िेखमासिके त मी माझ्यातल्या कवीच्या दृष्ट्ीकोणातून सारे काही सटपण्याचा प्रयत्न करतोय.क दोन वष ात मिा paintings ची ओढ िागिी. तसं या आधी मी कधी paintings के िे नव्हते, पण अचानक अपररहायापणे हॎा process मध्ये तेसुरु झािे आसण ते करता करता माझी असभव्यक्ती त्यात सदसायिा िागिी. त्यामुळे ते चािू आहे. मागच्या काही सदवसांत माझी exhibitions झािी“सनरव- सन:शब्द”आसण “रंगधून”. मी असे म्हणेन की “आतापयीत मी कसवतेत सचि काढत होतो तर आता सचिात कसवता करतो”. हॎा गोष्ट्ींचा मिामहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 12 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14complex नाही आहे. ती ताकद impulsive आहे. जे काही मी करतो त्याच्याशी मी सन्मुख असतो. क सवसशष्ट् inner urge असल्यासशवाय मीकाहीच करत नाही.कवी, गीतकार, संगीतकार, िेखक, सचिकार, िघुपट सनमााते, सदग्दशाक असे बहुआयामी व्यक्तक्तमत्व कसे घडिे?पसहल्यापासूनच मी बहुआयामी आस्वादक होतो. माझे वडीि कीतानकार होते त्यामुळे रक्ताच्या नात्यामुळे तो वारसा मिा िाभिा. माझ्या वसडिांचेच कबहुआयामी व्यक्तक्तमत्व होते, ते क सशक्त किावंत, सुजाण, सवकसनशीि होते. अगदी वयाच्या पाचव्या वष ापासून वसडिांना कीतान साकारताना पासहिे.ज्या कु ठल्या पररसस्थतीत मनुष्य वाढतो त्याचा पररणाम, ते संस्कार त्यावर होतातच. मी स्वतुःभोवती कधीही सभंती उभारल्या नाहीत. त्यामुळे माझ्याकडेकाव्य, संगीत जे काही आपोआप येते होते, ते मी अनुभवत होतो आसण ते आत्मसातही होत होतं.तुम्ही नेहमी ज्या कसवता सिसहता त्या उत्स्फू ता येतात, पण सचिपटाच्या प्रसंगांसाठी जेव्हा तुम्ही गीतिेखन करता तेव्हा काही अडसर येतात का?माझे िहानपण सचिपट गीतांच्या सासन्नध्यातच गेिे. शैिेंद्र, सासहर यासारख्या गीतकारांचा माझ्यावर बराच प्रभाव होता. सहंदीवर माझा सपंड पोसिा गेिा आहे.त्याचा प्रभाव हा माझ्यावर आहे. मी क कवी आहे आसण सचिपट गीते सिसहतो म्हणजे मी काही वेगळे करतो असे नाहे. मी क कवीच आहे जो फक्त कावेगळ्या मीसडयािा सामोरे जातो. मुळातच मी रंगभूमीशी, ससनेमाशी सनगडीत असल्यामुळे, सचिपटगीते करणे काही अस्वाभासवक आहे, असे कधीही वाटिेनाही. सकं बहुना मी क किाकारही होतो, मिा असभनायाचेही वेड होते पण ते मी अंसगकारिे नाही. माझ्यातिा तोच किाकार नेहमीच सशक्तपणे या कवीच्यामागे उभा असतो. माझ्याकडे आिेल्या संधी मी सोडत नाही, कु ठल्याच नाही. माझ्यातिा कवी, माझ्यातिा किाकार आयुष्य जगताना वेगवेगळ्या भूसमकाघेतो, वेशभूषा घेतो पण आतिा मनुष्य तर तोच, मी असतो ना! त्याच्याच आयुष्याचा संबंध कु ठेतरी जुळिेिा असतो. त्यामुळे सचिपट गीते माझ्या कसवताचआहे, माझ्याच जासणवा आहे. “सदस येतीि सदस जातीि” या गाण्यात तर िी आसण पुरुष या दोघांची मने आहेत. या िंि गीतात पुरुषी दुखरेपणाही आहे आसणिीसुिभ मनही आहे. काने मिा सवचारिे तुम्ही पुरुष असूनही िी मन कसे काय व्यक्त करू शकता? त्यावर मी इतके च म्हणािो मनािा कु ठे genderअसते? मनािा कु ठे िी पुरुष हा भेद मासहत? मन जेथे पोहोचते, सतथिे त्यािा सदसते. मी सिसहिेल्या अनेक िंि गीतातून gender व्यक्त होताना सदसतनाही. “मिा काय झािे, माझे मिा कळेन” असे कोणीही म्हणू शकते.सचिपट गीते सिसहत असताना माझ्यातिा चावटणा, धीरगंभीरपणा हे सगळे अवतरत होते. हॎा जंगिात घुसल्यावर शब्दांशी खेळताना मी क वेगळाचअनुभव घेत होतो. खळबळ झािी आसण त्यातूनच शब्द समळािे, अनेक फाटे फु टिे, त्यामुळे हे जगणं खूप सहज आनंदाचे झािे. थोडक्यात सचिपट गीतांमुळेमी कवी म्हणून वाढिो असधक सम दॎ झािो.तुमच्या कसवतेतून काळोख, अंधार असे सवषय अनेकदा येतात, त्याबद्ि काही सांगाि का?सवाप्रथम सांगू इसच्छतो की मी क सकारात्मक दृष्ट्ीकोण असणारा कवी आहे. "सफटे अंधाराचे जाळे' या कसवतेसंदभ ात काही बाि किाकारांशी संवादसाधताना माझ्या डोक्यात सवचार आिा, "सफटे अंधाराचे जाळे' अशी ओळ मी सिसहिी आहे, याचे कारण मिा प्रकाशाचे गाणे गायचे झािे तर अंधाराचे जाळेम्हणावेच िागेि. अंधार म्हणजे काही कु रूप गोष्ट् नाही. कसवतेतीि शब्द हे सापेक् असतात, ते सचरंतन सत्य नाही. कसवतेचं मूळ सांगणं आसण स्पष्ट् करणं हात्यांचा हेतू असतो “सफटे अंधाराचे जाळ” ही पसहिीच ओळ त्याची सनदशाक आहे. उगवत्या प्रकाशाची अपूव ाई असधक उत्कट करण्यासाठी "अंधाराचे जाळे'ही प्रसतमा आिी आहे.महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 13 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14पण काळोखाचे तरंग मनावर उमटत असताना खोि जाणवतं की, या सवााहून सनराळा असा काळोखाचा तुकडा आपल्या फार सजव्हाळ्याचा आहे, कारण तोखास आपिा कट्याचा आहे, जणू खास आपल्या मािकीचा आहे. त्याची जर तुिना करता आिी तर आईच्या गभाातीि उबदार, आश्वासक काळोखाशीकरता येईि. म्हणूनच माझ्या "सांज ये गोकु ळी' या कसवतेतीि "माउिी सांज अंधार पान्हा' या ओळी सवशेष आहेत.तुम्ही िोकसत्ताच्या िेखात नमूद के िेल्या असनके त आसण सनरंजन हॎाबद्ि काही सांगा ना ..असनके त आसण सनरंजन हे माझेच reflections आहेत. ते दोघेही दुसरे कोणी नाहीयेत. िहानपणापासूनच अंधाराचे वेड असिेिा मी सजन्याखािच्याअंधारात तासनतास बसून राहायचो. हा सनरंजन वा असनके त कोण, याहीपेक्ा ते भेटल्याचा क्ण मोिाचा, महत्वाचा. त्यांच्या भेटीमुळे आयुष्यात प्रकाशाचाथेंब पडिा. असे म्हणता येईि की क प्रकारे शारीररक मानससक कोंडीच फु टिी. आजचा हा तुमच्या पुढे बसिेिा सनरंकु श कवी आपल्या भोवतािच्याअनेक िौसकक कोंड्या फोडतच जन्मािा आिा आहे. असनके त सनरंजनबद्ि सिसहण्याची खूप इच्छा आहे पण ही पािं इतकी माझ्या व्यक्तक्तगत जीवनाशीजुळिेिी आहेत की माझी सुख-दु:खे बाहेर दाखवणे मिा असजबात आवडत नाही आसण तशी इच्छाही नाही. तरी तुम्ही माझ्या सचिांकडे पासहिे तर माझ्यासचिांमध्ये कधीच आखीव रेखीव रेषा वा झाडे मी काढिी नाहीत आसण मिा काढता येतही नाही. माझ्या रेषांमध्ये क बेसशस्तपणा असतो, त्या सचिांखािीमी "असनके त' म्हणून सहॎा करतो.“शब्दांच्या काठावरचे शब्दांच्या देठी आिे”, शब्दांचे अप्रूप शब्दांच्या ओठी आिे. शब्दांच्या अथाातीि जे अप्रूप आहे ना ते गुंजतच बाहेर येते आसण हेचमाझ्या िेखी फार महत्वाचे आहे. म्हणूनच "असनके त सनरंजन'चा जो सजन्यातिा काळोख आहे तो माझ्या मािकीचा काळोख आहे आसण सजव्हाळ्याचाआहे.खादी कल्पना कसवतेतून, गीतातून सकं वा सचिातून व्यक्त करता येत नाही अशा प्रकारची कोंडी कधी झािी आहे का?प्रत्येक क्णी पासहिे तर creative माणसाची कोंडी होतच असते. जसे आता मी जे तुमच्याशी बोितोय ते मिा सांगायचे नाहीये. मग मिा काय सांगायचेआहे? जसे "सखी मंद झाल्या तारका आता तरी येशीि का?' हे तसे पासहिे तर क romantic गीत आहे पण का अथााने तत्त्वज्ञानपरसुदॎा आहे. कोंडी हीआयुष्याशी जोडिेिी अवस्था आहे. त्यामुळे मिा अमुक क सांगता येत नाही असे होत नाही. ते सांगणे सापडणे व ते काय सांगताय याचा शोध घेत राहाणेहेच महत्वाचे आहे. अंधारात बसिेिा मुिगा असनके त, त्याचाही शोध सुरु आहे. तो शोध कधीच संपणार नाही आहे तो सुरूच रहाणार आहे. जेव्हा त्यासापडत जाईि, तेव्हा त्यािा सगळे उिगडत जाईि.आपल्या भसवष्यातीि काही उपिमांसवषयी मासहती देऊ शकाि का?मागच्या दोन वष ामध्ये मी सकिोस्कर उदॐोगाच्या शंभर वष ाच्या प्रवासावर “आधी बीज किे” या नावाची documentary film के िी आहे, त्यातअरुण निावडे यांनी काम के िे आहे तर, िेखन आसण सदग्दशान देबू देवधर यांचे आहे. ज्योत्स्ना भोळे यांच्या जीवनावरही सफल्म करतो आहे. सफल्म इंडस्टरीमिा खूप जवळची आहे. माझ्या मनात काही कल्पना आहेत जसे "सडस्कव्हरी ऑफ इंसडया' प्रमाणे “मराठी ररयासत” नावाची मासिका करण्याचा मानस आहे.तसेच क पटकथाही सध्या डोक्यात आहे, १८५७ च्या काळातिी, पण आजच्या काळािा धरून चािणारी क भूसमका यात मध्यवती आहे. स्वरानंदनावाच्या संस्थेतफे मराठी भावगीतांचा कोष यावषी करण्याची तीव्र इच्छा आहे. त्यात दोन भाग असतीि, पसहल्या भागात गीतांची, गीतकार आसणसंगीतकारांची सूची असेि आसण दुसर् या भागात गीतांचा कू ण प्रवास असेि.मिा खादे बसक्स समळािे तर मी आधी त्याचा अथा समजून घेतो. सामासजक क तज्ञता पुरस्कार घेताना मिा भयंकर संकोच वाटायचा. कारण माझ्या मनातमी काही करताना ती जाणीव नव्हती. मी जे काही के िं ते माझ्यासाठी के िं, माझी ती मानससक गरज होती, आसथाक नाही. ते के िेिं जे तुम्हािा आवडिं हामहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 14 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14त्याचा साईड इफे क्ट होता. त्यामुळे हॎा क तज्ञता स्वीकारायच्या की नाही हा माझा प्रश्न होता. मी आता त्याचा असा अथा घेतो की, हे क नवं भान तुम्हीमाझ्यावर घातिंत. त्या दृष्ट्ीने हॎा पुढच्या माझ्या सि सटव्ह जगण्यात हे सामासजक ऋण आहे. त्याबाबत मी काही करू शकतो का हॎाचा मी सवचार करतोय.मिा खादे ररसचा फाऊं डेशन करायिा आवडेि. Cultural research मिा फार महत्त्वाचा वाटतो. हॎाचा आवाका ग्िोबि ठेवण्याकडे माझा कि आहे.त्याचं नाव इंग्रजी असावं आसण त्यात सवा सामासजक, राजकीय, आसथाक, भासषक सभंती गळून पडव्यात असं त्याचं ग्िोबि कल्चरि फौंडेशन असे स्वरूपअसावं.मुिाखतकार : कौस्तुभ पटवधानशब्दांकन : मुक्ता पाठक शम ा, कौस्तुभ पटवधानऋतुगंधप्रसतसियानमस्कार!सशसशर बाि-युवा सवशेषांक वाचून झािा. बाि सासहसत्यकांचे योगदान पाहून फारच छान वाटिे. खास करून मराठी भाषेतस्वत: सिसहणार्या छोट्या िेखकांचे मन:पूवाक कौतुक! इतक्या िहान वयाच्या छोट्या सभासदांच्या किात्मकतेचे झािेिे हेदशान खरोखरच सविोभनीय आहे!मोठ्ांनी सिसहिेिे िेख उपदेशात्मक असूनसुदॎा रंजक आहेत. त्यातीि शब्दांची समकािीन आधुसनक वीण ही मुिांनाखसचतच संपूणा िेख वाचायिा आकसषात करेि यात शंकाच नाही. शुभेनजींचा िेख तर फारच उत्तम! त्यांनी कधी या सवषयावरमुिांशी संवाद करणारा क कायािम करावा ही सवनंती.अंकाचा कं दररत दजाा, मांडणी हे तर नेहमी प्रमाणेच सुंदर-सुबक-सुघसटत आहे. मिा सव ात आवडिे ते म्हणजे सवसदशा,मधुरा, वसधानी या मुिींचे कसवता आसण प्रवास-वणानाचे हस्तसिसखत! क्या बात है! माझे मराठी अक्र असे असते तर! मुिांच्यासासहत्याचे टंकिेखन न करता, सुवाच्य असल्यास तसेच छापावे ही फारच स्तुत्य कल्पना आहे. असे आणखी करावे....खासकरून अरूण-तरूणांना यात योगदानासाठी प्रोत्साहन देण्यात यश आिे तर सकती छान होईि!आपिा सस्नेह,संतोष अंसबके .महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 15 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14ओंजळीत शब्द तुझेशब्दातून भाव तुझागवसतो माझ्या मनाअथ ातून ठाव तुझाओंजळीत शब्द तुझेशब्दातीि साद तुझीमनातल्या तरंगांवरचांदण्यासम याद तुझीओंजळीत शब्द तुझेशब्दात चाहूि तुझीमोरसपशी कसवतेतूनपडिेिी भूि तुझीमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 16 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14माझी सखी, माझी सय - आकाशवेडीमनातिी कसवता ही कधी तरी अचानक भेटते अन् मग अंतरंगात क गोि सगरकी मारून मनोिहरींच्या तरंगात हेिकावे घेत रहाते. प्रत्येक हेिकाव्याबरोबर सतचाभाव नव्याने गवसतो आसण ती अजूनच हवीहवीशी वाटते, नकळत आपिीशी बनून जाते. गरजच नसते की ते शब्द आपिेच हवेत, सतच्यात गवसिेल्या भावनाआसण सतची भेट झािेिा तो क्ण मोिाचा ! माझ्या मनाच्या कोंदणात सजिेिी कसवता शाळेच्या पाठ्पुस्तकात भेटिी. शािेय जीवनात भेटिेिी "पदॏा गोळे' यांची"आकाशवेडी' कसवता.मी क पसक्ण आकाशवेडीदुज्याचे मिा भान नाही मुळीडोळ्यात माझ्या असे क आकाशश्वासात आकाश प्राणांतळी.स्वप्नांत माझ्या उषा तेवते अन्सनशा गात हाकाररते तेथुनीक्णाधी सुटे पाय नीडांतुनी अन्सवजा खेळती मत्त पंखांतुनी.ही कसवता प्रश्नांची उत्तरे व संदभ ाससहत स्पष्ट्ीकरण या पुरती मय ासदत रासहिी नाही तर सतने सतच्या रंगात मिा पुरते माखून टाकिे. आकाशाचे आसण सनळाईचेवेड असिेल्या मिा ती जवळची भासिी ती सतच्या शेवटच्या कडव्यामुळे. "सकती उंच जाईन पोहोचेन सकं वा संपेि हे आयु अध्याावारी, आकाशयािीस नाखेद त्याचा सनळी जाहिी ती सबाहॎांतरी'. कसवतेिा िाविेिी चािही खासच होती, "ओ मेरे सपनोके सौदागर मुझे ऐसी जगह िे जा'. सतचे गुणगुणणे हॎांचचािीवर सुरु झािे आसण त्या वयानुसार कसवतेचा अथा िाविा, " क पक्ीण सजचे ध्येय आकाशापयीत पोहचण्याचे आहे आसण त्या ध्येयात ती रंगून गेिीआहे. सदवस उगवतो ते आकाशाचे स्वप्न घेऊन आसण रािही त्या ध्येयाचेच गाणे गाते. मग क नवा उत्साह पंखात संचारतो अन् आकाशाकडे झेप घेतिीजाते. आकाशाचे सवसवध रंग िेवून त्याच्याच सदशेने वाटचाि सुरु रहाते. इतकी असोशी, इतके प्रयत्न पाहून तो सूयाही उषेिा गुजतो, "हॎा पसक्णीच्या ध्येयवेडात, ध्यासात आकाशाचेही गाणे सामाविेिे आहे की नाही, त्याची भेट झाल्यावर खरंच पूतातेचा आनंद समळेि ना? पण ही वेडी पक्ीण सतिा तर कशाचेचभान नाही, खंत नाही, सतिा हेही मासहत नाही की या आयुष्यात ती आकाशापयीत पोहचेि सकं वा नाही कारण ती त्या आकाशवेडातच रंगून गेिी आहे.'अशी झेप घ्यावी,असे सूर गावे,घुसावे ढगामासज बाणापरी,ढगांचे अबोिी भुरे के शरी रंगमाखून घ्यावेत पंखावरी.गुजे आरुसण जाणुनी त्या उषेशीजुळे का पहावा स्वरांशी स्वरबघावी झणत्काररते काय वीणासशवस्पशा होताच तो सुंदर.महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 17 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14मी आसण कु सुमाग्रजांची कसवतामराठी कसवतेची आवड मिा शाळेत असल्यापासूनच िागिी. खरं तर मी का इंग्रजी शाळेत सशकणारासवदॐाथी - म्हणजे अभ्यासिमात िोअर मराठी. असे असूनसुदॎा “मराठी भाषेची आसण खास करूनकसवतांची आवड कशी काय?”असा प्रश्न बर्याच िोकांना पडणे स्वाभासवक आहे. इंसग्िश शाळेतसशकत असिेल्या मुिांचा बोिण्याखेरीज मराठीशी संबंध नाही, त्यांना मराठी भाषेमध्ये इंटरेस्ट नाही,असा क नकळत सशक्का मारिा जातो. बाकीच्यांचे कदासचत असे असूही शके ि, मासहत नाही, पणमिा माि मराठी सासहत्याची आवड आहे. ती िागिी घरातल्या वातावरणामुळेच. माझ्या आई-बाबांनामराठी कसवतांची फार आवड आहे. त्यामुळे घरी कु सुमाग्रज, गसदमा,आरती प्रभू, पाडगावकर, ग्रेस, भट,यांसारख्या सगळ्या कवींचे काव्यसंग्रह आहेत. अथाातच या सवा कवींच्या कसवता ऐकतच मोठा झािो.शाळेत असताना बाबांचे समि दर रसववारी सकाळी घरी कसवता वाचायिा यायचे. मी पण त्यांच्यातचजाऊन बसायचो. कसवता कधी कळायच्या नाहीत, पण कसवतेनंतर समिमंडळीत होणार्या चचेमुळेकसवतेचा भावाथा थोडाफार कळत असे.मोठा झािो तशा त्या त्या वयानुसार त्या त्या कसवता पण कळायिा िागल्या. हळु हळू कसवता वाचायिा िागिो. बािकवींच्या सनसगाकसवता, संदीप खरेच्याकसवता, नंतर कु सुमाग्रजांच्या कसवता. आई मराठीची सशसक्का आहे म्हटल्यावर अगदी काहीही अडिं तरी घरच्या घरी उत्तर समळायचं. या सवा मंडळींबरोबरबसून अगदी सातवी-आठवी-नववीत असतानाच अनेक सुंदर सुंदर कसवता ऐकल्या, वाचल्या; पण या सवा कवींपैकी ज्यांची कसवता सगळ्यात भाविी ते होतेकु सुमाग्रज.कु सुमाग्रजांची आसण माझी ओळख तशी फार जुनी. प्रथम त्यांना अगदी नकळत, वयाच्या पाचव्या-सहाव्या वषी भेटिो – त्यांच्या “वेडात मराठे वीर दौडिेसात”आसण “पावनसखंड” या कसवता गाण्याच्या रूपातून ऐकल्या तेव्हा. ही गाणी नंतरही अनेकदा ऐकिी, परंतु त्या गाण्यामागच्या कवीिा माि सवसरिोहोतो. पण आयुष्यभर िक्ात राहीि अशी त्यांची-माझी पसहिी ओळख राजगडाच्या सदरेवर घडिी. स्वातंत्र्यासाठी प्रेरणा देणार्या कु सुमाग्रजांच्या कसवतेतगडकोटांचे वारंवार उल्लेख असतातच. त्यामुळे त्यांची आसण माझी व्यवसस्थत ओळख राजगडाच्या त्या उंच पहाडावर झािी यात काही नवि नाही. ती भेटघडवून सदिी सननादराव बेडेकरांनी. कु सुमाग्रजांच्या “सनध ार” या कसवतेचं वाचन करून बेडेकरांनी त्यांचं भाषण संपविं होतं. शेवटची ती कसवता ऐकल्यावरअंगावर रोमांच उभे होते, आसण अंगात जोश सळसळत होता. ही ओळख झािी तेव्हा मी सातवी-आठवीत होतो. त्यानंतर कु सुमाग्रजांशी ओळख वाढतच गेिीती त्यांच्या “सवशाखा”, “सहमरेषा”, “रसयािा” व इतर अनेक पुस्तकांमधून.मी दहावीत असताना इंग्िंडिा होतो. अथाात माझ्यासोबत ही सगळी पुस्तकं आिी होतीच, पण त्याचबरोबर क, आधी कधी हाती न िागिेिे माध्यमदेखीि इथे समळािे. या काळात अल्फा मराठी या वासहनीने “नक्िांचे देणे” हा कायािम आयोसजत के िा होता. त्याच्या सीडीज घेऊन गेिो होतो. रसववारीदुपारी आई-बाबांबरोबर बसून मराठी सवश्वातिे “नक्िांचे देणे” ऐकत असे. ज्या सदवशी कु सुमाग्रजांची सीडी िाविी, तो सदवस अजूनही आठवतो. दुपारी ३-६ या वेळात ती सीडी बघत होतो. काव्य काय असतं, खादॐा शोमध्ये ते कसं म्हणावं, कसवतांना साध्या चािी िाऊन त्या म्हणणे याचे धडे देणारी ती सीडीआहे. आधी के वळ वाचिेल्या कसवता आता ठरासवक पदॎतीने मीटर मध्ये म्हटल्या की १-२ वेळा ऐकू न पाठ होत होत्या! कसवतांबरोबरच कु सुमाग्रजांचीआधी न पासहिेिी बाजू पाहायिा समळािी ती म्हणजे त्यांनी सिसहिेिी नाटकं व काही नावाजिेल्या नाटकांमधिी दृष्ये. ययाती देवयानी, दुसरा पेशवा, वीजमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 19 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14म्हणािी धरतीिा, मुख्यमंिी, कौंतेय व नटसम्राट या अजरामर नाटकांमधिे काही उतारे ऐकायिा समळािे आसण नंतर आपसूकच ही सगळी नाटकं देखीिपासहिी गेिी.नाटकं जरी आवडिी, तरी मुळात कु सुमाग्रजांकडे ओढ होती ती मुख्यतुः त्यांच्या कसवतेमुळे. नटसम्राटया नाटकामधिं “कोणी घर देता का घर?”सजतक्या सहजतेने भावनावश करतं, सततक्याच सहजतेने“प थ्वीचे प्रेमगीत” ही कसवता चेहर्यावर हसू आणते आसण त्याच सहजतेने “िांतीचा जयजयकार!”ही कसवता प्रेररत करते! कु सुमाग्रजांचे हेच वैसशष्ट्य आहे. माणसािा वाटणारी कोणतीही भावना सोप्यासाध्या सरळ शब्दांमधून ते आपल्या कसवतांत मांडतात. मग त्या कसवतेत “काढ सखे गळ्यातीि तुझेचांदण्याचे हात”अशी भावना व्यक्त होत असो, “अनंत अमुची ध्येयासक्ती अनंत अन् आशा” असोनाहीतर “पाठीवरती हात ठेऊन नुसते िढ म्हणा” असो- अगदी कसवतेची “कन्सेप्ट”थेट आपल्यामनािा जाऊन सभडते! कसवतेची पसहिी ओळ कानावर पडिी की पूणा कसवतेचा धो धो धबधबा मनातपाडण्याचे सामथ्या कु सुमाग्रजांकडे आहे. तेच त्यांचे वेगळेपण आहे.खरं सांगायचं तर कु सुमाग्रज हे दोन पानात सामावणारे व्यक्तक्तमत्व नाही. त्यांच्या कसवतेत आकाश व्यापून टाकायची क्मता आहे. पण अगदीच थोडक्यातसांगायचं झािं तर सनदान माझ्यासाठी तरी कु सुमाग्रजांची कसवता मराठी वाङ् मयाच्या स ष्ट्ीतिी गंगाच आहे. त्या कसवतेिा गंगेसारखाच ओघ आहे. कअखंडता आहे. ज्या प्रमाणे गंगा पावसाळ्यात आपिे सकनारे फोडून आजुबाजुची जमीन सुपीक करते, तशीच कु सुमाग्रजांची कसवता मनाची आखिेिी चौकटओिांडून नवे सवचार करायिा भाग पाडते, खूप काही सशकवून जाते आसण जणु आपिं डोकं च सुपीक करते. ऋसषके श, हररिार, प्रयाग, काशी जशी गंगेवरचीतीथाक्ेिं आहेत, त्याचप्रमाणे सवशाखा, सहमरेषा, छंदोमई ही मराठी सासहत्याची तीथाक्ेिं आहेत. ही तीथाक्ेिं ध्येयवाद, आशावाद, सकारात्मकता, राष्ट्र प्रेम,समाजसुधारणा, स्वातंत्र्य व इतर सकतीतरी (सहसा दुिासक्त के िेल्या) गोष्ट्ींची बीजं आपल्या मनात रुजवतात.मराठीत अनेक प्रसतभावंत कवी होऊन गेिे, आजही आहेत; पण या सगळ्यांमध्ये मिा कु सुमाग्रजच का भाविे? याचं उत्तर पुिंच्या का वाक्यातूनच देतायेईि. पु. ि. म्हणतात “फिज्योसतषी माणसाचे जन्म नक्ि सांगतात. मिा त्या शािातिे काहीही गम्य नाही. पण माझे तारुण्य जन्मािा आिे, तेकु सुमाग्रजांनी मराठी सासहत्याच्या अवकाशात सोडिेल्या “सवशाखा” या नक्िामुळे!” खरोखर, माझ्या वाचनाच्या critically formative years चे जेदोन आधारस्तंभ होते त्यात क कु सुमाग्रज होते. आज ससंगापुरात घरापासून दूर, कटाच रहाताना, कु सुमाग्रजांची कसवता क भक्कम आधार झािी आहे.“सव ात मधुर स्वर-ना मैसफिीतीि गाण्याचा, ना पहाडातून झरणार्या पाण्याचाना सागराचा, ना कू जनाचा, ना आमंसित ओठातीि हसण्याचा.सव ात मधुर स्वर,कु ठेतरी, कोणाच्या तरी मनगटावरीि श ंखिा खळखळा तुटण्याचा”.सचन्मय दातारमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 20 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14इतके सगळे सासहत्य सिहूनही ते म्हणतात, "कसवता हे माझे साध्य नाही साधन आहे. राष्ट्र स्वतंि नसेि तर सतथे नशािाभ्यास होऊ शकतो न प्रसतभेची आराधना. तरुणांमध्ये तेज जागवण्यासाठी मी सासहत्यसनसमाती के िी. सांगिीच्यानाट्यसंमेिनाच्या अध्यक्पदावरून बोिताना ते म्हणािे होते की तरुणांना स्वातंत्र्य प्राप्तीची प्रेरणा देणारी नाटकेसिसहिी जावीत. स्वातंत्र्यासाठी "िेखण्या मोडा आसण हातात बंदुका घ्या' असेही त्यांनी म्हटिे होते. िेखणीची ताकदआसण मय ादा अचूक ओळखून त्याचा सुयोग्य वापर करणारा असा हा द्रष्ट्ा पुरुष.भाषेवर त्यांचे असामान्य प्रभुत्व होते. भाषाशुदॎीचा आग्रह करीत असतानाच भाषेत नवनवे अचूक शब्द आणून मराठीभाषेिा कािसुसंगत ठेवण्याबद्ि ते आग्रही होते. आपण आता रोजच्या व्यवहारात वापरतो ते सकतीतरी शब्दसावरकरांनी मराठी भाषेत आणिे आहेत हॎाची आपल्यािा कल्पनादेखीि नसते. आपिे राज्य येईि, स्वराज्य असेि तेव्हा राज्यकारभाराची भाषा हीआपिीच म्हणजे मराठी असिी पासहजे हे त्यानी खूप आधीच जाणिे होते आसण त्या दृष्ट्ीने मराठी शब्द तयार करायिा सुरुवातही के िी होती. त्यांनाभाषाप्रभूच म्हणायिा हवे. तेव्हा त्यांची चेष्ट्ा झािी होती. खूपदा अजुनही त्यांची चेष्ट्ा होते. त्यांच्या कामाचे महत्व कळण्याचे शहाणपण यायिा आम्हािाअजून सकती वषे िागणार आहेत कोणास ठाऊक??त्यांचे सिखाण वाचताना डोळ्यांपुढे ना रम्य दृष्ये येतात, ना युवक युवतींचा श ंगार येतो ना मोहक सनसगा!! येते ती फक्त क धगधगती ज्वािा..तेज..स्फु क्तल्लंग..ऊज ा.मी शोध घेत होते, आई नेहमी म्हणते त्या कसवतेच्या जन्मकथेचा. शोध घेताना हाती गवसिी ती क हृदॐ कहाणी.तात्याराव परदेशात होते. इकडे बाबाराव आसण बाळ सावरकरांना पण अटक झािी. घरची पररसस्थती फारच सबकट होऊन गेिी. मािमत्ता जप्त झािी होती.सरकारच्या भीतीने नातेवाईक, ओळखीचे िोक कोणी संबंध ठेवेनासे झािे. खाण्याचेही हाि व्हायिा िागिे. कोणीतरी सहृदयतेने, पोसिसांना न कळू देता,मंसदरात देवापुढे ठेवण्यात आिेल्या धान्यातिा वाटा घरी आणून दॐायचे. त्यावर गुजारा होत होता. येसुवसहनींनी मन मोकळे करण्यासाठी, आपल्या सदरािा पिसिसहिे. त्यात न राहवून त्यांनी सवचारिे, की आम्हािा तुमच्या कु ळात आणिेत ते हॎा यातना सोसण्यासाठीच की काय? पि वाचताच सावरकर व्यसथतझािे; पण त्यांनी उत्तर सदिे ते माि जीवनसार सांगून जाते. त्यांनी सिसहिे, "वसहनी, तुम्ही आम्हािा कधी आईची उणीव भासू सदिी नाहीत.' मग पुढे तेसिसहतात, "धन्य धन्य अमुचा वंश, सुसनश्चय ईश्वरी अंश, की रामसेवा पुण्यिेश - अमुच्या भाळी आिे.' आमचे भाग्य थोर म्हणून अशी सेवा करण्याचीसंधी आम्हािा समळािी. संसार तर काय सवाच करतात. "अनेक फु िे फु िती, फु िोसनया सुकोनी जाती, कोण तयांची महती गणती ठेसविी असे.' पण राष्ट्र ाच्यापायी वासहिेिे आयुष्य भाग्यवान. जणु अमरच झािेिे."अमर होय ती वंशिता, सनवीश सजचा देशाकररता, सदगंत पसरे सुगंसधता, िोकसहत पररमिाची'दुसर्या का प्रसंगी त्यानी भारतमातेिा उद्ेशून म्हटिे आहे, "दोनच काय पण मिा सात भाऊ असते न तरी आम्ही सातांनीही तुझ्याच पायावर आपिे आयुष्यवासहिे असते.'आपल्या शब्दांतून मनातिी भावना अनेकांच्या मनात संिसमत करू शकण्याइतके शब्दसामथ्या, अचूक शब्द योजता यावेत वढे शब्दवैभव आसण त्याशब्दांना स्तोिांची शक्ती यावी असे जगिेिे व्रतस्थ आयुष्य... हॎा महाकवीच्या स्मरणासशवाय मराठी कसवतेचा उल्लेख के वळ अशक्यच.व ंदा सटळकमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 23 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सदव्यत्वाची जेथ प्रसचतीरससकांना पडिी आहे.गसदमा अथाात गजानन सदगंबर माडगूळकर, कोणत्याही मराठी माणसािा हे नाव नवीन नाही. मराठी रससकांच्याहृदयात ध वपद समळवणारे श्रेष्ठ कवी. शब्दप्रभुत्व, आशयसंपन्नता, सहज सोपी भाषा, ियबदॎता, गेयता,नादानुप्रास यांनी सजिेल्या आसण मनात खोिवर ठसणार्या अिौसकक रचना. कवी, गीतकार, पटकथाकार,कादंबरीकार, गीतरामायणकार अशा सवसवध स्वरूपातून मराठी सासहत्य क्ेिात गसदमांचे योगदान के वळ अजोडआहे. ऐसतहाससक, सामासजक, अध्यासत्मक, देशभक्तीपर, श ंगाररक, वैचाररक, बािकसवता अगदी सवा सवषयांचीत्यांनी त्यांच्या काव्यात िीिया गुंफण के िी आहे. गीतरामायणासारखा अमूल्य सुरमयीठेवा त्यांनी मराठीसासहत्यािा सदिा आहे. त्यांनी पिरुपानी पाठविेल्या गीत रामायणासवषयीच्या मनोगतात म्हटिे आहे"अजाणतेपणे के व्हा, माता घािी बािगुटी, बीज धम ाच्या दॄमाचे, कणकण गेिे पोटी.' पोटासाठी पराडकरांचीसुगंधी धूप सोंगटी सवकणार्या गसदमांनी गीत रामायणािारे संस्क तीचा धूप महाराष्ट्र ात दरवळत ठेविा आहे. मराठीरससकांनी गसदमांना आदराने महाराष्ट्र ाचे "आधुसनक वासल्मकी' अशी पदवी बहाि के िी आहे. वढी त्यांची भुरळगसदमांना भारत सरकारने १९६९ सािी पदॏश्री हा सकताब बहाि के िा. तसेच ते संगीत-नाटक अकादमीचे उत्क ष्ट् नाट्य िेखन व सवष्णुदास भावे गौरवपदकया पुरस्कारांचे मानकरी ठरिे. १९६२ ते १९७४ अशी सुमारे १२ वषे ते महाराष्ट्र सवधानपररषदेचे सदस्यही होते. १९७३ सािी यवतमाळ येथे भरिेल्याअसखि भारतीय मराठी सासहत्य संमेिनाचे ते अध्यक् होते.गसदमांचा जन्म १ ऑक्टोबर १९१९ रोजी शेटफळे, सांगिी येथे झािा. घरची पररसस्थती यथातथा असल्याने सशक्ण अधावट सोडावे िागिे. सुरुवातीच्याकाळात अथााजानासाठी त्यांनी सचिपटकथा, गीते सिहावयास सुरुवात के िी. ते सव. स. खांडेकर यांचे िेखसनक म्हणून काम करत असत. पुढे त्यांची स्वत:चीसुगंधी-वीणा, जोसगया, पूररया, चार संगीसतका, गीतरामायण, काव्यकथा, चैिबन गीतगोपाि, गीतसौभद्र अशी काव्यसनसमाती झािी. यासशवाय कथा, कादंबरी,आत्मचररि, नाटक या वाङ् मय प्रकारांतही त्यांनी सवपुि िेखन के िे आहे. गसदमांनी सुमारे १४५ मराठी सचिपटांची गीते सिसहिी. ‘वैशाखी’ या नावाचा त्यांनीसिसहिेल्या सचिपटगीतांचा संग्रह प्रससदॎ आहे. सवसवध गीत प्रकारांची, नऊ रसांनी नटिेिी सकती सकती गाणी अजरामर झािी आहेत. इथे मांडणे कठीणच आहेतरी नमुन्यादाखि काही :उदॎवा अजब तुझे सरकार, सवठ्ठिा तू वेडा कुं भार, क धागा सुखाचा शंभर धागे दु:खाचे, बाई मी सवकत घेतिा शाम, का तळ्यात होती, बदके सपिे सुरेख,गोरी गोरी पान, फु िासारखी छान, सावळाच रंग तुझा पावसाळी नभापरर, रम्य ही स्वगााहुनी िंका, तुिा पाहते रे तुिा पाहते, माउिीच्या दुग्धापरी, आिे म गाचेतुषार, आज कु णीतरी यावे, ओळखीचे व्हावे, आिा वसंत देही, मज ठाऊके च नाही, बाई माझी करंगळी मोडिी, दैव जासणिे कु णी, देव देव्हार् यात नाही -देव नाही देवाियी, धुंद मधुमती रात रे, धुंद येथ मी स्वैर झोकतो, घननीळा िडीवाळा, झुिवू नको सहंदोळा, गोरी गोरी पान फु िांसारखी छान, हे राष्ट्र देवतांचे -हे राष्ट्र प्रेसषतांचे, इंद्रायणी काठी देवाची आळंदी, जग हे बंदीशािा, सजविगा कधी रे येसशि तू, का रे दुरावा, का रे अबोिा, िळा सजव्हाळा शब्दच खोटे..प्रत्येक गीत ियबदॎ, नादमय, आशयपूणा, साधे सोपे ओघवते. असतशय प्रभावीपणे जीवनांतिे महान तत्वज्ञान सांगून जाते.“जोसगया” ही माडगूळकरांची माझी अत्यंत आवडती रचना. तमाशातल्या/ िावणीतल्या िीचे मनोगत व्यक्त करणारी कसवता आहे. खरं तर ती कनायकीण. पण सतचा समपाण भाव, ओझरते पासहिेल्या आसण पुन्हा कधी भेटेि सक नाही याची शाश्वती नसिेल्या सप्रयकराच्या आठवांत ती सवसशष्ट् सदवसमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 24 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14"साजरा' करते. प्रेम आसण त्यावरीि श्रदॎा यांचा सुंदर समिाफ या रचनेत सदसून येतो. त्यामुळे कु ठेही सतची सामासजक सस्थती िक्ात न येता क िी म्हणूनसतिा उच्च पातळीवर नेऊन गसदमांनी या रचनेिा क वेगळाच रंग सदिा आहे.कोन्यांत झोपिी सतार, सरिा रंग,पसरिी पैंजणें सैि टाकु नी अंग,दुमडिा गासिचा, तक्के खुकिे खािींतबकांत रासहिे देठ, िवंगा, सािीं.झुंबरीं सनळ्या दीपांत ताठिी वीजकां तुिा कं चनी, अजुनी नाहीं नीज?थांबिे रससकजन होते ज्याच्यासाठींतें डाविुनी तूं दार दडसपिें पाठी…..या रचनेच्या आधी आपण थोडा िावणीचा इसतहास पाहू. पूवा पेशवाईच्या काळात खर्या अथ ानेजन्मािा आिेिी आसण यथावकाश त्यात सवसवध बदि होत उत्तर पेशवाईत बहरात येऊन देखणीझािेिी िावणी. तसा िावणीचा इसतहास त्याहून जुना आहे. पण दौितजादा करणार्या श्रीमंतमराठ्ांच्या काळात सतिा जास्त महत्व प्राप्त झािे. िावणीचा क स्वतुःचा बाज असतो. ठेकाअसतो. जो ठरवूनही इतर कोणत्या भाषेत हुबेहूब भाषांतररत करता येणार नाही. िावणीतीि श्र ंगारकानािा व मनािा सुखवणारा असतोच पण तो नेिसुखद व्हावा म्हणून कवनाची िावणी ही फडाचीिावणी झािी. शासहरी िावणी सवसवध अंगांनी सजत गेिी जसे युदॎावर गेिेल्या पतीचा सवरह,त्याची ओढ, हुरहूर या भावनांपासून ते श ंगाररक आव्हान, प्रणयवणान यापयीत, सामासजक प्रश्नांवरसडेतोड बोित उपरोसधक बाजाने जाणारे सवाि-जवाब सवाच िावणीतून खुित गेिे.कोन्यांत झोपिी सतार, सरिा रंग,पसरिी पैंजणें सैि टाकु नी अंग,दुमडिा गासिचा, तक्के खुकिे खािींतबकांत रासहिे देठ, िवंगा, सािीं.सुरुवातीच्या या ओळींत गसदमा संपूणा वातावरण सनसमाती करतात. िावणी नसताका/गासयका आसण सतच्या आजूबाजूच्या वातावरणाचे नेटके वणान. "दुमडिागासिचा, सैि पसरिेिी पैंजणे, तबकात रासहिेिे देठ' या उपमा िीिया वापरून त्यांनी यथायोग्य पररणाम साधिा आहे. िावणी सादर के ल्यावर रससकांना न"ररझवता' ती थेट आत येते आसण दार बंद करते. पुढीि चार कडव्यात सतची मनोवस्था, सतची घािमेि आसण सतची अस्वस्थता यांचे वणान करताना आरसा,सवडा, झुंबर यांचे संदभा आिे आहेत. सतची तळमळ बोिती होते आसण ती म्हणते .."मी देह सवकु सनयां मागुन घेतें मोि,जगसवतें प्राण हे ओपुसनया "अनमोि',रक्तांत रुजसवल्या भांगेच्या मीं बागा,ना पसवि देहीं सतळा वढी जागा'महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 25 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14यातूनच ती खर्या प्रेमासाठी सकती आसुसिी आहे ते जाणवते. शय्यासोबत करायिा अनेक जण येतात पण असा देह सवकू न समळािेिे प्रेम बेगडी, अशाश्वतआहे याची सतिा खंत आहे. "ना पसवि देही सतळा वढी जागा' सकती सुंदर शब्दांत सतच्या व्यथेचे वणान के िे आहे.पुढे ती म्हणते-शोसधत कदा घटके चा सवश्रामभांगेत पेरूनी तुळस परतिा शामसावळा तरूण तो खराच ग वनमािीिासवते पान, तो सनघून गेिा खािीअस्पष्ट् स्मरे मज त्याचा वेडा भावपुसिे ही नाही, मी मंगि त्याचे नांवबोििा हळू तो दबकत नवख्या वाणी"मम प्रीती आहे जडिी तुजवर राणी’!अहाहा! सकती सुंदर शब्दांत आसण कोणतेही दाखिे देण्याच्या भानगडीत न पडता गसदमांनी त्या िीिा आपल्यावर प्रेम करणार्या सप्रयकरासवषयी जे वाटते तेसक संयत आसण प्रभावीपणे मांडिे आहे पहा. क असाच वेडा प्रेमी सतच्या दारी येतो आसण आपिे प्रेम व्यक्त करतो. सतिा त्याचे नवि वाटते आसण तीहसण्यावर नेते .नीसतचा उघडिा खुिा सजथें व्यापारबावळा सतथें हा इष्कां गसणतो प्यार ;हांसून म्हणाल्ये, "दाम वाढवा थोडा...या पुन्हां, पान घ्या..', सनघून गेिा वेडा!सजथे िोक नीतीचा व्यापार करायिा येतात सतथे हा खुळा प्रेमाच्या गोष्ट्ी करतोय याची सतिा गम्मत वाटते. सवयीने त्यािा म्हणते -"दाम वाढवा थोडा… या पुन्हा , पान घ्या…'आसण इथेच चुकते. तो सनघून जातो आसण सतिा आपण काय हरविे याची जाण होते आसण त्याच्या सनघून जाण्याचा पश्चात्ताप होतो अशा प्रेमाच्या व्यापाराठीतो परत येणार नाही याची खािीही होते. अस्सि प्रेमाचे दान अव्हेरल्याचे दुुःख सतच्या मनात कायम राहते आसण त्याच्या आठवणीत तो सदवस ती सतच्या परीने"व्रतस्थ' राहून साजरा करते.रासहिें चुन्याचें बोट, थांबिा हात,जासणिी नाही मी थोर तयाची प्रीत,पुन:पुन्हां धुंसडतें अंतर आतां त्यािातो कशास येइि भित्या व्यापारािा?तो हाच सदवस हो, हीच सतथी, ही रातही अशीच होत्यें बसिें परर रसतक्ांत,वळु नी न पाहतां, कासपत अंधारािातो तारा तुटतो - तसा खािती गेिा.हा सवडा घडवुनी कररतें त्याचें ध्यान,महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 26 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14त्या खुळ्या प्रीसतचा खुळाच हा सन्मान;ही सतथी पासळतें व्रतस्थ राहुसन अंगेवषाीत कदा असा "जोसगया' रंगे.…..ही सतथी पाळते व्रतस्थ राहूनी अंगे वष ात कदा असा "जोसगया’ रंगेप्रेम या सवोच्च भावनेवरची उदात्त रचना. सनरपेक् प्रेम सक काय म्हणतात ना तशी. क तर ती नायकीण. त्यात जो कोणी खुळा सतिा भेटतो तो परतण्याचीशाश्वती नाही. असे असतानाही त्याच्या आठवात झुरते. त्याच्यासाठी सवसशष्ट् सदवस साजरा करते आसण याची त्यािा जाणीवही नसेि हे मासहत असूनही ते तीकरत राहते. यािाच श्रदॎा म्हणतात. जेव्हा आपण खादे व्रत घेतो तेव्हा आपणास ठाऊक नसते सक त्याचे फळ आपणास समळेिच पण तरीही श्रदॎेने पाळतराहतो. तसेच तीही सतच्या अव्यक्त, असफि प्रेमावरीि श्रदॎा पाळत राहते. कसवता संपल्यावरही "जोसगया"चे गारुड तसेच राहते मनावर.खादॐा फु िाच्या पाकळ्या जशा संिग्न, कमेकांत गुंतिेल्या असाव्यात आसण उिगडताना त्यांचा पसारा जाणवतो, तसे गसदमा जेवढे अभ्यासावेत तेवढेनव्याने जाणवत जातात. के क रचनेतून त्यांची असितीय प्रसतभा आसण व्याप्ती उिगडत जाते. प्रामासणक, मेहनती, सुसंस्कारीत आसण प्रसतभासंपन्न अशा सवागणांनी युक्त असे हे व्यक्तक्तमत्त्व. त्यांच्यासवषयी काही सिसहणे म्हणजे "ज्योतीने तेजाची आरती' आपिी प्रसतभावंत िेखणी आपल्यािा के वळ पैसा देते, परंतुकाळावर कायमचा ठसा उमटवत नाही हा सि त्यांना होता. या िेखाची सांगता त्यांच्याच सवनम्र शब्दांत करताना त्यांची थोरवी जाणवल्यासशवाय राहतनाही..."मी पोचिो आहे ते स्थान कोण्या दुिाभ सठकाणी आहे असे नाही; परंतु माझ्यापुरते तरी मिा या यश प्राप्तीचे नवि आहे इतके च!'गसदमांना शतश: प्रणाम!सदव्यत्वाची जेथ प्रचीती..तेथे कर माझे जुळती !!वसनता तेंडुिकर-सबविकरऋतुगंधप्रसतसियाऋतुगंध सशसशर हा बाि सवशेषांक खूपच आवडिा. त्यातीि सौ. सुप्रदा सुधीर यांनी सिसहिेिे "DearBappa' सवशेष करून आवडिे. के तकी माटेगावकरची मुिाखत पण छान वाटिी. मधुरा पटवधान सहनेसिसहिेिे इसजप्त सहिीचे वणान वाचून तेथीि संस्क ती आसण परंपरेशी ओळख झािी. शौनक डबीरचीचष्मे बद्ूर गोष्ट् वाचून चष्मा असणारी माणसे चष्मा घरीच सवसरिी की कशी गंमत होते, त्याची प्रसचतीआिी. सवा िहान मुिांची डरॉईंग्जही खूपच छान आहेत. सवशेष करून मुग्धा पटवधानने काढिेिे पक्ाचेसचि अप्रसतम आहे. कं दरीतच अंक खूपच छान झािाय.ऋतुगंध टीमचे त्यांनी के िेल्या कामाबद्ि मनापासून कौतुक ! Keep it up ...-मेधा दातारमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 27 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14कसवश्रेष्ठ के शवसुतआधुसनक मराठी कसवतेचे जनक कसववया के शवसुत (कै . क ष्णाजी के शव दामिे ) यांचा जन्म ७ ऑक्टोबर1866 या सुसदनी झािा. जन्मस्थान कोकणात रत्नासगरी सजल्हॎात असिेिे मािगुंड हे गाव. काही वषाीपूवीकोकण सहिीसनसमत्ताने गणपतीपुळेजवळ असिेल्या मािगुंडिा भेट देण्याचा योग आिा. तेथे कसववयाके शवसुत स्मारकािा ही भेट देण्याची संधी िाभिी. तेथीि अंगणात के शवसुत काव्यसशल्प स्फसटकाच्याफिकांवर कोरून सिसहण्यात आिे आहे. त्यांच्या िोकसप्रय झािेल्या कसवता तेथे वाचायिा समळाल्या व तोअनुभव खरोखरीच असितीय असा होता. महाराष्ट्र ािा तसेच भारतािा िाभिेल्या का प्रसतभावान कवीच्यास्म तीत शासनाने प्रस्थासपत के िेिे स्मारक पाहून सवशेष आनंद झािा.वरीि सठकाणी आणखी क दुसमाळ अशी वस्तू हाती िागिी. ती म्हणजे "के शवसुतांची कसवता' या काव्य-संग्रहाची हस्तसिसखत यथामूि आव त्ती. या संग्रहात कू ण १०३ कसवता आहेत. जवळ जवळ सव्वाशेवषाीपूवीचे सिसहिेिे स्वयं के शवसुतांच्या हस्ताक्रातिे काव्य या संग्रहात आहे. शेवटच्या पानावर "मोडी'सिपीत त्यांनी सिसहिेिी यादी देखीि आहे. के व्हा कदा सार्या कसवता वाचून काढू असे झािे. तशा आपल्या िहानपणी शाळेत पाठ्िमात व बािभारती,कु मारभारतीतल्या त्यांच्या कसवतांशी आपण सारे पररसचत आहोतच.क अष्ट्पैिू व अत्यंत गहन अशी प्रसतभा िाभिेिे असे थोर कवी अशी थोडक्यात के शवसुतांची ओळख करून देता येईि. त्यांच्या गाजिेल्या कसवता -जसे "तुतारी', "स्फू ती', "नवा सशपाई' तसेच "झपूझ ा' वगैरे अन्य बर्याच कसवतांना मराठी सासहत्यात अमर स्थान िाभिे. यात आश्चय ाजोगे काय असणार?त्यांचे "समग्र के शवसुत' व "हरपिे श्रेय' हे दोन काव्य संग्रहही सुप्रससध्द आहेत.के शवसुतांच्या कसवतांची नावेच आपल्यािा त्यांच्या मनाच्या गाभार्यात थेट घेऊन जातात. "सखडकीकडे मौज पहावयास', "उगवत असिेल्या सूय ास',"सप्रयेचे ध्यान', "कसवता आसण कवी', "दुमुाखिेिा', "मुळा-मुठेच्या तीरावर', "मजुरावर उपासमारीची पाळी', "सदवा आसण तारा', "स्वप्नामध्ये स्वप्न', "रुष्ट्सुंदरीस', "सुंदरी दशान', "नवा सशपाई', "उत्तेजनाचे दोन शब्द', " का सवदॐाथ्यााप्रत', "स्फू ती' आसण "तुतारी' ही काही शीषाके च जणू त्यांच्या कसवतांची झिकसांगून जातात."कसवता आसण कवी' या कसवतेत के शवसुत सिसहतात:अशी असावी कसवता सफरूनतशी नसावी कसवता म्हणूनसांगावया कोण तुम्ही कवीिाआहात मोठे? पुसतो तुम्हािाकरुसनया काव्य जगात आणणेन मुख्य हेतू तदीय मी म्हणेकरुनी ते दंग मनात गुंगणेतदीय हा सुंदर हेतू मी म्हणे !महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 28 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14"अढळ सौंदया' कसवतेत ते स ष्ट्ीची ओळख पटवून देत म्हणतात:म्हणुनी कसथतो सनुःशंक मी तुम्हातेअसे सुंदरता अढळ जरी कोठेतर करी ती स ष्ट्ीत माि वासपहा, मोसहि सवादा ती तुम्हास !स्वातंत्र्यातुर झािेल्या " का भारतीयाचे उद्ार' असे वदून सांगतातदेवा ! के व्हा परवशपणाची सनशा ही सरूनस्वातंत्र्याचा दॐुमणी उदया यावयाचा सफरूनके व्हा आम्हा सुटुनी सहसा पंजरातुनी देवाराष्ट्र त्वािा सफरुनी अमुचा देश येईि के व्हा?के शवसुतांच्या कसवतेत प्रेमरसाचा ही प्रभाव प्रकष ाने जाणवतो. "मुळा-मुठेच्या तीरावर' या काव्यात म्हटिे आहे:मुळा-मुठेच्या सहरव्या सुंदर या तीरावर, सखन्न अशीइकडे सतकडे स्फुं दत सुंदरी ! वद मजिा तू का सफरशी ?"रुष्ट् सुंदरीस' या कसवतेतिे बोि असे:नादी िावूनी वेडा के िे, ज्यािा तू सुंदरीरुष्ट् कशी होऊन बससी आता त्याच्यावरी ?"सुंदरीदशान' ही कसवता त्या सुंदरीचे दशान आपल्यािा असे देते:हे सौंदया तुझे बघून सुभगे! आनंद होतो मिाआिेख्यी सिसहण्या मिा गवसिा उत्क ष्ट् हा मासिाअत्यंत उत्तेजन प्रदायी असे काव्य के शवसुतांचे वैसशष्ट्य म्हणायिा यसत्कं सचतही संदेह वाटणार नाही"स्फू ती' या गाजिेल्या कसवतेचे बोिच असे सुरु होतात:काठोकाठ भरू दॐा पेिा फे स भरभर उसळू दॐाप्राशन कररता रंग जयाचे, क्णोक्णी ते बदिू दॐा"नवा सशपाई' आपल्यािा सांगून जातो:नव्या मनुसति नव्या दमाचा शूर सशपाई आहेकोण मिा वठणीिा आणू शकतो ते मी पाहेके शवसुतांच्या हस्तसिसखतात काही स्फु ट सवचार स्वहस्ते सिसहिेिे असे :सवश्वाचा सवस्तार के वढा ?ज्याच्या त्याच्या डोक्या वढा !काय सनराशा असे बरे ?बुजगबाहुिे जगातिेमूखा सभउसनया त्या गेिेसुज्ञ बघे तद्रूप खरे !महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 29 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सदवा आसण तारा या कसवतेत तार्याचे सदव्यािा वदन असे :तेजाने वरुनी सदव्या ! खुिसवसी मानवी चेहरेआत्मे उज्ज्वि आंतिे पण गड्या ! होतात माझे करेकाही सोप्या शब्दात मांडिेल्या काव्यात "घड्याळ' ही त्यांची कसवता सांगते :गडबड घाई जगात चािेआळस डु िक्या देतो पणगंभीरपणे घड्याळ बोिेआिा क्ण गेिा क्ण !के शवसुतांची सव ात असधक गाजिेिी कसवता "तुतारी' हे तर सवाीनाच ज्ञात आहे. या कसवतेच्या पंक्ती "हररश्चंद्राची फॅ क्टरी' या िोकसप्रय मराठी सचिपटातबरेचदा ऐकायिा आपल्यािा समळतात. क-दोन कडवी येथे सिसहल्यासवना राहवत नाही :क तुतारी दॐा मज आणुनीफुं कीन जी मी स्वप्राणानेभेदुसन टाकीन सगळी गगनेदीघा सजच्या त्या सकं काळीनेअशी तुतारी दॐा मज िागुनी !जुने जाऊ दॐा मरणािागुनजाळु नी सकं वा पुरुनी टाका !सडत न का ठाई ठाकासावध ! ऐका पुढल्या हाका !"झपूझ ा' नावाच्या आणखी का कसवतेत, वरून दुबोध परंतु ममाभेद सांगणारी अवस्था अशा प्रकारे के शवसुत मांडतात:हषाखेद ते मावळिेहास्य सनमािे, अश्रू पळािेकण्टक-शल्ये बोथटिी,मखमिीची िव वठिीकाही न सदसे दृष्ट्ीिा,प्रकाश गेिा, सतसमर हरपिाकाय म्हणावे या सस्थतीिाझपूझ ा गडे झपूझ ा !के शवसुतांच्या हस्तसिसखतात आणखी क गोष्ट् िक्षयात आिी ती म्हणजे त्यांचे इंग्रजी हस्ताक्र ! अत्यंत सुरेख इंग्रजी हस्ताक्रात त्यांनी काही कसवतासिसहल्या आहेत. शेसक्स्पअर व इतर काही इंग्रजी कवींचा उल्लेखही आपल्यािा त्यात सापडतो. ते वाचताना व तसेच मराठी कसवतांतीि कठीण शब्दांचावापर पाहून त्या काळातीि सशक्णप्रणािी बद्ि माझा आदर शतपटीने वाढिा.‘To a Poet’ या कसवतेत ते सिसहतात :Whenever dark clouds split apartto drink sweet lunar liquid rayWhenever high dreams wing up my heartto tread bright heaven's milky way !महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 30 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14तसेच ‘The Waves’ या सुंदर काव्य पंक्ती अश्याThey dance upon the sunlit seathey frisk and play and do not mindthe world so full of miserybut move on with the sportful wind !अजूनही अशा बर्याच कसवतांचे बोि इथे नमूद करावे वाटतात पण सारे सदर िेखात समासवष्ट् करणे शक्य नसल्यामुळे, काही सवषय अथवा साधे प्रसंग कसेके शवसुतांना काव्य सिसहण्यास प्रेररत करून गेिे हे माि आवजूान सांगावेसे वाटते. शाळेत का "मुिास झोडपणार्या पंतोजीस' ते रोष युक्त कसवतेनेझोडपतात, रस्त्यावरून चािताना सखडकीतून ऐकू आिेिे सतार वादन ऐकू न ते "सतारीचे बोि' ही कसवता सिसहतात. "मयुरासन आसण ताज महाि' अशी ककसवताही त्यांनी सिसहिी. धुमके तूबरोबर कवीची तुिना करीत "धुमके तू आसण महाकवी' सिसहिी. मास्तरांनी वगाात दुमुाखिेिा म्हटिे म्हणून सखन्न होऊन"दुमुाखिेिा' ही कसवता सिसहिी. आणखी अशा खूप काही कसवता. वयाच्या ३९ व्या वषीच के शवसुतांना देवाज्ञा झािी, पण या अवधीतच त्यांनी इतके अमरकाव्य रचिे. अजून दीघा आयुष्य िाभिे असते तर आणखी सकती िेखन आपल्यािा िाभिे असते हा सवचार मनात तरळून जातो.मराठी काव्यसासहत्यातल्या जवळ-जवळ सवा प्रकारच्या व त्तांमध्ये के शवसुतांनी काव्य रचिे. शादु ाि सविीसडत, भुजंगप्रयात, सुनीत, सदंडी, ओवी, श्िोक,सशखररणी, मासिनी, साकी वसंतसतिका व मंदािांता या सवा व त्तांमधुन आशयपूणा कसवता त्यांनी मराठी सासहत्यािा सदल्या. मानवतावाद, समता,सवश्वबंधुत्व, रूढी भंजन, स्वातंत्र्य प्रेम, सामासजक सुधारणांचा पुरस्कार या मानवी जीवनािा सम दॎ करणार्या सचरंतन मुल्यांचा त्यांनी कसवतेतून उदॎोष के िा.कसववया के शवसुतांची आणखी क कसवता सजच्यावर काही कािानंतर प्राध्यापक प्र. के . अिे उफा के शवकु मार यांनी गंमतीपर सवडंबन सिसहिे, ती कसवता"आम्ही कोण ?' आपल्यािा पररसचत आहेच. या कसवतेच्या काही पंक्ती अशा :आम्ही कोण म्हणून काय पुससी ? आम्ही असू िाडकेसदक्कािातून आरपार अमुची, दृष्ट्ी पहाया शकेसारेही बसडवार येथीि पहा ! आम्हापुढे ते सफके !अश्या थोरात्म्याचे चरणी, महा-प्रसतभावान, थोर कवी महाराष्ट्र -पुिास आमचे सिवार वंदन, शतकोटी प्रणाम !नंदकु मार देशपांडेमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 31 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14मिा उमगिेिी जनाबाई"ज्ञानदेवे रसचिा पाया | तुका झािासे कळस |' असे वारकरी संतांसवषयी तुकाराम सशष्या बसहणाबाई हॎांनीअभंगातून सांसगतिे आहे. भागवत धम ाच्या मंसदराची जडणघडण तेराव्या शतकात झािी. ज्ञानेश्वरांनीतेराव्या शतकात अध्यासत्मक िोकशाहीचा पाया घातिा. मधल्या काळात कनाथांनी ‘खांब सदिा भागवत'कोसळत्या परंपरेिा भरभक्कम के िे तर तुकाराम हे भागवत धमााच्या मंसदराचा कळस ठरिे. मराठी संत याभागवत धम ाच्या म्हणजेच वारकरी संप्रदायाच्या गंगोिीचे वारकरी ठरिे. तळागाळातीि साधक वारकरीसवठ्ठिभक्तीच्या प्रयोजनातून काव्यसनसमाती करू िागिा. परंपरेने नेमून सदिेिा व्यवसाय करता करतानामस्मरणातून काव्य स्फु रू िागिे. अशाच का कवसयिीचा आज आपण सतच्या अभंगांिारे पररचय करूनघेऊ.जनाबाईचा जन्म गंगाखेड येथीि दया नावाच्या सवठ्ठि भक्ताघरी झािा. मागासवगीय जातीत जन्मिेल्या जनीिा आसथाक पररसस्थतीमुळे वसडिांनी पंढरपूरिादामाशेटकडे (नामदेवांचे वसडि) दासी म्हणून ठेविे. ७-८ वषाीची जनी नामदेवांच्या घरी धुणी, भांडी, झाडिोट करू िागिी. नामदेवांच्या घरी संतांचीनेहमीच वदाळ असे. ज्ञानेश्वर व त्यांच्या प्रभावळीतीि संत नेहमीच नामदेवांकडे येत. कीतान, प्रवचन व नामस्मरण घरात नेहमीच चाित असे. छोट्या जनीिािहानपणापासून हॎा संतांचा सहवास िाभिा. दामाशेट व गोणाई हॎा जोडप्याने सतिा प्रेमाने वाढविे. त्यामुळे नामदेवांच्या कु टुंबासवषयी जनीिा आपुिकी वसजव्हाळा होता. ती का अभंगातून नामदेवांच्या संपूणा कु टुंबाचे दशानच घडवते.गोणाई राजी दोन्ही सासू सुना | दामा नामा जाणा बापिेक |नारा महादा गोंदा सवठा चौघे पुि | जन्मिे पसवि वंशी |सिंबाई ते िेकी आऊबाई बसहणी | वेडीसपशी जनी नामयाची |नामदेवांच्या घरात अहोराि कष्ट् करणारी अनाथ जनी या कु टुंबामुळेच सनाथ झािी असा आनंद ती व्यक्त करते.नामयाचे ठेवणे जनीस िाभिे | धन सापडिे सवटेवरी |पंढरपूर हे संतांचे माहेरघर आहे. शूद्रांना आसण सियांना आत्मोन्नतीची प्रेरणा देणारी ‘मुक्तीची भक्तीपेठ’ आहे. मानवधम ाचे, ससहष्णुतेचे व ऐक्याचे प्रतीकम्हणजे पंढरपूर.बाप रखुमादेवीवरू | माझे सनजांचे माहेर |ते हे जागा पंढरपूर | जगमुक्तीचे माहेर |नामदेवांकडे येणार्या संतांची ओढ पांडु रंगाकडे असे. मायबाप सवठ्ठिािा भेटण्यासाठी जीवाचा आटासपटा करून चाित वारीिा येत. त्यामुळे सवठ्ठिामध्येजनीिा कु टुंबवत्सि पुरुषाचे दशान घडते.सवठू माझा िेकु रवाळा | संगे िेकु रांचा मेळाजनाबाईने आपिी गुरुपरंपरा सांगताना म्हटिे आहे, "ज्ञानाचा सागर सखा माझा ज्ञानेश्वर |’ भक्तीची कवाडे खुल्या करणार्या ज्ञानदेवांना सतने गुरुस्थानी मानिेआहे. ज्ञानदेवांमुळे आम्हािा भक्तीचे स्फु रण चढिे. आमचा उध्दार झािा. सवठ्ठिभक्तीच्या प्रेरणेमुळे आम्ही काव्य करू िागिो. त्यामुळे ज्ञानदेवांसवषयीअनन्य भक्तीभाव सतच्या अभंगातून व्यक्त होतो. तसेच ज्ञानदेव-सवसोबा खेचर-नामदेव-जनाबाई अशी गुरु परंपरा ती सांगते. ज्ञानदेव हे सतचे श्रदॎास्थान आहेततर नामदेव हे पारमासथाक गुरु आहेत.धन्य मायबाप नामदेव माझा | तेणे पंढरीराजा दाखविे |करीत नामदेव सवठ्ठि सचंतनी | त्याचीच सेवेिागी जन्मिी जनी |महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 32 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14नामदेवांचे आसण आपिे युगानुयुगाचे नाते आहे असे सतिा वाटते.जनाबाईने परमेश्वरािा मानवीय पातळीवर आणून भक्तीमागाातीि परमोच्च अवस्था दाखविी आहे. भक्ताने ईश्वरापयीत जाणे व ईश्वराने भक्ताची जागा घेणेअसा सतचा आत्मप्रवास ठरतो. अंघोळ घािणे, पाठ चोळून देणे, दळण कांडण करणे, तेि िावणे इ. गोष्ट्ी सतचा श्रीक ष्णच सतच्यासाठी करतो. जनाबाईनेिौसकक जीवनािाच अध्यासत्मक पातळीवर नेिे. नवनवीन रूपे धारण करणार्या श्रीक ष्णाशी (सवठ्ठिाशी ) ती अखंड सुसंवाद साधते. कदासचत हाच सतचासाक्ात्कार अनुभव ठरत असेि. सवठ्ठिािा आपल्या जाळ्यात गुंतवून ठेवणारी जनी त्याच्याशी करूप होते. माझे व त्याचे िैत नाहीच हे सांगताना ती म्हणते,‘झाडिोट करी जनी | के र भरी चिपाणी |माझ्या जनीिा नाही कोणी | म्हणोनी देव घािी पाणी |सांगे जनी सवा िोका | न्हाऊ घािी माझा सखा |हाता आिा असे फोड | जनी म्हणे मुसळ सोड |'जनाबाई आसण सवठ्ठि हॎांचे नाते हृदयंगम आहे. कधी ती त्याच्यावर रागावते तर कधी काम करून थकिा म्हणून व्याकू ळ होताना सदसते.अरे सवठ्ा अरे सवठ्ा | माझ्या मायेच्या कारट्या |अरे काळतोंड्या | म्हणे का टासकिे मिा |माझा तू कधीही अव्हेर करू नकोस असे ती सांगतेगंगा गेिी ससंधुपाशी | त्याने अव्हेरीिे सतशी |तैसे तू न अव्हेरी मजसी |’त्या सवठ्ठिािा मी बंसदवान के िे आहे असे ती सांगते.‘धरिा पंढरीचा चोर | गळा बांधोसनया दोर |हृदय बंसदखाना के िा | आत सवठ्ठि कोंडिा |का अभंगात तर जनीने तो आपिा चाकर झािा असे सांसगतिे आहे.जाय जाय राउळाशी | नको येऊ आम्हापाशी |जाऊ आम्ही बरोबरी | झािा सतचा हो चाकर |नामदेव, चोखा, बंका इत्यासद सवा संत सवठ्ठिभेटीसाठी तळमळत असतात. जनीिा समजत नाही हे वढे व्याकु ळ का होतात? सवठ्ठि तर माझ्याकडे येऊनमाझी सवा कामे करतो.देव भावाचा िंपट | सोडु नी आिा हा वैकुं ठ |असा सनगुाण सनराकार साक्ात्कार सतिा होतो. ईश्वराच्या सवयोगापेक्ा त्याच्या मीिनाचे तादात्म्य सतच्या अभंगातून जाणवते. नामदेवाच्या श्रेष्ठत्वापेक्ापुंडसिकाच्या भक्तीच्या साक्ात्काराचे नाते जनाबाईशी जवसळक साधते. जनाबाई अगदी सवठ्ठिमय झािेिी होती.कमाकांडाच्या आसण व्रतवैकल्याच्या चातुवाण्य ाची चौकट त्याकाळच्या कोणत्याच संतांना तोडता आिी नाही. जातीधम ाच्या बंधनामुळे जनाबाईचे संवेदनशीिमन आिोश करून उठते; पण सतिा संपूणा आधार वाटतो तो भक्तीमाग ाचाच. जनाबाईने आपल्या अभंगांनी व्यवहारािा आसण पररसस्थतीिा वास्तवाचाच रंगचढविा. याती हीनतेचे दु:ख व्यक्त करताना जनी म्हणते,राजाई गोणाई अखंड तुझ्या पायाजवळी | मज ठेसवयिे िारी | नीच म्हणोनी बाहेरी |महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 33 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14जनाबाईसारख्या का सनरक्र मागास समाजातीि िीने सकि संतगाथेमध्ये आपिे स्थान सनसश्चत के िे ते रसाळ अथापूणा अभंगांमुळे. सतच्या नावावर ३५०अभंग आहेत. क ष्णजन्म, प्रल्हादचररि आसण बाििीडा इत्यादी सवषयांवर सतचे अभंग आहेत. द्रौपदी स्वयंवर व हररश्चंद्र आख्यान या काव्यांमुळे मिास्फु ती समळािी असे कनाथांचे नातू मुक्तेश्वर सांगतात.जनाबाईने अनेक भावनात्मक अवस्थांमधून भक्तीप्रवास के िा. अनुताप, प्रतीक्ा, धावा, शरणागती, सनध ार, यातीहीनतेचे दु:ख, सनराशा आसण साफल्य या सवाअवस्थांमधून जनाबाईची अध्यासत्मक वाटचाि होते. आपल्या दासीपानाशी आसण िीत्वाशी करूप होऊनच ती प्रामासणकपणे कसवता करते. सतच्या काहीअभंगातून तर प्रसंगनाट्यच वाचकांसमोर उभे करते.संत नामदेवांच्या सहवासात जनाबाईची कसवता ससदॎ झािी. माय मेिी बाप गेिा अश्या अवस्थेत नामदेवांनी जनाबाईिा िहानपणापासून सांभाळिी. म्हणूनती नामदेवांसवषयी वेळोवेळी क तज्ञता व्यक्त करते.जनी म्हणे जोड झािी सवठोबाची | दासी नामयाची म्हणोसनया |परीसासंगे जसे िोखंडाचे सोने होते तसे नामदेवांमुळे मी सवठ्ठिभक्तीिा पाि झािे असे ती सांगते.सवठ्ठिाची आसण जनाबाईची भेट सवरघळवून टाकणारी आहे.ईश्वर भेटीच्या आनंदाने सुखाविेल्या जनीिा जनक्ोभािा तोंड दॐावे िागिे. पांडु रंग वैजयंतीमाळ व पदक जनीकडे सवसरतो व जनीवर चोरीचा आळ येतो.सतिा सुळावर देण्याची सशक्ा सुनाविी जाते. जनी व्याकु ळ होते. आपिा दोष काय हेच सतिा कळत नाही.तोच धाविा संकटी | पांडु रंग जगजेठी | झािे सुळाचे ग पाणी | धन्य जनी धन्य हरी |तत्कािीन सवाच संतानी आपल्या अभंगांतून उपेसक्तांचे अंतरंगच उिगडून दाखविे आहे. जनाबाईने पण आपिीव्यथा, वेदना, अवहेिना, हीन जातीचे दु:ख व परमेश्वर भेटीचा आनंद समाजापुढे मांडिा. या व्यथेची सिनंतरच्या काळातीि समाज सुधारकांना बोचिी व हळु हळू पररसस्थती पािटू िागिी. हेच संतसासहत्याच्या यशाचेरहस्य होय.जनाबाईच्या काव्याचा परामशा घेणे माझ्यासारख्या सवासामान्य व्यक्तीिा शक्य नाही. पण नामदेवांनीजनाबाईच्या काव्याबद्ि जे प्रशंसोद्ार काढिे ते वाचकांपुढे ठेवणे मी माझे कताव्य समजते.जनीचे अभंग सिसहतो नारायण | कररती श्रवण साधुसंत |ज्ञान तेची जनी | ज्ञान तेची भक्ती | नामदेव स्तुती करतसे |संत जनाबाईने आपल्या भक्तीच्या बळावर सवठ्ठिाशी जोडिेिे नाते, नामदेवांवरीि अपार श्रदॎा, ज्ञानदेव प्रभावळीतीि संतावर के िेिे प्रेम व सन:स्वाथा सेवा हेसतच्या अभंगातून पासहिे की जनाबाईपुढे नतमस्तक व्हावेसे वाटते.सवनया दीपक समराशीमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 34 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14श्री समथा रामदास आसण श्रीमत् दासबोध – आपिे मागादशाक प्रकाशस्तंभश्री संत ज्ञानेश्वरांनी ज्ञानेश्वरीची रचना करून मराठी भाषेिा क अत्युच्च पररमाण सदिे तर "ज्ञानदेवे रसचिा पाया... तुका झािासे कळस' हे सवाश्रुत आहेच!त्याच बरोबर श्री समथा रामदासांचे मराठी काव्य-सासहत्य आसण मराठी संस्क तीची जडण-घडण यातीि योगदान अतुिनीय आसण अजरामर आहे . समथारामदास हे आज आपल्यासाठी नुसतेच आदरणीय नाही तर देवतुल्य व्यक्तक्तमत्व ठरिे आहे.प्रचसित भाषेत समथाीच्या "सासहसत्यक' कारकीदीचा आढावा घ्यायचा म्हंटिा तर ओव्या, अभंग, भारुड, सनरुपण, भूपाळ्या, आरत्या आसण स्तोिे असे अनेककाव्य प्रकार त्यांनी िीिया हाताळिे. त्यांची ओघवती रसाळ शब्दरचना खादॐा म दू जिधारेप्रमाणे आपिे तनमन पुिसकत करून जाते आसण आपिे जीवनज्ञान-प्रकाशमय देखीि करते."सुखकताा दुखहताा' म्हणताना जो मंगिमय आसण आश्वासक भाव आपल्या मनात दाटून येतो त्याची तुिना कशाशीच होऊ शकत नाही. करुणाष्ट्के म्हणतानाआपण नुसते नादिहरींमध्ये गुंगून जात नाही तर नकळतच परमेश्वरचरणी िीन होऊन पूणा शरणागतीचा अनुभव घेतो. मनाचे श्िोक वाचताना आपिा आत्माखडबडून जागा झािा नाही तरच नवि...पण ग्रंथराज श्रीमत् दासबोध हा त्यांच्या सासहत्यरचनेचा मेरुमणी आसण मराठी असस्मतेची मुळे बळकट करणाराअजरामर ग्रंथ आहे यात शंकाच नाही!तत्कािीन बोिीभाषेशी जवळीक असिेिी शब्दरचना, भक्तक्तयोग, ज्ञानयोग, कमायोग, राजयोग आसण अध्यात्म अशा गहन सवषयांची अत्यंत सोप्या वसामान्यजनांना समजेि अशा भाषेत के िेिी मीमांसा, सोप्या उदाहरणांनी उिगडून दाखसविेिा त्यांचा दैनंसदन जीवनाशी असिेिा संबंध आसण काळाच्या पुढेअसिेिा सवज्ञानसनष्ठ दृष्ट्ीकोण ही दासबोधाची वैसशष्ट्ये आहेत. त्याचमुळे ग्रंथश्रेष्ठ श्री दासबोध हा आधुसनक व्यवस्थापन शािासाठी संदभा ग्रंथ ठरणाराकािातीत आसण अमूल्य असा ग्रंथ आहे असे मिा वाटते.दासबोध खरं तर खादॐा जादुगाराच्या पोतडीप्रमाणे आहे - ज्याने त्याने त्यािा पासहजे ते घ्यावे!कु ण्या अभ्यासू प्रबंधकाराने ग्रंथ कसा असावा याचा पररपाठ घ्यावा.जेणे होये उपरती || अवगुण पािटती ||जेणे चुके अधोगती || त्या नाव ग्रंथ ||जेणे परिसाधन || जेणे ग्रंथे होये ज्ञान ||जेणे होईजे पावन || या नाव ग्रंथ ||कु ण्या सवदॐाथ्यााने सुंदर अक्र कसे असावे त्याचे धडे घ्यावे!वाटोळे सरळे मोकळे || वोतिे मसीचे काळे ||कु ळकु ळीत वळी चासिल्या ढाळे || मुक्तमाळा जैशा ||अक्रमाि सततुके नीट || नेमस्त पैस काणे नीट ||आडव्या माि त्याही नीट || आकु िी वेिांड्या ||पसहिे अक्र जे कासढिे || ग्रंथ संपेतो पाहत गेिे ||का टाके सच सिसहिे || ऐसें वाटे ||अक्राचे काळेपण || टाकाचे ठोसरपण ||तैसेसच वळण वाकण || साररखेसच ||महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 35 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सामासजक व्यवहार, मूल्ये आसण सशष्ट्ाचार यांचे असतशय मासमाक मागादशान श्री रामदासांनी या ग्रंथात के िे आहे.सवचारेसवण बोिो नये || सववंचनेसवण चिो नये ||मय ादेसवण हिो नये || काही क ||प्रीतीसवण रुसो नये || चोरास वोळखी पुसू नये ||रािी पंथ िमू नये || येकायेकी ||जनी आजाव तोडू नये || पापद्रव्य जोडू नये ||पुण्यमागा सोडू नये || कदाकाळी ||सनंदािेष करू नये || असत्संग धरू नये ||द्रव्यदारा हरू नये || बळात्कारे ||वक्तयास खोडू नये || ऐक्यतेसी फोडू नये ||सवदॐाभ्यास सोडू नये || काही के ल्या ||तोंडाळासी भांडो नये || वाचाळासी तंडो नये ||संतसंग खंडू नये || अंतय ामी ||असत िोध करू नये || सजविगांस खेदू नये ||मनी वीट मानू नये || ससकवणेचा ||क्णोक्णी रुसो नये || िसटका पुरुषाथा बोिो नये ||के ल्यासवण सांगो नये || आपिा परािमु ||त्यांनी सांसगतिेल्या सशकवणीचे आपण काही अंशी जरी पािन करण्याचा प्रयत्न के िा तरी समाजात आपण क समतोि, सन्माननीय आसण िोकसप्रयव्यक्तक्तमत्व ठरून जाऊ यात मिा तरी शंका वाटत नाही.आजच्या आपल्या कायाव्यस्त आसण कायाप्रधान जीवनशैिीमध्ये यशस्वी होण्यासाठी आवश्यक असिेिे सवा मागादशान आपल्यािा दासबोधात आढळेि.‘Interpersonal Skills’, ‘Team-playing’, ‘Change management’ हे नवीन व्यवस्थापन शािामध्ये परविीचे शब्द झािे आहेत. आपल्याकायास्थानी आपिा अहंकार आड येऊ न देता सनणाय कसे घ्यावे, बदिांना सामोरे कसे जावे, संघसमन्वयामध्ये (Team-playing) आपिे वतान कसेअसावे याचे उत्तम मागादशान आपल्यािा दासबोधात समळू शकते.सवरक्ते समय जाणावा || सवरक्ते प्रसंग वोळखावा ||सवरक्त चतुर असावा || सवा प्रकारे ||सवरक्ते येकदेसी नसावे || सवरक्ते सवा अभ्यासावे ||सवरक्ते अवघे जाणावे || ज्याचे त्यापरी ||सवरक्ते असावे सनत्यमुक्त || असिप्तपणे ||सवरक्ते शािे धांडोळावी || सवरक्ते मते सवभांडावी ||सवरक्ते मुमुक्े िावावी || शुदॎमागे ||सवरक्ते शुदॎमागा सांगावा || सवरक्ते संशय छेदावा ||सवरक्ते आपिा म्हणावा || सवश्वजन ||सवरक्ते सनंदक वंदावे || सवरक्ते साधक बोधावे ||सवरक्ते बदॎ चेतवावे || मुमुक्सनरूपणे ||महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 36 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सवका ते उत्तम गुण घ्यावे || सवरक्ते अवगुण त्यागावे ||नाना अपाय भंगावे || सववेकबळे ||समाजकारण आसण राजकारण ही कायाक्ेिे असेल्या व्यक्तींनी कसे आचरण करावे याचे सुंदर सववेचन दासबोधात समथाीनी के िेिे आहे.फड नासोसच नेदावा || पसडिा प्रसंग सावरावा ||असतवाद न करावा || कोसणयेकासी ||दुसर्याचे असभष्ट् जाणावे || बहुतांचे बहुत सोसावे ||न सोसे तरी जावे || सदगंतराप्रती ||दुुःख दुसर्याचे जाणावे || ऐकोन तरी वाटून घ्यावे ||बरे वाईट सोसावे || समुदायाचे ||अपार असावे पाठांतर || ससन्नधसच असावा सवचार ||सदा सवादा तत्पर || परोपकारासी ||शांती करून करवावी || तर्हे सांडून सांडवावी ||सिया करून करवावी || बहुतांकरवी ||करणे असेि अपाये || तरी बोिोन दाखऊ नये ||परस्परेसच प्रत्यये || प्रसचतीस आणावा ||राजकारण बहुत करावे || परंतु कळोच नेदावे ||परपीडेवरी नसावे || अंत:करण ||िोक पारखून सांडावे || राजकारणे असभमान झाडावे ||पुनुः मेळवून घ्यावे || दुरीि दोरे ||आपण घेतिेिे व्यावसासयक ज्ञान, मग त्यात आपण सकतीही पारंगत असिो, तरी ते खरे ज्ञान नव्हे. जीवनात खर्या अथााने यशस्वी होण्यासाठी, त्यािाआत्मज्ञानाची आसण वैराग्यपूणा व त्तीची जोड देणे अत्यंत आवश्यक आहे असा महत्वपूणा उपदेश त्यांनी के िा आहे. त्याचबरोबर, अंधश्रदॎा, दांसभक मूतीपूजा,व्रतवैकल्ये म्हणजेच परमाथासाधना सकं वा ज्ञानसाधना नव्हे असा त्या काळाच्या पुढे असिेिा िांसतकारी आसण सवज्ञानसनष्ठ सवचार त्यांनी मांडिा आहे.आजच्या काळात “बुवाबाजी” च्या सवरुदॎ असिेिा सवचार असेही यािा म्हणता येईि.आता कै से घडे साथाक || दोष के िे सनरथाक ||पाहो जाता सववेक || उरिा नाही ||कोणे उपाये करावा || कै सा परिोक पावावा ||कोण्या गुणे देवासधदेवा || पासवजेि ||नाही सदॎाव उपजिा || आवघा िोसकक संपासदिा ||दंभ वरपांगे के िा || खटाटोप कमाचा ||कीतान के िे पोटासाठी || देव मांसडिे हाटवटी ||आहे देवा बुदॎी खोटी || माझी मीच जाणे ||पोटी धरूसन असभमान || शब्दी बोिे सनरासभमान ||अंतरी वांछु सनया धन || ध्यानस्त झािे ||सवत्पत्तीने िोक भोंसदिे || पोटासाठी संत सनंसदिे ||महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 37 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14माझे पोटी दोष भरिे || नाना प्रकारीचे ||सत्य तेसच उछेसदिे || समथ्य तेसच प्रसतपासदिे ||ऐसें नाना कमा के िे || उदारभरणाकारणे ||अशा तर्हेने श्री समथा रामदासांनी त्या काळात िांसतकारी आसण परखड सवचार मांडून सनष्िीय आसण दैववादी समाजात चेतना उत्पन्न करण्याचे असतशयमहत्वाचे काया के िे.आजच्या काळात आसण पुढीि काळातही त्यांची सशकवण आपल्यािा मागादशाक ठरेि यात तीळमाि शंका नाही. परमाथा, मोक्प्राप्ती इथपयीत आपण सवचारकरू अथवा नाही, पण दैनंसदन जीवनात यशस्वी होण्यासाठी श्री दासबोध आसण समथाीची सवाच सशकवण हा क दीपस्तंभ आहे असे मिा वाटते.||जय जय रघुवीर समथा||ऋतुगंधप्रसतसियासनरंजन भाटेऋतुगंध सशसशरचा बाि व युवा अंक वाचून खूप आनंद झािा!येथे ससंगापूर मध्ये वाढिेल्या मुिांचे किागुण व िेखन सामथ्या या गोष्ट्ींचा आस्वाद पूवी देखीि ऋतुगंध मधून घेतिा होता. मुिांसाठी करमणूक,गम्मत, धमाि असे मोठ्ांनी सिसहिेिे िेख व कसवता देखीि वाचल्या होत्या.परंतु या वेळच्या ऋतुगंध मध्ये याच ससंगापुरकर मुिांची व मोठ्ांच्या व्यक्तक्तमत्वाची क वेगळी झिक बघायिा समळािी. समाजासवषयी,संस्कारांसवषयी आपिी युवा सपढी जागरूक आहे आसण ते सुधारण्या साठी उत्सुक आहे हे जाणून खूप समाधान वाटिे. तसेच, आपिी ससंगापूर मधीिमोठी मंडळी देखीि नव्या सपढीिा या नव्या युगात, इंटरनेटच्या मायाजािात, सामासजक समस्यांमधून मागािमण करायिा सशकवताना वाचून फारहायसे वाटिे...आसण हे सामासजक सशक्ण नुसतेच आचार-सवचारांसवषयी कोरडे संदेश नसून त्यांना भक्तीचा ओिावा असल्याची जाणीव खूपच आनंददेवून गेिी.ऋतुगंधच्या प्रकाशनासाठी असवरत काम करणार्या चमूचे हासदाक असभनंदन व आभार देखीि!िेखनामधून असेच हसत-खेळत आपिी नवी सपढी व कं दरीतच समाज घडवण्याचे पुण्यकमा सनरंतर चािू राहावे ही सदीच्छा!!आपिा,असभजीत ठाकू रमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 38 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14मराठी कसवतेचे बेसमसाि सिकू ट७०-७५ सािात मुंबईत आजच्या मानाने बरेच सोज्वळ असे सावाजसनक गणपती उत्सव होत असत की काय अशी मिा आजकाि शंका येते. कारण आम्हीआठवी-नववीतल्या मुिी, वर बांधिेल्या वेण्या, ररसबनी वगैरे अवतारात उत्साहाने आपापल्या मैसिणींबरोबर सकं वा रससक हौशी आईवसडिांबरोबर रािीसाडेआठच्या सुमारास, कोपर् यावरच्या ब्राह्ण सेवा मंडळाच्या गणपती उत्सवातल्या कायािमािा जात असू. बाकी काय कायािम असतीि नसतीि पणकायािम पसिका जेव्हा पोस्टाने घरी येई तेव्हा त्यावर झडप घािून पसहल्यांदा आपण ज्याची वाट बघतोय तो कायािम याही वषी आहे ना, ते बघून तो सदवसपक्का िक्ात ठेवत असू.मराठीतिे तेव्हाचे आघाडीचे, सवा मराठी काव्यप्रेमींचे िाडके असे तीन कवी कि कसवता वाचन करणार ! ही सविक्ण पवाणी वाटत असे. इंटरनेटच्याजाळ्यात जग सापडण्यास अजून अवकाश होता. त्यामुळे घे िॅपटॉप, कर क्तक्क आसण आण हवा तो कवी पडदॐावर अशी गुिामसगरीची अवस्था कवींवरओढविेिी नव्हती.मग ज्या सदवशी रािी तो कायािम असे त्या सदवशी जर शाळेिा सुट्टी असेि तर घरातच असतीि नसतीि ती या कवींची पुस्तके नुसतीच हाताळायची. तरकधी त्यांचे फोटोच न्याहाळायचे आसण "या जाड सभंगांमुळे यांचे डोळे जास्तच समसश्कि सदसतात', अशा सारखी सटपणी डोक्यात ठेवून मैिीण भेटिी रे भेटिीकी खुसखुस सुरु करायची... दुसरे कवी कसवता वाचत तेव्हा त्यांच्या जबड्याची क सवसशष्ट् अशी हािचाि होई. त्यांच्या दाताची कवळी तर नसेि अशीकाहीतरी आचरट शंका येऊन सतचे सनरसन करायिा कधी कदा मैिीण भेटते असे होऊन जाई. सतसर् या कवींबद्ि आमचे खास बांधिेिे अगदी शेरिॉकहोम्स टाईप अंदाज होते. त्यांचे डोळे असतशय स्वप्नाळू आसण भावुक सदसत तर ते खरेच तसे असतीि का; का ते तसे सदसतात ते त्यांच्या चष्म्याच्या सुंदरसोनेरी फ्रे ममुळे...? जर सुट्टीचा सदवस नसेि आसण शाळेत जावेच िागिे तर शाळेत फार वेळ अभ्यासात वाया न घािवता, रािी ज्या कवींना ऐकायचे आहेत्यांचा सवा पंचनामा आम्ही शाळेतच पार पाडून मगच रािीच्या काव्य वाचनाचा आस्वाद घ्यायािा सज्ज व्हायचो.कसवता ऐकण्याची आसण जाताना मोगर् याची सकवा चाफ्याची वगैरे फु िे जवळ ठेवण्याची आमच्या घरी बहुदा कु णािा तरी सवय असावी. अशी फु िे कु णीतरीआणून कमेकांना वाटत असू. ब्राम्हण सेवा मंडळाची तशी बरीच प्रशस्त जागा बरीचभरून गेिेिी असे. आम्हािा कवींना नुसतेच ऐकायचे नाही तर नीट पहायचेही असे.त्यामुळे आम्ही मुिे मुसंडी मारून पुढच्या जागा समळवण्यासाठी धडपडायचो. वडीिनेहमीप्रमाणे "अहो, त्यात बघायचं काय? माईक आहेच ना', असे म्हणत सव ात मागेत्यांचा कट्टा जमवायचे. स्टेज तसे बरेच उंचावर असे. त्यािा काही साधेसुधे डेकोरेशनअसे. स्टेजवर फक्त तीन खुच्याा आसण क उभा माईक. बस्स. कु णीतरी कायाकतेमाइकपाशी येऊन काहीबाही बोिायचे पण ऐकतो कोण? आमची तर आपापसात पैजिागिेिी असायची की पसहिी कसवता म्हणणार कोण? मंगेश पाडगावकर, सवंदाकरंदीकर की वसंत बापट?मग पुढचे दोन तीन तास कसवतांचा धुवाधार वष ाव होत असे. सवंदा करंदीकर हातात माइक घेऊन सुरुवात करत..."देणार् याने देत जावे, घेणार् याने घेत जावे...'. सनसग ाने मुक्त उधळिेल्या सनरपेक् दानाचे सुक्त उच्चारत "घेता घेता क सदवस देणार् याचे हात घ्यावे' असाशेवट झािा की श्रोते उचंबळून टाळ्यांचा कडकडाट करत. त्यानंतर "धोंड्या न्हावी...', "तुझी माझी धाव आहे दातापासून दाताकडे...' अशा कापेक्ा कमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 39 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सवाीच्या आवडत्या कसवता येत. वरवर साध्या, हिक्या-फु िक्या वाटणार् या या कसवतांमध्ये काच वेळी श्रोत्यांच्या ओठावर सस्मत तर मनात खळबळमाजवण्याचे सामथ्या होते.सवंदाची सामासजक कसवता असतशय अथागभा आसण सवदारक असे. स्वतंि भारतात िोकशाहीचे जे सधंडवडे माजिे त्यावर खेदपूणा अशी "सब घोडे बारा टक्के 'ही कसवता तर ते फार प्रभावीपणे वाचत."...सजकडे सत्ता सतकडे पोळी, सजकडे सत्य सतकडे गोळी, सजकडे टक्के सतकडे टोळी,ज्याचा पैसा त्याची सत्ता, पुन्हा पुन्हा हाच सकत्तापुन्हा पुन्हा जुनाच वार, मंद घोडा अंध स्वारयाच्या ित्ता, त्याचे बुक्के , सब घोडे बारा टक्के …. !!'कवीचे कमेव शक्तक्तस्थान म्हणजे त्याचे शब्द. त्या शब्दब्रम्हाचे पररमाण सांगताना ते नवी उंची गाठत."...पासहजेत शब्द सासत्वक सोवळे, ओंगळ ओवळे...सवश्वािा आवळणारे, अणुिा उचिणारेगरोदर भाषेिा िागतात डोहाळे सगुण शब्दांचे...!'साधा धुवट िेंगा, खादीचा झब्बा, चपिा अशा अगदी साध्या, शून्य स्टार व्हॅल्यु असिेल्या वेशात सवंदा उभे राहत आसण अथागभा कसवतेचे महाि िीियाउभे करत. त्यांच्या सव ात सभडल्या आसण िक्ात रासहल्या त्या सामासजक कसवता. "झपताि'सारखी खादी (प्रेमकसवताच ती) , सतच्या वेगळेपणामुळेआवडिी. या ज्येष्ठ, उत्तुंग प्रसतभेचे वरदान िाभिेल्या व्यासंगी कवीिा कसवतेच्या अफाट सक्सतजाची खोिवर जाणीव होती. या महासागरात आपिे अगदीअल्प असे योगदान आहे असे ते नम्रपणे म्हणत. या जासणवेचा पूणा अभाव असिेल्यांची आसण अध्याा हळकुं डाने सपवळ्या होणार् या कवींची संख्या कमीनाही. अशा कवीगणांना क हिका सचमटा सवंदानी "सवरुसपके त' काढिा आहे. ही कसवता सतच्यात िपिेल्या भेदकतेमुळे िक्ात रासहिी आहे."तरुणपणी त्याने कदा, दय ामधे िघवी के िीआसण आपिी उवाररत वषात्यामुळे दय ाची उंची सकती वाढिी, ते मोजण्यात खची घातिी'सवंदा करंदीकर इंग्रजीचे प्राध्यापक होते हे मासहत होते त्यामुळे त्यांनी काही इंग्रजी कसवता सिसहिी असेि तर...असं मनात येई; पण तसं कधी ऐकायिासमळािे नाही पण त्यांची शेक्सपीअर आसण तुकारामावर क अप्रसतम कसवता ऐकिी आहे आसण ती कायमची स्मरणात रासहिी आहे. त्या कसवतेतल्या काहीओळी :"...तुका म्हणे, ते त्वा बरे के िे, त्याने तडे गेिे संसारािा.सवठ्ठि अट्टि, त्याची रीत न्यारी, माझी पाटी कोरी सिहोसनया.शेक्ससपअर म्हणे, अरे तुझ्या शब्दामुळे मातीत खेळिे शब्दातीततुका म्हणे गड्या व था शब्दपीठ, प्रत्येकाची वाट वेगळािी...'मग कवी मंगेश पाडगावकर कसवता म्हणायिा उभे रहात. त्यांच्या दाढीमुळे की काय पण त्यांचे व्यक्तक्तमत्व खादॐा सचिकारासारखे वाटे आसण खरोखरचखादॐा सनष्णात कॅ ररके चसा करणार्या सचिकाराप्रमाणे त्यांची शब्दातिी उपहासगभा कॅ ररके चसा उमटू िागत."कोण्या का कवीची भितीच होती धमक, तो जुळावी यमाकामागून यमकशेवटी िोक सवटिे, त्यांनी त्यािा सपटिे; तर तो म्हणे यशाचे माझ्या हेच गमक'महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 40 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सकं वा" क होता मुका, त्याने आधी के ल्या फक्त दोन चुकापसहिी - िावून घेतिा िग्नाचा ताप, दुसरी - तो झािा बापसध्या तो मुका - बायको धरून त्याच्या कू ण नऊ चुका'पाडगावकरांची आणखी क कसवता सजची आम्ही वाट पाहत असू ती म्हणजे "सिाम'! त्यातीि असभव्यक्ती आसणमनोरंजकताच आम्हािा भावत असे का असधक काही खोिवर डोकावून पाहता येई हे आता सांगणे कठीण! पणकु ठेतरी आत काहीतरी सझरपत गेिे हे खरे. भय आसण शोषण याचा पाया असिेिी आपिी दुदैवी समाजव्यवस्था;सतचेच खरेतर हे भयकारी सचि..." सबको सिाम - ज्याच्या हातात दंडा त्यािा सिाम - वटारिेल्या प्रत्येक डोळ्यािा सिामदेवाचे आसण धमााचे कं िाट घेणार् यांना सिाम - भीतीच्या प्रत्येक ठेके दारािा सिामसामान्य माणसाची मौत सस्ती करणार्या - सव ाना सिाम...'का मागून क शब्द आदळत राहायचे. कसवतेच्या सुरवातीिा काही हिका हशा सपकायचा आसण कसवता संपे तेव्हा सुन्न असा सन्नाटा जाणवायचा.पाडगावकरांच्या कसवतेने माणूस महत्वाचा मानिा. "कोिाहिात सार् या माणूस शोधतो मी, गदीत माणसांच्या माणूस शोधतो मी...' सामान्य माणसाचे उपेसक्तजगणे, पिायनवाद, पराभव सारे काही त्यांच्या कसवतेने आपिेसे के िे. याबरोबरच पाडगावकरांच्या प्रेम कसवतेने, सनसगाकसवतेने रससकांना डोिावयासिाविे. "सदवस तुझे हे फु िायचे', "शुितारा मंद वारा', "मी ओळखून आहे सारे तुझे बहाणे', "झािी फु िे कळ्यांची झाडे घरात आिी', "शब्दावाचून घडिेसारे' अशा सकतीतरी सकतीतरी कसवता ! त्यांचं किंदरपण, सजप्सीपण मुक्त अशा भावकसवतेतून श्रोत्यांपयीत पोहचत असे. त्या आनंदयािेचा घोष कानी पडूनये म्हणून घट्ट कान बंद करणार् यांचे माि त्यांना काही उमजत नाही."याचं असं का होतं काळात नाही सकं वा यांना कळतं पण वळत नाहीकसल्याही आनंदािा हे सदैव भीत असतात आसण रंडेि प्यावा तसं आयुष्य पीत असतात'बाकी माि " क सजप्सी आहे माझ्या मनात खोि दडून...' असे म्हणत पाडगावकर रुक् जीवनाच्या साखळीत अडकिेल्यांना मुक्त आनंदयािेसाठी सादघाितात. "आयुष्य कसं जगायचं, सांगा, कण्हत कण्हत की गाणं म्हणत?' असा थेट प्रश्न करतात आसण "गाय जवळ घेते सन वासरू िुचू िागतं, आपण गाऊिागिो की गाणं सुचू िागतं' असा सवश्वास आसण सदिासाही देतात. "दारी के शराचे मोर' झुिताना ज्याची पहाट उजाडते अन् "झर् यातून सतारीचे सदडदा सूर'ज्याच्या कानी बरसतात त्या आनंदयािीच्या प्रवासात काही पाविं त्याच्या मागे चािता आिी ती त्याच्या कसवतांचा हात धरुन. हे ऋण कसे फे डावे!वसंत बापट - मराठी मातीवर मनापासून प्रेम करणारे कवी. राष्ट्र सेवादि, साने गुरुजी, ४२ची चळवळ याच्या प्रभावाखािी या कवीची जडणघडण झािीहोती. त्यासशवाय संस्क तचा उत्तम अभ्यास, स्वभावातीि उमदेपणा, समश्कीिपणा, प्रणय रंगाचे सजवंत सहरवे अंकु र अशा वेगवेगळ्या संपन्न छटा िाभिेिीत्यांची कसवता सम दॎ आसण रसरशीत असे. मग शरदाच्या सौंदय ाचे असेच रसरशीत रूप समोर प्रगट होई..."शरदामधिी पहाट आिी तरणीताठी, सहरवे सहरवे चुडे चमकती दोन्ही हातीसशरी मोत्यांचे कणीस तरारत खुिते आहे, खांदॐावरती शुभ्र कबुतर खुिते आहे...'महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 41 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14प्रणयरंग, नात्याची नविाई, प्रीतीचा अन् मैिीचा दरवळ याने घुमारिेल्या सकत्येक कसवता! त्यांचा नादमय झुिा श्रोत्यांना झुिवीत राही. "येशीि येशीियेशीि राणी पहाटे पहाटे येशीि', "अजून त्या झुडु पांच्या मागे, सदाफु िी दोघांना हसते', "घन गदाकदंबाखािी, अंधारा आिी भरती', "सावळा चंद्र राधेचा, मावळिा यमुनेवारती' ऐकताना वातावरण गसहरेगसहरे होऊन जाई.वसंत बापटांचे व्यक्तक्तमत्व रंगभूमीवरीि नटासारखे वाटे. कसवतेचे सादरीकरण याबद्ि ते असधक जागरूकअसावेत असे वाटे. त्यामुळे कसवता असधक पररणामकारक होऊन श्रोत्यांपयीत पोचत असाव्यात. सवफिप्रेमाची काहीशी आता करणारी क कसवताही ऐकिी..."तू बस म्हणािीस म्हणून मी बसिो, हसिीस म्हणून मी हसिोबस्स इतकं च, बाकी मन जराही नव्हते थार्यावर...'कवी बापटांची क सवाीना आवडणारी आसण हमखास टाळी घेणारी कसवता म्हणजे आगगाडीच्या "धकधकधकधक' या ियीने जाणारी "दख्खन राणी'..."दख्खन राणीच्या बसून कु शीत, शेकडो सपल्ले ही चाििी खुशीत...सनसगा नटिा बाहेर घाटात, पवात गव ात ठाकिे थाटात...'या कसवतेचा ठेका, िय, त्यातल्या प्रसतमांचे सवभ्रम सारे काही श्रोत्यांना पोटभर आनंद देई. सकत्येकदा कसवतावाचन ऐकू न घरी परतताना अनेकांच्या मनात याकसवतेचा ठेका आसण गम्मत ठाण मांडून बसिेिी असे. अशीच क अगदी तोंडात घोळत राही ती त्यांची क अवखळ बािकसवता "इत्तुक्का इविी चीत्तुक्कासचमणी'. आता खरं तर नीटशी आठवत नाही पण तेव्हा ऐकायिा फार मजा वाटायची.बापटांनी तरुण वयात स्वातंत्र्य चळवळीत सनष्ठेने भाग घेतिा पण स्वातंत्र्य समळाल्यानंतर देशाची जी परवड झािी त्याने या सार् या देशभक्तीने भाराविेल्यामनांवर खोि आघात के िे. त्याचे पडसाद त्यांच्या "सावंत'सारख्या कसवतेत ऐकू येत आसण मनात घर करून रहात. "सावंत' या कसवतेत त्यांच्याचळवळीतीि के काळचा साथी, कु णी क वीर सावंत, खूप खूप वषाीनी भेटिेिा..."सावंत...सावंतच नं तू? सकती सदवसांनी भेटतोयस? अरे, स्वराज्य आिे आसण जुने देखीि झािे...ससंहासने पुन्हा पुन्हा भरिी आसण ररती झािी, मैसफिीत तुझा पत्ताच नाही...खरं सांगतो सहवाळ्या पुिाखािी डायनामाइट पेरण्याची तुझी कल्पनाच ग्रेट होतीमोतीराम सफतूर झािा नसता तर...कसिा पच्चकन थुंकिा होतास तू त्याच्या नावावर, तो आता मंिी झािाय...जग फार बदििं रे सावंत...'वसंत बापटांच्या कसवतेतिे शब्दांचे पोत इतक्या सवसवध रुपात समोर येतात की थक्क व्हायिा होते. का तरुण िीच्या सौंदय ाचे गीत गाताना त्यांची रसरशीतकोमि कसवता म्हणते:"रंगाने तू गव्हाळ, त्यातून अंगावरती सोनसळा, टवटवीत घवघवीत मुखडा, चाफ्याचा जणू सोनकळा'ते बाभूळ झाडाच्या अंतरंगात व दॎत्वाची छाया बघतात तेव्हा त्यांचे शब्द वेगळाच पोत धारण करतात."वारा खात गारा खात, बाभूळ झाड उभेच आहे, अस्सि िाकू ड भक्कम गाठ, ताठर कणा, टणक पाठ...'महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 42 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14बापटांमधिा कवी खूपदा खादॐा शासहराचे रूप धारण करून येई. हा शाहीर होता कदम मराठमोळा, अस्सि मराठी मातीशी नाते सांगणारा. सहॎाद्रीच्याकड्यांशी आसण तुकोबाच्या अभंगांशी अगदी आतड्याचे नाते सांगणारा.."भव्य सहमािय तुमचा अमुचा, के वळ माझा सहॎकडा, गौरीशंकर उभ्या जगाचा, मनात पूजीन रायगडामधुगुंजन िखिाभ तुम्हािा, बोि रांगडा प्यार मिा, सिस्त बुदॎ सवश्वाचे शास्ते, तुकयाचा आधार मिा'मराठी मातीचे, भाषेचे प्रेम व्यक्त करताना कवीिा बदित्या काळाचे भान आहे. झपाट्याने जवळ येणार्या आसण ग्िोबि सव्हिेज बनू पाहणार्या जगाचे भानठेवत ते म्हणत:"कळे मिा काळाचे पाऊि द्रुत वेगाने पुढती पडे, कळे मिा सक्सतजाचे वतुाळ क्णोक्णी असधकच उघडेदहा सदशांचे तट कोसळिे, ध्रुव दोन्ही आिे जवळी, मीही माझे बाहु पसरून अवघ्या सवश्वाते कवळी'पण म्हणून कोणी माझ्या असस्मतेवरच प्रहार करीि तर...येथे कवीमधिा िढणारा वीरगजाना करतो..."माि भाबड्या हृदयात, तेवत आहे जी ज्योत ती सवझवाया पाहाि जो कोणी,मुक्त करून झंझावात, कोटी कोटी छात्यांचा येथे, कोट उभारू सनसमषात..'जमिेल्या सार् या मराठी रससकांची भरघोस दाद समळे. आजही जगाच्या काना-कोपर् या सगळीकडे मराठी माणसांची कि येऊन ती क्ीण ज्योत तेवतीठेवण्याची धडपड सदसते तेव्हा कवी वसंत बापटांचे शब्द मनात पुन्हा पुन्हा गुंजत राहतात.कधी कधी कायािमाच्या शेवटी शेवटी त्यांची क अगदी िोकसप्रय कसवता "आम्ही जाणारच की कवातरी पटसदशी' ही ते अगदी मजेत सादर करत. पटसदशीजाण्याचा नुसता पुस्तकी अथाच मासहत होता पण तो अजून आमच्यापयीत पुरेसा सभडत नव्हता बहुतेक...पण कसवता ऐकताना आईने डोळ्यािा पदर िाविेिामाि पासहिा होता." मैतरहो खातरजमा करू कशी, आम्ही जाणारच की कवातरी पटसदशी......दो हाती िुटिी आसण िुटविी खुशी, आता जायचच की कवातरी पटसदशी...'दोन्ही हातांनी िुटत आसण िुटवत या तीन कवींनी असे खूप काही सदिे. हातचे न राखता देत रासहिे, देतच रासहिे. कसवतेिा त्यांनी अगदी आमच्या घरापयीत,मनापयीत चािवत आणिे. सकत्येक सजिेल्या सुसज्ज वाचनाियांनी सकं वा "मुिांच्या मनात सासहत्याची गोडी कशी सनम ाण कराि' अशांसारख्या िेखमािांनीसकं वा महागड्या बािसशसबरांनी जे कधी साधिे नाही, ते साधिे ते के वळ वषाातून कदा आमच्यासमोर दत्ताियाप्रमाणे प्रकट होणार् या या कवींच्या सिकू टाने!मोसहनी के ळकरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 43 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14खादी कसवता अशी यावीअनपेसक्त वळणावर अिगद भेटावीओठांवर नाहीत अश्या मनातल्या शब्दांचेप्रसतसबंब होऊन कागदावर उतरावीमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 44 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14कसवतेपसिकडल्या कसवताउतरत नाहीत कागदावरआकाशापसिकडचं अवकाशटेकत नाही जसमनीवरकसवतांची संपिी सीमा के व्हाचहा देशच तर वेगळा आहेपण इथल्याही कणाकणातखरंच अशब्द काव्य आहे?िाडक्या कसवतांनी माझ्याआजवर के िी अखंड सोबतप्रेमळ कु शीत घेऊन अपुल्यासदैव घातिी मनावर फुं करत्या कसवतांच्या प्रसतमाहीसापडत नाहीत इथे कु ठेचहो - पण या नव्या पररमाणांतमिाही िागतीिच शोध नवे !!इथल्या सार् या स्तब्धतेतखूप आहेत कसवताच कसवताजाणवूनही स्पशात नाहीनकळे का त्यांची घनता...जुन्या वाटा मोडिेल्यानव्या न सापडिेल्याकक्ेपसिकडचं अधांतरीपणकसवतेवाचूनचं अवघडिेपणआकाश कवटाळीि धरेिामाझ्या कसवता मिा सापडतीि जेव्हाकसवतेपसिकडल्या माझ्या कसवताशब्दाशब्दात पािवतीि तेव्हा...पिीकडे …असमता डबीरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 45 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14आहेस...वाटिं होतंसोडून जाशीि तेंव्हाके वढा हल्लकल्लोळ माजेिमाझ्या सचमुकल्या आभाळातवाटिं होतंमी त्या प्रसंगािा तोंडच नाही देऊ शकणारवाटिं होतंहे होणार मासहत असूनहीबसिेल्या त्या धक्क्यातूनमी नाही स्वतुःिा सावरू शकणारपण तसं झािं नाही ...िहानपणी तू सांगायचीसत्या गोष्ट्ींमधिे अथा उमगिे मिा अचानकजसा चेटसकणीचा जीव पोपटाच्या डोळ्यात असायचातसा .. खरं तर तुझा जीव माझ्या आठवणीत आहेमी आहे .. तोपयीत तू आहेसचमागच्या श्रावणात तू मिा सदिेिं अत्तरसगळ्यांना गंधवेडं करून आज संपिंपण मासहत आहे?अत्तराचा जीव सुदॎा त्याच्या कु पीत असतोती कु पी आता जपून ठेवीनती आहे... तोपयीत तो गंध आहे ... आठवणी आहेत... तू ही आहेस...जुई सचतळेमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 46 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14गुिाबसवसवधरंगी गुिाब होतेशेतामधुनी फु ििेिेिाि, गुिाबी, के शरी, सपवळेकोठे पांढरे, कोठे सनळेनाजूक रेशमी के क पाकळीपराग मधुनी झगमगतीकौतुक नजरे पाहू जाताहासून मजिा खुणावतीगुिाब भाविे, परी न गमिेकाटे उभे असिेिेसौंदय ाचे रक्क जरी तेझाडानेच नेमिेिेकाटे म्हणुनी कसे कळावेगुिाबफू ि ते अंधजनाकष्ट्ी होती बाबा आमटेजरी राहती आनंदवनाकनवाळू त्या सुसनताबाईजाणून त्यांच्या दुुःखातेपररश्रमे रोप शोधून देतीकाट्यावाचून गुिाबाचेहसषात बाबा जपणुक कररतीफु िवती या गुिाबािागुिाबही देती आनंदानेमंद सुगंधी प्रसतसादािासदसत नसे पण जाणुनी दरवळस्पशा करुनी गुिाबफु िाअंध जनांना ओळख पटिीकाटा न रुतता हातािाकल्याणी पाध्येमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 47 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14पिाशउंच उडोसनया जावे,घ्यावे कवेत आकाश.अंगावरी माखवावेसनि रंगास रंगास.जरा घ्यावे हेिकावेवार् यासंगे गावे गाणेगाण्यातही आभाळािा,वा-यासंगे डोिवावे.अशा अमूता क्णाचास्पशा अंगास अंगास.सारे रंग चैतन्याचेपेरेिेिे आकाशात.जरा सबजे रुजवावीऋतुमयी धरणीत.आतुरिे मन सतचेनव्या संगास संगास.नवा सदनु उगविानवे िेवून िावण्य.सहरवाईच्या साथीिाआिा धावून प्रकाशधरिीच्या अंगणातजन्म अंशास अंशास.सा-या धरेवरी आिीक आनंदाची िाटभेटे धरणीिा आजऋतु वसंताची वाटसतच्या अंगी मोहरिारंग पिाश पिाशमुक्ता पाठक शमाामहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 48 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14वतुाळमाझ्याभोवती माझ्यानैससगाक मय ादांचेकुं पण वेढिेिे आहेत्यापसिकडेमिा माझे आकाशसवंधायचे आहेनवे चंद्र शोधायचे आहेत!माझ्यासससमत स्वकें द्रीय वतुाळातगुरफटूनमाझा असभमन्यू झािा आहेठरिेल्या चाकोरीच्याआत आत घुटमळणाराश्वास नकोसा झािा आहे!माझ्या असस्थर सजवाचीअसवरत अथक धडपडसुरु असतानाच'हे सवश्वची माझे घर'असे मिा आकळतेआसण ओंजळभर चंद्रवार् यावर सभरकावूनफक्त कसस्थर सबंदुहोऊन जावेसे वाटते आहे...यशवंत काकडमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 49 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14धूर...अचानक डोळ्याचे काठ ओिाविे,सखन्न मनातून हुंदक्या सकटसपळवटिेल्या हृदयािाका कु णास ठाऊक पण पाझर फु टिे....मावळत्या अंधार्या रािी मी कटीअन सखन्न मन,जुन्या आठवणींना उजाळा देणारी ती समईआसण उदास पायवाटेवरीि शांत क्ण..अश्रूंना का कु णास ठाऊक वाट सापडत नव्हती..तीच गोष्ट् कदासचत हॎा हृदयात सित होती....सिणार्या त्या गोष्ट्ीने का हे असे के िे?हृदयािा माझ्या ओरबाडून का जखमी के िे...?ओरबाडिेल्या त्या जागी आता फक्त डाग आहेत..हृदया मध्ये आता फक्त धगधगणारी आग आहे...समई पेटविी होती मी पायवाट उजळवायिातीच कारणीभूत ठरिी या आगीिा जन्म दॐायिा....समई तर सवझिी, वातही सथजिी आता फक्त उरिा तोधूर ...फक्त धूर......आठवणींचा, स्वप्नांचा, प्रेमाचा आसण अश्रूंचा.......फक्त धूर...मानसी सगदेव मोहरीिमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 50 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14छोटीसी बातआज सूया पसश्चमेकडे उगविा होताफक्त ती आसण मी, बाकी बस स्टॉप मोकळा होतासुई.. सुई.. आवाज करत वारा वाहत होताखट्याळपणे सतचे सारे के स उडवीत होताआता ती ते सावरायचा प्रयत्न करेिआसण तसे करताना सतचा धक्का मिा िागेिछानसं हसून ती सॉरी मिा म्हणेि"ईट्स ओके ', "माय प्लेझर', "नो मेन्शन' कदम म्हणताना माझी बोबडी वळेिमाझी तारांबळ बघून ती खळखळून हसेिदोघांमधिा बफा शेवटी कदाचा फु टेिका सवषयातून दुसरा हळूहळू उिगडत जाईि"आप से तुम', "तुम से तू' सहजगत्या होईिहॎानंतर रोजच ती माझी वाट बघेिचार सदवस नाही आिो तर "न जाने क्यू' म्हणेिआमची ही "छोटीसी बात' होईि हळूहळू मोठीओघाओघानेच घडतीि पुढल्या सार्या गोष्ट्ीयथावकाश आई वसडिांबरोबर सतिा बघायिा जाईपयीत जाईि बातिाजत िाजत टरे मधून ती आणेि चहा आसण पो … ऑ? फोडणीचा भात ?थांबा, सतने के स सावरायिा हािचाि के िी तसा मी भानावर आिोमाझा खांदा सतच्या हाताच्या रेषेत येईि असा प्रयत्न करू िागिोपण सफाईने सतने के शसंभार रबरबॅंडमध्ये बांधिासुई सुई वारासुदॎा मान टाकू न पडिाकाही चांगिे होणे ऐसे अमुचे नसशबची नोहेअमुच्या मनीचा राजहंस सदैव कल्पनेच्याच तटाकी पोहेभवान म्हैसाळकरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 51 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14कु ठूनशी मनात उमटिेिी िके रओळींमध्ये गुंफत जातानास्वतुःशीच गुणगुणतअथ ाच्या वाटेवर चाितानामीकसवतेच्या धुंदीतकसवतेच्या गुंगीतरंगवीत काव्यस्वप्नमी काव्यमग्न … काव्यमग्नमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 52 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14कसवतेचा नातेसंबंधआमने सामने भेटिे की बहुतेक िोक म्हणतात, "कसवता म्हटिी की अंगावर काटा उभा राहतो.' पण कु मारभारतीच्या कसवतांची .pdf file आंतरजािावरइकडून सतकडे जात होती तेव्हां सकतीजणांचे हषाभररत धन्यवाद आिे होते ! अन् त्याचबरोबर आठवणींचं मोहोळही उठिं होतं? सकती नाकारिं तरी कसवतांशीआपिा घट्ट नातेसंबंध असतोच.आपण नवेनवे कपडे घािून "पसहिी"च्या वग ात जात असू तेव्हां "अमन नमन कर, छगन नमन कर' पासून "उठा उठा सचऊ ताई, सारीकडे उजाडिे'....कडेप्रवास सुरू झािा की अिगद, आपल्या नकळत कसवतेशी आपिं नातं जुळत जात असे. अंगण आसण आई या सीमा ओिांडून, जरा मोठ्ा जगात आपिाप्रवेश झािा की शाळेतल्या उद्ोधक कसवता आपल्यावर संस्कार करू िागत. "किशातें वसनातें क्ाळतीि जन येथे' या पंक्तीमागोमाग येणारी "भाग्य थोरकरू शकते, सवमि मसिनतेिा' ही ओळ, सकं वा, "अत्युच्ची पदीं थोरही सबघडतो, हा बोध आहे खरा' अशा ओळींचं मनन "सवदॐाथीदशे"तच घडत असे. ज्याकसवतांची गाणी होऊन आपल्या कानांवर वरचेवर पडत असत, त्यातीि शब्द आपल्यािा जास्त सप्रय होऊन जात असत. उदा. "चाफा बोिेना', "झुक झुकझुक झुक अगीन गाडी'.वाढत्या वयानुसार कसवतांची अनेक रूपं पाहत, कसवतांचा आसण आपिा हा नातेसंबंध घसनष्ठ व गुंतागुंतीचा होत जात असे. बहुतांश िोकांना"क तांतकटकामिध्वज जरा सदसो िागिी, पुरस्सर गदांसवें झगसडता तनू भागिी' असल्या अवजड आसण अवघड रचनेपेक्ा, "मधु मागसश माझ्या सख्या परी'ही गो...ड रचना जास्त भावते. परंतु, व्यक्ती सततक्या प्रक ती. भावगीतांपेक्ा अनवट राग आसण बडे ख्याि जास्त आवडणारे िोक असतात, तसंच पल्लेदारकाव्यातीि सौंदया ज्यांना जास्त पसंत पडतं असेही रससक असतातच.या सवसभन्न प्रक तीन्तूनच जन्म होतो सनरसनराळ्या काव्यप्रकारांचा … बांधेसूद, नीटनेटकी मांडिेिी कसवता, यसत आसण गणांच्या अंकगसणतात घट्ट बांधिेिी,पण म्हणूनच सहज ओळखीची चाि धारण करणारी व त्तबदॎ कसवता, यमकांमुळे मन:पटिावर गोड आघात करत जाणारी कसवता, सनसग ाचं रम्य वणानकरणारी कसवता, कठोर शब्दांचा वापर करून टळटळीतपणे सामासजक जाणीव करून देणारी सवद्रोही कसवता, सुप्रससदॎ कसवतेिा कोपरखळ्या देत खुदकनहसवणारं सवडंबन, बोिीभाषेतिे शब्द वापरून आपल्या अगदी जव....ळ येणारी शहरी सकं वा ग्रामीण कसवता.... क ना अनेक, स जनाच्या वैसवध्यात अजूनहीनवीनवी भर पडतेच आहे.कसवतेतीि िय हा आपल्या नातेसंबंधास सवाात पटकन जोडणारा दुवा म्हटिं तर चुकीचं ठरू नये. झरे, नदॐा, पक्ी, प्राणी आसदंच्या नैससगाक नादमाधुय ाच्यासवयीनं, छंदोबदॎ काव्यातीि िय चटकन आत्मसात के िी जाते. पुरातन काळात नाटकं देखीि पूणात: काव्यांतच रचिी जात. हजारो वषे झािी, काळबदििा, तरी आजही जगातीि सवा भाषांत "म्यूसझकल्स' म्हणजेच संगीतमय नाट्यरचना के ल्या जातात. असं िांबिचक, महाकाव्य असो, अथवा िोटक.त्यात क िय असिी, नाद असिा, तर त्याची मोसहनी पडते. जपानमध्ये सनम ाण झािेिा "हायकू ' हा "तीन ओळी काव्यप्रकार' मराठीतही कसा भावतो तेपाहा (कवसयिी सशरीष पै )..रस्त्याने सवभागिेिे व क्परस्परांना भेटिे उंचावरतीफांदीिा फांदी जुळल्यावरतीदोन अजस्र कड्यांमधूननदीचं झुळझुळणंसकती हळु वारपणे !महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 53 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सवसवध रंगांचीके वढी फु िपाखरे जगात !सगळी आनंदांत ...इथे अनुभूतीच्या फरकातून सकती वेगळंच सचि दृष्ट्ीसमोर येऊ शकतं याचं उदाहरण पाहा......फु िपाखरं म्हणजे स्वच्छंदी जीवन, आपल्या सार् यांना हवंहवंसंवाटणारं. पण याच फु िपाखराचं करुण दशान घडतं, कसवता महाजनांच्या या कसवतेत ..." क सचि मिा कधीपासून रंगवायचं आहेकाडेपेटीत ठेविेल्या फु िपाखराचं..सराकन पेटणार् या काड्यांऐवजीठेविेिं क कोवळं फु िपाखरूपेटणार नाहीत कधीच त्याच्या पंखावरचे गुिआसण सदा होत जाते आहे काडेपेटीदेखीिमातीखािच्या शवपेटीप्रमाणंअसं सचि मिा कधीपासून रंगवायचं आहेबोटं आिसू िागण्याच्या आधी.'इथे गोड िय साधण्याऐवजी गदॐिेखनासारखे िांब िांब शब्द आहेत. तरीही आपण वाचत गेिो, तर या "मुक्तछंदा'तही क प्रवाहीपणा जाणवतो आसणआपण त्या फु िपाखराच्या दुदैवी कहाणीत गुंतत जातो.दुसर् या महायुदॎापासून ते पार भारतािा स्वातंत्र्य समळाल्यानंतरच्या दोन दशकांपयीत कु सुमाग्रजांच्या "गज ा जयजयकार िांसतचा, गज ा जयजयकार, कच तारासमोर आसणक पायतळी अंगार' अशा ओळींनी आबािव दॎांना भारून टाकिं होतं. महानोरांच्या "हॎा नभाने हॎा भुईिा दान दॐावे, आसण हॎा मातीतुनी चैतन्यगावे' सकं वा बसहणाबाईंच्या "मन वढाय वढाय' आसण "धररिीच्या कु शीमध्ये बी सबयाणं सनजिी; वर पसरिी माती, जशी शाि पांघरिी' ...या ओळी वाचूनमहाराष्ट्र ाच्या मातीचं ऋण कोणािा जाणवत नाही ?....आसण बािकवींची फु िराणी कोण सवसरिाय ?"सहरवे सहरवे गार गासिचे, हररत त णांच्या मखमािीचेत्या सुंदर मखमािीवरती फु िराणी ही खेळत होती'बदित्या राजकीय आसण सामासजक संदभाीची जाण कसवतेतही प्रसतसबंसबत होत असतेच. "हॎा स ष्ट्ीच्या सनवांत पोटी, परंतु िपिी सैरावैरा, अजस्र धांदि..' याशब्दांत मढेकरांनी वसणािेल्या मुंबईच्या महानगरीत समाजाच्या कोणत्याही स्तरावर राहणार् या माणसािा नारायण सुव्याीच्या कसवतेशीही आपिं नातं अगदीबरोब्बर जाणवतं. "कधी सवचार असे येतात, जसे थकू न यावेत सतसर् या पाळीचे कामगार घरात'...सकं वा या ओळी पाहा..."नरकासम चाळीत राहूनच स्वच्छ करतो तुझे रस्तेउठविे जातो कधी, दंडु के वािे जसे उठवतात सफरस्तेपुन्हा उचितो संसार, थाटतो दुजा, बाजूच्या खाचरातजगत आहोत हॎा संस्क तीच्या सडत आिेल्या वारशात'महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 54 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14ग्रेसच्या कसवता वाचणं म्हणजे शािीय संगीताचं सशक्ण घेतिेिं नसूनही तासभराचा सविंसबत ख्याि ऐकत बसण्यासारखं असतं. स्वत:िा आनंद तर होतोय,पण दुसर् या कु णीतरी " , मिा समजावून सांग रे' असं म्हटिं तर आपण गडबडून जाणार. उदाहरण म्हणून "सांध्यपव ातीि वैष्णवी' मधल्या या चार ओळीपाहा. मनािा सुखावतात, पण "अथा सांग' म्हटिं तर...?"तरी शब्द सन:शब्द झेिून घेतीसववत ातल्या सवा न त्यांगना ;या पदॏबंधातिे मंि प्राणांतकी सोसताती तुझ्या यातना ?'आपल्या सुदैवाने सल्फन्स्टन कॉिेजिा गेिं असल्यास फारच छान, पण नाही गेिं तरी प्रा. पु. सश. रेग्यांची "पुष्कळा' ही कसवता "चावट आहे' असंम्हणायच्या ऐवजी "िीदेहाचं सुरम्य वणान करणारी सुंदर कसवता' असं सतचं वगीकरण के िं जायचं. पण कु सुमाग्रजांनी वाखाणिेल्या हॎा कसवतेचं आसण आपिंकाय नातं आहे, हे ज्यानं त्यानं समजून घ्यावं ...."िंपट ओिे वि होउनी, अंग अंग तव सिंपुन घ्यावेहुळहुळणारे वि रेशमी, होउसन वर वर घोटाळावेभुइवर सनखळु न नवख्यापरर तुज, दुरून रािी तसे पहावेपहाट होता पश्मीन्याची, शाि होउनी तुज छपवावे'त्याच तरुणपणांत "इतुके आिो जवळ जवळ की जवळपणाचे झािे बंधन' आसण "जेव्हा आपण प्रेम करतो, तेव्हां आपल्या शट ािा सखसा नसतो' अशा कसवतासिसहणारे पाडगांवकर फार जवळचे वाटू िागतात. त्यावेळी त्यांची गाणीसबणी आपल्यािा आठवत नाहीत..."श्रावणांत घनसनळा' वगैरे सगळं नंतरचं.शेवटी थोडंसं सवचार करण्यासाठी..कसवता महाजनांच्या "कसवता' नांवाच्या कसवतेत सिसहिंय .."कसवता अशी नुसती कु णािा ऐकवून जाऊ नये;शब्दांससहत, अथाीससहत, परत सांभाळून न्यावी.कु णाच्या मनात कधी सतचे घर बांधू नये;जगणे मरणे कधी कु णाचे अवघड बनवू नये...'माधव भावेमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 55 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14शतकी शब्दगंधशब्दांचे सशंपण व्हावे अथााच्या गभाापाशीशब्दांची नाळ जुळावी कसवतेच्या जन्मापाशीकसवता...कु ठल्याही भाषेिा पडिेिे सुंदर स्वप्न म्हणावे की आत्म्याच्या उद्ारांना समळािेिे शब्दांचे कोंदण म्हणावे? काहीही म्हणावे पण कसवता ही आम्हाशब्दगंधींसाठी माि कि जोडणारी नाळ आहे. मसहन्यातून कदा कि जमण्याचे आश्वासन आहे! आत्ताच २३ माचा २०१३ संध्याकाळी ५ च्या मुहुताावरकशे काव्या शब्दगंधच्या समारोहाचं सूप वाजिं. त्या सनसमत्ताने क्णभर थांबून मागे वळून पहाण्याचा मोह आवरत नाही.मी स्वत: शब्दगंधमधे, शब्दगंधने चांगिे ३ वषाीचे बाळसे धरल्यावर समासवष्ट् झािे. "काय बरं हा प्रकार आहे?' असं म्हणत, "बघायिा' म्हणून गेिेिी मी,इतक्या सहजतेने त्यातिीच क होऊन गेिे. हेच तर आहे शब्दगंधचे वैसशष्ट्य! सहजता...मोकळेपणा! इथे कधी परके पणा जाणविाच नाही आसण काहीवषाीच्या माझ्या गोठिेल्या कसवतेिा इथे आपसूक अंकु र फ़ु टिा. शब्दगंधच्या उबदार वातावरणात माझी कसवता परत प्रवाही झािी!मिा खािी आहे असाच कमी-असधक अनुभव प्रत्येक शब्दगंधीिा आिा असेि. आजच्या स्पध ात्मक जगात "कु ठे आहे वेळ!' या सध्याच्या वैसश्वक"टॅगिाईन'िा धरून आपण आपिी स जनशीिता अडगळीत टाकू न देतो आसण नुसते उसासे टाकत बसतो आसण नेमका इथेच शब्दगंध मदतीिा येते. कधी तरीखूप काही सिहावेसे वाटते, पण प्रश्न पडतो, "कश्यावर सिहावे?' इथे हा प्रश्नच खोडून काढिा आहे. दर मसहन्यािा सदिेिे तीन सवषय आपल्या प्रसतभेिाहळु हळू कु रवाळायिा िागतात...चुचकारत आव्हान देतात आसण मग कधीही कु ठेही कशीही कसवता प्रसवते आसण सनसमातीचा क सविक्ण अनुभव देऊनजाते.राउळाच्या सोपानावर, सवरतो गंध धुपात सनम ाल्याचाप्रसवेच्या वाटेवर, सभजतो आिं द मात त्वात माझ्यानकळत आपण या काव्यमंसदराची क- क पायरी चढायिा िागतो. इथे सदिेल्या सवषयांची काठी जरी असिी तरी अवांतर सवषयांवरीि कसवतांचे स्वातंत्र्यहीआहे! इथे स्वसनसमातीचा सनखळ आनंद आहे आसण काहीतरी उत्तम, नासवन्यपूणा ऐकल्याचं समाधानही आहे. इथे सवसवधता आहे. सवषय कच असतो पणत्यावरीि कल्पनांचे सभन्न सभन्न आसवष्कार स्तीसमत करतात आसण ते मांडण्याची शैिी प्रत्येकाची खास! काही उत्साही कवी मुद्ाम दुसर् याच्या शैिीमधे कसवताकरून "कोणाची शैिी' हे ओळखण्याचं आव्हानही देतात!! हाच खेळकरपणा हा शब्दगंधचा आत्मा आहे. कधी कधी खादॐा अथागभा गंभीर कसवतेनंतर सुन्नझािेिी मैफि पुढच्याच हिक्या फ़ु िक्या सवडंबन काव्याने पुन्हा हसरी होते!२००५ मधे ५ जणांच्या चमूने रुजवात घातिेल्या या मैसफिीची पाळेमुळे ससंगापुरी कवींच्या मनात आता घट्ट रुजिी आहेत. ससंगापूर सोडून गेिेिे कवीही यामैसफिीची आस धरून आहेत. ते ही सातत्यानं त्यांच्या कसवता, िेख पाठवत असतात. बहुदा या सजव्हाळ्याच्या बंधनात अडकिं ना की सुटका ही नाहीच!आसण हे बंध शब्दांच्याही पसिकडे इतके पोचिे आहेत की इथे दूर देशी आपल्या स्वजनांपासून दूर रहाताना सुखाच्या क्णी हे सजव्हाळ्याचे बेट उचंबळून येतेअथवा दु:ख भोगताना हे सह-अनुभूतीने व्यथा शीति करते.शब्दगंधने सवषयांचे सनरसनराळे प्रयोगही करून पासहिे. नेहमीचे कसवताळू सवषय घेताना "उंसदर' अश्यासारख्या सवषयांचेही आव्हान पेििे आहे. समस्यापूती,गझि, गाजिेल्या कसवतेच्या ओळीवर पुन्हा कसवता करता करता "सहंग, पुस्तक, तिवार" या रुढाथ ाने कमेकांशी काहीही संबध नसिेल्या शब्दांना सहजपणेकसवतेत गुंफिे आहे. सध्याचा नसवन प्रयोग म्हणजे छायासचिावरून कसवता करणे! हाही नासवन्यपूणा प्रयोग गेिे दोन मसहने कमािीचा यशस्वी होत आहे.संगीत, काव्यवाचन, कथावाचन हे सगळे स जनाचे व्यक्त हुंकार! शब्दगंधने त्यांना सहजतेने आपिेसे के िे आहे. माससक काव्यवाचनाची बैठक संपते तीमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 56 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14नेहमी संगीताच्या तािावर! मधेच खादा कथाकार सकं वा िसित िेखक सकं वा िेसखका आपल्या सिखाणाची झिक दाखवते. खादी नादमय कसवता वागझि त्यातल्या खादॐा संगीतकारािा खुणावते आसण कसवतेतून सुरांचा साज िेवून गाणे जन्म घेते.शब्दगंधचे घरगुती स्वरूप हे अजून क भावणारे वैसशष्ट्य! कु ठेही सदखाऊपणा, भपके बाजी न करता शब्दांचा गंध घ्यायचा आसण मग यजमान (?)यजमानीणीच्या पाककौशल्यािा आसण प्रेमळ आसतथ्यािा मनमुराद दाद दॐायची, हे का बरं नाही भावणार? अशी ही दाद उत्साही शब्दगंधींनी अगदी पेनांग,पुण्यािा जाऊनही सदिी आहे!सतसर् या आसण पाचव्या वषापूतीसनसमत्त कसवता वाचनाचे जाहीर कायािम, शब्दगंधींच्या सनवडक कसवतांचे प्रकासशत झािेिे पुस्तक, ससंगापूर सवश्व मराठीसासहत्य संमेिनामधे शब्दगंधींच्या काव्यसंमेिनाने समळविेिी वाहवा, गेल्याच वषी सादर के िेिी "समरासदारी' - हे सारे शब्दगंधच्या प्रवासातीि मैिाचेदगड!! तरीही गेिे शंभर मसहने सातत्याने जमणारी शब्दगंधची मैफि हे शब्दगंधचे खरे यश! या यशामागे आहे थोरामोठ्ांचा वेळोवेळी िाभिेिा सहवासआसण आशीव ाद आसण मुख्य म्हणजे कसवतेने शब्दगंधींवर घातिेिे गारूड...या गारूडाचे वणान का शब्दगंधीच्याच शब्दात करायचे म्हणजे....अब्द अब्द शब्द नाद दुमदुमेअसवरत रत मन काव्य प्रांगणेस्थि काि मिा मग भान नच उरेशब्द मग झरे, काव्य मज स्फु रे....काव्य मज स्फु रे!प्राजक्ता नरवणेमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 57 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14प्रसतभा कवीचीअगदी कािच्याच संध्याकाळी हवा खूपच छान होती. नुकताच पा ऊस पडून गेिा होता. हवेतही गारवाहोता (ससंगापूरमधीि क गार सदवस). जरा बाल्कनीत डोकाविे आसण आकाशाकडे पाहून मन प्रसन्नझािे. चहाचा कप पण हातात होता. मनात गाण्यांच्या काही ओळी येत होत्या. दुसर्या क्णी वाटिे कीआपण चार ओळींची चारोळी करूया. इतक्या सुंदर हवेत खरंतर चार ओळी सुचायिा काही हरकतनव्हती, पण...? मग शेवटी मनािा पटसविे की आपल्या कक्ेतीि ही काही गोष्ट् नाही. मग काय? परतगाणे गुणगुणत घरात गेिे; पण कु ठेतरी सारखे वाटत होते की फक्त चार ओळीसुदॎा आपल्यािा सुचतनाहीत म्हणजे काय?त्या वेळेस पटिे की कसवता सुचणे, प्रसंगानुरूप शब्द आठवणे, त्या शब्दांतून योग्य तो भाव प्रकट होणे, शब्दसुदॎा अगदी कमीत कमी, योग्य, अथापूणावापरणे ही क प्रसतभाच आहे, नाही का? प्रसतभाच म्हटिं की, ती क तर जन्मजात हवी, अथवा अनुभवांनी सशकसविेिी हवी. पुन्हा कदा आमचा"पण'...!!शाळेत सुदॎा कसवता सशकसविी जात होती. त्या वेळेसही प्रत्येक शब्दाचा अथा मागीि पानावर आहे का हे शोधत रहायचे. काही शब्दांचा अथा सांसगतिेिानसिा की गाडी (बुदॎीची) थांबिीच समजा. आत्ता सनदान कठीण शब्दांची संख्या बरीच कमी झािी, त्यािा कारण म्हणजे वय, अनुभव आसण हॎातूनसमळणारे ज्ञान. ज्ञान आपल्यािा कोणत्या रूपाने, कु ठल्या क्णी, कु ठल्या माध्यमातून समळेि हे सांगणेच कठीण आहे. आसण माध्यमांची तर सध्या रेिेचेिचआहे. म्हणूनच की काय, कदा का उडी मारिी, ज्ञान संपादन करण्यासाठी, की सागराची खोिी जशी मापता येत नाही तशी ज्ञानाची सुदॎा!परवाचीच गोष्ट् आहे, कसवता वाचनांचा क कायािम पहात होते. तेव्हा आवडीचे क नवीन दारच उघडिे की काय असे वाटिे. कायािम होता -सवं. दा. करंदीकर यांचे कसवतावाचन.आसण कसवतेचे नाव : "तुकोबा आसण शेक्सपीयरची भेट"कसवता पूणा ऐकिी आसण कीकडे कवीच्या प्रसतभेने अचंसबत झािे आसण दुसरीकडे ही कल्पना सुचणे हेच सकती गंमतशीर आहे हे अनुभवास आिे. इथे चारओळी सुचायची पण मारामार आसण कसवतावाचन सुदॎा किा आहे हे आणखीन क ज्ञानात पडिेिी भर. मी जो अनुभव घेतिा तोच तुम्हािा पण समळावाहॎाचसाठी कसवतेच्या ओळी सिसहते.तुकोबाच्या भेटीस शेक्सपीयर आिातो झािा सोहळा दुकानात ॥ध ॥जाहिी दोघांची भेट उराउरीउरातीि थेट उरामध्येतुका म्हणे सविया तुझे कमा थोरअवघाची संसार उभा के िा ॥१॥महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 58 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14संत तुकाराम सवठ्ठिाच्या दशानासाठी सकती आतुर होते हे आपणांस ठाऊक आहेच. हॎा सवठ्ठि प्रेमाचेच फळ म्हणजे प्रत्यक् झािेिे सवठ्ठि दशान आसणशेक्सपीयरिा हॎाचेच वाटिेिे कौतुक, आश्चया आसण खंत तो संत तुकारामांना सांगतो आसण हे सांगणे शब्दांतून असेि का थेट उराउरी भेटीतून? कारणइतक्या दोन प्रसतभासंपन्न व्यक्ती कमेकांना भेटल्या की तुम्हा-आम्हा सारखी वायफळ बडबड न करता बौसदॎक चच ा करतीि, नाही का?शेक्सपीयर म्हणे क ते रासहिेतुवा जे पासहिे सवटेवरीतुका म्हणे बाबा ते त्वां बरे के िेत्याने तडे गेिे संसारािा ॥२॥सवठ्ठि अट्टि त्याची रीत न्यारीमाझी पाटी कोरी सिहूसनयाशेक्सपीयर म्हणे तुझ्या शब्दामुळेमातीत खेळिे शब्दातीत ॥३॥शेक्सपीयरिा अध्यात्माची गोडी नव्हती असे म्हणतात. पण त्या उिट संत तुकाराम शेक्सपीयरिा म्हणतात, “सवठ्ठिाबद्ि सकतीही सिसहिे, सांसगतिे तरीमाझे शब्दच पुरे पडत नाहीत”. तेव्हा तुकोबा म्हणतात, “तू माझ्या वाटेने गेिा नाहीस हेच बरे के िेस. माझ्या माग ात अडथळेच अडथळे आहेत. आपल्यादोघांच्याही वाटेवर काटेच आहेत”.तुका म्हणे ऐक गड्या व था शब्द पीटप्रत्येकाची वाट वेगळािीवेगळी वाटे वेगळािे काटेकाट्यासंगे भेटे पुन्हा तोच ॥४॥ऐक ऐक वाजे घंटा ही मंसदरीकजागीण वाट पाहे घरीदोघे सनघूसनया गेिे दोन सदशाकवतीक आकाशा आवरेना ॥५॥काय सुंदर वणान आसण कल्पना आहे ही! ही कल्पना, हे शब्द, हा प्रसंग सुचायिा प्रसतभाच हवी हे पुन्हा कदा पटिे. "तुकोबांची आसण शेक्सपीयरची भेट" हाप्रसंग आसण त्याचे कौतुक आकाशािाही आवरता आिे नाही.काय बौसदॎक चच ा आहे ही! ही बौसदॎक भेट कवीच घडवू शकतो आसण आपण पुन्हा कदा कवींच्या प्रसतभेचे कौतुक करून आनंद समळवतो.दीपा परांजपेमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 59 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14कवी, कसवता आसण सवडंबनमराठी सासहत्यात कसवतेिा क प्रदीघा आसण उज्ज्वि असा इसतहास आहे. ज्ञानेश्वर-तुकाराम- कनाथादी संतकवींच्या ओवी-अभंग-भारुडांपासून आजच्याआधुसनकोत्तर कसवतेपयीत मराठी कसवतेने अनेक वळणांचा प्रवास के िा आहे. पण कसवतेच्या सवडंबनािा माि ते भाग्य िाभिे नाही. फार पूवी म. सं. तेिंगयांनी "संगीत हजामत' नावाचे संगीत सौभद्रातल्या पदांचे सवडंबन करणाने क नाटक सिहून सवडंबनाची सुरुवात मराठी सासहत्यात के िी असावी. ना. ग.सिमये यांनी मेघदूताचे "बल्लवदूत' नावाचे क दीघा सवडंबनकाव्य सिहून त्यात भर घातिी.पण मराठी सासहत्यात खर् या अथााने सवडंबनाची मुहूतामेढ रोविी ती अत्र्यांच्या "झेंडूची फु िे'ने. १९२५ सािी प्रससदॎ झािेल्या या सवडंबनकाव्यसंग्रहानेकसवतांच्या सवडंबनांची क िाटच सनमााण के िी. या िाटेत चं. ग. दीसक्त यांचे "बांडगूळ' आिे, िोककवी मनमोहन यांचे "शंखध्वसन' आिे, ज. के . उपाध्येयांची "चािचिाऊ गीता' आिी; यासशवाय अनंत काणेकर, दत्तू बांदेकर, बाबुिनाथ, कबुिराय, गो. ि. आपटे इ. कवींनी सवडंबनात मोिाची भर घातिी.सद. सव. देव यांनी "उपहाससनी' हा सवडंबनांचा संग्रह संपासदत के िा. त्यानंतर माि कसवतेचा प्रवास चािू रासहिा तरी सवडंबनांचा प्रवास खुंटतच गेिा. आजहीसवडंबने होत असतीि पण त्याचा स्वतंि संग्रह वगैरे प्रकासशत होत नाही.खादी प्रससदॎ सासहत्यक ती वा सासहत्यप्रकार याच्या भासषक, घाटात्मक अगर वाङ् मयीन संके तांचे अनुकरण, तसेच खादॐा प्रससदॎ सासहसत्यकाच्या भासषकअगर तांसिक िकबीचे अनुकरण करून वण्या सवषय आसण शैिी यांच्यात काही सवसशष्ट् हेतूने सवसंगती आणणे हे सवडंबनाचे प्रमुख िक्ण आहे. उपहास सकं वासवनोदसनसमाती हाच सवडंबनाचा हेतू असेि असे नाही. मूळ कसवतेतल्या आशयाचा प्रसतवाद करणे, त्यातल्या ग हीतकांना आव्हान देणे, त्यातल्या खादॐादोषाचा सकं वा िकबीचा असतरेक करून वाचकांची त्याबद्िची रुची जाग त करणे असे अनेक हेतू सवडंबनामागे असावेत. पण अथाातच सवडंबन हा परजीवी,परपुष्ट् सासहत्यप्रकार आहे. सवडंबन वाचकांपयीत पोचण्यासाठी, ते दमदार होण्यासाठी, वाचकािा समजण्यासाठी, जीवर ते बेतिेिे आहे ती कसवता मुळातसततकी प्रससदॎ, दमदार असणे आसण सवडंबकािा ती उत्तमररत्या समजिेिी असणे आवश्यक ठरते.के शवसुतांनी स्वानंदासाठी कसवता सिसहणारा कवी आसण त्याची सवदॐुल्लेखेसारखी कसवता यावर सवस्ताराने सिहीिे आहे. त्यांची "आम्ही कोण' ही कसवतायाचे क उत्तम उदाहरण आहे. ही कसवता कसविा जीवनाचा भाष्यकार, दाशासनक आसण द्रष्ट्ा मानते. त्याच्या त्या स्थानाचा गौरव करते. आचाया अत्र्यांनी याकसवतेच्या सवडंबनात कसवच्या त्या स्थानावरून होणार् या घसरणीवर झोत टाकू न मागणी तसा पुरवठा करणार् या व्यावसासयक कसवंच्या व त्तीवर मासमाक भाष्यके िे आहे. १९२५ सािच्या मागणी तसा पुरवठा करणार् या, स्वतुःच्या कसवतांबद्ि दुरासभमानी असणार् या प्रव त्तींच्या तुिनेत आज काय सस्थती सदसते?जसजशी िोकांमध्ये सशक्णाची पातळी वाढत गेिी, तंिज्ञानामुळे अनेक प्रकारची मासहती समळू िागिी,तसतशी माणसांची व्यक्त होण्याची गरज वाढायिा िागिेिी सदसते. त्यामुळे कसवंची संख्याही वारेमापवाढिेिी सदसते. कोणत्याही सोशि साईटवरच्या कम्युसनटीवर सकं वा स्वत:च्या ब्िॉगवर स्वतुःच्याकसवता सनत्यनेमाने टाकणारे अनेकजण सदसतात. सशवाय वाढत्या शहरीकरणामुळे िोकांचे जीवनकसजनसी होऊ िागिेिे सदसते, त्यामुळे मय ासदत अनुभवसवश्वातून या कसवतांमध्ये मांडल्या जाणार् यासवचारांची सवसवधताही मय ासदत सदसते. दरसाि होणार् या सासहत्यसंमेिनात कसवसंमेिन भरते आसण सतथेकवींची झुंबड उडते. समळणार् या तुटपुंज्या वेळात स्वतुःचीच कसवता सादर करण्याकडे िक् असल्यानेआसण कसवता वाचणारे अनेक असल्याने कसवतांचे आयुष्य क्णभंगुर झािे आहे. पूवी मागणी तसापुरवठा करणारे कवी होते, आता इंटरनेटवर मागणी नसतानाही सनयसमत पुरवठा करणारे कवी सदसतात.आधीच मागणीपेक्ा जास्त पुरवठा, त्यात संकु सचत अनुभवसवश्वामुळे आिेिे तेच तेच सवषय, त्यात वाचन आसण अभ्यासाची वानवा असल्याने समकािीनमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 60 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14वा प्राचीन कसवंच्या कसवतेबद्ि उदासीनता आसण सवचारांचा प्रसतवाद वगैरेपेक्ा सवडंबन म्हणजे सनव्वळ क्सणक सवनोदसनसमाती असे समजल्याने सवडंबन हाप्रकार सवकससत झािा नाही; उिट आजचा कवीच के शवसुत आसण के शवकु मारांनीही मांडिेल्या कसवंपेक्ा वेगळा सवडंबनसवषय आहे असे मिा वाटते.म्हणूनच के शवसुत आसण के शवकु मार या दोघांचीही क्मा मागूनुःआम्ही कोण?आम्ही कोण? म्हणुसन कोणीतरी पुसा ना गडेका पाहता आम्हास भितीकडे मोहरा वळसविा?का कागद कासढता कसवतेचा मुखडा हो पासडिा?रोज ओसततो शारदाचरणी सकं सचत् काव्यघडेगुळगुळीत पाहा शब्द अमुचे जीवनानुभव तोकडेनाजुक अमुच्या भावनांचा अखंड कररतो उदेमाररतो जरी स्वच्छंद भरार् या आम्ही सपंजर् यामधेव त्त छंद ताि यमक याचे आम्हास असे वावडे!रुचिी नसे अन्याची कसवता कधीच आम्हा जरीदाद समळवण्या मान हिवुसन वाहवा कररतो बळेते आम्हीच - िासवती जे संमेिनांत झुंबड भारीते आम्हीच - कवडे म्हणुसन आहेर ज्यांना समळेआम्हािा वगळा - गतप्रभ होतीि संमेिने सगळी!आम्हािा वगळा - ब्याण्डसवड्थ इंटरनेटाची मोकळी!संदभा साभारुः http://www.marathivishwakosh.in/ऋतुगंधप्रसतसियासनरंजन नगरकरऋतुगंध बािसवशेषांक मनपासून आवडिा.िहान मुिांनी सिसहिेिे िेख आसण कसवताही वाचल्या, मस्त वाटल्या. िहान मुिांच्या हस्ताक्रातीि कसवता, िेख छापण्याचीकल्पना मस्त !!!"छोट्या मोठ्ा गोष्ट्ी' ही िाजवाब. !!सचिशब्द-िीडा हे माझ्या ४ वषाीच्या मुिाबरोबर सोडवायिा मजा आिी. "माझ्या िेन्समधून' यात teenagers मुिांनीकाढिेिे फोटो आसण त्यामागचे सवचार तर प्रगल्भ आहेत. इंटरनेटमुळे िहान वयातच exposure समळणार् या या सपढीिावाढवताना पािक म्हणून ध्यानात घ्यायचे मुद्ेही "बािक पािक' मधे वाचायिा समळािे.ऋतुगंधच्या पुढीि वाटचािीसाठी शुभेच्छा !!!-राजश्री पटवधानमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 61 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14इंग्रजी माध्यमातीि शाळेत मराठी पदॐ सवभागाचे अध्यापन - क आव्हान"मराठी भाषेचे भसवतव्य' हा सवाच मराठी माणसांच्या अगदी आवडीचा व सतत चचेत असणारा असा सवषय आहे. हा प्रश्न पडण्याचे कारण मुळात बदित्याकाळानुसार वाढत चाििेल्या इंग्रजी माध्यमांच्या शाळा, त्यामुळे हॎा भाषेचा कमी होत चाििेिा वापर, सवदॐाथ्याीची हॎा सवषयाकडे बघण्याची अनास्था हॎासव ात दडिेिे असावे. मराठीतून वाचन करणे हे क सहज सोपे काया आहे व त्यातून िेखन करणेही सततके से अवघड नाही असे मनापासून हॎा सवदॐाथ्याीनावाटायिा भाग पाडणे हे प्रत्येक मराठी सशकवणार्या सशक्कांना (इंग्रजी माध्यमातीि) मोठे आव्हान वाटू शकते. त्यामागीि कारणे, ते प्रश्न सोडवता येण्याचाप्रयत्न, त्यातीि अडथळे हॎा सवषयावर गेल्या २० वषाीतीि मराठी अध्यापनाच्या अनुभवावर के िेिे हे िेखन.महाराष्ट्र राज्य माध्यसमक मंडळाने मराठी भाषा असनवाया के ल्यापासून ही भाषा सशकवणार्या सशक्कांचे महत्वही त्या भाषेबरोबर वाढिे. त्यातीि गदॐभागातीि धड्यात ज्याप्रमाणे वैचाररक, िसित, कथा, नाटक, शब्दसचि अशा सवसवध सासहत्य प्रकारांचा आस्वाद सवदॐाथ्याीना देण्याचा प्रयत्न असतोत्याप्रमाणेच काव्यसवभागातही अगदी प्राचीन संत वाड् .मयापासून सामासजक कसवता, नवकाव्य, सनसगा कसवता, देशभक्तीपर कसवता तसेच भावकसवताहीसवदॐाथ्याीना देण्याचा मंडळाचा प्रयत्न सदसतो.कसवता म्हटल्या की त्याचा रसास्वाद, संदभ ाससहत स्पष्ट्ीकरण, भावाथा हे ओघाने आिेच."ज्ञानेश्वरांच्या मोगरा फु ििा'पासून अगदी असिकडच्या नवकवींच्या काव्यासवष्कारांचे दशान, ओळख व आवड वाटेि असे अध्यापन करणे ही वाटते सततकीसोपी गोष्ट् नाही. त्यातून इंग्रजी माध्यमातून सशकणार्या मुिांना हे अनुभव देणे म्हणजे क वेगळेच आव्हान आहे. "उंबरा म्हणजे काय?' सकं वा "पखाि कशीअसते?' अशा वरवर पाहता साध्या वाटणार्या प्रश्नांचासुध्दा भाषा सशकवणार्या सशक्कांना मोठा अडसर वाटू शकतो. मुळात उंबरा म्हणजे काय हेच ज्यांनाठाऊक नाही त्यांना त्या शब्दांना अनुषंगून असिेिे िाक्सणक अथा व स्पष्ट्ीकरण कसे सहज समजणार? त्याचे संदभा कािानुरूप बदििे आहेत हे नव्यासपढीिा कसे समजतीि? अशा प्रकारे सशकवण्याचे सदव्यच आहे.क मजेदार उदाहरण - "सपंपळाच्या पारावरीि मुंजा' ही कल्पना. प्रत्येक शब्द नवा. सपंपळ, पार आसण मुंजा म्हणजे काय त्याचा अथा सांगून त्यापुढे त्याओळीचे कसवतेतीि स्थान व त्यातून कसवतेची अथापूणाता हॎा अनेक वरवर पाहता सोप्या वाटणार्या पायर्या सवदॐाथ्याीना पार करणे हे फार सोपे नाही.िोकमान्य सटळकांच्या भाषेत काव्यातीि गसणत समजून घ्यावे िागते. ज्याप्रमाणे गसणतात का पायरीतून दुसरी पायरी व त्यातून सतसरी असते त्याप्रमाणेकसवतेतल्या पसहल्या ओळीतून दुसरी ओळ व त्यातून सतसरी ओळ सनम ाण झािेिी असते व त्या नुसार त्यांचा अथा िाविा पासहजे हे सवदॐाथ्याीना कळावेिागते.चारच ओळींच्या असिेल्या अभंगांवर आधाररत सवचारिेल्या प्रश्नांचे सनबंधवजा उत्तर सिसहता येईि इतके सवचार, उदाहरणे, कल्पना सवस्तार करण्याचीक्मता सवदॐाथ्याीमध्ये सनम ाण करणे हे का अथी अत्यंत महत्वाकांक्ी काया आहे. मुळात असतशय तुटपुंज्या, िोटक अशा सवदॐाथ्याीच्या शब्द-संपत्तीतून त्यांनाकसवतांचा रसास्वाद घ्यायिा प्रेररत करावे असा शब्दांचा, भाषेचा वापर सशक्कांकडून आवजूान व्हावा िागतो. मराठीतीि इतर वाचनासाठी सवदॐाथ्याीना उदॐुक्तकरावे िागते. तेव्हा कु ठे कसवतेत वापरिेल्या शब्दांसशवाय इतर शब्दांतून त्याचा भावाथा व्यक्त करता येतो.कसवतांचे पाठांतर करणे, त्यांना उत्तम चाि देऊन त्याचे गायन वग ात समूहाने करणे, ज्येष्ठ किाकाराने के िेिे त्याचे सादरीकरण त्यांना ऐकवावे िागते.कसवता चाि िावून पाठ के िी की नक्की त्याचे अध्ययन काही प्रमाणात सुकर होऊ शकते. बरेच सवदॐाथी आपणहून असिकडच्या प्रससध्द गाण्यांची चािदेऊन जुन्या कसवता म्हणताना ऐकायिा मजा येऊ शकते. हा प्रयोग नक्की यशस्वी होतो. मुिांना चािीमुळे आपोआपच कसवता व ओघाने त्याचा अथा िक्ातराहतो.महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 62 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14कसवतेचे सौदया, त्यात दडिेिे अिंकार, त्यांचा शोधावा सततक्या प्रकारे समजणारा नवा अथा व "तो' ही स्वीकारण्याचे स्वातंत्र्य, काव्यसागरात सजतक्यांदाआपण प्रवेश करू सततक्या वेळा नव्याच अनुभवात सभजून बाहेर येऊ शकतो हा सुंदर अनुभव देण्याचा प्रयत्न प्रत्येक सशक्कांनी करणे गरजेचे आहे.सवदॐाथ्याीना काही वेळा कसवता रचण्याचे ही अनुभव काही प्रयत्नांतून देता येतात व त्यातून मुिांना नवसनसमातीचा आनंद प्राप्त होऊ शकतो. उदाहरणाथाकोणताही क सवषय सनवडून मग त्यािा योग्य अशा चार सवशेषणांचा वापर करायिा सांगून ठरासवक प्रकारे त्याचा शेवट करायिा िावून क छोटीशी कसवतारचल्याचा सुंदर अनुभव समळू शकतो.उदाहरणाथा - आई – दयाळू, प्रेमळ, िाडकी, दैवत...इत्यादी.सतच्यासवना - जीवन म्हणजे जणू क अथाहीन, सदशाहीन प्रवास...इत्यादीमिा असे भासे की परमेश्वराचे रुपची आहे ते.अशा प्रकारे फक्त अधोरेसखत शब्द देऊन त्यांना ओळी पूणा करायिा िावून कसवता रचणे हे पण अगदी मजेचे ठरू शकते.कु णात काव्यसवभाग हा सकतपत महत्व देऊन त्याचे अध्यापन के िे जाते व त्याबरोबर कसवता हा क आनंदासवष्कार आहे असे मानून तो अनुभव प्रत्येकसवदॐाथ्याीनी घेतिा पासहजे असे मनापासून ज्या सशक्कांना वाटते त्यांच्या सवदॐाथ्याीसाठी तो आनंददायी प्रवास होऊ शकतो. अगम्य, अनाकिनीय भाषेतके िेिे िेखन हे त्यांना जवळचे, समजेि असे व सचंतन करायिा प्रेररत करेि असे ज्या सवदॐाथ्याीना वाटते, त्या वाटण्यात त्यांना सशकवणार्या सशक्कांचे यशदडिेिे आहे असे मिा मनापासून वाटते.रमा अनंत कु िकणीमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 63 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14ददा समन्नत कश - -दवा ना हुआमै न अच्छा हुआ, बुरा ना हुआ ...मराठी गझि – मराठी शायरीगासिबची गझि आसण िता मंगेशकरांचा सुस्वर. मणी-कांचन योग म्हणतात तो हाच असावा बहुदा.ऐकताना घरातिी तीच ती कं टाळवाणी कामे सुसहॎ होत होती. सकती सुंदर रचना, अचूक शब्दयोजना,आसण त्या बरोबर साधिेिी िय. गझि ही अशीच असायिा िागते, अिवार आसण ियबदॎ. भावनेनेओथंबिेिी पण तरीही व्याकरणाच्या काटेकोर सनयमात बदॎ असिेिी. गझि म्हणजे गझिकारानेश्रोत्यांबरोबर साधिेिा आत्मीय असा संवादच असतो म्हणा ना."गझि’ हा शब्द मूळ अरबी भाषेतिा, पुढे आहे त्या स्वरूपातच तो उदु ा भाषेत वापरिा गेिा. प्राचीन पसशायामध्ये सवाप्रथम गझि सिसहिी जात असे. भाषेचीनजाकत आसण अत्यंत भावनप्रधान काव्य ही गझिेची वैसशष्ट्ये म्हणता येईि. गझिचा आक तीबंध रेखीव आसण सुस्पष्ट् असतो. गझि नेहमी व त्तबदॎ असतेआसण त्यात यमक बदित नाही. गझि ही जरी व्याकरणाच्या काटेकोर सनयमानुसार सिसहिी जात असिी तरी गझिेचा िेखक हा उत्तम कवी असायिाचहवा. नाहीतर सतिा सहरेमाणकांनी सजसविेल्या, परंतु सनव्वळ ररकाम्या अशा चौकटीचे स्वरूप येईि.गझि हा गीतप्रकार असतशय नाजुक, हळु वार! त्यािा आदबशीर अशी उदु ा भाषा शोभते. मराठीमध्ये देखीि गझि सिसहिी जाईि, हे काही काळापूवीकु णाच्या मनातही आिे नसेि; परंतु मराठीमध्ये प्रसतभेची कमी नाही आसण नवे नवे प्रयोग करणार् यांची देखीि वानवा नाही. हा नाजुक-साजुक गीतप्रकारमराठीमध्ये आिा आसण चांगिा रुजिा. कसववया श्री सुरेश भट यांनी गझिेची बाराखडी सिहीिी आहे. त्यात ते म्हणतात, “गझि सिहीणार् यािा व त्तामध्येसबनचूक सिसहता यायिाच हवे, पण त्याच बरोबर गझिकार हा उत्तम कसव असायिा हवा.” ते सिसहतात, “मराठी गझिेिा मराठी मातीचा सुगंध असायिाहवा. वाक्यरचना आसण काव्यसवषय मराठी संस्क तीिा सुसंगत असेच असायिा हवे.” म्हणजे मराठी गझि, खादॐा अरब िीने मराठी पेहराव के िा असावाअशी न सदसता, 96 कु ळी मराठ्ाच्या घरची पोरच वाटायिा हवी, असेच त्यांना म्हणायचे असणार. जशी इिाही जमादार यांची गझि --मी नजरेिा, खास नेमिे गस्त घािण्यासाठीतुिा वाटते, ती सभरसभरते, तुिा पाहण्यासाठी ।घडीभराने, मिूि होतो, गजरा वेणीमधिाखरे सांगतो, खरेच घे हे, ह्रदय माळण्यासाठी ।मराठी मन, मराठी भाषा ही काहीशी रांगडी रोखठोक. गझि सारखा नाजुक काव्यप्रकार त्यात येऊ शके ि का अशी शंका कु णािा यावी; पण सुरेश भट,इिाही जामदार, भीमराव पांचाळे इत्यादी कवीवयाीनी तो मराठीमधे यशस्वीपणे वापरिा. अथापूणा, ियबदॎ असे काव्य ऐकताना, वाचताना अवणानीय असाआनंद आपल्यािा होतो. श्री सुरेश भट यांची ही गझि बघा:उरिे तरी सबचार् या शब्दात काय आता?अथाास ऐनवेळी फु टतात पाय आता !मी गुणगुणु कशािा माझी सुगंध गीते ..होऊ नये फु िांना माझा अपाय आता !महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 64 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14आजन्म रासहिो मी जळत्या सचतेप्रमाणेहे िोक मानभावी म्हणतात ‘हाय’ आता !आपल्या मनातिे सवचार अथवा रोजच्या सवासामान्य जीवनातीि अनुभूती गझिेमध्ये सकती समथापणे प्रकट होतात, नाही का? प्रत्येक शेर अथापूणा, शब्दव त्तात बसवण्यासाठी कु ठे तडजोड के िेिी नाही. उगीचच्या उगीच कु ठेही अिंकाररक शब्दवापरिेिे नाही आसण तरीही कसविा जे सांगायचे आहे ते अचूकपणे पोहोचते. गझिेची हीच तरखाससयत आहे. नेटक्या शब्दात नेमके सवचार मांडायचे.गझिेच्या प्रत्येक सिपदीिा ‘शेर’ असे संबोसधिे जाते. सामान्य सनयम असा की का गझिेमध्येसकमान पाच शेर असिे पासहजेत; परंतु प्रत्येक शेराचा काव्यसवषय हा अगदी वेगळा असू शकतो.कसवता आसण गझि यातिा हा क महत्वाचा फरक म्हणता येईि. कसवतेमध्ये सुरूवातीपासूनशेवटपयीत कच भाव सकं वा सवचार व्यक्त होत असतो; परंतु गझिेचा प्रत्येक शेर ही क स्वतंिकसवताच (दोन ओळींची) असू शकते. म्हणजे व त्त, यमक अंत्ययमक इ. तेच पण सवषय सनराळा.जसे, श्री. स. ग. पाटीि यांची गझि:मिा तू पहावे, तुिा मी पहावेफु िांना जराशी, खुशािी पुसावे...कसे नाव घेता, अता त्या मनीचेजरा आसवांना सवचारीत जावे.मिा हाक देतो, अता सांजवाराजिी आठवांना, सभेटून जावे.इथे आसवांचा, सखे रोज चाळातुझ्या साविीिा, सदा मी रहावे.अथाात प्रत्येक शेर स्वतंिच असायिा हवा असे काही बंधन अथवा सनयम नाही. गझिेमध्ये देसखि कसवतेप्रमाणे कच क भाव येऊ शकतो.मराठी गझि आता चांगिीच िोकसप्रय होऊ िागिी आहे. अनेक मराठी गझिकार येथे आहेत; पण मराठी गझििेखनाची सुरूवात भाऊसाहेब पाटणकरयांच्या मराठी शायरीने झािी असे म्हटिे तर ते चूक ठरणार नाही. उदु ा गझिेमधीि अत्यंसतक हळवेपणा मराठीिा मानवणार नाही, मराठी भाषेत िावणीअथवा पोवाडाच चांगिा वाटतो, असं म्हणणारे देखीि त्यांची ‘गझिांजिी’ आवडीने वाचू िागिे. पाटणकरांनी गझिेिा मराठी पेहराव चढविा. उदु ागझिेची नजाकत आसण मराठीभषेचा गोडवा याच्या संयोगातून क जादुई रसायन तयार झािे आसण ते म्हणजेच मराठी गझि.पाटणकरांच्या मराठी गझि आसण शेरोशायरीचे अनेक कायािम त्याकाळी होत असत आसण त्या कायािमांमध्ये काव्यरससकांची उपसस्थती िक्णीय असे.त्यांच्या कायािमांना िोकांचा भरभरून प्रसतसाद समळत असे.पाटणकरांची शायरी, ही अगदी अस्सि मराठी मातीतिी होती. त्यांनी शायरीिा ईश्वराच्या बरोबरीचे स्थान सदिे आहे. ते म्हणतात:महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 65 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14नुसतेच ना दुसनयेत तुमच्या, आिो अम्ही गेिो अम्हीभगवन तुझ्या दुसनयेस कासह, देऊनी गेिो अम्हीशायरी तुिा अपूान गेिो, माझे जणू सवास्व तीदुसनया तुिा सवसरेि भगवन, ना अम्हा सवसरेि तीआपल्या शायरीचा त्यांना व था गवा नाही. पण तरीही साध्याच शब्दातून ते जणु जीवनाचे तत्वज्ञानच सांगतात. ते सिसहतात:सांगेि काही भव्य ऐसी शायरी माझी नव्हेतो कसवंचा मान सततुकी पायरी माझी नव्हे ||...जाणतो अंसत अम्हािा मातीच आहे व्हायचेनाहीतरी दुसनयेत दुसरे काय असते व्हायचे ||...आहो असे बेधुंद, अमुची धुंदही साधी नव्हेमेिो तरी वाटेि मेिा, दुसरा कु णी, आम्ही नव्हे ||भाऊसाहेब पाटणकर मराठीतीि गझिकार म्हणूनच ओळखिे जात असत. मूळ उदु ा गझिेचा काव्य सवषय हा सहसा प्रेम, प्रेमभंग सकं वा दु:ख असाच असतो(कदासचत तसा पूवाापर चाित आिेिा संके त असावा); पण भाऊसाहेबांनी गझि मराठीत आणताना हा संके त झुगारिा होता. त्यांच्या शायरीत काही वेळाखट्याळ, खोडकरपणादेखीि सदसतो.ऐसकिे दुसर् या कु णाच्या स्वप्नात ती आहे सतथेबोिासविे नव्हते तरीही धावुनी गेिो सतथे ।आता तरी दुदैव वाटे नक्कीच माझे संपिेपोचण्या आधीच ते स्वप्न सारे संपिे ।आसणदोस्तहो दुसनयेस धोका मेिो तरी आम्ही सदिायेऊनही नरकात पत्ता कै िासचा आम्ही सदिाहाय हे वास्तव्य माझे सवाीस कळिे शेवटीसारेच हे ससन्मि माझे येथेच आिे शेवटी...गझिेचा स्वाभासवक हळवेपणा सकं वा ददा, पाटणकरांच्या शायरीत देखीि कधीतरी अपररहायापणे उमटतोच. गतकाळातीि सुखाच्या आठवाने झािेिीकासासवशी व्यक्त करताना ते म्हणतात...होता असाही काळ सारे नम्र होते मजपुढेझेिण्यािा शब्द माझा होते उभे मागेपुढेआता कु ठे तो काळ, त्याची खूणही ना रासहिीआसवे माझी स्वत:च्या काबूत नाही रासहिीभाऊसाहेबांची शायरी साध्यासोप्या शब्दातच बदॎ होती. त्यातल्या अनुभूतीदेखीि सवासामान्याच्याच होत्या; पण गझिेच्या आक तीबंधाने त्यािा काहीअनोखे रूप प्राप्त होत असे. भाऊसाहेब पाटणकरांचे ‘सजंदासदि’, ‘गझिांजिी’, ‘दोस्तहो’ इ. काव्यसंग्रह प्रससदॎ आहेत. मराठी शायरीकार म्हणून ते सवाीनाचपररसचत आहेत.महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 66 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14गझि, शायरी मराठी भाषेतही आता चांगिी रुळिी, रुजिी आहे. शेरोशायरी म्हणजे फक्त उदु ाभाषेतच असणार हा समज कधीच मागे पडिा आहे. आजकािमाराठी गजिांच्या मैसफिी होत असतात आसण त्यांना रससक श्रोत्यांचा उदंड प्रसतसाद समळतो आहे. या पुढे मराठी भाषेत अनेक उत्तमोत्तम गझिा सिसहल्याजातीिच याची खािी वाटते. फक्त त्यांना गरज आहे उदार िोकाश्रयाची. आपण जसे वाचक अथवा श्रोते म्हणून मराठी शायराकडून, गझिकाराकडून उत्तमकाव्य सनसमातीची अपेक्ा करतो, तशीच या गझिकारांची, शायरांचीसुदॎा काव्यरससकांकडून काही अपेक्ा असते. पाटणकरांनी आपिी ही अपेक्ा शब्दबदॎके िी आहे. ते सिसहतात:शायरी नुसतीच नाही, गावया आिो इथेकोण्यातरी सजंदासदिाच्या, दशाना आिो इथेप्राण सार् या मैसफिेचे, यांनाच आम्ही मानतोनुसतेच ना या मैसफिीचे, आमुचे स्वत:चे मानतो ।दोस्तहो मैसफि आपुिी, रंगण्या जरा का हवीआम्हा नको सौजन्य, तुमची सजंदासदिी नुसती हवीऐसे जरी नक्कीच, घेवू तुमच्या मुखाने ‘वाहवा’ !ती ही अशी, ज्या "वाहवा’िा, दॐावी आम्ही ही वाहवा !!कु ठल्याही कसविा / गझिकारािा आपल्या मनातीि भावना, कल्पना शब्दबदॎ करण्यात अपररसमत असं सुख िाभत असतं; पण कदा मनातिं कागदावरउतरसवल्यानंतर, ती रचना, अथवा ते काव्य, हे फक्त त्या कसवचे न राहता सवा रससकांचे होते. मग कसविा हवी असते रससकांनी सदिेिी सदिखुिास दाद.आरती प्रभू यांनी आपल्या कसवतेतून, मराठी सारस्वतांची हीच भावना अगदी नेमके पणाने व्यक्त के िी आहे . ते म्हणतात...ही सनकामी आढ्यता का, दाद दॐा अन् शुदॎ व्हासूर आम्ही चोरीतो का? चोरीता का वाहवा ?मैसफिीची साथ आम्हा दैवयोगे िाभिीन्या तुम्ही गाणे घरािा फु ि सकं वा पाकळीदाद देणे हेही गाण्याहून आहे दुघाटगुंफणे गजरे दवाचे आसण वायूचे घट ।“दाद दॐा अन् शुदॎ व्हा ...” रससक, वाचक, श्रोते म्हणून आपण व्हढे तरी नक्की करू शकतो, नाही का ?मनीषा सभडेमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 67 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14के ल्याने भावांतर ..शब्दांशी मैिी,दृष्ट्ीचा सवस्तार ।समटसवताभाषेचा अडसर ।पार होईसीमा अन् अंतर ।।के ल्याने भावांतर ..महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 68 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14गीतगोसवंदकार कवी जयदेवसंस्क तवाङ्मयाच्या इसतहासात तीन जयदेवांचा उल्लेख येतो, गीतगोसवंदकार जयदेव सव ात अगोदरचा. त्याचा जन्म श्रीभोजदेव व रमा(राधा) देवी यांचेकु टुंबात उत्किदेशी (बंगाि) सकं दुसबल्व(इंदु / सबंदुसबल्व) गावी झािा. ओसदशा राज्यातीि खुदा सजल्हॎात प्राची नदीच्या तीरावर कें दुिी सासन नावाचे खेडेआहे. तेच सकं दुसवल्व आहे असे मानिे जाते. काहीबंगािी सविानांनीही जयदेवावर असधकार सांसगतिाआहे, पण तो सततकासा संयुक्तक्तक नाही. स्वतुःजयदेवाच्या काव्यात व इतरि आिेल्याउल्लेखांवरून त्याचा काि इ.स. १व्या शतकाचाठरतो. तो बंगािचा परािमी शककत ा िक्षमणसेन(१२वे शतक) याचे दरबारी होता असे काहीअभ्यासक मानतात, पण त्यािा सबळ आधारनाही.जयदेव परम क ष्णभक्त व सत्शीि होता. त्याच्यानावे इतरही काही वाङ्मय व ग्रंथ असावेत, पण तेअनुपिब्ध आहेत. तथासप गीतगोसवंद या काच काव्याने तो अजरामर झािा आहे. जयदेव असतशय प्रसतभासंपन्न होता व भाषा, व्याकरण व अिंकारशाियावर त्याचे सविक्ण प्रभुत्व होते. तो स्वतुः उत्तम गायक व त्याची पत्नी उत्तम नसताका होती. ते दोघेही जगन्नाथाच्या मंसदरात सेवा करीत असत. आजहीओसदशामधीि जगन्नाथमंसदरात गीतगोसवंदाचे सनत्य गायन व त्यावर आधाररत न त्याचे सादरीकरण होत असते. असंख्य गायकांनी गीतगोसवंदातीि अष्ट्पदींचेगायन के िेिे आहे, आजही करीत आहेत. त्यामध्ये ‘चंदनचसचात’, ‘धीर समीरे’, ‘सप्रये चारुशीिे’, ‘यासह के शव यासह माधव’, ‘प्रसवश राधे’, ‘रासे हररसमह’ इ.चा समावेश होतो. शािीय न त्याच्या अभ्यासकांना अष्ट्पदी हा न त्यप्रकार तर सुपररसचतच आहे.गीतगोसवंदातीि मुख्य पािे राधा व क ष्ण व राधेची क सखी, जी मुख्यतुः मध्यस्थ – दूती म्हणून काम करते. कमेकांचे सनरोप पोहोचवते व राधेचीसमजूतही काढते.या काव्याचा सवषय राधा-क ष्णांचा परस्पर अनुराग, सवयोग, उत्कं ठा आसण मीिन हा आहे. त्यािा कथावस्तु फारशी नाही व जो प्रसंग सचसित के िा आहे, तीकवीची सनसमाती आहे. सुरुवातीच्या रासिीडेच्या वणानास आधार हररवंश व भागवताचा आहे. फरक इतकाच की हररवंश व भागवतातीि क ष्ण िहान(उपनयन न झािेिा) आहे व त्यामुळे त्याच्या गोपींमध्ये समसळण्यावर बंधने नाहीत, तर गीतगोसवंदातीि क ष्ण तरुण आहे. जयदेवाने राधा-क ष्णाचे नाते पसत-पत्नीचे अथवा सप्रयकर-प्रेयसीचे कसल्पिेिे आहे. अनेक पदात त्यांचा उल्लेख भताा/भायाा असा के िेिा सदसतो. श ंगार व भक्तक्त ही या काव्याची सूिे रससकाचेसचत्त वेधून घेतात. मधुराभक्तीचे क उत्क ष्ट् उदाहरण म्हणून या काव्याकडे पासहिे जाते.भरतमुनींच्या नाट्यशािात व इतरि वणान के िेल्या अष्ट्नासयका (असभसाररका, सवरहोत्कसण्ठता, वासकसज्जा, सवप्रिब्धा, खसण्डता, किहान्तररता,स्वाधीनभत ाका, प्रोसषतभत ाका) राधेच्या रूपात येथे बघावयास समळतात. सवसवध सगा व अष्ट्पदीतीि ही वणाने इतकी समपाक आहेत की राधेच्या सवा मनोव त्तीवाचकाच्या नजरेसमोर मूसतामंत उभ्या रहातात.महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 69 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14काव्याचा मुख्य गाभा चोवीस अष्ट्पदी असून त्या कं दर बारा सगाीत चोवीस प्रबंधात सवभागल्या आहेत. प्रत्येक प्रबंधािा अनुरूप व सूचक नांव सदिेिेअसून त्याच्या सुरुवातीस व शेवटी सुरस श्िोकही आहेत. बहुतेक अष्ट्पदीत आठ श्िोक आहेत. संस्क त काव्याइतके च जयदेवािा संगीत व न त्य यांचेहीसम्यक ज्ञान होते. या सवा अष्ट्पदी सवसशष्ट् ियीत बांधल्या असून त्या कोणत्या रागात व तािात गाव्यात याचेही मागादशान के िेिे आहे. त्यात मुख्यत्वेमािव, मािवगौड, गुजारी, वसंत, रामकरी, कण ाट, देशाख, देशी, गोंडकरी, वराडी, देशवराडी, भैरवी, सबभास, रामकरी या रागांचा व रूपक, सनस्सार, यसत,कतािी, अष्ट्तािी या तािांचा समावेश आहे. न त्य व गायनाखेरीज अनेक भाषािंकार काव्यािंकार व मनोरम कल्पनाही गीतगोसवंदात ठायी ठायी सदसूनयेतात. िघु-गुरु अक्रांच्या सुयोग्य बांधणीतून न त्यािा आवश्यक ियही साधिेिी आहे.जयदेवाच्या रसभावानुकू ि, अत्यंत मधुर व कु शि रचनासौष्ठवामुळे गीतगोसवंदाचे मुळाबरहुकू म भाषांतर करणे अशक्य आहे. सवा भारतीय व अनेक युरोपीयभाषांमध्ये गीतगोसवंदाची भाषांतरे झािी आहेत. सर सवल्यम जोन्स, बाब ारा स्टोिर समिर, डसवन अनोल्ड व जॉजा काईट यांची इंसग्िश भाषांतरे सुपररसचतआहेत. खेरीज सिश्चन िॅसन या जमान पंसडताने गीतगोसवंदाचे िॅसटन भाषेत रूपांतर के िे आहे. अनेक भारतीय सविानांनीही गीतगोसवंदावर इंग्रजीतून सवपुििेखन के िे आहे. मराठीतीि अनेक संत, पंत व िोककवींनी त्याच्या आधारे सवपुि काव्य रचना के िी आहे.िसितिवङ्गितापररशीिनकोमिमियसमीरे ।मधुकरसनकरकरसम्बतकोसकिकू सजतकु ञ्जकु टीरे ।। अ ३-१म दुििवंग ितेवरर गंसधत येत असनि मियाचा।कु हुकु हु सवहरत कोसकळ मंडसप साथ थवा भ्रमरांचा । अ३-१सवहरसत हररररह सरसवसन्ते ।न त्यसत युवसतजनेन समम् ससख सवरसहजनस्य दुरन्ते ॥ धसवहरत हरर, मनहर ऋतुराजा ।नाचत नवरमणींसह श्रीहरर, सवरह अनावर झािा॥धउन्मदमदनमनोरथपसथकवधूजनजसनतसविापे ।असिकु िसंकु िकु सुमसमूहसनराकु िबकु िकिापे ॥ अ ३-२सप्रयकर असता दूर हुंदके मदनव्यथेने प्रमदांचेबकु िफु िांच्या कुं जी रुं जी थवे घासिती भ्रमरांचे ॥अ ३-२म गमदसौरभरभसवशंवदनवदिमाितमािे ।युवजनहृदयसवदारणमनससजनखरुसचसकं शुकजािे॥ अ ३-३हररणमदा नवदि हरवी पररमि पररवेष तमािा ।पळस सुमन चमके ,स्मर नख करर तरुण मनावरर घािा ॥अ ३-३मदनमहीपसतकनकदण्डरुसचके सरकु सुमसवकासे ।समसितसशिीमुखपाटसिपटिक तस्मरतूणसविासे॥ अ ३-४कनक सुशोसभत न पसतदंड जणु के शर कु सुम फु िोरे ।मधुकर भासत पाडि कु सुमी स्मर शर शामि सारे ॥ अ ३-४सवगसितिक्तज्जतजगदविोकनतरुणकरुणक तहासे ।सवरसहसनक न्तनकु न्तमुखाक सतके तकदन्तुररताशे॥ अ ३-५सवरहे व्याकु ि जना पाहुनी सस्मत नव करुणफु िामहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 70 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14भािा होउन कसणस के वडा सवदीणा करर हृदयािा ॥ अ ३-५माधसवकापररमििसिते नवमासिकजासतसुगन्धौ ।मुसनमनसामसप मोहनकाररसण तरुणाकारणबन्धौ॥ अ३-६मािसत गंध तरि सुटिा नवमाधसवका सन कु मारी ।सहजसखा युवकांस, मुनींससह भुिवी मोहक भारी ॥अ ३-६स्फु रदसतमुक्तितापरररम्भणमुकु सितपुिसकतचूते ।व न्दावनसवसपने पररसरपररगतयमुनाजिपूते॥ अ ३-७सजसत िता कसिकासह वेसढसत पुिसकत तरुसस रसािा।व ंदावनवन पावन पररसर करर स्वजिे रसवबािा॥अ३-७(रसवबािा- यमुना)श्रीजयदेवभसणतसमदमुदयसत हररचरणस्म सतसारम् ।सरसवसन्तसमयवनवणानमनुगतमदनसवकारम्॥ अ ३-८हे जयदेव रसचत कवन उजसळ हररचरणस्म सतसारा ।वन फु िता ऋतुपसतसमयी अनुसरर मन मदनसवकारा॥ अ ३-८दरसवदसितमल्लीवक्तल्लचञ्चत्पराग- प्रकसटतपटवासैव ासयन् काननासन।इह सह दहसत चेतुः के तकीगन्धबन्धुुः प्रसरदसमबाणप्राणवद्न्धवाहुः॥ १-८उमित डु िताती मोगरा जासत वेिीरजकण बहु तेणे कानने गंध ल्यािी ।सवतरत सनजगंधा के तकी सचत्त जाळीसुहृद मदनजीवा वायु तो गंधशािी॥१-८उन्मीिन्मधुगन्धिुब्धमधुपव्याधूतचूताङ्कु रिीडत्कोसकिकाकिीकिकिैरुद्ीणाकणाज्वराुः।नीयन्ते पसथकै ुः कथं कथमसप ध्यानावधानक्णप्राप्तप्राणसमासमागमरसोल्लासैरमी वासराुः॥ १-९मोहोरा मधुगंध धुंद सुटिा भ ंगास आकसषातोशाखे कोसकळ खेळती किकिे उच्चस्वरे गाजतो ।यािाकार कसेबसे ढकसिती येता समोरी सदनासांगाती क्ण प्रेसमके असतसुखे दाटून येती मना ॥१-९मराठी रुपांतर : धनंजय बोरकरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 71 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14महाकवी भारतीयारसुब्रमण्यम भारती (१८८२-१९२१) हे उत्तम कवी, स्वातंत्र्य सैसनक आसण समाज सुधारक होते. त्यांना आदराने "महाकवी भारतीयार' असे संबोधिे जाते. तेतासमळ नवकसवतेचे जनक होते. त्यांच्या बर्याच कसवता तासमळ ससनेमा आसण कनााटकी संगीताच्या मैसफिीत आजही ऐकू येतात.मूळ कसवता : मनसदि उरुदी वेंडूममराठी भावानुवाद...दे मज सवचारांना दृढतागोडवा वाणीत दे सवादामनी सनत्य रुजो सुसवचारउज्ज्वि आकांक्ांना येवो बहरसोनेरी स्वप्नांची होऊ दे पूतीमनीषा माझी के वि ध्येयपूतीदे मज वात्सल्य, प्रीती संपत्तीिाभो या जीवनी यश, कीतीदे आम्हा सदव्य, सनश्चयी दृष्ट्ीहोईि मग सनसश्चत कायाससदॎीनष्ट् होऊ दे रुढींच्या श ंखिानष्ट् होऊ दे दास्यातून ििनादे मज सवचारांना दृढतागोडवा वाणीत दे सवादामनी सनत्य रुजो सुसवचारउज्ज्वि आकांक्ांना येवो बहरअसू दे मजी भगवंताचीसुजि सुफळ हो भूमी माझीनांदेि मग स्वगा या भूमीवरसत्य सुंदराचा होईि जयजयकारभावानुवाद : हेमांगी वेिणकरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 72 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14अम ता प्रीतमप्रससध्द पंजाबी िेसखका. कथा, कादंबरी, कसवता सवा प्रकारचे सवपुि िेखन. त्यांचे सासहत्य अनेक भाषांत अनुवासदत झािे आहे. सासहत्य अकादमी पुरस्कार,ज्ञानपीठ पुरस्कार व इतर अनेक पुरस्कार समळािे आहेत.मूळ कसवता : मी तेनु सफर समिांगी....मराठी भावानुवाद...मी तुिा पुन्हा भेटेन कशी कु ठे मासहती नाही .बनेन कदासचत तुझ्या कल्पनेचा क धागासकं वा उतरेन क रहस्यमय रेषा बनून तुझ्या कॅ नव्हॉसवरमासहती नाही …कशी ...कु ठे ..पण मी भेटेन माि तुिा नक्कीबनेन क खळाळता झराआसण उडवेन पाण्याचे तुषार तुझ्या अंगावरमाझ्या शीतितेने तुझ्या तप्त हृदयािा शांतवत राहीन .बाकी काहीच जाणत नाही मी ,पण वढे माि ठाऊक आहे मिा ...काळ काहीही करो..हा जन्म माि नेहमीच माझ्याबरोबर असेि.शरीर संपिे की सारेच संपते .पण स्म तींचे धागे हॎा सवश्वात कण कण होऊन सचरंतन राहतात.वेचेन पुन्हा ते कण, सवणेन धागे नव्यानेअन् भेटेन तुिा पुन्हा..भावानुवाद : व ंदा सटळकमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 73 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सप्रयकांत मसणयार"िीिेरो ढाि' या गुजराती काव्यसंग्रहासाठी१९८२ सािी सासहत्य अकादमीचा पुरस्कार सप्रयकांत मसणयार (१९२७ -१९७६) यांना समळािा होता.स्वभावाने अंतमुाख असिेिे मसणयार आपल्या कसवतांिारे संवाद साधत. त्यांच्या कसवतांमध्ये शासब्दक सौंदया, प्रसतकात्मक शब्द रचना आसण प्रेमरस यांचामेळ सदसून येतो.मूळ कसवता: क ष्णराधामराठी भावानुवाद :हे नभ झुकिेिे क ष्ण जणुतर चांदणी नभा जवळची राधा रेहे जि सरोवरातिे क ष्ण जणुतर ती कमळ कळी जिातिी राधा रेही बाग फु ििेिी क ष्ण जणुतर झुळु क वार्याची राधा रेते पवात सशखर क ष्ण जणुतर ती पाऊिवाट पवातातिी राधा रेहे चािते चरण क ष्ण जणुतर त्या चरणाच्या पाऊिखुणा राधा रेही गुंफिेिी वेणी क ष्ण जणुतर शेंदूर भरिेिा भांग राधा रेहा दीप तेवणारा क ष्ण जणुतर ती आरती सदव्याची राधा रेहे नयन माझे क ष्ण जणुतर नजर नयनातिी राधा रेभावानुवाद: हेमांगी वेिणकरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 74 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14गौरी देशपांडेरूढाथ ाने गौरी देशपांडे हॎा मराठी गदॐ िेखन करणार् या िेसखका, पण त्यांनी काही इंग्रजी कसवताहीसिहील्या आहेत. " के क पान गळावया', "आहे हे असे आहे', "तेरुओ आसण काही दुरपयीत', "सनरगाठी',"दुस्तर हा घाट', "सवंचुणीचे धडे', "चंद्रीके ग सारीके गं' , "उत्खनन' गौरीच्या हॎा सगळ्या कथा कादंबर् यािी-पुरुष नातेसंबंधांबद्ि बोितात. िी-पुरुष संबंध या गहन सवषयाचे अनवट रुपे गौरीबाईंच्या सासहत्यातसदसतात आसण िी-पुरुषांचीही. ढोबळ उदाहरणे: तेरुओ, तेरुओ आसण िेसखका, शमी, समसम आसण त्यांच्याआईचा समि, कसिंगडमधीि मुिगी सन बाप. तरि भावसनक आनंद देणारे, सगळे नवे-जुने संदभातळापासून ढवळून त्यांच्याकडे बघायची वेगळी दृष्ट्ी देणारे, अथाीचे अनेक पदर असणारे गौरीबाईंचे िेखनहोते. "िॉस्ट िव्ह' आसण "बीटवीन बथास' असे दोन इंग्रजी काव्यसंग्रह गौरीबाईंनी सिसहिे.मूळ कसवता : द फीमेि ऑफ स्पीशीजSometimes you want to talkabout love and despairand the ungratefulness of children.A man is no use whatever then....You sit with them and talk.She sews and you sit and sipand speak of the rate of riceand the price of teaand the scarcity of cheese.You know both that you've spokenof love and despair and the ungratefulness of children.मराठी भावानुवाद...बाईची जात...कधीतरी बाईिा वाटतं, मन थोड हिकं करावंआयुष्यातीि प्रेम, अपेक्ाभंगपारखे झािेल्या मुिांची खंत, हे सारं कु णापाशी तरी बोिावं.पुरुषािा उमगतीि अशा, नसतातच सतच्या भावनातेव्हा सतिा हवी असते, समजून घेणारी आईनाहीतर सख्खी बसहण, सकं वा शाळकरी मैसिणसतचं पसहल्यांदा प्रेमात पडणं, तर सहचं पसहिं बाळ -िाडाची िेक जन्मािा येणं - तर सतचं दुसरं बाळ..यांच्या सहवासात बसून, समरस होऊन बोितानाती उसविेिं धड करते, चहाचे घोट सनवांत चाखतानामधेच थांबवून सांगते तांदळाचे वाढिेिे भाव, चहासाखरेच्या सकमती,सतिा करावी िागणारी, तेिातुपाची काटकसर....आसण असं बोिता बोिताचवाट्यािा आिेिं प्रेम, भोगिेिे अपेक्ाभंग, पारखे झािेल्यामुिांची खंतहे सारं मनमोकळे बोिून,नकळत दोघींचंही मन कसं हिकं झािेिं असतं...भावानुवाद : यशवंत काकडमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 75 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14नाससर काझमी (1925-1972)फाळणीच्या वेळेस भारतातून पासकस्तानात गेिेिे हे उदू ा कवी आपल्या गजिांसाठी सवशेष प्रससदॎ आहेत. िेखक, पिकार आसण कवी म्हणून त्यांना िौसककप्राप्त झािा.मूळ उदू ा गझि : सदि धड़कने का सबब याद आया, वो तेरी याद थी अब याद आयामराठी भावानुवाद....कशास उठिी कळ अंतरी आठविे मजिाही तर तुझीच आठव सखये, आठविे मजिाकसे आवरू सवरही मन हे व्याकु ळतम होताकातर समयी सूर तुझे ग आठविे मजिाकसे वदू तव गूज मनीचे व था प्रेमकसवतामनीचे गाणे तू गेल्यावर आठविे मजिासकाळ सरिी, दुपार झुरिी, सदवस सरे ही आशारातराणीचे वचन तुझे मग आठविे मजिासुख साविीत जरी गवसिी गौतम शीतिताअश्रु होउनी सवरहगान तव आठविे मजिाऋतुगंधप्रसतसियाभावानुवाद : गौतम मराठेऋतुगंधचा हेमंत हा संगीत सवशेष अंक संगीतप्रेमींना क मेजवानीच आहे. शौनक असभषेकींचा मुिाखतीतून गुरुकु िाची छटा सदसून आिी तर शैिेशदामिे हॎांचा नाट्यसंगीताच्या िेखाने दुसमाळ मासहती पुरविी. के शव भोसिे व दुगाा संगीतनाट्याबद्ि मोिाची मासहती त्यांनी सदिी. शािीय संगीतआसण थाट व्यवस्था हा रवींद्रजींचा िेख हा अगदी सोप्या आसण सरि शब्दात सवाीनाच समजेि असा होता (सुंदर उदाहरणं आसण youtube च्याlinks). संतोष अंसबके हॎांच्या गुरुं नी गणपतीअसभषेक व राग आळवणे हॎात दाखवून सदिेिी समानता मनािा पटून गेिी. "मी तबिा बोितोय' हॎािेखाने हसविं तर ससचन सभडे हॎांच्या सी. रामचंद्र यांच्यावरीि िेखाने अजरामर गीतांच्या आठवणी ताज्या झाल्या. िोकसंगीत, शािीय संगीत,नाट्यसंगीत व सुगम संगीत अशा संगीताच्या सवाच पैिूंचा समावेश या अंकात झािा आहे. संगीतातून उपचार यासवषयाचाही समावेश करता आिाअसते, असे मिा वाटते. सध्या हॎा क्ेिात बरेच संशोधन सुरु आहे.आसण हो not to be missed मुखप ष्ट् असतशय मोहक होते.- तनुजा सानेमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 76 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14माझ्या िेन्समधूनिता वेिी (Tree vine)हा फोटो मी ससंगापूरच्या का नेचर पाका मध्ये घेतिा आहे. हॎा फोटो मध्ये क नैससगाक सौम्य शांततेमध्येही वार्याच्या का मंद झुळु कीने ही इविीशी सहरवीगार पाने डोिताना सदसत आहेत.महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 77 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14बाबेक्यू (Barbeque)माझ्या आवडीचे खाणे …. बाबेक्यू सग्रि वर मसािेदार पनीर. थंड गार पावसात हॎा गरमा - गरम मेजवानीची मजा वेगळीच !कं बोसडयावेगवेगळ्या देशांमध्ये प्रवास करायिा मिा खूप आवडते. कं बोसडयासारख्या सुंदर देशाचे असीम सौंदया मी हॎा फोटोमधून दाखवायचा प्रयत्न के िा आहे.छायासचि आसण शब्दांकन : सिोनी फणसेमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 78 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सवदॐा येई घमघम...छडी िागे छम छम सवदॐा येई घम घम...पण चांगिा अभ्यास करण्यासाठी तुम्हािा छडीची गरजच नसेि तर? आपल्यापैकीभारतात जन्मिेल्या पुष्कळ जणांना दोन इकडून आसण दोन सतकडून (उभ्या आडव्या) समळणार् या फटक्यांचे महत्व नक्कीचमाहीत आहे; परंतु ससंगापूरच्या सशक्णव्यवस्थेची पध्दत जरा सनराळी आहे.मी जेव्हा सात वषाीपूवी इकडे आिे तेव्हा माझ्या भावना अगदी संसमश्र होत्या. नवीन वातावरणाचा उत्साह होता, कु तुहि होतेपण त्याचवेळी या सगळ्याशी जुळवून घेण्याचीक भीती मनात होती. सुरवातीिा माझे पािकही इतर भारतीयपािकांप्रमाणेच माझ्यासाठी ‘आंतरराष्ट्र ीय भारतीय शाळे’चा सवचार करीत होते पण मग नंतर आम्ही सगळ्यांनी स्थासनकशाळेतच प्रवेश घेऊन बघूया असे ठरसविे. तो खरंच क सनण ायक क्ण होता, असे मिा वाटते. ससंगापूरच्या प्राथसमक शाळेत प्रवेश समळवण्यासाठी कप्रवेश परीक्ा दॐावी िागिी होती. मिा तयारीसाठी जेमतेम खादा आठवडा समळािा आसण त्या आठवड्यात कानंतर क, अनेक धक्क्यांना सामोरे जावेिागिे. पसहिे म्हणजे शाळेच्या िसमक पुस्तकांत धडा संपल्यानंतर धड्यामागे प्रश्नोत्तरेच नव्हती. आम्हािा ‘असेसमेंट बुक’ या कल्पनेशी स्वत:िा जुळवूनघ्यावे िागिे होते. का आठवड्याच्या कसून मेहनतीनंतर मी परीक्ेचे आव्हान पेिण्यास सज्ज आहे असे मिा वाटिे. धक्क्याची आणखी क िाट आिीआसण मिा आतून हिवून गेिी. काळजीने मिा तर अगदी भोवर् यात अडकल्यासारखे झािे होते. प्रश्नपसिके त िसमक पुस्तकाच्या अभ्यासिमात असिेिासकं वा असेसमेंट बुकमध्ये सोडविेिा कही प्रश्न नव्हता; पण म्हणतात ना "Show must go on' थोडक्यात वेळ मारून नेणे ;-) तसे मिा काहीतरीसिहावे िागिे. मिा जे त्या वेळी आतून वाटिे आसण सुचिे ते मी सिसहिे. जर मी त्या परीक्ेत काही सिसहिे नसते तर माझ्या आयुष्यातीि संपूणा का वष ाचेनुकसान झािे असते."बहुदा मी नापास होणार' असे वाटत असतानाच क सुखद धक्का बसिा आसण ’कोन्कोडा प्रायमरी स्कू ि'मधे वषा वाया न जाता मिा प्रवेश समळािा.त्यानंतर माझे आयुष्य, माझी अभ्यासपध्दती का सस्थत्यंतरातून गेिी. प्राथसमक शाळेतिे सशक्ण हा येथीि शािेय सशक्णातिा सगळ्यात महत्वाचा टप्पाहोता. तेव्हा खरे तर हे कळिेच नाही पण आता जेव्हा मागे वळून पहाते तेव्हा कळते की सगळे कसे नसवन होते. तोपयीत मिा अभ्यासिमात इंग्रजी ही सेकं डिेंग्वेज (दुय्यम स्तरावर सशकण्याची भाषा ) होती - अशी भाषा की ज्या भाषेत जेमतेम संवाद मी साधू शकत होते. माझे समि मैसिणी अगोदर मराठीत, मगसहंदीत बोित असत. आता माि आम्ही सहजपणे अगोदर इंग्रजीत आसण मग इतर भाषात बोितो. तरी सुदॎा, जेव्हा मी ते अनुभसवत होते तेव्हा ती क मोठीगंमतच होती. मी शाळेत गेिे तेव्हा मिा जो वगा सदिा गेिा, तो काही शेवटच्या तुकड्यांमधिा होता, कारण मी शैक्सणक वष ाच्या मधेच आिे होते. शाळेच्यामुख्याध्यासपका सौ. दास यांनी अगदी स्नेहपूवाक माझे स्वागत के िे आसण माझी माझ्या सतसरीच्या सशक्कांशी ओळख करून सदिी. पुढे जे काही मी पासहिे तेमाझ्यासाठी आसण माझ्या आईसाठी आणखीच धक्कादायक होते. समोरून हसतमुखाने चाित येणारा अगदी साध्या शॉटा आसण टी शटा मधिा माणूस हामाझा सशक्क? मी माझी प्रश्नाथाक नजर आईकडे वळविी आसण सतने माझ्याकडे. सशक्क आसण वढे साधे कपडे कसे काय घािू शकतात? आम्ही दोघींनीप्रयत्नपूवाक आमचे धक्के िपसवण्याचा प्रयत्न के िा आसण मी म्हणेन की आम्ही ते चांगिेच सनभावून नेिे. मिा भारतातीि काय ाियीन पोषाखातिे िांब पॅंटघातिेिे सशक्क, पारंपाररक साडी नेसिेल्या सशसक्का आठवल्या आसण मी गािातल्या गािात हसिे... पण हे इथेच संपिे नव्हते!! मी मान्य करते की जरी माझे इंग्रजीचे ज्ञान यथातथाच होते, तरीही ते जुजबी संवाद साधण्यासाठी पुरेसे होते. अरारा...इथेही मीचुकिेच. ज्या इंग्रजीत त्यांचे संभाषण चािे ते या भूतिावरचे नक्कीच नव्हते! इथे माझी ओळख झािी इथल्या वैसशष्ट्यपूणा ससंगापूरीयन स्वराघाताची(अ ॅक्सेंटची)!! सावकाश पण आत्मसवश्वासाने मीही ससंसग्िश बोिू िागिे. कसिेही व्याकरण नसिेिे आसण जवळ जवळ प्रत्येक वाक्याच्या शेवटी "िाह'(Lah) असिेिे इंग्रजी बोिायिा आवडू िागिे ! तरीही मी माझे चांगिे व्याकरणशुध्द इंग्रजी हातचे सुटू सदिे नाही हे नक्की. सकं बहुना शाळेत चांगिे इंग्रजीमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 79 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14बोिणे असनवाया होते. पसहल्या सदवशी श्री. गोह या माझ्या वगासशक्कांनी मिा सगळी शाळा सफरून दाखविी. शाळा खूप मोठी होती आसण शाळेत अनेकतर् हेचे मासे असिेिे क छोटेसे तळेही होते. शाळेचे उपहारग ह तर खूप मोठे होते आसण त्यात अनेक स्टॉल्स आसण त्यामध्ये अनेक प्रकारचे खादॐ पदाथा होते(त्यातीि कही माझ्या ओळखीचा नव्हता!). खरे तर हे सगळे पाहून मी अगदी दडपून गेिे होते.जसे क वषा सनघून गेिे तसा माझ्या समिपररवाराचा नवख्या गोष्ट्ींकडचा कि मिा उमजत गेिा. जवळ जवळ सगळ्यांकडे पुस्तकाच्या मापाची पेसन्सिके सहोती आसण हे वेगळे सांगायिा नको की मी पण आता त्याच रांगेत मोडते. ती पूणा पेसन्सिके स सवसवध रंगांच्या हायिाईटसानी आसण पेनांनी भरिेिी असते.करेक्शन टेप वापरण्याची सवय मिा इथेच िागिी. वग ातिी पुष्कळशी मुिे माझ्यापेक्ा उंचीने सकतीतरी कमी होती. काही तर अगदी माझ्या अध्य ा उंचीचीहोती. मिा चायनीज, मिेसशयन आसण युरेसशयन असे समिमैसिणी होते आसण त्यापैकी सतघींच्या मी अजूनही चांगल्या संपकाात आहे. अभ्यासिमात बाकीसवषयांबरोबरच अभ्यासिमबाहॎ सवषय (CCA) आसण जनसेवा यांनाही सवशेष महत्व सदिे जाते. असे सवषय जे CIP म्हणून ओळखिे जातात. यामध्ये खरंतर खूप काही करण्यासारखे असते; पण मिा खेद वाटतो की मिा प्राथसमक शाळेत जास्त वेळच समळािा नाही. िगेचच PSLE परीक्ा होती. चांगल्यामाध्यसमक शाळेत प्रवेश समळवण्यासाठी चांगिे माका समळवणे आवश्यक होते. भारतात दहावीच्या परीक्ेसाठी येणारा तणाव इथे सहावीतच अनुभवत होते.माझ्या पािकांनी तर माझा अभ्यास घेण्यात हात टेकिे होते. गसणत, सवज्ञान आसण इंग्रजी हे तीनही सवषय भारतापेक्ा सकतीतरी वेगळ्या पध्दतीने इकडेसशकसविे जात होते. यातिे काहीही पाठांतर करून परीक्ेत सिसहता येण्याजोगे नव्हते. सगळे ‘मूळ संकल्पना आसण सतचा वापर’ यावर आधारीत होते. हाप्रवास खडतर होता परंतु मी परीश्रमपूवाक सरासरीपेक्ा सकतीतरी जास्त गुण समळविे आसण मिा "सिसेंट गल्सा स्कू ि’ या माध्यसमक शाळेत प्रवेश समळािा.ती चार वषे माझ्या आयुष्यातीि खादॐा खसजन्यासारखी जपावीत इतकी अमूल्य आहेत. भरपूर अभ्यास आसण अनेक activities यामध्ये ४ वषा भुराकनउडून गेिी आसण पुन्हा कदा "O िेव्हि' अथाात दहावीचे आव्हान समोर उभे रसहिे. या परीक्ेत "सहा पॉईंट्स’ समळसवल्यानंतर मी इथल्या उत्क ष्ठ कसनष्ठमहासवदॐाियांपैकी क अशा ‘अ ॅंडरसन कसनष्ठ महासवदॐाियात’ प्रवेश समळविा.गम्मत म्हणजे सनकािानंतर "सहा पॉईंट्स' हा माझा सनकाि ऐकू न भारतातीि सगळे सवचारात पडत सक हा सनकाि चागिा सक वाईट? इतकं च काय पणससंगापुरमध्ये राहणार्या अनेक भारतीयांनाही याबद्ि मासहती नव्हतं. ससंगापुरमधीि अनेक स्थासनक जणांना ससंगापुरच्या स्थासनक सशक्ण पध्दतीची मासहतीनसणे स्वाभासवकच आहे. खूप वेळा थोड्या कािावधीसाठी येणारे पािक सहसा मुिांना स्थासनक शाळेत घािायिा तयार नसतात तर कधी पुरेशी मासहतीनसल्यामुळे असधक मासहतीच्या भारतीय शाळेत प्रवेश घेणेच योग्य वाटते. खरं तर इथिी सशक्ण पदॎती कशी आहे, त्याचे फायदे तोटे काय आसण पुढेसमळणार्या संधी कशा आहेत यासवषयी जाणून घ्यायची खूप जणांची उत्सुकता नक्की असते आसण म्हणूनच ऋतुगंधच्या माध्यमाने येत्या काही अंकात मीससंगापूरच्या सशक्णपदॎतीची थोडीशी मासहती करून देण्याचा प्रयत्न करणार आहे. मिा आशा आहे की, या िेखमािेमुळे ससंगापूरच्या सशक्णपध्दती सवषयीचेसचि असधक सुस्पष्ट् होईि.पुढच्या अंकात मी आपिी ओळख करून देणार आहे इथल्या प्राथसमक शाळेच्या अभ्यासिमाची. पसहिी ते सहावी या सहा वष ात काय काय घडते आसणसबघडते हे जाणून घ्यायिा आपण उत्सुक असाि तर ऋतुगंधचा पुढचा अंक वाचायिा सवसरू नका.अनुष्का नरगुंदअनुवाद : अपाणा पांगारेमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 80 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सचिशब्दिीडा - उत्तरऋतुगंध सशसशर (2012-13) बाि-युवा सवशेषांकामधीि सचिबदॎ शब्दकोड्याचे हे उत्तरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 81 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14राष्ट्र ोदॎारक स्वामी सववेकानंदज्या महात्म्याच्या जीवनादश ाने प्रबुदॎ भारतास जन्म सदिा, ज्यांच्या दूरदशी सवचारांनी राष्ट्र ािा स्वातंत्र्यासाठीझगडण्याची शक्ती प्रदान के िी, ज्यांच्या तेजोमय शब्दांनी भारतीय समाजास आपल्या वास्तसवक स्वरूपाच्याप्रसचतीची प्रेरणा सदिी, ज्यांनी सवश्वात सहंदू धमााची सवजयी गुढी उभारिी अशा राष्ट्र ोदॎारक स्वामीसववेकानंदांची साधा जन्मशताब्दी यावषी सवादूर साजरी होत आहे.धमा संमेिने आजवर अनेक झािी असतीि; पण १८९३ चे सशकागो येथे झािेिे धमा संमेिन जणु ईश्वरानेबोिासविे होते - कु णािा तरी सनसमत्त बनवून! घडिे ते पहा कसे अनोखे घडिे ! सनमंिण नाही, पररचय पिनाही. सनव्वळ िोकाग्रहास्तव गेिेल्या व्यक्तीिासुदॎा प्रवेश समळतो हा ईश्वरीय संके तच म्हणायिा हवा.प्रवेश समळण्यासाठी हटकल्यावर का श्रेष्ठ सविानाने म्हटिे, "अरे, हॎांच्याकडे ओळख पि मागणेम्हणजे सूय ािा सवचारणे की तुिा प्रकाश देण्याचा असधकार आहे का?' त्या वेळी काकी असिेिा हातेजपुंज युवा संन्यासी आपल्या देशाच्या ज्ञान, पासवत्र्य, ब्राह्तेजाचे प्रसतसनसधत्व करीत होता. तेथल्यास्वामी सववेकानंदांच्या साधा जन्मशताब्दीवष ाचे औसचत्य साधून हा सवशेष िेखअहंमन्य पंसडतांमध्ये आपल्या अिौसकक सदव्यत्वासह उभे राहून के वळ ४७१ शब्द बोििा - खरे तर गजूान उठिा. अज्ञानाचे सवा पडदे फाटिे. पाखंड्यांचाछु पा डाव मोडीत काढत भारताची सवश्वसवजयी मोहोर उमटसविी. स्वामीजींच्या त्या संमोसहत करणार्या ऐसतहाससक भाषणांनी धासमाक प्रवचनांचा संदभा पुरताबदििा. त्या पुढीि ८ वषाीमध्ये त्यांनी भारतासाठी आसण सवश्वासाठी जे काया के िे ते के वळ अिौसकक.अमेररके तल्या का वतामान पिाने त्यांच्या सवषयी "ते क ईश्वरीय असधकारप्राप्त वक्ता आहेत' असे सिसहिे. स्वामीजींचे बोिणे िोक देवदूताचे भाषण ऐकावेत्याप्रमाणे ऐकीत असत. सशकागो संमेिनानंतर स्वामीजी सवजयी चिवती सम्राटाप्रमाणे अमेररका, इंग्िंड, फ्रांस सजथे सजथे गेिे सतथे सतथे त्यांचा क- कशब्द ऐकण्यासाठी हजारो िोक आतुर असायचे. पररणामस्वरूप त्या त्या देशात भारताची, भारतीयांची प्रसतष्ठा वाढिी.आजही आपल्यािा जाणवते सक सावाभौम, स्वतंि व प्राचीन राष्ट्र ाचे नागररक म्हणून जगात आपिा सन्मान होतोच असे नाही. सकं बहुना बहुतांशी नाहीच. त्याकाळात तर आपण सब्रसटशांचे गुिाम होतो. आपल्याकडे परदेशातीि िोक तुच्छतेने बघायचे. आपल्या देशासंबंधी सवक त गोष्ट्ीच पाश्चात्य देशात प्रकासशतव्हायच्या. स्वामींजींमुळे दृष्ट्ीकोणात बदि व्हायिा फार मोठ्ा प्रमाणात मदत झािी. स्वामीजी म्हणत,"मी भसवष्यात डोकावीत नाही; पण मिा स्पष्ट्पणेसदसत आहे सक भारतमाता पुन्हा कदा जाग त होऊन आपल्या ससंहासनावर बसिी आहे व असधकच तेजस्वी सदसत आहे.' भारताचे पुनरुत्थान सुरु होणार हेक शतक अगोदरच त्यांनी "बसघतिे'.स्वामीजी अशा काळात आपल्यात आिे जेव्हा सवादूर धमााचा परीघ संकु सचत बनिा होता. त्या आधी बरीच वषे धम ाचरणाची सनराळीच पररमाणे मानिी जातहोती. उपास-तापास, धमाग्रंथांचे पारायण, पूजाअच ा, नाम संकीतान, योग प्राणायाम इत्यासदंचे आचरण असा तो आत्मकें द्री दृसष्ट्कोण होता. स्वामीनी आपणाससशकसविे सक इतके च करणे पुरेसे नाही. मानवािाच भगवंताचे प्रकट रूप मानून त्याची सेवा करा. नरातल्या नारायणाची, सजवातल्या सशवाची सेवा करा. अशाप्रकारे अिैत ससदॎांत प्रत्यक् व्यवहारात आचरण्याचा आदशा त्यांनी आपणापुढे ठेविा. असतथी देवो भव. मात देवो भव. सपत देवो भव. हे तर आपण सशकतोच.स्वामीजींनी हॎासशवाय आणखी सशकसविे ते म्हणजे दररद्रदेवो भव. अज्ञानीदेवो भव. मुखादेवो भव. दररद्रनारायण हा नवीन शब्द त्यांनी रुजसविा. स्वामीजींचीप्राथाना मोक्प्राप्तीची नसे तर सामासजक बांसधिकीची असे. ते प्राथाना करत, "मिा पुनुः पुनुः जन्म समळावा जेणेकरून पीसडतांच्या सनरपेक् सेवेिारा ईश्वरपूजाकरता येईि'. महाभारतात देखीि अशीच असभिाषा व्यक्त के िी गेिेिी आहे.महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 82 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14न त्वहं कामये राज्यं न स्वगी नापुनभावम ।कामये दुुःखतप्तानां प्रासणनामासतानाशनम ।।के वळ समाजसुधारणेसाठी नव्हे तर ईशभाव, अतूट सवश्वास व दृढ भावाने समाजसेवा करा हा त्यांचाउपदेश असायाचा. वंसचत, उपेसक्त, दुबाि, गरीब िोकांच्या वतीने बोिणारे ते आधुसनक काळातीिपसहिे नेते असावेत. मुळात रामक ष्ण मठाची स्थापनाच १८९७ मध्ये त्यांनी अशा िोकांचा स्तरउंचावण्यासाठी के िी.स्वामीजी सांगायचे सक आजच्या काळात कािबाहॎ वाटणार्या सामासजक प्रथा कािानुरूप पररवसतात करा, पण ते करत असताना पूवाजांना दोषी ठरवून त्यांचाअनादर करू नका. स्वामीजी शक्तीचे अनन्य उपासक होते. दुबािता पाप आहे अशीच त्यांची धारणा होती. पोिादासारखे स्नायू व वज्रासारखे कठोर मन हवेअसे ते म्हणत. ते सांगायचे ,"फु टबॉिच्या मैदानावरच गीता असधक चांगिी समजू शके ि'. ते सांगायचे "रौद्राची पूजा करा. सनभाय बना.'स्वामी सववेकानंद राष्ट्र ौत्थानाचे अध्यासत्मक चेतना कें द्र होते. त्यांच्या जाज्वल्य देशभक्तीने स्वातंत्र्य चळवळीची प्रेरणा अनेक थोर नेत्यांना समळािी. रवींद्रनाथठाकू र म्हणायचे, "भारत समजायचा असेि तर सववेकानंद अभ्यासा'. महात्मा गांधींनी म्हटिे आहे सक सववेकानंदाचे सासहत्य वाचल्यामुळे त्यांचे देशप्रेमशतपटीने वाढिे. अमेररकन राष्ट्र ाध्यक् बराक ओबामा उद्ारिे, "स्वामी सववेकानंद हे भारताचे पासश्चमात्य देशात पसहिे सांस्क सतक राजदूत.' स्वामीजी सांगतअसत सक प्रत्येक राष्ट्र ाचा क जीवनोद्ेश्य असतो आसण त्याचा प्रसार करणे हे त्याचे जीवन काया असते. हे जीवन काया पूणा झाल्यावर तो देश असमथा होतो वसवनाश पावतो जसे पूवीचा इसजप्त, ग्रीस, रोम, बासबिोसनया. भारत माि वढे आघात होऊन अजूनही सजवंत आहे कारण स्वामीजींच्या शब्दांत, "सौम्यप्रक तीचा, दास्यात जखडिेिा भारत जीसवत आहे कारण अध्यासत्मक पायावर सवश्वकल्याणाची रचना करणे हा त्याचा जीवनोदेश्य आहे.' हे सनरंतर चािणारेकाया आहे म्हणून भारत अमर आहे.सहंदुत्व प्रणािीच्या आधारे भारतािा पुनुः वैभव प्राप्त करून देणे हे त्यांचे जीसवत काया आहे असे स्वामीजींनीच अनेकदा सांसगतिेिे आहे. "गव ाने म्हणा मी सहंदूआहे' हा उदॎोष सवाप्रथम सववेकानंदांनीच के िा. "आगामी ५० वषे तरी इतर सवा देव देवतांची पूजा करणे सोडून फक्त भारतमातेिा आराध्य देवता माना.आता आपिे स्वदेश बांधवच आपिे इष्ट् देव आहेत', असा स्पष्ट् संदेश स्वामीजींचे चररि वाचल्यावर समळतो. सववेकानंदांनी पुनुः पुनुः प्रसतपासदत के िे सकधमा व अध्यात्म हाच भारताचा प्राण आहे. अंसतम सत्याचा शोध, साक्ात्कार, तदॏुरूप आपल्या जीवनाची रचना हीच आपल्या राष्ट्र ाची प्रक ती आहे. आजइतरांच्या सामासजक, आसथाक, औदॐोसगक, राजकीय बाबींची नक्कि करत भारत भौसतक प्रगतीपथावर जरूर घोडदौड करत आहे. अमेररका सरकारच्या गेल्यामसहन्यात प्रकासशत झािेल्या अहवािानुसार भारत २०३० पयीत पसहल्या तीनापैकी क आसथाक महाशक्ती बनेि. हे होत असताना आपल्या प्राणतत्वाचीउपेक्ा न करता ते असधकच जपायिा हवे.समाजाप्रती उत्कट प्रेम व पुनरुत्थानाची तीव्र इच्छा यामुळे स्वामीजींनी या सवा गोष्ट्ी सांसगतल्या. आपण त्यावर पूणा सवश्वास ठेवायिा हवा. अभ्युदय वसनुःश्रेयस दोहोंचा समन्वय असिेल्या आपल्या धमातत्वािा मागादशाक समजून पुनरुत्थान करायिा हवे. या व्यावहाररक जगात शक्तक्तशािी, अनुशाससत वकसंध समाज म्हणून आपण उभे राहू तेव्हाच आपल्यािा सन्मान प्राप्त होइि.साधा-शताब्दी पुवी जन्मिेल्या या युगपुरुषाने आपल्यािा आवाहन के िेिे आहे सक आपण पुनश्च आपिे सवश्वगुरुपद प्राप्त करण्याचा प्रयत्न करा. हे आवाहनस्वीकारून, त्यांच्या चरणांवर नतमस्तक होऊन त्यांची इच्छा पूणा करण्याचा सनश्चय करूया.सगरीश सटळकमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 83 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14भसवष्यवेध - (१) भसवष्याच्या पाऊिखुणा"Change is the law of life. And those who look only to the past or present are certain to missthe future." - John F. Kennedyमुसळधार पावसात गुहेच्या आश्रयाने सवसाविेल्या अनेक आसदमानवांना कदासचत स्वतुःचे घर बांधायची कल्पना अशक्यप्राय वाटिीअसेि; सचमणीच्या प्रकाशात झोपडीत बसून, सवजेच्या प्रकाशात आसमंत उजळताना पाहणार् या मध्ययुगीन मजुरांना, तीच वीज घरात खेळत घर उजळूनटाके ि ही गोष्ट् भुताटकीच्या गोष्ट्ीपेक्ा अदॎुत वाटिी असेि; बैिगाडीतून रुकु टुकू प्रवास करणार् या हणम्यािा सबनबैिाची गाडी हजारो िोकांना घेऊनझुकझुक करत वेगाने धावेि असे कधी स्वप्नातही वाटिे नसेि; जगािा पाचपेक्ा जास्त संगणकांची गरज नाही असे म्हणणार् या आयबी मसारख्याकं पनीच्या मुख्य कायाकारी असधकार् यािाही त्या काळच्या संगणकांच्या हजारोपट वेगवान संगणक भसवष्यात िोक सखशात घेऊन सफरतीि अशी कल्पनाकरणेही हास्यास्पद वाटिे असेि, पण या सगळ्या आसण यापेक्ाही अदॎुत गोष्ट्ी आज असस्तत्वातआहेत आसण इतक्या सामान्य झाल्यात की दुपट्यातल्या पोरािाही त्यांचे कौतुक वाटत नाही.माणसाच्या दृष्ट्ीिा मय ादा असल्या तरी त्याची कल्पनाशक्ती अमय ाद आहे हेच खरे. पण प्रत्येकचमाणूस भसवष्याच्या अज्ञात आकाशात कल्पनेच्या भरार् या मारेिच असे नाही; म्हणूनच जेव्हा ज्यूल्सव्हना, हॎूगो जन्साबॅक, च.जी.वेल्स आसण कािा सगानसारखे सवज्ञानकथा िेखक भसवष्यािा जन्मदेणार् या कल्पनांची सचिे काढण्यात मग्न असतात तेव्हा, "जे जे काही शोधण्यासारखे आहे ते शोधूनझािे आहे", असे म्हणणारे चाल्सा ड्यु िसारखे िोकही असतात. काही िोक स्वप्नातिे भसवष्य घडवण्यात मग्न असताना बर् याच िोकांना पुढे काय घडूशकते याची यसत्कं सचतही कल्पना नसते.अठराव्या आसण कोसणसाव्या शतकात झािेल्या पसहल्या व दुसर् या औदॐोसगक िांतीने सवसाव्या शतकात प्रचंड वेग पकडिा. त्यापूवी फक्त अमीर-उमरावांना समळणार् या सुखसोयी सफक्या पडतीि अशा सुखसोयी सामान्य माणसांना उपिब्ध झाल्या. आधी खसनज कोळसा आसण नंतर खसनज तेिाच्यारुपात िक्ावधी वषे जसमनीत साठविा गेिेिा सौर ऊजेचा खसजना माणसाच्या हाती िागिा आसण भौसतक प्रगतीकडे माणसाची नेिदीपक प्रगती सुरु झािी.खसनज तेिातून सनम ाण करता येणार् या अनेक रसायनांमुळे जगात रासायसनक िांती झािी. िाकडी आसण धातूच्या महागड्या वस्तूंच्या जागी स्वस्त आसणसटकाऊ प्लॅसस्टकच्या वस्तुंची रेिचेि झािी. इंसजनचा शोध िागल्यावर माणसाच्या हािचािींचा परीघ सवस्तारिा आसण सवमानांचा शोध िागल्यावर तरकाही मसहन्यांचा प्रवास काही तासांत करता येऊ िागिा. जंतुनाशके आसण रासायसनक औषधांच्या बळावर अनेक रोगांचे उच्चाटन झािे; िोकसंख्याझापाट्याने दुपटी-सतपटीने वाढिी. िोक जास्त आसण आरोग्यपूणा जीवनजगू िागिे. कीटकनाशके वापरून सकडींपासून पीकांचे रक्ण करून यावाढिेल्या िोकसंख्येसाठी अन्नधान्याचे उत्पादन वाढवता आिे.त्याचवेळी जीवशािातल्या प्रगतीने असधक कायाक्म पीकांच्या जातीसनमााण करून क षी क्ेिात हररतिांती झािी. अनेक सवषाणूंचा शोधिागून त्यांच्या िशी तयार करण्यात यश आिे आसण हजारो बळीघेणार् या साथीच्या रोगांवर माणसाने सनसवावाद मात के िी. मूिभूत गरजासहज भागल्याने माणसांना असधक संशोधनािा वेळ आसण प्रोत्साहनमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 84 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14समळू िागिे आसण अनेक शािांमधीि प्रगती चिवाढ गतीने होऊ िागिी. सवसाव्या शतकाच्या मध्यावर माणूस चंद्रावर जाऊन पोचिा आसण माणसािाप थ्वीभोवतािचे अथांग सवश्व खुणावू िागिे. सवश्वाच्या स्थूितेपासून अणूच्या सूक्षमतेपयीत माणसाचे कु तुहि जाऊन पोचिे आसण का िांसतकारी क्णीआसण्वक ऊजेचा माणसािा शोध िागिा. अणुच्या सवभाजनातून समळणार् या अत्यंत सवध्वंसक होऊ शकणार् या ऊजेची दुधारी तिवार माणसाच्या हातीिागिी आसण जग कायमचेच बदििे.कीकडे या संशोधनाची मधुर फळे सकि मानवजात चाखत असताना दुसरीकडे त्याचेदुष्पररणामही जाणवू िागिे. खसनज इंधनाच्या ज्विनाने सनम ाण होणार् या धुराने शहरांचेआकाश काजळू िागिे. कीटकनाशकांच्या आसण रसायनांच्या असतररक्त वापराचे पररणामकाही िोकांच्या आरोग्यावर सदसू िागिे. यंिांच्या मदतीने आयुष्य सुकर झाल्याने आसणखाण्यासपण्याची मुबिकता असल्याने बैठ्ा आयुष्याशी संबंसधत सवकार सनमााण होऊिागिे. अणुशक्तीच्या सवकासाबरोबरच अणुबॉम्बही तयार करण्यात आल्याने जगभरअतोनात शिािस्पधाा सनमााण झािी आसण गेिी सकत्येक वषे कापसाच्या गोदामात छतािा टांगिेल्या कं सदिाखािी बसल्यासारखे जग सनवांत आहे. सवसाव्याशतकाच्या अंती जागसतक तापमानवाढ आसण सवषमता, कु पोषण, हृद्रोग, मधुमेह, िठ्ठपणा व ड्ससारखे रोग ही आव्हाने माणसापुढे उभी रासहिी आहेत.कं दरीतच सवसावे शतक अणुशाि, जीवशाि आसण रसायनशािातल्या प्रगतीने गाजिे. या " नबीसी' ियीतून अनेक चांगल्या गोष्ट्ी सनघाल्या आसण अनेकप्रश्नही सनम ाण झािे.कसवसाव्या शतकात काय होईि ? जुन्या तंिज्ञानाने सनम ाण झािेिे प्रश्न सुटतीिका? नवे प्रश्न सनम ाण होतीि का?मराठी माणसात भूतकाळात रमण्याची प्रव त्ती बरीच सदसते. बदि हा आयुष्याचाअसवभाज्य भाग आहे असे म्हणताना आसण बदिाचा वेग वाढत असतानाभूतकाळ आसण वतामानकाळाबरोबरच भसवष्यातल्या शक्यतांचाही वेध घेणेअत्यावश्यक झािे आहे. आजही समसचओ काकुं सारखे शािज्ञ िेखक भसवष्याच्याशक्यतांबद्ि सवपुि िेखन करत आहेत. अशा शािज्ञांनी वताविेल्या शक्यतांचाआसण इंटरनेटवरच्या मासहतीच्या प्रचंड साठ्ातून सदसणार् या काही प्रवाहांचाआढावा घेण्यासाठी ही िेखमािा सिसहण्याचा संकल्प के िा आहे.काळाच्या वाळूवर उमटिेल्या मानवजातीच्या पाऊिखुणांकडे पाहून भसवष्याचा वेध घेण्याचा प्रयत्न पुढीि िेखांमध्ये करू.सनरंजन नगरकरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 85 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सकिसबिमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 86 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14माझी सचिकिाआभा सचपिकट्टी (वय 11 वषे )श्रेया वेिणकर (वय ९ वषा)महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 87 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14खसजना मासहतीचा१) चॉकिेट कु त्र्यांसाठी हासनकारक आहे. चॉकिेट खाल्यामुळे कु िा मरू शकतो.२) सजफ्फी हे सेकं दाचा १/१०० वा भाग मोजण्याचे मापक आहे.३) क मीटर अंतर सगळ्यात जास्त वेगाने कापू शकणारा ६ पायाचा प्राणी झुरळ आहे.४) २ % िोक आपिं कोपर चाटू शकतात.५) ५५% िोक ५ समसनटाच्या आत दुसर्या व्यक्तीिा जांभई देतांना पाहून जांभई देतात तर बरीच िोक जांभईसवषयी वाचून जांभई देतात. (आिी ना जांभई??)६) हसमंगबडा हा असा कटा पक्ी आहे जो मागे पण उडू शकतो.७) ९ सपन बोसिंग हा खेळ प्रथम जमानीत मध्य युगात खेळिा गेिा.शौनक डबीर (वय 10 वषे )महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 88 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14कावळा आसण बगळाकदा सवा पक्ांनी ठरविे, भरवू क मेळानेहमीचा फराळ नको, करू काहीतरी वेगळापुढाकार घ्यायिा आिा, क आळशी कावळाबसिा होता िांब, अगदी सवाीपासून वेगळासांसगतिे सव ा, "खाण्यास करू चटकदार भेळगाणी म्हणता म्हणता, खेळू छान छान खेळ’स्वतुः सोडून सांसगतिे सवाीस, 'सामग्री आणा क'म्हणािा, "चटण्या वगैरे ढवळून मी बनवेन भेळ नेक'कावळ्याचे अन बगळ्याचे, असते नेहमीच वाकडेवाटिे, कावळा फु कटचा मोठेपणा घेतोय स्वत:कडेबगळा उठू न म्हणािा, "बनवायिा नको हा कावळाढवळताना समसळेि आत, त्याचा रंग काळा काळामी बनवेन चसवष्ट्, बघा कसा आहे मी छान गोराकरू दे त्यािा आराम, राहू दे बसून आहे तेथे बराकावळ्याने बनसविेिी भेळ, खाणार नाही कोणीसवाीना भरावे िागेि पोट, सपऊन नुसतेच पाणी'हे ऐकू न कावळ्याचा, संताप झािा अनावररागाने जाऊन बसिा, आणखी िांबच्या झाडावरकावळ्याचे रुसणे, सवाीच्या अगदी पथ्यावरच पडिेकायािमाचे सूि बगळ्याने, हसत स्वत:कडे घेतिेबनवून भेळ सवाीनी, कावळ्यािा सखजवत खाल्लीदुरून नुसते पाहूनच, कावळ्याने िाळ घोटिीप्रसतमा जोशीमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 89 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14आजी आजोबांची गोष्ट्क गरुड आसण क घुबड, फार सदवस कमेकांशी भांडत असत. शेवटी त्यांनी परस्परांशी समित्वाने वागण्याचीशपथ घेतिी. कमेकांच्या सपल्लांस खाऊ नये असे ठरसविे.घुबड गरुडास म्हणािे, "गडया ! पण माझी सपल्ले कशी असतात, हे तुिा ठाऊक आहे ना? ठाऊक नसेि, तर तीदुसर्या खादॐा पक्षयाची आहेत असे समजून तू त्यांना गट्ट करशीि, अशी मिा भीती वाटते.'गरुड म्हणािा,"खरेच, तुझी सपल्लें कशी असतात, हे मिा मुळीच ठाऊक नाही.'घुबड म्हणािे, "ऐक तर. माझी सपल्ले फार सुंदर असतात. त्यांचे डोळे सुंदर, सपसे सुंदर, सगळेच काही सुंदर असते. या वणानावरून माझी सपल्ले कोणती हेतुिा सहज समजेि.'पुढे के सदवशी का झाडाच्या ढोिीत गरुडास घुबडाची सपल्ले सापडिी. त्यांजकडे पाहून तो म्हणािा, ` सकतीघाणेरडी, कं टाळवाणी आसण कु रूप सपल्ले ही ! आपिी सपल्ले फार सुंदर असतात, म्हणून घुबडाने सांसगतिेआहे. तेव्हा, ही घुबडाची सपल्ले खास नव्हेच. यास मारून खाण्यास काही हरकत नाही.' असे म्हणून त्याने त्यासपिांचा फडशा उडसविा !आपिी सपल्ले नाहीशी झािेिी पाहून घुबड गरुडािा म्हणािे, "गडया ! माझी सपल्ले तूच मारून खाल्लीस, असेमिा वाटते.'गरुड म्हणािा,"मी खाल्ली खरी, पण तो माझा दोष नव्हे. तू आपल्या सपल्लाचे जे खोटेचे वणान के िेस, त्यामुळेती मिा ओळखता आिी नाहीत. इतकी कु रूप सपल्ले घुबडाची नसतीि, दुसर्या खादया पक्षयाची असतीि, असे समजून मी ती मारून खाल्ली, यात माझाकाय अपराध आहे बरे?'तात्पया: स्वतुःसंबंधाची खरी हकीकत िपवून ठेवून, भितीच हकीकत सांगणारा मनुष्य शेवटी संकट ओढवून घेतो.वैशािी गरुडमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 90 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14सफसिसपनो कसवता : सच्चा समिसफसिसपनो कवी अि क़ पेरेझ यांनी ही छोटी प्रससदॎ बाि कसवता तगािोक भाषेत सिसहिी आहे.१९६७ सािी त्यांच्या प्रससदॎ झािेल्या "बहकु बो: गातुिांगपम्बाटा' ( Bahay-kubo: Mga Tulang Pambata) या काव्य संग्रहात हॎा कसवतेचा समावेश आहे.मूळ कसवता : अ ॅन्ग कईसबगांग तुनय ( Ang Kaibigang Tunay )असतो समि सवश्वासू सच्चाहरघडी तयार मदतीिा माझ्यागरज असता धावे जो तत्परीदेई जो मज आधार हर घडीअसतो समि सवश्वासू सच्चाबहुमूल्य ठेवा जणू आयुष्याचासच्चा समिअसे जो दयाळू अन सज्जनसनसश्चंत सवसंबे मी त्याच्यावरसकतीही थकिा असे स्वतुः जरीकाढेि हर पेचातून समिािा परीभावानुवाद : हेमांगी वेिणकरमहाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 91 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 92 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 93 शासिवाहन शके 1935

ऋतुगंध वसंत 2013– 14महाराष्ट्र मंडळ ससंगापूर 94 शासिवाहन शके 1935