1

íèéö¿¿ëýí æèíõýíý àðäûí ¸ñûã áàðèìòëàí çîðèâîîñ çîõèíî” 381 õýìýýñýí íü
êàïèòàëèçìûã àëãàñàí ñîöèàëèçìä øèëæèõèéã áóñ, õàðèí äýëõèéí íèéòèéí
ò¿ãýýìýë õàíäëàãà áîëñîí àðäûí á¿ãä íàéðàìäàõ ¸ñîíä õ¿ðýõ ãýñýí çîðèëãî
áàéæýý. Ãýâ÷ Ý.Ä.Ðèí÷èíî íàì, ýâëýëèéí äîòîðõ õýò ç¿¿í ¿çýëòí¿¿äèéã
äýâýðãýí Çàñãèéí ãàçðûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Áàâààñàí, ÌÕÇÝ-èéí Òºâ
Õîðîîíû äàðãà Ñ.Áóÿííýìýõ íàðûã õóóëü áóñààð áàðèâ÷ëóóëæ, óëìààð
Ñ.Äàíçàíã õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõîîñ òàòãàëçàõàä õ¿ðãýæ, ýöýñò
íü 1924 îíû 8 äóãààð ñàðûí 28-íû øºíº ò¿¿íèéã áàðèâ÷ëàí, 30-íû ¿¿ðýýð 24
öàãèéí äîòîð õýðãèéã òàñëàí øèéòãýõ ¿¿ðýãòýé áàéñàí “Á¿ðýí ýðõò òóñãàé
êîìèññ”-ûí 382 øèéäâýðýýð àìü íàñûã íü õóóëü áóñààð åã¿¿òãýí õîõèðîîâ.
Ýíý òóõàé Êîìèíòåðíû òºëººëºã÷ Ò.Ðûñêóëîâ “…Ñ.Äàíçàíã óñòãàñàí ÿâäàë
óë ¿íäýñ ìóóòàé ç¿éë áàéñàí ÷ ãýñýí ýíý íü óëñ òºðèéí áîäëîãîä áàðóóíû
õýëáýðýë ãàðãàõ, õÿòàäûí ìºí㺠õ¿¿ëýã÷èäòýé õîëáîî òîãòîîõ, õóâüñãàëûí
ýñðýã àæèëëàõûã õè÷ýýã÷ õýí á¿õýíä õàòóó ñàíàìæ äîõèî áîëñîí þì…” 383
õýìýýí èëòãýæ áàéâ. Èéíõ¿¿ 1924 îíû ¿éë ÿâäëóóäûí ¿ð ä¿íä ç¿¿í æèã¿¿ð
áóþó ÇÕÓ áà Êîìèíòåðíûã áàðèìòëàã÷èä ÿëæ Á.Öýðýíäîðæ, Æ.Öýâýýí
òýðã¿¿òýé ¿íäýñíèé äýâøèëò ¿çýëòí¿¿ä Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûí òºëºº
÷èí ¿íýí÷ýýð ç¿òãýæ, ò¿¿íèéãýý àâ÷ ¿ëäýõèéí òºëºº èõýýõýí óõààëàã áîäëîãî,
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä õ¿ð÷ýý.
ÀÇÃ-ààñ õóâüñãàëûí îëîëòûã áàòàòãàí, àðä÷èëñàí ººð÷ëºëòèéã
õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí ¿åä òóñ îðíû ãàäààä áàéäàë òºäèéëºí áýõæýýã¿é áàéâ.
Òóñãààð òîãòíîëîî õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëæ, íàéðàìäàë, õóäàëäààíû õàðèëöàà
òîãòîîõûã õ¿ñ÷ äýëõèéí óëñóóäàä õàíäñàí ÌÀÇÃ-ûí óðèàëãà äýìæëýã
îëñîíã¿é. Äýëõèéí óëñ òºðèéí áîäëîãûã òîäîðõîéëîã÷ òîìîîõîí ã¿ðí¿¿ä
Ìîíãîëûí òóñãààð òîãòíîëûã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã ¿ë ÿàðàí, á¿ñ íóòàã
äàõü Ìîíãîë óëñûí áàéð ñóóðü õýðõýí ººð÷ëºãäºõèéã àæèãëàí ñóóæýý.
Ìîíãîëä óëàìæëàëò ñîíèðõîë á¿õèé ÀÍÓ-ààñ øèíý àðäûí çàñãèéã õ¿ëýýæ
çºâøººðºõ áîäîëã¿é áàéñàí ÷ Õààëãàí äàõü êîíñóëûí ãàçðààðàà äàìæóóëàí
çîõèõ ìýäýýëýë àâ÷, çàðèì íýãýí øóóä õàðèëöàà õîëáîî òîãòîîæ ýõýëæýý.
Àìåðèêèéí êîíñóë Ñ.Ñîêîáèí 1921-1922 îíä Ìîíãîëä 5 óäàà èðæ, òóñ îðíû
óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, ãàäààä õàðèëöààíû øèíæ òºëºâèéã ñîíèðõîí Áîãä õààí,
Åðºíõèé ñàéä Ä.Áîäîî, Öýðãèéí ÿàìíû ñàéä Ä.Ñ¿õáààòàð íàðûí Ìîíãîëûí
çàðèì ýðõ áàðèã÷èäòàé óóëçñàí óóëçàëòûí òóõàé òîäîðõîé ìýäýýëëèéã
Çàñãèéí ãàçàðòàà èëòãýæ áàéæýý. Óëìààð 1923-1924 îíä Áýýæèí äýõü
Àìåðèêèéí öýðãèéí àòòàøåãèéí àæèëòàí áîëîí Õààëãàíû øèíý êîíñóë Ý.Ô.
Ñòåíòîí íàð Ìîíãîëä èðæýý. Ýë áàéäàëä ÇÎÓ-ûí ç¿ãýýñ èõýýõýí ýìçýãëýí
äóðã¿éöñýíèé óëìààñ Ìîíãîëûí ÀÇÃ-ààñ “Àìåðèêààñ èðýãñäýä ¿ë èòãýõýý” 384
àëáàí ¸ñîîð çàðëàæ õî¸ð îðíû õîîðîíä õàðèëöàà òîãòîîõûã àëãóóðëàõ çàìä
îðæýý.
381
ÌÀÕÍ-ûí III Èõ õóðàë. ÓÁ,, 1966. ò. 220.
382
Æàíæèí Äàíçàí. ÓÁ., 1995. ò. 28.
383
Êîìèíòåðí áà Ìîíãîë. Áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë. ÓÁ., 1996. ò. 75.
384
Èøæàìö Í. ÀÍÓ-ààñ Ìîíãîëûí õóâüä ÿâóóëñàí áîäëîãî, Ìîíãîë-Àìåðèêèéí õàðèëöàà (1900-1987).
ÓÁ., 1999. ò. 26.
252