Wojsko i Technika Historia 4/2022

www.zbiam.pl
4/2022
Lipiec-Sierpień
cena 23,50 (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Smoleńsk 1941
W NUMERZE:
Ju 88: niszczyciele
i nocne myśliwce
Obst. Josef Kammhuber uznał
taktykę Nachtjagdwaffe
za zbyt pasywną i dającą małe
efekty. W zamian zaproponował
przeniesienie działań nocnych
myśliwców nad Anglię, w rejon
lotnisk i tras, którymi bombowce
wracały z nalotów na Niemcy…
Wojna nuklearna:
czy możliwa?
Kryzys kubański w 1962 r.
pokazał, że Sowieci nie są gotowi
do konfrontacji. ZSRS spełnił
amerykańskie żądania, a odwrót
z Kuby był jednym z najbardziej
upokarzających wydarzeń zimnej
wojny. Chruszczow zapłacił
za to stanowiskiem…
ISSN 2450-2480 Index 407739

1
Obst. Josef Kammhuber uznał
taktykę Nachtjagdwaffe za zbyt
pasywną i dającą małe efekty.
W zamian zaproponował przeniesienie
działań nocnych myśliwców
nad Anglię, w rejon lotnisk
i tras, którymi bombowce wracały
z nalotów na Niemcy…
Kryzys kubański w 1962 r.
pokazał, że Sowieci nie są gotowi
do konfrontacji. ZSRS spełnił
amerykańskie żądania, a odwrót
z Kuby był jednym z najbardziej
upokarzających wydarzeń zimnej
wojny. Chruszczow zapłacił
za to stanowiskiem…
Vol. VIII, nr 4 (40)
Lipiec-Sierpień 2022; Nr 4
www.zbiam.pl
4/2022
Lipiec-Sierpień
cena 23,50 (VAT 8%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Smoleńsk 1941
4/2022
W NUMERZE:
Ju 88: niszczyciele
i nocne myśliwce
Wojna nuklearna:
czy możliwa?
ISSN 2450-2480 Index 407739
Na okładce: Iljuszyn Ił-2.
Rys. Jarosław Wróbel
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Korekta
Stanisław Kutnik
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Michał Fiszer,
Tomasz Grotnik, Andrzej Kiński,
Leszek Molendowski, Marek J. Murawski,
Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/17
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Andrzej Ulanowski
andrzej.ulanowski@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2022
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
spis treści
BITWY I KAMPANIE
Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Smoleńsk 1941 4
MONOGRAFIA LOTNICZA
Marek J. Murawski
Junkers Ju 88: niszczyciele i myśliwce nocne (1) 18
WOJNA W POWIETRZU
Tomasz Szlagor
Spitfire w walkach nad Afryką Północną, 1942-1944 (2) 36
MONOGRAFIA PANCERNA
Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
M1 Abrams. Długo oczekiwany sukces (2) 48
HISTORIA
Tymoteusz Pawłowski
Techniczne możliwości prowadzenia wojny nuklearnej 64
WOJNA W POWIETRZU
Krzysztof Janowicz
Francuskie Siły Powietrzne w roku 1940 (4) 78
www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria 3

Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
4
Smoleńsk 1941
22 czerwca 1941 r. III Rzesza zaatakowała Związek Radziecki,
rozpoczynając operację „Barbarossa”. Na początku natarcie
odnosiło olbrzymie sukcesy, a zaskoczeni szybkością i sprawnością
wojsk niemieckich żołnierze Armii Czerwonej nie byli w stanie
stawić zorganizowanego oporu. Po trzech tygodniach walk
Niemcy dotarli do rzek Dźwina i Dniepr, planując bez zatrzymania
kontynuować ofensywę. Natarcie przeciwko głównemu
celowi – Moskwie – było prowadzone przez wojska Grupy Armii
„Środek” dowodzonej przez feldmarszałka Fedora von Bocka.
Kolejnym celem tego wyższego związku operacyjnego na drodze
do stolicy ZSRR był Smoleńsk. Niemiecki plan zakładał przekroczenie
Dniepru i okrążenie Smoleńska od południa przez 2. Grupę
Pancerną, podczas gdy 3. Grupa Pancerna miała zamknąć
pierścień okrążenia wokół miasta od północy. Po początkowych
porażkach Armia Czerwona starała się zreorganizować swoje
siły i podjąć zdecydowane kroki w celu stawienia uporczywego
oporu. Nowa linia obrony miała zostać ustanowiona wokół
Smoleńska. Sowiecki dyktator, Józef Stalin, mianował marszałka
Siemiona K. Timoszenkę dowódcą Frontu Zachodniego oraz
obrony kierunku smoleńskiego i przekazał mu pięć armii z odwodu
naczelnego dowództwa. Armie te miały przeprowadzić serię
kontrataków w celu zatrzymania niemieckiego natarcia.
czerwca 1941 r. wojska Frontu
Zachodniego broniły się na linii
30 Połock – Borisow – Bobrujsk – Mozyr.
Linię frontu utrzymywały resztki związków
taktycznych, które wydostały się z kotła
białostockiego oraz mińskiego wsparte
słuchaczami Bobrujskiej Szkoły Traktorowo-
-Samochodowej, Wileńskiej Szkoły Piechoty,
Lepelskiej Szkoły Moździerzowej i Borysowskiej
Szkoły Pancernej oraz Flotylla Pińska.
Do walki została skierowana również ostatnia
rezerwa Frontu Zachodniego, 4. Korpus
Powietrznodesantowy. W skład Frontu włączono
także koncentrujące się na wschodniej
Białorusi (rejon Witebska, Mohylewa i Smoleńska)
armie drugiego rzutu strategicznego:
19. Armia, 20. Armia, 21. Armia i 22. Armia.
Na początku lipca w składzie Frontu Zachodniego
były: 13. Armia, 16. Armia, 19. Armia,
20. Armia, 21. Armia i 22. Armia.
Idąc od północy, w rejonie Biełoj i Witebska
(położonego na północ od Orszy),
do walki zaczęto wprowadzać 22. Armię gen.
por. Filippa A. Jerszakowa, którą sformowano
w czerwcu 1941 r. w Uralskim Okręgu Wojskowym,
którym wcześniej dowodził gen.
por. F. A. Jerszakow. Po sformowaniu na bazie
rekrutów z Uralu, armia dysponowała dwoma
korpusami piechoty – 51. KP gen. mjr. Akima
M. Markowa w składzie: 98. DP, 112. DP,
170. DP i 545. pułk artylerii oraz 62. KP gen.
mjr. Iwana P. Karmanowa w składzie: 126. DP,
153. DP, 174. DP i 186. DP. Ponadto w składzie
armii była samodzielna 214. DP.
Rejon między Witebskiem a Mohylewem
zajęła 20. Armia gen. por. Pawła A. Kuroczkina,
którą sformowano w czerwcu 1941 r. w Orłowskim
i Moskiewskim Okręgu Wojskowym.
Składała się ona z trzech korpusów: 61. KP gen.
mjr. Fiodora A. Bakunina (110. DP, 172. DP),
69. KP gen. mjr. Jewdokina A. Mogiliowszczika
Artyleria zmotoryzowana jednej z niemieckich dywizji szybkich na drodze do Smoleńska.

BITWY I KAMPANIE
a Newelem. W kotle tym uwięzione zostały
50. DP, 174. DP, 186. DP i 214. DP. Z kolei nieco
bliżej Newela kompletnie odcięte zostały
98. DP, 112. DP i 170. DP oraz dowództwo
51. Korpusu Piechoty. W kocioł pod Newelem
zepchnięto też związki 27. Armii, którą
formowano przed wojną z rekrutów pochodzących
z Państw Bałtyckich (Litwa, Łotwa,
Estonia), a która walczyła w składzie Frontu
Północno-Zachodniego.
Aby wzmocnić styk między 16. Armią
GA „Północ” a 9. Armią GA „Środek”, w rejon
na zachód od Newela z rezerw Naczelnego
Dowództwa Wojsk Lądowych przybył L Korpus
Armijny gen. kawalerii Georga Lindemanna,
w składzie 251. DP i 253. DP. W ten
sposób okrążenie sowieckich wojsk w tym
rejonie było stosunkowo pewne.
Czołgi T-26 podczas przygotowania do kontrataku pod Smoleńskiem; początek sierpnia 1941 r.
14
W rejonie między Witebskiem a Smoleńskiem
w okrążeniu znalazł się m.in. 25. Korpus
Piechoty z jego 127. DP, 134. DP i 162. DP
z 19. Armii, a sam dowódca korpusu gen. mjr
Siergiej M. Czestochwałow dostał się do niewoli
13 lipca. W tym samym worku był 69. KP
gen. mjr. Jewdokina A. Mogiliowszczika
(73. DP, 229. DP, 233. DP) z 20. Armii oraz pozostałości
5. KZmech i 7. KZmech. Jednakże
trzymanie tych jednostek w okrążeniu kosztowało
Niemców wiele: 15 lipca 18. DPanc
miała tylko 12 sprawnych czołgów.
Dalej na południe niemiecki XXXXVI KZmot
rozpoczął swoje natarcie 13 lipca z rejonu
Horki ok. 40 km na północny-wschód od Mohylewa
i do 15 lipca zdołał dojść do miasta
Mścisław ponad 55 km dalej na południowy-
-wschód od Horki i jakieś 80 km na wschód
od Mohylewa. Z kolei XXIV KZmot atakując
spod Bykowa na południe od Mohylewa
do 15 lipca uchwycił miejscowość Propojsk
30 km dalej na wschód (obecnie: Sławograd)
oraz położoną dalej na północ miejscowość
Czausy, ok. 30 km na południowy-wschód
od Mohylewa. Stopniowo dość silnie broniony
Mohylew i zgromadzone tu związki taktyczne
13. Armii dostawały się w okrążenie.
Aby wspomóc XXXXVII KZmot na południowej
stronie kleszczy w rejonie Orsza – Smoleńsk,
Guderian skierował XXXXVI KZmot
na północny-wschód, z Mścisława na Białorusi.
Pomimo zadania Armii Czerwonej kolejnych bardzo dużych strat w ludziach i sprzęcie, zwycięstwo
w bitwie pod Smoleńskiem nie dało Niemcom rozstrzygającego zwycięstwa.
W międzyczasie okrążenie jednostek sowieckich
w Mohylewie nie było do końca szczelne,
przez co większość 13. Armii się stąd wydostała.
W mieście pozostał 61. KP gen. mjr.
Fiodora A. Bakunina (110. DP, 144. DP, 172. DP)
z 20. Armii oraz pozostałości 20. KZmech gen.
mjr. Andrieja G. Nikitina (26. DPanc, 38. DPanc,
210. DZmot). Ten ostatni był praktycznie pozbawiony
sprzętu i walczył głównie jako piechota.
Z okrążenia pod Mohylewem udało się
natomiast wyprowadzić 20. Korpus Piechoty
gen. mjr. Stiepana I. Jeremina oraz 1. Dywizję
Zmotoryzowaną.
W zaistniałej sytuacji, aby ratować się
przed katastrofą, marsz. Timoszenko, który
wydawał się tracić panowanie nad sytuacją,
skierował 21. Armię do kontrataku na Bychów
od południa, wzdłuż Dniepru. Kontratak
prowadzono w dniach 13-15 lipca,
ale został on zneutralizowany siłami LIII KA
gen. piechoty Karla Weisenbergera (52. DP,
167. DP, 255. DP, 267. DP), które skutecznie
odpierały natarcie 63. KP i 67. KP z 21. Armii.
Ostatecznie kontratak ten nie zmienił sytuacji
pod Smoleńskiem.
15 lipca 1941 r. na rozkaz Stalina rozwiązano
wielkie i „niemożliwe” do dowodzenia
korpusy zmechanizowane. W miejsce korpusów
powstały dywizje pancerne o numeracji
na „100”, które miały po dwa pułki czołgów,
pułk zmotoryzowany, pułk artylerii haubic
i dywizjon przeciwlotniczy. Dywizje pancerne
miały mieć po 215 czołgów.
Od połowy lipca na podejściach do Moskwy
zaczęto rozwijać Front Armii Rezerwowych,
dowodzony przez gen. por. Iwana
A. Bogdanowa. W jego skład weszły głównie
armie sformowane na bazie Wojsk Ochrony
Pogranicza NKWD lub Wojsk Wewnętrznych
NKWD, był to bowiem jedyny sposób,
by szybko stworzyć formacje dla „załatania”
kierunku zachodniego, gdzie właśnie łamał
się „nowy” Front Zachodni. W skład Frontu Armii
Rezerwowych weszło sześć armii. 29. Armia
gen. por. NKWD Iwana I. Maslennikowa
(245. DP, 252. DP, 254. DP, 256. DP – wszystkie
na bazie „pograniczników”) została rozmieszczona
na północno-zachodnich podejściach
do Moskwy, w rejonie Demiańska i Ostaszkowa.
W rejon Wiaźmy na wschód od Smoleńska
skierowano sformowaną już wcześniej
w Syberyjskim Okręgu Wojskowym 24. Armię
gen. por. Stiepana A. Kalinina. Początkowo
była ona zorganizowana w korpusy (52. KP,
53. KP), ale po 15 lipca w jej skład wchodziły
bezpośrednio dywizje: 19. DP, 100. DP,
107. DP, 120. DP, 166. DP, a także 103. DZmot
(wyłączona z rozwiązanego 26. KZmech),
106. DZmot (dawna 221. DZmot z rozwiązanego
27. KZmech) i nowa 105. DPanc sformowana
na bazie części rozwiązanego 27. Korpusu
Zmechanizowanego.
W rejon Rosławia ok. 80 km na południowy-wschód
od Smoleńska skierowano kolejny
sformowany wcześniej związek operacyjny.
Była to 28. Armia gen. por. Władimira
J. Kaczałowa, którą utworzono w rejonie Archangielska
i Murmańska. Miała ona w swoim
składzie 145. DP, 149. DP i 104. DPanc
(sformowana z 9. DPanc z 27. KZmech).
Armia ta o sile korpusu została ściągnięta
pośpiesznie i praktycznie wzięła udział
w jednej tylko bitwie. Był to kontratak od południa
w kierunku Smoleńska prowadzony
w okresie 23 lipca do 4 sierpnia 1941 r.,

Marek J. Murawski
Junkers Ju 88:
niszczyciele i myśliwce nocne
1
Samoloty Ju 88 okazały się
być najbardziej wszechstronnym
statkiem powietrznym
użytkowanym przez Luftwaffe
w czasie II wojny światowej.
Powstały wprawdzie
jako bombowce nurkujące,
ale wkrótce zaczęły pełnić
również rolę samolotów
rozpoznawczych dalekiego
zasięgu, nocnych bombowców,
samolotów torpedowych,
ale też samolotów
niszczycielskich oraz nocnych
myśliwców. Nie na darmo
w żargonie żołnierzy Luftwaffe
otrzymały przydomek
„Mädchen für alles” (Dziewczynka
do wszystkiego).
Samolot uzbrojono w baterię złożoną
z działka MG FF kal. 20 mm oraz trzech karabinów
maszynowych MG 17 kal. 7,92 mm
umieszczonych po prawej stronie przedniej
części kabiny w miejscu, które zajmował bombardier.
W przedniej części kadłuba wycięto
dodatkowo trzy podłużne otwory służące
do odprowadzania gazów prochowych. Początkowo
dziobowa bateria strzelała poprzez
otwory w oszklonym nosie samolotu, lecz
wkrótce przeszklony nos zastąpiony został
przez specjalnie uformowany przód kadłuba
z blachy. Załoga liczyła trzy osoby, uzbrojenie
obronne składało się z dwóch ruchomych karabinów
maszynowych MG 15 kal. 7,92 mm
umieszczonych po jednym w stanowiskach
B- i C-Stand. Podczas prób okazało się, że samolot
osiąga prędkość 490 km/h, co było doskonałym
wynikiem, ponieważ wprowadzany
wówczas do służby samolot niszczycielski
Messerschmitt Bf 110 B uzyskiwał prędkość
maksymalną zaledwie 460 km/h. Dodatkowo,
dzięki dużym zbiornikom paliwa zamontowanym
w kadłubie, Ju 88 V7 miał niemal dwukrotnie
większy zasięg.
Na początku 1940 r. oblatano dwa kolejne
prototypy wersji niszczycielskiej, były
to Ju 88 V15, W.Nr. 007, D-APSF, później
DD+IA (znany również jako Ju 88 Z-15) oraz
Ju 88 V19, W.Nr. 0373, PL+GQ (oznaczany też
Ju 88 Z-19). Obydwie maszyny wyposażono
w pełne nosy z blachy duralowej, która zakrywała
też przód podkadłubowej wanny.
W dolnej części wanny wycięty został wyrzutnik
łusek. W przedniej części kadłuba
mieściło się uzbrojenie złożone z działka
MG FF kal. 20 mm oraz trzech karabinów
maszynowych MG 17 kal. 7,92 mm. Dzięki
wolnemu dostępowi do działka istniała
możliwość wymiany magazynków podczas
lotu. W czerwcu 1940 r. MG FF w samolocie
Ju 88 V19 zamienione zostało na działko
18
Ponieważ standardowy samolot niszczycielski
niemieckiej Luftwaffe, jakim był
Messerschmitt Bf 110, miał zbyt mały zasięg,
aby wykonywać swoje zadania nad morzem
lub w głębi terytorium nieprzyjacielskiego
w biurze konstrukcyjnym zakładów
Junkers Flugzeug und Moterenwerke AG
jeszcze w 1938 r. narodził się pomysł przystosowania
płatowca Ju 88 A do wykonywania
zadań niszczyciela. Pierwszym prototypem
nowej wersji był Ju 88 V7, W.Nr. 4947, z rejestracja
cywilną D-ARNC i wojskową GU+AE,
który wykonał pierwszy lot 27 września
1938 r. Samolot napędzany był silnikami
Junkers Jumo 211 A o maksymalnej mocy
startowej 1000 KM. Samolot pozbawiono hamulców
aerodynamicznych, zewnętrznych
wyrzutników bombowych oraz celownika
Lofte. Przednia część podkadłubowej gondoli
nie miała okienka lecz zaokrągloną aerodynamicznie
ślepą osłonę.
Po zakończeniu testów Ju 88 V7 przebudowany został na maszynę kurierską z pełnym przodem kadłuba
pozbawionym uzbrojenia strzeleckiego.

MONOGRAFIA LOTNICZA
20
Junkers Ju 88 C-5 z silnikami gwiazdowymi BMW 801.
zewnętrznych, podskrzydłowych wyrzutników
bombowych oraz okienek z boku kadłuba
przed kabiną pilota. Antena radionamiernika
FuBl 2 spod kadłuba została przeniesiona nieco
dalej w kierunku ogona samolotu i otrzymała
pleksiglasową osłonę.
Próby fabryczne nowego niszczyciela
Ju 88 C-4 przeprowadzono w drugiej połowie
1940 r., a pierwsze egzemplarze skierowane
do jednostek liniowych trafiły do I./
NJG 2 na początku lutego 1941 r. Początkowo
Ju 88 C-4 napędzane były silnikami Junkers
Jumo 211 G o maksymalnej mocy startowej
1200 KM przy 2400 obr./min. Późniejsze serie
produkcyjne otrzymały zmodyfikowane
silniki Jumo 211 F o maksymalnej mocy startowej
1340 KM przy 2600 obr./min, które zapewniały
im prędkość 495 km/h.
Uzbrojenie ofensywne składało się z działka
MG FF kal. 20 mm lub jego zmodyfikowanej
wersji o większej szybkostrzelności MG FFM.
Istniała również możliwość montowania
w jego miejsce nowocześniejszego działka
MG 151/15 kal. 15 mm. Uzbrojenie obronne
ograniczało się do dwóch pojedynczych, ruchomych
karabinów maszynowych MG 15
kal. 7,92 mm umieszczonych w B- i C-Stand.
Niektóre egzemplarze zostały wyposażone
w dodatkowe dwa działka MG FFM kal. 20 mm
umieszczone w przedniej części podkadłubowej
wanny. W takim przypadku rezygnowano
z pojedynczego karabinu MG 15 kal. 7,92 mm
umieszczonego w tylnej części podkadłubowej
gondoli. Podczas eksploatacji w jednostkach
operacyjnych w drugiej połowie 1941 r. wymieniano
tylną część osłony kabiny, montując
w jej miejsce nową, zapożyczoną z Ju 88 A-4,
Jeden z prototypów Ju 88 C-6 (V48) ze wzmocnionym uzbrojeniem w przedniej części kadłuba.
która wyposażona była w dwie, opancerzone
lawety kołowe dla pojedynczych karabinów
MG 15 lub MG 81 J kal. 7,92 mm. Inną modyfikacją
były dodatkowe płyty pancerne na górnej
i przedniej części nosa kadłuba.
Produkcja niszczyciela Ju 88 C-4 trwała
trochę dłużej niż rok, pierwsze egzemplarze
seryjne opuściły zakłady Junkers na początku
stycznia 1941 r., a ostatni z 66 wyprodukowanych
samolotów tego typu trafił do Luftwaffe
w styczniu 1942 r.
Pomimo restrykcyjnej polityki RLM dotyczącej
ścisłego reglamentowania silników
BMW 801 firma Junkers otrzymała zamówienie
na wyprodukowanie serii 10 samolotów
w wersji Ju 88 C-5, napędzanych gwiazdowymi
silnikami BMW 801 A o maksymalnej mocy
startowej 1560 KM. Były one wyposażone
w trójłopatowe, metalowe śmigło o przestawnym
skoku typu VDM. Konstrukcyjnie
samolot oparty został o płatowiec Ju 88 C-4
pozbawiony podkadłubowej gondoli. W jej
miejscu umieszczono właz wejściowy dla
załogi, a dalej pod kadłubem zamontowano
niewielki zasobnik mieszczący dwa karabiny
maszynowe MG 17 kal. 7,92 mm z zapasem
po 1000 naboi na lufę. Zasilanie amunicją
odbywało się za pomocą taśm, a zasobniki
amunicyjne umieszczone zostały w tylnej
komorze bombowej.
Ofensywne uzbrojenie umieszczone w nosie
kadłuba składało się z działka MG 151/20
kal. 20 mm z zapasem amunicji 350 nabojów
oraz trzech karabinów maszynowych MG 17
kal. 7,92 mm z zapasem amunicji po 800 nabojów
na lufę. Łuski wyrzucane były na zewnątrz
przez szczeliny pod kadłubem w jego
dziobowej części. W ramach eksperymentu
jeden egzemplarz wyposażono w nieco
większy podkadłubowy zasobnik mieszczący
dwa działka MG 151/20 kal. 20 mm. Uzbrojenie
obronne stanowił pojedynczy, ruchomy
karabin maszynowy MG 15 kal. 7,92 mm z zapasem
amunicji 975 nabojów umieszczony
na stanowisku B-Stand w tylnej części kabiny.
Ju 88 C-5 osiągały prędkość 570 km/h
na wysokości 6000 m.
Na początku 1942 r. linie produkcyjne
zaczęły opuszczać pierwsze egzemplarze
nowej wersji Ju 88 C-6. Samoloty te oparto
o płatowiec bombowca Ju 88 A-4. Jednostkę
napędową tych maszyn stanowiły dwa
chłodzone cieczą, rzędowe silniki Junkers
Jumo 211 J-1 lub J-2 o maksymalnej mocy
startowej po 1420 KM przy 2600 obr./min.
Zabudowa tych silników pociągnęła za sobą
pojawienie się dużych bąbli umieszczonych
asymetrycznie w dolnej części osłony silników
oraz dodatkowego wlotu powietrza
w dolnej części chłodnicy. Metalowe śmigła
VDM zastąpione zostały przez trójłopatowe
drewniane śmigła o szerokich łopatach typu
VS-11 i wyposażone w dłuższe kołpaki. Śmigło
miało średnicę 3,63 m. Prędkość Ju 88 C-6
wynosiła 494 km/h na wysokości 5300 m.
W związku ze wzrostem masy własnej
płatowca w samolotach tych, podobnie, jak
w bombowcach Ju 88 A-4 montowano wzmocnione
podwozie z szerszymi oponami. Część
wczesnych maszyn posiadała jeszcze hamulce
aerodynamiczne, które jednak wkrótce zdemontowano
w jednostkach operacyjnych.
Uzbrojenie ofensywne było identyczne,
jak w Ju 88 C-4, w nosie samolotu znajdowało
się działko MG FF kal. 20 mm lub
w wyjątkowych wypadkach MG 151/20

Tomasz Szlagor
2
Spitfire w walkach
nad Afryką Północną, 1942-1944
36
Pojawienie się samolotów
myśliwskich Supermarine
Spitfire Mk IX w Afryce było
długo wyczekiwanym przełomem
– a raczej mogło nim
być, gdyby dowództwo Królewskich
Sił Powietrznych
(Royal Air Force, RAF) po raz
kolejny nie poskąpiło najlepszych
samolotów na teatr
działań wojennych, który
z jakiegoś powodu uważało
za drugorzędny.
Te znakomite myśliwce weszły do służby
latem 1942 r., szybko niwelując przewagę
Focke-Wulfów Fw 190 w walkach
nad wybrzeżem Francji. To pozwoliło RAF
kontynuować wypady na drugą stronę kanału
La Manche, chociaż pożytku z tych działań
było niewiele. Tymczasem w Afryce Spitfire’y
Mk IX miał na stanie tylko 81. Sqn, który otrzymał
je dopiero pod koniec stycznia 1943 r.
Po nim analogicznie przezbrojono jeszcze tylko
72. Sqn. Kilka innych dywizjonów z czasem
dostało po parę sztuk Mk IX. W efekcie, do samego
końca kampanii afrykańskiej główny
ciężar walk z Luftwaffe spoczywał na jednostkach
Spitfire’ów Mk V. Lt Miles Lynn z amerykańskiej
52. FG wspominał:
Walcząc z Bf 109 i Fw 190, zawsze byliśmy
w defensywie. Miały większą od Spitfire’a Mk V
prędkość nurkowania, wznoszenia i w locie poziomym,
a na dużej wysokości ich silniki miały
więcej mocy. Spitfire miał krótszy promień skrętu,
ale niewiele to pomagało, ponieważ tamci
zwykle wisieli nad nami i do walk kołowych dochodziło
rzadko. [W Afryce] dostaliśmy kilka
Spitfire’ów Mk IX, ale zbyt mało, by wyposażyć
w nie choćby jeden cały dywizjon.
Z kolei S/Ldr Archie Winskill, dowódca
232. Sqn RAF, ujął tę kwestię następująco:
Oczywiście problem polegał na tym, że nasze
Mk VC były kompletnie zdeklasowane przez
Bf 109G i Fw 190. Można powiedzieć, że w Afryce
Północnej graliśmy w innej lidze niż Niemcy.
Niemniej jednak, mimo ich przewagi, radziliśmy
sobie zaskakująco dobrze.
Luty 1943 r.
Wraz z powrotem 81. Sqn na front, 1 lutego
na odpoczynek, następnie na Gibraltar
po nowe Mk IX dla siebie, udał się 72. Sqn.
W tym okresie niektóre dywizjony RAF w Tunezji
specjalizujące się w rozpoznaniu taktycznym
(TacR) otrzymały po kilka Spitfire’ów
Mk V, zdecydowanie szybszych od użytkowanych
przez nie Hurricane’ów. W przypadku
napotkania takiego przeciwnika jak Fw 190
nie miało to jednak większego znaczenia.
Rankiem 2 lutego Spitfire TacR z 225. Sqn
padł łupem Focke-Wulfów w rejonie Kairouan
(para osłaniających go Spitfire’ów
Mk V z 243. Sqn nie była w stanie temu zapobiec).
Zestrzelił go Lt. Kurt Bühligen, Staffelkapitän
4./JG 2 i jeden z czołowych asów
Luftwaffe nad Tunezją. Nazajutrz (3 lutego)
dwa Spitfire’y TacR z 241. Sqn, osłaniane
przez sześć Spitfire’ów z 243. Sqn, wyprawiły
się na rozpoznanie rejonu Kairouan. Właśnie
tam stacjonowały Fw 190 z II./JG 2. Ich piloci
na widok intruzów wystartowali, nabrali
wysokości i uderzyli z góry. Zgłosili siedem
zwycięstw, w tym cztery Lt. Bühligen. W rzeczywistości
zestrzelili jednego Spitfire’a TacR
i trzy z 243. Sqn; jeden z pilotów dostał się
do niewoli, pozostali trzej zginęli.
W środkowej Tunezji pojawiły się również
amerykańskie Spitfire’y. Krótko wcześniej
do Thelepte przybyły 4. i 5. FS ze składu
Obsługa naziemna dociąża ogon samolotu myśliwskiego Spitfire Mk IX z 81. Sqn podczas prób silnika;
Souk-el-Khemis, Tunezja.

Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński
M1 Abrams.
Długo oczekiwany sukces
2
48
M1 Abrams był ostatnim amerykańskim czołgiem zimnej wojny.
W momencie zaniku dwubiegunowego podziału świata
w użyciu były trzy wersje: M1, M1IP i M1A1. Łącznie zbudowano
3269 czołgów M1 z armatą kal. 105 mm (wszystkie dla US Army,
ostatnie 895 w zmodernizowanej postaci M1IP), a następnie
powstało 4796 M1A1 (403 dla US Marine Corps, pozostałe dla
US Army), razem 8065 wozów wyłącznie dla Stanów Zjednoczonych.
Po zakończeniu zimnej wojny wiele wozów zmodernizowano,
a część sprzedano użytkownikom zagranicznym. Zbudowano
jeszcze 755 M1A1 na licencji w Egipcie oraz od podstaw
77 M1A2 i 240 M1A2 SEP (razem 317) dla US Army, a także
315 M1A2 dla Arabii Saudyjskiej i 218 M1A2 dla Kuwejtu, czyli
łącznie 9674 czołgi Abrams, nie licząc 11 przedseryjnych i dwóch
prototypów. Wiele amerykańskich wozów Abrams doprowadzano
do wersji M1A2 i kolejnych modernizacji SEP, ale to już
inna historia. W tej monografii zajmiemy się wyłącznie zimnowojennym
okresem historii M1 Abrams, czyli do rozpadu ZSRR
w grudniu 1991 r.
Zamknięcie zbyt ambitnego programu
MBT70 pozostawiło próżnię na polu
sprzętu pancernego US Army w momencie,
gdy główny potencjalny przeciwnik,
ZSRR, nie próżnował. Armia Radziecka
otrzymała czołgi T-62 uzbrojone w armatę
gładkolufową U-5TS (2A20) kal. 115 mm,
której pocisk miał bardzo dużą prędkość
początkową, 1650 m/s. Dzięki temu wystrzeliwane
z tego działa pociski podkalibrowe
miały zdolność do przebijania pancerza
o grubości do 380 mm, a kumulacyjne nawet
do 440 mm. Czołgi T-62 zaczęły wchodzić
do użycia w ZSRR już w 1962 i do 1975 r.
powstało ich 20 tys., choć część na eksport
do państw arabskich, do Wietnamu i na Kubę;
z państw Układu Warszawskiego 250 wozów
tego typu otrzymała jedynie Bułgaria.
T-62 z armatą gładkolufową kal. 115 mm
wzbudził wielkie zaniepokojenie w US Army,
bowiem było jasne, że czołgi M60A1 tracą
przewagę, mając co prawda doskonałą armatę
M68A1 kal. 105 mm (na brytyjskiej licencji
Royal Ordnance L7), ale teraz to T-62 były
zdolne do przebicia pancerza M60A1 z większej
odległości, niż amerykański czołg był
zdolny zniszczyć w pojedynku wóz przeciwnika.
Cały czas mówimy o silnych pancerzach
czołowych, dawno już bowiem zrezygnowano
z bardzo silnego bocznego i tylnego pancerza.
Nie można było przecież wozić 300 czy
350 mm bocznych ścian.
Ale to jeszcze nic. Czas płynął, a tymczasem
postęp w budowie czołgów radzieckich
trwał nadal. Co prawda w niezbyt wielkich
ilościach, ale do uzbrojenia ZSRR wprowadzono
czołgi T-64, także uzbrojone w armatę
Demonstrator technologii czołgu podstawowego XM803. Niestety próba zbudowania amerykańskiej
wersji MBT70 też rozbiła się o koszty.

Tymoteusz Pawłowski
Techniczne możliwości
prowadzenia wojny nuklearnej
64
Czy wojna pomiędzy mocarstwami
zakończyłaby
się wymianą ciosów nuklearnych,
co doprowadziłoby
do zniszczenia obu walczących
państw? Czy zakończyłoby
to życie na Ziemi? Czy
wojnę nuklearną można było
wygrać, czy też uniemożliwiała
to równowaga pomiędzy
Związkiem Sowieckim a Stanami
Zjednoczonymi?
Radioaktywność odkrył w 1896 r. Henri
Bequerel i – z powodu braku czasu – zlecił
zbadanie tego zjawiska swojej doktorantce.
Była nią Maria Curie, z domu Skłodowska.
W 1898 r. wyodrębniła nowy pierwiastek,
który ze względów propagandowych nazwała
polonem. Nie był to najszczęśliwszy wybór,
bowiem polon ma minimalne znaczenie
użytkowe. Dużo większe ma kolejny pierwiastek
odkryty przez Marię Curie-Skłodowską
– rad. Odkryła ona również, na czym polega
radioaktywność: zaobserwowała trzy różne
rodzaje promieniowania radioaktywnego,
związanego z przemianą jednego pierwiastka
w drugi. W 1903 r. – wraz ze swoim mężem
Pierrem oraz profesorem Bequerelem
– otrzymała nagrodę Nobla.
Promieniowanie alfa (α) to jądra helu;
promieniowanie beta (β–, β+) to elektrony
i antyelektrony; a promieniowanie gamma
(γ) to wysokoenergetyczne fotony. Wkrótce
okazało się, że istnieje jeszcze promieniowanie
neutronowe.
Otóż atomy składają się z jądra mającego
ładunek dodatni, wokół którego krążą
elektrony mające ładunek ujemny. W jądrze
są również neutrony – nie mające żadnego
ładunku. Atomy tego samego pierwiastka
mogą różnić się liczbą neutronów. Czasem
taki neutron „wybierze wolność” i odleci
w siną dal – to właśnie jest promieniowanie.
Nawet zwykły wodór ma trzy naturalne formy,
zwane izotopami: prot ma jeden proton
i nie ma neutronów, deuter ma jeden proton
i jeden neutron; a tryt ma jeden proton i dwa
neutrony. Prot i deuter są stabilne, a tryt jest
nietrwały i lubi promieniować. Izotopy powstają
dlatego, że od czasu do czasu przelatujący
obok atomu neutron – na przykład
z kosmosu – dostarczy tyle energii, że wybije
z jądra kolejny neutron.
Promieniowanie niesie ze sobą energię.
Jeśli zgromadzimy nieco nietrwałego izotopu
uranu (jest on wielokrotnie cięższy
od wodoru, zawiera bowiem nie 1 proton,
a 92 protony), to energia jego promieniowania
wystarczy do podgrzania wody i zamianę
jej w parę, napędzającą turbinę i produkującą
prąd. Jeśli doprowadzimy do rozszczepienia
atomu uranu, otrzymamy jeszcze więcej
promieniowania. Jeśli zgromadzimy bardzo
dużo niestabilnego materiału, to neutronów
będzie tak wiele, że nastąpi reakcja łańcuchowa
– neutrony będą rozszczepiały coraz
więcej atomów. Jeśli będziemy w stanie kontrolować
tę reakcję, możemy zbudować elektrownię
atomową. Jeśli natomiast skupimy
paliwo jądrowe w masę krytyczną – na przykład
wstrzeliwując w siebie dwie bryły plutonu
– otrzymamy bombę atomową.
Hiroszima i Nagasaki
Broń jądrową jako pierwsi zbudowali Amerykanie,
w ramach programu pod kryptonimem
„Manhattan” (w nowojorskiej dzielnicy
Manhattan znajdowała się kwatera główna),
pierwszy reaktor powstał w Chicago (na nieużywanym
korcie stadionu uniwersyteckiego
Alonzo Stagg Field), laboratoria zlokalizowano
w specjalnie zbudowanym mieście
Oak Ridge w stanie Tennessee, bombę zbudowano
w podobnym mieście Los Alamos
w stanie Nowy Meksyk.
Pierwszy wybuch jądrowy nastąpił 16 lipca
1945 r. na poligonie w Los Alamos. Wypróbowano
wówczas ładunek, w którym
materiałem rozszczepialnym był pluton
(nieco cięższy od uranu – 94 protony). Uznano,
że bomby uranowej nie trzeba testować
i 6 sierpnia 1945 r. zrzucono ją na Hiroszimę.
9 sierpnia kolejna bomba – tym razem plutonowa
– spadła na Nagasaki. Na Hiroszimę
zrzucono bombę Little Boy o masie 4035 kg,
zawierającą 64,1 kg uranu, z czego jedynie
około 0,8 kg uległo rozszczepieniu, dając

HISTORIA
nie był w stanie. Gdy po II wojnie światowej
zaczęto odbudowywać kraj, trzeba było wybrać
priorytety. Wybrano zbrojenia, tam skierowano
kadry i pieniądze, których zabrakło
do rozwoju gałęzi gospodarki zaspokajającej
potrzeby ludności cywilnej. Po śmierci Stalina
jego następca – Nikita Chruszczow – jeszcze
bardziej zawęził priorytety i skupił wysiłki przemysłu
zbrojeniowego na broni rakietowej.
4 października 1957 r. rakieta Sojuz wyniosła
na orbitę pierwszego sztucznego satelitę
Ziemi, nazwanego Sputnik. Sojuz był niczym
więcej, jak międzykontynentalnym pociskiem
balistycznym R-7 (NATO: Sapwood),
przeznaczonym do przenoszenia głowic termojądrowych.
Przeznaczonym, ale do tego
się nie nadającym – proces przygotowania
startu zajmował 30 godzin. W Moskwie zdawano
sobie sprawę, że te 30 godzin wystarczą
Amerykanom na zniszczenie wszystkich
stanowisk startowych – szczególnie,
że ze względu na olbrzymie rozmiary i masę
pocisku jego liczba była ograniczona. R-7 był
jedynie straszakiem.
Ale ten straszak zadziałał, a raczej został
wykorzystany przez różne amerykańskie
środowiska do własnych celów. W 1958 r.
ogłoszono, że Sowieci mają już 100 pocisków
międzykontynentalnych, a w 1963 r.
będą mieli 500. Straszenie „missile gap” – rakietową
dziurą – przyniosło zwiększenie nakładów
na zbrojenia. Straszenie rakietową
dziurą stało się również jednym z głównych
narzędzi, które wyniosło Johna Fitzgeralda
Kennedy’ego na prezydenta USA w 1960 r.
To on ukuł termin „missile gap”, a rzekome
zlekceważenie obronności kraju przez republikanów
stało się leitmotivem kampanii
prezydenckiej. Ustępujący prezydent Eisenhower
– republikanin – doskonale zdawał sobie
sprawę, jak wygląda rzekoma rakietowa
dziura, ale nie mógł ogłosić, że jest ona humbugiem,
bo zdradziłby w ten sposób tajemnice
państwowe (chociażby związane z lotami
rozpoznawczymi nad Rosją). Podzielił się
jednak tą wiedzą z JFK, ale ten nie zmienił
tonu kampanii.
W styczniu 1961 r. ekipa JFK oficjalnie
objęła stanowiska w administracji i nie mogła
dłużej udawać, że rakietowa dziura istnieje.
A właściwie istniała, ale na korzyść
Stanów Zjednoczonych. Sowieci dysponowali
15 międzykontynentalnymi pociskami
balistycznymi i pięcioma stanowiskami startowymi
dla nich. Wszystkie napędzane były
paliwem ciekłym, co nie tylko wymagało
długiego tankowania, ale również uniemożliwiało
utrzymywanie zatankowanego pocisku
w gotowości bojowej dłużej niż 30 dni
(później paliwo trzeba było spuścić, i zrobić
długotrwały przegląd).
Amerykanie tymczasem mogli w ciągu
niewielu minut od podjęcia decyzji wystrzelić
na Moskwę salwę 60 pocisków balistycznych
Thor i Jupiter – nie miały one imponującego
zasięgu, ale rozlokowane zostały
w bazach – odpowiednio – w Wielkiej Brytanii
oraz Włoszech i Turcji. Co więcej, do amerykańskiego
arsenału wchodziły właśnie
międzykontynentalne pociski balistyczne
LGM-30 Minuteman. Minuteman to „minutowy
żołnierz”, gotowy do akcji w każdej chwili.
LGM-30 korzystały z paliwa stałego, nie trzeba
było ich tankować, a w gotowości bojowej
Sowiecki okręt podwodny – z napędem spalinowo-elektrycznym – projektu 629 podczas marszu
na powierzchni. Trzy wyrzutnie balistycznych pocisków rakietowych R-21 (kod NATO: Sark) znajdowały
się nie w kadłubie, a w kiosku.
Sekwencja zdjęć pokazująca wystrzelenie pocisku samosterującego SSM-N-8 Regulus z amerykańskiego
okrętu podwodnego USS Tunny.
mogły pozostawać latami. Poza tym Amerykanie
dysponowali już – o czym w dalszej
części tekstu – pociskami wystrzeliwanymi
z okrętów podwodnych, które wprowadziły
zupełnie nową jakość.
W 1962 r. sowiecki przywódca Chruszczow
postanowił rozlokować własne pociski
balistyczne średniego zasięgu (R-12 – NATO:
Sandal i R-14 – NATO: Skean) na wyspie Kuba
położonej niedaleko południowych wybrzeży
Stanów Zjednoczonych. Ich przerzut
został jednak odkryty przez Amerykanów,
którzy w sierpniu zagrozili użyciem siły, jeśli
nie zostaną one zawrócone z drogi. W Waszyngtonie
zdawano sobie sprawę – dzięki
informacjom agenturalnym (Oleg Pieńkowski)
– że Rosjanie nie są gotowi do konfrontacji.
Związek Sowiecki spełnił amerykańskie
żądania, a odwrót z Kuby był jednym z najbardziej
upokarzających wydarzeń zimnej
wojny. Chruszczow zapłacił za wizerunkową
katastrofę stanowiskiem – w 1964 r. zastąpił
go Leonid Breżniew.
Oficjalnym powodem usunięcia Chruszczowa
były problemy z rolnictwem – mocarstwo
atomowe jakim był Związek Sowiecki
było zmuszone kupować zboże u swoich
wrogów. To też były skutki rządów komunistycznych
(a dokładniej: likwidacji indywidualnego
rolnictwa), ale także skupieniu się
na produkcji zbrojeniowej, a nie na rozwoju
rolnictwa i przemysłu rolnego. Co prawda
w zamian za ewakuację z Kuby Amerykanie
wycofali pociski Thor i Jupiter z baz u granic
ZSRS, nie miało to jednak większego znaczenia
– pociski były przestarzałe i stawały
się niepotrzebne.
Wyścig zbrojeń na morzu
Pionierem prac nad rozbiciem atomu
była w Stanach Zjednoczonych US Navy
73

Krzysztof Janowicz
Francuskie Siły Powietrzne
w roku 1940
4
78
10 maja 1940 r. niemiecka
armia na zachodzie Europy
przeszła do natarcia
najpierw ściągając uwagę
brytyjskich i francuskich generałów
swoimi działaniami
w Holandii i Belgii. Następnie
uderzeniem przez zalesione
Ardeny szpica pancerna Guderiana
przekroczyła Mozę
pod Sedanem, co zupełnie
zaskoczyło francuski Sztab
Generalny. Powodzenie tego
manewru stworzyło bardzo
duże zagrożenie dla tyłów
armii alianckich ustawionych
frontem w Belgii i groziło ich
odcięciem od Francji.
Od początku niemieckiego uderzenia
operujące z Athies-sous-Laon załogi
rozpoznawczych Potezów z GR II/33
niemal bez przerwy przeczesywały teren
przed 1. i 9. Armią, a w nocy z 11 na 12 maja
alarmowano, że szosy w Ardenach są zapchane
pojazdami, poruszającymi się z zapalonymi
światłami. Niemcy poświęcając zaskoczenie
na rzecz szybkości zamierzali w szybkim
tempie uchwycić przeprawy na Mozie. Następnego
ranka inna załoga Po.637 z GR II/33
potwierdziła, że w kierunku Givet i Sedanu
przemieszczają się znaczne siły pancerne,
prawdopodobnie dwie dywizje. Jednak
w francuskim Sztabie Generalnym wciąż
niedowierzano tym meldunkom ignorując
wysiłek załóg samolotów rozpoznawczych
i musiały minąć jeszcze 24 godziny zanim niechętnie
przyjęto do wiadomości te niezbite
dowody. Niestety wówczas było już za późno
na zdecydowane przeciwdziałanie.
Przez cały dzień 13 maja alianckie bombowce
czekały na rozkaz startu, ale dopiero
wieczorem przeciw koncentracji wojsk
niemieckich w rejonie Sedanu wysłano
bombowce LeO.451 z GB I/12 i II/12 osłaniane
przez 27 MB.152 z GC I/1 i GC I/8. Nalot
na przeprawy pontonowe na północ od Dinant
i kolumny wroga w rejonie Dinant – Sorinnes
– Rochefort (Belgia) w pasie odpowiedzialności
9. Armii okazał się nieskuteczny.
Wszystkie bombowce wróciły do bazy, ale
połowa z nich była tak poważnie uszkodzona
ogniem OPL, że musiała zostać skierowana
do remontu. Z tego powodu stan posiadania
GB I/12 i GB II/12 został zredukowany
do 13 sprawnych LeO.451, w tym 8 nowych
samolotów, które odebrano 12 maja. Z pierwotnych
14 bombowców, którymi Groupement
6 dysponowała 10 maja, pozostało
jedynie 5 samolotów. W szturmowej Groupement
18 nie było lepiej, ponieważ po stratach
poniesionych w desperackich atakach
12 maja do dalszych działań pozostało jedynie
12 z początkowo posiadanych 26 Br.693
z GBA I/54 i GBA II/54.
Przeprawy przez Mozę
Wieczorem 13 maja sytuacja była już bardzo
poważna. Niemcy wbili pancerny klin
na wąskim odcinku, Luftwaffe zaś dokonała
zmasowanych nalotów na pozycje francuskie
niszcząc umocnienia i demoralizując
wojska, dzięki czemu przed północą Niemcy
mieli już spory przyczółek na południowym
brzegu rzeki. Czołgi Guderiana bez
przeszkód przeprawiały się przez Mozę zagrażając
tyłom francusko-brytyjskich armii.
14 maja alianci postanowili zniszczyć niemieckie
przeprawy uderzeniami z powietrza
rzucając do walki wszystkie dostępne
bombowce. Atak miał na celu kupienie czasu
dla francuskiej 2. Armii na przegrupowanie
i kontratak na dywizje pancerne, które
przeprawiały się przez rzekę.
Załogi samolotów Potez 63.11 odegrały ważną rolę w obserwacji pola walki, ale na początku niemieckiego
natarcia ich meldunki często były ignorowane, ponieważ nie wierzono w tak szybkie postępy
przeciwnika. Tak było m.in. pod Sedanem, gdzie załogi Potezów informowały o ruchach kolumn pancernych.
Na zdjęciu załoga Po.63.11 (nr 170) z nieznanej jednostki.