LEHEN LIBURIA

JUSEF EGIATEGI 

LEHEN LIBURIA 

EDO 

ALOSOFOHUSKALDUNARENEKHlliA 

. REAL ACADEMIA DE LA LENGUA VASCA - EUSKALTZAINDIA 

BILBAO - 1983

LEHEN LIBURIA 

EDO 

FILOSOFO HUSKALDUNAREN EKHEIA 

Coleccion EUSKARAREN LEKUKOAK-6

© Real Academia de la Lengua Vasca - EUSKALTZAINDIA 

Ribera, 6 - BILBO 

ISBN 84-85-479-19-X 

Deposito legal: BI-780-1983 

Elkar, S. Coop. - Autonomia, 71-Bilbao

BERREHUN URTEZ IXILIK 

I. I. Lehen filosofia liburua, euskaraz 

Duela hamazazpi urte, Pariseko Bibliotheque Nationale delakoan 

euskal esku-idazkien katalogoa irakurtzen ari nintzelarik, izenburu 

bitxi ta arraro batekin topo egin nuen, D'Abbadie Urriistoikoaren lege 

emaitzan: n,!l 155, J. Eguiateguy, Le Philosophe basque, copie sur 

!edition de Francjort, 1785, XIXeme s. (sic), papier, pages 225/185 s.rel. 

Uste nuen erdarazko lan bat zela, alabainan, baezpada ere eskatu nuen. 

Liburuak azalean La Philosophie basque izena ekartzen du bizkarrean 

eta egiazko, benetako izenburua barrenean baizik, Filosofo Htiskaldtinaren 

Ekheia, jotokopian ikusten den bezala. 

Liburua ez zuen ifiork ezagutzen -ezpada d'Abbadie-k- eta idazlea 

inork ezaipatu. Halere, ez zen oraindik Egiategi ilunpetik ateratzeko 

tenorea, zeren geure orduko aitzin-iritziekin, geure ustekeriekin ikusi 

eta epaitu baikenuen haren lana. Egan- en (Jusejj Eguiateguy, Larramendiren 

zuberotar jarraikizale bat" Donostia, 1963, 1-3 zb,75 orr.), 

ediren, aurkitu berrigenuen liburuaz, txostena, artikulua eman nuen eta 

zoritxarrez, hizkuntza iritzi, mintzaira ustekeria batzuen gatik apurbat 

gaitzetsi. Egiategi ez da irakur aisa; gure idazle giza gaixoa bere Zuberoa 

zokoan bizi izanik eta "euskara batu"baten biltzen eginahalez ibili zen: 

gure euskalki txipiari, Lapurdi, Gipuzkoa ta Bizkaiko hitz asko gaineratuz 

baita Zuberoera zaharraren aberatstasun gehienak; Larramendiren 

hiztegiak inganaturik, bairaturik, jesuita handiak asmatu hitzak ere, 

ainitz erabiltzen ditu. Hartakotz Larramendirenjarraikizale itsu bezala 

gaitzeritzi nuen. 

1.2. Mintzaira 

Euskaraz,filosojia ereduguti zen (Oihenart), hizkuntza eredu batzu 

(Axular ta beste), eta hizkuntzaren, mintzairaren ohorea gatik, beste 

hobeagoek ez baitute, ez jrantsesez, ez euskaraz jilosofiarik idazten 

Euskal Herrian, Egiategiren ob;ak lehen liburu ta saiakera usain handia 

7

duo Euskalzaletasunaren zubi azpian ur ainitz korritu da ta, aurten, 

liburu horren berriro irakurtzen hasi naizenean, Amazoniako Oihan 

loretsu, lohitsu, suge ta papagaiez betetakoan sartzea. iruditu zait: obra 

hori euskaldun gehieneri ezagutaraztea gogoan hartu dut; duela hama 

~a~/)i III'f('{ako nekeak lagun izan ditut: 

"Nahikoa buruhauste izan dut, irar-huts, kopia huts eta 

Aita Larramendiren gisako hitz berriak ezagutzen, eta 

bereizten. (Egan, lan aipatuan, 76. orr.) 

Berez, Egiategiren mintzaira ez da beti argia: Iehen kapitulutan 

(berezitetan, lioke Egiategik), nekez irakurtzen da oharrik gabe, baina 

askotan eta zerbaitek bihptza hukitzen dionean euskera ona dauka, 

garbizale izaitea ahaztu egiten baitzaio. 

Gure idazleak, zuberotar letratu gehienen eskola, jarraitzen du eta 

Oihenarte modela, eredua aipatzen, goraipatzen ere; geroztik ez dira 

gutiago "xahuzale': garbizale izanen, M. /ntxauspe, Jon Mirande, Joanes 

Casenave- Harigile, baita Batista /xuregi, autodidakta mauletarra. 

Denek ere barrokotasun joera handia dute. arazo hori lehen aldian, 

aitari entzun nion, harentzat lapurtarra baitzen "euskara garbia" Betidanik 

auzoko euskaldunek esan digute euskara latinisatua generabilela 

- Tartasen obran egia da- hortik, agian, zuberotar idazle askoren 

garbizale enjogia; baina Europako hizkuntzaguzietan ez ote dugu ikusten, 

noizpeinka, idazleen eta mintzaira zaindien lana, beren mintzaira 

mordoila ez dadin? inglestu ez dadin? Guk zergatik ez? Lasaitasuna ta 

ezaxola ote dira euskararen hobetzeko bideak? Halere, ezin dezakegu 

Egiategiren bidea har, nahiz jakin gabean egin duen. 

Hegoaldeko anaia zenbaitentzat Egiategi ez da ulergaitzegi izanen 

edo behintzat oraingo zuberotar idazle batzu baino entelega errezago; 

Egiategik pastorala zaharretako grafia erabiltzen du, zorionez (ikus 

Errolanen Trageria J. Saroihandy, Baionan 1927, BSLAER aldizkarian, 

baita Helene de Constantinople, Albert Leon, Parisen 1909, Ed. H. 

Champion). Hala ere, lapurtar klasikua, orduan, itzal handikoa izan 

behar zen, zeren gure zuberotarrak Lapurdiko hitzak eta'itxurapenak 

erabiltzen baititu, hala nola berze - Oihenarten gisa, Tartasen gisabeste 

Zuberoan herrikoi denaren ordez; bestalde bi adierazi arraro 

baditu ethorri "norbait itzuli" bezala, atheratu "erakarri" legez; bestelan, 

egon, ibili, eroan, jakin, ion (esan) aditzak sintetika itxurapean 

ematen ditu, lehen hirurak Zuberoan, x/x mendean galtzen dira, salbu 

eta antzerki ta olerkitan. 

/dazlearen hiztegia aski aberatsa da, lege kontuetan oroz gain: auzi, 

akadoitegi (audiencia), akadoi (epaile) akadoitti (epaitu) akadoikeria 

8

(auzikeria) legautsia (delito) legausle (delincuente), zin, jakile (lekuko) 

garnax (togado) esktidantza (defensa) abokatti (abogado) jakilegoa 

(lekukotasun), arroda (rueda)borrero (tormentatzaile/laurdenkatii) eta 

beste. 

Tartas eta hamazazpi-hemezortzigarren mendeko zuberotar guzien 

gisa nere erabiltzen du, orain osokigaldu dena, ene buruzagituz; baina 

XVIII. mendean Egiategiren irakurtzean ez da ikusten neure (Tartas ta 

pastorala zaharretakoa) osoki galdua, baita nore, hore, zore ere bai. 

Fonetika ustekeria bategatik edo, gaur eta lehen zuberoeran, p, t, ziren 

kontsonanteak ozentzen ditu: berdhtide, faldha (sic) barkha. 

Gure idazleak frantsesetiko hitzak baztertzen ditu, baina espafiol 

gaztelaniazkoak, ordea, lumapera nasaiki etortzen zaizkio, uste baitu 

"castel/ano" ak duela euskarari hitz hartu ta mailegatu; halaz oraingo 

zuberoeran entzuten ez diren: akasatti, alguezila, alkantzatti, asunto, 

azai'ia, azertatzen, buscatti, enbeditti, hidalgia, hidalgo, otorgatti eta 

beste, baina oraindik erabiltzen direnak baditu hala nola, enperadore 

justizia, enganatti, palazio, peligro, soldado, torre eta beste ..gure euskalkian 

sustraituak, batzutan adierazi desberdinekin. 

Besterik iritzi dezakegu Larramendik, nahiz bildu, nahiz asmatu 

"hapaxen" erabilkeraz. Nork erabili ote ditu? Nork ulert'letzake hitz 

gaitzki egin horiek: banaite, berezita, betakinda, dierri, doaskintti, irakoi, 

iripedia, megopia, ongondia, otsankida eta beste, garaiz eta beren 

lekuan argituko ditugun nonbait ehun bat hitz. 

Okerrak eta zuzenak konda Egiategik bere berezko idatz antzea bere 

moldea badu, baita De Souza-ren ipuifiean ta Dn Pedro Enguebert 

Estellakoaren kondairan ere, nobelista on baten eskua salatzen. Hontaz 

kanpo, bere metafora ainitzetan Euskal Herriko bizitzaren oharrak 

emaiten dizkigu. 

Amazoniako Oihanaren lekurik beltzenera heltzen ta iristen gara: 

Egiategi idazlearen joskera; aditza, laguntzailearekin erabiltzen duenean, 

"baiezko esaldian ", laguntzailea lehen dago, adibidez: 

..dezan bide had gibel egin. 

Dugu ikhusi abogatii baten semia 

Izan ta ukan, aditzak erabiltzen dituenean, berdin: 

...die hazteri bat amaren sabeletik... 

Da sti erbarratzatia... 

Berdin ''jakin'' ekin. 

Dakit ene aitasoak ziradiala Espaiia guziako herritarrak... 

Alderantziz "Ezezko esaldian" aditz ezezduna azkenean jartzen du: 

9

·.. ohoriak eskilima hek atztirka e'litiro. 

...erori inkarietaz lotsarik eztialarik. 

"Errelatibuetan aditz laguntzai/ea lehenik: 

..delakoz zeriakinen... 

Direlakoz semiak...denian egiten...Delarik ikhusten.. 

Egiategi-k ez ditu joskera ez-ohitu hauk asmatu. Gure euskalkiko 

"khantore"zaharretan entzun ditezke: "Di/arik zerjan zer edan... Zurekin 

ezkontzeko dudarik ez nuke". Euskal olerkigintzan egitura horiek 

irakurtzen dira, Oihenartek asko erabi/tzen ditu, herrian ere entzuten 

dira. Halere hitz lauz olerkien legeak erabi/tzea, gure idazlearen araua 

da. "Galdera esaldian"bakarrik ezta alderantzizko egitura hodikusten, 

euskaldun guzien gisa, erraiten baitu": Nork erran di1? Nork ikhusi dti? 

Gure zuberotar maisuaren legeak (berak dio Zuberoan errejent) 

lehen hamabost kapituluetan betetzen dira; halaber lehen kapitulutik 

azkeneraino beti berze erabiliko du, baina hainbeste, bezainbeste; eta, 

beti ta izkiriatzen du (erdal otsezko iturria ukatzeko?), baina ez etare, 

baizik eta ez ditu aldatzen; lehen kapituluetan ere Bizkai kutsuko hitza 

darabi/, bage, hala nahiz, zeren liburuaren luzatzearekin gabe bihurtzen 

baita. Hortik dator, beraz, liburuaren barrokismua eta batzuentzat 

erdal usaifia lizateke, olerkietan adibideak ikus ez bagenetza., eta egitura 

horiek ez baitira frantsesarenak. 

lrakurleari Zuberoeraren bereizkuntza batzuk aipatu nahigeniozke: 

1. Ahalezko jokabidea izan-ekin lizateke, lite: liteke berdinxka 

da, baifia ukan-ekin zuberoeraz liro: lezake; litiro: 

litzake eta abar. 

2. Den erabi/tzen da dadin ordez inperatibua denean eta 

Dugtin, dezagun -en lekuan ber kasuan, beraz aditza 

halaxe esaldiaren lehenburuan ikhusten lehen eta orain ez 

da hutsa, baina XVI. mendeko aditzaren qndarra. 

3. Geroaldiaren jokabidea, izan eta ukan aditz soi/ak 

"geroaldian "nizateke, hizateke, dateke, gi(r)ateke, zirateke 

dirateke, berdin dtiket, dtikezti, dtike, dtikegti, dtikezie, 

dtikie. Beste aditzekin geroaldia, -ren, -en -ko egiten dugu 

gehienetan (Santagrazi "geroaldi gogorrean"-renko atzizkia). 

Jusef Egiategik zuberoeraren lege horiek beti jarraitzen ditu. 

Pettarreko (zuberoaren beterriko) euskararen kutsua dauka: htiillen, 

belar, igorraiten serisatze, batzti hitzek salatzen duten bezala. 

1.3. Jusef Egiategi-ren idazkera 

10

Hona aldatu gabeko zatia: 

"Petic gora igaifi dena ta nontic den ohart dena bere sorthu 

honas urguilluric estiana, bere ascaci flakiac indartzen 

dutiana, maifiatac mespretchatzen estuti-anac, arrazoas 

baissic ari estena, honki eguinac gordatzen dutiana da ta 

dateke mundian senthagailla handiagoa, essies Job-en bissipena 

gorotzian issan sena... 

(Berthtidiaz, kapituluan, Berezita I.) 

Egiategi-k zuberoerarenjonetika gogoan, idazkera bat rnoldatzen 

saiatu da; Lapurdieraren alderantziz guk ahosabai-otsak baditugu, 

horregatik Egiategik tildea erabiltzen du eta igaifi idazten; zuberoerak 

ahosabai bokalak baditu eta horezjakin nola alda gure idazleak 

inharrausi, inhesi, idazten du gure sudurreko "i" adierazteko; 

"h "dun kontsonante zaharrak bieratara ernaten ditu: kh, baina pp, 

gero lh, th; atzizkiak "e"erekin idazten ditu"eguinac", baina hitzak 

"k"rekin askotan: honki, jarraiki, laket, adiskide; "s"eta "z"ez ditu 

ondo bereizten, nahiz ahoskeran gure euskalkikoek ez ditugun sekulan 

nahastu egiten; bestalde "hizki larriekin"gaizki ibiligara, "E"ta 

"L" beti larritan daude, '1" ta "h" xehetan, "P" larritan Printze 

hitzean, xehetan paradisti -rekin. Ez du, balirnan, 'ph" grajia erabiltzenjrantsesezko 

'1"ekin ez nahastutzeko, berdin azentuak ipintzen 

ditu, jrantsesari ohituago direnek si/aba sudur-otsa ernan ez 

dezaten: dena, edo "e" rnuturik ez dadin irakur: dateke. 

1.4. Liburuaren ezkiribuak. 

Alda hutsen gatik, itxuragabeko hitzen bidez A grajia ezagutzen da; 

kaligrajia ederrena, apainena bada ere, euskara guti ezagutzen du aldatzai/eak, 

jende izenak hiru lau gisaz ernaten, izenakjrantsesten. A .gizon 

hori ezagutzen dugu, tarteka ne varietur, batekin bere deituraz izenpetzen 

baitu, Joffrion; gainera urrunago aipatuko dugun lan batetan Jusej 

Egiategi-k jrantsesez jartzen du: 

"Ce cahier ne contient point l'ajoutement queje trouve a la 

fin de celui ecrit in folio de ma main avec en titre "Liburu 

biguerrena"...cette production n'a point ete copiee par 

l'ecrivain qui a fait le cahier". 

Ghar hortan Egiategiren B. esku-ezkiribu rnolde gaitza irakur liteke 

(ikus fotokopia); Egiategiren eskutik egina tinta beltzagoan agertzen da, 

usu, zuzenketa batzuren egiteko, ta aldatzaileari kopiatzea ahaztu egin 

zitzaion zatien ernateko. K.ezkiribua, ez da liburu hontan agertzen, 

baina bigarrenean (ikus fotokopia). 

11

12

1.5. Bigarren liburua 

Lehen liburua aurkitu nuenean, bereala "Ier cayher': lehen kartilla 

irakurri nuen izenburuan (ikus jotokopia) Nonbait bigarren bilduma 

bazegoen? Naski liburuaren zekidorak, berrogei kapitulu aipatzen ditu, 

baina beste 59, 223-364, orrialdeak ez ditut hatzeman. Bestalde egileak 

hitzematen dituen Oihenarten errejrauak ez dira lehen liburuan irakurtzen. 

Idazleak hitzematen dituen atsotitzen ondotik ez naiz urrutiegijoan, 

aurten katalogoa berriro irakurtzean ikusi dut nJ) 154 Sentences et 

proverbes de M. d'Oyhenart XVIII erne s. papier jts, 255/185 s.re/. 

Eskatu eta liburu lodi xamarra ekarri didatenean harrituta egon naiz: 

lehen berrogeitahamar orrialdeetan (1-25 zenbakiekin) Oihenarten errejrauak, 

berenjrantses itzulpenarekin 538.raino, agertzen dira (Atsotitzen 

urhenkina, eskaz) eta ondotik dator bigarren tornoa,jrantsesez eta 

euskaraz. Hona Egiategik zer dion bere obraz, Oihenarten atsotitzetatik 

canda: 

"Obra hau hirur partetan erthailttirik dagoena. Lehena 

Mosde Oihenarterena. Bigarrena eta hirurgerrena harenaren 

tidtiriala direnak ez izanik ere, irakurtez ta gogarnenez 

parropiazko errejent rnehe batena." 

Bigarren zatiak Oharkerak, esangiak ta bibetak izena baldin badu, 

hirugarrenak, beste liburu baten itxura dauka; olerki batekin hasten da 

eta izena Mundiren berritziaz (Mosde Etxeberriren gogamenak) (ikus 

jotokopia); bi zatiakjilosojia ta kondaira enziklopedi txipiak dira alfabetoaren 

arauera emanak, jrantsesez eta euskaraz, Euskal Herriari 

buruzko ohar askorekin. Zoritxarrez bigarren ta hirugarren zatien 

artean badira gauza berdinak. (ikus ondotik, hirur fotokopiak) 

1.6. Hirugarren liburua. Donostiako Aldundegi liburutegirako Gotzon 

Irigaray euskaltzain jaunak Egiategiren hirugerren libtiria, eroserazi 

zuen; etxe-ekonomiazko lana da Aberatstarztin gtizien giltz bakhoitza, 

Pauen 1782.urtean argitaratu behar zena, J. P. Vignancourt-en moldizkidian 

(lkus L. Mitxelenak 1963 eta G. Irigaray-ek 1964.an idatzi artikuluak 

Egan-en). 

13

(9.O§atow{ 

, 

.P;dL ~~e:.ft!';;,~ 

NI- ~~~~ 

&/ di~eultU

9rfuniJirtn~~ 

f!lod{)~ 

aeP2fY~~ 

(bhe6el/U;-un Y'/f°menav. 

afdaa: PJaluu·/U(.. In~i:uJ 

/3~r uJ~ ha-r-tu~ /Jtl Kau~'-I/{.ha.utzi;kL 

(kw£~~~ Ik-jlu,(jiL i7a-u,?~(.//· 

/eAelL.~&UUlj1~r .!WJUhIlC- Jav~~rt!U

'1 

dyf~c/ law-p~!t~/d,9 

c/U~tffli4'6c;' . 

vieceal1u,

1.7. Noizkoa den lehen liburua. 

Hemen emanen dugun lehen liburua, 1785.an, Frankfurt-en agertzekotan, 

aldatu zen. Egiategi-ren obra ikertzen denean ikusten da, 

aipatzen dituenjendeen artean urtegun hurbilena (hiiillanena), Catinat 

mariskala dela, 1712.an hila; beste leku batean etsenplu ta adibide 

bezala, 1726.urtean zaldun batek, urtebetean, egin ditzaken kilometruak, 

hartzen du (liburuaren hastapena ote?) baita Champainan basahaur 

batekin gertatua, 1734.urtekoa ere. (liburuaren azkena?) 

Aita Larramendi-ren El Imposible vencido, euskararen ikasteko 

bidea, 1745. urtean agertua ta argitaratua zen; ordukotz uste dut lehen 

liburu hau idatzia zela, zeren lehen kapituluetan ikusten baita Larramendi-k 

asmatu hitzak erabiltzen dituela, nahiz geroago ez dituen hitz 

guziak "hiiskara xahii ta garbian" zuzendu, hala nola haboro (Z.), 

gehiago-ren lekuan, praue (Z.) eskele-ren ordez, gabe (Z.) bage-ren 

tokian eta beste. Argi dago Egiategik Larramendi irakurrita bere lana 

osoki berriz idatzi duela ta hitzaurria egin. 

Beharbada lehen liburua 1750.urtean idatzia zegoen. 

1.8. Bigarren liburua noizko? 

Hiru zatitako bilduma lodi hortan, Belako zaldunaren aipamena 

badago; 171O.urtean jaioa, Joanes Felipe Belakoa izan behar duo Ez ote 

da lehen liburuan aipatzen duen aitoren semea? Harengandik ote zuen 

laguntza ta lagungoa zerbait nahi? Nondik nahi, bigarren liburuan, 

gertatu berri bezala ematen du 1778.an gertatua. 

1.9. Hirugarren liburua noiz? 

Aberatstarziin giizien giltz bakhoitza, 1782.urtean agertzekoa omen 

zen, eta baliman beste biak bezala 1780.urterako egina. 

1.10. Egiategi-ren filosofia 

Egan-en idatzi nuen artikuluan zoritxarrezko hitz horiek jarri 

nituen: 

puskaz eta pedatxuz egin arropa dirudi; ez da modako 

eskola liburu txipi baten mailla baino gorago igaiten, nahiz 

buruxka on batzu balizatekean biltzeko". 

(Egan, la aipatuan, 76.orr.) 

Garai hartan, Hegoaldean baita gehiago iparraldean ere, gure lehenagoko 

ideologien ezjakinean bizi ginen, bestelan Egiategirenfilosofia 

berealaxe, egiazko euskalduna bezala, bere denborako euskalduna 

17

'\ 

bezala, ezagutuko nuen. Hain zuzen gauzak beren tokian jartzeko 

lanean ari nintzela hartu nuen Jon Etxaide-k itzulitako DomikuGarat, 

Isidoro Fagoagak idatzia, eta euskaraz. Gero argitaldariak emana. 

Liburu hortan, gure idazlearenean bezala frantses iraultza gabeko, 

Iraultza aurreko Euskal Herria agertzen zaigu. 

Egiategi kristau, giristino erreformazale bezala agertzen bada benetan 

bere herriaren lekukoa baita, da halaxen. Isidoro Fagoagak berdin 

dio: 

"Frantziako eskualde guziek, beren kuadernuen bitartez, 

beren joanaldiaren suntsipena eskatzen zuten eta Euskal 

Herrikoek, alderantziz, oihu egiten zuten, hain zuzen ere 

beren joanaldi hau oso-osorik errespeta zedin (lsidoro 

Fagoaga, Domiku Garat, Gero, Bilbao 197984-85 orr.) 

Naski gure gizonak ez du Rousseau, Voltaire, nahiz Diderot izateko 

irritskeria, baina herri xeheaz, populuaz beste horiek baino hurbilago 

dago, aberats berrietan (errepublika gaiaren burgesian) eztu konfidantzarik 

diruari gehiegi emana baita, baina kortean bizi diren aitoren 

semeak ez ditu gogoanago. 

Gauza batean Egiategi oso gogorra da ezkontzaz mintzo denian 

hamalaugarren kapituluan "Saltzen dirade alhabak ahalik merkeena ta 

semiak ahalik karioena" eta "zeren eta banitatia ta tirgtiillia ezteietan 

Errege ta Erregifia direlakoz jarri". Luzaz aipatzen du dotearen arazoa 

handik ehun ta berrogeitahamar urte berantago Aita P. Lhande zuberotarrak 

eginen duen bezala, bere liburuan le Pays Basque a vol d'oiseau 

Jon Etxaideren hitzez: 

"Ordudanik baserri batenjabeak, notari eta kanpafia erretorearen 

laguntza egokia, judizio ta testamentaritza trikimaillu 

klase guzitarat jo du, bere arbasoengandik osorik 

hartu zuen herentzia osorik igaroazteko... basetxe bat 

baifio gehiago izan da era txarrean saldua beste batzuek 

hauzi bukaezin eta garestiak atzaparpeturik"... (Isidoro 

Fagoaga, Domiku Garat, 127.orrialdean) 

eta Egiategik: 

"Jendia titstitti ta aberatstarztinaren Udtiriak dti eskeletti 

hantik etxiak zathizka erorten, dotiak ezteietan janik ... 

(liburu hontan Berezita XIV, 836. oharra) 

Lanaz diona, oso gure oraingo euskaldun iritzietakoa da. Gaur, 

Zuberoan badira beharrik gabe lanean ari diren guti batzu ohoreak eta 

fama onak agintzen baitu; baina hortan ere Egiategik dio haurretik 

18

ikasten de/a /angi/e izaiten, /aborari semeari go/denabarra eskuetan 

ipiniz, aitoren seme aberatsari ezpata eskuan ta gazterik haurrak etxekoen 

/aguntzen ohituz, baita exenp/ua emanaz ere. 

Emaztiaz Egiategi euska/dun o/erkarien esko/akoa da, emazteak 

gehienetan goraipatuz; emazte, ama ta ifiudeaz dionaz, baliteke Etxepareren 

oiharzun bat, aran, bat izaitea, baina emaztea er/ijioaren zaintza/e, 

askotan bake iturri, baina herri baten sa/batzai/e ere ditekena. Kapitu/u 

askotan andreak goraipatuak dira, toki bakan batean Sn Augustinen 

iritzi txarra emaiten du, baina no/ako bizitza amorosa izan zuen Augustinek? 

Gainera Egiategi-k aipatzen ba/din badu ezkontzaren "berezitan': 

geroko berezitan berak kontrariua pentsatzen due/a garbiki esaten 

digu. Beraz Egiategiren obra, behar bada emaztearen /aidoretan euska/ 

dun batek idatzi duen fan ederrena da. 

Izairiak (naturak) toki handia duo Izairi horipantheista da Jainkoa 

bere barruan baitu, Jainkoa bera baita. Izairia da gizona bide zuzenean 

eduki behar duen indarra. Izairi hori maiz aipatzen du, bereziki itxasoa, 

mendia baino gehiago. Ez ote da Egiategi, itsas a/de hortan bizitu? A/a 

itxasoak irudimena hukitzenago dio? Suak, aizeak, urak, /urrak, zuhaitzak, 

deskribapenetan eta metaforetan nasaiki agertzen dira eta aberen, 

piztien artean, gatukentea (onza, /ehoin, katamotz, /ehoin fiabar, kata 

fiabar, tigre eta abar). 

Elizaz dioana, liburu hortan, /abur da, ha/ere apezei dio, te%gia 

eztabaida aspergarririk ez /uke/a nahi euska/dun apezen artean entzun, 

horietatik baitira sineste berrikeriak sortzen eta berak ikatzegi/earen 

fede bakuna due/akotz. Bere fi/osofia, beraz, osokipragmari, ekintzari, 

egunoroko gauzari emana; ez dabi/a goiko /afio ta odeietan, ez ametsetan. 

Erre/ijio hoztasuna aipatzen du, (bigarren liburuan, aitzakia Elizari 

botatuko dio), baita dio gizartemailangiristinotasunak.kristautasunak, 

ez due/a ezer a/datu, sa/bu eta gizarte oreka /agundu. 

Jainkoa (jinkoa), ez du behar baino gehiago aipatzen, ezpada hain 

zuzen herioaz, ezkontzaz, hi/en bizairaz eta haurren hazkuntzaz mintzo 

denean; gehienetan "Jinko" hori ezta egunero gure ondotik azote bat 

eskuan dabi/ana, mora/a errespetarazteko, nahiz haren zigor ta kastigu 

batzu aipatzen dituen. Egiategiren mora/aren zaifia Ohorea da, eta 

erabi/tzenenik duen aditza apalti.i; gizonak eta bereiziki euskaldunak, 

bere nortasuna gora eduki behar du, gaizkia bekatu baino gehiago 

erorpena baita. Gurefi/osofiak badaki norentzat ari den, haren baserritarra 

ez da Peru Abarka; badaki zein diren euska/dunen arteko gizarte 

gaitzak: urguillua, gorroto eta mendika, auzoen ezin ikusia, auzikeria, 

diru-gosea ta borrokarako joera; horietzaz da hobekienik mintzo, 

19

horiek baitute euskaldunenartean batasuna hausten. Gure idazlearen 

lainkoa gogorra da, lansenzalexka, hots gaiztoak --mundu gehienadeabruari 

uzten baitio betikotz, kupidarik, errukirik gabe ez da lainko 

ona. Erregeaz: Iraultza baino lehen gure iparraldeko arbasoak erregetiar, 

erregezale ziren eta XX.mendearen atariraino jarraituko; berdin, 

erregetiarra zelakotz Domiku Garat-ek laister bere deputatu kargua utzi 

zuen. Gure idazleak, ordea, esaten badu Aitonen Semeen eginbidea dela 

Erregeren armadan zerbitzatzea, bake denboran nobleen lekua bere 

herrien, bere menpekoen zerbitzatzea da, ez Korteal'l kortezaifi apalkerietanjaustea, 

hala nola Berezita V. "Irritsaz". 

"dtiztilarik zure Khortia etxen, zure btiria gtititzera ta deusetaratzera 

ztiniikia errabia". Berezia Vll"Aitiiretzaz" 

"Lagtintetzazti (zure menpekoak), erakuts ztizenaren indarra... 

"zure poterean diradianak behardltiner barreia... 

Ezta bakarrik Korte etsai Egiategi, bere bigarren liburuan Erregeari 

ezta Jida, ikusi berri baitu nola NaJarroa Beherari bere Joruak kendu 

dizkion eta Zuberoako "sindika': edo lehenburu biei gogorki gogoratzen 

dizkiete, gauza berdina Zuberoarigerta lekiokela. Halere ezta ifion 

beste gobernu motarik eskaintzen, erregetasuna Egiategirentzat legetasuna 

baita. 

Aberats berriez, burgesiaz. 

Ikusten ditu ekonomi potereaz jabetzen, aitonen semeen ezaxolez 

eta ez luke nahi aitunen seme politika indarra har lezan klase berri 

horrek, diruaren poterea baitu helburutzat ez ohorea nobleek bezala eta 

Egiategik ikusten baitu diruak zer kalte egiten duen Zuberoako gizarte 

hartan (ikus Ezkontzaz diona) 

Euskaldunak aitoren seme 

Garibay ezkero askotan aipatu da euskaldun guzien noblezia, baina 

Egiategik bere begiz ikusten du: ezta nahikoa sortzez aitoren seme 

izatea, bizimoldean eta ohorean, erakutsi behar da: 

"Hidalgoa aragian ta odolian balago, gaiza (gauza) arhina 

lizatekiala" 

".. berthtidiak btirian gaifien...bizioak aldiz zankopetan" 

Euskaldunak sekulan osoki garhaituak eta menpetuak izan ez direlakotz 

aitoren seme izatea merezitu dute, nahiz mendi bazterretan iheseginaz 

beste abantailla batzu galdu dituzten. Hortakotz dio harroki: 

".. htiskaldun ezpanintz, htiskaldtin nahi nintzate" 

Egiazko euskaldunak garaiko Zuberoan. 

Ez da batere jende goxoa, gizarte harremanetan gogorra, harroa, 

20

auzikaria, maltzurra, borrokaria ta diruak usteltzen hasia; badirudiere, 

oraindik ezagutzen ditugun auzo harreman batzu, gal zorietan zeudela 

orduan, mila zazpi ehun laurogei urteak baino lehen. Halere gizona 

izaitez gaiztoa izan arren (Rousseau-ren aitzitik) burasoen, hezikuntzaren, 

erakaskuntzaren indarretan apur bat sinesten duo 

Euskaldunen hizkuntzetaz 

Idazleak uste du giza bakoitzak bizpahiru hizkuntza ezagutu behar 

lituzkeala, baina euskarari bere leku ederra utziz. 

"aspaldian dago errana, gizona dela hanbatetan gizon, nola 

mintzo suerte baitaki.. bena beren artean ta etsaien eretzian, 

Htiskara xahia (garbia) dezen mintza, da ene egarria". 

ta berak egiten duena da "nere dierriaren amorioa" gatik eta "mintzo 

haren Ohoriaren gatik niz heben ltimari lothti" eta euskara idazteko gai 

dela erakusteko. 

1.11. Egiategiren iturriak, irakurketak, aipamenak 

Exenplu (gerthaldi) bezala Tiirkoak askotan aipatzen ta miresten 

ditu, baita Erromako pagan zaharrak ere; beharbada Grezia du ederrestenenik, 

Aristota, Platon asko aipatzen. Giristinoetan Sn Augustion, 

baita Ezkiribu Sainduak ere. Frantses JilosoJorik eztu batere aipatzen; 

gaifiera, aipamenetan ez da Axular bezala zehatza, askotan gogoz hartzen 

ditu (esate baterako Bibliaren bi bersetez bat egiten du); saiatu naiz 

esaldi horien zehaztatzera, baina aldatzailearen hutsek buruhauste asko 

eman didate, Egiategik bat edo beste zuzendu badu ere. 

Gure idazleak exenpluen indarrean "gerthaldien indar" delakoan 

sinhesten baitu, kondaira aipamen asko baditu, paganuen kondairatik 

baita Sainduen bizitzetatik ere; ikuspegi zabal batetik, konturatuko 

zarete gure gizonakJrantsesezko liburuen gandik baitagaztelaniazkotik 

hartu dituela adibideak. Eztu gehienetan Euskal Herriko adibide asko 

ematen -liburu hontan- baina gure herriaren egoeraz asko ikasten 

dugu gizarte harremanei buruz, baita metaJoretan agertzen direnjanari, 

jauntzi, lege-ohiturak irakurriz ere. Berak dio, nola lan egin duen bere 

bigarren liburuan, alfabetoaren bidean bere gogamenak bildu, bere 

irakurketetan oharrak hartuz eta euskal esaerak bilduz. 

Isidoro Fagoagak ikertu duen Garat anaien obran bezala, Garibay 

Oihenarten gandik, Larramendiraifio katea bat jarraitzen dugu, Egiategi 

gan garbi dena, euskaldun kontzientziarena (herria ta hizkuntza)eta 

denbora berean giristino, kristau erreJormista ideiak Sebino Arana 

batek berpiztuko dituenak; beraz JuseJEgiategi atzo zinena, gaur ere zu 

21

ezalakoak badirade Euskal Herrian. 

Gakoei buruz oharra: Gakoen arteanjarri ditugu, gehienetan, Egiategik 

jarriak baita "k." "batekin, kendua, "g" batekin gaifieratua, "z" 

zuzendua. Aldatzaile -aren hutsak askotan zuzendu ditugu larriegi zirenean 

(a,e,u nahasketak, e,i,aldaketak, h,k,tz,l naha...pilak). 

22


Juseff Eguiateguy, Ztiberoan Errejent denaren obra 

(Studium, operaque ponenda in philosophando, non arbitrantur, de! Ag.) 

Frankfort-en Beiiiat Edelman-en Moldizkidiatik 

MDCCLXXXV

HAMALAURDUNA 

Irakurtzaleri 

Bere denboraz egiinkal dena biiriizagi 

franko dianak arraifi edo aragi, 

aldizka delarik hetzaz lash bazkatzen (a) 

Bere biziaz da balima botzki gozatzen. (b) 

Libiiriiz niza ni akhi, paper belzten niz ad? (e) 

bortxaz gibel iizten, xiixen ezinak jarri: 

megopia diit arrabuhin, iilhiin, herabesti, (d) 

gor miithii, liima ere ardiira net eri; 

belarra ehiinetan berekatiirik (e) 

ezin hantik khent zerbait dena hontiirik. 

Zer diiket arren obratu? Deusere balio etzena, 

heltiibada laitekina nere obra azkena. 

Bihoa arren dena! eztianak irakurtiiko 

etzereio balima, sekiilan doliitiiko. (f) 

JusejJ Eguiateguy 

(Jilsef Egiategi) 

Hamalaurduna'ri oharrak 

a. lash bazkatzen, edo lazki bazkatzen: arruntki bazkatzen. 

b. botzki gozatzen: pozik gozatzen. 

c. niza ni akhi?: ote naiz nekatu? 

d. arrabuhin: gogo gaitzeko, (bearnesetik), ez da gehiago erabiltzen. 

e. herabesti: gogoz kontrako, alper. 

f. doliitiiko: damutuko 

24

HITZAURIA 

(En caracteres plus gros que celui du corps de l'ouvrage) (I) 

Libtirti labtir bati etzereio(2) eder hitzauri(3) ltizia; alabadere leal da, 

dian bat, nolako nahi zertakoz egina den gatik erraiteko. Jakintztiek(4) 

dakie htiskara ama mintzoetarik dela bata, hartakoz ere Jinkoak eman 

zereioan obedantza(5) gtiziak dtitiala; bena delakoz Zeiakinen(6) saldoa 

hanitzez jakintztiena beno handiago, ta hen tistiala(7) htiskara lizatiala 

hiztera(8) nahasi bat, ezkiderik(9), jarraikirik eltikiana bakhotzik, 

halako basa sinhestearen garhaitzeko, harttiren dtigti heben na~astarria( 

10). 

Ehtinetan entztinik gaude, htiskaratik lankhei honik sorth'eztaitekiala; 

badaite(II) othoitze libtirti txar zonbaitek diela sinheste hori 

sorthti ta gogortti; bena izanik ere botxia(12) beno gogorrago, mardottiko 

dtigtila(13), dtit sinhestia: hartakoz mintzo haren ohoriaren gatik, 

ltimari niz heben lothti; ez gorrer entztineraziz nahian, ez etare titstier 

ikhtiseraziz egarrian senthagailla(14) hek eztaoteke(15) niri(16); bena 

bai egiari zor dtidan eginbidiaz dtit lan hau besarkatti, fidantzan dtidala 

ager jarriren, htiskara zertan nahi hitz arrotzetzaz paira dateikiala. 

Gauza(17) berrietan ere, berze mintzoek bezala, beraren izairiatik(18) 

htiskaldtin tikhtidian izenak arozta litiriola., (18 bis). 

Haur-min harez, niz obra htintan salbti izanen, behar ezttidalakoz 

zaharretarik baizik; ta hetan dialakoz htiskarak, berzeren(19) khinper, 

bere edertaztinak franko. Ezi, ikhertzen deno bere zahartaztinian, 

xahiago da, bere aberatstarziinian agertzen; badaite hitz batzii zahar 

diradialarik, berri diradiala iidiiri izanen; ezta haren falta hiiskaldiinek 

ahatze badiitie. Bena hen eginbidiak dereie hitz hen arra hartzia manhatzen.(19 

bis) 

Llabiir ta argitzii izaitia, ezta lankhei arhina, ezetare hitz khiitoetan 

hanitz erraitia. Orozbat ederki mintzatzia ezta erraile gtizien arraifia; 

bena erakhutsi badiit hiiskara xahiiki har daitekiala, probattirik dago 

25

hala ere mintza ahal daitekiala, ta ni benD langile hoberik diano, hetarik 

sorthiiren dela haren ohoriaren gatik orafio hanitz berzerik. 

Egiindano etzait biirian sarthii, ez etare sarthiiko, gaizki mintzatzia 

hiiskaldiinen axolgabiaz etare nola gogatii(20) eztien(21) beren amamintzoa 

dieno mezpretzatzen, herria diela arnegatzen(22); ta Jinkojaunaren 

dohaifiak zankopetan diitieno jarten, beren biiriak diitiela 

apaleraziten(23). Ezi sortzepena denian eder, ta mintzoa arauiala, 

iikhatzen diitianak biak, herriari dago(24) traidore, ta berze dierri(25) 

giiziak berenetzaz baliatzen diradiano, baliatii nahi ezten hiiskaldiinak, 

berzeren gaifitik abantailla iikhen diitianetzaz... 

Mintzoen banaitiak(26) diitii dierri giiziak bederakatzen(27), hartan 

daude bederak tieso. Hiiskaldiina aldiz hetarik lehena dena bere mintzoa 

eskeletiirik zinez, haren hilerazitera dabila. Ddzogiin galtha,(28) 

datekenian hartara heltii zer datekian hiiskaldiina? Bohamien kastatik 

datekia?(29) Hek bezala beren artian hitzauri(30) txar bat orhatiirik, 

tximinoek, mintzazale balaude, eliikiena nahi. Dil~ia(31) holako bat 

obratiiren? 

Ene gogoan eztago, jendia bere ama mintzoari arrimatiirik, berzerenetzaz 

eztian axolik(32). Aspaldian dago errana, gizona dela hanbatetan 

gizon, nola mintzo suerte beitaki; topa hiiskaldiin menditarra~ dakian 

espaifiola, delako hen aizo(33); topa ere, ordokitarrak(34) dakian biarnesa 

edo zerbait frantsesetik, hantik biek diitiikien abantailla gatik, 

bena beren artian ta etsaien eretzian, htiskara xahia dezen mintza, da ene 

egarria. Hartakoz ere hiiskara baizik eztakiana, bego artzaifi, merkhazalia 

benD gizon perestiago datekiala ni berme. 

Bena hiiskararen ontartiaren(35) gatik, erran dtigiina(36) sinheste 

gabien eretzian thipil bedi(37), akadoikeria(38) handi baten auzi hau 

lizateke ekheia. Lizate, elhen parrasta altistak urden aitzinian ereitia 

bezala. Llabiirzki diigii erranen hiiskaldiin lealak bt::re mintzoaz jakin 

behar diana, Aita Larramendikere laski probatii (rik) dagoela hau dela. 

Lehena, mintzorik hiiskara benD bere hitzen egokian 

hobedantagorik denik eztela. 

Bigerrena, batere jende giizier mintzatzian haren garthardia(39) 

dianik. 

Hirurgerrena, ez etare, bere elhetan(40) hain llabiir denik. 

Laurgerrena, bere araudian ta ardiestian batere jarraikiagorik 

eztela. 

Bostgerrenian, alozia(41) bat diala, berze mintzoetaz edereiten 

eztena. 

26

Seigerrenian, batere htiskara bezain aberatsik ta naharorik(42) 

eztela. 

Zazpigerrena, ama mintzo dela, brobantza gtizietzaz ikuraittirik(43), 

dena, hetan ere lehenetarik dela. 

Zortzigerrena, Griego mintzoak hitz hainitzjesan dereioala. 

Bederatzigerrena, Latiak, frantsesak, Espaifiolak ta Italianak 

orozbat(44). 

Hamargerrena, Htiskara dela net posmagarri(45) bere 

zazpi hitzkondien(46) gatik, diranak: Nafarrakoak, Ztiberoako, 

Gipuzkoako, Bizkaiako ta Alabako hitzkondietan. 

Hamekagerrena: Htiskararen khorpitza, bere hitzkondiak 

berhez jarririk ere, elizatekiala gtitiago obedant. Probak 

daudiala bi Nafarretako, Lapurdiko, Ztiberoako, Gipuzkoako, 

Bizkaiako ta Alabako hitzkondietan. 

Hamabigerrena. htiskara dela mintzo bizia ta jakintzia. 

Hirurzpalaur Katezimetan ageri dena, libtirti ere zonbaitetan diradianak, 

Kempesa edo Contemptus mundi, Mosde Chourio (Xurio) On 

Joane Lapurdin Erretoraren obra 1720 urthian moldizkidatia. Doctrina 

Christiana htiskaraz bihtirtia ta Irunen moldizkidatia, 1626, Dn Juan de 

Beriain(47) lizenziatiaren obra. Berze libtirti bat tritia diana Noelak ta 

berze Espiritual berriak, Baioanan moldizkidatia, 1630. urthian, Joanes 

Etxeberri theologian dotoraren obra; ber ezkiribazaliak egin dti ere 

berze libtirti bat, Htiskararen adretzaz, mintzo dena.(48). 

Bena ezagtitzen ezttigtina; bada oraifio berze libtirti bat moldizkidatia, 

langiliaren izena eztiana: tritia du Exerzizio Espirituala(49), harek 

ere bere egiliren izenik eztiana Baionan moldizkidatia, urtherik bagia(50) 

Berze bat ere ber tritian: hamabi berezitan(51) erthailtia(52) 

gaiza ezin hobenez bethia, On Pedro Argaifi apezaren obra 572 ormestan(53), 

Bordalen(54) moldizkidatia 1686. Berze bat ere Saro de Labortarena(55) 

ezin Htiskara ederragoan, marinearen eginbideaz, Baionan 

moldizkidatia, 1642 urthian, bena gtizier gaifiia da J. K. Ordeifiu Berria, 

Juanes Lezarraga(sic) berazkoizkoaren obra da Rochelle-an moldizkidatia, 

1571 urthian, Erregifia J oanari eskentti ziana; haren landan, berze 

bat Geroko Gero deitzen dena, On Pedro Axalar(sic) Sarazoko Erretoraren 

obra, Bordalen moldizkidatia, 1641 urthian. Joan Etxeberrik 

mediketan dotor zenak Azkoitian zian ere, Hitztegi bat egin, hiiskaraz, 

Espaifiolaz, frantses ta latiz antolatia, bena moldizkidatti izan denez 

eztakigti. 

27

Mosde Arnalde Oihenartek dereikti(56) ere titzi libtirtifii bat, Atsotitzak 

edo rejrafiak, izen diana, Parisen moldizkidatia, 1657 urthian. 

Jarraikiz dereikti beraren Gaztaroa neurthitzetan ta azkenekoz Zaharzaroa 

ere neurthitzetan eman, Pauen moldizkidatia 1664 urthian, beherago 

zerbait obra harez dtigti erranen. Agergei da ere (timen) berze bat 

trite dtikiana Aberatstarziin giizien giltz bakhoitza, nere izenian sorthtiren 

dena, ta aberastti nahi direnen komendian datekiana. 

Libtirtijarraiki(a)z, heben dagoenaz, begotze laidoriak, berzer, txipi 

bada ere, ikhertti dtitian gauzetarik franko(57) da ageri, bere irakoietan(58) 

htiskarak berzeren arropetarik eztiala beharrik. Soberana ere 

ltikiala, beratan, bere zazpi hitzkondetzaz; Homera bezala, beretzaz, ari 

baladi, obrattiren dian lanetan ta bide xtixena khoi(58) denari berze 

batek bezain honki erakatsiren dereioala bide llabtirena ta ederrena. 

Berze libtirti zonbaitez, erdi latiz edo frantsesez josirik direnetarik, 

heben mintzo ezpakirade(59) hobe(ki) egin ahal Il1ttikienek dereikie 

balima barkhatuko(60); eztereiet aharrarik(6l) borondadian eginen, 

dtidalakoz uste ezin giradila(62) hobe hen gogamenaz. Bena egar(63) 

eztirot(64) hen htiskara txarra; ta dakigtinian urthe baten barnian 

Jesuita batzu, Kastillanek, ikhasi diela Loyolan Htiskara konfesatzeko(65) 

doia, hirurgerrenian aldiz peredikatzeko behar zeretena(66), 

ahalkegarri da Htiskaldtin ezkiribazalek eztakien htiskara...xahiren 

eztien axolik. 

Jesuita hek ere zien(67) aithortzen htiskarak ekidar(68) gtiziak 

ztitiala ta gramatikaren itzala dianak egia hori tikha elirioiala, haren 

bokatztiaz zerbait erran behar badtigti, dtigtin galtha non den proba 

agerragorik htiskaldun menditar baten behatzian(69) beno; ezi Biarneseki 

akointarik ezpadti tikhen hartan dirade htiskararen egokiak, alozia, 

ta gaillardi(70) egiazkoak, dakitzanetan edirenen diradiala nork tikha. 

Nere althetik ageri dena, eztirot tikha eta aithortzen dtit, ezttidala 

htiskaran azardun(ak) aski ta haren edertaztinak aski erran, ahal nadin 

haren barnerat behar bezala ari; alabadere gogoan dtit: haren arakoietarrik 

zerbait argitti dtidala, berze batek porrogattiren(71) diana. Ezi ene 

arauiala ezta mintzorik llabtirago ez eta azkarkiago htiskarak benD 

gaizak(72) azaldtiren dtitianik(73). Hantik arren gogomena, htiskara 

Jinko-jaunaren obra dela, eta ez gizonena? Ezi galdUrik balego osoki, 

halako batjendiak egin derokiela? Nikja diot ezetz, ez eta ere ltir gtizian 

diradian jakintztienak, ehtin urthez lanari lothtirik ere halako obra 

eliroiekiela(74) egin. 

Mtindiaren laur bazterretan probak daude xtitik, ama mintzoak 

Jinkoaren obra diradiala. Dierriak ere berhezi ziradenian eraman 

28

ztitiela nork beriak. Mintzo hetarik dirade hanitz sorthti, hetarik ere 

saldo(75) bat arragortti(76) ta jendiaren beharrak jesanez ta josktiraz 

haboroenak(77) mtindian labekatti, hetarik Griegoa, Latia ta berzetarik 

saldoa, bena mintzo hek zer lan jendiari eztie(78) eman, lehen eziez 

beitirade zerbaitetara gerthti(79) Latiaren hirur alhaba: Italiena, Frantsesa, 

Espaifiiola laur ehtin urthe azkenetan ari dirade bethatxtiz ta 

arrapaintzez(79 bis) osoki khanbiattirik, ta beren amari htiillentziarekila(80) 

baizik mintzo izenik eztie irapaizi(81) orozbat Latia amamintzo 

eztena, Griegoa ere ber denboran ber medioz obratti ziradianak. 

Bi mintzo eder hetarik lehena aspaldian hilik"ta libtirtiietan ehortzirik 

dago; berzia aldiz gizontze obraren doiala, dago bere herrian eskelettirik 

ta noizpait izan zenetik hain eskelettirik, non,. (banaite)(82) libtirtietan 

ikhasi dtitinek oraiko griegokila nekez beilirade aditzen; ama 

mintzoak aldiz meskabti hetara eztirade erori, hek dirade tidiirigoarik 

beren artian batere ezttitienek. 

Diigiin orai hiiskarari sokhaldi bat: nonbait erran diigii, Espaifiia 

giizian, lehen mintzoa izanik, ta dierri arrotzek mendietara baztererazirik, 

hirur mila urthe hetan dagoela hetan kokattirik. 0 ama mintzoa 

ezpaliz, xoko batetan liike bere ama, eztelarik ageri ihon ere haren 

iidiirigoaren(83) seifiale dremendena(84); orai txipi badago ere, Erruma 

handi izanik txipitiirik dagoen bezala, orozbat Espaifiiatik ohiltiirik(85) 

dagoela ta mendietan baztertiirik(86). Mendi hetarik (iimen), Alabatarrek 

Zuberoala, Nafartarrek Basa Nafarrara, Gipuzkoanek Lapurdira, 

dagoela ekharririk. Dian bere herritar banaitetan(87), banaitejarri dien, 

batzii berze(ak) beno hobeki mintzo diradiala gogoan, nekez ere beren 

artian dialarik aditzia, ohore, ogen(88) beno gehiago(89) hiiskarari 

dereie(90), zeren eta herri batian galdii diitian hitzak, berzian beittitti 

edirenen, hala hiiskara bere osoan dagoelarik haren ohoriari enjogi 

diradianek, dian hazteriaz(91) sendoturik, ta sekulan bezain eder agereraziten 

beitti. 

Libiiriiaren jarraikian Mosde Oihenarten atsotitzak ta refrauak irakurtzaler 

agrada ziratekiela ustian, ditut jarri; ta gerthaldiak(92) diradialakoz 

gizonaren mirailla, hantik diikien probetxia eztate gaiza apiirra, 

hitzkonde hiiskaran izkont diraitekiala(93) ta bakhoitzari tieso nahi 

lazaitekina(94), bethatxiak kanpo, llabiir liikiala kondera(95) die erakusten. 

Nadin aldi batetik edo berzetik seme, hiiskaldiin niz. Arren mintza, 

hen giizietan diit ziizen, amaren hontan diidan bezala; zeren amen 

horrez enaite balia, ama hari dereiodan amorioa agertu badiit, nik beno 

hobeki proba ahallirokienak ixil egonez ogen dii. Filosofo huskalduna- 

29

en Ekheia, dtit nik heben lanthia, berzek beze egiazkoarena egin. Obra 

dago heben htiskaldtin gtizier eskenttirik, batzti arrotz bazereitze zonbaiti, 

holako eztirateke htiskara dakiener, berzek aldiz hitz ez-ezagtitiak 

Latin, Frantses edo Kastellano ezpazereitze Htiskaratik diradiala, bortxaz 

aithortti behar dtikie berriz ere htiskarari titztiliz. Medio horrez 

beren ama mintzoari, seme izanik, ohore dtikie, Jaun Jinkoari ere berak 

egin dian mintzoari beha egoitez, diratekino ederki antolattirik htiskarazko 

obretan langiliak dtitti beredikattiren. Halabiz. 

(La table suivante ne s'imprimera que quand tout l'ouvrage se fera, 

afin d'indiquer les pages aux numeros ou elle les montre.) 

Liburuaren Zekidora 

Berttidiaz 

Nekeziaz 

Baloriaz 

Haurren azkontziaz 

Irritsaz 

Gerthaldien indarraz 

Aittiretzaz(95) 

Esterretzaz(96) 

Denbora galdiaz 

Isterbegiaz(97) 

Irretsaz ta zekifianzeaz(98) 

Aitzinekoaren jarraikiaz 

Izkontziaz(99) 

Azkenaren jarraikia 

Aita amen eginbidiaz 

Haurren eginbidiaz, aita amen eretzian 

Mendikatziaz( I00) 

Ongondiaz(I0 I) 

Axolgabiaz 

Egokidiaz 

Herioaz 

Arima herrattietzaz 

Azkenaren jarraikiaz 

Hilen bitzairaz 

Gizonen biziaz 

Egiaz 

Auherkeriaz( I02) 

Berezita. 

I 

11 

III 

IV 

V 

VI 

VII 

VIII 

IX 

X 

XI 

XII 

XIII 

XIV 

XV 

XVI 

XVII 

XVIII 

XIX 

XX 

XXI 

XXII 

XXIII 

XXIV 

XXV 

XXVI 

XXVII 

30

Amorioaz 

Adiskidegoaz gizonetan 

Adiskidegoaz gizon eta emazten artian 

Igoriaz edo htigtingoaz(103) 

Tristeziaz 

Azkenaren jarraikiaz 

Esperantzaz 

Lotsaz 

Autsartziaz 

Ahalkiaz 

Hontarztinaz 

Ametsetzaz 

Eskerreko haurretzaz edo bastartetzaz 

XXVIII 

XXIX 

XXX 

XXXI 

XXXII 

XXXIII 

XXXIV 

XXXV 

XXXVI 

XXXVII 

XXXVIII 

XXXIX 

XXXX 

Tx. P .ren oharra, Iiburua 217.orrialdearekin bukatzen da, 

XXXX. berezitatik landa, 218. erditan aldatzailearen izenpea: Jojjrion, 

5E. 

Ametsetzaz 223 

Biziaren llabtirgoaz 

Akabi azkenaz 

Damarriaz(105) 

Bizitziaz 

Bekhaitzgoaz 

Adiskidegoaz 

Izkontziaz 

Begithartiaz 

Amorioaz 

Zahartarztinaz 

Nihaurengoaz(106) 

Egiaz 

Sorginetzaz 

Soldado gtidarietzaz(l07) 

Aberatstarztinaz 

Jakindiaz(l08) 

Dihariaz(109) 

Igermenaz 

Errtikiaz Edo piedadiaz 

223 

228 

230 

231 

233 

234 

236 

238 

242 

244 

244 

247 

251 

256 

259 

268 

271 

275 

284 

288 

Emaztetzaz 

Zori honaz 

Gerlaz 

Handitarztinaz 

Sortiren btirtizairietzaz 

Laidorietzaz(llO) 

Jendiaz 

Auherkeriaz 

Ozartiaz(111 ) 

Herriaz 

Bakiaz 

Eskelegoaz 

Paganoetzaz 

Iripediaz(112) 

Peredikiaz 

Apezetzaz 

Ordaifietzaz 

Errelijioniaz 

Aberatstarztinaz 

290 

294 

297 

301 

307 

310 

313 

315 

317 

319 

322 

325 

328 

330 

336 

343 

350 

353 

364 

Tx. p. Orrialdedun kapitulu guzi horiek galdu egin dira. 

31

Hitzauria 'ri oharra 

(I) frantsesez esku-idazkian. 

(2) etzereio: orain, Z., e'tzaio. 

(3) hitzauri: nonbait entzuna, ez irakurria bestelan hitzaure behar luke. 

(4) jakintsiak: jakintsiek, zuzenago. 

(5) obedantza: orain, Zuberoan, kalitate, huniine. 

(6) zeiakinen: ezjakinen, fr. des ignorants c. de los ignorantes. 

(7) ustiala: usteara, ustera. 

(8) hizkera: Z.mintzaje. 

(9) ezkiderik: ez parerik, berdinik ez. 

(10) nabastarria(Z.zah.) lan ta axola, lizentzia. fr. la liberte de.. 

(11) badaite: beharbada. 

(12) botxia: botxiia Z., arkaitz. 

(13) mardotiiko: malgutuko. 

(14) senthagailla: erremediaketa, fr. "traitement", Mirakuilu. 

(15) eztaoeteke:dago-ren erabilpenak Zuberoan, salbu eta pastoraletan, 

osoki galdu dira, halaber Nafarroa behera aIde hainitzetan. 

(16) niri: bizkaiera da, orain Z. eni, lehen neri, neuri, ere. (XVI. 

mende.). 

(17) gauza: (L. G. B.), Zuberoan aspaldidanik, gaiza, darabilagu. 

(18) izairia: gauza baten natura. 

(18 bis) arozta litiriola, lan' litzakeala arotzaren moduan. 

(19) berze: Oihenartek bezala Lapurdiko hitza, Zuberian beste da 

ezagun dezakegun bezain urruti. 

(19 bis) hitz hen arra hartzia manhatzen: hitz haien berriro hartzea 

agintzen. 

(20) gogatii: hemen, gogoanhartu. 

(21) eztien: eztuten, ezduten. 

(22) arnegatzen: kasu huntan, ukatzen. 

(23) apaleraziten: -eraziten faktitibu zaharra, orain-arazten. 

(24) dago: orain, Z. da. 

(25) dierri: Larramendi-k asmatua, erresuma(Z.) nazio(eusk. baL). 

32

(26) banaitiak: banaite, (Larramendi), liJerentziak, berhexkiinteak(Z.). 

(27) bederakatzen: banakatzen. 

(28) deizogiin galtha: imper. dezaiogun galde. 

(29) datekia: -izan aditzaren geroaldi zaharra, dateke, date. - -ea 

galdera atzizkia. 

(30) hitzauri: esaldiaren arauera, hizkuntza. 

(31) dieia:duteia?, ote dute? al dute? 

(32) axolik: orain ere ez dugu Zuberoan sekulan axolarik esaten; 

ohargarria da, bestalde idazleak hizkuntza askoren jakiteaz egiten 

duen goraipamena. 

(33) aizo: auzo. 

(34) ordokitarra: ordekan, zelaian bizi dena. 

(35) ontarte: merezimendu, meritu. 

(36) erran: esan. 

(37) thipi/: argiturik. 

(38) akadoikeria: hauzietarako joera, c. pleitismo, fro procedurerie. 

(39) garthardia: errespetaketa, fro egard. 

(40) elhe: elhe bat esaten da(fr. parole) hitza, nahiz esan, nahiz idatzi 

(fr. mot). 

(41) alozia: edo alosia: harmonia. 

(42) naharorik: nasaiki. 

(43) brobantza giizietzaz ikuraitiirik: orain Z. probantza gtizietzaz 

probattirik. 

(44) orozbat: berdin. 

(45) posmagarri (Larramendi) gozagarri, deleitable. c. 

(46) hitzkondien:dialektuen (47) de Beriain:aldatzaileak de Berion. 

(48) Hiiskaren adretzaz, ez du Etxeberri teologoak idatzi, baina 

Etxeberri medikuak, Larramendik, azken horren eskuidazkia 

eskuen artean eduki baitzuen. 

(49) Exerzizio Espirituala: liburu horren ale zahar puskatua lruri 

Salaberri baserrian bildu nuen; gehienik agertu den euskalliburua, 

ez dakigu nork eginik, lehenbizikotz l7l8.an. 

(50) urtherik bagia: urterik gabia, behar luke ziberoeraz baina liburu 

hunen lehen bi herenetan, beharbada Larramendi irakurri ondoren, 

sartaldeko itxura eman zaio (berdin Belako zaldunagan). 

(51) berezita: Larramendiren hitza, kapitulu. 

(52) erthailtia: erthailtti, zatitu (Z. zah.). 

(53) ormestan: kopiatzailearen hutsa, orrietan? 

(54) Bordalen: gaur, Bordelen. Argain. P de Argaifiaratz.(?) 

33

(55) Saro de Labortarena: Egiategi-k hemen Larramendik ziona 

gaizki hartu du, Jesuitak baitio "guia de marinero escrito en el 

hermoso bascuence de Sara de Labort. Egiategik egilearen izen 

bezala hartua herriarena da. 

(56) dereikii (Z. zaharra) orain deikii, digu. 

(57) gauzetarikjranko, orain gaizetarikjranko; esan nahi baitu gai 

asko ikertu dituela, euskararen ahalak erakutseko. 

(58) khoi: zale baino pixkat gehiago, osoki emana. 

(59) ezpakirade: ez bagara, ez bagarade. 

(60) barkhatiiko: orain pharkatiiko. lehen itxura lapurdiera dirudi. 

(61) aharra: hemen eztabaida, gehienetan eztabaida gogorra, sekulakoa, 

ez mintzatzeraino. 

(62) giradila: garadeala. 

(63) egar: tolera. 

(64) eztirot: eztezaket. 

(65) konjesatzeko: Z. kobesatzeko.; doia: justo. 

(66) behar zeretena: orain behar zeiena, zitzaiena .. 

(67) zien aithortzen: zuten aitortzen. 

(68) ekidar: Larramendiren hitza, aha/men. 

(69) behatzian: behatu, aditzak kasu egin,jaremon, oinharrizko esan 

nahia du, baina gaur Lapurdin begira egon, eta Zuberoan 

Egiategi-ren lanean bezala, entzuten egon. 

(70) gaillardi: abantailla, legezko abantailla. 

(71) arakoietarik zerbait argitti dtidala... produzioetatik. ekoizpenetatik. 

porrogaliiren orain probaliiren (Lapurdiko itxurapean, 

erdal iturria estaltzeko?). 

(72) gaizak: gauzak, hemen Egiategik ez du zuzendu. 

(73) azaldii: expresar c. exprimer f. 

(74) e'/iroiekie/a: ez lezateketela. 

(75) sa/do bat: talde bat ( gaifietik zuzenketa, athe handi bat: meta 

handi bat.). 

(76) arragortii:berriro agortti. 

(77) jesanez eta joskiiraz haboroenak: maileguz eta josktiraz gehienak. 

(78) eztie: ez dute, eztute. 

(79) gerthii: gertatu. (79 bis) bethatxiiz ta arrapaintzez: adabakiz eta 

berriz apainduz.(80) hiiillentziarekila: urrendutzeagaz, hurbiltze-arekin 

(Pettiarreko, Maule ondoko itxura, besteetan 

hiiillan.). 

(81) irapaizi: irabazi, gaur eta idazle zaharragoetan ezta agertzen. 

(82) banaite, banagoke, beharbada: ala diferentzia? 

34

(83) 

(84) 

(85) 

(86) 

(97) 

(98) 

(99) 

(100) 

(101) 

(102) 

(103) 

(105) 

(106) 

(107) 

(108) 

(109) 

(110) 

(111) 

(112) 

iidiirigoaren: iduripenaren, baina hemen antze. egite. 

dremendena: gaur demendrena (bearnesa), den giitiena. 

ohiltiirik:akasaturik. (gaur norbait arpegi txarrez urrunduerazi). 

ta mendietan baztertiirik: gaifietik, Erruma, Erruman den 

beza/a. 

(87) banaitetan: dialektuetan, hemen diona, batzuk berena besteena 

baino hobea dela uste dute. 

(88) ogen: hemen ka/te egin ekin baitator. ogen iikhen: errua izan). 

(89) gehiago: haboro, Zuberoan. 

(90) dereie: esan nahiaren arauera ez da diete, baina egiten diete. 

(91) hazteria: hatz mina. 

(92) gertha/di: etsenplu, adibide, orain edsenplii. 

(93) izkont: "irapaizi" bezala, azalpen bitxia; Zuberoan dakidanez 

beti ezkon esan da. Ala hitz erroaren etimologia grafia? 

(94) Lazaitekina: lizaitekina, behar luke eta Basaburuan lizaitekiana. 

(95) kondera: errosarioa. 

(95 bis) aitiiretzaz: (Larramendi) ohituretzaz, ekanduetaz, fr. des 

coutumes. 

(96) esterretzaz: Esterratziaz, dio, geroago, aza/uskeriaz, c. disimulaci6n. 

Isterbegiaz: lende bakoitzaren etsaiaz (alegia ezkerbegia.). 

Irretsaz ta zekifianzeaz: geroago dio, Irritsaz (ambizio). 

Izkontziaz: ezkontzaz. (orain Z. ezkontziaz). 

Mendikatziaz: apentzaz, bengantzaz (orain, Z. mendekatziaz). 

Ongondiaz: barkaberatasunaz (c. magnanimidad). 

Auherkeriaz: alferkeriaz. 

Igoriaz edo hiigiingoaz: gorrotoaz. 

Damarriaz: hiitsa, damaniaz, tamalaz. 

Nihaurengoaz: nerekoitasunaz. 

So/dado, giidarietzaz: lehen hitza herrikoi, bigarrena idatzia. 

Jakindiaz: lakintza (c. ciencia). 

Dihariaz: diharii, diru da Zuberoako euskara zaharkituan. 

Laidorietzaz: goraipamenetaz. 

Ozartiaz: pazentziaz. 

Irripediaz: proletariatuaz. (Larramendiren hitzez). 

35

36 

cJ3ct'ecita I. 

Ae,zt#iu'hod'


BEREZITA I 

Berthiidiaz 

Htiskaldtin ezpaninz, izan nahi nintzate; dakidalakoz dierri leifiarginagorik 

mtindian eztela eziez enia. Bena audiak dialakoz gizona 

den-ezten, baliattiren eniz nere sortzepenaz arakusteko (sic) baizik, 

ukhaitti dtittidala izairak eman derei(z) tadan abantaillak. 

Dakit ene aitasoak ziradiala Espaifia gtiziako herritarrak ta hogei 

ehti(n)kez(l14) herriaren etsaier bihtirttirik, azkenekoz daudiala orai, 

noizpait btiruzagitti ziradian bazterretan, han beren eskelegoak(l15) 

berzen aberatstarztinari etzielarik bekhaitzen, ezetare irritsiaren egarriak,jende 

gtiziak aberiak bezala ezttitialarik tiztartzen, ta direlarik hen 

azaliaz(116) ta hen minkaitzentzaz(117) tirrhtin(118), htiskaldtinak 

beren lege zaharretan botzik bizi diradiala. 

Hantik soz Errege Jaun khortian daudener ta loteki(119) saldoak 

beren tirrhezko btirdliifietan ikhusten, erhoen gisala dabiltzala kheari 

laisterkaz, kharroetan lerratzera(l20) ta heltzia leze libernoaren (121) 

zolalan diela jargia, dlitie ikhusten. (ikus j'otokopia). 

Mendien thinitik die ere entztiten ordokian (122) zezenen adar khaldien 

hirotsa(l23), leihofiaren orroitiak, alanoaren marrakak, biperen( 

124) htistiak( 125), gizona basa arimalttirik, hegaitz lirrikarrian(126) 

jarririk, lerratzen ltirrilat( 127). 

Hantik die ikhusten oraifio hegoak jendia inharrausten, urikaldak(l28) 

ltirrian, itxasoan bezala ontziak baiara ustez heltti porrokatzen 

osoki( 129), galgiroa nausi hari jarraikiz eskelegoa beharraren lagtin, ta 

berthtidia bethi hen artian arrotz. 

Bere egongian( 130) laket( 131) eztenak, bere khorpitzari eskernio 

hainitz dti adelatzen(l32). Dakigti arraifi handienak itxasoan daudiala; 

bena angera(l33) txar batek barazkaria badereit emaiten, arren, erho 

ezpaniz, laur taulen artian arrantztiren jokattiren dtit ene bizia? 

37

Zer niz ni? Aragiz eta eztirrez zathi bat arimaz bizi dena, haren faltaz 

ere hilen ta hirottirik(134) errhausttiren dena, dialarik igutzian ziana( 

135), bere egiliari ethorriren(136): honki egin badtit heren eretzian, 

dtike honkijina, gaizki aldiz bizi izan baniz, ene lOrretzaz dateke arima 

berme. Dtigtin ikhus arranktira harentzat badenez medikarik. 

Erhokeria handiagorik ezta, eziere erraitea ene aberatstarztinaren 

arauiala, bizi nahi niz. Heremitagei( 137) e'nintzan sorthti, nere bezalakoekila, 

zeren ene lenendian(138) e'niz egonen? Santti izan, e'nainteke 

betanda(l39) hortara heltzeko bidia sobera herxe zait, J. Jinkoaren 

baimenarekila(140), batian lekhti dtiket haren saihetsian; bena soberana 

erranak, honki eginaren aidtiria itsutzen( 141). Ezi berthtidiaren 

adra(l42) llabtir da, nahiarena llabtirago, obrak aldiz flakti. Sn Augustinek 

dereikti erraiten "Hizanian, ez hadiala laket, laket nahi bahiz ez 

hiziala heltti; aski egin dtikiala uste badtik herrattirik galdia hiz". 

Aberats ta ahaldtin handi baniz, Jinkoari honki eginen lOrrak dtittit 

arauiala. Noiz niro erran(l43), franko dtittidala pakhatti(l44)? Jinkoak 

bihotza egin dereit, zelia bezain zabal, bereak ere honki eginekila bethe 

nahi dti, ta nik txoko bat ez nahi titzi hutsik, nola arren hartan egon 

daiteke? Non date(145) hari lOr dtidan amorioa, berak eman diroan( 146) 

dohaifi ederra, onesgilia eQo karitatia berbera ezpada? Ezi ez San Thomasek 

dio dela Jinkotarztinaren ziargia( 147), berze berthtidiak argitzen 

dtitiana, argia dago althare gaifien ta ez pian(l48). Hantik, arren, ta ez 

hebentik haren ziarrak(l49). 

Obendatti izaiteko( 150) aita bethierekoai tidtiri, izan behar nintzate; 

bena nor haregana hegaltaz hel daiteke( 151) haren semiaren bidia 

lilrrian ezpadti jarraiki. Jinko horren etxian niz kristiatti ta hitzemanetzaz 

deusere ezpadtit etxeki(l52), izenaz baizik e'niz haren jarraikile, 

obretzaz ezpaniz batere, baten (ganik) noa ihesi. 

Kastaz htiskaldtin diradianak, dirade gtiziak aiitoren seme; arralO 

horrez, beraz, ezta jende kastarik lilr gtizian htiskaldtinak bezaifibeste 

berari lOr dianik, dremenden(l53) apalkeriaz bere jagotza(154) bidaltzen 

dialakoz(l55); dti hantik bere famari berak thonak egiten, inhurek 

eta deuserek izart liorakienak(156). Bena delakoz htiskaldtina halako, 

hortakoz berthtitiari tinkoago dago estekatia, ta htits egiten dereionian 

ohoriak(157), kastigo handienaren zereio merexirnentien; ezi mithil, 

berrogei luis( 158) soldata dianak, errekeitti( 159) gehiago dti zor etxaltiari, 

eziez hogei baizik eztianak; hala ere Jinkoak ezarri dtitianak 

berthtidiaren langile beren eginbidetzaz berme. 

Hidalguia da egiazki Jinkoaren dohaifia merexiari eman diana, 

38

mereximentia akabi bezain sarri(160) erorten da ltirrilat dohaifia. 

Filosofo batek zioan ber denboran "Hidalgoa, aragian ta odolian 

balago, gaiza arhina(161) lezatekiala ta gizon aptirrekila nahasirik, berheztia 

nekez lizatekiala"; alabadere ber moldizkian bada ageri jende 

gtizia eginik dela. Ukha e'laite(l62) aitoren seme egiazkoen ta langilen 

artian ageri dela ltirrian ber banaitia, izarren ta eoliten artian, zelian 

dena. Nontik den banaitia, gaitha baladi(163)? Ez itxurian edo khorpitzaren 

edertarztinetik, bena bai arimaren xtixengoatik, deusere okherrik 

akoga e'lirioanetik.(l64) Nobliak xtixen dialakoz, dti bethi begithartia, 

begiak ta agrimattirak, ibiltia bezala, da etxeko liskar baterez lotsa(165) 

eztena, dialakoz berthtidiak btirian gaifien ekharten, bizioak aldiz zankopetan 

ezarten. 

Egiazko hidalgoa thorrea ahtinzostoz estalietan, ez thonba higatietan(l66) 

ezetare pergamti mintstietan(l67) eztago; bena bai arimaren 

xtixengoan ta halakoa diana da, non nahi, aitoren seme behar bezalakoa. 

Sn Anbroisek dio, Egia haren arrimagei( 168), gizona dela gizonen 

kastatik, bena berthtidia dela arimen kasta. 

Erospenaz handitti dena, da itxaso ostraren pare, arraifi handiaren 

ktisktiillan sarthti denian, bere aiziaz dti bethatzen, bena dago hanitzez 

txipiago han ageri, eziez egon baliz bere sortzepenean ta soegiliak( 169) 

dtitielakoz tisiago( 170) bere ohetanjakiliak(171) kathez dtitti aIde orotarik; 

hantik gorde ltittikian faltak egongia lehenian daude gtiziak ageri, 

bigerrenian tilhtin sorthti zena, bere tilhtinpian egon bedi, edo btirianjar 

beza kopre zelarik, tirrhez behar dela agertti. 

Petik gora igaiii dena ta nontik den ohart dena(l72) bere zorthti 

honaz(l73) tirgtiilltirik eztiana, bere askazi flakiak indartzen dtitiana, 

mainatak mespretxatzen(l74) ezttitianak, arrazoaz baizik ari eztena, 

honki eginak gordatzen dtitiana da ta dateke mtindian senthagailla 

handiago(175), eziez Joben bizipena bere gorotzian izan zena; zorthti 

honaren soberana da pezti handia(176) egtinkal ikhusten dtigtina; aberatsa 

harrez(l) illtirittirik, tirgtiillti(z) hanttirik, adiskidegoa osoki ahatzerik(l76) 

ezagtitziaren zorrak zankopetan ezarririk, jende perestia 

diana ifiaginatzen(177), beha~dtiner horer(178) bezala mintzatzen; bera, 

aldiz, bere arima apalaz desaraukattirik, dremenden atsekabiak larrapoka(179) 

ibileraziten dian gizona da. 

Arima handia aldiz, zer nahi hel dakion. bethi zorthti hona beno 

gorago dago. Haren gozomenari egobiar, galtziari bi bidar(180), thenpestari, 

ztirrtindari, harriari, ekaitz lotsagarriener(181) dago botxia 

bezala tieso ta zelia zathikaz erori inkarrietzaz(l82) lotsarik eztialarik, 

deuserek sorthtiko e'liroana dereikti erakhusten; berak diolarik inter 

39

ik inter eclypses exorior. Aboaztiiren(l83) diradiala odeiak eta 

ekhia(l84) agertiiren zereiola dago aidtirian(l85). 

Nork bere gaizkorriak(l86) tikhen ezttitti! Erregetarik baratariadrano(187); 

zorthti gaitza(188), hegoaren pare, laketago da oihanetan 

ztihaifien porrokatzen(l89) eziez khaparren azotatzen(l90). Orozbat 

dtitialarik jende txipiak mespretxatzen, dtitii handiak erroetarik zothtikatzen( 

191) ta ltirreratzen, halaere non eta zaifiak beitirade azkarrago, 

dtitti astindiak( 192) tistiago. Aitoren semia poterez animatiak, dtittike 

orozbat bere inharraus'khaldiak, zelia khexatiirik(l93) dereio garrak 

egoisten ta dtirtindaz bere thorria(194) khordokatzen, balima ere eroreraziten 

bere fama lanhoz tingtirattirik, isterbegiez thonatiirik(195). Bere 

azafiak zathizkatiirik, betarlisa(l96) belztiirik, adiskidiak argtitstitiirik( 

197) ta traidoritiirik, dtitii gaiza hek gtiziak borogatzen, bena han dti 

lerdenik berthtide egiazkoaz ta htiskaldun dela erakhutsiren. 

40

Lehen berezita, "Berthiidiaz" 

(113) 

(114) 

(115) 

(116) 

(117) 

(118) 

(119) 

(120) 

(121) 

(122) 

(123) 

( 124) 

(125) 

(126) 

(127) 

(128) 

(129) 

(130) 

(131) 

(132) 

(133) 

(134) 

(135) 

(136) 

(137) 

(138) 

Ukhaitil: orain, Z. ilkhen. 

ehiln: baliman, ehilnke, mende; orain, Z. mente. 

eskelegoa: eskale egoera, mixeria. 

azaliaz: Z. melodia da, baina hemen badirudi, zarata. 

minkaitz: orain, Z. dolore, min., garaztasun, c. amargura. 

ilrhiln: orain Z. hilrriln, urruti. 

loteki: orain Z. esklabo. (Loteki, Larramendi) (?) 

kharroetan lerratzera: gurdietan txirristatzera. 

leze ilbernoaren zola: leze ifernuaren ondoa; ilberno (Z. zah.) 

mendien thinitik die ere entzuten ordekian: mendien goihenetik 

dute entzuten ordekan. 

adar khaldien hirotsa: adar ukaldien otsa. 

bipera: suge gorri bipera. 

hilstiak: txistuak. 

helgaitz urrikarrian: zori txar urrikarrian. 

lerratzen lilrrilat: txirristatzen lurrerat, irristatzen, labaintzen. 

urikaldak (L.): Z. ebilkhaldiak, euri bafadak.c. chubasco. 

porrokatzen osoki: puskakatzen osoki, c. aniquilar 

egongian: egongil, egongia, egoitza. 

laket: gustuan. (adv.) 

eskernio hainitz dil adelatzen: neke asko du gertutzen. 

angera: aingira. 

hirotilrik: usteldurik. 

igutzian ziana: maileguan zuena. 

ethorriren: itzuliko, bihurtujo (Egiategik ez du adibide hortan 

baizik erabiltzen bestelan, etorri = jin). 

Heremitagei: heremita izateko (Zuberoan-gei edozein hitz, aditz, 

izenordeko, adketiburi, gerorako adierazia ematen dio). 

lennedian: lenendi (Larramendi), lehen egoeran. 

41

(139) 

(140) 

(141) 

(142) 

(143) 

(144) 

(145) 

(146) 

(147) 

(148) 

(149) 

(150) 

(151) 

(152) 

(153) 

(154) 

(155) 

(156) 

(157) 

(158) 

(159) 

(160) 

(161) 

(162) 

(163) 

(164) 

(165) 

(166) 

(167) 

(168) 

(169) 

betanda: betegintza, c. perfeccion. 

baimenarekila: baimenarekin. 

aidiiria itsutzen: pazentzia itsutzen. (itsutzen nekez irakurtzen). 

adra: (N.) arau, fr. regIe, c. regIa. 

noiz niro erran: noiz nezake esan. 

franko diitiila pakhatii: nahikoa ditudala pakatu. 

non date?: edo nun dateke?, Non izango al da? 

eman diroan: eman dezakean. 

ziargia: kandela, ziho argia, Egiategik leifiuru, c. rayo, f. rayon. 

pian: azpian. 

harien ziarrak: hairen tramak, ala haren ziarrak: haren distirak. 

obendatii izaiteko: obendatii (Z.), ofrendatu; izaiteko (L.). 

hegaltaz hel daiteke: heganez iritxi diteke. 

etxeki: atxiki, eutsi. 

dremenden: den gutien. 

jagotza: sortzapena, jaiotza. 

bidaltzen dialakoz: bidaltzen duelakotz. 

thonak: mantxak... orbanak; izart /iorakienak: neurt lezaketenak. 

berthiite: c. virtud, giza-indarra da. 

egiten dereionian ahore: orain, Z. egiten dionian ohore. 

berrogei luis: soldata: orain berrogei luis hilabetesari. 

errekeitii: ogipide laguntza, c. ayuda alimenticia. 

mereximentia akabi bezain sar,;: meritu bukatu bezain laister. 

gaiza arhina: c. cosa ligera. 

ukha e 'laite: e'lizateke uka. 

galtha baladi: galde baledi; gaur galthegin: galdetu eta galthatti: 

eskatu, bereizten ditugu. 

akoga e '/irioanetil: afliji ez lezakenetik. 

lotsa: kontuz! bildurra da Z.N.L. 

thonba higatile, begirale, c. espectador. 

pergamii mintziietan: pergamu onddoz minduetan, ozpinduetan. 

animagei kastatik: anima izateko kastatik (anima: (G. B.). 

soegiliak: soegile, begirale, c. espectador. 

42

(170) 

(171) 

(172) 

(173) 

(174) 

(175) 

(176) 

(177) 

diitielakoz iisiago: sarriago, maizago dituztelakotz. 

jakile: lekuko, testigu. 

ohart dena: ohit dena, oroit dena, behar luke, baina lehen ta 

orain Zuberotar askok ohart "notar" eta orhit "memorizar" 

nahastu egiten dituzte. 

zorthii honaz: orain Z. zorthe hunaz, suerte onaz. 

mainatak mespretxatzen:merroinak destainatzen (mainat, bearnes). 

senthagailla handiagoa: sendaketa handiagoa. 

adiskidegoa osoki ahatzerik: adiskide egoera osoki. 

jende perestia diana ifiaginatzen: jende prestua duena trufaz 

imitatzen. 

(177 bis) pezii handia: pisu handia. 

(178) behardiiner horer bezala: beharfunei zakurrei bezala. 

(179) atsekabiak larrapoka: ezbeharrak lauhazka. 

(180) gozomenari egobiar, galtziari bi bidar: Oihenartek bildu Bizkaiko 

esaera, erran zaharra. Oraiko Z. gozamenai ezaxol galtziari 

bi aldiz. 

(181) ekaitz lotsagarriener: ekaitz bildurgarrienei (ekaitz (G.). 

(182) zathikaz erori inkarietzaz: puxkaz erori ondarretzaz, ondakinetaz. 

(183) aboaztiiren: bazterttiren, baztertuko. 

(184) ekhia: eguzkia. 

(185) aidiirian: zai, itxaro, egurukitzen. 

(186) gaizkorriak: gaitz gorriak. 

(187) baratariadrano: (Z. zah.), eskribauaraifio (-drano nafar atzizki). 

(188) zorthii gaitza: zori gaitza. 

(189) oihanetan ziihaifien porrokatzen: basoetan zuhaitzen xehatzen. 

(1 ?O) khaparrenazotatzen: sasien zaflatzen, azotatzen, masusten azotatzen. 

(191) erroetarik zothiikatzen: arroetatik mubierazten, igierazten. 

(192) astindiak iisiiago: ukaldiak maizago (astindi: (G.). 

(193) zelia khexatiiril: zerua hasarreturik. 

(194) diiriindaz bere thorria khordikatzen: trumoiez bere dorrea kordokatzen. 

(195) isterbegiez thonatiirik: bere buruaren etsaiez zikindurik. 

43

(196) belarlisa belztiirik: belar lisa belzttirik, bekoki leguna belzturik. 

(197) adiskidiak argiitsiitiirik: adiskideak argi isuturik (ez dituelakotz 

gehiago ezagutzen). 

44

BEREZITA 11 

Nekeziaz (198) 

Zilzikidiak(199) aberatstarziinari eztereio eskerniorik(200) egin, 

(non) ez den beraz mespretxiigarri; bena dialakoz ardiira enplegia 

halako; ordian da bere lepotik loth(201) ta nabel(202) zorrotzaz, iirrhez 

egongia diana(203), ziinziirra dereiona muzten(204); iirrhezko kopa da 

khozua(205) edaneraziten diana, ordian, zilharrezko ziibia da lezila 

xiixen doana; bena zer dirade aberats haboroenak, gaizki halakatii 

diradianak: zekein, asemagur(206), desleal, Jinkoaren ta jendiaren eretzian, 

fede bagiak(sic); halako aberatstaziina da, arren, hiigiingarri, ez 

berberaz, bena biiriizagiren eskietarik dian desohoriaz. Bera ezta bizio 

galkiroso(207), da gaizki bildii diana ta gaizkiago maniintzen diana(208). 

Berthiidia ta eskelegoa bekhanki(209) dabiltza lagiin, hantik eskele 

aberastia nekez gizon perestii, anima(sic) ederrareki ezpada sorthii. Ezi 

beharra delakoz bethi galthari, hartako gogoa dialarik, bizitze lealaren 

errekeitia(n) iitsarterik eztie(21O); bihotzaren zaifiak dereitzo llabiirtzen; 

garhaitzen badii ere gaitza, bertzaren zolan bethi ere dago ondakina. 

Behardiinak eskelegoaz etxaltia dialarik iingiiratiirik, etxia haur 

pikarraiez(21l) betherik, arka hutsik, abaifiak zelaurian(212), zorren 

galthariak aidiirii,(213), algoezila borthan(214), auzietzaz nekatiirik, 

hen aita iinhiidetzaz xiikatiirik(215), aberiak deusereztiirik, hantik 

beharra bizioen ama da gertzen(216), honek honki egin ezinari, gaitza 

egineraziten. 

O! non zirade xiihiirra(217), Jinkoari galtha ziriokina, berze aberatstaziinarik 

eztiiziila nahi, baizik nekeziatik salba zintzan? Orai zonbat 

dirade soberakinaz aski eztienetarik: zier(218) niz mintzo jaun aberatsak; 

zien palazioetan, arraifia bezala hur gizenian jaten diizie berzek 

ereifi dien ogia, edaten ardoa berziak lantatu dianen mifiatzentik; ara- 

45

giak zereitze(219) mahainiala jiten adelattirik(220); jakinik bage zer 

errekeitia dien tikhen, ihize gtiziak zientzat dirade habiatzen ta htime 

egiten. Nork dereizie(22I ) hek gtiziak? Behardtinek ta ziek gorr ta mtithti 

hentzat. Nor da, arren, gizonago? Balie hek bizi doia(222) ta zietarik ez 

deusere beharrik, zer zinantekie?(223). 

Egik (dio Jinkoak) behardiinari honkia, askazi(224) ziradie. Da 

kristianaren eginbidia, alpora den bezala stiiari, argia ekhiari(225) 

dereikti berak ere "jinkotze handiena dagoela gizon hilgarriak bere 

iidiiriari honki eginetzaz, bethiereko doakintaren(226) bidia llabiirtzen 

dialakoz hola. 

Azaldi(227) halakoaren eretzian, aberatsaren gogortaztina behardtinaren 

eretzian, ezteia gaiza(228) harrigarria! ta dialarik potere sokhorrigei(229), 

diharti dohaingei(230), bata ta berzia tikhattirik, dezan bide 

hari gibel egin, Sn Augustin-ek dio" aberatstaztinak maite badtizie, 

dei'zazie zien honki, zorthiala doi diren bezala jar, zure salbazionearen 

lankhei diratekianak. Btirtizagiren dohaiiiak dirad~:ta zure laudakeriaren 

prendak(23I), arren, aitoren semiak direlakoz jendetarik seiiialatienak, 

ta direlakoz berzer bethi gerthaldi gei(232). jarraik beze santti handi 

haren errana. 

46

Berezita 11, "Nekeziaz" 

(199) 

(200) 

(201) 

(202) 

(203) 

(204) 

(205) 

(206) 

(207) 

(208) 

(209) 

(210) 

(211) 

(212) 

(213) 

(214) 

(215) 

(216) 

(217) 

(218) 

(219) 

(220) 

(221) 

(Frantses Iraultza 1789.an egingo duten burgesen irudia) 

zilzikidiak:moralak (aberastasuna mespretxatzen du) (Larr. hiztegia). 

eskerniorik: sofrikariorik (ez dio aberastasunari minik egiten). 

lepotik loth: samatik, lepotik lotu. (aberastasunak morala hi1 

tzen). 

nabel: edo labela, labana. 

iirrhez egongia diana: etxea urrestatua duenaz. 

ziinziirra dereiona muzten: zintzurra diona ebakitzen. 

khozua:kutsua. 

zekein, asemagur: orain Z. abaro, ezinasea; (aberastti berriaz 

mintzo). 

galkiroso: c. corruptor. (Larramendi). 

maniintzen diana: gobernatzen duena. 

bekhanki: bakanki. 

iitsarterik eztie: bi lanen arteko astirik ez dute. 

haur pikarraiez: hume bilaisiz, haur larrugorritan. 

abaifiak zelaurian: amaraunak sapaian. 

zorren galthariak aidiirii: zorren eskatzaileak zain. 

algoezila borthan: herriko mutila atean. 

iinhiidetzaz xiikatiirik: ifiudetzaz zikaturik, legorturik. 

da gertzen: bilakatzen da. 

xiihiirra: zintzoa, fr. le sage. 

zier: zuei. 

zereitze: zaizkiete. 

adelatiirik: gerturik, preparaturik. 

nork dereizie (Z. zah.): nork eman dizkitzue. 

47

(222) bizi doia: nahikoa bizipide. 

(223) zinantekie: zifiateke. 

(224) askazi: senide, ahide. 

(225) alpora den bezala sWari, argia ekhiari: bero-arnasa den bezala 

suari, argia eguzkiari. 

(226) doakintaren: (Larramendi), dohatsutasunaren. 

(227) azaldi: c. declaraci6n. 

(228) ezteia gaiza: ez ote da gauza. 

(229) sokhorrigei: sokorri emateko, laguntza emateko. 

(230) dohaifigei: emaitza egiteko. 

(231) laudakeriaren prendak: gehiegi laudatzearen jantziak. 

(232) gerthaldi gei: etsenplu, adibide emaiteko. 

48

BEREZITA III 

Baloriaz 

Gizonaren baloria da haren balioaren doiala. behar bezalako 

denian, hegaltaz gaitztir gtiziak dtitti erdiratzen, saidoak behezten ta 

bihtirtti nahi direnen lekhti eragiten. haren baloria arranoaren pare dti 

odeiak xilhatzen(233), dtirtindarekila da borrokatzen. Lehon(234) berze 

animal gtiziak garhaiten dtitianaren pare da. Arroka itxasoaren tihin 

gahtintstiak jin zereitzon benD laisterrago urthukitzen dtitiana. Deus 

erez beldtir ezta, deuserek etzereio gaitzik ta gaitza izan bada azkarrago, 

dago bera harrittirik, halako da edo behar dizatekina(235) aitoren 

semiaren bihotza; bena aharretara, ez etare auzietara ezta apaltzen. Bera 

beno handiagorik eztti isterbegirik, pare zereitzonier dti ohore egiten, 

borthak bethi behardtiner dtitti zabalik tizten. 

Lasdaki(236) da denboretzaz, ikusten ziradianian aitoren semiak 

etsai-sorho batetara deithzen zielarik, nork berejakiliak(237) ztitielarik, 

bardin zela hen artian adelatzen zien(238) arategiaren lotsa(239); bena 

zer arategia! Jakiliak aragin, aberiak beren artian erhaile, borreroak 

aragiaren(24p) erosle ziradianak. Bi mila urthe dira iraganik(24I ), filosofo 

batek erran diala herioa mespretxatzen zianak, etsainaren(242) 

biziaz btirtizagi zela; bena bere adiskidiaren edo herritarrenez bada, 

btirtizagigoak zer ohore dtike? Basa animal odolgiroak bere lagtina 

erho(243) diana. Gehiago dena, anaie erhaile(244) fama, Jinkoaren ira, 

erregen erraieta, legen ostikarra, akadoieren naga(245), zeliaren(246) ta 

ltirraren gaitzkotzak dtitiana. 

Dtigtin soegin(247), ohoria errabia halakoari honki zereionez(248). 

Jende xtihtir gtiziek diroe, balore egiazkoaren ofizioa Jinkoaren ta 

Erregiaren zerbutxian dagoela: Zer ta nola ari dadin, hantik kanpo, bere 

preziotik hanitz dti galtzen, oskiegiliak(249) galliroena, aitoren semik 

bere hidalgoan dti jarten. Sortzepena ahatzerik Errumako ezpataren 

pare jarririk plaza ostandikian(250) doa bere trebandiaren(25I ) erakhustera 

ta Espaifiako zezen laisterkarien ofizioaren egitera. 

49

Ohoriak eztti nahi apalkeria lagtin, inhork ideki(252) eztirona ta 

ginhaurrek(253) baizik gal ahal ginirokiana(254) iraindti dianak 

gaiza(255) handiak aptirrenera irandatzen(256) dtitti. Zer legek mandatzen 

dereit(257) halakoaren manhialajalk(258) nadin? Jin bedi(259) niri, 

btiria gora nabila orotarat sortitzak(260) dereitan(261) legiaz nai(262) 

ene esktidantzan iderenen(263). Mark-Antoni-ri Augustek egin zioan 

arrapostiaz bikudaran(264) zianian desafiatti ziolarik: "bere egitekoa 

xeden gaitzaren gatik herioaz khoi(265) baliz, liroala har(266) berze 

medio onestagorik lehen, eziez odoltsti errabiak esken tzereiona(267) 

har beliro(268) "Arrapostia(269) kobarde bazen ezpata-zaifien(270) 

ustiala, Ltir gtiziaren Enperadore izan zenarena zen ta desafioa aldiz 

ohekide baten besoetan hil zenarena. Egiazki ere, biderdira edo duela 

suerte hek ziradian Erruman mespretxti ezin handiagoan, orai bezala 

Espaifiian gtizian jende apalenen ta ankesgarrienen ofizioa. 

Egia dela hori diozti, bena ohoriak eskilima hek atztirka e'litiroela, 

lizatekelakoz(271) atzurkaria ahalkez ta zizendaz estalirik(272). Bena 

erradazti soldadoa etsaiari eztoana bere serjentak ezpadereio halabardaren 

zorrotza bizkarrian edo aitoren semia sorhoala dereielakoz ohoriak 

manhatzen, nor da bietarik manhiaren mithilena?(273) Bata doa, 

jagoitik mintzatti ezetare ikhusi eztianaren erhaitera, berzia aldiz elhe 

txar zonbaitez mendikatzera, dakialarik Erregiak zin, bere koronatzian 

egin diala, pharkamendtirik bizian ezteraiala emanen ta legian diela 

aztentti(274), beren jakilekila(275) diradiala gtiziak tirkhattirik izanen, 

hilak ere kheretetan(276) -btiriak ltirrian- herresta ziratekiala herrestattirik. 

Arren errelijionia dagoelarik berhez, erausten bazirade, bizirik 

edo hilik korda edo khereta biak desohore handienak dtittikezti. Ari 

ezpazirade desohore? Norenganik? Erregeren etsaien eretzian ikhara, 

tibelez ohoriak eroaiten dtitienen ganik; ardtira ere soldadoek dereielarik 

emaiten aitzinanda(277) halakoek edo sordeitsek(278) dieia(279) 

arrahefi zure ohorian akadoittiren(280) eztakielarik zertan dagoen 

berena(281 )? 

Dtigtin(282) jar, hen elhe txarrer ezkapi nahiz, ohore faltsiak zure 

anaia hitz txarragoen gatik erho-erazi ta ziradiala herriz kanpo ihesi. 

Zer dtikezti ira(p) aizirik? Ez berzerik, eziere bi deshore(sic) egiazko, 

ohore faltsiren gatik: lehena zure tidtirientzat dateke tirkhategia ta zure 

aurrhiden(283) des(o) horearenjakile; bigerrena kasti hetan dolti dialakoz 

hilak eragiten eztate batere zuretzat ta arrotz herrattirik, gizon 

erhaile fama belarrian, nolako diittiketzti honki jinak arrotz herrietan. 

Dtigtin, orainojar, hilak ziala ogen gtizia, bena erradazii ogen harek 

merexi ziana herioa? Nork eman dereizti zihauri(284) poteria eka- 

50

doi(285) izatez, non ikhasi dtizti eman dtiztin herioak diala puskatu 

etartti dtiztin batzigoa(286)? Errege beno gehiago ziradia? Esktidoia(287), 

bilhaken xtixentzia, iraifien mendekatzian, potere hori dialarik, 

eskietarik nahi deriozia(288) arrapatti ta harez errautsi? Jinkoa benD 

handiago ziradia? haren manhien mespretxatzeko(289). Etsaier bere 

herioa barkatti(290) dialarik, ztik hitz zonbaiti behar dtizia zure pare 

denaren biziaz doskaifitti(291)? Kristia bazirade "oratio dominicala" z 

zure Jinkoari galthatzen dereiozti hartan parka(sic) derezaztin zure 

iraifiak, ztik barkatzen dtittitztin iraindti ztitiener bezala, trtifatzen 

zirade arren harez edo desleal zirade haren eretzian, ta zure hitzemanaz 

burlatzen ziradialarik mendekatzeko, zure othoitziaz galtho dereiozti 

mendika dadin, mendikatti ziradian bezala, hala zure khorpitza desherritlirik, 

herrattirik, arinka eripettirik(292) zure izena tirkha erazirik, 

zure aurrhidiak desohoratlirik pakhatli(293) dtikezia franko txori-btirti 

athiaren onesbidia(294) kharioago ja derieztila(295) JINKOAK hilaren 

tidtirian norat nahi joan zitian, ezi loan eta iratzarrian lagtin dereizti ta 

meztigei dlikeztina berze mlindian. 

Oil Aitoren semia! delarik zure bizia sortzepenaz Erregiari ta 

Herriari zenapenattirik, ahalkia arakeiaren pare(296) den zure khorpitza 

kharrika gtizietan herresta edo zure izena tirkhategian, haifibeste 

bergontza erakus dezen batetan etziradia harritzen? Txaktirraren txanpak(297) 

galeraziten badereizti zentzia, gauza hetarik ihesi edo mespretxa? 

Elkhi edo egon e'lirokianari zer ezkonde(298) emanen zereio 

berezitaren hatsarrian(299) dena benD hoberik. Non dirade aurizka(300) 

lezarrate(n) faltsiak ta zankhopetan arima zeha leger, balore franko 

dtizti erakutsiren. 

51

Berezita III "Baloriaz" 

(233) 

(234) 

(235) 

(236) 

(237) 

(238) 

(239) 

(240) 

(241) 

(242) 

(243) 

(244) 

(245) 

(246) 

(247) 

(248) 

(249) 

(250) 

(251 ) 

(252) 

(253) 

(254) 

odeiak xilhatzen: orain odeiak xilatzen, odeiak zulatzen. 

Lehon, baita lehu ere. lehoin. 

behar dizatekina: dizatekina: orain Z. behar lizatekina, lizatekiana. 

lasdaki: lazdaki, harrigarriki, izugarriki (G.). 

jakiliak: jakile, lekuko. 

adelatzen: prestatzen. 

arategiaren lotsa: sarraskiaren bildura, hilketaren izua. 

borreroak aragiaren erosle: Arategi batean gertatzen denarekin 

alderatuz, "berdugoa" erostun. 

iraganik: igaranik, igarota. 

etsainaren: halaxe "n" batekin idazten du Egiategik etsai, "i" 

horrek daukan sudur-otsa gatik; beste leku batean tildea ipifiiko 

dio, "i" ari. 

erho: aditza iraganaldian, hil(du). 

erhaile: hiltzaile. 

akadoieren naga: legekekerien nazka, c. abominaci6n del pleitismo. 

zeliaren: zeruaren. 

diigiin soegin: dezagun begira. 

ohoria errabia halakoari honki zereionez: ohore errabia halakoari 

ongi (egin) zionez. 

oskiegiliak: oskiegileak, zapetaegileak. 

plaza ostandikian: leku famatuan (frantsesez se batte sur le pre). 

trebandiaren Larramendi): orain, Z. trebetarztinaren. 

ideki: Zuberotar askoren gisa, idoki, bezala erabiltzen duo 

ginhaurrek: geronek. 

gal ahal ginirokiana: gal genezakeana. 

52

(255) 

(256) 

(257) 

(258) 

(259) 

(260) 

(261) 

(262) 

(263) 

(264) 

(265) 

(266) 

(267) 

(268) 

(269) 

(270) 

(27 I) 

(272) 

(273) 

(274) 

(275) 

(276) 

(277) 

(278) 

(279) 

(280) 

(28 I) 

(282) 

(283) 

(284) 

gaiza: gauza. 

irandatzen: gorago iraindu idatzi du, orain Z. laido. 

mandatzen derit: orain, Z. manhatzen deit, agintzen dit. 

manhiala jalk: agindura atera, manura jalgi. 

jin bedi: etor bedi, betor. 

sortizak: jaiotzeak, sortzeak. 

dereitan: didan. 

nai: nau. 

ene eskundantzan iderenen: nere aIde idoroko. fr. prendre ma 

defense. 

biurdaran: itzulian; arrapostia biurdaran ihardokia. (bikurdaran 

kopiatua). 

herioa khoi: herio zale amorratua. 

liroala har: lezakeala har. 

esken tzereiona: eskaintzen zona. 

har beliro: har bai'lezake.· 

arrapostia: arrapostti, erantzuna. 

ezpata-zaifien: et. espadaccino, euskalduntua. 

atzurka e 'litiroela: ematea uka ez lezakeala. 

ahalkez eta zizendaz: lotsaz etafama galduaz. (zizenda: hinominia). 

manhiaren mithilena: aginduaren morroinena. sorhoala: ezpatari 

belardira. 

aztendu: ahaztu, orain Z. ahatze.? ala aztendu: atzeratu, gibe 

latu?.. 

jakilekila: lekukoekin. 

keretetan: c. en las cledas, fr. sur les claies. 

aitzinanda: aurrea. 

sordeitsek: txarrenek. (bearnes, sordeis, lat. sordes). 

dieia: duteia, al dute? 

arrahefi zure ohorian akadoituren: se juzganin, con cuidado, en 

su honor. 

herena; haiena. 

dugun: dezagun. 

aurrhiden: seniden. 

zihauri: zeroni. 

53

(285) 

(286) 

(287) 

(288) 

(289) 

(290) 

(291) 

(292) 

(293) 

(294) 

(295) 

(296) 

(297) 

. (298) 

(299) 

(300) 

ekadoi: akhadoi, epaile. 

etartii diiziin batzigoa: onhartu duzun paktua. 

Eskiidoia: justizia. 

deriozia: dakozia, ote diozu, al diozu? 

manhien: lainkoaren mandamentuak. 

barkatii: Egiategik beste leku batean barkhatii idazten du, baina, 

lehen eta orain erabiliena pharkatii izan da. 

doskaifitii (Larramendi?) doi eskaintu; c. disponer. 

eripeturik: (hiltzera kondenatua, Larr.). 

pakhatii: Z. erabiliena phakatii. 

onesbidia: karitatea. 

kharioago ja deriezii/a: kostatzenago zaizula, behintzat. 

arakeiaren: okelaren, okel zaharraren, orain Z. berhilkiaren. 

txanpak: saingak, zaunkak. 

ezkonde: aholkti, kontseilu Larramendi. 

berezitaren hatsarrian: kapituluaren haseran. 

aurizka: oinpetan erabili. 

54

BEREZITA IV 

Haurren azkontziaz(301) 

Gerthaldi(302) zonbaitez erakutsiren dtigti, heben, haurrak tinhtidetarik 

lehen eziere aita ametarik gizon perestti edo gaitz diradiala gertzen 

ta hazaroak(303) benD hazktirriak(304) diala oittiretan potere gehiago. 

Ezina .da odolai ardoilla(305) btirdtiinari dena, azkontzia nazaroari 

dena ta ekhia lantha gtizier dena. Alemanian kondairak(sic) dio oihanetan 

ihiztariek otsoekila larrapoka zabiltzan haurra hatzaman ziela ta 

Henrik Hessa-ko Margraf-ari zereiela eskentti; hirur urthe ztitian, jaten 

zian lagtinek hatzamanetarik, pikarrai zelakoz zen hen artian ohatzen. 

Otsoa bezain ohil(306) zen, ibileraziteko zankhoak hezitti bezain sarri, 

eskiak bizkarrian zereitzen estekatti, bere adintstienak benD zelakoz 

azkarrago hausten ztitian hortzez estekak, nahiz ezkapi(307); basa animalaren 

gisala erakusten zialarik bere tinhtidiek ziela otsotti. 

Ber libtirtiian dtigti ikhusten haur batek zialakoz ahardiak eznatti(308) 

lohitegietara inharaustera(309), ahatia hurilat(31O) igerikara 

bezala laister zabilala. Champaina-ko herrian 1734. urthian orozbat ihizlariek 

bost urthetako haur tirrtixa bat horer inhesi (3 11) tirxainxa(312) 

bezain laister haritz tiniak igain, zenian jendia htiillantti(313) zereion, 

oihier(314) marrakaz ztitian arrapostti, bata ztihainiala(315) igaiiiik 

bortxaz zian eraitzi; pikarrai(316) zelakoz zen bezala Chalon-ko jtiratier(317) 

eraman ta hek arropak eginik, serora konbentian zien ezarri; 

mintzo zen, bena elhe gtitik(sic) zakian. Ikhasi zianian bere kondairaren 

erraiteko doia(318), zioan, titzi ziela oihan(319) batetan haritz hirotian 

barnen 10. Biharamtinian nigarrez eta heiagoraz(320) agorttirik, gosez 

ere nekattirik, bizitzia nekez frtitti txarretan ziala ediren. Jenden lotsaz 

herots entztiten zianian, zela gordatzen borotxetan(321) edo ztihaiiietan, 

gogo honagoz gaiez(322) eziez egtinez zabilala, ihize suerte gtizietarik 

ziala hatzamaiten. 

Zathizka zoatzano arropak hotziala zela gogortti. Ihizia falta zereio- 

55

nian, arraifitztira zabilala ta bi huren artian igerika arraina ziala hatzamaiten. 

Hantik bi urtheren landan frantziako Erregifiaren ama Lorrenaratkoan 

hiri hartan igaraiten(323) zelarik, entztinik neskatilaren menttira, 

sororek erran zereiela kunbentiala heltti zen egtinian, ezkapa e'ladin 

leihoa ta bortha(324) ziela tinkatti, biharamtin goizian ziela heda ideren(325) 

zelaurian hanttirik eta htiillan hilik, bena leihoa zabaltti bezain 

sarri zela arrapiztti. Baratzeko paseia zianian gathiak bezala ztihaifiak 

trepatzen ztitiala. Eman zereiela lebraost(326) bat atzazktiliez ziala 

mementoan lahardekatti ta ausiki; geroztik zela emeki emeki mantsotti, 

zialarik megopia izigarria erakhusten. Erregifiak, sororek errekeita 

lezen ta mentsik(327) etztikiala haboro'zik(328) harez eztakigti bena 

franko da gerthaldi hau erakhusteko, lehen dela jt:ndia basatzen, eziez 

basa mantzotzen. 

Dtigtin oraifio berze bat Enperador batan, Caligula Seme,jende ezin 

hobenetarik sorthtirik, zonbat gizonak potere handian, gaitz zonbait 

egin diroian, dereikti(329) erakhtitsi. Bere aitak, nahiz zadin gizon borthitza(330) 

ta lan gtizien btirtizagi, zereioan eman tinhtide emazte bizardtin 

bat, gizonari emazteari beno tidtiriago zena ta jaigtira(33l) gtiziak 

bazakiana, soldadoak bezain honki harmak ztitian maniatzen, zaldtinik 

etzen hobeki zianik zaldia zikatzen(332). Emazte halakoak eznattirik(333) 

Caligtila, ltirrak ekharri dian gizon gaistoena gerthti da izan. 

Balauke sortzepenaz gaiztokeriaren azia liikian, bena gerthaldi ja erranetarik, 

dtidarik ezta ziala eznetik hartti bere (i)zadia, ltirretik lanthak 

diana. 

Noizpait zen,jende noblia oraikoa beno baliosago, aita-amer estekatiago, 

atirrhider maithiago, ohoriari lealago. Zeren? Zeren eta amek 

beitztitien beren hatirriak eznatzen ta bizia tikhen zien ber odoletik 

beitzien hazktirriak haurrian, dtida bagerik nazaroa dti osoki khanbiatzen; 

khanbioa milatan ikhtisirik gaude. Ahtintza bere khastaz net 

mantso dena haurren tinhtide(334) bada, haurra net sano handitzen da, 

bena gizon jauzkari ta kosko arhin(335) gertzen da, halako dialakoz 

tikhen tinhtidia, hainbeste(sic) broben landan nork tikha liro arren, 

nolako den tinhtidia, halako datekiala haren ezne: semia. Hazkurriak 

hala haurraren sorthiza osoki khanbiattirik, berritti beharrek ta langiliaren 

animez aitoren semiarena egin, azkuntze handia baizik obra egin 

eztaite (336) ta faltarik balin bada obran, langiliren arima dago aitoren 

semiaren khorpitzian, hantik ardtira apalkeria handirik sortzen. 

Zeren ezttitien Erregifiek tinhtidiak anderetarik hartzen? Zeren aitoren 

semek ezttitien tinhtidiak hobeki haitatzen? Zeren, ditian bezaifi 

56

sarri sorthii kanporat igorraiten? Zeren etxen iinhiidia begiratzen dithian 

diradiano, aita amen errekeitziaz ikhas dezan haurrak, nor den eta 

zer egin behar dian? Gaiza hen khinperrek naie harritzen. 

Nago ere izitiirik haurrak eztiradian etxerat deithzen berak ibilten 

diranian baizik, bihotzetik behar zekienian haurrari khentii ezniaren 

khozia zereio aita iinhiitsiiaren ofizioko thermaifiiak sartzen: marinearen 

etxian izan bada esnatii, arnegii dirateke segiiro diitian hitz lehenak 

erranen. Kastatik dela hora ihiztari diozii, bai, nik aldiz egia handiagoa 

dena, amak bere hiimia bereki ihiztara eramaiten badii, azkontza bagetarik 

hor hona dela gerthiiren ta artzaiiihorik eztela azkontziarekila 

batian halako eztatekiana, bena diida bagetarik lehena hobe datekiala. 

Lorrenan ikhiisi diigii zonbat kastak dian potere jendian: aitoren 

seme batek igorri zian iirhiin seme berri sorthia. Unhiidiak ikhusirik 

beria benD azkarrago zela beretzat zian begiratii ta beria triikiiz aitoren 

semiari eraman. Biak handitzen zirelarik ziradian banaite beren aitiiretan 

(ohiduretan). Aitoren semiaren-enian zenak deusere ikhasi etzian 

nahi, jakite giizier arrabuhin, jende giizier antzater, lagiineki panpakari 

zen; azkenekoz soldadotiirik harmadatik hetzurri ta khordala eripetii 

zen. Haren ezne anaia aldiz etxeko lan giizietan eskia zian ezarten, bena 

alirrhiden eretzian handios, akointarik batere berzekila biirgian, bere 

eginbidian mantso, manhier ohit. Unhiidia ama izena ziana eritiirik, 

albodian zian bere erretorari, ohoiikeria kanbio haurretan egin ziana, 

jakilen aitzinian aithortli ta izenak zlitiala bier khanbiatii; hartakoz ere 

bi iinhiide anaia hen artian auzi handia zen sorthii, zianian laborari 

semiak bakiaren gatik barkhamena alkanzatii, nola akabi den auzia 

eztakigii. 

Gerthaldi hartarik ageri da jenden artian banaite handia badela, 

langile kastatik delakoz aitoren seme nekezago gertzen eziez kasta 

nobletik langilia ta sorthiza bethi tieso bere ziizenetan dagoela, hantik 

broba bata ta berzia beren akliiretarik(?) kanpo diradianian bizi gizon 

diafratiak(?) direla, hantik ere aitoren semiari abisa haiirzaroako plegiak 

diradiala nekez barratzen ta hartakoz bere sorthzepenari doi diradianak 

goizik behar zereitzola eman. Aitatik diitian gerthaldiek diitii 

lehenago hartiiren eziez errejentaren erranetarik, hala eginez diigii 

ikhiisten etxiak bere izen ederretan xiitik egoiten gizon handirik hetarik 

jalkiten, ta hen akabaillek dolii handirik eragiten. 

Andere bat, ja haur egiitzian(egiikian?) eztii adiskiderik, iinhiidia 

eskentiiren eztereioanik ta ardiira txarrenak diike legoitza, hantik haurraren 

lehen hazkiirria gaisto ta osagarria mehe: iinhiidiak dian dithiak 

handi, moskoak liize, larriak ta hortzak xiiri nahi diigli; bena arrankiira 

57

handiagoari, gogo ezttigti emaiten dena jakitez heia emazte xtihtirra 

htigtin dianez, ardoari khoi eztenez ta errazitala, himor gaitzala ere 

enjogi eztenez; ezi hatirrak dtike odola halako, haurraren khoi bada 

orozbat. 

Unhtidiren landan da amaia haitoan ber nautsila galtho diano, dian 

bihotza hon, megopia ezti ta eskia latz, dezan batetan haurrak, dian 

amorio ta beldtir haren erranetzaz, harek dereio Jinkoarenak erakhtitsiren; 

ohe mardorik ezetare hazktirri gozatstirik ezte:reio, bena landarien 

gisala dereio emanen. 

Emaztetarik gizonetara denian mithilkoa igaranen, hetarik dti aitoren 

egiazko eginbidia jakinen. Berthtide gtizietarik jakintze gtizietan 

herriaren amorian errelijionian berze jenden mirailla behar diala izan, ta 

delakoz bere sorthzepenaz ta aberatstarztinezjenden lehendanik potheria 

dereiodala behardtinentzat Jinkoak eman dereiioala dti eraktitsiren. 

Aitoren seme gaztia bizarra agertti etzereioana erran daite(ke) 

mtindti handiak dian lerradtiretan ta lagtin xtihtir bat ezpadereitze lezila 

xtixen doatzan bideskak erakhtisten, larrtittiren da titsia bazala. Ltirra 

gerthaldi halakoz dago estalirik. Sobera ordtiz biirtizagitti bada balaketzaz 

ta laidorez hordittirik, sarri bidagi edo tirano dateke etxen. 

Kanpoan aldiz leho kadenak hatitse diitianaren pare dabila, ordian diot: 

aitoren semiari adio ta trtikaderari honki jina. 

58

Berezita IV "Haurren azkontziaz" 

(301) 

(302) 

(303) 

(304) 

(305) 

(306) 

(307) 

(308) 

(309) 

(310) 

(311) 

(312) 

(313) 

(314) 

(315) 

(316) 

(317) 

(318) 

(319) 

(320) 

(321) 

(322) 

(323) 

(324) 

azkontzia: hazkuntza. 

gerthaldi: adibide, atsenplu. 

hazaroa: c. complexion, arraza ta etxekoen gandik hartua. 

hazkiiriak: jan edanak, baita hazkiirriak ere. 

ardoilla: orain Z.erdoilla. 

ohil: arpegi basati. 

nahiz ezkapi: ezkapatu nahiz, ihes egin nahiz. 

eznatii: esnea eman. 

inharaustera: orain Z. ihaustera, lokatzean, lohian itzulipurdikatzera. 

ahatia hurilat: ahatea urera. 

inhesi: Egiategik "n" bat jartzen du, "i" aren sudur-otsa adierazteko. 

iirxaintxa: "urrak zaintzen" dituen katagorria. 

hiiillantil: urbildu, Basabtirtiko itxurapean erabiltzen duen kasu 

bakarra, bestelan huillentil (ikus urranj urren). 

oihier: oihuei, deiadarrei. 

zuhainiala: baita ziihaintziala, zuhaitzera, arbolara. 

pikarrai: bilusik, narrugorrian. 

jiiratier: juraduei, zinegotziei. 

doia: nahikoa, c. suficiente. 

oihan: baso. 

heiagoraz: deiadar handiak eginaz. 

borotxetan: arkaitzetan, arroketan. 

gaiez: gauez. 

iragaiten: iragiaten, igaroten. 

bortha: atea. 

59

(325) 

(326) 

(327) 

(328) 

(329) 

(330) 

(331) 

(332) 

(333) 

(334) 

(335) 

(336) 

heda ideren: orain Z. hedaillo ediren, hedatua arkitu. 

lebraost: erbi- hiime, erbikume. 

mentsik: faltarik (bearnes ments.). 

haboro 'zik: ezik, gehiago ezik, c. no mas. 

dereikii erakhutsi: orain Z. deikii erakutsi, digu erakutsi. 

gizon borthitza: c. hombre violento. 

jaigiira: zaletasun jaiotzezkoa, c. afici6n primitiva. 

zaldia zikatzen: orain Z. zamaria erabilten. 

eznatiirik: esne emanik, mamaerazirik, edoskierazirik. 

iinhiide: esnatzen duen ham zaina. 

jauzkari ta kosko arhin: saltokari ta kasko arin. 

egin eztaite: egin ez diteke, ez diteke egin zuzenago. 

60

BEREZITA V 

Irritsaz 

Handi izan nahia da aitoren semiaren eritarzlin sorthizkaia(337) ta 

nahiari, ahalaz ez neurtuz edo ez izartliz haren galtzepena. Bere jauregian 

lizatekelarik jaun handia behardliner, mothaldi(338), bardinen 

adiskide, bere menpekoen(339) estalpe(340) ta guzien maithagarri, bere 

irritsaz errerik doatzande(341) hek urthukirik(342) khortiala doa 10 

teki(343) jartera; likhen dliglin errege hobenenak zioan aitoren seme 

hamar mila arrandadiinak, ezagiitzen enaianak, ez etare axofik, zorthia 

nik benD hobe dii. Alabadere doa khortiala ta itxaso hartan marinera 

bezala itxasorratz bagerik dabila ta lehen ezi kamerzain bateki beitiike(344) 

ezagiitzia egin, ehiin siige diitiike ireitsi. 

Han diitii hainbeste biiriizagi edirenen non bere egarriak betereio(345) 

egiteko adelatiiren(346). Arrathii khoziitia(347) bezala da ibifiren 

ithotii ezteno, delarik mithil bati apaltzen, biiriizagiari nahiz mintzatii, 

igaran diike berrehiin oren txoko batetan beha, baten ohoria 

eztiano iikhen diitii igaranen; ikhusiren diigii dateke lehen arrapostia, 

zonbait asteren landan eztiit iitsarterik iikhen bigerrena, hantik ber 

denboraren linglirlinetan - zure egitekoa ezta eraskirik bage hirurgerren 

arrapostia; azkena aldiz(348) dolu dereit egin eztaitelakoz (349). 

Zure egitekoari berze hanitzer ere so egiten eztlike, bena beriak eztlitiala 

ahatze ni berme(350). Hantik aitoren semia doa berze bortha baten 

trlikara(35 I), ber ofizioaren(352) egitera ta bere begitharte(353) berriaren 

deberaren(354) pakhatzera. Orotan arrotz, auher(355) guziak hari 

soz, algarri galtho zertara dabilan dirade arranklira handian(356). Pelegriek 

bezala eglinkal egongia berritzen dli(357). Behar aldizkal borthazaifia(358) 

balakatli(359) faboredlinak laglintli, mithil bati eskia e 

man(360), adiskidiari gorde, lirhatsak etsaiareki esterrazi(36I) ta eglinkal 

liztarberri bat lepoan jarri. Khortezaifi bati galtho egin zereioan 

behin, nola khortian zen zahartli, egiinkal eskernio franko iikhenez ta 

her esker eskiipotak(362) eginez. 

61

Ezta mtindian ofiziorik khortezaifiarena bezain, ohoriari kharatzagorik. 

Alkantzatzen badti behin galthoa, ehtinetan egina bi mila gtir 

khosta zereioana, hogei mithilen mithil dago. Igurikiari(363) dagoeno 

loth, otsoaren beharritik(364) alanoak bezala, azkenekoz dti zathia ta 

arimala da ezkapatzen. Frairiak dti eskelegoaz boto egiten, denian bere 

bapildian(365) sartzen ta janzkaia(366) hartzen; khortezaifia aldiz aberats 

da sartzen, eskeletzen deno zereitze mesperetxiak athetzen(367) 

Zerbait hatzaman badti, eztateke gasttitti (jan k.) dianaren ehtinetarik 

bata. Deusere aldiz ezpadti alkantzatti titztiltzen da bere jauregiala 

zorthti honari bihtirttirik lepoa eskelen pare izaitera(368). 

Ordian, bena berant, dti aithorttiren khorteko bizitzia eztela bizitze, 

bena bai garbai otsandikia(369) jende gtizier ageri dena; eztiradiala 

khortezaifiak gizon biziak bena bizirik ehortziak(370),jeloskeriak dtitialakoz 

egtinkal erhaiten(371) Khortia da egiazki azartiaren, min(d)tiriaren 

ta htimiltaztinen egongia(372), Jinkoari eskent litirokianak, mereximentu 

gehiago berze munduan luke, eziere fraile zoifi nahi denak; 

bena hen gatik harat eztoa ta balaki haren aiduru dagoetzala, bere 

jauregian egon laiteke bere handitarztin egiazkoan hiltzera. 

Han handiagorik eztialarik bazterretan khorte·ko ta khortezaifien 

nautziarik (373) e'ltike inhuren manhti(374) egile e'lizateke oroer ere 

aldiz emaile. Erregia beno, bere denboraz btirtizagiago, ohiaren ta 

mahaifiaren thenorietzaz nausi. Egtindano khortezaifiek izan eztizenak, 

han hek elhorrien artean diradiano, ltike ltirrak dian lili ederrenak; 

bilzuran ari diradiano ere khek borretikatzen Khortezaifiak aitoren 

semiak aldiz bere honki eginetzaz libro famak here hegaletan(375) 

ekhar, ezi die honki eginik berthtidia arimal basaenen mardotzez 

bihotza(376), salbti khortian, han tihaitz(377) harriak benD gogorrago 

dirade. Zer nahi egin deikeztin zerbtitztigeia, ezpada ageri gtiziak 

ahatze(378) dirade. Androdus-ek elhorria aztaparretik lehoari idekirik, 

ezagtitzia haifi zen arimal hartan handi nun(sic) Errumako kharriketan 

axuriak(379) artzaifia bezala jarrekiten(380) beitzian, bere honkiegilia, 

arrano bat ere gazterik hazirik, ikhusi zianian bere andere btirtizagisa 

hilik(38l) erretzera eramaiten ta egtirretan jarten (denbora hartako 

usantzan), stiia piztti bezain sarri hegaltaz(382) garretan zen sarthti ta 

haren hautsak andrearenekila ziradian nahasi. 

Ezagutzia delakoz eznez ta eztiz egina(383), khortetan ezta laket. 

Esker beltzak aldiz hainbeste (hainberze k.) plaga zeltitik ltirriala jinerazi 

dtitiana, dago oraifio Khortian osorik. Norbaitek erran dti hareki 

hiltzen zena herio galostiagorik (384) tikhen e'liroiala ta thonba hartan 

alabadere ardtira jaun handiak dirade ehortzten. 

62

Zorthizak gizon gUziak ber moldizkidian(385) dUtU egin, sortzepenean 

dirateke gUziak bardin, herioan dUtU harek zehatzen zeta ta ilhe 

brustoa(385); bena soegiten bada gaizen UdUri da, gizonetik gizoniala 

banaitia dela handiago. eziez gizonetik aberiala, hainbeste eskele sortzen 

delarik eskelegei zU aitoren semia?, Diadumenianus bezala khoroa 

belarrian sorthUrik eta etzirade askitU zure zorthU honaz. Nontik ta nola 

sordeitztUren dUzUn, gaiez ta egUnez, dUzU arima eskerniatzen. (387) 

Bena diozU aberats niz, aitoren seme ere seifialatia ta ene jauregian 

ehortzirik nago khortian behar nintzatekiano. Zer! hemen gUziek 

dereitzielarik behar gUziak eskentzen, zUtielarikjende gUziak errespetUz 

akogatzen(388), dUzUlarik zure Khortia etxen, zure bUria gUtitzera ta 

deusetaratzera zUnUkia errabia, ta zure borhondate gUziak dUtUziano 

egiten berzerenen mithil(389) izan nahia. Ikar-aren(390) erhokeria 

jarraiki nahi zUnUkia, ta sobera igaifi nahiz erortiaz ez axolik? 

Oh! aitoren semia, zorthiak franko honki egin dereizU(391 ) haboroenaz 

zitian paira, berze egarririk, eziez honki egitia zU bezalakoer 

etzereizU konbeni tieso ziradiano, egin ahal zinioari zitianari(392) ta 

zure balioari eztate zU beno handiagorik, zure pareren artian zirateke 

lehena, menpekoen eretzian errege, eskelen ta behardUnen aita, errege 

hobenen leifiuargi da Erregegoa argitzen diana ta aitoren seme hUskaldUnari 

doi dena.(393) 

63

Berezita V "Irritsaz" 

(337) sorthizkaia: sortzeak, jaiotzeak emana, c. natural. 

(338) behardiiner, mothaldi: behardunei, klaseko bardinen.... 

(339) menpekoen: fr. subordonne (bemenkoen, kopiatzailearen okerra). 

(340) estalpe: aterbe, c. protecci6n moral axolbe. (estalpar, kopiatzaileak). 

(341) irritsaz errerik. doatzande hek.. ambizioaz errea, dohain ta ontasun, 

hek... 

(342) urthukirik: orain Z. urtikirik ere darabilagu, jaurtiki esateko. 

(botatu guretzat, toki aukeratu bati buruz aurtikitzea da.). 

(343) kortiala doa lotekijartera: Kortera doa esklabo jartzera; hau da 

garaiko aitunen semeen akats larriena, eta horrek estamendu 

horri bere indar guztia galeraziko dio, baita probintziak ahulduko 

ere. Hemen Egiategik garbiikusten du eta aurreko berezitan 

zion bezala aberastu berriak, burgesia poterea hartzera 

doatza, diruaren erreinua ekarriz, urrunago ezkontzaz esango 

duen bezala. 

(344) kamerzaifi bateki beitiike: gelazain batekin baitu izango. 

(345) egarriak betereio: (irritsaren) egarriak baitio. 

(346) egiteko adelatiiren: negozio preparatuko. 

(347) Arrathu khoziitia: Arratoin eden hartua. 

(348) aldiz: berriz. 

(349) dolii dereit egin eztaitelakoz: pena ematen dit ezin egina baita. 

Idazleak azpimarrarazia. 

(350) beriak eztiitiala ahatze: bereak ahaztu ezdituela. 

(351) berze bortha baten triikara: orain Z. besle bortha batetara 

aldika. 

(352) ber ofizioaren: ofizio beraren, berdinaren. 

64

(353) 

(354) 

(355) 

(356) 

(357) 

(358) 

(359) 

(360) 

(361 ) 

(362) 

(363) 

(364) 

(365) 

(366) 

(367) 

(368) 

(369) 

(370) 

(371) 

(372) 

(373) 

(374) 

(375) 

(376) 

(377) 

(378) 

(379) 

(380) 

(381 ) 

begitharte: aurpegi. 

deberaren pakhatzera: gaztelania kutsuarekin, pagar deberes, 

orain Z. eginbidearen emaitera. 

auher: alper. 

arrankiira handian: kezka handian. 

pelegriek bezala egiinkal egongia berritzen dii: peregnnuen 

moduan egunero bizilekua berritzen duo 

behar aldizkal borthazaifia: behar du aldi guziz atezaia. 

balakatii: lausengatu, zuritu. 

mithil bati eskia eman: morroin bati eskua eman. 

iirrhatsak etsaiareki esterrazi: pausuak etsaiarekin gorde, izkutu. 

her esker eskiipotak eginez: haiei esker eskumui'iak eginaz. 

Igurikiari: zain egoteari, itxadoteari. 

beharritik: belarritik. 

bapildian: bapilde (Larramendi), komentuan, fraidetegian. 

janzkaia: (Larramendi?) fraide jantzia. 

athetzen: metatzen. 

izaitera: (L.), Z. izatera. 

garbai otsandikia: (Larramendi), orain Z. uhure arragreta, ohorearen 

garbaia. 

ehortziak: lurperatuak. 

jeloskeriak... erhaiten: zeloek... hiltzen. 

hiimiltaziinen egongia apaltasunen bizi lekua. 

nautziarik:trufarik, burlarik; beharbada nautsiarik irakur liteke. 

inhuren manhii: ii'ioren agindu, "i" sudur otsa "n" batekin idatzia. 

bilzuran ari diradiano ere khek borreukatzen: korte egiten ari 

diradeano ere keek tormentatzen. 

mardotzeko bihotza: bihotza malgutzeko. 

iihaitz: urgaitza, menditik saltoka jauzten dena, C. torrente. 

ahatze: ahaztu. 

axuriak: arkumeak. 

Jerraikiten: orain Z. jarraikitzen;jerraikitzen,jerraikiten. Jarrekiten: 

aldatzailearen hutsa? 

biiriizagisa hilik: (hemen, Zuberoan asko erabiltzen den emeatzizkia 

-sa,-tsaj, buruzagi anderea. 

65

(382) piztii bezain sarri hegaltaz: biztu bezain laister heganes. 

(383) Ezagiitzia delakoz eznez ta eztiz egina: Esker ona delakotz esnez 

ta eztiz egina. 

(384) galostiagorik:, Z. Khariogarik, garestiagorik. 

(385) moldizkidian: moldean. 

(386) ilhe brustoa: artile latza. 

(387) arima eskerniatzen: arima sofrierazten, pairarazten. 

(388) errespetiiz akogatzen: begirunez atsekabetzen, errespetuz aflijitzen. 

(389) berzerenen mithil: bestenen morroin. 

(390) Ikar-aren. Ikaros-en ipuifiak dio aitarekin presondegitik igesi 

egin nahi izan zuela, lumak ezkoz loturik hegoak eginaz, baina 

Ikaros semea eguzkiari hurbilegituz ezkoa hurtu eta itsasoan 

amildu zen orain Ikarosugartea dago lekuko. 

(391) honki egin dereizii: ongi egin dizu. 

(392) egin ahal zinioari zitianari: egin zenezakeari, zituenari. 

(393) aitoren seme hiiskaldiinari doi dena:euskaldun nobleari komeni 

dena (hiiskaldiin "h" batekin, orain Santa Grazin bezala eta 

lehen Etxepare-ren legera.). 

66

BEREZITA VI 

Gerthaldien indartarzilnaz. (394) 

Gaiza(395) giizietan hon edo gaitzetan da, haboroetan, gerthaldia 

langile. Norat nahi iitziil nadin, zientzat, aitoren semiak diit Eginbidiaren 

herexak(396) ohoriaren akhiiletak(397) ta berthiidiaren obrak edireiten. 

Zien gerthaldietan. Bai handienen gerthaldietan honkiren edo 

gaitzarentzat, bath'(398) ahal daitekenetarik da, diida bagerik arrapagoena; 

hortakoz, ere Paganek hainbeste Jinko eginik nola beitirade 

bizio miindian, gaitzak her ziitien dagokitzen, giitiago itxusi ager laitian. 

Hala(sic) sortizaren bizioak jinko faltsien gerthaldietzaz arrimatiirik 

zabiltzan laisterka biiriiz behera iirrhezko itxura(399) begietan. 

Hala adulteroa belhariko(400) Jupiteren Eretzian, haren altharian 

zian pizten bere amorio ganiistarra(40 I) zialarik laidatzen Zezenaren, 

Belxarraren(402) ta Arranoaren Ekantzan(403) ziitialakoz neskatilak 

enganatii, ta berak gizonarenian orozbat egin zialakoz, esker ta obertak(404) 

eskeintzen zereitzoen.(405). 

Jinko faltsii hek(406) hil dirade, hilgei ziradialakoz hen obrak; bena 

obrarik ezpeilizateke, gerthaldirik ezpaliz, jendiak dii jaun handier so 

egiten(407) ta hetarik hartzen gaitzak lehen eziez eta honak. Izar thiirbiitsiek 

die iilhiina hen ageriak dian bezala Liirra argitzen. Orozbat 

ziradie Jaun aitoren semiak zien aiziak du, goratzen ta beheratzen 

jendiaren itsaso bagak, haren bihotza da liir-biiztan zuriz(408) nahi 

diiziin iidiiria har diroana. Fier dago tinko, iintza bezala(409) thorriari, 

fier gerthaldiek Legen indarra hen eretzian die hartzen eta hek jendia 

khoziitzen. Hantik askotii(410) beharra, detzen handiak bizioak gorda, 

direlakoz hen gaitzkurdietzaz berme ta delakoz gaizkiegiliaren mehatxia(411) 

flakii. 

Ezi bizioak doanian aitzina, ta berthiidia gibel egoiten, jende gaztia 

doa laister Lehenari, zaharra aldiz jarraikiz azkenari. Hala, batak ber- 

67

--I 

ziaren lekhian jarririk, die azkenekoz gordatzen ta honestarztinaren 

Legiak erroetarik adheratzen; desadura halakoa, handien ganik(412) 

heltti baliz, altharian jarridukien(413) bi mila oberta errusigarri lizatekeana 

dtittikielakoz beren gerthaldi gaitzetzaz obratti hala. 

Urthekal dtigti ikhusten, egin izan dena berriz egin daitekiala ta 

Legautsiak(414) gerthaldiez diradiala arrapizten; orozbat berthtidiak 

diradianian herrian hetara Jaun handiak enjogi(415) ezijendiaren ustia 

da noblezian dagoela jakintze(416) gtizia ta gaitzik balin baliz egiten 

dtitianetan, egin e'litirokiela(417) hitzaldi hartarik da ari Jaunaren tirtidiala(sic) 

jentia ta aita bezala semia, hantik ere Errelijionaren akitzia(418) 

mtindtiko gaitzik handiena dena. 

Jendiaren begiak bere jaunaren obretan dirade, Argusarenak(419) 

gtitiago benD haborik(420) dti ezarriren hetan: flakti badti indarra ohoifiarentzat(421) 

dtidarik ezta eginen dereiela ebatsien(422) detxema ta 

primezia lealki pakatzen; dohaifietzaz khoi bada, bi eskiez hartzen 

dtitiala. Aharren(423) ta auzien xtixentzian inkari baizik eztiala ta bethi 

azken emanliari(424) doala ztizena, hitzemanak ere, batetan diala htitsa, 

bena anguru(sic) batek bezain jagoski(425) diala Jinkoa othoitzen. 

Esker beltza da jendian den arraoena(426) zeliari ere htigtiingiena, 

dialakoz borthitzaren Legiak irkaizten(427). Ezkiribti Saintiak dio 

haren kastigoa pare datekiala(428): Jeloskeriarenari bere zitharian(429) 

zointan ezpeita oliorik, ezetare insentsik ixurten eta eztatekiala tirrikalmendiaren 

oliorik minkaitzen eztigei(i)k, ezetare othoitzen inzentsik 

Jinkoaren Errazitearen(430) emaztegei(i)k. Eztate(431) dtirtinda ekhaitz 

ta mendekin baizik, deuserek eztielarik bizio htigUngarri hek, harek 

beno, gizona desohoratzen deuserek ere eztti aitaren semia J inkoaren ta 

jendiaren eretzian bere gradotik itxuskiago eroreraziten; jende apalenetara 

zideperattirik(432) dtitti gerthaldiaz hek basa arima bat benD sordeitzten(433) 

ta hantik heltzen den gaitzaz dago berme.(434). 

Nabukodonozorek khoroa izarren pare ziana, Jinkoaren mandhtiz 

esker beltzaren gatik aberettirik, kabaleki bazkala zebilan. Balthazar'ek 

apairiaren gozomenian zian paretian, eskti batek ziala hareI1 akadoi 

espantagarria ezkiribtiz jarten, ikhusi. Herode sarriez janik, Antiochus 

bizirik hirottirik. Absalon ztihain bati zintzilika. Aman tirkhattirik. 

Neron bere esktitik hilik. Alexandre ardoan ithorik. Valerian Enperadorgoatik 

eskabelattirik. Bayazet kaiolan. Anastasa ekhaitzak jorik. 

Julian Apostata eskti ikhusezinez bere harmadaren erdian hilik. Meskabti 

hek gtiziak eskerbeltzaren gerthaldien gatik harrigarri diradianak, 

dielakoz mtindti hontan desohore ta berzian kastigti. 

68

Honki eginari zor zereio ordaria, diharti perestatiari den bezala 

pakia, bi zor hek xahatti ezttitianak ohoin ta ganberotar da hiltzen 

Aitoren seme badira zer fama! zer gerthaldia! Ta zer erran berze bizio, 

ltir gtiziari htigtin denaz, esker beltzaren ahizpa bera -denaz bethi 

harzale, sektilan emaile-holakoarimaren.dianarenerrelijionia.ptitzti 

bat betha eztaitekina dti egarria, deuserez itho e'laitekiana, begiz ikhusten 

dtitian gtiziak jaten dtitianak ta jatiareki mengoa zereiolarik emendatzen, 

sabela betherik, gosiak lehereraziten diana ta arrapatzian 

bomitzera, ifernurat doana. Nola deithtiren dtizie bidtitzen halakoa; 

zizaifia, zekeifia, eskenaia, irritsa, zekintarztina edo ltiktirgoa ezi haifibeste 

izen dtitian nola maredikti ta gaitzkotsti ber athian beittitti. Zer 

ahalkia holako Kristianaren lagtin izaitia! (sic) Zer aitoren seme halako 

gerthaldia! Zer bizitzia loan bekanki, gerlan iratzarria, sektilan bakian. 

Irapaiz txar baten gatik ehtin ohartze kharatzik, onza eztiren (ordez?) 

mila libera behatztin. Barneko bilhakak bethi arra hasten ta bethi honkeriak 

jauspetzia garhaitzen. 

O! zti aitoren seme, zitiala jar peregriaren pare, bethi zti baizik 

ezttiztila, goga bethi zti baizik, zure eztela, dtiztinarenaz gozamena 

baizik ezttiztila, ltirrian ja peregrin gisala izaitia ta zelian (zeruan) aizo 

dela zure egarria; santti batek dioana ta han dagoela, berthtide egiazkoa. 

Aberats ezpazirade, hanbat hobe, zure berthtidia dateke agerriago. Zure 

honki eginak aberatsarena beno dateke baliosago; haren soberania baizik 

eztialakoz emaiten, aldiz ztik beharraz zirade pairatzen. 

Egiazko noblezia da animaren xtixentarztina, berzer egin zihauri 

nahi ztintikiana(434 a), ez egin zuri etztintikiana, dirade sortizaren 

legiak, ta zeltiko ztirtibietarik bata, Jinkoa, diharian diana, Jinkorik 

bage hilen dela gaitztirran dago eta zorthti honari aldiz fida eztena, 

gaitzaz ezta lotsa. Deusere ezttigti mtindian titzi behar ezttigtinik ta 

ardtira merezi eztianari doana; gaizki ere bildia bada, eskietan segtiro 

hurttiren zereioana, berzeren gaiza arra titztil(434 b), zorrak pakha ta 

gerthaldi hoik emanik bihotztoiki ta kristianki agurrak botzki(434 c) 

mtindiari erraitian, dago seme htiskaldtinaren hiltzia, herio ere ederrena. 

69

Berezita VI "Gerthaldien indartarzlinaz" 

(394) gerthaldien indartarziinaz: adibideen indarraz. 

(395) gaiza: gauza. 

(396) eginbidiaren herexak: eginbidearen aztarnak. 

(397) ohoriaren akhiiletak: ohorearen akuluak. 

(398) bath u:bathii aditza irrealean, bi/du. (Zerbait bathli: zerbait bildu 

Norbait bathli: norbait topatu.) 

(399) itxura: litxlira Z. 

(400) belhariko: belauniko, haren meneko. 

(401) ganiistarra: (Larr) lurtarra. 

(402) beltzargaren: zisnearen. Hegazti hunen sinbolika ez zaio Egiategiri 

nabarmentzen. (beltxarraren. kopiatua). 

(403) ekantzan: itxurapean, "avatar" itxuran. fr. sous la forme de. 

(404) obertak: eskaintzak. 

(405) zeritzoen: zizkioten. 

(406) Jinkofaltsii hek hi! dirade. (Galdera bat egin dezakegu aurretik, 

bizi ote ziren? zergatik faltsu ziren.?) 

(407) so egiten: begiratzen. 

(408) liir biiztan-zuriz: bustin lur zuriz, portzelana egiteko lurrez. 

(409) iintza: c. hiedra. huntza. 

(410) askotii beharra: nahikotu, askitu beharra. 

(411) mehatxia: mehatxua, c. amenaza. gaitzkurdietzaz. 

(412) desadura halakoa handien ganik: nahaskeria halakoa handien 

gandik. 

(413) jarridukien: jarri edukien. 

(414) legautsiak: gaizki egina legearen aldetik, c. delito, crimen. 

(415) enjogi: emana, orain ere Z. erabilia, c. tendencioso fr. enclin. 

(416) jakintze: jakintza. 

70

(417) 

(418) 

(419) 

(420) 

(421) 

(422) 

(423) 

(424) 

(425) 

(426) 

(427) 

(428) 

(429) 

(431) 

(432) 

(433) 

(434) 

e 'litiriokie/a: ez litzaketela. 

akitzia: akitii aditza, nekatu, baina hemen c. debilitar, ahuldu. 

Argus -ek omen zituen begi zorrotzak. 

haborik: gehiagorik. 

uhufiarentako: orain Z. uhufiatentako, lapurrarentzat. 

ebatsien: lapurtuen. 

Aharren: asarren. 

emanliari: (itxura bitxian), orain Z. emailiari, emaileari. 

jagoski: (Z. zaha.) artoski. 

arroena: arraroena, gutiena. 

irkaizten: burlatzen. (iraizten, dio aldatzaileak). 

datekia/a: izango dela. (geroaldian). 

zitharian: bere olio-ontzian. (aid. latin cisterna, beam. dtre. 

ontzi). 

(430) Jinkoaren Errazitearen: jainkoaren asarrearen, Jinkoa(re)n 

khexia(Z). 

Eztate: (geroaldia) esta izanen, ezta izango. 

zideperatiirik: proletarturik, bilaundurik. 

sordeitzten: txarragotzen, gaizkiagotzen. 

hantik he/tzen den gaitzaz dago berme: handik irixten den gaitzaz 

dago berme (ikus erdi-aroan, Nafarroako foru orokorrean, 

gaitzaz berme, esaldia). 

(434 a) zihauri nahi ziiniikiana: zeroni nahi zenukeana. 

(430 b) berzeren gaiza arra iitzii/: besteren gauza berriz itzul. 

(430 c) agurrak botzki. agurak pozik. 

71

BEREZITA VII 

Aitiiretzaz (435) 

(436) Arkanbela zaharrak dio "Ezegokia Jinkoaren palaziotik akhazattirik 

jin zela liirrialat egongiaren egitera. Bere iiriidia nahiz eragin 

erran zereioela pintaririk etzela hari atrebitiiren zenik, zelakoz behin 

handi, gero txipi, behin lodi gero mehe, behin lerden gero makhiir behin 

xuri gero beltz; azkenekoz bethi hegaltaz ta jagoitik(437) geldirik. Alabadere 

denborari mintza ladin, langile handia zela ta gaiza(438) giizietan 

erakusten zuena. "Denborak ezegokiari begitartiala so eginik(439) etzakialakoz 

non obra jar, ziala gizona arrimatiirik(440) egin. 

Sorlakita da eder, geroztik ere gizonaren megopia(441) mugida bethierekoan 

delarik dabila, itxasoaren pare gora beheratan, adarrik ez eta 

bazterrik eztii, nahiak diitii bethi bata berziaren jarraikian, bakian nahi 

dii gerla, gerlan aldiz bakia; lanian iitsartia, iitsartian lana.(442). 

Ezta gizonik ezegokia hiigii(443) eztianik. Alabadere, batere hari 

jarraik(444) eztoanik, hanitz dirade zilhar biziz biiria betherik berritarziinaren 

hazkerifiak bethi haztatzen(445) diitienak ta igaranaz higiiindiirik, 

jingeiaren(446) egarriaz errerik, oren giiziak diitienak bederakatzen, 

salbii bere pausia(447) behar liikiana. batziitan doa iiillii-farfailla 

bezala(-448) lilitik liliala(449) non dian iirrin(450) hobenena iderenen. 

Berziak arkanbilaren horaren pare die ahotik zathia iizten nahiz handiagoa. 

Berziak sobera 10 eginik ohe mardo(45l) batian dirade inharrausten 

diitieno akhidiiraz loa arhatzaman. Berzek die haifi biziki gaiza 

opakatu(452) non axolik ezpeitie diitienian alkhantzatii, berziak bethi 

beha daude(453) sekiilanjinen(454) etzereienaren aidiirii, hantik zerbaitetara 

heltziaren neketzian arrazuak iisii dirade(455). 

Lehena berthiidietara inhur(456) hel ezpetaite(457) begien aitzinian 

ezpadii haitatii(458) dianetarik bata abiatii nahi denari: hala sarri 

eztena, arren dabila erhoen gisala ta arrotz da bere siikhaltian; gaiza 

giiziak diitii erabilten ta deusere ez egiten; hala dabila gizonaren megopia 

obethi jauztekoz, dillno herioak iikhiiratu. 

73

Bigerrena dtigtilakoz gaizak besarkatzen jakin ezttigtino, besoen 

artetik ezkapa daitekianez ta hala zorthien(459) gaitzari beittigti dagokitzen 

gure faltari dagokitti behar gtintikiana; ezi egiteko haboronetan 

gertariak gure axoletarik dirade azertatzen. Edo biziki jarraiki bagez 

eztoatza batere edo gaizki ta parada doa sektilakoz galdtirik: hartakoz 

zoin nahi egitekok hirur gaiza dtitti galtho, mtiga, lekhia ta denbora. 

ezpadirade batetan hatzamaiten ta hetzaz baliatzen ezpazirade bathtiren 

ezttitztino auherki zirade ariren. 

Hirurgerrena tieso ezkirelakoz egon lothti giradian gaizari gure sorthtizko 

egokiazjarraikian beikirade debeiatzen(460) ta txit akabi lizatekenian 

beittittigti egina ta egingeia(46l) tizten ta htiguina edo gidarra 

arzkara urthukitzen(462). 

Zuri niz aitoren semia mintzo, zuretzat edo berzerentako behar benD 

ardtirago kargtidant direnjenden beharrian, ez deusere galtha(463) leal 

eztenik ez etare egin doW zekeiztinik, bena tirrhatsa ze:rtan nahi ta noren 

nahi eretzian honki adratti(464) dtikeztinian tieso izan zite bihoztoi ta 

egokide dtiztino edo akadoitti(465) edo okarroia alkhantzatti. Etzirade, 

(466) lehena ez etare azkena izanen, bena zure galthoai(467) leal bada, ari 

zite khortezale zaharrak bezala. Ekhiko orlunda(468) haren pare doa 

hen ibiltia, dieno tikhen nahi ztitienak - tirguillia berhez ezarririk -doatza 

bethi xtixen beren bidia, artzakiak, desazuak(469) dtitie, eztia bezala 

ireisten. Ekhia ageri deno dabila darattiria bezala xilhatti diano bihotz 

gogorra ta ezagtitzia(470) arhinago(471) eziez lana gaitz iikhen beitii 

. khortezaliak. 

Zure arima ofizio hortara plega ezpaladi egon zite jauregian handien 

zerbtitzietzaz paira, zure poterean diradianak behardiiner barreia, bena 

diozti nere ezarpiek(472) legarretzaz thapattirik Jaun Intendantaren 

beharra die? Lagtintetzazti, erakuts ztizenaren indarra, errazti zothtikattiren 

etziradiala ekadoitti ezteno zure galthoa. Ez gal ozartia (472 b) 

berzeren ari denak indar handia dti zerbtitxiala deniian enjogi ta bere 

egokidaz merexitti dian ohoriak dereio milatan emanen ordaria.(473). 

74

Berezita VII "aittiretzaz" 

(435) aituretzaz: ohiduretzaz, ekanduetaz, c. de las costumbres. 

(436) Arkanbela zaharra:c. vieja leyenda, baina hemen Ordeifiu Zaharra. 

(437) jagoitik: orain Z. hebentik aitzina, hemendik aurrera, gaurgero. 

(438) gaiza: gauza. 

(439) ezegokiari begithartiala soeginik: ezinegonari arpegira begiraturik. 

(440) arrimaturik: loturik? c. arrimado. 

(441) sorlakita.... gizonaren megopia:asmaketa... (...gizonaren ispiritua. 

(Sorlakita, Larramendi) 

(442) ursartian: orain Z. hursartian, astialdian. 

(443) hugu: higuin, gorroto. 

(444) hari jarraik: hari jarraituz. 

(445) haztatzen: orain Z; hazkatzen. (eskuekin karrakatzen larrua). 

(446) jingeiaren: etortzekoaren. 

(447) bere pausia: bere atsedena. 

(448) uillu-farfailla: mitxeleta. 

(449) lilitik lilialat: loretik lorerat. 

(450) urrin: usain (ursain: doministikua da). 

(451) ohe mardo: ohe malgu. 

(452) opakatu: desiratu. 

(453) beha daude: entzuten daude. 

(454) jinen: etorriko. 

(455) arrazuak usu dirade: arrazoiak nasai dirade. 

(456) inhur: ifior. 

(457) ezpetaite: ez baiditeke. 

(458) haitatu: hautatu, aukeratu. 

75

(459) 

(460) 

(461) 

(462) 

(463) 

(464) 

(465) 

(466) 

(467) 

(468) 

(469) 

(470) 

(471) 

(472) 

(473) 

zorthien gaitzari: zoriaren gaitzari. 

debeiatzen: aspertzen, nozitzen. 

egingeia: egitekoa. (izen geroaldia). 

hiigiiifia edo gidarra erskara urthukitzen: kirtena askara botatzen. 

ez deusere galtha: ez ezer eska. 

adratii: alderatu, zuzendu. (beam. adreta, bideonean jarri). 

ekadoitii edo okarroia (akadoia?) alkhanzatii: zure zuzena, zure 

eskubidea ardietsi. (beam. acatoula, konpondu = eusk. doi. 

justo). 

Azkenkatzian etzirade: azken erabakian ez zarade. 

galthoa: eskaria. 

Ekhiko orlunda: c. reloj de sol, fr. cadran soJlaire. 

artzakiak, desazuak:c. pretextos y desordenes. artzuki:rehuso? 

ezagiitzia: esker ona (frantses hitzaren ereduan egina). 

arhinago: pisu gutiagoko. 

ezarpiek: eskupeko zerbitzariek.(472 b) ozartia: pazentzia. 

ordaria: ordaifia. 

76

BEREZITA VIII 

Esterratziaz(474) 

Qui nescit regnare, nescit dissimulare, dio rafraio zaharrak. Erreger 

baizik eztagoana ta orai jende megopia llabiiren kapan dena. Miindii 

giizia ari delarik txarlatanen gisala pastoraletan(475) mozorroa(476) 

bethi begithartian nahi girade agertii, ezkiradianak ta ihuri(477) ez 

aithortii nahi zer giradian, hala sinpleziatik iirhiintzen(478) giradianogaiztokeriari 

girade hiiillantzen(479) ta miindia da haifi borthizki halakatii 

non gizon 'xiixenak direlakoz zozo xuriak bezain bekhant(480) 

beitiitii jendiak argalen herrokan(481) jarten ta lealki bizi egiazki ere 

mintzo direlakoz haurren herrokan jarten. 

Bena halako eztirenak nor dirade? Bi bihotz ta bi mihi diitienak. 

Nola enganatiiren ta bairatiiren(482) diitien arima xiixenak bethi 

gogoan, irudestia(482) gaizetan ta elhetan sekiilan egia, hipokresia da 

orotan hen gidal Jinkoaren ta jenden eretzian hareki bizi, hiltzen ta 

ehorzten(484) dirade, berze bizioak doatza herioa denian heltzen; bena 

hipokresia dago errhautsetan gaifiian mila ogen(485) egin badii, oberta 

demendrenaz(486) uste dii hukitii diitiala ta santii baten fama diala 

liirrian ereifi. 

Ehiinetan jendia enganatiirik obra hartan bethi zerbait berririk 

ikhertzen ari da, azkenekoz bere biiria ere enganatzen dialarik, uste dii 

bera beno gizon prestiagorik eztela miindian, ta miindii giiziak daki 

nolako dian khinperra, kanpotik xuri ta barnetik beltz diala soifiekoa: 

iidiiri da, etxe hanitzer latsiinak xuri agerteraziten diitiena iirhiinetik ta 

lohiz direnak, khaparrak argitzen diitien(487) arbisker(488) ta har txarrak 

diradianak karakoillarren ta sagarroiaren pare beretan gordatzen 

direnak hiiillantzen(489) zereitzener; ozta arrari iidiiri ihon jargiarik(490), 

sabia(491) tidtiri ageri bezain sarri selauzten(492). 

Ahal lizatekia halako gizonan aitoren seme htiskaldtin bat ideren 

laitekian ta halako liskarrik merexi liikiana, delakoz Egia haren eginbi- 

77

diaren argia? Gizon zaharrari bilhoak ztitialakoz belztti erran zereien 

etzianez uste herioak xuri ztitiala salhattiren? Zer ahalkia gizona enganari 

denian probatia! auher lizate(493) halako jenden thormentietzaz 

aipatzia(494) beldtirraz dirian agert diradianak bethi estalirik, bethi 

gorderik ta bethi berjakinareki edo konzientziarekila bilhakan daude. 

Ezpaliz ere bizioen ta ohoriaren artian den gerla, hek nahiz gorde hau 

nahiz agertti, dielarik bihotza gaiez ta eglinez zathizkatzen. 

Ahalkia mtindian datekiano dli arima izigarri inharrausten. Neskatila 

Milesienak(495) ez jakin zer etsigoaz(496) ziradialarik berak tirkhatzen 

ta lezetan larrtitzen(497), ztitienian pikarraitU hilak etsigoa zian 

ahalkiak baratti, erakusteko dela ohoriaren lagtin ta ber dailliak dtitiala 

ondotik muzten(498) Sn Augustinek dio "Jinkotze berthtidia da inhuren(499) 

enganatzia ta bizio apalena mlindti gliziaren enganatzia, hartara 

arren enjogi dena, delarik ohore ta ahalke bagerik(500) jenden 

artian, heia zer den Jinkoaren eretzian! Den aberats, dian potere(501) 

nahi bezain beste(502), gtirrak dlittike aitzinetik mespretxia aldiz gibeletik; 

herioaren ere oren bizi izan den beno maredikU gehiago ta aitaren 

thonak(503) semiak dtitialakoz sofiian ekarriren(504), non da aitoren 

seme fama, halakoz ikhara eztagoena? 

78

Berezita VIII "Esterratziaz" 

(474) 

(475) 

(476) 

(477) 

(478) 

(479) 

(480) 

(481) 

(482) 

(483) 

(484) 

(485) 

(486) 

(487) 

(488) 

(489) 

(490) 

(491) 

(492) 

(493) 

(494) 

esterratziaz (Z. zah.): itxurakeriz, azaluskeria c. disimulaci6n. 

pastoraletan: pastoralen lehen aipamena; badirudi Frantses 

Iraultza baino lehen asko ematen zirela antzerki lan horiek 

Zuberoan. 

mozorroa: pastoraletako arizaleak arpegia estalita, garai hartan, 

azal zitekean(Frantses iraultzak ikusgarri mozorrotuak debekatu 

eginen ditu). 

ihuri: ifiori("n" sudur-otsa falta da). 

urhuntzen: gaur, Z. hurruntzen. 

huillantzen: hurbiltzen. 

bekhant: gaur Z. bakant, bakan. 

argalen herrokan: orain, Z. flakien herrokan, ahulen lerroan. 

argal (G. B.). 

bairaturen: atzipetuko. 

irudestia (Larramendi): irudimena. 

ehorzten: lurperatzen. 

ogen: erru. 

oberta demendrenaz: eskaintza, oferta txipienaz. 

khaparrak argitzen diitien: sasiak argitzen dituzten. 

arbiska: zomorro txiki. 

sagarroiaren...trikuaren... huillantzen zereitzener... hurbiltzen 

zitzaieneri. 

ihon jargiarik: ifion eserlekurik. 

sabia: Z. erabiliena, sagia, sagua. 

selauzten: selauretan gordatzen, izkutatzen. 

auher lizate: alper lizateke. 

thormentietzaz aipatzia: torturak aipatu egitea. 

79

(495) Milesienak: Miles ugarteko neskatilak, Grezian. 

(496) etsigoaz: fr. desespoir. etsitasunez. 

(497) larriitzen: bizia galtzen aldapa bati behera eroriz. 

(498) ber dailliak diitiala ondotik muzten:sega berdinak dituela ondotik 

ebakitzen. 

(499) linkotze berthiidia da inhuren... Bertute "dibinoa" da ifioren.... 

(500) ahalke bagerik: orain Z. ahalke gaberik, lotsa gaberik. 

(50l) potere: ahalmen, poder c. 

(502) bezaifi beste(sic): nahiz berzeerabiltzen duen Zuberoako usarioa 

beste delarik, hizkeran behintzat. 

(503) aitaren thonak: aitaren mantxak. aitaren orbanak. 

(504) ekarriren: ekarriko. 

80

BEREZITA IX 

Denbora galdiaz 

Elhe zahar bat honki heltzen da heben, dena ainharbaren eta(505) 

zeta harraren elhestak. Ainharba gaxoa zen mingarki plainitzen(506), 

egtinez eta gaiez, abaifi egitian ztitiala indarrak nekatzen ziano sabela 

htisten ta tirhentti zianian bere obra tirrhezko telaren pare zagoena, 

neska txar batek erhatzez(507) zereiola porrokatzen. Lan gtizia hamar 

urthetan egin e'lirokiana. Ta halako zela aberatsen etxetan haren sorthti 

gaitza, etzialarik han tiillti(508) txar zonbait baizik hatzamaiten ta ogenik 

inhuri ez egiten. 

Zeta harrak aldiz egiten ztitian obra ederretzaz zen bera alabatzen. 

Herri tirrtinetarik (ziolarik) jin erazirik naie, Errege bezala errekeitatzen: 

hik ezpadtik tiillti zonbait baizik hire teletan biribilkatzen, nik 

ltirreko podendate gtiziak ditiat enetan etxekiten(509) Bi lan hek die bi 

jende stierte seinalatzen, Egiaren ta banitatearentzat ari diradianak. 

Gizonak lanarentako baizik ezta sortzen, ibilten hasi bezain sarri 

sartzen da mlindian, langiliak bezala ofizio gtiziak ziraitekianak ber 

botikan edo dendan; hartakoz dti gizon handi batek erran gure sortzepena 

dela gaitzondoa, bizitzia, lana ta herioaren beharra(51O). 

Pikarrai zen lehen gizona, larrtiz estali zian Jinkoak jakin lezan bizi 

zatekino lan franko ztikiala; geroztik lana da gizon gtizien legokia, haren 

haituan(5ll) dago, megopiaren lehen eginbidia ta lothti denari tinko 

egoitia; ezi auherkeriari bide emaiten dianak bizioz dti(tti) htitsartiak(5l2) 

bethatzen, bizitze doltigarri bat dti herrestatzen ta hala bere 

herio txarra ere egiten (obratzen). 

Alabadere. Auherrak(5l3) hirietan dabiltza tinhtirriak(5l4) beren 

habian beno tisiago(5l5) ta ardtira aitoren semiak beren jauregietan 

eztirade perestiago, halako dirade haboroenak(516), erdikoa dtigti bazterraren 

ta bazterrak erdikoaren jarten, giziberiek(5l7) dereikie(5l8) 

denbora jaten: mahainak, ohiak ta pausiak die beren orenak(519) lanak 

aldiz batere. 

81

Batak dio gaiza beharrenen errekeitiak dereiola lan franko eskentzen; 

berziak osagarriak(520) dereioala phausia(52I ) galtho; berziak 

diharti ments(522) diala, inhurek dio denbora behar leikiala, ez aithortzen, 

alabadere, gaiza gtizietarik kharioena(523) dela. 

Filosofo batek erran dti deuseretan gizona denboraz benD eztela 

behardtinago, hantik dti brobatzen, gaizarik(524) eztela hain baliosik 

eziez denbora. Ezagtitzen eztianak, arren nola lakike, zer dian balio ta 

zer den haren gozomena, batztik nahi tikhen die denbora zela mtindiaren 

arima, berzek zelia dela, berzek mtindiaren mtigida.(525) Sn Agustinek 

aldiz dio, "dakiala ta eztakiala zer den denbora. Aski dakiala ixil egoiteko 

ta ez aski harez mintzatzeko" (aski mintza ahal dadin harez). 

Halako megopia,garraren pare zenak, ezpadereizti azaltti(526) denbora, 

nork azalttiren dereizti? ezkiribti Santiak dio denbora dela tihaitz 

handiaren(527) pare igaraiteko baizik laister eztiana ta laisterra igaraiteko. 

Bena nontik? Bahetik da igaraiten, han deusere eztti tizten, hala 

girade gtiziak bizi gireno ari, ta gure denbora ontzi hartan igaranik, 

deusere ezttigti begiratzen; haren ktiperatzia(528) e'laite aiziaren tihatzia(529) 

ta garraren pezatzia (530); nekezago eztirade lan egin, egin 

eztaitekinak dirade. Denbora igarana sektilakoz joan da, jingeiak(53I ) 

eztakigtin oraikoa arrenda gure poterian dagoena Gaiza gtiziak dirade 

berritzen, salbti denbora galdia, jagoitik ezta edireiten, aberatstarztin 

gtiziak dirade lasto, denbora da tirrhez eros eztaitekiana. Bizitze luze 

tikhen dianak denbora hanitzez gozatti da, ptintia(532) da honki lothti 

zereionez, enplegti hon eman dereioanez ta harez zerbait egin dianez. 

Arrazo(533) handia zian erraiten zianak, denbora feira bat zela, saltzaler 

eta erosle gtizier zabalik zagoena bata ta berziaz nahira ahal liroanak 

egin, zorthti hona ltize hanitz urthez. 

Dolti handirik dtike gaizki barreiatti dianak denbora; ezi dago hirur 

jende suerteren eskietan - gaizkia egiten dienetan, auher dagotzenetan ta 

deusere egiten eztienetan. Erran nahi beita giziberiak barhian(534)igaraiten 

dtitienetan. Gtiziek die bardin galtzen, nork bere maneran. Erran 

gintiroanak(535) auher ezpalirade, zeren eta auhl;:rkerian laket dena 

beita lanaren oihtietara gor. Domizian Enperadoreak tilliak(436) puntzon 

batez ztitian erhaiten, Hartabur errege Hirkanian zen sator hatzamaile; 

Bikantek Lidiako Erregeak igelak zutian hamian(537) atzamaiten, 

Aeropos-ek Makedonian erregejinak(538) zakian ixarki egiten (538 

bis). 

Zonbat dirade mtindian langile hetarik ta zonbat berze ofizio gizonaren 

ahalkegarri direnetan denbora iragaiten dtitienak; zer erran? Zer 

82

egin? Zer uste die hi! diradienian? Deusere balio ziana sortzepenak? 

Emaztetan orozbat, beren bizian galtza pare bat egin eztienetarik ta 

jokian edo koaiftiran(539) bizia igaran dienetarik zonbat dirade mtindian. 

Bego peredikazale errelijioniak denporaren enplegu hona manhatzen 

dtitianak; heben ezkirade auherkeriaz baizik mintzo, ohoriari ogen 

handia egiten dereiolakoz. Fama txarra dtike gizonak bere bizian deusere 

egin eztianak; izan bedi aitoren semia, bere denboraz ztikian eman 

bere egitekoer behar diena, gozaldier ahalik gtitiena: ihinzlari(540) ofizioa 

dereio sortzepenak detsaz jiten(540 b) ta libtirti honek bihotza 

azkartzen, haurrik balin badti hen oikantzak(541) dereio bere denborari 

enplegti laidogarria(542) emanen ta beretik titziren dereien aberastarztin 

handiak dti bere izena aospattiren(543). 

83

Berezita IX "Denbora galdiaz" 

(505) 

(506) 

(507) 

(508) 

(509) 

(510) 

(511 ) 

(512) 

(513) 

(514) 

(515) 

(516) 

(517) 

(518) 

(519) 

(520) 

(521 ) 

(522) 

(523) 

(524) 

(525) 

(526) 

(527) 

(528) 

(529) 

(530) 

(531) 

84 

A ifiharbaren: armiarmaren. 

plainitzen: kexatzen. 

erhatzez: jatsez, ezkobaz. 

Uillii: euli, Pettiarreko itxurapean, iIIi Basablirukoan. 

enetan etxekiten: neretan eusten, atxikitzen. 

gaitzondoa...mina(?) c. resentimiento (Larr.). 

haituan: hautuan, aukeran. 

hiitsartiak: astialdiak. 

auherrak: alperrak. 

iinhiirriak: txinaurriak. 

iisiago: nasaikiago. 

haboroenak: gehienak. 

giziberiek:baliman, gitzikeri(B.) gutxikeria, apurkeria. 

dereikie: digute. 

orenak: orduak. 

berziak osagarriak: bestiak osasunak. 

dereioala: diola. 

diharii ments: diru eskazik. 

kharioena: garestiena. 

brobatzen, gaizarik...probatzen, gauzarik... 

miindiaren miigida: (denbora) munduaren mugida. 

azaltii: esplikatu. 

iihaitz handiaren pare: ur gaitz handiaren pare. 

kiiperatzia: errekliperatzia. 

e'laite aiziaren iihatzia: ez lizateke aizearen. 

garraren pezatzia: su garraren pisatzea, haztatzea. 

jingeiak: etortzekoak.

(532) piintia: pundua. 

(533) arrazo: arrazOl. 

(534) giziberiak barhian...gizikeriak, gutikeriak barean... 

(535) Erran gintiroanak: erran genetzakeanak. 

(536) iilliak: euliak (txipigarri itsuran). 

(537) hamian: amuan. 

(538) jinak: errege jinak, errege jaiotzez. 

(538 bis) ixarki: c.cometa, fr.cerf-volant; jokua. 

(539) koaifiiran: frantses hitza coiffeur, ordukotz Zuberoeran sartua 

orain koifiira nahiz koafiira erraiten diogu. ("r" dobleaz). 

(540) ihinzlari: orain ihizlari diogii bi "i" surdur-otsdunekin, eiztari. 

(541) oikantzak: ohiturak, kostumak(540 b) detsazjiten: destinatzen. 

(542) laidogarria: goraipagarria. 

(543) aospatiiren: goraipatuko. 

85

BEREZITA X 

Izterbegiak(544) 

Hirur kasta omen dirade, jendien isterbegiaren ausikirik eztienik: 

kargiidantak(545), eskelegoan bizi diradianak, ta senhar-emazte gaitzak 

diitienak. 

Izterbegia da, infernia, gozomenik batere eztiana ta gaiza giiziek 

diena, megopiaren estiran jarten(546) Han dago sti bat argirik eztiana, 

bethi mina begietarik bihotziala doana ta medikarik eztiana, gar bat 

bethi erratzen dena ta sektilan hautsik egiten eztiana. Dolore mingarrez 

janik akitzen eztena? Lana titsarterik eztiana, thormentti harrigarria ta 

doltirik ihurek eztereioana. Ltirreko kharaztarztin(547) gtizien da bilgtira(548). 

Errabiaren boiltak(549) orotan dtitianak. Bizi deno herioa 

itxurian diana ta bere minetzaz bizi dena. Zer erranen dtigti haren zorthti 

gaitzaz habororik. 

Egiazki ofizio gtiziek die gaiztokeria arma, bena iztergebia da berzeren 

gaintik htigtingarri(550) ta nagozti(55l)jendiari izigarri dena. Udtirri 

da taon tilliari(552) aberiari egin dian kikan(553) hiltzen dena, Santiek 

dereie izterbegieri izen parrasta bat(554): batak dti deitzen Satanaren 

lozarra, berziak arimaren theitia(555), beaztin khoztitia(556), bizioen 

erroa, herioaren arma; Eliza aita gtiziek sti ta gar dereie, alabadere, ez 

aski erraiten, ezi delakoz Satanen bizioa hartakoz da lotsagarriago(557); 

dio Sn Augustinek dialakoz sabela, stige inferntiko harek izterbegien 

kotsti maradikatiaz betherik, diala botzik gizonaren bihotziala ixurten 

eta hala dereioala ixuri mtindian den beltzena, han jarten. 

Bekhatti heriotsti harezjo denak dti erakusten(558) begithartian dela 

gtizietarik beltzena, ezi dti larria holli(559), begiak ohil, bethi da himor 

gaitz(560), megopia gelkaitz(561),tidtiri inferntiko leziala doala. Berze 

bizio gtiziek beren astaktiriak(562) dtitie, bena isterbegi beltzak, gaitziala 

baizik eztti borondadia. Ukhen eztiroana eztti nahi berzek 

dien(563). Uhaitzak, herrekak, tithtirrti gtiziak agort litiro ahal baleza 

inhurek edan e'lezan nahiz ta jendia egarriz hil dadin. 

87

Halako bi gizon aptirrer eskentti zereioan aberats batek batari 

diharti nahi ztikiana, banaindian(564) harttiren zian beno, behin haboro 

ziala haren lagtinak tikhenen, harek gogoan igaranik lagtina, bera beno 

zatekiala aberatsago nahiago izan zen pairatti. Berziak khexiiz(565) 

erran zereion eskentzaliari - nik dereiztit begi bat emaiten, banaindian 

biak lagtinari dereiotztila khenttiren". 

Zenbat halakorik dirade mtindian, herioaz ere lotsarik e'ltikienik 

ikhus baleze etsaia hiltzen: Gorgonen begiak(566), stigien htistiek ta 

Bazilikaren soak(567) eztirade pare khortezainen errabiaren, bere etsaia 

faboriaren hegaletan(568) dianian ikhusten. Bena non eztti izterbegiak 

gizonak bata berzia bizirik janeraziten, non ezta horaren pare berziari 

arrapatti nahiz zathia, garra begietarik jauzten etzereioana? Kain-ek 

izterbegiz zian bere anaia erho(569). Geroztik ere etzian Jinkoaren 

begithartia ikhusi bena bai haren maredizionia tikhen; da Egiazki bizio 

hori harrigarri, hain apal ta itsusi non dianari zereio kastigua bethi 

jarraikiz: sorthti zereion bezain sarri dtitti estira tirkhategia ta arrota(570) 

bere begien eretzian bethi.(571) Meskabti lotsagarrienak (572) 

dirade htigtinaren lehen friitiak. Bileisten(573) gtitti karidadiaz, dena 

Jinkoari gaiza laketena(574) amorioak aldiz, beregana mtindti gtizia 

atheratzen(575) diana dti ithotzen ta gizona otsoaren pare saldoaren 

erdianjarten. Nahi zereia -dio Sn Agustinek- batetanjakintsii, aberats 

ta doatsti, maitatzian zirade halako gerthiiren". 

Htigtingoari zorigaitz dereiktina eman eztaiteke ekhiaren(576) egtinkal 

hontarztin milionak zuretzat liriaiteke (577) amorio baztinti. Ezttiztilakoz 

batere berzeren gozomenian dago zure infernti ta btirdtiin lantza 

da, bihotza erdiratzen dereiztina. Helas! hain gtitik direia gure minak 

mtindian nun behar dtigtin gehiago gure aurrhiden zorthu-onian sordeitzten 

(ari). Ltirra dohakabietzaz (578) dago estalirik, nigarrez gure 

begiak gorrittirik, bihotzak tximalttirik(579) arimak kharrustattirik(580) 

eta zauri hen merezia opatti (581) behar gtinukianian sordeitzten dtitti 

izterbegiak ta berririk sendo eztiraitekinak eragiten. 

Non da haren zorthti gaitza beno handiagorik bethi htintza (582) 

bezala bere zilhoan ezinez bere aurrhidian zorthti honaren argiari so 

egin(583), boiltttirari(584) pare arakei hirotiari bethi enjogi(585) bethi 

bizia buskari(586) sektilan berthtidiari agurrik. O! zer bizitzia, dio Santti 

handi batek, izterbegiaz mintzo deno - bere honkia berzeren gaitzaz 

egitia den, hen zorthti ona haren borreroa, hen omena haren estira(587) 

Kharaztarztina bethi bihotzian aztapar btirdtiintsiiak bethi bere erraietan 

ta sektilan ezin urthik(588) bere bizioa amoregatik hil eztadin sektilan. 

Zonbait abantailla baW hartarik zerbait lizateke, bena bethi doa 

88

izterbegia probetxtitan egin denari, hala hertti zen Jtisef anaiek saldti 

zianian mithilgei(588 bis) ta Egipta gtizian erregetti zenian. Samuel 

orozbat khoroa Davidi jarri zereionian, Konstantini ere Maiximin tiranak, 

ezi galerazi nahiz zeielarik lazo gtiziak adelatzen(589) harmadako 

soldadoek zien bere etsaiaren tronoanjarri. Hek dirade Jinkoaren obrak 

arakusteko(sic) jendiari izterbegiaren kosttiz dtitiala senthagaillak egiten 

ta hitz bakotz bere pothere handia diala brobatzen.(590). 

Isterbegitiak galtha beza isterbegiari, orai, delakoz haren bizioa 

satanaren ta mingorrien(59l) infernia, noiz dtitian kharidatiaren bideskak 

harttiren, noiz den berzia beno handiago edo aberatsago izaitiaren 

egarriaz nekattiren? Elhe zaharreko idiari pare izan nahi dea(592) bethi 

tiztarrian laborantzan edo(593) organ(594) zelakoz, isterbegi zereioan 

zaldi eder bat, zioalarik harek bezain honki ta arhinzki trapa(595) 

liroiala ltlrra, baliz honki endrezattirik(596): zerralkia(597), frenoa, 

hankesta tirrhezkoa zereien ezarri ta igaiii(598), bena zelakoz idi, idien 

gisala zen maneatzen ta idi etzelakoz nahi arageiari zien igorri. 

o isterbegia zure sortzepenan egonik, errazti mtindti gtiziaren Langiliari 

"Jauna gaiza ezin erranak egin dtittitztila, zure borondatiala ta ni 

hetarik nizalarik bata, khanbia(599) e'naintekiana, jar nezazti gora 

edo(600) behera, nizan(60l) xuri edo beltz, ilhez edo zetaz estalirik. 

Erradazti zertako naiztin seiiiapenetti(602) hartan ariren(603) niz ahalik 

hobekiena nola ni bezalako ltlrrontzi txarra btihtirt(604) ahal laiteke 

bere Egiliari ostiko batez mtindian diradianak porroka litiroanari. 

Isterbegi dianak merexi badti, egin dereiozti honkia eskernio(605) dtit 

zure akadoiari egiten ezpadti merexi zariona, egar ezpadiro dereioztina 

bizkarrian ezarri ta honki ezpadti ekarri zuri dikezti zorra ta ez niri harez 

aipatzia. Ziek aldiz isterbegitstiak, mihi khoztitiak(606) ixilerazi nahi 

badtitzie(sic) berthtidiaz harma zitaie btirtitik zankuetaradrano harez 

den zien khorpitza(607) osoki estalirik. Ezta itzalik eztenian argirik 

ezetare Jinkoaren dohaiiiik bere isterbegia eztianik. Khea ari da, 

diano(608) garrak garhaitti stiia(609). Berthtidiak dtikianian zure izena 

gaintti(61O) isterbegiak dantzarik ezttike min egin litzirokianik(611) Ta 

zure famaren txilimistek titstittiren(612) die salgaitza(613). Argizagiak 

dti zonbait aldiz Ekhia(614) argtitstitzen, bena ez hain osoki non eztereioan 

errespetti erakusten ta ederrago agereraziten. Orozbat dtite gaitharek 

erranek zure laidoak hanttiren zure pausia(615) bere izarretzaz die 

segtirtattiren ta haren erorpenaz zure khoroa tinkoago jarriren. 

o zti aitoren seme htiskaldtina, zuretzat hek ezkiribatzen ezttittidanak, 

mesperetxa ezazti isterbegia, ezpazirade ztihau(616) apaltzen hari 

lekhti egitian -ene gain- dela bazterttiren ta haren marrakak(617) 

zankhopetan jarririk, dereiztila jende xtixenak btirian khoroa jarrircn. 

89

Berezita X "Izterbegiak" 

(544) 

(545) 

(546) 

(547) 

(548) 

(549) 

(550) 

(551) 

(552) 

(553) 

(554) 

(555) 

(556) 

(557) 

(558) 

(559) 

(560) 

(561 ) 

(562) 

izterbegiak: jende bakoitz baten etsaia, baina Egiategik, envidioso. 

bezala. 

kargildantak: gobernuko enpleatuak, kargudunak, c.funcionanos. 

megopiaren estiran jarten: megopia estiran jarten(behar luke) 

ispiritua estiratua jartzen. 

kharaztarziln: garraztasun c. amargura. 

bilgilra: bilgunea, biltokia. 

Errabiaren boiltak: errabiaren bueltak, errabiaren oldarrak. 

hilgilngarri: gorrotagarri. 

nagozil: nagozu (nere gogoan). 

taon illliari: tillti luzeari, tabanoari. 

kika: ozke, ausiki txipia. 

parrasta bat: zerrenda luze bat (parrastatzea: gauza asko batean 

botatzea.) 

theiua: azaleko zikina. 

beaziln khoziltia: gaur, Z. gibelmin khozatia, edena daukan 

beazuna. 

lotsagarriago:.bildurgarriago. 

erakusten:arakusten, soila dakar, aldatzailearen hutsa, baliman. 

larria holli: larrua hori; kasu askotan bezala Zuberoerak ez du 

holli txipigarria baizik ezagutzen, hori galdurik (hala nola, hUilIan, 

hUillan, AlIande eta abar... ). 

himor gaitz: humore gaitz. 

megopia gelkaitz: hutsa, megopia helgaitz, baliman: ispiritu gelgaitz. 

astakilriak: orain estakilriak, aitzakiak. 

90

(563) 

(564) 

(565) 

(566) 

eztii nahi berzek dien:eztu nahi besteek(eduki) dezaten.(Z. zah.). 

banaindian: baldintzan. 

Berziak khexilz: besteak asarrez. 

Gorgonen begiak: Hiru Gorgona mamuetatik, Medusa-k bakarrik 

zituen jendeak bere begietako soaz harri bihurtzen. 

(567) Bazilikaren soak: Suge horren soak, begiradak hiltzen omen 

zuen Apo batek hautsi oillar arraultze batetikjaio zen eta hiltzen 

bere burua ispiluan ikusiz (sugandilak, kasu berdinean ahotik 

lagatzen). 

(568) faboriaren hegaletan: fro sur les ailes de la faveur. 

(569) anaia erho: anaia hil. 

(570) arrota: tormentatzeko gurpila, c. rueda de suplicio. 

(571) begien eretzian beti: begien nibelean beti. 

(572) meskabillotsagarrienak: ezbehar lotsagarrienak(?). 

(573) bileisten(Z.zah): pikarraitzen(Z.), larru gorritoan jartzen. 

(574) gaiza laketena: gauza gustagarriena. 

(575) atheratzen: atiratzen. 

(576) ekhiaren: eguzkiaren. 

(577) liriaiteke: lirateke. 

(578) dohakabietzaz: zoritxardunentzaz. 

(579) tximaltilrik: zimeldurik. 

(580) kharrustarilrik: izozturik. 

(581) opatii: opatu(G.), desiratu. 

(582) hilntza: ontza (gau hegaztia). 

(583) so egin: begiratu. 

(584) boilltilrari: Basabtirtian builtreari, saiari. 

(585) enjogi: seduzitua, ekarria. (bearnes, enjouca, uztartu?) 

(586) ~buskari:en busca de, gaztelaniatik mailegua; orain ez da gehiago 

~rabiltzen Zuberoan. 

(587) estira: gogo estiratzaile. (bearnesez, kontrarioa da fro se detendre). 

(588) urthik: urthiki aditza, irrealean (botatu). 

(588 bis) mithilgei: morroin gaia. 

(589) adelatzen: preparatzen, gertutzen. 

(590) brobatzen: Z. gaur, probatzen. (gaztelaniatik). 

91

(591) 

(592) 

(593) 

(594) 

(595) 

(596) 

(597) 

(598) 

(599) 

(600) 

(601) 

(602) 

(603) 

(604) 

(605) 

(606) 

(607) 

(608) 

(609) 

(610) 

(611) 

(612) 

(613) 

(614) 

(615) 

(616) 

(617) 

mingorrien: gaitz gorrien (ez da zurrunpia). 

izan nahi dea? izan nahi da? 

edo: beti edo erabiltzen du Egiategik, hemen ala, nahiz behar 

luke. 

organ: gurdian. 

trepa: igain, orain, izego, zaldira igo. 

endrezatiirik: c. enderezar. 

zenalha: zela, c. silla, fr. selle. 

igaifi: igo. 

khanbia: alda. 

gora edo behera: gora ala behera, behar luke. 

nizan.naizen. 

seifiapenetii: c.asignar, fr.assigner. (Larramendi). 

ariren niz: ariko naiz. 

biihiirt: biihiirtii aditza irreal itxuran, bihurt. 

eskernio: trufa. 

mihi khoziitiak: mingain edendunak. 

zien khorpitza: zuen gorputza. 

diano: dueno, duen arte. 

siiia: sua. 

gaintii gainera eraman, goratu. 

litziriokianik: lezaiokeanik. 

txilimistek iitsiitiiren: tximistek itsutuko. (txilimista Maule 

inguruko herrietan bakarrik erabiltzen da, besteetan ifihazi). 

salgaitza: nekez sal ditekena. 

Ekhia: eguzkia....argiitsiitzen: gr. ekleipsis, fr.eclipser. 

pausia: atsedena, deskantsua. 

ziihau: zeu, zeron. 

marraka, haur baten, ardi baten oihu negarroiak. (ikus bearnes 

ta gaskoinean marra). 

92

BEREZITA XI 

Irritsaz ta zekiiianziaz(618) 

Handitarziinaren ta aberatstarziinaren egarriak mtindianjende erdiren 

dti nahasten btirtiko htina(619) ta galeraziten arima. Gizona da itxasoan 

sartzen, han hainbeste lezer(620) ezkapirik, hainbeste harroker jorik 

(621), erorten da eritarztiniala, gtizia nahiz ta gtizia eginez sorthti 

denala(622), hek bardin mediker arrabuhin dirade.(623) Die hazteri bat 

handiek amaren sabeletik ekharri diena, hazkerifia(624) haifi errabiatia 

non zeliaren lekian ezar nahi beliro(625) ltirra. Da sti erbarratzatia(626) 

aize bat zeha eztatekina, leze bat ondarrik eztiana. Xtihtirrak dio 

ltirraren erdia dela ideren itxasoen barnatarztina dela uki(627), Kaukasako 

harzuloak(628) ikhertti diradiala, Nilaren tithtirri begietara jendia 

heltti, bena gizonaren bihotza dela zedarririk eztiana gizonaren aierartetan(629) 

ezta erhokeria hau txipiena, errabiari pare da nekez sendo 

datekiana. Hypokratek bildti nahi ztikian mtindtiko dotor gtiziak medikaren 

irudizkatzeko(630), min harentzat haren landan filosofoek bi mila 

ta berrehtin urthez ari dirade nahiz helgaitz khoztitsti hau sendotti, bena 

gliziak auherki dirade ari; gaitza sordeitztlirik jendia da osoki desmoriala(631 

) erori ta irritsaren aiziaz irritsaren thiniala bulkatlirik, lezila 

erorteko baizik, hantik eztaiteke eraitsi gizonak bera zehatli nahiz eztaki 

bere bi besoek eztiela zortzi zehe(632) llizatarzlin, alabadere eskli batez 

nahi llike sortaldia uki ta berziaz sorthaitza, jakin ere nontik den Ekhia 

jaikiten ta non ohatzen. Aita benD nobliago dela ustez ofizio nobliagoa 

dli nahi egin ta dolti zereio den halako aita apalaren seme, arima dialarik 

apalago ta lirgliillia gorago bere aitzinekuen izenetzaz da ahalke 

hala(33) tzapatzen dialarik bere gorotza slidlir glizietara sareraziten 

(bohatzen g.) dli haren lirrina.(634) 

Gora behera, eskliifi ta esker mlindli hontan ikhusten dlittiglin 

gliziek dereikie hlimildatia diarizten(635). Izarrek gaifietik argitzen 

glitienek, ltirrak petik ehortziren glitianak, aiziak aIde orotarik bili 

93

girenaz, hurak ltirra tingtiratzen dianak, arimal gtiziek beren btirtistetzaz(636) 

estaltzen gtitienek, hirur mila eritarztinen tingtirtiniak, gure 

arimek beren zorthiaz arranktiran hek gtiziek eztereikieia franko gizonaren 

apaltarztina erakusten; alabadere txitxarrigei(637) dielarik izeiak 

bezain btiria gora nahi dtigti ta gaiza hek benD ihandiago giradiala 

sinhestian girade. Dtigtin har hegalta nahi bezain gora arranogei sorthti 

ezkirelakoz, faltarik erortiak ezteikti eginen, bihotz sobera aizez hantti 

deno zapartattiren dela segtiro. Nork eztti ikhusten irritsari ta zekinantziari 

saldti denak arima herratiaren Kainen bizitzia dtikiala besarkatti 

hala arradea (libertadia k.) delarik; gizonaren hon gehiena borreoaren 

mithil dtigti jarten.(638) 

Halakattirik irritsutza ta zekifia galeretako arraunariek benD zorigaitza(639) 

die latzago. Ezi hek bezala dien zankoak dtitie bihotza 

zalhenattirik(640) ta non etare beitie egarria handiago, jagoitik tirhtin 

. edatetik, estekan tinkoago(64I ) btilhtirttirik.(642) 

Arramtiria da bere azotarera oitti egiten(643) berziak aldiz bethi 

ohil(644), berer bethi ihesi, sektilan beren barnen(645) nahiz orotan izan 

ihuretan ezta nonbait bereki(646) denian mementoan dti errabiak inharrausten 

ta helgaitzak erretzen sordeitz da ere, bereki eztenian. Galeratarrak 

zilharrez dti erradea ktiperatzen(647), berzek aldiz Orrhez bOrdOifi 

kathenak erosten; botzkario zonbait dereio megopiari emaiten, 

berzek bethi bihotza harrez ta garrez die borreilkaturik(648), hen 

bihotza Orkhategilatjalki bezain sarri doa Satan adiskide izan zereionari 

lagtin izaitera. 

Zer bizitzia! ta zer heriotza! Kainen tidtiria ezi Prokopek dio "Jinkoak 

bere aitzinetik zianian akhazatti ltir gtizian herrattirik zabilala 

zelarik 0Ideki(649) izigarriz bethi lagtinttirik gartsti(650) ptifialak bihotziala 

jauzten zereitzolarik". 

Irritzarria ta zekifiantza orozbat dirade Jinkoaren begietarik desltirrattirik(65 

I) daude, dtitielakoz haren ganik bihotzak baztertti (dio 

profetak) bidia argiz tilhtinttirik ta Jinkoaren angtiriak detzan jarraik 

Bidezaliari hel zereioan maredikti da harrigarriena. Begien tilhtinpia 

zankoen bide kharrus(ta)ttiaren lerradtirak(652), giibeletik akhtiletak, 

lezila erorte falta bagia ~dirade bi bizio her aidtirti~ dagoetzan 

mifiondoriak.(653) 

Zer dirade bi bizio hetara larrtitti(654) diradianak, stikarra bihotzian 

beroak ezetare hotzak paustirik eztereienak, alkhantzatzen badie opatti 

nahi ziena zorthti hon batetik bigerreniala igaranik daude errerik. 

Somatti ezpadtitti(655) hainbeste herio dti, non beren zorthia benD 

sordeitz ezpeitie ikhusten.(656) 

94

Heliogabal Enperadorearen botztarioa zen gizonek herrotetan 

hurian(657) titztileraziten hen gora beheretan, behin hurian gorderik, 

behin gaifiian ikhustian, zen laket. Ber jokian ari dirade handitarztinen 

ta aberatstarztinen egarriak eskerniatzen dtitianak. Bena ardtira itzaletik 

argiala eztirade berriz hantik jalkiten, han errabia lagiin daude 

ikhara dereieno herioak begiak thapatti. 

Milatan aitoren semek e'ltikia zorthia hobe aza lanthatzian, eziez 

ofizio arima nobliari doi eztenaren egitian. Zonbait illurier(657) zonbat 

mesperetxier, zonbat esperantza faltsier ezkapa erazi e'liro, bere 

megopia hen estiraz(658) porrokattirik dagoeno, odeiak bezala hurtzen 

diradianak bihotza eiheraren azaliatik kanpo igor beza eskeletzera 

khortiala, ohorez ta dihartiz khoi diradianak, han die Petrarka famatiaren 

akadoia edirenen(659) hau dena - 0 irritsari gaxoa! dialarik nork 

berak lan franko bere egitekoen xiixentzian biiztanar.en idereiteko 

bahoa botzik berzerenen ikhertzera. Noretara oraiiio? handienetara, 

non agrada e'hintzate bethi maniala(660) ezpahi(n)z ta non desgrada 

bahiz galtzurra beitilkek(661) segiiro. Berzerena izan bezain sarri e 'hiz 

hiretako(hiretzat k.) bizi. Bizia berthiidia, segiirantza galdiak diitiik 

osoki hiretzat. Handiek inhur(661) eztie maite salbii giiziak iitzirik hen 

griiialden mithi/(662) jarten dena. " 

Diigiin orai sokhaldi bat handitarziinari zer izerdi heriotza jende 

athiaren behatzia galtho erokier arrapostii emaitia. Egiteko, elhorriz(663) 

jauzien thipiltzia(664). Nahiz handiagoari agurratti(665) merexiari 

iikhatzian obren ordaria ta trtikalerari(666) emaitia, jakintstia 

tirhtintzian. Zer nahi hel zejakinaren legoitzatzian(667), han dago handien 

ofizioa titztilpurdiaren diradianian beldiirrian.(668) 

Bena erradazti ltir gtiziarenjauna baliz halako, btirtizagigoak merexi 

ltikia herioa lagiinttiren dian geldarriak(669), mila hitz emanetan, mila 

esperantzatan agorttitik ta ekonde(670) batereetan egonik; bena handi 

hetan ehtinetarik bata heltti bada, ofizio hortara zonbat dirade zathizka 

erori diradianak bidian. 

Zonbat hogeitahamar, berrhogei urthe ofizio hartan igaranik mila 

xtixenkeria ta bi mila okherkeria eginik deusere bildii eztienik, salbti 

gaizenda(67l) bat bere thonbetanjarten dena ta ardiira geziirra dioana 

(erraiten diana k.) ezi nekez ideren laite hirurehtin azken urthetan bi 

handi hetarik fama egiazkoa merexitti dtitianik. 

Dtigiin handien herrokan(672) jar Abimelech hiruretanhamar bere 

anaien odola edanik emazte baten teilla khalditik hil zena; Semiramis 

bere semiaren amorioaz nekattirik(673), Coesar bere askaziez(674) ta 

95

adiskidiez puifielatiirik, Pompeo iirrhez bere hiria ithorik, miindian ez 

liirrik haren obraren doia iikhen eztianaren herioa. Scipio Afrika irapazirik 

bere thonban ingrata Patria nee ossa mea hababu, halaberjarrerazi 

zian; Fuxodenes Ptolemeo Egiptako Erregiaren fabori bere borthan 

iirkhatiirik, berze bat Constantius enperadoraren fabori, liima txar bat 

emanez izenaren ezkiribiiz ezarteko, herioa iikhen ziana ordari ta hainberze(sic) 

gerthaldi erreger hiiillantii diradienetan eztiradia?(675) 

Zer arrotak! zer jokiak! Zer gerthaldiak! Lege giiziak mesperetxatzen 

diitienentzat handi gerth' ditian ber, dereikii Persiako errege batek 

lahardekaerazirik akadoi gasto bat ta kargia semiari emanik, zereioan 

aitaren larria jargian ezarri.(676) Franko dirade holako jargietan(677) 

honki liraitekienak ta beldiirrak ohoriak beno frenatzen diitienak.(678) 

Ikhasezazie! aitoren semiak miindiiko handitarziinak eztiitiela handi 

eginen her mesperetxietzaz zihaunriek(679) ezpaziradie handitzen. Zien 

zorthii hona Alzionaren pare(680) sabelpian dago. Gure sortzepenari 

doi diradianak, hobenenak diradiala, bena sekiilan hantik zorthii hona 

eztiela iikhenen(68I ) bazterrik ezta hartan; iingiira ezazie, nahi bezain 

beste, Skiron mendia(682) zorthia ezpadiizie, liir loskanillala(683) etziradie 

heltiiren, ehiin urthez lanian (ari) izanik ere. 

96

Berezita XI "Irritsaz ta zekifianziaz" 

(618) irritsaz eta zekifianziaz: handi nahiaz eta zekenkeriaz (zikoizkeriaz). 

(619) buruko huna: burmuifia. 

(620) lezer: leizei. 

(621) harroker garri: botxeen arrenkura(Z.), arkaitzez kezkatua. 

(622) sorthu denala: jaio, sortu denera. 

(623) mediker arrabuhin: sendagailuei uzkur. 

(624) hazkerifia: hazkaerazten duen mina, c. comezon, fr. demangeaison. 

(625) beliro: bai'lezake. 

(626) erbarratzatia: sakabanatua. 

(627) uki (G.): Z. hunki. 

(628) harzuloak: (G.) Z. harziloak, harpeak. 

(629) gizonaren aier artetan: gizonaren gurarien arteta. 

(630) irudizkatzeko (Larramendi): irudimenean egiteko, c. imaginar. 

(631) desmoriala: moral gabetasuna. 

(632) zehe: ahur neurria, c.palmo, fr.paume. 

(633) ahalke: lotsa. 

(634) sareraziten: sarerazten, baina gainetik bohatzen "soplar"... urrina...usaina. 

(635) diarizten: Uario aditzetik) ixurerazten. (G. Larramendi). 

(636) burustetzaz: burusta, ondakin. 

(637) txitxarrigei: c. destinado a gusanos. 

(638) borreoaren mithil dugu jarten: berdugoaren morroin dugu jartzen. 

(639) zorigaitza: orain Z. malUrra. 

97

(640) za/henaturik:c. acelerado. 

(641) estekan tinkoago: esegita trinkoago. 

(642) bUlhurturik: bUlhur izenetik bi/urra, soka ingurua, nahiz esegitzeko 

nahiz urkatzeko. 

(643) oitii egiten: orain Z.kostumatu, c. acostumbrarse. arramur: fr. 

(644) 

(645) 

(646) 

(647) 

(654) 

(655) 

rameur, arraunlari. 

ohi/: begi txar, arpegi txar. 

beren barnen: beren barruan. 

bereki: berekin. 

erradea kuperatzen: askatasuna kobratzen. (ta eradea irakurtzen) 

beste lekuetan, arradea. 

(648) borreukatiirik: tormentattirik. 

(649) o/deki: (Larramendi) pentsamendu. 

(650) gartsu puna/ak, punal kartsuak. 

(651) deslUrraturik: exiliaturik. 

(652) /erradurak: txirristadak. 

(653) bi bizio her aiduru dagoetzan minondoriak: bi bizio haien zain 

dauden min ondorioak. 

/arriitu: erori, amildu. 

somatii ezpadiitu: somatu ezpaditu, usmatu ezpaditu, nabaitti 

ezpadtitti. 

(656) baino sordeitz ezpeitie ikhusten: baino txarrago ez baidute ikusten. 

(657) herrotetan: gurpiletan. 

(657 bis) illurier: lillurei. 

(658) estiraz: kezkak estiratuz. 

(659) akadoia edirenen: judizioa aurkituko... 

(660) e'hintzate bethi manhia/a: ez hintzateke beti agindura... 

(661) inhur: inor. 

(662) grina/d(i)en mithi/: c. al servicio de las pasiones. 

(663) e/horriz, arantzez. 

(664) Jauzien thipi/tzia: saltoen gutitzea. 

(665) agurratu: agradatu. 

(666) truka/erari: estraperleroari. 

(667) /egoitzatzean: legalizando. 

98

(668) beldilrrian: bildurrean. 

(669) geldarriak: hauts bihurtzeak? 

(670) ekonde (Larramendi): emaitza, c. resultado. 

(671) gaizenda (Larramendi): gain izenda, (gr. epitaphios). 

(672) herrokan: lerroan, zerendan. 

(673) nekatilrik: Z.akhitilrik, efiherik (nekatti ulertzen da, baina ez 

erabiltzen. 

(674) askaziez: ahideez. 

(675) eztiradia?: ez ote dirade? 

(676) jargian ezarri: eserlekuan ipifii. 

(677) jargietan: eserlekuetan. 

(678) !renatzen: erdal aditza, buruzagi ordukotz. 

(679) zihaurek: ztihauriek, zeronek. 

(680) Alzionaren pare: Greziako mitologian Aiolos (Eole) aizeenjainkoaren 

alaba, Alkuon, Zeus-ek txoritu, txori bihurtu zuen 

bekaitzez. 

(681) zorthil hona eztiela ilkhenen: zoriona ez dutela edukiko. 

(682) Skiron mendia: Grezian, Arkadia bazterreko mendia eta lapurtegi 

ospetsua. 

99

BEREZITA XII 

Aitzinekoaren jarraikia 

Handitarziina ta apalgoa hitz llabiiretan diitiigii heben jarriren. 

Dagotze honki erraner thopatzian, miindiren mespretxatzian ta 

heri(684) giir egitian, zeliiaren opatzian ta liirrari itzeztatiirik(685) egoitian, 

berari amorio hanitz iikheitian, berari khinper(arrabuhin z.) izaitian, 

bakhiaren borondatian, gerla bethi buzkatzian bihotzian ber denboran, 

siiia ta kharrua(686) korokatzian, osagarri(687) ta eritarziin, 

herioa ta bizia algarreki izkontzian. (698). 

Hekila manhiietan(689) gogor zerbiitzian mardo, bethi kanpoan 

laisterkan ta bethi korralian lorik kanpo gogamenak ta loan pausiirik(690) 

batere, miindii giiziari erthail(691) bihotza ta beretzat osorik 

begira. Opa eztugiina ta diigiina mespretxa, doliirik inhuri ere ta arrazoa 

deith(692) bekhanki berze bekhatiak(693) burra ta begiak thapa egiari. 

Meskabia heltii denian har aitzinantza(694); mina denian heriotsii(695) 

sorga(696) osagarriaren khostiiz, hur gaziaz itho egarria ta sofre 

hurez(697) hil siiia. Gaitzian tieso izan ta honkian arhin, erhorekietan 

erakuts astakiirii(698) ederrik. Fedia kharruaren pare ta segiirtantza 

aiziaren doiala(699) iikhen. 

Hainberze Jinko nola fabori har ta inhuri ez izan leal. Begithartia 

mirailla(700) bezain garbi, bihotza onzaren(70 I) larriaren pare, izkont 

aragitia eskelegoari(702), zekinantza eriandari(703) mainatagoa(704) 

biiriizagitzari, noblezia apaltarziinari, iirgiiillia beharrari ta doluari 

izterbegia, federik bage hitzeman, errespetiirik bage zin egin, arrazo 

bagetarik mehatxa(705), hurubil manhiak egin(706) arrazorik bage 

hiigiint(707), bide bagerik ibil, beratik kanpo bethi bizi, sobera bizi 

izanez bereki(708) hetan dago Jaun handi haboroen bizipena. 

Ingles batek, khortian zahartiirik, bere etxerat ethorri zenak, zian 

adiskide bati ezkiribatzen han ikhusi ziala gehiago eziez infernian sarthii 

beitie arima herratiek(709), direlakoz liirreko, itxasoko ta iihaitzen 

101

meskabien gaitzliretan(710) adiskide faltsier, ohoifier(711), barurer, beillier(712), 

akhidlirari(713) ta berze erokerietarat enjogiago khortezaina 

delakoz izan hetarik. 

Han (dio) diala ikhusi ogi ta ardu jan ez etare edan etzinantekianak(714) 

begiak tinkatli bage, gaia iraganik(715) ziradiala asegarri; 

diala ikhusi aitoren semiak ezpata eskian nori zatekian etxola bat urdethegia 

balio etzenaren blirlizagi; ikhusi ziala jaun handirik plirga lirdaillian(716) 

zamariz beharrez jaun Erregia jarraiki, berzerik ere. beren 

egongietarik kanpo ezarririk, kharrikan jarririk(717) zautzenak. 

Dligli ikhusi abokatli baten semia(limen) aitoren seme zena, dialakoz 

esparber(718) txar bat txori hatzamaile, konestable ta dlike gertzen. 

Frantzian kozinako galopin(719) baten arrasemia Marexal, dlike ta 

printze, bena bederakala(720) ezkintiro(721) saidoak, bizia Khortian 

igaranik beren hona janik, zerbaitetara heltli ezinez, eskeletli diradianak. 

Printze handi batek zioan zorthli hona emazte Ihanitzer lidliri(722) 

zela, gizon gaztiak baizik maite eztlitiala, bena Klhortekoak nahi dli 

zlirtarzlin ta egokide(723) jende gazten berthlidiak eztiradianak. 

Han behar da oren harrigarririk igaran, gai thipilik(724) heriotsli 

izerdiak txlikatli, bizi eskelezki, eskernio iretsi(725). Laidatli behar lizatekiana 

mesperetxatli. Balakak ta gezlirrak bethi alhoan erri(725) egin 

bihotzak dioanian nigar, soifietan iirrhez ta zilharrez baliz ere jesanik(727) 

soldatetzaz ez aipa, galdli eztianak nahi hen esparantza. 

Khortia ezaglitli zianak dio palazio bat dela ezin ederragoa, botxli 

thinian(728) dagoela jarririk ta lezez lingliratlirik, zankhoz besoa ta 

khorpitz porrokatietzaz(729) betherik diradianak bideskarik eztialakoz 

dela neke harat heltzia lirrhez diala bortha ta barnia izigarri eder. 

Irritsa ta Zekeina harat gei(730) (abiatlirik k.) ziradian algarreki 

bidian jarri ta igaiteko lankhei(731) franko zien likhen, bena eztielakoz 

zer nahi latzik, batak ta berziak garhait elirokienik(732), azkenekoz 

ziradiala Palazioala heltli, Zekeifiak ikhusi zian bezain sarri bortha 

aberatsa, han borthazaifia zatekiala(733), gaiza giiziak higatzen ziradiala, 

otsez(734) zathi zonbait balima hartarik jinen zereioala inhor 

etziala sartzera litziren etzereion lirrhe peseta eman, ez etare zer oren zen 

erran berze bat e'ltikiano ideki sakolatik (735) ta hala zorthli hona llablir 

han zlikiala. 

Sarthli bezain sarri Irritsa, Esperantza emazte eder ta zaia kolore 

gliziez egina bathli(736) zereioan ta esklitik loth aitzinatziaz(737) enkaria(738) 

egiten zereiolarik agertli zen Engania zerblitzia eman zianari 

Irritsa ta harek lankhei glizietan zian ezarri. 

102

Lanak zianian nekatti Zahartarztinari zereion eskentti hantik aitzina 

Ahalkiak zian arrapatti ta bortxaz sarrerazi Errabiaren mithil(739), 

ordian ziztin(740) gtiziak palaziotik kanpo urthiki(741), ez tirrhezko 

borthatik bena atztiletik(742); gizon zahar gaixoa zen abiatti pikarrai, 

larria hori(743) tximalttirik, eskti batez Ahalkia estaltzen, berziaz lepa 

tinkatzen zialarik eta bidian Dolia bathtirik(744) hareki nigarrez zen 

hurtti. Haren lagtinak zialakoz limakhaldtiz bortha(745) zehe batez(746) 

llabtirtti merexia zian olhoak tikhenik(747), leze barnenialat(748) zien 

bizirik urthiki ta otsoer janerazi. 

103

Berezita XII "Aitzinekoaren jarraikiaz" 

(683) Irritsaz eta zekifianziaz, jarraitzen duo 

(684) heri giir: hei erreberentzi. 

(685) zeliiaren opatzian ta liirrari itzestatiirik: zt:rua desiratzen ta 

lurrari iltzatur.ik. 

(686) siiia ta kharrua korokatzian: sua ta izotza kolokatzean. 

(687) osagarri: osasun. 

(688) izkontzian: Egiategiren grafia? ezkontzian Z. 

(689) manhiietan: aginduetan. 

(690) pausiirik: atsedenik. 

(691) erthail: sailkatu, clasificar. 

(692) deith: deithii. irreal itxuran. 

(693) bekhatiak: pekatuak. 

(694) aitzinantza: abantzua, aurrerakada. 

(695) heriotsii: mortal, hilgarri. 

(696) sorga (G.): erremedioa. 

(697) sofre hurez: asufre "uraz. 

(698) astakiirii: estakiirii, aitzaki. 

(699) segiirtantza aiziaren doiala(metafora): segurantza aizearen neurnra. 

(700) mirailla: ispillua. 

(701) onzaren larria: onzaren (pumaren) larrua. 

(702) izkont aragitia eskelegoari: haragizko ezkontza txirotasunari. 

(703) eriandiari: esku zabalari. 

(704) mainatagoa: morrointza, morroingoa. 

(705) mehatxa: amenaza. 

(706) huriibil manhiak egin: khtirtibil maniak egin (Z.) egin nola nahi 

.aginduak. 

104

(707) 

(708) 

(709) 

(710) 

(711 ) 

(712) 

(713) 

(714) 

(715) 

(716) 

(717) 

(718) 

(719) 

(720) 

(721) 

(722) 

(723) 

(724) 

(725) 

(726) 

(727) 

(728) 

(729) 

(730) 

(731) 

(732) 

(733) 

(734) 

(736) 

(738) 

(739) 

(740) 

hiigiint: hiigiintii irreal itxuran, gorrota. 

bereki: berekin. 

arima herratiek: iratxoek, c. duendes. 

meskabien gaitziiretan: destorbuen neurrietan. 

ohoifier: lapurrei. 

barurer, beillier: barurei, gau-beilliei. 

akhidiirari: nekadurari. 

etzinantekianak: ezin zituenak. 

gaia iraganik: gaua igarota. 

iirdaillian: (Z.zah), orain, estomaka diogu. 

kharrikan jarririk zautzenak: kalean eserita zeudenak. 

esparber (bearnesetik): belatx. (Accipiter nisus, hegaztia). 

kozinako galopin: sukaldeko motiko txar. kozina(gaztelaniatik) 

galopin(frantsesa) azken hitz hau ez da gure euskalkian sartu. 

arrasemia .. .ilobasoa... bederakala banakara. 

ezkintiro ...ez genetzake (konda) .. 

emazte hanitzer iidiiri: emakume askoen irudi. 

ziirtarziin: hutsa, ziihiirtarziin; egokide: pazentzia. 

gai thipilik: gau xuri, gau logabe. 

eskernio iretsi: burla miiiak iruntsi. 

ahoan erri: ahoan irri, ahoan parre. 

jesanik: mailegaturik. 

botxii thinian: arkaitz puntan, goihenian. 

porrokatietaz: puskatuetaz, xehatuetaz. 

harat gei: aditz izenkia, geroaldian. Zuberoerako erabilpen bitxia 

izaki, Egiategik gainetik jarri du: abiatiirik. 

igaiteko lankhei: igotzeko enpresa, igotzeko sail. 

berziak garhait e'lirokienik: besteak garai(tu) ez lezaketenik. 

borthazaifia zatekiala: atezaina izanen zela.... 

otsez: alegia. (735) ideki sakolatik: atera poltsikutik. 

bathii: topatu.(737) aitzinatziaz: aurreratziaz. 

enkaria: c. espejismo. 

bortxaz sarrerazi errabiaren mithil: indarrez sartuerazi errabiaren 

morrom.... 

ordian ziziin: orduan zuen (zuka) 

105

(741) urthiki: jaurtiki, botu 

(742) ez urrhezko borthatik bena atzUletik: ez urrezko atetik baino 

atzekotik 

(743) pikarrai, larria hori tximaltiirik: bilus gorri larrua hori zimeldurik 

(744) bathurik: topaturik 

(745) limakhalduz bortha: lima ukaldiz atea 

(746) zehe batez: ahur batez, esku zabalaren neurrian 

(747) olhoak ukhenik: musturrekoak bildurik (fr. recevoir une avoine) 

(748) leze barnenialat: leize sakonenerat. 

106

BEREZITA XIII 

Izkontziaz(749) 

Aspaldian erranik dago fede honaren adrakjarraiki balti(tti)jendiak 

izkontze sakramentia auher(750) zatekiala, gizonaren ta emaztiaren 

artian hitz emanez angtirien(75I ) gisala beitziradien algarreki biziren, 

halako zen Jinkoaren borhondadia, lehen gizona zianian egin ta 

zereioanian emaztia eman. 

Peska Persian zen khozti(752) berze herri gtizietan lanthatti zenian ta 

frtita maithagarria gerthti; khinper dago(753) izkontzia, hatsarrian 

berak zian berthtide santienak bere izairiaz(754) zianak, orai aldiz sakramentiaren 

indarrak behar dtitti ta legetzaz arrimattirik, delakoz mtindia 

galkidatti(755) ta jendia gaistotti, hantik meskabiak ta desaraudiak(756) 

ltirra desohoratzen dtitienak; ez izkontziaren faltaz bena bai 

izkondien ogenaz(757). 

Hantik orai izkontzia elhorri adarraren pare; ez jakin nontik hari 

loth(758) aIde gtizietarik dialakoz txistatzen; J onas-en unt:za(759) da 

kanpotik berde ta hotz agerri, barnetik aldiz mengoaren harrek dereie 

zaifiak abartzen(760). Da arabiako bipera txipiak dienetan habiak egiten, 

hartara doanak zer dagoen pian(76I ) eztakielarik daude ausikirik 

(762).. 

Izkontzia da nozpaiko ametsen isla edo tigartia non loari ageri 

beitziradian gaiza ederrenak ta kapa erori zenian gaiza harrigarrienak 

zereitzoen ageri; dti itxaso khexiaren tidtiria thenbestaren azotiaz mendiak 

bezain gora dianian bagak(763) urthukitzen, txilimistak, dtirtindotsez 

ta ekaizez bazter gtiziak ikhareraziten.(764) tihaitzterrak(765) 

ontzi zatikez estaltzen ta heiagoraz(766) airia bethatzen. Gtitik baga 

segtiriala dirade bideatze(767) hartara heltzen diradianak ta hartan 

jarriz dolti etzereitzenik. 

Erromeria da Izkontzia, hirur ostatti baizik bidian eztiana, lehena 

deitzen da plazerfaltsia, bigerrena garbaia edo dolia, hirurgerrena laze- 

107

108 

ria edo desesperazionea da batzen.(768). 

Haren meskabiietarik lehena da izan eta menpeko edo esklabo jartea, 

hon izigarri hau arimal giizietan, gozomena lehen dena, bai bakhotzak 

ehortzten diana. Apostoliak dio emaztiak bere korpitzian eztu 

potererik, dago gizonian, ta harek eztiro beriaz nahi diana delakoz 

emaztiaren poterian. Irapaiziak balio dia galdu diana?(769). 

Zorthii gaitza lizate arhinago ezagiin baleza gizonak nori jarri dian 

eman bere arradia, lezan piirii erran biiriizagisa hon baten esklabo dela 

jarri ta zii andere gaztia iirzo xuriaren paria, esparberaren aztaf>arretan 

jarten ziitiena, zelarik lehen axuria bezain mantzo orainjokhazale, bere 

ohil, zikifi, lankhaitzian ta hordikerian dagoena; zii aldiz gizon gaztia, 

hainberze(sic) iirrhats eginik nahiz angiirii bat emaztegei ediren, diizii 

siige bat sii ta gal' bomitzen diitiana.(770) S. Jeromek dio idia ta astoa 

probatzen diradiala erosi bene lehen bena eniaztiak, beren bizipenaz ta 

himorraz(77I ) ezagiitze bagerik diradiala hartzen.(772). 

Hogei urthez aita-amek haren dotiaren biltzeko beharraz pairatii 

diradianian siihiak dii lehen urthian agoreraziten osorik ere etxia thipiltzen(773) 

ta eskelegoa(774) haul' jingeier adelatzen(775). O! andere 

ejerra izkontzeko botoek merexi ziena senhar halakoa ta etzatekina 

hobe konbentian egoitia. 

Galerako kathenetan diradianak zonbat urthez kadenak diitien 

herrestatiiren(776) dakie; bena senhar emaztek dUtiela beriak sekiilakoz 

ta herioak baizik eztetziakala iirra ere dakie. 

Erradazii siiia ta hura(777) batzen diradianian, gizon xiihiirra 

emazte erhoarekila edo emazte perestia gizon gaistoareki. Zer lantze 

hartarik diradian gertiiren? S. Augustinek dereikiina erraiten, haren 

denboran ohoifi kasta bat zela jende biziak hiler estekatiirik(778) hileraziten 

ziitiela, gosiaz, egarriaz ta iirrin gaitzaz nekatiirik halako da senharren 

edo emaztiaren bizitzia erran diigiin kasian(779) diradianian. 

Gaitzonde(780) hau baliroe egar(78I ) Jinkoarentzat khoroa ederra 

liikie zelian? Berze betiiste (782) zonbait dezagiin berhez: edertarziinak 

dii jeloskeria lagiin, itsustarziinak hiigiintza, aberats bietarik bata da 

handios(783) Ezkitiala haur iikheitiaz mintza, liizegi lizate akadoia, 

bena diigiin zerbait aipa izkontziaren goberniaz. 

Sobera ogen egin giniro(784) emaztea, gizon haboroen(785) erranetan 

fede baginande(786) Ezpelirade baizik gizon giizien amak ta iinhiidiak, 

mereximentii franko liikie bena dielakoz bihotza gizonek bene 

hobe, honki egitean enjogiago(787) ta obra honetaz(sic) koiago(788) 

hantik ere flakezietan dirade gizonak bene barkhagarriago. Diela ber-

--- ------------------------------ 

thtidiak ta bizioak gizonek beno handiago diozti? Bai halako ageri 

dirade, diradelakoz bekhantago, bena heentzat ehtin dirade gizonetan 

harrigarriagorik gerthaldi eman giniroenetzaz egin laiteke libtirti handi 

bat kondaira gtiziak diradialakoz hetzaz betherik bena gitian loth Ezkiribti 

Saintiari.(789) 

:"Dio Jinkoak 10 zagoela Adam, saihetsetik zereiola Eva 

emaztegei khentti (Genesak kap. 2)(790) Dio Jinkoak ziala 

emaztia ekidatti(791 ). 

Beita hau thermafiia etxiaren zolatik thiniala(792) denian berririk egiten 

ta eztena Adamen lankheian. Zeren banaite hori? Deia(793) erraiteko 

emaztiak lan gehiago zereiola eman Jinkoari eziez gizonak ta hantik ere 

gizonak beno hogeietan emaztiak behar diala bere btiriaren sagarroitzeko?(794). 

Sn Augustinek dio Stigiaren lehen eskoliera zela lehen emaztia bekhaWen 

bortha(795) erradtien tithtirria ta santtitarzunaren ardoilla(796), 

hantik dioe zela lehen emaztia Jinkoaren eretzian ezagtitze(797) bagerik, 

senharrari traidore, bere kastaren erhaile(798), ziala Satani ztibti bat 

egin ta bere bihotzianjarri ziala Jinkoak inferniaren zolan kokatti ziana 

hantik Lothen alhaba Thamarak, Athaliak, Isabelak, Helenak ta berze 

hanitz zethabian igaraiten dtitienak(799). Bena hartarik ezprotxu, 

haborizik eziez Alexandreren ta Caesaren arakezetarik, eztago.(800). 

Bada 5767 urtheren tingtirian(80 1) lehen bekhatti harez akogattirik, 

dtigtila gure dohakabia(802) herrestatzen. Ezta aita, ez etare ama xtihtirrik(803) 

bere haurrer eginbidia erakutsi eztereienik; alabadere giradia 

hobetti? Poteria auher(804) izan da, peredikiak auherrago; Salomonen 

ztihtirtarztina dtigti ahatze, Daviden psalmietzaz khantorez baizik 

ezttigti jarraikiten. Emaztek die Elia kataraitti(805) Baptistari btiria 

pikaerazi(806) Emaztetarik sorthti zen, gizon handienaren btiriajokian 

dantzari baten eskietan apairti(807) baten botztaroa zen gerthti.(808). 

Nor zen sakrilegio haren langilia galthatti ziana edo eragin ziana? 

hau dtida bagetarik doa, zeren eta manhatti ezpalti ezpeitzen zorgaitza 

helttiren(809). 

109

Berezita XIII "Izkontziaz" 

(749) 

(750) 

(751) 

(752) 

(753) 

(754) 

(755) 

(756) 

(757) 

(758) 

(759) 

(760) 

(761) 

(762) 

(763) 

(764) 

(765) 

(766) 

(767) 

(768) 

(769) 

(770) 

izkontziaz: ezkontzaz, Egiategiz kanpo ez dut ifion irakurri. 

izkontze sakramentia auher: ezkontza sakramentua alper; beraz 

giza-eraketa bat, giza arau hutsa da, Egiategiren gogoan. 

angiirien: aingeruen. 

khozii: bertako, c. endemico. peska: mertxika. 

khinper: alderantziz. 

berthiide santienak bere izairiaz: bertute santuenak bere jaiotzezko 

naturaz. 

galkidatii: (Larramendi): galtzera ereman, c. corrumpir. 

desaraudiak (L.): arau galtzeak, c. perdidas del oreden. 

izkondien ogenaz: eskonduen erruaz. 

hari loth: hari (ezkontzari) lotu, hari erdu. 

untza: neguan ere berde den aihen narrastaria, hiedra C., lierre fr. 

abartzen: abar egiten, desegiten. Zaifiak: nerbioak. 

pian: azpian. 

ausikirik: ausigirik, ozkaturik. 

thenbesta: Z. tenpesta; bagak: uhinak, uhainak. 

diiriindotsez ta ekaitzez: diiriindots(Z.), trumoi-otsez; ekaitz(G) 

tenpesta (Z.). 

iihaitzterrak: orain Z. iiharriak, c. regueros. 

heiagoraz: orroaz deituz Uendeak bakarrik dagi heiagora). 

bideatze: bidaia. 

lazeria: etsipena. 

irapaiziak (Egiategik bakarrik erabiltzen) baUo dia galdii diana: 

irabaziak balio ote du galdu duena. 

sii ta gar bomitzen diitiana(herensugea?): su ta gar goiti'urthikitzen 

dtitiana (gaur), goiti botatzen dituena. 

110

(771 ) 

(772) 

(773) 

(774) 

(775) 

(776) 

(777) 

(778) 

(779) 

(780) 

(781 ) 

(782) 

(783) 

(784) 

(785) 

(786) 

(787) 

(788) 

(789) 

(790) 

(791) 

(792) 

(793) 

(794) 

(795) 

(796) 

(797) 

himorraz: humoreaz. 

ezagiitze bagerik diradiala hartzen: esker on gaberik diradeala 

jartzen. 

etxia thipiltzen: etxea husten. 

eskelegoa (Z. zah): mixeria. 

haur jingeier adelatzen: haur etortzekoei gertutzen. 

herrestatiiren: narrasta ibiliko. 

siiia ta hura batzen: sua ta ura biltzen. 

hiler estekatiirik: hilei loturik, esegirik. 

erran diigiin kasian: esan dugun kasuan. 

gaitzonde: c. resentimiento (Larramendi?), gaitzondo? 

egar: paira, sufre, aditz hau asko erabiltzen da Zuberoan, beste 

adierazirik badu, erabili berri, haurra pontean egiizaitak egarten 

duo 

betiiste: betziiste. begirapen, consideraci6n. 

handios: handi-aire. 

egin giniro: egin genezake. 

haboroen: gehienen. 

fede baginande: orain, Z. fida bagina edo hobekifede bagenii. 

enjogiago: emanago, zaleago, c. con tendencia. 

koiago: egitenago. C. con gusto y afici6n. 

gitian loth Ezkiribii Saintiari: gaitezen lo(tu) Izkiribu Sainduari. 

aipamena gaineratu dugu. 

ekidatu: kreatu. (Larramendi?). 

thermaiiia etxiaren zolatik thiniala: hitza, etxearen ondotik 

garaieraino... 

Deia: ote da? 

biiriaren sagarroitzeko: burua trikutzeko C. erizar fr. se herisser. 

lehen emaztia bekhatuen bortha: lehen emakumea pekatuen 

atea. Sn Agustinen aipamen hori, Egiategik urrengo kapituluan 

ukatzen du, andreak goraipatzeko. 

santiitarziinaren ardoilla: santutasunaren erdoila. erradiia: C. 

resentimiento. 

Jinkoaren eretzian ezagiitze: lainkoari buruz esker ona. (eretzian: 

fr. a l'egard de, c. para con). 

111

(798) kastaren erhaile: kastaren hiltzaile. 

(799) zethabian igaraiten diltianak: gal-barean irazten dituenak. 

(800) arakezetarik, eztago: arrakastetarik, garaipenetatik. 

(801) 5767 urtheren ungurian: munduaren adina Egiategiren garaian. 

(802) dohakabia: zoriagabea; orain Z. malerusa. 

(803) xuhurrik: zintzorik. 

(804) poteria auher: poterea alper. 

(805) kataraitil: (beste leku batean katarraitu, frantsesez itzulia persecuter; 

beharbada Larramendi). 

(806) pikaerazi: motzerazi, ebagierazi. 

(807) apairu: edozein janaldi, c. comida, fro repas. 

(808) gerthu: gertatu. 

(809) zorgaitza helturen: zorigaitza ititxiko. 

112

BEREZITA XIV 

Azkenaren jarraikia(810) 

Izkontzien zorthti gaitza balago bethi emaztetan, dtidarik ezta 

gtiziek ltikiela, izkontzerik eztelakoz emazterik bage; bena ageri delakoz 

egtinkal izkontze honik badela, dtigtin aithor emazter eztaukiela(81 I) 

sorthitza galkidikaretik(812) jiten zereitztin minak. 

Ezkiribti Santiak dereio emazte gaistoer hainbeste borrau(813) ta 

honer laidore haifibeste non hek barratzen beidtitie lehenek. Dio emaztia 

dela lanpada Khandeler Santian dagoena. Ama Berjinaz zer eztti 

erraiten ztihtirrak bere adagioetan dio, ontzi bat dela tirhtinetik jina 

probiandiaz kargatia, erran nahi beita hainbeste berthtide diala ekharten 

eziez ontz( batek merkhadera. Halakoen ama lehena zen Ltirraren 

paradtisian sorthti, hek aldiz othoitziak dtitie borthan(814) egiten. 

Jinkoaren herioak ltir gtizia zianian ikharatti, zelia ere tilhtintti, 

emaztek zien lagtintti; ziradialarik apostoliak ihesi, gardiak larrapoka(815) 

espantattirik ihesi, hek aldiz belhariko nigarrez ta hasperrenez 

nekattirik deuserez lotsarik(816), bena J inkoaren herioaz harrittirik 

ta bihotza erdirattirik doltiz ladin, bere haurrentzat mtindtiko aita hil 

ktirtitxian, ziradian berak erdi hilik. Geroztik zer zerbtitxti eztie Elizari 

emaztiek egin. Zenbat dierri zeliaren bidian eztiejarri. Batek zian Absa 

Ion Dauiden grazian ezarri hainbeste haur erhogei(817) ziradian egtinian, 

Ester neskato batek bere elhe eztietzaz baratti zianian arakei 

harrigarria Bertze batek herria galtzera zoalarik bi hitzez bere seme 

Coriolan-ari etsaien kapitanari gibel eragin ta herria salbatti. So 

egizti(818) Judithi, haifi indartsti nola bihoztoi, Holophernari btiria 

mozten ta haren harmada gtizia.porrokatzen. Nahi badtizti berriagorik 

artzaintsa bat Frantzian Jeanne d'Arc deitzen zena Englesen harmadak 

zathizkatti dtitiana. 

Bena jin gitian hizkontzetara(sic) ta dezagtin aithor haboroenak 

diradiala okher gertzen, dtitielakoz zekifiantzak egin: emaztegeiak, ez 

113

zonbat balio dian, bena zonbat diharti pezti den(819), girade arranktiran; 

halarik ogen dtigti erraitez btirdtiintsti ehtintzian(820) giradiala, 

girelakoan tirrhekoan ta zilharrekoan lepoaladrano(821 ) ehortzirik(822). 

Nozpait bospasei urtheren amorioak zian izkontzia egiten ta 

adiskoaren zaifiak(823) egiten; orai ikhusi ta mintzatti bagetarik izkontgeiak 

dirade izkontzen(824) Prima ezpada, anderegeia, izanik ere Venus 

bezaifi eder, Minervaren iraziak, Dianaren noblezia, sorik inhurk eztereio 

eginen. 

Hantik izkontziak eztti izena baizik ta egiazkoa da gerthti: saltzen 

dirade alhabak ahalik merkeena ta semiak ahalik karioena. Nozpait 

etxeko alhabek soifiekoak baizik etxerik etztitien eramaten, senharrek 

ztitien dotatzen. Xinan aita amek dtitie alhabak saltzen ta hetarik diharti 

hanitz biltzen; gure herrian aldiz neskatilek dtitie senhargaiak erosten, 

hala dirade etxiak bi aldetarik eskeletzen. Xinan, delarik neskatila 

athia(825) etxiaren aberatstarztina, Frantzian da eskelegoa, zor eginez 

baizik eztirelakoz etxeko alhabak kanporat ezarten: hala ere, hainbeste 

zor etxen sartzen, nola emaztegei beitirade hantik jalkiten. 

Nontik hainbeste zorigaitzek glitie akogatzen, glizitakoak dena 

infernia benD ase ezinago ezi handienetarik txipietaradrano dlitli arima 

gliziak bihlirtli. Nahi dliziajakin zergatik? Zikifitarzlina delakoz izkontzietan 

sarthli? Zeren eta banidadia ta lirgliillia ezteietan Errege ta 

Erregifia direlakozjarri. Harrigarri da zonbat erhokeriak dlitian bliriak 

litzlilipurditli. Diamantez ta lirrhez dirade estalirik nobiak, noizpait 

koton soifiekoeki ta lirrhezko klirlitxia lepoan ederki ziradianian noblezian, 

gizonak arauiala. Orai laborarietan(826) zeta behar dli zerbaitetan 

agertli anderegeian, jaungeian aldiz oihal ederrena. Nozpait beren kabalenena 

etxen lirlinik(827) etiliak zian egiten ta urdin(828) kolore zen 

dindatzen; orai nekez die lanian hetarik jaunsten(829). 

O! zer gustagia(830) jendia eztenian nahi dena: zurezko zankhoari 

zetazko galtza dli jaunsten, oskia hoifiik eztianari, zilharrezko ebilla 

ezarten likharaiari(83I ), larrli xuriz eskia(832) ta batere hetarik itheglin(832) 

ltir edo zor zonbait bizkarrian ekharten eztianik. 

Bena nun da gehita(834) hau handiago, eziezjende egiteko egitetan 

deitzen direnetan, bihurt baladi hen soifiekoa, oihal bustiak dian bezala 

hura, laite hantik thurrusta eskelen odola. 

Zorigaitza gehitiaz da eglinkal handitli ta lanhoa bezala menditik 

ordokiala(835) eraitsi. Jendia litslitli ta aberatstarzUnaren lidliriak(836) 

dli eskeletli, hantik etxiak zathizka erorten, dotiak ezteietan janik, 

izkontziak bekhant ta okher gertzen, aitak bethi tahernetan, amak 

114

dolorez etxen tximaltzen, haurrak pikarrai gosez hiltzen. S. Paulek 

halako Etxeko Jaunak otso gizona beno apalago ta basa arimalaren 

pare dtitii jarten. 

Izkontze halako meskabti bagiak dtike, berzeri~~zpadirade, izkon~ 

tziak ber suertetik ta adintsti; btirtitsti direlakoz emhtiak, zioan gizon 

batek, "heztirretik egin zenak, btirdtiintsti behar ziala btiria. "emazte 

halakoak dianian senharra arrabuhin(837) aharrak dtike ber azantza(838) 

marteliak tikhtidian diana, deusere bien artian, ber hirotsak ta 

ber protxiak(839) daude. jeloskeria deia astaktirti(840) bi btirti daude 

nahasirik. Ekhia tilhtinpe da etxen, tilhtina aldiz Ekhi, hantik sospetxiak 

gertzen, Egiak, ohoriak dialakoz nekez iraifiak ozarten, hantik iraifiak, 

elhe txarrak aizoan ta erriak bazterretan tisti(841). 

Famari ogen egin zereionian Egiak eztti beraz(841) axolik ta honkia 

denian gaitzaren lekhian gaitz guzietara girade lerratzen(842), milatan 

hobe lizateke ehtin gaizki ixiltzia edo honkietzaz erraitia, eziez ogen 

bage bakhoitzaz gaizki ustia(843). 

Zti aita ta zti ama, zier niz mintzo(844) Eztaziela zien haurrak amorio 

eztienetara izkont. Sorthti gaitza zientzat lizatekiana beren, dtikie 

jarraiki badie beren gozoa, begotze izairiari(845) bere ztizenak(846). 

Zikifiantzak egin badti izkontzia konkaitz(847) dereio jarria damnia(848), 

delakoz amorio bagerik; egina dago izkontzea amorio bagerik, 

amorio sorthti etzenaren izkontzia eztaite amorioaren tinhtide, lehenago 

amaiztin(849). 

Bizia bezain ltize den iguifian, hartara doanak, dti haitoan(850) 

ztizen zerbait, hartakoz bortxatzia(85I ) ezta odolgarriago eziez zakian(852) 

bi gathti etsai ezartia. Maitiago badii neskatilak, aita amak 

beno, senharra, har beza nahi diana, ezpadti nahi eskentzen zereioana ta 

beldtirrez amorioaren herioak neka eztezan izkontzegeiarena, har beza 

nahi diana. 

115

Berezita XIV "Azkenaren jarraikia" 

(810) 

(811 ) 

(812) 

(813) 

(814) 

(815) 

(816) 

(817) 

(818) 

(819) 

(820) 

(821 ) 

(822) 

(823) 

(824) 

(825) 

(826) 

(827) 

. (828) 

(829) 

(830) 

(831) 

(832) 

(833) 

azkenaren jarraikia: Ezkontzaz jarraikia. 

emazter eztaukiela (Z. zah): eztagokiela. 

sorthitza galkidikaretik: jaiotzezko natura ahultasunetik. 

borrau: birau, orain Z. biirho. 

diitie borthan: dituzte atean. 

gardiak larrapoka: zaindariak lauhazka (bildurrez). 

deuserez lotsarik: ezerez bildurrik. 

haur erhogei: haur hilgai, haur hiltzekotan. 

so egizii: begira zazu. 

zonbat diharii pezii den: zenbat diru pisu den(edo duen). 

biirdiiintsii ehiintzian: ehiintze biirdiiintsian, behar luke, burdin 

mendean. 

lepoladrano (Z. zah. N.), orain lepulartino, leporaino. 

ehortzirik: lurperaturik. 

zaifiak: zioak, kausak. 

izkontgeiak dirade izkontzen: ezkongaiak dirade ezkontzen. 

athia: meta, pila. 

laborarietan: nekazarietan. 

kabalenena etxen iiriinik: aberena etxen irunik. 

urdin: orain Z. hlii. (bearnesetik). 

jaunsten: jantzi egiten. 

gustagia: gusta toki. 

zilharrezko ebilla ezarten iikharaiari: zilarrezko ingurua ipintzen 

esku muturrari. 

larrii zuriz eskia: esku-larru zuriz eskua. 

ithegiin: eremu neurria "idi batek egunean egin dezaken lana" 

herria ordekatsu, ala menditsu izateak neurria aldatzen duo C. 

fanega, fr. journal. 

116

(834) gehita: (Larramendi), gehiegia (Larramendik geita. E'k gezita 

ere). 

(835) 

(836) 

(837) 

(838) 

(839) 

(850) 

(851) 

(852) 

ordokiala: ordekara, zelaiera. 

iidiiriak: irudiak. 

arrabuhin: gogo gaitzezko, fro grimaud. 

azantza(L.): heots(Z.), zarrata, ots. 

hirotsak eta protxiak: orain Z. hiots eta probetxiak "protxiak" 

beharbada hutsa da. 

(840) astakiirii: gaur Z. estakiirii. aitzaki. 

(841) erriak bazterretan iisii: parreak bazterretan askotan. 

(841 b) beraz: hartaz, hartzaz. 

(842) lerratzen: txirristatzen, irristatzen, labaintzen. 

(843) ustia: ustea. 

(844) zier niz mintzo: zuei naiz mintzo, zuei dut hitzegiten. 

(845) begotze izairiari: beude jaiotzeko izateari. 

(846) ziizenak: ztizenbideak eskubideak. 

(847) konkaitz dereio: orain, zankardoxka deio, konkallo deio.lepoan 

hartu. dio, soifiean hartu dio. 

(849) ..amorioaren iinhiide, lehenago amaiziin...: amorioaren ifiude 

(baino gehiago) amaizun. 

haitoan: orain haitian, aukeran. 

bortxatzia: ezkontzera bortxatzea. 

zakian: zakuan. 

117

'9

BEREZITA XV 

Aita amen eginbidiaz 

Dtigtin jar Jinkoak diala beredikatti izkontze bere borhondatiala(853) 

egina zena, ta haurrak hantik nahi bezalako diradiala 

sorthti.(854). Dtigtin ikhus orai zertan dagoan hentzat, haien eginbidia. 

Gaiza sinhets eztaitiana(855), alabadere egia dena, dago hontan aita 

amak zordtinago diradiala, eziez haurrak beren aita amareki. Jinkoaren 

legen erakiroanian(856) dagoena, da menpetiago(857) eziez ezagtitze 

hetarik eztiana. Othian(858) zer dereie zor haurrak beren aita amer, 

eziez bizia hetarik tikhen diena, ta titztil etzerekeiena bena bai errespetti 

htimilena ta beharrian diradianian zokhorri ahalenak(859). 

Aita aldiz haurrai sorthti den bezain sarri dereio zor hazktirria ta 

azkontzia(860) potere dianaren doiala. Legantza bagerik htitsik egin 

e'liro bi artiktilti her, ezpada izan nahi bere haurraren erhaile(86l) ta 

haren bizio gtizien langile. 

Batian ta berzian Jinkoaren ta izairiaren legier da bihtirtzen ta basa 

arimaler sordeitz jarten; hek dielakoz beren htimiak bazkatzen ta 

dakiena erakhasten(862), frtiitti(863) gtiziek die hazktirria ta gozoa 

hontti diradianian beren ztihaifietarik, axuriak bere amatik diana, ehtinen 

artian beria(864) ezagtittiren. Arranoak bizkarrian, dtitie htimiak 

jarten hegaltan diradiano azkartti(865). Stigia stiiala da jauziren(866) 

arrautziak urthuki badereitze hartara. Pelikanak txistatzen dti(timen) 

bere bulharra, bere odoletik htimer emaiteko(867). 

Zer kastatik zirade zti aita, zeren ltirrak ztitti egarten(868) zure 

haurrari tikhatzen badozti(869) behar dtitienak ta zokhorri beharrak, 

azkontza gizon perestiaren bidianjar lirokiana ta Jinkoari zor dereioan 

amorioak ezagtittirik, borreoaren eskietara falta bagerik eroriren 

dina(870). 

Dtikeztinian bilhoak xuri, itxuria tximaltti, adinak bizkarra makhtirtti, 

zankoak txordonpa(tti)(871) besoak ikhara(tti), tirrhatsak 

119

herresta(tti)(872) haurrer errekeittirik ezpadtizti eman, zer amorio 

dtikezti hetarik merexi, amorio ztitarik eztienian tikhen bizirik ta hilik 

btirhau(873) baizik ezttizti segtiro entztinen. 

Zti aldiz berze aita, honki dtiztila hazi ta errekeitatti semia, diozti; 

bena zer azktirri eman dereiozti haren arimari, zer gerthaldi gizon 

perestti bat bihotzian jarri ta nola dereiozti berdtidiaren bide xtixena 

arakhutsi. 

Eta zti ama haurra dtiztinian eznatti, troxatti ta bere khtiifian xurdunpatu(874), 

tirrhats zonbatetara atrebitti hitz ere aptir bat aipaerazi(875), 

uste dtizia, dtiztila zure eginbidia bethe? Ezetz erraiten dereiztit. 

Entztinen ztitianian haurrak erran ezakozti H Begi, mihi, beso ta 

zankho horik badakieia nok erabilten diitian? Arima diik. Arima diik 

Jinkoaren dohaifia bapteiaz(876) iikhen diana ta odolian dagoena, 

odola denian agortii edo iikhatii arima doala Jinkoak manhatii dian 

lekhiala boztaroa, iigiiriikia edo siiiak iigiiriikitzen dianila" Gaiza hek 

erranez ta arra erranez(877) dtittikeztinian haren btirian kokatti, haurra 

jar gorotz athian(888) gaifien eta erran H Hau diik gorotza, gaiza giizien 

hiroa, hi ta ni halakotiiren girenak. lkhusten diika zelia, ekhia(889) 

giiziak diitiik Jinkoa(890) hire arimaren emailia.giiziak diitiik hartan ta 

bera diik giizia. Liirra diik ezkaratza(891), zelia khanbera(892), ekhia 

siikhaltia. khanbera diik ohez, jende perestientzat betherik, berziak 

aldiz siiiala egotsirik sekiilakoz diitiik erretzen. Ekhi haren barnian, 

sekiilan eztielarik Jinko huna ikhusten. "Hori dateke haurraren lehen 

katexisma: honki jinkoareki bizitzia, bigerrena ta aitaren gerthaldiez 

lanari amorio ekhartia, hirurgerrena: 

- haurra erori denian, ama laister marrakara(893) doa. Zerek min 

deiek egin? Harri horrek, berze harri batez dti amakjoiten diolarik, 

ene haurrari min egin dereiok, eztereiok berriz eginen: haurra da 

ohiltzen(894) dialarik mendika(895) ikhasten. 

- Ama ztihurrak ztikianian haurra xtititti litzirioan erran. Egon 

bahintz geldirik(896) He 'hintzan harriari eskernio egitera joanen, 

barkhamendii galtha ezok, min egin dereionez hitzeman hebentik 

aitzina(897) pausian diikala iitziren(898) ta bakiarentzat egiok 

pota(899). 

Haurrak eztia gaiza batetik nahi, amak laister berzetik dereio 

eskentzen. Eztirade haurrak hala altxatzen, ezpadtittizti mani osorik 

galdtirik ikhusi. Errakozti H E'hiza gose, bego izanen izaneko "Hatsarriari 

btirti emazti, ama, berant, auher(900) dateke", Principio obsta sero 

medicina paratur "Haurra bethi dantzaerazi dena nekez jarririk dago, 

120

gizon datekenean(901) bethi txostakerietan izan denaz nekezago dateke 

egitekoer enjogi. Arima giziberietzaz(902) gazteroan hersattirik dena, 

sektilan ezta zahaltzen haurtarztina jarrikiz bilho xuriak dtitti atzamaiten 

ta haurki da hiltzen. 

Salomonek dio zazpigerren proberbioan" haurrik balindadiik, 

haurzarotik ikhasetzak ta errekeita honki. Gaiza harrigarria da Jaun 

handiak, dialarik koziner, baratzezaifi, zamalzaifi ta lekhaio haren egarian, 

eztakian nolako dian kolejioan haurrak bere errejenta(903) hon 

edo gasto denez, mantso edo ohil. Ardier da emaiten artzaifi perestia, 

kabaler tilhaifia(904) ta haurren ofizioan hitzik eztakian haurzaifia 

ardtira, hala dirade haurrak arresak bezala errekeitian otsoari emaiten. 

Aita amek gogo eman beze, haurren bizioetzaz diradiala berme, 

bizian ta herioan orozbat. Dereiela thonban erranen "zeren holako 

bipera dereikiizie eman semian, zihauren (905) haifibeste min eginik 

miindia eskerniatii diana" Erelijionia ezagtitti balti ta zerbait berzerik 

ikhasi halako izanen etzena, ezi hatsarretik bihotzian jarri dena gerozkoak 

nekez dti itzaltzen. Eginpe honak(906) etxiak eztianian llabtirzki 

edo berant da eroriren, orozbat gizona haurzaroan deslaidatti(907) izan 

bada; haritza denian handitti, da lehenago hautseren eziez beita plegattiren(908). 

Berthtidiak goizik bihotzian sarthti ezpadirade, bizioek bethatzen 

dtitie lekhti hutsak(909) ta jagoitik hantik eztirade zothtikatzen. 

Gtitik dirade aita amak bere haurretan titsti eztiradianak; eztti nahi, 

erran dereitzen aizoek dakienak ta inhori eztie erraiten beren bihotzminak, 

izerdiak milatan xtikattirik(91O). Aberats tizteko semiak dirade 

hiltzen, harek begi batez nigarrez, berzetik erriz(9ll) llabtirzki dti hen 

thonbetara heleraziten bere deslotsa(9l2). Jinkoak begira, mina tirrhtinago 

eztagoan ta semiak aitari erran eztezon(9l3) haren faltaz dela 

gizon gaizto gerthti. 

Nozpaiko heremita baten bizipenean dtigti ikhusten, bizi zelarik 

botxti baten harztiloan, agertti zereitzola aita ta anaia aspaldian hil 

ziradianak, zioelarik heremitari, herrattirik geroztik zabiltzala ta algarreki 

aharran; behatti behar ztitiala ta arrazo zianarentzat(9l4) Jinkoa 

othoitti, leitzon barkha bere bekhatiak(9l5), hantik ziradiala erautsi(9l6), 

ziolarik semiak aitari "egiazki zela hon handi bat bizi izan bena 

galerazi zereiola aitak arima zereiolakoz iitzi gaizki bildia ': aitak bere 

aldetik zioan semeari "zian amorioak zereiola aberats gerth ladin(917), 

porroka erazi bizia(918) arima ta khorpitza ta hantik zela haren herioaren 

izan langilia". 

121

o aita! 0 ama! ogi azia jaten ezttizienak, nahiz bildii haurren aberasteko 

doia, nork ertan dereizie ezagiitze dereikeziela oren laurden(919) 

batena; nor berme dateke hainbeste lanez ta errekeittiz iizten dioziena 

eztiala laisterrago barreiattiren(920) eziez beitiizie bildii ta senthagailla 

datekiala(921) ari deno, zietzaz triifatzen ezpada. 

Gerthaldirik ezta balima ere ez etare izanen barreiazaliaren 

semiak(922) bortxaz izanik biltzale eztian iikhen seme barreiazalia 

Gutik ere dirade gerthaldiak gizon gazte aberats sorthiak(923) irretsa(924) 

bagerik, gizon perestia den gerthii, ezi halako dirade giiziak, 

aita ta ama aberats uste diitienek, hargatik ere diigii ardiira ikhusten 

etxeko semiak primiak beno baliosago diradiala, dakielakoz behar 

diikiela beren ogia irapaizi. 

Aita amen gerthaldiak hanitzez barnago(925) haurren bihotzian 

dirade eziez errejentaren elhiak(926) ezpeitirade sartzen. Haurrek, nekez 

oraiiio(927) ibilten direnek ikhusten ta entziiten dUtienetarik deusere 

eztie galtzen(928). Emezie arren gerthaldi honik hetzaz balia ditian, 

arrazoa heltii(929) daitekenian. Arima hek(930) dirade aita amen itzala 

ta azantza(93I) odoletik die aita amen iidiiri izaitez egarria(932), hantik 

berthlidiak edo bizioak, honak bezala primiieresten ta guruskuiatzen 

dirade etxen.(933). 

Bi urtetako haurrak hamabitakoaren ber errespetiak, ber errekeitiak 

behar dlitti. Liliaren pare lanthan dago zabaltzen deno, harrek zauritzen 

badie obena dUke bizi deno. Hitz bakhoitzian aita amak dirade beren 

haurren mirailla, harat bethi soz(934) daude, arren gogo eman beze 

deusere gaitzik edo okherrik ikhus eztezen, zeren eta ber gaizak beittitie 

eginen. Lana maite badie orozbat dirateke haurrak. Amak lirUten dian 

haria haillikaerazi beza(935) haurrari, amoregatik den txostakarian ere 

langile ezi aspaldian da errana, auherkeria dela bizio giizien ama. 

Charlemagne(936) enperadore izan denetarik handienak, haurrak 

zUtian lan glizietara jarten semiak harmadan soldado ziradiano, alhabakjosten 

ta UrUten ari ziradian. Den bezala laborariaren semeren ofizio 

goldenabarrena, orozbat aitorensemiarena da ezpata. Delarik bata hazkiirrii 

emailia, berzia da herriaren eskiidataria(937), batek ere eztie 

aberatstarziinaren beharrik egiazko aberatstarziina dago nor bere suertian, 

gizon perestli izaitian bena biltze egarria jinez geroztik(938) 

okhertti dirade beren eginbideetarik biak. 

Dotiak nahi diitie izkontzetan handi ta hurtzen dirade elhiirra 

bezala; haurrik ezpada jiten ta anderia hiltzen dotia behar da iitziili, 

etxaltiari behar zathi handi bat ebaki, osorik egonen zena, doterik hara 

122

--. - 

ezpaliz sarthli. Nozpait berrogeitahamar luis(939) arranta ziana aberatsen 

herrokan(940) zagoan. Gure Erregejaunen andere alhabak sei mila 

luis zien(941 ) dote, halako bat Paueko prodliradoriak e'llike nahi. Giradia 

aitzinekoak beno aberatsago? Ez bena bai eskeliago ta lirgliillin 

hantlirik, girade harrez segliro zapartatliren. 

o aita ta ama ezpadakizie Elia Apez Handiaren bizipena. Galthaezazie 

erran deizazien gerthaldi harrigarriagorik. Eztlikezie aitetan haurrer 

errekeitli bagian ikusiren ta dlizie ordian sinhetsiren Jinkoak eztereiela 

seklilan bekhadli hori barkhatliren zeren eta Ja beren haurren(942) 

erhaile beitlitli akadoitliko(943). 

123

Berezita XV "Aita amen eginbidiaz" 

(853) 

(854) 

(855) 

(856) 

(857) 

(858) 

(859) 

(860) 

(861) 

(862) 

(863) 

(864) 

(865) 

(866) 

(867) 

(868) 

(869) 

(870) 

(871) 

(872) 

(873) 

(874) 

(875) 

beredikatii (Z. zah.): benedikatii, orain. 

sorthii: jaio. 

eztaitina: eztitekena. 

legen erakiroanian: c. en la conformacion de 1as leyes. 

menpetiago: eskupekoago. 

othian (Ziib. Zah): orain, othe, ote, at. 

zokhorri ahalena: 1aguntza aha1ena. 

hazkiirria ta azkontzia: janari ta hazkuntza. 

erhaile: hi1tzai1e. 

erakhasten: orain Z. err)akasten. 

friiitii: friita behar liteke, zuhaitzarena baita. 

ehiinen artian beria: ehunen artean berean. 

diitie hiimiakjarten hegaltan diradiano azkartii:dituzte humeak 

jartzen heganez, diradeano sendotii, gotortii. 

siiiala da jauziren: sura da sa1tatuko. 

(Pe1ikanaren ip~iiia hemen agertzen da, pelikanak bere bu1arra 

zistatien duenean t;Z baitu odo1ik ateratzen, baina papoan 

dituen arraiiiak, humiei emateko). 

liirrak ziitii egarten... 1urrak zaitu eramaiten.. 

iikhatzen badozii: iikhatzen badereiozii behar luke, Egiategik 

oraingo itxuran emaiten du, ukatzen badiozu. 

erosiren dina: erosiko duena. 

zankoak txordonpatii: oiiiak, zangoak kulunka, erortzekotan. 

iirrhatsak herrestatii: pausuak narrastatu. 

biirhau: birao. 

bere khiiifian txurdunpatu: bere seaskan ba1antzatu. 

apiir bat aipaerazi: apur bat hitz eragin. 

124

(876) 

(877) 

(878) 

(879) 

(890) 

(891) 

(892) 

(893) 

(894) 

(895) 

(896) 

(897) 

(898) 

(899) 

(900) 

(90 I) 

(902) 

(903) 

(904) 

(905) 

(906) 

(907) 

(908) 

(909) 

(910) 

(911 ) 

(912) 

(913) 

(914) 

bapteiaz: (Z. zah): orain Z. batheiii, bataio. 

arra erranez: berriro esanaz. 

gorotz athian: zimaur metan. 

ekhia: eguzkia. 

Jinkoa: lainkoak. 

ezkaratza: I.etxe azpiko gela, tresnategi nahiz aberetegi ditekena. 

2.etxe ondoko tresnategi, nahiz aberetegi. 

zelia khanbera: zerua logela. 

marrakara: haurraren oihura. 

ohiltzen: uxatzen, akasatzen. 

mendika: orain Z. mendeka, apentza. 

geldirik (L. G.): orain Z. iikhiirii. 

hebentik aitzina(ra): hementik aurrera. 

pausian diikala iitziren: orain Z. pausian diala iitziren(hika) 

atsedenean dekala utziko. 

bakiarentzat egiok pota: orain, Z. bakia(re)ntako egiok pota, 

bakearentzat egiok musu. . 

ama, beront, auher dateke: ama, berandu, alper izanen da. 

gizon datekenean: geroaldi zaharra, beti erabiltzen duguna, 

gizon izango denean. 

giziberietzaz: (Larramendi): gitxikerietaz. 

errejenta: maisua. Hemen Egiategik diona da, haurraren psikologia 

ezagutzen duten edozeini ematen zaiola haur baten eskolatzea. 

iilaifia: unaia. 

zihauren: zeronen. 

eginpe: etxe oinharri ala egipen? 

deslaidatii: laidoez, konplimenduez kanpo eduki. 

eziez beita plegatiiren: eziez baita plegatuko, tolestuko. 

bethatzen diitie lekhii hiitsak: betetzen dituzte leku hutsak. 

milatan xiikatiirik: milatan zikaturik. 

berzetik irriz: bestetik parrez. 

deslotsa: desverguenza C., lotsarik eza. 

erran eztezon: esan ez dezaion. 

arrazo zianarentzat: orain Z. arrazu ziana(ren)ntako, arrazoi 

zeukanarentzat. 

125

(915) 

(916) 

(917) 

(918) 

(919) 

(920) 

(921 ) 

(922) 

(923) 

(924) 

(925) 

(926) 

(927) 

(928) 

(929) 

(930) 

(931 ) 

(932) 

(933) 

(934) 

(935) 

(936) 

(937) 

(938) 

(939) 

(940) 

(941) 

(942) 

(943) 

leitzon barkha bere bekhatiak: letzaion barka bere pekatuak. 

erautsi(L.G.): eraitxi(Z.). 

gerth: gerta. 

porrokaerazi bizia: suntsierazi, puskaerazi bizia. 

oren laurdena (Z. lit.): oren karta (herrikoia), ordu laurdena. 

barreiatiiren: sakabanatuko. 

senthagailla datekiala: sendaketa izango dela, miraria izango. 

barreiazaliaren semia: sakabanatzailearen semea. 

sorthiak: jaioak. 

irretsa: ambizioa. 

hanitzez barnago: askozaz sakonago. 

errejentaren elhiak: maisuaren eleak, hitzak. 

oraifio: (L. G.): orano(Z.). 

deusere eztie gaitzen: ezer ez dute galtzen. 

arrazua heltii: arrazoiaren (adina) iritxi. 

hek(L.): Z. hurak, hu(r)ak. 

azantza(L ?): Z.jama. metonimia bidez (ikus fr. bruit. XYlII m.). 

izaitez egaria: izatez ikarria. 

primiieresten ta guruskuitzen dirade etxen: oinordekoa egiten 

eta etxea ematen, utzi egiten oinordekoari (guruskurri, Larr.). 

bethi soz: beti begira. 

iiriiten dian haria haillikaerazi beza haurrari: iruten duen haria 

harilkaerazi beza haurrari. 

Charlemagne: Karlo Magno. 

eskudatari: eskutaria, zaindaria. 

biltze egarria jinez geroztik: biltzeko egarria etorri ezkeroztik. 

berrogeitahamar luis arranta: berrogeitahamar luis errenta. 

aberatsen herrokan zagoan: aberatsen lerroan zegoen. 

sei mila luis zian dote: sei mila luis dote zeukan. 

laberen haurren: Bibliako formula bitxi horrek erreforma 

usaina badu. 

beitiitii akadoitiiko: baititu juzgatuko, epaituko. 

126

BEREZITA XVI 

Haurren eginbidiaz aita amen eretzian(944) 

Semia, bere aitari zor dianetik gibeltzen dena, dtigti erran Jinkoak 

bere aitzinetik urthiki diana dela, izariaren etsaia tajendiaren desohoria 

dela mtindian. Ibarretik tithtirrti begiala bezala igaiten den arraifia 

orozbat doa aita amer haurren amorioa, hori Izariaren legetan dago ezi 

dian bezala argiak ekhia aitzinatzen(945) ta jarraikiten, den bezala ere 

odeiek itxasoan hura(946) htirrtipatzen ta ltirrila ixurten; orozbat 

lehoa(947) eri edo zahartti denian, dabiltza htimiak harentzat bazka 

buzkatzen. Arranok eta berze txori(948) gtiziek dtitie bazkatzen, daudenak 

korokan(949) edo eri habian(950). 

Albret handiak dio bere ihizlariak oihen handi(95I ) batetan ari 

ziradialarik mirotz edo falkon hatzaman nahiz, bat ikhusirik adar bati 

loth, zottikatzen etzena htiillentti(951 ) zereitzela ta borogatti(952) zela 

titsti, flakti ta zahar izigarri,jakin nahiz nola zen hazitzen gorde ziradiala 

ta berze zonbaiten aidlirli zirelarik heltti ziradiala biga batetan, batak 

zialarik arakei zathi bat aztaparretan ta xehekatzen(952) zutinak zaharraren 

moskoan zatizka sareraziten, hantik dtidarik egin etziela htimiek 

ziela aita edo aitasoa bazkatzen. Badeia, arren, azkonde edo apostazia 

handiagorikjendiaren legetan, eziez haurrak bere aita amer zahartarzlinian 

zokhorri beharrak tikhatzen dereitzenian. Zer da, alabadere, mtindian 

laidogarriagorrik haurren ofizioa aita amer dena beno. Pers(i)ako 

kondairan ikhusten dtigti haurrek aita amen hautsak, beren khorpitzian 

plaga eginik, ztitiela barnen jarten ta larrian josten. Zonbat dirade gure 

artian hirotti eztireno, ahatze dtitienetarik berenak? 

Tertulian-ek dio Lazedemonek deusere etziela resolbitzen aiten 

thonbetan jarririk baizik, hen obiak(953) jakile izan zaitian, deusere 

gaitzik etziela nahi egin. Herodotek ere dio Izedon -ek,(954) Skythiako 

jende ziradianak bere aiten btiriak tirrhez ztitiela distira-eraziten ta 

beren Jinkoer bezainbeste errespetti ekharten; Damaskenek ere dereikti 

127

erraiten bizidtinek apairtirik(955) etziela hartzen non etzien bizitziaren 

premisa, bizia eman zereieneri eskentti. Platon, filosofo handi horrek 

ber gaiza(956) dio. Solon, lege egile handienak zioan aita ta amaen 

erhailientzat etziala batere eginen, etzelakoz izakin halako lardaskia(957) 

hil dadin bere herrian. 

Sei ehtin urthez Erruman holako lardaskirik etzela ikhusi aizo 

batek(958) zianian erho bere aita legerik etzelakoz, egin zien bat: zakti 

batetan ximino batez, oillar batez ta bipera batez lagtinttirik hurrilat 

urthukiren. Eztait hari tidtiri eztenez aita behardtina titzi diana ta 

ahatze. Aristotek zer dio jinkoer ta aita amer errespettiari htits egiten 

dianaren, elhiak auher diradiala(959), gaizondo laitzalerrak behar 

zereitzola(960). 

Egiazki Jinko onaren landan nor dtittigti begien aitzinian ezpadtittigti 

gure aita amak, zeltiko ta ltirreko ta jender lege gtiziek dereikie 

manhatzen, amorio hori bihotz hirotienak tikha e'lirokiana, arimal 

basaener diena maite ta maite ltikienek, gure aita ta ama balin balekie 

zonbat hontarztinez akogatti gtitien. baliz ere aita gaisto, hire aita dtik, 

zor dereiok bizia ta bizi hizano dtik hire aita izanen .. Ogen egin dereika? 

Mendika Jinkoaren esktipetan diagok eta ez hirenetan. Ezteroken 

mardo bihotza(961), errak holako dela dena, izairiari arrabuhin dela. 

inharrausi nahi hinkiala amaren sabeletik diok tiztarria? Lege bagetarik 

arren, bizi errak hizanez hi nahian? 

Aita amak ohora etzak bizi hadin ltizaz, dio manhiak(962), bizitze 

hitzemana doa Mtindu hontakoa beno tirrhtinago, ezi Jinkoaren eretzian 

bizi eztena, hilik dago aspaldian. Harrigarri da ikhustezjende batzti 

ltirretik oiiidoa(963) bezala sorthiak, sorthti dien harez, zerbaitetara 

helttirik, ohart eztiradian beren sortzepenaz ta leheneko hazktirriak 

harrigarriago oraiiio aita amak porrokatti ta pikarraitti diradianian(964) 

beren haurrak odeietara igaiieraziteko, halako hontarztina hek ahatzerik 

haiii tisti diradianak: bele ta boillttir,(965) ltirrak badia aski halako 

ezagtitze bagien btirtitik begiak khentzeko? 

"Ahalke hiza ezagiitze bagia, delakoz hire aita eskele, hire 

aberatsteko delarik eskeletu, ezteia hire belarra gorrituren, 

hire aitari mundiak dereioan ohoriaz ta hiri ahalkiaz? 

"Zer diok ahalke bagia(966) Agathokles thupuin egile erregeturik, 

lilr ontzi egin ziitianak, urrhezkoekila herrokan 

ezarreraziten ziitianak bere mahaifiian, zialarik her ohore 

gehiago egiten ta hik, hire aita oJizio apalaz dialakoz hire 

hazkurru lehenari, eskele delakoz suskitu, eztuk nahi ezagiitu(967). 

128

"Bazen Afrikan hi bezalako bat, haren aita desliirratiirik 

berze herri batetara, semia zorthii honak iingiikatiirik(968) 

anbaxador zen bere herriala igorri; aita, haren gana laister 

abiatiirik, semiak e'tzialakoz nahi ikhusi, bere erraitian 

(969) adiskide athe bat(970) bi!diirikjoan zen anbaxadoraren 

egongi!a(971), haren goardakporrokatiirik, bere eskiez 

semia zian erho(972), ta iirkhategianjarri bere zaia iirrhezkoeki!a, 

khoroa biirian. 

Lege la harrian semiak ben: eginbididiari aurrhiden eretzian(973) 

htits egin zianian, aitak zian aizoen bilgtirala(974) ekharten ta han harri 

kha(l)diz zien erhaiten. Jinkoak eman badti hainbeste potere semiren 

gaifien aitari zer da berak begiratti diana seme gaistoentzat. Nolako 

diradian halakoak erran behar baliz, libtirti handi baren ekheia gtintike 

heben(975). Ezi zer erran e'laiteke auherretzaz, laisterkarietzaz, jokhazaletzaz, 

neskatilakarietzaz, hordietzaz ta ohoifietzaz. Etxia, aita amer 

barnetik thipiltzen dtitienentzat(976) ta hen herioari aidtirti dagoenetzaz, 

zathizka etxaltiaren saltzeko ta bizi izan diradian bezala, hiltzeko 

direnetara, zer ez erran. 

Aita batek entztinik bere semia ihesi zela armadaltik), etsaiak garhaitti 

zianian, igorri zereitzan hitz hek: 

Ene semia, gizon baten seme hiz, dakianak irainguen edo 

hi!tzen(977), igor etzadak(978), lehen hire heziirrak eziez 

jin bizirik ene gana, hi! datekenian hire fama(979). 

Berze batek zialakoz aite bere seme kargtidantak(980 esktipetik 

diharti(981 ) zerbait hartti, aita Akadoi(982) jarririk, jakiliak(983) ta 

semia entztinik, semia zian desltirratti(984), ta han bere eskietzaz(985) 

ber egtinian(986) hi!; aita, haren ehortziala(987) etzen agertti ziolarik 

hilak halako ohoria etziala merexi. 

Berze althe(988) dtigtin ikhus gizon bat gosez hiltzera eripetia(989) 

alhabak egtinkal, aitaren ikhusteko baimenareki, zelarik ere goardetzaz 

aldikal ikhertti, hazktirrtirik batere ekhar e'leizoan, egoskeraziz bere 

dithietan aita ltizez bizierazi ziala. Espafian ere D. Pedro erregeren 

denboran ikhusi izan da semia dolorez hiltzen e'tzialakoz nahi bere 

aitaren bizia(k) eros lezan beria(lOOO). 

Gibel mendia Sicilian(l001) da zonbait aldiz bere azaliak, dtirtinda 

gorraren pare( 1002), garrak odeiak benD gorago, sti tihaitzak ta botxiak 

inkhatzak bezala bomitzen dtitiano urthukitzen, bazterretako jende 

gtizia doalarik ezpeitaite inferniren ekantza tidtiriagorik(1003). Mtindian 

megopiak ideren liroainik senhar emazte pare bat, bi seme gaiza 

129

aliosenetzaz bizkarrian zabilzelarik aitzina, ikhusirik slioiola( 1004) 

laister hen gibeletik zabilala ta aita ta ama erreren zlitiala( 1005), kargak 

urthikirik behar z(lit)iela aita amak salbatli edo hekila( 1006) hil, gibel 

ziradian hastara abiatli ta batak ama berziak aita konkaitz( 1007) harttirik 

zabiltzan ber bidian. Bena ja suoiolak bidia ebaki zereien, zioelarik 

"biz erregitian(1008) aitzinetik edo gibeletik': ziradian aitzinatli sli 

herrokiak( 1009) apartatzen zirelarik, ziradiano aitzina laister abiatzen, 

zlitieno aita amak peligrotik(1009) ideki. Soegiliek(l010) die gaiza hori 

senthagaillen herrokan jarri ta delakoz egiazki holakoa uste liken die 

paganek Jinko batek zlitiala nahi amorio izigarri harrez ordaifitti ta hen 

bidia EIge Sakratiaren izena, geroztik likhen diana zien( 10 11) deithli, 

dago oraifio berde, diradialarik bazterrak pikez ta latslin hautsez estalirik(l012). 

Holako akadoiak ikhusirik seme ezaglitze bagia nola soeginen 

dereiozli paganago ziratekia ezi ikhusi dlitienak, bide berdina lisli dirade 

hantik ezaglitziaren khordak hautse dlitienak berme, dukie franko helttiren 

zereien zorthli gaitzak ta Jinko honak dakitzanak. 

Ziek aldiz Jinkoaren manhitera( 1013) mantso ziradianak, odola ixur 

zeniorenak aitalmen biziaren llizatzeko. Zauzte aidlirli( 10 14) mlindli 

hontan dlikezien ohoriaz, berzian ere khoroetzaz( 10 15) ta ziek aita 

amak halako hamarrak dlitlizienak barkha zerbait gaztetarzlinari, odDI 

biziaren boilltari(lO 16) ta ogena aithortzen dianaren besarkak har 

honki, ezi sobera ltizatti nahi dianari hausten zereio soka. 

130

Berezita XVI "Haurren eginbidiaz aita amen eretzian" 

(944) eretzian: c. con respecto a, fro a l'egard de. 

(945) ekhia aitzinatzen: eguzkiari aurrea hartzen. 

(946) hura hurrupatzen: 'ura xurgatzen. 

(947) lehoa: lehoina. 

(948) berze txori: orain Z. beste txo(r)i. 

(949) korokan: arraultzen gainean, Z.orain loka. 

(950) eri habian: gaixorik kabian. 

(951) huil/entii: huil/antu, urrandu, hurbildu. 

(952) xehekatzen: zatikatzen, puskatzen, xehatzen. 

(953) hen obiak: haien hilobiak, hen tonbak. 

(954) Izedon: skuthai, iraniar kulturako gizataldea. 

(955) apairurik: janaldirik. 

(956) ber gaiza: gauza bera (ez da Egiategiren hutsa, halaxe diogu, 

gaur). 

(957) lardaskia: horror c. Harrigarrikeria (Z.). 

(958) aizo batek: auzo batek. 

(959) elhiak auher diradiala: hitzak alfer diradeala. 

(960) gaitzondo laitzalerrak behar zereitzola: ondorio txarrak eta 

gaitlak hchar 7ai7kiola(cman}. 

(961) mardo bihotza: malgu bihotza. 

(962) manlliak: Jainkoarcn mandamentuak. 

(963) liirretik onddoa: lurretik peretxikoa. 

(964) pikarraitu diradianian: bilustun diradeanean. 

(965) boil/tur: orain Z. builtre, sai. 

(966) allalk£' ha~ia: orain Z. allalk£' ~ahia. lotsa gahca. 

(967) suskitii: erori(?). 

131

(968) 

(969) 

(970) 

(971 ) 

(972) 

(973) 

(974) 

(975) 

(976) 

(977) 

(978) 

(979) 

(980) 

(981 ) 

(982) 

(983) 

(984) 

(986) 

(987) 

(988) 

(989) 

(1000) 

(100 I) 

(1002) 

(1003) 

( 1004) 

(1005) 

(1006) 

(1007) 

( 1008) 

(1009) 

(1010) 

iingiikatiirik: ingurakaturik, bueltak emanik. 

bere erraitian: berak esanda. 

athe bat: multso bat. 

egongila: Basabatirtian egongiala diogu, egoitzara. 

zian erho: wen hit. 

aurrhiden eretzian senideen ganako. 

bilgiirala: plazala, forura. 

ekheia giiniike heben: egingaia genuke hemen. 

thipiltzen diitienetzaz: garbitzen (diruz gabetzen) dituztenetzaz. 

irainguen edo hiltzen: irauten ala hiltzen. 

igor etzadak: bialdu itzadak. 

hil datekenian hire fama: hire fama hilik ezango denean. 

kargiidantak: kargudunak, funcionarios. 

diharii, diru. 

Akadoi: epaile, juje, juez. 

jakiliak:jakile = testigu, lekuko. 

desliirratii: exiliatu. (herbesteratii: herri berezi batean egotea 

debekatu) (985) bere eskietzaz: bere eskuetaz. 

ber egiinian: egun berean. 

ehortziala: orain Z.ehortzetala, entierrura .. 

berze althe: bestalde. 

eripetia: c. kondenatua. 

eros lezan beria: eros lezan berea. 

Gibel mendia: Djibel mendia ote? Siciliako sumendi baten deitura 

zaharra. 

diiriinda gorra: trumoi gorra. 

iferniren ekantza iidiiriagorik: ifernuaren antza irudiagorik. 

siioiola: torrente de lava c.. 

erreren ziitiala: erreko zituela. 

hekila hil: haiekin hit. 

konkaitz: bizkarrean, soinean, lepoan hartu. 

erregitian: erre gaitezen. 

sii herrokiak: su lamak. 

soegiliek: ikusleek, begiraleek. 

132

(lOll) 

(1012) 

(1013) 

(1014) 

(10 15) 

(1016) 

geroztik iikhen diana, zien deithii: geroztik izan duena zuten 

izendatu. 

pikez ta latsiin hautsez estalirik: bikez ta kare hautsaz estalirik. 

Jinkoaren manhitera, Jainkoaren mandamentuetara, aginduetara. 

zauzte aidiirii: zaudete zai... zeniorenak: zenezakeanak. 

khoroetzaz: biirii ·zerrendetzaz, burhestunetaz, koronetzaz. 

boil/tari: bueltari, inguruari. 

133

BEREZITA XVII 

Mendekatziaz(l017) 

Mendeka delakoz Oarraren ekarraia( 1018) da beraz hiigiingarri, da, 

ere, bere izairiaz gaitz iirretsii( 10 J9). Erran ahal giniro dela etxe zaharren 

pare, aizoer meskabiirik( 1020) e'lirokiana, eztiitino lehenik etxenkoak 

tzapatu. Izariaren flakezian faltarik egin eztianak eztiitii ezagiitzen 

ta batere egar e'liroanak( 1021) berdhiide giizietarik berhezirik dago. 

Gizona da ohorian izigarri gillikor ta errespetiiz khoi( 1022). Ezta jende 

txipirik beren doia nahi eztoanik ta zor zereioana arrazoaren arauiala 

nahi eztianak. Gizon benD gehiago(sic) bada, bere izairiak galtho dereiona 

da erriikia( 1023), gizon baizik ezpada, beraren faltak behar liikie 

berzerentzat agorterazi. 

Latzaillaz(l024) gaiza giiziak eragin daitekiala ustia da, erhokeria 

handia, ezi bortxaz eragiten dena irrein eztaite( 1025), delakoz gaiza 

gizontsii legen khinper egina. Basa arimala gaizurtzen da( 1026) aIde 

batetik biirdiiinta eztadin ta berzetik ohiltzen zerrategiak( 1028) dtitianian 

ikhusten. Mehatxatzen dianak makhilaz, ezpataz ta stiiaz ohart 

bedi( 1029) ehtin beso ezttitiala ta bizi bat baizik. Da, arren, higuingarri(l030) 

ta odolgiroi( 1031) gerth dadin, jende gtiziaren etsai zereionian 

gertzen hainbeste non beso ta bizi beitirade, hala hanitz lagtin uste 

dianak, mendikan bera dago goait peligrian( 1032). 

Diigiin( 1033) erakhus gizonen legentzat ta bizipenaren fabori( 1034), 

hen arteko amorioaren eztitarziina ta barkhamena( 1035) diradiala 

bakiaren oropiloak( 1036), nazaro( 1037) ere maithagarriren lanabesa(l038) 

dela arrazoaren doiala( 1039) da giizia, berzer ta berari deusere 

barkhatzia. (1040). 

Amorioa da izairiaren( 1041) lehen legia, azkena aldiz garredoatzan( 

1042) ozardia( 1043). Jinkoan dagotza( 1044) amorioaren zaifiak 

(1045), haren adarrer( 1046) loth diradianak berari dtitti adheratzen, 

amorio hartan dagoela etsaier, zor dtigiia nekez giniro sinhets; alabadere 

135

erak barkhatti dianian berari egin dereien thormendiak ta ktirtitxian 

itzeztattirik(l047) hilerazitia dtidarik ezta amorio nakaitsti(l048) hori 

dereiktila manhatti ezi dio thipilki maita etzazie zien etsaiak. Lege hori 

izariaren ztizenetan jarririk dago, ezi jendieren amorioaz khoi bagirade 

izariak dti nahi maitha dereizagtin ta nahiago badtit barkha deizadan 

iraindti bat lehen eziez mendika ditian. Zaldtinki(l049) nik ere orozbat 

barkhatti behar dtit egin dereitadianak. Jinkoaren manhia doa arren, 

osoki nere protxirentzat, ordian haren hontarztinaren broba handiago 

dago. 

Berze althe dtigtin so mendikari, hari btirtiz behera dabilanak izariaren 

legiak dtitti erroetarik muzten(l050). Ezi mendikatti baniz, berriz 

mendikari bat dtit sortherazi, harek aldiz berze bati ene althetik hantik 

gizonaren bizitzia da, otso errabiatiaren pare ordian legiek ezpataren 

ptintan dagotze ta gizona bata berziari otso. Nihauri dtit erraiten nola 

maite hiro( 1051) hire aizoa, eztelakoz maithagarri. Jinkoak nahi 

dia( 1052) bihotza ezar dezadan estiran, htigtin dtidanaren maithatzeko? 

Arrazoaren arrapostia da eztiala nahi Jinkoak maitha deizan gizon ene 

tirtidiala( I053) egina dena bezala, dagoelarik dena, nahi bada ez nere 

adiskide ta ni haren etsai e'nizalarik. 

Bena bihotzak jauztekoz(l054) dereit erraiten, zer die( 1055) askaziek, 

adiskidek ta jende gtiziek nitzaz akadoittiren halako be( I) tzigoaz 

mendikarik ezpadtit hartzen? Jinkoa berari egin clereitzenetzaz hartti 

diana, Jinkoa ahal zialarik bere etsaiak hitz bakhotz erhautstatzen, 

beitzereie barkhatti; ta Jinko ezpeita gtitiago egon, haren gerthaldiaren 

jarraikira bi Enperadore Constantin ta Theodosa barkhatzen dienian, 

beren tidtiriak lohietan terrestatti ztitiener, nik ere hen tidtiriala barkhatti 

behar beittit. 

Lege Zaharretan edireiten dtigti jakilen aitzinian( 1056) galtho egiten 

zela iraindiari barkha lezan etsaiari ta hiruretan artztikatzen(l057) 

bazian, infamattirik ta esktimtikattirik zagoela. Eztait gizonak zorthti 

gaitzagorik ltikianez eziez bethi htigtingoan ta mendikaren aidtirian 

bizitzia, khiristian baniz(l058) Jinkoaren seme niz, ene aitari leal baniz 

eta othoizten badtit, bere amorioan begira nezan, erran dereit maitha 

ezak hire anaia, nik hait ere maithattiren, berzela eginen dereiat, hari 

egin nahi dtikan mina, ztizen, ezpadti diharti, ogena, bena ene gain 

cltikek arren mendika. 

Ttirkek, kristia eztirade, alabadere die besta egtin bat behirarn (1059) 

deitzen diena, hartan die Jinkoari hitzemaiten barkhatzen dtitiela etsaier 

egin dereien ogen gtiziak. Gti girade kristia, barkhamen hau da gure 

lehen legian. Zer girade! Turkek beno sordeitz(l060) giradianian, gure 

136

aitamen manhier bihurtzen. 

Aizo bilguran( 1061) mintzaliak makhila khaldi bat tikenik erran 

zereioan makhilakariari ")0 nezak bena ene ether hago beha '( 1062): hau 

zen egiazko gizona, zelakoz haren mendika herriari honki egitian; errazitaren 

boiltari( 1063) laket zereio ordaria, bena soegilek zien beren 

laidorez mendikatti ta han tikhen zian bezigoak hainbeste ohore nola 

makhilariak desohore beitzian bereki ereman. 

"Lehon edo katamotz(I064) bahiz (dio Gizon Santiak) 

erhoezak(1065) hire etsaia ta jan ezok bihotza, tximalerazi 

emaztiarena, ta haurrak jar eskele, direlakoz gtiziak ogen 

bagerik; habiloa hantik elizetarat ikhustera hiretzat altharerik 

eztiela. Ta ziek emaztiak haifi azkar(1066) beittizie 

mendika, nola bihotzak flakti, gahtina ahoan, ari ziradianak, 

bata berzia mihi'khaldiz porrokatzen zer diozie Jinkoari 

hantik landan erraiten? Eztieziela halakoari nahi 

gaitzik, bena sektilan eztieziela akoifitarik(l067) hareki 

tikhenen. Zer bihotz dereioZll Jinkoari eskentzen beaztinez 

betherik dena. Eztifiant nahi oberta hori dereifi erranen 

eztifiant trtikesarik hiretzat ez etare arrotarik(1068); habil 

sektilan ezttin ene begithartia ikhusiren. Auzi gaitz bat 

eritarztin handia honen galtzepena, herioa borthan(1069), 

stiia etxiaren laur bazterretan, mendika jinen deia(l070) 

zokhorriala ta heletara(l070) (B)inhur ezta zothtikattiren? 

Mendika beno ederrago bada barkhamena sinhets ezazu, mendika 

ederragorik eztela eziez gihaurretan hartzen dtigtina. Delarik barkhamena 

ahal, jomentti ta behardtin, zertakoz galgarri deno bihotza helgaitzez 

erre-eraziren( 1071) dtigti ta harekila ari ziradiana gure etsaiareki 

gerlan, bakia dereizon ezpainez, galtha errabia dtiztino tirdaillian. 

Giradia, arren, gure zokho xarretan handiago, den benD Jinkoa 

mtindti gtizian egtinkal gtiziki(d)aren btirtizagia(1072) dtigti eskernioz 

agopilatzen(l073) ta bere ekhaitzaz erra(1074) mementoan gintirokianian, 

dereizkti barkhatzen; gtik aldiz hitz txar bat ezkapi delakoz bizitarztinari, 

tikhen dtittigtin 'zerbtitziak ahatzerik, adiskidegoa ehortzirik, 

honki eginak barrattirik, ta moldezi( 1075) gtiziak zankhopetan ezarririk, 

mendikaz girade mintzo ta ari, zinez hartan. 

Bena haifibeste egin dereit(diozti) non egar ezpeitirot(l076) azkena? 

Hanbat hobe, eskernioen ufa atsa(1077) da ozartiaren errejenta(1078). 

Adiskide bazen egilia, etziana nahi, egin dtike. Etsai bada, mtindiaren 

okherriala erautsi da. Xtihtir bada, merexi dti ktipida. Nork oraidrano 

dti, hor bat ausiki( 1079) horak zialakoz ausiki. Nor ere ostiko khaldiz 

137

mandoarekila da erautsi. Errazitan egin badti bego bere barnerat sartzera, 

zti gabetarik bere arimak dereio kastigoa eginen. 

Jaun handi bat bada, Egar( 1080) Jinkoak btirian gainen jarri dereiktina. 

Zti benD apalago bada, zeren bilhakaz jarriren da zure pare? 

Beldarra begithartian(l081) eskiaz nahi dtizia tzapatti ta batetan biak 

theititti(1082)? 

Soegiten badtigti mtindtiko gaizer ikusiren dtigti gtiziak giradiala 

falta egile ta falten artian bizi giradiala. Sektilan ere ezkiradiala bakian 

biziren, bethi etsai berri egiten ari giradianian, herioa zereien( 1083) 

egtinkal htiillantzen(1089) gerlan hiltzen bagirade, datekia( I085) arima 

bakian ta hautse(1086) badtigti Jinkoaren ordeinia, zer dateke erthailtti 

dereiktina? Abelen odola herakitzen deno ltirrian, buzkattiren dtigtiia 

meridika, eros lehenago gure odolaz bakia, eziez Kain-eki hiltzia mtindti 

hontan ta berzian mendika txar baten khosttiz Jinkoaren begithartetik 

apartattirik egonen gireia? Ez balima, uste badtigU arima bat dtigtila 

(a.o., azken esaldi hau egileak gaineratua). 

138

Berezita XVII "Mendekatziaz" 

(1017) 

(1018) 

(10 19) 

(1020) 

(1021) 

(1022) 

(1023) 

(1024) 

(1025) 

(1026) 

(1028) 

(1029) 

(1030) 

(1032) 

(1033) 

(1034) 

(1035) 

(1036) 

(1037) 

(1038) 

(1039) 

mendekatziaz: apentzaz, bengatzaz. 

Oarraren ekarraia: orain Z. orhimenaren ekoizpena, oroimenaren 

frutua. 

gaitz iirretsii: gaizkia urrez estalia. 

meskabiirik: ezbeharrik. 

e'/iroanak: ez lezakeanak.. 

errespetiiz khoi: errespetu oso zalea. 

errukia: urrikia. 

bortxaz eragiten: derrigorrez eragiten... latzaillaz: gogortasunaz. 

irrein: hutsa, irain, iraun. 

gaizurtzen: basatzen, gaitzitzen.(1027) biirdiiinta: burdinean 

sar. 

zerrategiak: hesiz inguratutako lekuak... ohiltzen: uxatzen. 

ohart bedi: oroit bedi, gomuta bedi. 

biguingarri(G.) ala higuingarri(L.), e:;aldiaren arauera bigarrena 

gorrotagarri( 1031) odolgiroi: bihotz gogor, krudel. 

bera dago goait pe/igrian: bakarrik dago zeletan, peligruan. 

diigiin: dezagun. 

fabori: fabore behar luke. 

barkhamena: orain Z. pharkamena (Egiategiren Lapurdi era 

bat). 

oropiloak: goropiloak. 

nazaro: complexion (Larr.). 

maithagarriren lanabesa: c. instrumento de la amabilidad.. 

arrazoaren doiala: arrazoiaren neurrira. 

139

(1040) berzer ta berari deusere barkhatzia: bestei ta berari zerbait 

barkatu egitea. 

(1041) izairiaren: giza naturaren. 

(1042) garredoatzan:elgarrekin doatzan. 

(1043) ozardia: (Larr.) pazentzia. 

(1044) dagotza: daude. 

(1045) zaifiak: kausak. 

(1046) haren adarrer loth: (amodio zuhaitzaren) adarrei lotu. 

(1047) itzestatiirik: iltzaturik, untzeaz lotua. 

(1048) nakaitsii: aspergarri, debeiagarri(Z.). 

(1049) zaldiinkiki: zaldun batek bezala. (aldatzailearen hutsa zalkindiki). 

(1050) erroetarik muzten: erroetatik ebakitzen, mozten. 

(1051) nola maita hiro: nola maita hezake. 

(1052) nahi dia: nahi duia, nahi ote du, gura ote duo 

(1053) iiriidiala: Z. iidiiriala, irudiara. 

(1054) jauztekoz: salto egitekotz. 

(1055) dereit erraiten, zer die: dit esaten, zer dute. 

(1056) jakilen aitzinian: lekukoen aurrean. 

(1057) artziikatzen: ezeztatzen. 

(1058) khiristian baniz: kristaua, giristinua banaiz (baldin banaiz). 

(1059) behiram: (turkoz, behir "guziena"). 

(1060) sordeitz: txarrago. 

(1061) Aizo bilguran: herriko enparantzan (plaza, ez baita pilota ta 

zezenetakoa baizik). 

(1062) bena ene elher hago beha: baina nere hitzei ago entzuten. 

(1063) errazitaren boiltari: koleraren, hasarrearen bueltari. 

(1064) lehon edo katamotz: lehoin ala katamotz, behar luke. 

(1065) erhoezak: hilezak. 

(lq66) ziek emaztiak haifi azkar: zuek emakumeak haifi sendo. 

(1067) akointarik: harremanik(ikus fr.zah. acquointance, ta ingelera, 

acquaintance) osoki galdutako hitza. 

(1068) arrota: tormentatzeko gurpila, c. rueda de suplicio, fr. roue. 

(1069) borthan: atean. 

(1070) jinen deia: etorriko al da. 

(1070 bis) heletara: hell, laguntza deia da Zuberoan.. 

140

(1071 ) 

(1072) 

(1073) 

(1074) 

(1075) 

(1076) 

(1077) 

(1078) 

(1079) 

(1080) 

(1081 ) 

(1082) 

(1083) 

(1084) 

(1085) 

(1086) 

helgaitzez erreeraziren: sukarrez erreeraziko, kalenturaz erre 

erazoko. 

giizikiaren biiriizagia: unibertsuaren lehenburua. 

eskernioz agopi/atzen: burlaz jokatzen, jazarten (Larr. acometer 

c.). 

ekhaitzaz erra: ekaitzez erre (ekaitza, Z. tenpesta). 

moldezi: molde onak. 

egar ezpeitirot: tolera ez baitezaket. 

eskernioen ufa atsa: burlen mespretxu arnasa. 

ozartiaren errejenta: pazentziaren, egarmenaren maisua, erakaslea. 

ausiki: ausigi, ozkatu. 

Egar: Tolerantzia, pertsonegina. 

beldarra begithartian: beldarra arpegian. 

theiiitii: zikindu Uendea zikindu). 

herioa zereien: herioa zieten. 

egiinkal hiiillantzen: egunero hurbiltzen. 

datekia: izanen, izango ote da? 

hautse: hautsi, hausi. 

141

BEREZITA XVIII 

Ongondiaz(1087) 

Deusere segtiragorik eziez mendikari doanak Mendikaren Jinkoa 

diala bathtiren. Peligroari doanak bezala, edirenen diala herioa. Odolian 

laket diradianok dirade arima apalak, lohiaren pare diradianak. 

Soldado bihoztoiak sektilan eztti erho etsaia bere poterian ziana, kobartak 

dti erhaiten, harrez beldtir eztenian. Arima ederrak bethi barkhamenak 

dtitti argitzen ta mendikaren garhaitien minak eztitzen. 

Theophila, ltirrak ekharri zian enberadore(1088) odolgarriena, 

nahiz odolian hil, odolian bizi zen bezala, ltirraren ta zeliaren etsai 

zialarik, herioa ezpaifietan, manhti zian egin(l 089) Theophobore haren 

kapitaifi handienari lepoa mutz lezakien, uste zialakoz zatekiala bere 

mereximenentzat haren landan Enberador; haren btiria ohian gaifienjar 

erazirik, zianian aIde orotarik erabili, zereioan erran:. 

"Egin dtik sarri Theophila e'nizatekila, bena .e'hiz hi ere 

Theophobore". 

Ta ber hitzak arra erranik(1090) zian bere arima beltza gizon otsoaren 

pare ziana inferntiko stiiala egorri( 1091), hala gazterik mendikala kosttimattirik, 

herioaladrano jarraikirik meskabtiz ta desohorez bere bizipena 

theitittirik zen itzaltti. 

Irainiari da tikhatzen mendika. Conradin, Conraden semia(1092) 

bere aitaren honak ktiperatti nahiz harmada eder bat Italialat eraman 

zian Charles I. d'Anjou-ren kontra, haren erdian zelakoz gloriatzen 

Clement IV. aita santiak zian erran "Helas zonbatjaskaifia(1093) diradian 

Ithaliala(1094) ekharten "Bihotztoi zen Printzia bai etare Printze 

frantsesa, bena han gerlan zen egiazki langile ta berzia gtitik. Abantailla 

txipi bat behar zereiola titzi jin eraziteko jarri zereion lazoala(1094) (B), 

ezarri zian Alard bere kapitaifietarik bata bere Errege soifiekila tropa 

zonbaiten btirian ta igorri etsaier. 

143

Conradin-ek ustez Printze frantsesak berze jenderik etzialajo ziitian 

otzarka(1095) harrigarrian, ta fitez ziitian porrokatii,jakinik errege uste 

ziana hilen artian heda zagoela(l096), boztario izigarrian jarririk , Italiako 

Errege zela etzian ja diidarik. 

Charles, entretan zagoan gorderik bere tropa hoberenekila ibar batetan, 

zianian ikhusi etsaiak bere jende hilen bileizten(1097) zen batetan 

ibarretik jalki, falkoa( 1098) bezala, hetara arroiatii ta aragei handi bat 

egin. Conradin-ek bere althe ahalik jende beretarik bildiirik senthagailla(l099) 

zian egin. Azkenekoz behartii ihesi, iitzi ziitian hamabi mila 

hilik. Atzaman lezen beldiirraz erregezko soifiekoak urthukirik, zamalzaifi, 

batenak zutian hartii. Pisa-rat igaraiteko sosik sakolan etzialakoz 

marinerari zereioan erhaztiin bat eman bere ta bere kiisinarentzat 

(Federik Ostriakoa zena). Bena marinerak ikhusirik etzela mithil baten 

doia(l100) halako joia, Pisako komendantari ziitian salhatii ta harek 

presontegian jarririk bi Printziak, mezii zian hatzamanaz Charles 

d'Anjou-ri laister egin, harek urthe baten landan, Conradin eta Federiki 

zereioan biiriak mutzerazi. 

Conradin-ek bere kiisiiifiari ofizioa egin zereioanian bere aitzinian 

zian haren biiria altxatii ta bolharrian(l1O1) jarririk barkhamentii 

zereion galthatii zelakoz haren herioaren langilia ta pot hanitz biirii 

noble hari eginik beria zian bihotz hozki borreoari eskentiirik galdii. 

Juana de Aragon zen Printze doakabiaren atanta(1102) ta errege Pedroren 

emazte zelarik nigarrez hurtzen bere llobaren zorthii gaitzaz senharrak 

zian harmada bat haren mendikarentzat adelatzen. 

Charles de Anjou-k igorri zian Charles Bigarrena(l103) semia, 

Printze de Salerna, Roger de Loria-ren kontra bi harmadak ziradian 

bathii itxasoan bena zirelakoz ontzi aragonesak azkarrago(l104) ta 

hanitzago, ziitien sarri Charlesenak hondatti; bera ere hartiirik, aitoren 

seme athe batekila zien Siciliarat presoner eraman(l105) ta han bere 

lagiinetarik athe bati Conradinen ordarian biiriak kortatii(l106) zereitzen. 

Charles zen S. Luis Frantziako erregeren lloba Aragoniako erregifiak 

haren auzia eraginik igorri zereioan erraitera, OJ,dii zela adela ladin 

hiltzera. Printziak erakusteko zela egiazki Erregeren seme ta Errege 

handiago baten lloba, zian bihoztoiki berria hartii ta arrapostiigeia 

erran: "Presontegian iiken zian Erregifia ganik kortezietzaz zela net 

akogatiirik(l107) lokan baniitza zereioala(?) zialakoz ostiraliala bere 

herioa iirrhiintii, zelakoz eragabezko(l108) hi/ladin kiilpagarri, Jesus 

ogen bagerik hil zen egiinian". Erregifia Printze haren arrapostiak anbidatiirik 

espanta igaran zereioanian, bel' mezia igorri zereioan, ziolarik" 

144

Errazii Printze Charles J.ek gozo iikhen badii ostiralian hiltzez, enia 

datekiala barkhatzez, Jesusek bere odolaz barkhatii zianian bere borreroer 

ber egiinian Jinkoak begira(l109) nezala gizonaren odola ixurtez, 

ene biiriizagiak ixuri dian egiinian beria enetzat. Bada ere heltii den 

gaiza denboran ene plagak odoltsii diradianian e'nai mendikak garhaitiiren. 

Bihotz oroz dereiot barkhatzen, eztate ere enefalta, mementoan 

ezpada bere arradea(lllO) giizian izaiten". Etzen gaiza Erregifiaren 

poterian. Dn. Pedro senharraren borondadiala zagoan ta harena holako 

presoneraz baliatzia, hartakoz Espaifialat eramanerazi ta Barzelonan 

thorre batetan jarri; han zegoelarik begiak nigarrez hurttirik ta bihotza 

hasperrenez tximalttirik heltzen zelakoz Da Magdalenaren besta, ziana 

gordatari, zian barurak ta othoiak egtinkal doblatti, lezan Jinkoak 

btirdtiin hetarik lotsezarrerazi. 

Silvestre Priora-k dio, Printzia zelarik bere othoietan, besta egtinian 

agertti zereioala andere bat majusdadez betherik, jarraiki lezan zereioalarik; 

hitz hek botztarztin izigarri bat bihotzianjarririkjarraiki zereioala, 

haifi arhinzki non uste ezpeitzian ziala ltirra honkitzen, ziradialarik 

borthak( 1111) berberak zabaltzen ta ordian dtidarik egin etziala zeliaren 

manhtiz zebilala. Hantik denbora zathi baten landan, anderiak non uste 

zen? galtho zereioala egin; harek haren ustiala Barcelonako ltirretan, 

bairatzen zirade(1112) Charles, zure Probentzako kondegoan zirade, 

Narbonarik lekoa bat iirrhiin "hitz hek erranik Anderia zeiola desagertti. 

Printzeak senthagailla hau zor ziala Santa Magdalenari, heda jarri 

zen ltirrian Jinkoaren adoratzeko bere Santietara, khtirtitxe bat lanthaerazi; 

Santak titzi zian ber lekhian eliza eder bat ere harentzat geroztik 

eragin; hala Jinkoak nahi tikhen zian obratti Aragoneko erregifiak 

hitzemana. 

Dtigtin berze bat(l113) Charles Magne-ren sekretarietarik bat Eginard 

deitzen zenak( 1114) maite zian enberadoraren alhabetarik bat, gai 

batez(l115) zielarik algarreki igaran, zen elhtir hanitz erori Eginard-ek 

behar elkhi(l116), lotsa(z) ezagtit detzen bere hoifien herexak(l117) 

Printsesak dti konkaitz( 118) hartzen ta kanporat eramaiten, urthus( 

1119) elhurrian ibilten zelarik. Enberadoria ~oistiar zen, leihotik 

ikhusten diana eztiro sinhets, ar'goitatzen dti(l120) ta egia jakiten. 

Biharamtinian bere kontseilia dti biltzen ihur izentatti bagetarik dti 

kondaira egiten ta botzak galthatzen gtiziek gizonak merexi ziala herioa. 

Jinerazi ztitian amorosak goga, nola zaudian beha sententzia aiphattirik(l121) 

Enberadoreak alhaba esktitik harttirik erran zereion segretariari" 

To Eginard, gizon ekharle eder hau emaiten dereiat emazte, iikhen 

145

ezazie biek Jinkoaren beldiirra ta zitiela lealki bizi algarrekila;. 

O! htiskaldtin nobliak non dtikezie gerthaldi ederragorik: gerlako 

legiak aIde batetik Aragoneko erregifiari frantses printzearen hileraziteko 

potheria mendikak ztitian ber legiak fabori, titsti maite zian bere 

lloba haifi krtidelki hilerazi ziena, bere bihotzak ta jende gtiziaren 

marrakak galtho ziroien ordaria. Alabadere barkhatzen dereio. Bestalde 

mtindtiko podentat handiena bere izenak miindia bethe diana, ta 

erran dtigtin kondaira erakutsi zianak, mtindia benD handiago ziala 

bihotza, Errege Majestatearen legautsiaz(l122), non da probantza ageriagorik 

bi hedoen kasian dtigti bi grazia ta barkhamen ikhusten, berthtide 

handiaren obrak diratekieia arren bethi erregetan ta errana deia, 

txilimistarik hartarik aitoren semetarik eztela jalkiren. 

146

----------------~- -- 

Berezita XVIII "Ongondiaz" 

(1087) ongondiaz: de la magnanimidad (Larr.) 

(1088) ekharri zian enberadore: ekarri zuen enperadore (Enberadore, 

Egiategiren sistemako itxura da, enperadore (Z.). 

(1089) manhii zian egin: agindu zuen egin. 

(1090) ber hitzak arra erranik: hitz berak berriro esanda. 

(1091) inferniiko ("n", sudurotsdun "i"adierazteko siiia/a egorri. infernuko 

sura bidali. 

(1092) Conradin: Hohenstaufen aiako Konrad V. Sici1iako 11. Jerusa 

1emeko 111.(1228-1254). Germaniako enperadore, ez zen koroatu 

izan baina Aita Sainduaz eskomukatua, Hego-Italian hil 

zen. 

(1093) Jaskaifia: jaus gaifia c. calamidad. 

(1094) Ithalia/a; Italia/a? (hutsa). 

(1094 bis) /azoa/a: soka zepoara. 

(1095) otzarka: abrekeria(Z.), c. ferocidad, fr. ferocite. 

(1096) heda zegoe/a: etzanda zegoe1a, zetza1a. 

(1097) hi/en bi/eizten: hi1en pikarraitzen, hi1en bi1usten. 

(1098) fa/koa: ha1koia. 

(1099) senthagailla zian egin: sendaketa zuen egin. 

(1100) mithi/ baten doia: morroin baten neurriko. 

(110 1) bo/harrian (Z. zah.): gaur, bu/harrian, bu1arrean. 

(1102) atanta: izeba, XVIIl.mendean, ordukotz izeba hitza Zuberoan 

ga1dua zen, frantses-gaskoin hitzak 1ekua harturik, orain, 

tanta. 

(1103) Charles 11. (1285-1309) Anekdota ukigarri horrez kanpo Charles 

11, Aragoko Alfontso Ill. Aragoiko ta Siciliako errege 

bezala ezagutzera, bortxatu izan zen, askatasunaren truke. 

147

(1104) 

(1105) 

(1106) 

(Ill!) 

(1112) 

(11l3) 

(1114) 

(1115) 

( 1116) 

(I I l7) 

(1118) 

(1119) 

(1120) 

(1121) 

( 1122) 

azkarrago: sendoago. (1284. urtean gertatua.). 

presoner eraman: espe eroan. 

kortatii (Egiategiren gaztelaniakada): ebaki, muztii (Z.). 

fUrra honkitzen, ziradialarik borthak: lurra, ukitzen, ziradealarik 

ateak... 

bairatzen zirade: atzipetzen zara, enganatzen zara. 

diigiin berze bat: dezagun beste bat(aipa)... 

£ginhard deitzen zenak.. : .. £z da baliman Karlo Magnoren 

kondairalaria, Orreagako euskaldunen garaipena aipatu zuena, 

(hori Wormseko apezpikuaren alabarekin ezkondu baitzen) 

baina hain zuzen Orreagan hi! zen bestea. 

gai batez: gau batez. 

elki: jelkhi, jalgi, atera, urten. 

herexak: aztarnak. 

konkaitz hartzen: soinean hartzen, zangoak aide bitatik. 

urthus: orain Z. orthiitsik, ontutsik. 

ar'goitatzen: berriro zelatazen, berriro barrandatzen. 

goga nola zaudian beha, sententzia aiphatiirik: gogoan nola 

zeuden entzuten, sententzia aitaturik. 

legautsiaz: krimenaz. 

148

BEREZITA XIX 

Axolgabiaz 

Nozpait zen filosofo suerte bat bere btiria haifi maite ziana non 

berzetzaz dremenden(l123) axola expeitzian Epikura deitzen zen. Egobia(l124) 

oso harekila dereie iraunatti(l125) zela gogozeto ta erregale( 

1126), zerbait balizate ltikian hetarik; bena bere ezkiribti haboenetan( 

1127), gaztiarentzat, lekazietzaz (1128) ta berze baratze belharretzaz 

baizik eztelakoz mintzo, hen ere honki apaintzia ageri da etziala sabela 

haifi Jinko eziez arranktira ta ohoriaren axolik bage bizitzia. Berari 

baizik gogorik etziala bakhoitzari; bera mtindian( 1129) izan baliz bezala 

ere ari zela, da ageri izkontziaz mintzo denian; ezi nahi zialarik gizonak 

emaztiaz gozo laidian haurretzaz errekeitti batere gaberik(sic) nahi 

ztitian agindti(l130). Hezitzia zena hori? 

Nor bere nazaroari behar ziala nahi ztitian gtiziak eman, megopiatik 

khentti arranktira gtiziak, beretako baizik ez bizi senharren errelijionia 

ta axolgabia zian bere Jinko maitia. Zonbat dirade orai gizonetan beren 

anderiak beno maifiatiago( 1131) diradianak basa-filosofo haren eskolala 

doatzanak ta berze arranktirarik eztienik salbti beren khorpitzenak, 

dtitielarik mardoki ta beilloki( 1132) errekeitatzen, odei gtiziak megopiatik 

akasatzen, gogamen arhinak hen lekhian jarten ta gozalde gtizietan 

igerika bizitzia igaraiten dienik halarik filosofia haren kastak egtinkal 

dialarik noblezia khozatzen(1133), beldtir niz aitoren seme gtiziak anderettirik 

kotak baizik mentsik( 1134) ezttittikiela sarri.( 1135). 

Sorthti e'laite e'ltikianak (gogoan?) dela lana gizonari, den bezala 

txoriari hegalta( 1135 B) nola lizateke gozalde khorpitzari minik tikhen 

eztianari? Nork eztaki Printze handienen zorthti gaitza, dielarik mtindian 

bihotzak galtho(l 136) derien gaiza gtiziak, inhon(l 137) eztirade 

laket. Jauregi batetara heltti diradianian, berze batetara nahi lizaiteke; 

zaldiek dtitie dtirtinda bezain laister manurgak(1138) eramaiten eta 

149

eztoatza hen arauiala aski laister; arranoak nahi ltittikie tiztarttirik 

bideetan ta egongietan; orozbat dirade debeiatzen(1139). Mahafiian 

gaiza kostatsuenak ta arra(ro)enak dereitzelakoz bcthijarten, artzafiak 

beno, bere inkhatzpeko paztetxian( 1140) ta kotxi(a)ren htirrtipan die 

gozo gtitiago edireiten beren apairti( 1141) handietan, gozomen gtizietan 

aldiz dirade hafi higattirik non bateretan(1142) bakhoitza ezpeitie 

gozatzen. 

Khentezozti gizonari(dio filosofoak) mengoa eztianari, aragietzaz 

axolik ezttike! Khent ere egarria, tithtirrti hura( 1143) edo 10hiarena 

berdin zereitzo izanen. Bero eztena fresktilala eztoa, ez etare beroala 

hotz eztena. Gaitzak beharra eztiradian lekhian gozomenak eztirade 

sartzen. Mtindia haifi zahar izanik eta ltirra haifi emaile, ezetare oitakinek(l144) 

haifi jakintsti diradianak eztereikie oraidrano arakutsi gizon 

bakhoitza bere zorthiaz osoki askidatia(l145) zena. Lehenago da gizon 

bekhatti gaberik sorthtiren eziez min gaberik hilen(l146). Thenpesten 

artian, taula baten gaifiian itxasoak igaraitia me:skabtirik bage edo 

mtindian mifi gabetarik(sic) bizitzia dirade bardin. Sorthti beno lehen 

hartara akadoitti girade ta heltti giradian bezain sarri gure nigarrek 

dereikie sententzia irakurten. 

Uztarria dtigti gtiziek lepoan sortzepenetik herioaladrano(l147) txipiek 

bezala gorotzian, handiek bere jargia(l148) tirrhestatian. Sobera 

xilho( 1149) dtitti gogamenak gizonak dereioen ahal gtizier bethatxti 

ezar(l150) ahal baleza ere, beriak thapa, badiike iingiiriietan elirokianik( 

1151). Dtigun erran doaitti (1152) datekiala osoki gizona elhorririk 

ltirrak ezttikenian, airia datekenian azaliarik bage, itxasoa denbesta 

bagetarik ta urthe gtizia primaber edo bedatse( 1153) datekenian. 

Bere egarri gtizier beha dagoena eritarztin ltiziaren errekeitari da 

jarten. Egia harez sinhestia dianari, htigtin zereio(l154) mahaifiian denbora 

diana galtzen; haifi gtitik behar dialakoz khorpitzak ta khiito( 1155) 

emaiten zereioalakoz bere beharra. Doltigarri da, arren, denbora 

emana, auherkeriari delakoz emana. Erlia lanian ari delarik dti bere 

hazktirrti doia hartzen. Loan baizik paustirik eztti; biltzen dti aro honian 

gaitzian bizitzeko behar dtikiana; tinhtirria da orozbat bethi langile 

bethi denborajingeiari(1156) btirti eman nahiz arranktiran. Gizona aldiz 

Gorgon-en pare hirur tztintztir, harek bezala hirurer nahi ltike batetan 

ireitserazi ta bata ezinez bazereio thapatzen laister doa mediketara 

zabaleraziteko. Aberiak eztti jaten ezetare edaten bere gosiaren ta egarriaren 

doiala baizik, gizonak aldiz egar e'liroiana dti, arren, harek 

arrazo gehiago ta eztelakoz berze gaizetan ahalkiari enjogi(l157), dti 

bere zorthia honek beno hanitzez hobe. 

150

Gizonari dereio aberiak bethi zerbtitzti eskeintzen, laneko bethi 

adelattirik, gose denian baizik eztereio bazkarik galtho. Gizonak aldiz, 

lanari bethi xtixenik dago. Khorpitzari gtizia arimari deusere, Epikuraren 

da eskola; Mahometen errelijionia hantik sorthti denak dti alabadere 

khristianer ikhasi, datekila berze mtindian gozomen handiagorik eziez 

ltirrian dtittigtinak ta Epikurak deusere etzialarik bere khorpitzari 

tikhatzen, soberanak zereioala ogen egiten(l158) zian aithortzen. 

Platonen eskolak zioan gure arimak ziradiala zeltitik ltirrila eraitsi, 

Jinkoari zerbtitzti egiteko, heben angtiriek bezala zerioien zelian egiten; 

bena gaxo hek beren sortzepena bidian ahatzerik berthtidiaren palazioala 

xtixen behargei(l159) ziradialarik abiatti, belhagile baten olhan 

ziradiala sarthti(l160) ta harek ztitiala khatiiiaz kargatti, menpea hain 

apalian(1l61) ere jarri non xtihtirtarztinak edo herioak baizik libera 

e'lirokienik. 

So egiozti jale handiari, jan eztirokian begik ere dereie nigar eraginen. 

Soegizti bere osagarriaz(l162) amoros denari, nola dian amoroski 

zerbtitzatzen. Berhatza bethi ptilsian heia odola bethi ber bidian doanez. 

Jaten dianentzaz bethi beldtirrian, lotsa dereie egiten bizia llabtirt 

dereitzen, urdaillaz(1163) dti abodekairi botika bat egiten, bethi dotorer 

galtho ta beha jende gtiziari min eztitianak dtitti erraiten edo ixilik 

btirian bederaka(l164) dtitti igaraiten, ta arra(l165) igaraiten; eztaki 

zoiii den 10tsagarriena(l166) delakoz gtizietzaz lotsa Jinkoaren hamar 

manhier lizate lehenago arrabuhin(l167) eziez Hipokrataren bakhoitzari. 

Dialakoz ere htinian(l168) eritarztina ta hantik direlakoz 

zaiii( 1169) eraisten, zain gtizietan min diala dago heiagoraz, ta manhiak(l170) 

erhokeriari hon izanik ere harenari honkirik eztereie egiten. 

Ezta gaitzegilerik galeran min biziagorik dianik, eziez halako arimak 

diana bere khorpitziari emaiten, pare dago erliari ezpellilia xtiskattirik 

hiltzen dena, bata mendikatara, berzia lili soberatarajoaitez azkenekoz 

zapartatzen dirade. 

Ordtizegi khorpitzaren geiihatziak(l171) higatzen dti osagarria, 

sobera janak ta edanak erhaiten(1172). Soegizti konbent(i)etan zonbat 

bizi diradian osagarri mehienak, diradiano azkarrenak(l173) gazterik 

mtindian hiltzen. Job santia ikhusten zienek dtidan ziradian gizona 

zenez gorotza gizontti(l174) alabadere bere thormentti harrigarrietan 

Jinkoak zereioan zokhorriak(l175) ziradian haiii izigarri non erraiten 

beitzian deusere etzela beraren minak benD maithagarriagorik hantik 

ere gizonak zonbat bere gaiii har liroan( 1176) dereikti erakhatsi, arimarentzat. 

Khorpitzaren aldiz mtindti gtizia gerthaldiz estalirik dago, 

151

gosiari bere doia, egarria ere beria, tieso izaitez zentztier gor ta khorpitzari 

gogor diradianak, eritarztinak bekhant( 1177) ta bizia ltize dutiela, 

lan soberana indarrak ezpadtitie nekatti. 

152

Berezita XIX "Axolgabiaz" 

(1123) berzetzaz dremenden: bestetzaz demendren (Z.), gaur; bestetaz 

den gutien. 

(1124) 

(1125) 

(1126) 

(1127) 

Egobia: ezaxoltarziina (Z.), axolgabetasuna (Larramendi). 

harekila dereie irdunatii: harekin diete fama txarra jarri. 

gogozeto ta erregale (Larr.): jale handi ta koleratsu. 

bere ezkiribii haboenetan: bere ezkiribti haboroetan, bere 

idazki gehienetan. 

(1128) 

(1129) 

(1130) 

lekazietzaz: leka azietaz, illar hazietaz. (Barazki G.). 

bera miindian: bakarrik munduan. 

nahi ziitian agindii: nahi zituen agindu (agindii, gipuzkera 

zuberotartua). 

(1131) maifiatiago: morroinago, mantsoago. 

(1132) mardoki ta beilloki: malguki ta beroki. 

(1133) noblezia khozatzen: noblezia kutsutzen. 

(1134) kotak baizik mentsik: gonak baino falta. 

(1135) eztiitiikiela sarri: ez dituztela izango laister. 

(1136 b) txoriari hegalta: txoriari egan egitea. 

(1136) miindian bihotzak galtho.: munduan bihotzak eskatzen. 

(1137) derien gaiza giiziak, inhon...: dieten gauza guziak, ifion.... 

(1138) manurgak(Larramendi): jende karreiatzeko gurdiak, karozak. 

(1139) orozbat dirade debeiatzen...berdin dirade aspertzen, nozitzen. 

(1140) inkhatzpeko paztetxian: ikatzgorrien azpiko taloa. 

(l14l) kotxi(a)ren hiirriipan die. gozo giitiago edireiten beren apairii 

handietan... kaikuaren zurgan dute, gozo gutiago arkitzen 

153

( 1142) 

(1143) 

( 1144) 

(1145) 

(1146) 

(1147) 

(1148) 

( 1149) 

(1150) 

(1151) 

(1152) 

(1153) 

(1154) 

(1155) 

( 1156) 

( 1157) 

(1158) 

(1159) 

(1160) 

(1161) 

( 1162) 

(1163) 

(1164) 

(1165) 

(1166) 

(1167) 

(1168) 

( 1169) 

(1170) 

beren otoruntzetan (bi oharretan: artzaifi bizitzan duela guti 

ezagutu diren, bizi moldeak dira.). 

hafi higatiirik non bateretan: hain igarturik non batetan ere ez. 

iithiirrii hura: iturri ura. 

oitakinek: (Larramendi): oitura, ohidura. 

osoki askidatia: osoki gogobete. 

eziez mingaberik hilen: mingaberik hil baifio. 

herioaladrano: herioaraifio (-drano, atzizkia, Leizarragak XVI. 

mendean ta Napar hegoaldetarrek, gaur, erabiltzen dute. Zuberoan 

-dano eman du) egiindano, oraidano). 

jargia: jarlekua, eserlekua. 

sobera xilho: zulo gehiegi. 

bethatxii ezar: adabakiak ipifii. 

iingiiriietan e '/irokianik: inguruetan ez lezakeanik. 

doaitii: dohatsutu, zoriondu. 

primaber(L)edo bedats(Z.): udaberriari orain ere Zuberoan 

bedatsa diogu, baita Nafarroa Beherean ere tokika. 

hiigiin zereo: gorroto zaio.... 

khiito: txipiki, labur. 

denbora jingeiari: denbora etortzekoari. 

enjogi: emana. 

soberanak zereiola ogen egiten... sobrak ziola kalte egiten. 

behargei: behar izateko, c. con destino a.... 

belhagile baten olhan ziradiala sarthii ... sorginbaten tallerean 

ziradeala sartu. 

menpea haifi apalian: menpe haifi beheran. 

so egizii bere osagarriaz ... begira bere osasunaz. 

urdaillaz(G.): estomakaz(Z.). 

bederaka: banaka. 

arra igaraiten: berriro igaroten. 

lotsagarriena: bildurgarriena. 

arrabuhin: (beam.) arisco, arisca, c. grincheux fr.. 

hiinian eritarziina: burmuinean gaitza... 

zaifiak eraisten: orain Z. zaifiak iaisten, nerbioak jaisten. 

manhiak: aginduak. 

154

(1171) gefihatzia: hazkurriz mantentzea. 

(1172) edanak erhaiten...edariak hiltzen. 

(1173) azkarrenak: sendoenak, gotorrenak... 

(1174) gorotza gizontii: zimaura gizondu, gizon bilakatu.... 

(1175) Jinkoak zereioan zokhorriak Jainkoak ematen zizkion laguntzak.... 

(1176) bere gaifi har liroan: bere gain har lezakean... 

(1177) eritarziinak bekhant: gaitzak bakandu... 

155

BEREZITA XX 

Egokidiaz(l178) 

Gizonak egar likiro( 1179) gaitz gehiago eziez uste beitti, nahi bada 

gaiza gtizietan egokide izan; txipienetan megopia hertsiek( 1180) die 

herrekek botxietarik erorten diradienian azalia egiten: handietan aldiz 

zorthti gaitzetan ta meskabietan doa gogamena tihaitz handian(1181) 

lur laisterraren pare, herotsik gabe. Egia horrez gerthaldi handi bat 

dago, heben dtigtina emanen. 

Souza portuges zen, aitoren seme seinalatuenetarik, maltso, aberats, 

perestti ta bihoztoi zen. Emaztia zian ere sortzepenaz ta berthtide gtizietzaz 

ezin konplitiago, aspaldikoz Indietan, nahiz beren herria ikhusi 

Cochin-en ziradian enbargatti, bereki ztitien haurrak net txipi, aitoren 

seme zonbait, ontziko ofizierrak ta seiehtin gizonen tingtirian orotan. 

Negaroaren hatsarria(l182) zen doatsti izan, bena Cap-Bon-Esperantzara 

heltti zenian ontzia, sorthalde aizia zen haiii borthizki(1183) 

jaiki non odeiak nahasirik, dtirtinda ta ekaitzak haiii harrigarri erauntsi 

ziradian, zelia ere stiiaz erdirattirik erre nahi ztikiala, ontzia beitzian 

inkaria( 1184). Aide gtizietarik leze baizik ez ageri ta hetan herioajenden 

aidtirti, itxasoak titxtilipurdikaz ontzia inharrausten, behin aide batetara 

gero berzialat urthukitzen, gidaillak(l185) nahiz berriz Indietarat, 

aize khinperrek bidia baratzen, belak zathizka, battirak porrokattirik, 

hur herrekak ontzian turrustaz sartzen, jendia etsittirik, besarka bata 

berziari azken adioa erraiten ta arimak zeliari eskeintzen. 

Hartan zirelarik hegoak berze althe dtitti egoisten ltirrilat doatzalarik 

lotsaz erdiara ladin ontzia beraren joitiaz, dire angura ta kanotak 

huriala egoisten, Souza bere emaztia ta haurrak batian da sartzen, tirrhe 

ta berzeaberatstarztin meskabti halakoan bil ahal ztitienekila(l186) da 

hetanjauzten, lehian barkoekjoan tajinak(l187) tisti dtitie egiten, nahiz 

jende gtizia salbatti, bena anguraren soka da hausten bagek ontzia die 

157

eHauditzen(l188) azkenekoz da zolatik lehertzen hanitz jende ithorik 

berziak bagekila borrokan htitxa ta tirrestadiak( 1189) ta Indietako aberatstarztinak 

igerikan han, bere hatiekila (1190); ezkapi nahiz itsasoak 

iresten dtitianak, gtiziak herioari ihesi marrakaz. 

Ontzia ktiktiltti die( 1191 bagek, die ere Itirrialat hilak urthukiten, 

hekila probandiak( 1192) ta hatti gtizietarik dirade itxaso huraz hirottirik. 

Lotsaz tingtirtinetan hilak behar ehortzi, erier( 1193) eman zokhorri, 

gosiari btirti egin, esperantzarik batere ta gaitz gii:zien beldtirrian bei 

Hatti basa gizonen herrian direlakoz erori. 

Alabadere Souza gaxoak sti pitzerazi zianian bilerazi ahal ziana, 

hazktirrti zenbaiten gei, ikhusten zialarik gosiak, bera, emaztia ta haurrak 

zabiltzala gtiziak nekatzera, bildtirik bere jendiak, zorthti gaitzari 

bihtirtti nahiz inkaria egiten zielarik lagtinak ahalik bihoztoiena hitz 

horetan zen zarthti: 

"Jende honak doItirik ezta gtitarik behar, galdiari, bena 

dtigtin Jinkoa erremestia salbatti gtitialakoz; franko dakizie 

zer den marinera ta hartara doatzanak gosiari, egarriari, 

galtzepenari, ta meskabti gtizier enjogi diradiala; aidtirti 

hartan nork beria ideki behar diala ahalena ta Jinkoari 

ordaria eskentti zorthiak eztereion berze honkirik titzi, 

bakitia(l194) baizik zien artian". 

Bihotz oroz gomendatzen dereiziedana ikhusten dtizie zonbat, 

emazte hau ta haur gaxo hek diradian doItigarri. Alabadere hentzat 

dtikedan errekeitiak eztirateke handiago eziez zientako tikhenen dtittidanak 

ta gtizientzat ariren niz orozbat". 

Bilgura gtiziak nigarra begian botz bakhotz eramaiten ahal ztitiala 

norat nahi biziatzaz etziela berze esparantzarik baizik haren manhien 

bedentzian, zeroien erran. Eragin barrtiki bat taulaz hariz ta ediren(1195) 

gtizietzaz, gaian(l196) basa gizoner eta arimaler btirti egiteko 

hamahirur egtin hatien ta probianden idoreraziteko, gaiza beharrenen 

ere adelatzeko, bere harmada eskelearekila ztitien enplegatti, hantik 

landan zen abiatti. 

Sortaldiala zian gogoa zekielakoz bazter hetan uhaitz handi bat 

bazela Portugesek S. Espirito izentatti ziena. Souza bere emaztiareki ta 

haurreki zabilan lehen lehena, aitak ta amak ztitielarik aldizka( 1197) 

haurrak ekharten; hen saihetsian zen Andres de Baze, pilotia banderaren 

ekharle, lauretan hogei porttiges ta ehtin bat berze jende, gtiziak 

harmattirik, hen landan materosak ta maifiala gerla etzakienak zabiltzan. 

158

Dolti zereielakoz gizon gazter, halako andere flakti zena haifi bihotztoiki 

hufiez(l198) ibilten (beit)zen andarillak eginik ztitien ama ta haurrak 

aldizka soifiian ekharten. Bena llabtir izan zen zokhorrian, mendi 

txtitetara ta botxti zorrotzetara heltti ziradianian, han hek behar larrapoka 

gaintti( 1199), basa gizonak htisttiz, basa arimalak auhenez thinietan(l200), 

leziak harrigarri, lanhoak tisti, biderik batere ezetare errailerik, 

dtidan ehtin lekoa egin behar, non etare hogeitahamar behar 

eztzenian, halako zen ibiltia jende doltigarri harena. 

Azkenekoz probiandak akabirik, marltiz( 120 1) zathi hirotiak ztitien 

ausikitzen(l202) basa fruitti txarrakjaten, ta sordeitza(l203) zena hurik 

ez ihunere batzen( 1204); olha zonbaitetara heltzen baziradian zortzi luis 

zereien hur pinta saltzen( 1205) Hala jendiak holako zorthti gaitzaz 

nekattirik ziradian tisti hiltzen ta bere khorpitz txarrak basa arimaler 

.tizten. 

Zen ere Souza gogomen doltigarriz nekattirik, zialakoz ikhusten 

bere emazte biguifia(l206) bera beno bihoztoiagoki ziala jenden bihotza 

azkartzen ta indar emaiten. Azkenekoz jakin gaberik (sic) norat, laur 

hilabetez ibilirik heltti ziradian S. Espirito-ko tihaitz bazterriala, han 

erregefii( 1207) batek honki jinak(l208) eman zereitzen. 

Nekez ziradian errege harekila aditzen, alabadere Souza-k zian inthelegatti( 

1209) tirhtinago joaiten bazen, berze errege bat ziala bathtiren 

mtindtiko ohoin handiena zena ta beren etxian behar ziala enbarkatzeko 

tenorialadrano( 1210) egon, halako khorteziak basa errege batetan zen 

mesfida Souza, baliman ere etzian ogen, hartakoz berritzen zereioalarik 

khtimita(l211) erran zereioan berze faborerik haren ganik nahi etziala 

salbti eman lezon ontzi tihaitzaren igaraiteko, nekez zereitzona basa 

erregiak otorgatti.(l212). 

larri zen tihaitzian ta bost egtin zen han nabigatti, ez jakinez non 

ltirra honkiren zian. Sei ehtin jende Indietarik bereki ztitianetarik ekharri 

ehtin ta hogeietara ziradian agortti, berze tihaitz bazterriala zenian 

heltti. Biharamtinian berrehtin zaldtinen saldo bat Etiopiako Erregenetarik 

ikhusi ztitian, Souza jiten; portugesek ja ztitien harmak adelatzen 

Etiopenak inkara hari soz, baratti zien ibiltian. Ordian portugesek seifialez 

zereioen beren eskelegoa erakutsi ta zokhorri othoitti hek baietz, 

benajin zaiztian(1213) erregeren gana ta honki heltiak( 1214) ziratekiala. 

Abiatti zen Souza bere troparekila, bena errege koartak zereiton borthak 

zerratti ta manhti egin bere jender eraman letzen portugesak, oihan 

txipi barniala, hiriaren htiillan zeniala. Han zonbait egtin egonik ziradialarik 

gaizak trtiktiz hazktirrtitzaz emaiten, zaudian( 1215) zer gerthiiren 

zen hantik aidiirii. 

159

Ordian basa erregiak Souzari zereioan igorri erraitera, bera jendiaren 

beldtirraz porttigesen harmen gatik, ta zirelakoz hazainak khario 

hirian, etztitiala sarerazi bena nahi bazien harmak titzi, ztitiala btirgti 

bazterretan jarriren ta ezin hobeki han ziratekiala, Andere Souzak 

halakoen herrian esktidagoa bagetarik izan ladin bere jendia, etzian 

nahi. Bena bortxak dti garhaiten legia: topatti zien porttigesek ta erran 

bezala berhezirik Souza, haren anderia ta haurrak ztitien sarerazi; erregeren 

hirian heltti bezain sarri nor bere egongiala, Souza ta bere lagtinak 

dtitie makhila khaldiz porrokatzen, dereitze gtiziak khentzen ta hiriz 

kanpo akasatzen. Etziradian tirrhtin, ezjakinez norat abia heltti zereienian 

berze zaldtin athe bat, otsez soiiiekoak urtik'letzen, larria titzi 

ezpazien nahi. Zorthti gaitzaz ziradian porttigesak haiii mendestti(l216) 

non batek ere bihtirtzera ezpeitzian bihotza enjogi. Andre Souza bera 

ahalkez zadin pikarraitti bere maiiiaten eretzian, nekez zian mantharra 

ltirrilat egoitzi ta ber denboran hariiian(1217) eskiez xilho bat eginik 

gerrentzialadrano zen hartan ehortzi. 

Zaudian maiiiatak ta berze jende gtizia begiak apal, arimak hilik; 

Eleonora zen anderiaren izena, khorpitzaren erdia zianian hariiiaz 

estali, bere bilhoetzaz(1218) ere bolharra gorde, deithti ztitian mainatak 

otsez non zen bere senharra? Gero begitharte zohardi batez soegiten 

zialarik(l2l9) pilotariari ta berze ofizierer zereien erran: 

"Ene adiskide honak, zien kapitanari ta niri egin dereiktizie 

egtirtikitzen gtiniana, zien bihotz lealetarik. ordti ta titz 

deizazien khorpitz hau ltirrari ja bere legarraren erdia dianak 

phakatti. Zoaztie ta zien bizier sorga, ene arima tristiaren 

ere othoi Jinkoa. Zietarik herrilat helttiren denak Eleonoren 

berri galtho eginen dereiziener(l220) haren bekhatiek 

non dien jarri, dtizie erranen". 

Denbora zathi bat ixil egonik begiak zeliala, zian oraiiio erran: 

"Ene Jinkoa mtindiala jin nizan bezala heben nago ene 

khorpitzaren erdia ere hilekila. Ene Jinkoa besarkatzen dtit 

zure akadoiaren azotia, ene bekhatiek merexi ziena har 

ezazti besoetan ene senhar ohoratiaren arima, igaran bada 

zure ganat, haretzazti ene haur goxoenak, nere saihetsian 

daudenak; har ere enia ja ezpainetan dena ta dereiztidana 

ene Aita ta ene Jaunari titztiltzen. Ezta lekhtirik zure ganik 

tirrhtin denik ezetare zokhorririk zure besoek eman e'lirokeianik. 

160

Akabatzen ztitialarik hitz hek Mosde Souza, bere senhar maitia, 

ohoiiien eskietarik ezkapirik, heltti zen emaztiaren khantiala(l221) 

harrittirik, bata berzia(ri) soz(l222) elherik erran ezin gaberik zaudian. 

Oihan bat zen htiillan hantik, laister harat Souza zena abiatti, bazka 

zerbaiten haurrentzat buscara, bena ethorri e'tzeno zenja hil bata; bere 

eskiez ehortzi zian; titztili zen berriz ber oihaniala(l223), nahiz bere 

emazte maitiari zokhorri ekharri. Jin zeneko Eleonora zen itzaltti(1224) 

ta khorpitza bi andere aurenek heda zieno estalzen ta nigarrez bustatzen, 

marrakaz zaudian, herioa ezpaiietan, bigerren haurra ama benD lehenxiago(1225) 

ere hilik ediren zian. Souzak, ordian, Eleonoren eskier mila 

pot eginik(1226) ehortzetari zen lothti(1227), bi andere aurenek tirgaisten 

zielarik: erdian zian jarri bere emazte maitia ta saihestsetan bi haur 

gaixoak. Izigarri dena da lazerri haiii harrigarrian(1228), dremenden 

plaiiiia zeliari ezetare ltirrari etzereioan ezkapi, Souzari. Hantik herioaren 

aidtirti, tingtirti zonbait thonbari eginik abiatti zen oihaniala ta 

dtidarik ezta bizirik edo hilik, basa arimalek jan ziela ta arima, Eleonoraren 

lagtin, beria ziala igorri Jinko Jaunari. 

Zonbait portuges hetarik S. Esprit-eko tihaitziala berriz abiattirik, 

herritar ontzi bat ere bathtirik, hantik zereikti, balima, kondaira 

nigartsti honen berria heltti; bena nola nahi den, zer alaigoa, zer baloria 

ta zer egokidia etziradianak zorthti gaitzaren kontra Souza ta Eleonorenak! 

Zer ere eztate(l229) gerthaldi ikharagarri hau meskabti demendrenaz 

bihotza flakatzen zereitzaner ta marrakaz doakaberik eztiela diroiener(1230) 

kasti dremendenian, dirudianian heiagoraz eta helez( 1231). 

161

Berezita XX "Egokidiaz" 

(1178) 

(1179) 

(1180) 

(1181) 

(1182) 

(1183) 

(1184) 

(1185) 

(1186) 

(1187) 

(1188) 

(1189) 

(1190) 

(1191) 

(1192) 

(1193) 

(1194) 

(1195) 

(1196) 

(1197) 

(1198) 

(1199) 

(1200) 

(120 I) 

Egokidiaz: de la resistencia humana c. de la Constancia. 

egar likiro: jasan lezake. 

megopia hertsiek: ispiritu hestuen... 

iihaitz handian: ibaian.. 

Negaroaren hatsarria: Negu aroaren hasiera. (Nugaroaren, 

aldatua). 

haifi borthizki: haifi gogorki... 

inkaria: gauza txipia, particual. 

gidaillak: pilotoak.... 

meskabu halakoan bi! ahal ziitieneki!a.... meskabu halakoan 

bildu ahal zituenekin... 

lehian barkoek joan ta jinak: lehiaketan barkoek joan-etorriak... 

ellauditzen: joiten, jotzen? (larr.). 

hiitxa ta iirrestadiak: dim kutxa ta pitxi ontziak. 

bere hatieki!a: c. con sus hatos., bere puskekin. 

kiikiiltii die: estali ta gorde, dute. c. desaparecer. 

probandiak: gerorako baztertu janariak. 

erier eman zokhorri: gaizoei eman sokorri, laguntza. 

bakitia: bakea. ala bakite, c. union (Larr.). 

barriiki bat taulaz harriz ta ediren giizietzaz: aterbe bat oholez, 

harriz ta arkitu guzietaz... 

gaian gabean, gauean. 

ziitielarik aldizka: zituztelarik txandaka. 

bihotztoiki hufiez.. : bihotztoiki oifiez... 

larrapoka gaintii: lau hatzetan, lau oinka gainetik pasatu. 

basa arimalak auhenez thinietan: basa piztiak gose orroaz erpifietan. 

probiandak: janari erreserbak. (probandak?). 

162

(1201) 

(1202) 

(1203) 

(1204) 

(1205) 

(1206) 

( 1207) 

(1208) 

(1209) 

(1210) 

(1211) 

( 1212) 

(1213) 

(1214) 

(1215) 

(1216) 

( 1217) 

( 1218) 

(1219) 

(1220) 

(1221 ) 

(1222) 

(1223) 

(1224) 

(1225) 

( 1226) 

(1227) 

(1228) 

( 1229) 

(1230) 

(.1231) 

marliiz: bakalau. 

zathi hirotiak ziitien ausikitzen: zati ustelduak zituzten hozkatzen, 

ozkatzen. 

sordeitz: txarrago. 

hurik ez ihunere batzen: urik ifion ez topatzen. 

zereien hur pinta saltzen: zieten ur pinta saltzen. 

biguifia (L. G.): Z trende (bearnesetik) eta uster(Z.). 

erregefii: erregetxo, c. reyezuelo. 

honkijinak: ongi etorriak. 

enthelegatu: ulertu. 

tenorialadrano: orduaraino (-drano Z. zah.). 

zereiolarik khumita: ziolarik deia... 

basa erregiak otorgatu: errege salbaiak eman. (otorgatti, gaztelaniatiko 

hitza ez da gehiago Zuberoan erabiltzen). 

bena jin zaiztian: baina etor zitezen, gaur Z. jin zitian. 

honki heltiak: ongi atotsiak, ongi errezebituak. 

zaudian: zeuden. 

mendestu: beheratu, apaldu. 

ber denboran harifian: denbora berean harean, ondarrean. 

bere bilhoetzaz: bere buruko illetaz. 

begitharte zohardi batez soegiten zialarik: arpegi baketsu batez 

begiratzen zuelarik... (zohardi: sereno). 

galtho eginen dereiziener.. galdera egingo dizuetenei... 

heltu zen emaztiaren khantiala: iritxi zen emaztearen albora. 

bata berzia soz: bata besteari begira. 

ber oihaniala: baso berdinera. 

..jin zeneko Eleonor zen itzaltii.. etorri zeneko Eleonor zen 

itzali, galdu. 

benD lehenxiago: baino lehentxeago, baino goizago. 

eskier mila pot eginik: eskuei mila muin eginda. 

ehortzetari: lurperatzeari. 

lazerri: egoera latz. c. calamidad, fr. calamite. 

zer ere eztate... Zer ere ezta izango? 

diroiener... : diotenei. 

dirudianaian(G.) heiagoraz ta helez: uduri dianian heiagoraz 

eta helez(Z., orain), dirudianean, orroaz ta sokorri deiez. 

163

BEREZITA XXI 

Herioaz 

Mtindian ikhusten dtigtin gaiza gtizietarik batere ezta herioa beno 

egunkalagorik, alabadere inhur(l231 b) edo gtitik dirade hari khosttimattirik 

beriaz lotsa eztenik ta mila lekoa urthuts( 1232) haren ihesi gogo 

honez egin e'lirokianik, esperantza bidietan eztiala bathtiren. Zeren eta 

Izairia beita bere desekiala nakaitzen( 1233) ta behin baizik ezpeikirade 

hiltzen Gizon gtiziak ber gaiatik( 1233 b) dirade, alabadere haifibeste 

kasta direla eziez dierri beitirade, hen artian tidtiri lizateke. Nontik arren 

banaite hori? Oikantzatik( 1234) ta errelijionetik dtida gaberik, hantik 

ere basa ta mantzo gathiak ber kastatik diradianak; orozbat hora ta 

otsoa( 1235) salbti eta bata mantso beita ta berzia basa, mantsotzen 

delarik hora bezala. Nekez aldiz basa gathia arimal hau bere nazaroaz 

delakoz hora beno basago ta ohilago.(l236). 

Gizonek dielarik beren artian ber tidtiria hen banaitia dago, arren, 

hen oikantzan ta errelejionetik dien mtigidaldatzian( 1237); hantik 

herioaren beldtirra, batian berzian beno handiago, ohoria ta berze berthtiderik 

ere tinkoago, Arimetan ezta banaite batererik, ezi dierri gtiziak 

dirade bardin bihotztoi; bena baloriaz dirade baliatzen tikhen dien 

oikantzaren arauiala, hantik herioa batetan berzetan beno lotsagarriago 

dago(1238). 

Hil ezpaladi gizona, hil nahi lizatekiala, aspaldian brobattirik dago, 

argia bezala ageri denian Ekhia. Ezi mtindtiko gaiza gtiziak dabilalarik( 

1239) erdia herresta, erradazti othoi, nolako lizatekian ltirra bezain 

zahar lizatekian gizona bost mila ta sei edo zazpi urthe bizkarrian, ta 

haritz stiharra bezala, zathizka eror laitekenian.? Auher lizate1akoz( 

1240) halakoa Izairak dti khentzen ta berze bat haren lekhianjarten, 

lanthatzen den bezala haritz gaztia, zaharra zen eretzian, ezi mtindia 

baliz jende zaharrez betherik baifi htigtingarri lizate nola oihana haritz 

idorrez( 1241) baizik ezpaliz lanthattirik. 

165

Dolti zereizti bizitziari (diozti) ta gaiza haiii ederrik tiztia. Eztirade 

segtiro khorpitzari laket bena bai arimari. O! arima presontegian dagoelarik 

bere khorpitzian, Platonek dioana, presonerik soz ezpadirade, 

gozomen mehia die gaizetan; orozbat arimak dtike beria soz(l242) 

datekian gaiiietik behera dereienian so eginen, hantik ber gaizen berritziaren( 

1243) ikhustiak, bihotzak dereio berari erraneraziren(l244), 

etzen ez, arren, hetzaz presontegian afadatti.(l245). 

Paganetan zenjende stierte bat beren legetzaz, gizon berhogei urthetakoari 

gordotzen( 1246) betzereien dotoren ikhustian, zioelarik ahalke 

handia zela bizitziari haiiibeste amorio erakhustia. Kristianetan aldiz 

lauretan hogeietan, ber kasian, hamabi dotor deith lirokienik( 1246) dira 

mtindian. Estekamentti halakoa ezteia harrigarri ta ikhusi eztian nahi 

gizonak non etare beitti bizitzia ltiziago, diala ere lanak ta arrenktirek 

saldoa handiago. Ezetare gogo eman nahi( 1247), delakoz bera hilgarri 

eskelegoa dagoela haren borthan( 1248) bizi datekeno( 1249). Ezi zer da 

bizitzia, beztitzia, bileiztia( 1250), jaikitia ta etzatia, jatia edatia ta loegitia, 

jokian, elhestetan, tratietan, saltzepenetan, erospen(e) -an, etxe 

egitian ta hen barreiatzian, aharretan( 1251), auzietan, ezi hetan dago 

gtizietan gizonaren bizitzia. Bethi arrota( 1252) bezala petik gora ta gora 

behera doana bezala, bethi ber gaiza erakhusten(sic) diana. 

Mtindian niz(diozti) jendiareki bizi, dolti dtit hartan nihauren berheztia(l253) 

Bizitze gtizia thorrti(l254) batetan igaran baztinti btirdtiifi 

arreia( 1255) txipi batetarik, kharrikan diradianak bezala, ztintikian 

ikhusijendiak, zaldiak, mandoak, manurgak( 1256) ibilten txipak bezala 

gora behera herrekan, gtiziak bata berzia pultzatzen ari diradialarik, 

txotxak bezala beren kotxeran( 1257). Gaiza hek balio ziena ltizez ikhustia? 

Tertulian-en elhe ederrari gogo emazti: 

"Izairiaren ama (dio) dela mtindia, gizonak haren barnen 

daudiala haurrak bezala, beren amen sabelian. Gizonen 

sortzepena dela mtindiaren izorra, herioak aldiz haren 

haur-tikheitiak". 

Arren hil ezpazirade nahi, ezttizti ere nahi mtindiari haurrik emanerazi. 

Tirano odolgarrienak, thormentti gtiziak obratti dtitienetarik( 1256) 

bakhoitzik ezta emazter haur tikheitiak gordoztti dereitzenik. Mtindia 

ztitzaz izorra da haiiibeste urthez ta etzirade nahi haren sabeletik jalki! 

Zer ziniro, bizarra xuriari erran baleza bere ontzian belloki( 1257) delakoz 

nahi dela egon ta berzer ez lekhtirik egin? Lealki e'laite ari. Ezi 

kanpo baliz berriz sorthti e'lizateke nahi, eztera berzerik sor ladin. 

166

Erhokeri handiagorik badeia eziez mtindiren laisterra(l258) baratti( 

1259) nahiaren egarria, dakialarik bizia emaiten dereioan ber eskiak, 

goizian dereioala ltizatzen ta llabtirtzen arratsian ta bethi aitzina, bethi 

gtiziak borratzen(l259) inhur eztaitekialarik gibelerat gure aitzinekoak 

itzaltzen diradeano; egtinkal itzal hartara goatza, gerozkoak ere itzattiren 

dirade. Mtindia doa itxasoaren pare, dtitiano bagak botxiala porrokatzera( 

1260) igorraiten(1261), Izariak gtitti herioari, gure gora beheren 

botxia denari igorraiten, gure arhabtiifikeriaz(1262) erri(l263) dti egiten, 

ta gtik akabailla ezin sinhets helttiren dela. 

Eztait zer ztizenez bizi nahi giradian berziak benD gehiago. Ezi haur 

eskelenak sortzian eztereio min gtitiago egin amari eziez Printze batek 

beriari. Bata ta berzia heltti dirade pikarrai(1264), flakti, zentzti gaberik 

ta nigaregile, ber haurzaroa die tikhen, Zer banaite da arren bien artian? 

Eskelia lastoan dagoela etzanik, printzia aldiz khoznan ta handitti diratekenian 

bata datekiala gaiza gtiziez behardtin, berziak aldiz eskti batez 

arrapatzen dian honak, diala berziaz barreiattiren. 

Ezpaliz btirtizagirik e'lizate mithilik ezetare mithilik ezpaliz btirtizagirik; 

bena Jinkoak nahi tikhen badti, batak berziari zerbtitzti egin 

genezan, behar zian aberatsak eta eskeliak egin, ta arakusteko hartan 

dagoen haren borhondate osoa zonbatetan dti mithila btirtizagitti ta 

btirtizagia mithiltti(l265). Zeren ere Polonia gtizian aitoren semetan 

eskeliak dtitti aberatsak mithil jarri amoregatik mtindti gtizian bata 

berzetik zerekifia gintian(1266). Hartakoz ere zaldiak dtitti igaifigiaren 

berziak manurgaren(l267) banaite egin, bata arhin, bestia pezti(l268). 

Bi kasta ere egin dtitti orozbat gizonetan bena sektilan eztti erran laboraria 

etzela aitoren semettiren, ezetare aitoren semia langilettiren, tizten dti 

ere zaldi pezia igaifi nahi dianari. 

Gaiza hek dirade mtindtiko pastoralak: eztireia komediant halakoak 

errege ta trtikader(l269) izanik, beren galtza mutxetara ta ltirretara 

ethortzen ta errege zena atzo, herrestan egtin gertzen(l270); hanbat 

hobe, dadin ofizio hartan ardtira are, zeren eta lehenago beitateke ltirra 

aIde batiala, auher, halakoaz thipilttirik. 

Doltirik, arren ez, hen herioari(l271), ezetare gazterik hiltzen 

denari, amoregatik dezen zaharrek ikhus hari eztiradiala ezkapiren(l272) 

ta eztela bortharik(l273) herioak trtikti bat emanen eztereionari 

hogeitalau orenetarik batian ta nahi dtikian thenorian(l274); bena 

dtigtin erran zorthti hona dtikiela, eginen dereienek honkijina(l275); ezi 

nola nahi den etxia beruillattirik(1276), da sarthtiren ta bere ofizioa 

eginen, erakutsiren ere, lantzak, etartziak, inikidadiak dakiala desegiten. 

167

Giitik dirade zekifiak herioan bere abertstarziinen axol dienak, haifi 

ihi(1277) diitie iizten nola nekez beitiitie bildii. Bekhatii hori arren hil 

laiteke bereki, behar ziitiikiala berak bere behar handieneki; arrazoaren 

gatik balaki, berze bat da hiltzen eztialarik iizten bere lastozko habia 

baizik, haurrak ta emaztia Jinkoaren eskiipetan dakialakoz txoriak, 

erliak ta iifihiirriak hazten diitianak diitiala ere sorgatiiren. 

Zer dateke hen khorpitzetzaz? Batek diike Elizaren edo ilherrian 

bardin hirotiiren eztirenik? Sortzian ta Ehortziaren bardingoan diradian 

bezala izanen. Dian batek hamar apez, berziak bakhoitz bat hil 

ohoretan bien othoitzetarik pare arimak eztirade akadoitiiren, bena bai 

beren obretarik hetan daude tritiak auziaren irapaizgeiak(1278). 

Zii aberatsa, zeren dolii diizii bizi galdiari( l279)? Zeren diizii herioa 

hiigiin? Ordiiz edo berant, behar diikezii ikhusi, zordiin zirade harzalead, 

ez nahiz zorrik egin, itxusiago azkenekoz zereizii agertiiren Zeren 

dolii diizii zure palazio ederrari, zure zilharkeriari? Hetzaz berze miindian 

eztiikezii beharrik, zeren, arren, adio harez haifi beldiir zirade, haifi 

ta haifibeste enberadore, errege, printze ta aita santii gizon bihotztoi ta 

kobartik egin da bidiaz zirade 10tsa(1280). Eztiizia ikhusijende 10 egiten, 

zonbait engoxatzen(1281) jende hilik eta giiziek bel' herioaren seifialekila 

heda. Jinkoak ta haren ama Berjinak egin dien bel' bidetik joan 

dirade, ta zii hantik ez igaran nahi. Eztiizia arren askazirik ezetare 

adiskiderik herri hartarat abiatiirik diradienetarik, batere batari diiziin 

amore dremendena(l282) haren ikhusteko egarria dereiziina; edo etsai 

haifi handirik diizia hau non haren ikhustiaz ikhara zitian. 

Ezkentake(iimen) botztaroan(1283) izan miindii hontan ta berzian 

eztait(1284) zerenez gure zorthii honaz enplegii hon bat egin bageniza 

liirrian, zeren zelian ezkiiniike holako bat. Bena giitik dirade bizitziak 

beren odeiak iikhen eztiitienak ta giitik ene ustiala dirade zorthiaz bethi 

hardiin izan diradianak; hantik ere den izan bethi bizia maithagarri. 

Gaitz franko iikhen diikienaren, arren, eztii haifibeste dolii merexi, 

baganaki ere zonbat arhin diratekian gure adiskide faltsien doliimenak 

miindiari gogo honez egin gintiro azken agurrak giiti edo deusere ez 

diigiilakoz iizten gure dolia merexi diana. 

Bego, arren, liirrari harena dena, Jinko Honari ere eskent beria( 1285) 

sekiilan hil eztaitekiana, harek eskiitik lothiirik dereikii odeiak erdieraziren, 

Ekhiaren gaintik igaranen aiziak, diiriindak, ekhaitzak zankhopetan 

ezarriren, itsasoak ta liirrak ere ezpalirade bezala ahatzeraziren ta 

berriz hilen ezkiradian lekhian, giiti jarriren, bizi ta hil bagirade konfidantza 

hartan. 

168

Berezita XXI "Herioaz" 

(123 1 b) inhur: ifior. 

(1232) mila lekoa urtuts: mila lekoa ontutsik(bost mila ta bostehun 

kilometru baino gehiago). 

(1233) Izairia beita bere desekiala nakaitzen: giza natura baita bere 

gisara nazkatzen, desgustatzen. 

(1233 b) ber gaiatik: ber geietik(Z.), gai berdinetik. 

(1234) Oikantzatik: ohituratik. 

(1235) orozbat hora ta otsoa: berdin zakurra ta otsoa. 

(1236) basago ta ohilago: salbaiago ta begi txarragoko. 

(1237) dien miigidaldatzian: duten mugida aldatzean, duten mobimentuan. 

(1238) 

(1239) 

(1240) 

(1241) 

(1242) 

(1243) 

(1244) 

(1245) 

(1246) 

(1247) 

(1248) 

(1249) 

(1250) 

(1251) 

(1252) 

(1253) 

(1254) 

(1255) 

(1257) 

lotsagarriago dago: bildurgarriago dago. 

gaiza giiziak dabilalarik: gauza guziak dabil(tz) alarik. 

auher lizatelakoz: alper lizatekelakotz. 

nola oihana haritz idorrez...: nola basoa aritz legorrez.. 

orozbat arimak diike beria soz... berdin arimak izango du berea 

begira... 

ber gaizen... gauza beren... 

dereio berari erraneraziren: dio berari esaneraziko... 

presontegian afadatii: espetxean aspertti, Z. presontegian 

debeatii. 

gordotzen: (Larr.) debekatzen. 

gogo eman nahi...: amor eman nahi. 

haren borthan: haren atean... 

bizi datekeno: bizi izanen deno, bizi izango den arteraino. 

bileiztia: bilustea, bilusgorritzea, pikarraitzea. 

aharretan: akarretan, eztabaida gogorretan. 

bethi arrota: bethi errota(Z. gaur), beti gurpila. 

nihauren berheztia: neronen bereiztea... 

thorrii: dorra. 

biirdiiin arreia: c. reja de hierro. leihoko burdina. 

txotxak bezala beren ko(r)txeran... zotzak bezala beren astalkaian. 

Aztalkaia, artilea astalkoan biItzeko lanabesa hori inguraka, 

biraka zebilan, bi, lau, zortzi, zotzetan artilea hartuz; 

zotzen mugida, zaldi karrozenari iduri dela, dio Egiategik. 

169

(1257 b) bel/oki: beroki, (txipigarri itxuran). 

(1258) milndiren laisterra: munduaren, munduren abiadura. 

(1259) baratil: geldiarazi (1259 b) borratzen: c. borrar. fr. effacer. 

(1260) botxiala porrokatzera igorraiten: arkaitzera suntsitzera puskatzera. 

(1261) 

(1262) 

(1263) 

(1264) 

(1265) 

(1266) 

( 1267) 

(1268) 

(1269) 

(1270) 

(1271 ) 

(1272) 

(1273) 

(1274) 

(1275) 

(1276) 

(1277) 

(1278) 

( 1279) 

( 1280) 

(1281) 

( 1282) 

(1283) 

(1284) 

(1285) 

(1286) 

igorraiten: (Z. zah): gaur igorten, bildatzen. 

arhabiiinkeriaz: arrabuhinkeriaz, humore txarkeriaz. 

erri: irri, parre... 

pikarrai: bilaizik, bilusgorri. 

bilrilzagia mithiltil: buruzagia morroindu. 

zerekifia gintian: Zerekifia, (Larr.?) zerekiiia gitezen. 

zaldiak... igaingiaren: los caballos para la monta berziak 

manurgaren: los demas para el tiro. 

bestia pezil: bestea astun, pisu. (hemen Egiategik Zuberoako 

beste ez du zuzendu). 

trilkader: fr. courtier, c. corredor. 

ethortzen... itzultzen... herrestan gertzen: narrastari, eskele gertatzen~ 

Pastoraletaz bigarren aipamena, erakusten digu nola 

aktoreak lurlangileak ziren, ez ofiziozko, orain bezala. 

hen herioari: ... haien herioaz. 

ezkapiren: ihes egingo. 

bortharik: aterik. 

nahi dilkian thenorian: nahi izango duen orduan... 

honkijina: ongi etorria. 

beruillatilrik: giltzaturik. ...etartziak: etarte: c. acceptaci6n 

(Larram.). 

haifi ihi(Z. zah.): haifi ehi (zah) haifi aisa, haifi errez. 

irapaizgeiak: irabaztekoak. 

bizi galdiari: bizi galduari. 

lotsa: bildur, beldur, izu. 

engoxatzen: kordegabetzen: kordegabetzen, zentzordatzen. 

dremendena: den gutiena. 

(ilmen) botztaroan: limen boztarioan, omen poztasunean. 

eztait: eztakit (esalditan bakarrik, bestelan eztakit). 

eskent ': eskaini. 

zankopetan ezarriren: ankapetan, oinpetan ipifiiko. 

170

BEREZITA XXII 

Arima herratietzaz.(1287) 

Khorpitza delarik egongei, ehortzi izan den lekhian, arrazoak nahi 

ltike orozbat ladin arima, alabadere dialakoz Jinkoak potore(1288) 

gtiziak arima herrattitik izan eztela ezetare izanen, erran ezkiniro(1289) 

ta ezpaliz ere, arima eztela hilgarri Jinkoak nahi tikhen diala jendiari 

egia harez eman zonbait gerthaldi dateke brobatzeko erran dtigtina. 

Egiazki megopia flakier iratzarrian edo loan ardtira zereitzelakoz mamti 

ikharagarri batzti agertzen, hen sinhestia lizate haiii ahalkegarri nola 

egiazkoaren arrabokatzia(l290) Ehtintze ta herri gtizietan arima herratien 

agertziak diradialakoz izan tisti ta jakiliak mtindtiko gizon handienak, 

hetarik S. Luk-ek, apostoletan Jinkoak berak gogarditti(l291) 

dtitianak, S. Augustin-ek ere ber gogomenian dago dialarik agertze 

hetarik(l292) ametsak berhez ezarten. 

Lehena da Moisa-ren arima Taborko mendian agertti zena. Berzeren 

broba(1293) eman eztaiteke, bena bai gerthaldi zonbaitez gaizak arrimattiren 

dtittigti. Samuelen arima agertti zela dago ezkiribti Santian jarririk. 

Kondairak dio Saul erregiak Samuelen herioaren landan, Filistienen 

kontra batailla handi baten mezperan Jinkoa ziala othoizten zer ta 

nola egingei zian. Ikhusirik arraposttirik(l294) etziala hareganik, ezetare 

profeten ahoetarik, esparantza bagiek bezala, ziala egin Jinkotik 

etziana debriari galtho egitian. Belhagiliak(1295) errege harek ztitian 

desltirratti bena sinhestian balima zonbait ziratekiala herrian egon, zian 

manhti eman bat buska leizen; ideren zenian, nahiz bere jokia gorde, 

abiatti zen gaiaz haiii desitxurattirik, bi aitoren seme lagtin inakina( 

1296) noblezia handitik zela(dioe Hebroek) bizioek ziela halakatti. 

Saul-ek ikhusi bezain sarri, heia zer ofiziotan zen ari, harek "Jauna, 

nahi naizia( 1297) ta zu ere ga/du, erregeren editak othian(1298) eztakitzia. 

"Baietz, erregiak, bena beldtirrik bage eri ladin, berme zagoela, 

171

ztikiala kastigoaren lekhian dohaiiia. Dtidan zagoelarik belhagilia arnegtiz 

zereitzoan hitzemana berritti ta gaiza hen artetik tirrhtinago etzela 

joanen, ordian sorgiiiak galtho egin zereioan hea mintzatti nahi etztikianez 

etsai hil baten arimari? Haren tidtiria ageraziren zereioala harek 

baietz. 

Appolonius-ek agerrerazi ere zian Akhiles bere thonban hogeitasei 

zehe handitarztin ziana. Orozbat berze batek Basila Enberadorari Konstantin 

bere semia bena holako elhetara nor laite fida? Ezkiribti sagratiak 

dirade, berze althe(1299) Samuelen arima agertti zela dtidarik ezta. 

Saulek galtho egin zereioan sorgiiiari zianian jesto zonbait egin, heia 

zerbait ikhusten zianez? harek baietz ltirretik jalkiten zela bat. Nolako 

zen? Gizon zahar ohoretsti bat profetaren gisala soiiiekoa diana. Hitz 

hetan Saul zen belharikatti, Samuelen aitzinian harek. 

Harek: "zergatik naikgaitzkaltii(l300) ta miindiala berrizjin erazi?". 

Saulek "beharrak egitekoz niz(l301) nekatiirik ta zeliitik ere galthoer 

eztiit arrapostiirik ': 

Ordian Samuelek erran zereioan "Gizon, Jinkoak iitzi haiana zergatik 

deitadak galdotarra? AsmaW diidana diik helWren, 

Filistinek hire harmada diek porrokatiiren ta hi hire haurrekila 

ziratekie enekila"(130 I). 

Hala heltti zena. Etzen hori sorgiiiaren obratik sorthti zen irudizpena( 

1302), bena bai egiazki Samuelen arima Jinkoak Sauli igorri 

ziana(1303). 

Jtisefek ere libtirti 17. gerrenian, Judioen aitzin gaitzetan, dio Alexandraren 

arima zela bere emaztiari agertti ta kharrazki zereioala oarriratti(l304), 

zialakoz bere lehen senharra ahatze(l305). Ikhusten dtigti 

ere Appolonius-i agerttirik gizon gazte bat bere arimaren zorthiaz 

arranktiran zereioala erran etzela hori haren egitekoa bena bai Jinkoarena. 

Ezkiribazale zaharrenetarik batek dio Troilon(1306) Frigiako herrian 

zela andere bat zakianak bera benD ederragorik etzela ta bihotza amoros 

ziana arauiala. Jinkoak zereioan eritarztin harrigarria igorri non hantik 

haiii itsusi lehen eder zen bezaiiibeste beitzen gerthti. Alabadere zian 

bethi bihotza aitoren seme gazte batez errerik alporra,(1307) maite 

zianaren tirrhtintziak ta doloriaren ezin erranik zen aldizka athitxatzen( 

1308), sti bat herioak baizik hil ez zirokiana, Jin zen azkenekoz 

medika hotz izigarria( 1308) eta ereman bereki stikhaltia. 

Aitak ta amak nigar franko ta marraka eginik ehortzerazi zian ohore 

gtiziekila alhaba maite, maita zialakoz ere hatti ederrak(1309) bereki 

172

zereitzen Ltirpian ezarri gtiziak. Sei hilabeteren landan zen heltti aitoren 

semia ta maite zianaren etxerat xtixen abiatti zen, haren aita zian adiskide, 

honki jin ta honki bathiak(1310), tirrikari ziradian izan, ta han 

jaun gaztia zen ohatti. 

Hantik llabtir gaian(1311) andere hila bere arropa ederrenetan 

zereioan agertti amoriotsti elhez ta karexetzaz(l312) akogatzen ziano, 

zagoan jaun gaztia harrittirik bena emekiz emeki zen hartara atrebitti 

Gai batez etxeko jauna eri zen ta Anderiak beldtirrez(13 13) zereioen 

igorri neskato zahar bat berrijakitera, lanpada eskian. Heiagoraz(1313) 

zenjoan ihesi aita amer erraitera hen alhaba zena, jaun gaztiaren khantian( 

1314) zagoela jarririk ta hareki elhestan. Hek erho bat zela ta 

emazte gaisto bat, bere btirtizagiren zauriak hala berritti nahiz; alabadere 

ama ohetik jauz(1315) ta laister batetan bere alhaba ikhusi nahia 

zelarik beldtirra benD azkarrago(1316), zen abiatti ixilik jaun gaztiaren 

khanberala(1317) ta ez deusere berriagorik borogattirik zen eraitsi. 

Erhokeria neskatoaren btirian zela erraiten ztitianetan, zen ustiatan(1318), 

harek Jinkoa zelia ta ltirra jakile egiaz deitzen. Amak behar 

ziala(otsez) gaiza thipiltti( 1319) zen belharikojarrijaun gaztiari galthoz 

heia egia zenez zereioala igaran gaian alhaba maitia gertti? Ez nahiz 

erran egia, ezkapagiak ztitian buskatzen,(1320) bena amaren nigarretzaz 

flakattirik, egia zela erran zereioan ta aithortti ziradiala izkontti ta dtida 

e'lezan anderiak eman zereioan erhazttina lephoko oihalian troxattirik 

zereioan erakhutsi. 

Ama gaiza hek ezagtit'eta engoixattirik zen erori ta arrapiztti bezain 

sarri, gaiza her mila pot egiten zialarik, azaliala( 1321) etxekoak helttirik, 

gtiziak nigar thurrustak, amak besarkatzen zialarik stinhia( 1322), "othoi 

ta othoi(otsez) ezadazii erakuts oraifio behin nere alhaba maitea"? 

Harek, baietz. 

Heltti bezain sarri anderia, kheiiiti batez igorri zian mithila amari,jin 

zen laister aitareki ta biek batetan besarkatzen zielarik beren alhaba 

maitea ta nigarrez bustatzen, zagoan ahaba ixil ta doltitsti; haspere( 

1323) ltize baten landan: "Helas(zereien erran) ene aita ta ama 

maitia zonbait kario diikezien jakinandia, ezi berriz nigar dereiziet 

eraginen ': hori erran eta zanba hilik da zelaurian(l324) erorten, khorpitzak 

dialarik tirhin(1325) afagarriena egoisten. Etxenkoak lotsaz(1326) 

harrittirik hen marreketara(1327), aizoak ta hiriko jende gtiziak laister 

ikusgarri harrigarri hori beren begietzaz ikhusi nahiz daude harrittirik. 

Kontsulek hilaren thonba altxa erazirik, kopa bat ta erhazttina, 

aitoren semiak eman zereitzoanak ztitien han ediren, berzerik deusere; 

173

manhatii zian gero khen ladin khorpitza etxerik ta arakeietara urthik. 

Jaun gaztia bere flakeziaz ahalketiirik( 1328), doliiz ere bihotza zathizkatiirik, 

ezpataz zian bere khorpitza igaran ta hil han berian. 

Hala dago kondaira bera jakile izan zenak ta berak Hadrian Enberadorari 

igorri ziana, dioan bezala ezkiribiiz adiskide bati. Dago ere egia 

zela gizon behar bezalakoa, Phlegon zen deitzen(l.329) ehiin urthe edo 

iingiiriinetan J. K. herioaren landan zen bizi, han:z ere da S. Jeroma 

mintzo ta kristia ez izanik ere dereio laidore, ziana merexia, Hantik 

Paganen sinhestia, hantik ere Jinkoaren poteriaren seiiiale bata, harrigarn. 

174

Berezita XXII "Arima herratietzaz" 

(1287) 

(1288) 

(1289) 

(1290) 

(1291 ) 

(1292) 

(1293) 

(1294) 

(1295) 

(1296) 

(1297) 

(1298) 

(1299) 

(1300) 

(1301) 

(1302) 

arima herratietzaz: iratxoetaz, pamerialetaz, c. de 10s duendes. 

potore: hutsa: potere c. poder. 

erran ezkiniro: esan ezgenezake. 

arrabokatzia: c. revocar. (bearnes arreboka). 

gogarditu: gogartetti(Larr.) c. meditar. 

agertze hetarik: agerpen hetatik. 

Berzen broba: besteen proba(Z. gaur). 

errapostilrik: erantzunik. 

belhagiliak: sorginak. 

lagiln inakina: lagun trufa, lagun imitaketa. 

nahi naizia: nahi ote nauzu? (aipamen hau Samuel 28 -1-11.). 

othian: othe-ren itxura zaharra. 

berze althe: bestalde. 

zergatik naik gaitzkaltil ta milndiala berrizjinerazi: por que me 

has inquietado haciendome venir (Samuel 28-14). 

beharrak egitekoz niz nekatilrik ta zeliltik ere galthoer eztilt 

arrapostilrik... : estoy muy congojado... y Dios se ha apartado 

de m! (Samuel 28-15) Egiategik hala-hola egiten ditu aipamenak. 

"Gizon, Jinkoak iltzi haiana zegatik deitadak galdotarra? Y 

para que me preguntas a m!, habiendose apartado de ti Jehova.. 

(Samuel,28-16). 

"Asmatil dildana dilk heltilren, filistinek hire harmada diek 

porrokatilren ta hi hire haurrekila ziratekie enekila"Y Jehova 

entregara a Israel tambien contigo en manos de los Filisteos; y 

mafiana sereis conmigo, tu y tus hijos" (Samuel, 28-19, La 

Santa Biblia Sdad. BibHca Americana.) 

irudizpena: tidtiripen c. apariencia. 

175

(1303) 

( 1304) 

(1305) 

( 1306) 

( 1307) 

( 1308) 

(1309) 

( 1310) 

(1311 ) 

(1312) 

(1313) 

(1314) 

(1315) 

(1316) 

(1317) 

(nI8) 

(1319) 

(1320) 

(1321 ) 

( 1322) 

(1323) 

( 1325) 

( 1326) 

(1327) 

(1328) 

( 1329) 

igorri ziana: bidali zuena. 

oarriratil: orhiterazi: (Z.), oroiterazi, gomutarazi (Egiategik 

Larramendiren hitza darabil). 

ahatze: ahaztu. 

Troilon: Troia-Ilion, Troia Asia erdiko hiri ospetsua. 

alporra: gaur alfoa. alphoa. suaren arnasa. 

athitxatzen: c. atizar. 

hatil ederrak: bere gauza ederrak. 

honki jin ta honki bathiak: ongi etorri ta ongi topatuak. 

gaian: gauean. 

karexetzaz: perekuetaz, laztanetaz. 

Heiagoraz: orroa ta oihu handiz. 

jaun gaztiaren khantian: jaun gaztearen alboan. 

ohetik jauz: ohetik salto. 

azkarrago: gotorrago, sendoago. 

khanberala: 10 gelara. 

ustiatan: usteetan. 

gaiza thipiltil: gauza argitu. 

ezkapagiak ziltian buskatzen: (erantzuteko) iheslekuak zituen 

bilatzen (buskatzen: gaztelaniaz. buscar, Zuberoan galdu). 

azaliala: otsera, zaratara. 

silnhi: "n" hori "u" sudurotsduna idazteko. 

haspere: c. suspiro.( 1324) zelaurian: oholezko lurrean. 

ilrhin: orain Z. ilrrin. usain. 

lotsaz: bildurrez. 

marreketara: oihu ta negarretara. 

ahalketilrik: lotsaturik. 

Phlegon: II.mendeko greziar historilaria. 

176

BEREZITA XXIII 

A zkenaren jarraikia 

Hebreu-k hiruretan, urthekal, arima berhezien besta(l330) zien egiten 

ta hilen thonbetan ezkiribtiz jarten: Den( 1331) haren arima, bizien 

buketian(l332) jarririk. Egiptien-ek haifi azkar zien sinhestia; arimak 

behar ziela latzatiak izan, mtindian egin zien bekhatietzaz, non hilen 

ehorzetan khorpitza erdirattirik altxatzen beitzien(1333) tirdailla, htitxa 

nimifii batetan( 1334) ezarten ta Nil tihaitzaren( 1335) bazterrian ztitielakoz 

hilak ltirpian jarten, hara ziradianian hil ohorezkiak heltti, oihti 

egilek( 1336) zielarik htitxa eskietan, zian gora erraiten: "Hila, bizi izan 

zela deboki aitasoen legeenjarrikian; bekhattirik egin bazian bere khorpitzian 

galtho ziala ptirga ledian arima"; ptirgatzen zien haren tirdailla 

bekhatien ontzian bezala, egoisten zialarik htitxa tihaitziala. 

Grekoetzaz zer ezttigti erranen, Platonek, hen filosofo handienak 

Purgatorioan zian sinhestia, gtik beno tinkoago, ta arimaz dio gure 

theologienek beno gehiago. 

Errumanetan( 1337) Kintilinak dio, xahtiki "Arima zenian siiiazpiirgatiirik 

zelialat zabilala xiixen "Ikhusten dtigti ere lehen kristianek hilen 

arimetzaz ziela othoitze egiten, obertak ere eskentzen. Erran e'laite, 

arren, paganetarik dela othoitze hau jin, bena Aristokak dioan bezala 

Jinkoaren botza zeliaren ahotik jin zereiktinaz; Aita Santiek dereikie 

gerthaldi franko eskentzen, dereikienian erraiten Izairiaren leger bihurtzen 

dena, pagan beno sordeitz dela S. Augustinek ezkiribatzen zian 

Janvier-i(1338) "kostiima xahar baten herexak diitiigiinian eliza giizian 

edireiten, argi dela apostoletarik zereikiilajin edo Jinkoak potere eman 

dereioenetarik ta harzaz aharratii nahia. erhokeria dela oiztekiziala 

doana '( 1339). 

Nahi dtizia broba segtiragorik. So egizti Frantzian Chalon Saoneko 

eliza bilzktirrari(1340) hilen othoitzentzat, Espafian Braga-koari, Alemanian 

Worms-ekoari, Italian seigerrenari Erruman, Grezian batzarre 

177

hanitz, Marcius-ek(l341) aipatzen dtitianak, Afrikan hirur bilzktirra 

oekuminiker soegizie. Badeia arimarik Purgatoriotik igaran behar 

eztienetarik? Bai, dtida gaberik, dago gerthaldia ohoin lealian, Jinkoak 

erran zereionian: "Egun hizate eneki paradusian" Hanitz ere bertzerik 

hala hil direnetarik, S. Krisostomak homelia 32-ian, S. Matheu-ian 

mintzo da apezen eta pro(fe)ten bilguraz hil otoientzat. Erregen laugerrenian, 

Saulen arimarentzat mintzo da. S. Paol ere Korinthiener lehenian, 

berezita 15.gerrenian, hilentzat behar ginandiala bilguratti dio ta 

Makabeen bigerrenian dio santti ta salbagarri dela hilentzat othoitzia. 

Nork ere dti S. Augustinek benD gehiago ikhusirik nor den dioanian 

37.psalmian: "Jinkoa egin naizazu ha/ako non hi/ nizaitekenian Purgatorioko 

sUiaz beharrik-eztudan( 1342). 

Non den Purgatorioa Eliak eztereikti erran, eztela ez paradtisian, 

ezetare infernian dioe; batztik die lUrrian barnen jarten, berzek airian, 

han direlakoz ptirgatzen zeliala igain diradiano hen egongia dela, purgatorioa 

die deithti; gogomen hen dago arrazoari argiago; hanko thtirmentetzaz 

deusere eztakigti, bena Jinkoaren ez ikhustia eta haren ganat 

nahia min handienak diradiala uste die dotor santiek ta hartakoz Jinkoari 

othoiak maithagarri, dialakoz ikhusten maite dtittigtila ohartzia( 

1343). 

Deusere sinhesten eztianak Izairia benD gorago, eztti Izairiaren Jinkoa 

sinhetsiren, zonbait gaiza deitzelako oitoginek(l344) ikhasten, 

dereikienetan ekarraien(l345), dereiktilarik J inkoak arrazoak gordatzen. 

Demokrita filosofoa ari zelarik berze jakintsti batztieki Izariaren 

segrettien elhestan zian bethi eskian kathozita harria(l346) bere gana 

gaiza gtiziak atheratzen dtitiana; ezinez ediren berthlide haren zaifia( 

1347) zioan, segretti hanitz ziradiala mlindian apalago ezarten zienak 

gizonaren megopia eziez ez harenjakinandia, askidatzen beitzian( 1348). 

Erradazli zlik gaiza glizien arrazoa nahi dlizlina, zergatik theumeda 

harriak(1349) aIde batetik atheratzen dian bere ganat blirdliifia ta berze 

aldetik dian bultzatzen? Zergatik erliak diren hiltzen, hil zireienaian 

Erregifia, lekhliz ezpadirade kanbiatzen? Zergatik erhailiren eretzian 

gizon hilak dian odol egoisten? Zergatik? Zergatik Blomus-eko lithlirrian 

hura den gorritzen gerla denian pizten? Gero erranen dereizlit, nik 

ere, Jinkoak nahi likhen diala arima herratiek biziekila diradian zonbait 

aldiz mintza. 

Petri de Clufiy( 1350) Frantzian sorthli zen gizon handienetarik bata 

ta bere berdhlidietzaz, haren denboran, famatienak, dio Navarran Estellako 

hirian, zagoala aitoren seme bat bere sortzepenaz, aberatstarzlinez 

ta bere zelaiadi( 1351) ederretzaz errespetli handiz gozatzen zena hirian 

178

ta bazterretan: Dn Pedro Enguebert deitzen. Adintsti ja zelarik frairetti 

zen Cluiiy-ko ordenian, nahiz bizitziaren ta herioaren artian bere arimarentzat 

titsarte bat; berze frairekila mintzo zenian bere berzaeraz(1352) 

zioan agerinde batek(1353) ziala obratti, ziean ere haren kondaira egiten 

laski nori nahi. 

Petiri de Cluiiy Espaiiiala abiattirik, bere ordenarentzat gaiza hek 

entztinik, nahiz ere jakin egia joan zen Najerako konbentiala mintzatti 

nahiz fraire Enguebert-i. Obedantzan izenian gdltho egin zereioan, zer 

zen haren agerindearen kondaira. Enguebert zen gizon asttina( 1354) ta 

aipatzen zianetan net behatia(1355); erran zereitzon hitz hek Petiri 

Cluiiy-koak, berak ezkiribtiz ezarri dtitianak: 

"Alfonsa gaztiak, Alfonsa Handiren primia(l356) Kasti 

Ban zirelakoz jendiak menaldetti( 1357), etxekal gizon bat 

igor zereitzen zian erresuma gtizian manhatti. Eman nion 

ere mithiletarik bata Santxo izen ziana. Gerla akabi bezain 

sarri etxerat zen ethorri, handik Babtir eritti( 1358) ta hil. 

Ehortzi gtinian gure kosttiman gisala. Gai batian(l359), 

negian, iratzarririk ohian nangoelarik ikhusten dtit gizon 

bat stikhaltian(l360) ta stiia hontti zena barreiatzen(l361), 

ordian ilhintien argiak zereitadalarik mamia hobeki agertzen, 

lotsak ntindialarik ere tinkatzen, J inkoak eman zeitadan 

indar beharra galtho egin ahal nereitzoan: nor zen ta 

zergatik jiten zen nere stiiaren desestaltzera? Apalki zereitan 

arrapostti: Ene biiriizagia etzitiala lotsa. Santxo niz, 

zure mithil gaxoa. Castilia-rat banoa soldado, athe batekila( 

1362) bekhatii egin diitiidanen bel' lekhian garbitzera. 

"Borthizkiago balesattirik, nereioan erran "Jinkoaren 

meztitik haratko bazirade, zeren honatjin zirade? Harek": 

Eztakizula gaitz ene hiiriizagia, ezi linkotze baimenarekila 

batian dago gaiza. E'niz esparantza gaberik zokhorri badereitazii 

emaiten. 

"Berriz galtho egin nereioan, zer nahi zian ni ganik? Harek: badakizii 

nere nausia igorri niindiiziila. gizona santii gertatzen ezten. oflzioala, 

gazteroak. gerthaldi gaistoek ta kidarri txarrek die laister soldadoaren 

arima galtzen. Gerlan egin diit gaizki handirik. ebatsi orotan(1363), 

arpillatii elizak ta hartakoz nago nautsia handian( 1364) bena ene nausia, 

maite iikhen banaizii bizian e 'naizaziila ahatz herioan. Zure abt?ratstarziinetarik 

deusere. hena bai zure othoitziak ta amoinak(l365) dereitziit 

galtho. ene minak ezti(tii)ren diitienek. Nere biiriizagisak(1366j ::01' 

179

dereit zortzipeseta edo iingiiriinia. othoi detzanjar, ezene khorpitzaren, 

eztialakoz behar batererik bena bai arimarentzat, zien onesgiimenen 

aidiirii dena. 

"Eztait nola bihotztoitti nintzan mamti harekila nian haifibeste 

gozo mintzatzian, nola lotsa egin betzeitan. Galtho 

egin nereioan ene herritar baten berri On Pedro de Jaca? 

Santxok nautsia e'nandin, azken herriko gosetian bere 

honki eginek, ziela paradtisiala eraman. Nereioan ere, akadoi 

ezagtitti nian baten berri eman leizadan? Erran zeitadan, 

saldti zialakozjusticia(1367) infernian zagoela segtiro. 

"Jakin nahiz ere zerbait Alfonsa Handiaz, ene ohiaren 

htiillan( 1368) zen leiho batetik berze batek erran zereitadan. 

Santxo beno, bost urthez, hi! zaharrago nizalakoz niri 

ta ez hari printze harez mintza zite, dakidalakoz. harek 

benD gehiago berri. Izitti ntindian botz harek ta argizagiaren( 

1369) medioz ikhusi nian gizon bat leihoan, tikhtindoak 

jarririk. Othoitti nian non zen Errege Alfonsa erran 

leizadan? Harek zakiala frairien othoitziek honki handirik 

egin zereiela, bena non zen orai erran e'lirokiala(1370).. 

"Hantik Santxori soz(l371), erran zereioan: Goazan ordii 

da abia gitian. Zen Santxojaiki tajoaiten zelarik lastimalki 

othoitzen ntindialarik azkenekoz: zu ta ene biiriizagisa nitzaz 

othoi ohart zitezte!(l372) abiatzen zelarik zereitan 

erran. 

Biharamtinian Enguebert-ek emaztiazjakin ziala ber ikhusmena 

tikhen ziala, biek ta laister konplitti ziela Santxoren 

othoia.". 

Zer dtigti gaiza hetzaz erranen salbti S. Augustinek, hilen errekeittiz 

libtirtian berezita 15.ian: soegitia ta sinhestia non etare ezpeitakigti zer 

den hilen artian igaraiten, hek ere bizien artekoak eztakitzela(1373), 

hetara joaiten direnetarik baizik ta dtigtilarik angtiriak gureki, hek ere 

dtitiela beriak Jinkoaren manhiak(l374) erraiten eta eragiten dereitzanak 

guri benD hobeki, doi diradianak. 

180

Berezita XXIII "Azkenaren jarraikia" 

(1330) 

(1331) 

(1332) 

(1333) 

(1334) 

(1335) 

(1336) 

(1337) 

(1339) 

(1340) 

(1341) 

(1342) 

(1343) 

(1344) 

(1345) 

(1346) 

(1347) 

(1348) 

besta: jai. 

den: dadin. 

bizien buketian: bizien sortan. 

altxatzen beitzien: eraikiten beitzien (Z.) altxatzen baitzuten. 

hiitxa nimifii batetan: kutxa txiki batean. 

iihaitzaren: ibaiaren, behar luke. (Nil ezta hur bizia). 

oihiiegilek: deitoratzaileek, negaregileek. 

Erremafietan Kintilinak: Erromanuetan Quintilianus-ek. Quintilianus(30-100), 

De Institutione oratoria idatzi zuen. Calagurris-en 

jaioa, Vasconian. 

oiztekiziala doana: (Larr.)(?), ohitura txarretara. 

bilzkiirrari: bilkiirrari. orain~ batzarreari. 

Marcius-ek: Markianos-ek; Markianos Ekialdeko enperadorea 

monofisizaleen herexiaren aurka borrokatu zen. 

beharrik eztiidan: beharrik eztezadan (Z. Grain). 

hiltzaz ohartzia: hiletzaz ohitzea, behar luke, hiletaz oroitzea. 

zonbait gaiza oiezlako oitoginek ikhasten gauza batzu ohi ez 

bezala oitureek erakasten. 

dereikienetan ekarraien: aditz bat falta da ondotik. digutenean 

joeren...(Larr.) ekarrai. 

kathozita harria: burdin oxido baten deitura zaharra Demokritos, 

atomoaren teoriaren aita Greziako filosofoa8460.ean sortua, 

-370.ean hila( , gogorki lotu). 

berthiide haren zaifia: metaforaz, bertute hori nondik datorren. 

apalago ezarten zienak gizonaren megopia eziez harenjakinandia 

askidatzen beitzian: beherago ipintzen zutenak gizonaren 

ispiritua, haren jakintza asebetetzen baitzuen, baino. 

181

(1349) 

(1350) 

(1351 ) 

(1352) 

(1353) 

(1354) 

(1355) 

(1356) 

(1357) 

(1358) 

(1359) 

(1360) 

(1361 ) 

(1362) 

(1363) 

(1364) 

(1365) 

(1366) 

( 1367) 

(1368) 

(1369) 

(1370) 

(1371) 

(1372) 

(1373) 

(1374) 

Theumeda harriak: Theumeda harria, iman harri bat'en deitura 

zaharra. 

Petri de Cluny; Egiategik gaztelania grafiarekin ematen du ta 

Nafarroan gertatuko baten berriarekin. Petrus Venerabilis 

da(1092-1156), Petri Agurgarri hori Aita Sainduaren enbaxadore 

bezala, printzen artean bakea sartu nahiz, Italian, Inglaterran, 

Akitanian, Espanian ibili zen. Al Koran itzulerazi ta 

eskutitz asko idatzi.. 

zelaiadi: c. huertas, vegas. 

berzaeraz: konbertsioaz. 

agerinde (Larra.): agerpen(Z.). 

astiina: asturaduna(?), esperentziduna. 

net behatia: zeharo aditua. 

Alfontsa handirenprimia: Alfontso Handiren oinordeko semea. 

menaldetii: menaldatu, menez aldatu, agintez aldatu(Larr.). 

handik llabiir eritii: handik laister gaixotu. 

gai batian: gau batez. 

siikhaltian: sukaldean ala su bazterrean? 

siiia hontii zena barreiatzen: sua estali zena (pizturik egoteko 

pagan ohituraz) sakabanatzen. 

soldado athe batekila: soldado meta batekin. 

ebatsi orotan, arpillatii elizak: lapurtu denetan, elizak hustu. 

nautsia handian: antsia handian, behar luke. 

amoina: eske emaitza, limosna(c.). 

biiriizagisa: andere buruzagi; nere: orain Z. ene. 

justicia: gaztelaniaz testuan, A. jtistizia. 

ene ohiaren hiiillan: nere ohetik hurbil. 

argizagiaren: hilargiaren. 

erran e 'lirokiala: esan ez lazakeala. 

soz: begira. 

ohart zitezte: ohit ziteia (Z. gaur), oroitu zaitezte. 

eztakitzela: ez dituztela ezagutzen, eztakizkitela. 

Jinkoaren manhiak: Jainkoaren aginduak. 

182

BEREZITA XXIV 

Hi/en bitzairaz 

Hirur mila urthez lehen, eziez liblirliak, dotorak ta eskolak gerthli 

beitziradian mlindian, dliglin Job Santia beha berze biziaz dioanian 

"Dakit ene erredentora bizi de/a, miindiaren azken egiinian liirretik 

niza/a bitzaitiiren(l375) ta ene aragietan diida/a Jinkoa ikhusiren, 

nihaurek diida/a ikhusgei berzeren begietan ez, bena enetzaz diida/a 

beondaztiiren(1376) Nork zereioan hori erran? Bere izairiaren argiak. 

Ezekiel Profetak dio Moisen legeen erakidioan (1377), zien thonbak 

idekiren diitiit ta hetarik ziitiet khentiiren. Ezkiribli Santiak dio, ardlira, 

Jinkoa, Abrahamen, Isaakan ta Jakoben Jinkoa dela. Jinkoa dli bizien 

jinkoa, aita hek bizi dirade, arren, berze mlindian. Jende basaenek dlitie 

bethi hilak ehortzen ta bizirik ikhusiren dlitiela, Izariak dereie erraiten. 

Dliglin Paganak ikhus, Anaximandrak(1378) khorpitzen bitzairaz gaiza 

utzezgarriaz(1379) bezala da mintzo. Athenagoras-ak(1380) glitik seglirtatzen 

Pitagoraren ta Platonen ber sinhestia ziala. Azkenak ere dio 

infernli bat badela non khorpitzak bere arimarekila erreren diradianak; 

hetarik batek dio gaiza bizirik ltirrian eztela hil zenetik sorthli eztena. 

Demokritak(l381 ) gomendatzen dli hilen ehortzia, direlakoz haren 

arauiala arrabiziren(l382). Erroman bi adiskidek ezkiribliz ezarri zien. 

Liirrian thonba bakhoitza nahi ginian gure arimak diradia/akoz a/garreki 

zelian. Lucius ta Flacus deitzen ziradian. Berze batena aldiz da 

Aulus Egnatius izen ziana: bizi nintzanjakiteko no/a behar nian hi/. orai 

boztaroan(l383) nago. Berze batek Nihaur1384) bizi izan niz. nihaur 

nahiz bitzaiatii ta nihaur izan akadoitii. 

Gure Salbadora bere bitzaraite landan, berrogei eglin ltirrian egon 

dela, dio S. Paolek, ikhus lezen honki ta mamia(l385) nahi zienek sinhetsi 

amoregatik Paganek ere sinhets lezen bitzaiztia. Egiaz horrek 

garhait e'lirokia megopia? Zeren eta gaiza behin egina ta izana deusest' 

183

ezpeitate(1386). Hala gure izakai(l387) egin dianak gure khorpitza beitiro 

nonbait, zertan nahi ta non nahi egar. Jinkoak deuserez mtindia egin 

eta, e'ltikian erhauts aptirrez gizon baten egiteko potheria lizate dtida 

erhokeria. 

Heraklite filosofoak dio thipilki sortzepena dela tihaitz agortzen 

eztenaren pare, lzaria dagoela mtindian langilia bezala bere botikan 

btiztantzti ltirrarekila dianak egiten nahi diana. O! nork sinhets e'liro 

lzariaren Jinkoak diala gure aragian ber potheria, lzariak diana mtindian. 

Ekantzan(1388) balizatekia eroskiarik?(l389) Eztaiteke zeren eta 

arima delakoz khorpitzaren orkheia, galkida gaberik( 1390), bethi 

dagoena, bethi bere khorpitzari algartti nahiz egarrian baitago, hartara 

bitzaira gabetarik hil ezpetaiteke, ezetare gizona zorthti honetarik 

hobeniala hel eztiradiano(1391). Khorpitza ta arima peza(l392) bakhoitz. 

Ezta nekezia gaiza eragitetik( 1393) jinen, zeren eta harrigarri belizateke 

tikhatzia Jinkoari berriz egitia behin egin dianaren potheria, dtigtilarik 

egtinkal lzairian gaiza berririk ikhusten, gure zentziak igaraiten 

dtitienak, ezpaliz baizik ere bizia diena gaiza gtiziek; zer arren e'liro 

obra, gizonaren arima egin dianak? Denboraren ltizetarztinak bara 

e'litiro( 1394) eztelakoz berantiarik haren eretzian( 1395) ezetare gizonen 

dianik, zeren eta ltirreko dierri( 1396) gtiziak inhitz(l397) txorta beitirade 

harentzat. 

Aithortti behar dtigti, bizi gireno mtindian gizonen khorpitzak hainbeste 

min ta eritarztin dtitiala non ezpeilizateke bederaka(l396) dirade 

ere haifi ltize ta haifi mingar non ezpeita mtindian arimalik gizonaren 

sordeitz denik( 1397), hartakoz ere noizpaiteko batek zioan osagarria 

Jinkoetarik lehen zela. Ezi zer da arimaren eskelegoa egongei denian 

khorpitz batetan eritarztinez hirotia( 1398) denian? Erregifia bat palazio 

batetan mementokal hortara doanian bezala. Delakoz khorpitza arimaren 

egongia, han ezta laket(l399) ezteno sanoki ta ozenki(l400) ta ez 

khorpitza bethi eri bada, dagoelarik arranktiran, dago presontegian. 

Hantik arren jalkitia dateke haren bethiereko egarria, dakialakoz berze 

bizitze batetan eritarztinik batere ezttikiala, ezetare goserik, egarririk, 

hitz bakhoitz bizitze oraikoan diradian gaitz athetarik(l40 I) batere. 

o Jinkoa! zer faboria haifibeste podagros( 1402), ltir minez, tigeriz( 

1403) parelisiaz, zorminez, helgaitzez, harriz, garaillaz(l404) ta mila 

berze minetzaz lots' izaitia(l405). Zerbait hetarik dtikianak tikhen, zer 

balio dian bage izaitia daki(l406). Noiz dateke, arren, orena gure khor- 

184

pitzaren peziaz(l407) giratekenian arhinttirik(l408). S. Augustinek 

dioan bezala, arranoen pare, ordian, borhondadia bezain laster norat 

nahi baikirade helttiren. Han, eztate okherrik, maktirrik, ezetare txanktirik(l409). 

Zenon-ek(141O) dio Edertaztina dela lilien botza lili botza, 

dialakoz amorioa deitzen, da izen bagetarik bera sartzen da Ekhia 

bezala( 14 I I) bortharik(1412), ezetare leihorik hautse bagetarik( I4 I3) ta 

arrapatzen dialarik bihotza, maite diana, gehiago gozatzen da eziez bere 

dianaz; halako nahi gtinttike Jinkoak bere eretzian ta halako girateke 

sektilakoz. 

Ltirrian aldiz zer da edertarztina, gorotz zathi bat, elhtirrez estalirik, 

beire bat(l414) kolore faltstiz pintratia, arakei bat horek zathizkatzen 

diena; jarraikezazti mamua, hari loth, jakiteko etxekan(1415) egonen 

zereiztinaz: zirateke ahalke. Egiazko Edertaztinak ta handitarztinak 

dirade bitzairan, han dtittigti segtirenak edirenen ta arimaren hobeki 

izaitia berze bizian dago. 

185

Berezita XXIV "Hilen bitzairaz" 

(1375) 

(1376) 

(1377) 

(1378) 

(1379) 

(1381) 

(1382) 

(13~3) 

(1384) 

(1385) 

(1386) 

(1387) 

(1388) 

(1389) 

(1390) 

(1391) 

bilzailuren: orain Z. phizliiren, biztuko (-ailii, aditz itxurak 

Egiategik gogoko ditu; beharbada, eztakigun konotazioa daukate 

-IU, atzizkidun aditzek ez dutena(ikus ikuraitti, igorraitti, 

tikhaitti eta...). 

beondazluren: beondazlu (Larramendi) c. contemplar. 

erakidioan: erakiroan, arauera (Larra.), c. en conformidad. 

Anaximandra: Anaximandros (-610 kbl-574) Ioniar eskolako 

grezitar filosofoa lehenbizikoa izan da gizona arrainetik zetorrela 

esan duena. Haren ideia nagusia da jaiotzea, sortzea kontrarioen 

bereiztea dela ta heriotza, hiltzea kontrarioen bat egitea 

infinituan. 

Alhenagoras. II.mendeko greziar filosofoa, kristautu zena ta 

Hi/en bizkundeaz idatzi zuena.(1380) utzezgarri: ezinutzigarri. 

Demokrila: Demokritos, (460 kbl,-370) Atomoaren aita horrek 

zioan atomo sotil, arin, bero batzuez zela arima eginik. Aristotelesen 

bidez haren materiatasun teoria ezagutzen dugu, haren 

idazlanak III.mendean "galdu" egin baitira. 

arrabiziren: berriro biziko. 

bozlaroan: poztasunean. 

Nihaur: neron, neu. 

lezen honki la mamia: lezaten uki mamia (aragia) ta, behar 

luke. 

deusezt ezpeilale: ezerezta ea baiditake. 

izakia: gure gorputzaren gaia. (Larramendi?). 

ekanlza: c. creaci6n (Larramendi?). 

eroskiarik: baliman erorkiarik, c. caducidad. 

khorpilzaren orkheia: gorputzaren ortkoia, moldea. 

hel eZliradiano: iritxi eztiren arte. 

186 

_

(1392) 

(1393) 

(1394) 

(1395) 

(1396) 

(1397) 

( 1398) 

(1399) 

(1400) 

(1401) 

(1402) 

(1403) 

(1404) 

(1405) 

( 1407) 

(1408) 

(1409) 

(1410) 

(1411 ) 

(1412) 

(1413) 

(1414) 

(1415) 

peza: c. pleza. 

gaiza eragitetik: gauza berriro egitetik. 

bara e'litiro: geldi ez letzazke. 

haren eretzian: haren aIde. berantiar...beranduzale. 

ezpeilizateke bederaka: ez bailizateke banaka. 

sordeitz denik: txarrago denik. 

eritarziinez hirotia: gaitzez usteldua. 

ezta laket: ez da gustuan, atseginean. 

ozenki: indar handiz. 

gaitz athetarik: gaitz metatik. 

podagros: hidropesiadun. 

iigeriz: hidropesia (Afiibarro). 

zormin: apoplexia, helgaitz: sukar. garailla: mal de piedra. 

lots'izaitia: bildur izatea(1406). 

khorpitzaren peziaz: gorputzaren pisuaz. 

arhintiirik: c. aliviado. 

txankiirik: erren, urgun. 

Zenon: Zenon Zition da (335 KBL -264) Estoiko eskolaren 

ondokaria. bere bertutea gatik famatua. bere burua hil wen. 

ekhia: eguzkia. 

bortharik: aterik. 

hawse bagetarik: autsi gabetarik. 

beire bat: kristal bat, kristalkia. 

jakiteko etxekan egunen zereiziinez jakiteko eutsita egongo 

Zlzunez. 

187

BEREZITA XXV 

Gizonaren biziaz 

Bizia ltizatii nahi~ ahalena ari girade, medio giizietzaz errekeitatzen, 

osagarria(l416) ardiira ere hetzaz diigii llabiirtzen, Vestal en siiiari 

atixatzez bethi bizi zenari, ezta gure khorpitza pare, hartan abentiak(1417) 

iida hozten ta negiak kharrustatzen(l418); urthiek ere dereie 

siiiari emeki emeki hur hotz ixurten, lehenik garra gero ilhintiak, azkenekoz 

inkhatzak itzalten, hiltzen dereitzona; sii hau ezta errekeitiiz 

arrapitz(l419) daitekiana. Alpor beriaz (1420) bizi zeno zen ganargi ta 

flakatzen zeno, zokhorri zereio eman, bena lehen bezala ezta destieraziren 

beraren alporraz baizik eztialakoz alporrik; sii gabiak ere dii bizia 

atzenkidatzen(l422) khorpitza abartzen, ximaltzen ta nekatzen(1423). 

Giitik dirade, bizitzia izigarri ltize ukhen diitienak, halakoek ere 

egiazki min handirik die iikhen ta bizitze giiti. Genesak Patriarketarik 

dioan zahartiena zena da Matusalem. Alabadere S. Petrik dioan egii 

'niala etzen heltii: mila urthe ziitiala apostolii handi harek dio, bena 

Jinkoaren eretzian hek eztirade egiin bakhoitz baizik. Biblia ezta mintzo 

emazten adinaz, salbii Sara JUdith ta Anarenetzaz; bena Eva-renaz 

hitzik eztii aipatzen, alabadere dakigii giiziak erhaustiirik daudiala, gii 

ere halakatiiren giradiala.(l424). 

Greza(1425), arkanbilen ontzia(l426) denak, geziir franko dereikii, 

adin ltizetzaz barreiatii ta erakhutsi biiriizagisa zela hetan, Phlegonek( 

1427) dio irakhurtu diala Apollionos-en obretan Atheniensek nahi 

zielarik Isla Liizia miirriiz iingiiratii, langiliak hartan ari zirelarik 

thonba bat, ehun besata ltize, ziela ediren ta ezkiribiiz gaifiian: Macrosiris, 

heben dago liirpian Isla Liizian bost mila urthe betherik bizi izan 

zeno; bena, ahallaite,(1428) kondaire alakoa elhezaharren(1429) herrokan 

jarririk(1430) lizatekiala. 

Gaiza giiziek miindian dereikie biziaren llabiirantza erakhusten. 

189

Ogia, bizi girenaz zainetaradrano urthekal da hiltzen; bifiatziak(l43 I) 

urthe hartzen dian beste, negtikal herio zereio jiten: zonbatetan ondoak 

arralanthattirik(l432) ere ezta hordien egarriaren doiala bizitzen. 

Sagartziak, peratziak, serisatziak(l433), lantha frtita emaiten dereikien 

gtiziek, hiruretanhogei urthiak ezttitie igaraiten, haboroenak, gure adinaren 

tingtirtiniala dirade heltzen. 

Zaldia, hogei bat urthe, hora ta gathia(l434) hen erdia dirade bizi, 

polaillak adinik eztti( 1435) zahartti beno lehenjaten dtigti. Zer hek nahi 

die erran?(l436) 8aizik: zertan ari girade mundian? Gaiza beharrenak 

haifi gtitik denbora dagoetzan lanthatzen, tirrhia ta zilharra dirade 

ltiziago ireiten, bena ahalik tinkoena begiratzen( 1437) dtittigtilarik, eskti 

barreiazaletara dirade erorten. Oreifiak ta arranoak dielakoz bizia gtik 

benD li.iziago, gure fIakeziren ahalkez daude gtitarik tirrhtin( 1438). 

Handiak nahi li.ike bizia bere potheriari zehatii( 1439), bethi gogoa 

dti hartara, bena ltizatti nahiak dereio bethi llabtirtzen Garcia-k dio 

Zelaneko errege batek entztinik aiman harriak( 1440) bizia ltizatzen 

ziala, harri harez jateko ta edateko ontziak ztitiala eragin, bena berze 

gizonak bezala zela hi!. Gizon zaharrari gaude begikhaldiz, haren adiniala 

heltti nahian( 1441), bena haren minak ta fIakezia ezktintike nahi. 

Phlegon-ek,ja erran dtigtinak,jenderen adin handiena ediren nahiz, dio 

Errumako erresuma gtizia (zena htiillan ltir gtizia) ziala ikhertti ta ehtin 

urthetako gizonen izanetzaz papel plama bat ezin bethe ziala, bena 

ezkiribtiz ezarri bali.itti berrogeitahamaretara he1tti etziradianetzaz, 

libiirii handirik egin li.ikiala, dio. 

David, bere psalmietan patriarken adin handiaz( 1442) mintzo 

denian, dio, jendiak bere bekhatietzaz ziala bizia haifi llabiirtti non 

hiruretanhogei urthian, bere denborako gizonak, zahar beitziradian ta 

giitik lauretan hogeietara heltzen ziradianak; orai ere orozbat. Pompeak( 

1443) bere bildokia Erremuan konsagratU zian egiinian, gozomen 

handia(iimen) zian iikhen, ikhustez, han dantzan, Galeria Copila, 99 

urthez ofizio hartan ari zena. Sena zonbat dirade halakoetarik geroztik? 

8atere herioaladrano ofizio hortan erauntsi(1444) direnetarik.. 

Jende apala doa ilherriala hur goterak( 1445) bezala itxasoala, gogoa 

hetarik iirrhiin doa lehenago handietarat, miindian balirade gizon bakhoitzak 

bezala. Alabadere ber miindia izan dena Enberadorik ezetare 

Erregerik batere ehiin urthiak onki( 1446) diitianik ta lauretan hogeiak 

ere giitik. Hetarik Anastasa lauretan hogei ta zortzigerrenian, diiriindak 

erre ziana. JUstinian ere 83 etara heltii zena. 

190

Aita Santietan S. Petriren ondokoenetarik glitik dirade hogeitabost 

urthe kaideran(l447) jarririk egon direnetarik edo ezta bakhoitzik eta 

hetan nekez bost 40 urthetakoetarik. Jean XXII 90.ak zlitian herioak 

bere zekifigoatik(l448) zianian ideki. Paol III urthe bat zian gehiago, 

Paol IV 84-etara zen heltli. Gregorio XIII ber adina zian ta Elizari 

amorio ziana gatik(l449), ez aski zen bizi. 

Santiak dirade ltiziago bizi diradianak. S. Joane, S. Llik(a), S. 

Polikarpa, S. Denis, S. Paole heremita, S. Anton ta S. Remualdo ta 

berze fraire sandietarik, lisli dirade bizia ltizatli dlitienik, beren bizitziak 

hartara zerblitxatzen zlitielakoz: bethi J inkoari mintzo, gogamen 

gliziak zeliala, botztaroa bihotzian, megopia arranklira bagerik, hazklirria, 

beilla ta loa bethi bardin, lanak ere orozbat. Zlirlibli( 1450) baizik 

berze biziala igaraiteko eztien egiten, igaite( 1451) hartara hanitz urthez 

adelatlirik, bethi zaudian manhiaren beha( 1452) ta anglirli-laglin gaiak 

hen aidlirli, hantik hen bizi ltizia, halako bizipenak merexi zian bezala. 

191

Berezita XXV "Gizonaren biziaz" 

( 1416) 

( 1417) 

(1418) 

( 1419) 

(1420) 

(1421 ) 

(1422) 

(1423) 

(1424) 

(1425) 

(1426) 

( 1427) 

(1428) 

(1429) 

( 1430) 

(1431 ) 

( 1432) 

( 1433) 

(1434) 

(1435) 

( 1436) 

(1437) 

(1438) 

osagarria: osasuna. 

abentiak: abenduak. 

negiak kharrustatzen: neguak izozten. 

arrapitz: beriz piztu. 

a/por beriaz: bero-arnas bereaz. 

destieraziren beraren a/porraz:distiraziko berren bero-arnasaz. 

atzenkidatzen (Larramendi): c. consumar. 

xima/tzen ta nekatzen: zimeltzen ta nekatzen. 

emazten: emakumeen. 

Greza: Grezia. 

arkanbi/en ontzia: elezaharren, ipuifien iturria, ontzia. 

Phlegon-ek: II.mendeko historilari horrek, Olinpi jokuetako 

irabazleen zerrenda, gehienik bizitu ziren gizonena ere egin 

zituen. 

aha/ /aite: ahallizateke. 

e/hezaharren: ipuifien.. 

herrokan jarririk: lerroan jarrita. 

bifiatziak: mahastiak. 

arra/anthatiirik: berriro landaturik. 

serisatziak: Maule inguruko hitza, Basaburuan gerezitzeak, 

gereziondoak. 

hora ta gathia: zakurra ta gatua. 

po/ail/ak adinik eztii etxe hegaztiak adinik eztu. 

zer hek nahi die erran? (Esaldi bitxia eztu ez erdal ez euskal 

egitura) Zer nahi dute haiek esan? 

aha/ik tinkoena begiratzen: ahalik trinkoena gordetzen. 

iirhiin: htirrtin. 

192

(1439) potherian zehatii poterean neurtu. 

(1440) aiman harriak: iman harriak. 

(1441) he/tii nahian: iritxi nahian. 

(1442) patriarken adin handiaz(Egiategik beste lekutan dudanjartzen 

du). 

(1443) Pompea: Cneius Pompeius Magnus(-106 kbl-48) Erromako 

generala. 

(1445) herioa/adrano oJizio hortan erauntsi: herioraifio ofizio hortan 

ari izan, jardun... 

(1446) onki: ukitu. 

(1447) kaideran: Aita Saindu kadiran. 

(1448) zekifigoatik: abariziatik, zekentasunetik. 

(1449) ziana gatik: zuen arren... 

(1450) ziiriibii: zurubi. 

(1451) igaite: igotze. 

(1452) zaudian manhiaren beha: zeuden aginduaren zain. 

193

BEREZITA XXVI 

Egiaz 

Dtida ta ez sinhestia dirade bi eritarztin, mtindia sorthti ta biziren 

deno, sendottiren eztiradianak. Geztirrak dialakoz eztia lagtin, gogo 

honez dtigti ireisten; bena egia delakoz latz, nekez dtigti nahi ezagtitti, 

argi denian dtigti maite, ta harez lotsa zistatzen dianian. 

Laur gaiza dirade mtindian gordegoan, denbora, aizia, ltirreko 

paradtisia ta egia. Denbora, gure btirien gaifiian dabilalarik bethi bederakatzen 

dtitti gure tirrhats gtiziak, bethi gure biziarenjarraikian dabila, 

eztakigtilarik zertan den ari, ezetare zer dian egingei(l453). Auherki 

dirade(1454) ari haren hatsarria(l455) ikhertti nahi dienak, bena bethi 

azkentziala, ustez berriz behar die lana arrahasi( 1456), sektilan ez tirrhentzeko 

ari dirade(1457) bethi. Hartakoz noizpaikoek thorrietan triton 

btiztanak ta ktirktiillti zien ezarten erakhusteko denborak hatsarrerik 

ezetare akabaillarik etziala(1458); hartakoz ere profeta Isaiak zioan 

(1459): zerafinek beren hegaletzaz ztitiela Jinkoaren hoifia gordatzen; 

guri erakhusteko (dio S. Jeromak) zonbat jakintsti gaberik giradian, 

mtindia benD zaharrago diren gaizetan ta haren landanjuan direnetan!. 

Aiziari, aldiz so egiten badtigti ikhusiren dtigti ta aithorttiren. Gizonak 

khozti( 1460) baizik eztiala hasmatzen ta hargatik xtihtirrek(l46 1) 

die arrazoatti, heia( 1462) behar lizatekinez lzairiak ltikian aizerik, zeren 

eta zerbaitetan honki egiten badie, hanitzetan gaitz beitie obratzen; ezi 

egtinkal dtigti ikhusten ontzi handiak gizonez ta aberatstarztinez bethiak 

aiziak dtitiala ithoeraziten, berze althe ztihaifiak( 1463) erroetarik dtitiela 

botatzen ta etxiak egoisten. Dtigti ere ikusten odeiak dtitiela apartatzen, 

ltirrari hur emaneraziten ta bere khoziaz(l464) airia ptirgatzen, diela 

ontzier aize beharra emaiten ekharreraziteko lekhti batetara, Mtindti 

gtizian berhezirik diradian aberatstarztinak. 

Gaiza hetzaz botz bakhoitz girade. Bena nontik ta nola aiziak ari 

diradian girade aharran, batztik dioe, inkarien(l465) gerlatik, atoma 

bertzela deitzen direnetarik, dela aizia sortzen; berzek nahi die ~khiak 

ptirgatti dian airetik dela; berzek Ltirretik jalkiten diren boheta edo 

195

aporetarik, berzek izariaren iirtzainkietarik(l466), bena profeta handiak 

bere psalmii 134.ian dio Jinkoak bere thesauratik diitiala aiziak 

igorraiten( 1467). 

Lurreko paradusiaz theologienen bilhaskek(1468) eztie azkentzerik 

ta lan franko dii emaiten Genesaren azaldiak. Elias Thesbit(l469) atrebitii 

da erraitez, baratze miragarri hau zagoela ohi bezala ta sarthii 

ziradiener han, haifi maithagarri zereiela non hetarik batere jagoitik 

jalki ezpeitzen. Origena-k aldiz( 1470), Platonen jarraikian, dio Paradiisii 

Kaldaika(hala deitzen dii) dagoela Jinkoa iingiiratzen dien berthiidietan. 

Batziik kokatzen die Indietan(l471), berez Mesopotamian( 

1472) dilobioari galtho, beha zereien gaiza. Egiazki gaiza hau dago 

haifi gorderik non Jinkoa beita berbera dakiana(l473). 

Egiazki ere gure fediari dii lan eman nahi, bena ez gure jakin nahiari 

bere doia. 

Egia bezaifi gorderik ta ez ezagiitiirik miindian ezta gaizarik. 

Demokritak, egia baizik bere bizian erran etzianak,( 1474) zion haren( 

1475) altharia lanhoz ta odeiez estalirik zagoela, hartakoz hartara 

inhur het e'laitekiala; egiazkijakintsia heltii bezain sarri hara, auher ta 

gerla baizik filosofoen artian eztiigii ikhusi, hek nahiz miindiiko khorpitz 

handia zathizkatii ta beren artian bilhasketan( 1476) nor bere sinhestiaren 

fabori tinko egoitian, miindiaz beitie amets bat egin ta hala egia 

porrokatiirik, zertara ezjakinez loth( 1477) erori beikirade diidaren ta ez 

sinhestiaren zorthU gaitziala(l478). 

Auherki(l479) geroztik Jinkoak bere semia IUrrilat igorri(1480), 

zelUko segretiietan jendiaren argitzeko. Zer da hantik heltU? Judioak 

diradiala bere lege zaharretan egon ta J. K.en harmak Ukhatii, Mahometanak 

sorthii ta theologiaren aharrek Europaren bi herenak Lutheren, 

Calvinen ta zonbait berze maradikatien herejiaz bethe hor ziradian obra 

hongarri hen langiliak, diradeia erran. Elizaren pilarak behar ziitienak 

izan, dirade zothUkatii nahi zirenak. O! jaun ape:z hiiskaldiinak zier 

baizik hiiskaraz mintza e'naintekielarik nere diariaren gatik(l48 1), 

othoi dereiziet egiten, megopiarik ezar eztezazien behar eztenetan; konferentzaz 

paira ez zitien misionetan, direlakoz, ziek uste beno hilgarriago, 

Jinkoaren amorioa haren ta Elizaren manhiak batzu ez egitia, 

ginhauri( 1482) ezkiiniikina nahi ta kharitate osoa diradiala berthiidiak 

artzaifiak bere arrotzen(l483) bihotzaren barnenjarri behar diitianak ta 

fedia erran diitien giizietan dela egiazko errelijionia, diot, jende perestiak 

jarraikiten diitiena, othoi ere Jaunak, barkhamen egizie nere 

zeloari, nizalakoz Egiaz khoiago eziez theologiazko bilhaketzaz( 1484) 

Khiristia izan nahi delakoz ene fedia, inkhatz egiliarena dena( 1485). 

196

Berezita XXVI "Egiaz" 

(1453) 

(1454) 

(1455) 

(1456) 

(1457) 

(1458) 

(1459) 

(1460) 

(1461) 

(1462) 

(1463) 

(1464) 

(1465) 

(1466) 

(1467) 

(1468) 

(1469) 

(1470) 

egingei: egiteko. 

auherki dirade: alferki dirade. 

hatsarria: hastapena. 

arra hasi: berriro hasi, birhasi. 

sekiilan ez iirrentzeko ari dirade: sekulan ez amaitzeko ari 

dirade. 

akabaillarik etziala: azkenik etzuela. 

(halaxe agertzen dira serafinak, Erdiaroko pinturetan). 

khozii: kutsu. 

xiihiirrek: Zuberoan, orain, hirur hitz erabiltzen ditugu ziihiir, 

ziihiir, zuhur. Xiihiir:diruaz arduratsu dena.jakintsii:jakintsu. 

die arrazoatii, heia: dute arrazoitu, ea...? 

berze althe ziihaifiak: bestalde zuhaitzak.... 

khoziaz: kutsuaz. 

inkarien: partikulen, apurren. 

iirtzainkietarik: usinetatik, doministitkutatik. 

Hemen Egiategik aipatzen du Izadia pertsoneginaren usinak 

aizearen iturri direla, batzuen iritziz. 

bere thesauratik diitiala aiziak igorraiten: bere altxorretik 

dituela aizeak bidaltzen (Hemen Jainkoa, Greziako Aiolos 

jainkoaren lekuan jartzen da.). 

theologienen bilhaskek: teologoen eztabaida gogorrek. 

Elias Thesbit: Elyyah Thisbe-koa, judu profeta (lX.mendeko 

kbl). 

Origena: Origenes (183-252) Alexandriako giristino eskolaren 

kreatzaile. Haren ondotik sortu origenismua, Elizak kondenatua 

izan da. Origena-k Kaldean jartzen du paradisua. 

197

(1471) 

(1472) 

(1473) 

(1474) 

(1475) 

(1476) 

(1478) 

( 1479) 

( 1480) 

(1481 ) 

(1482) 

(1483) 

(1484) 

(/485) 

Indietan: (paradisu Indietan kokatzea, Nirvana-ren ideiarekin 

nahasketa da). 

Mesopotamian: Bibliaren arauerako lekua. 

beita berbera dakiana: baita beron dakiana. 

Demokrita: Demokritos (-460 kbl, -370), atomismuaren 

aita. Egiategik miresten duena. 

haren altharia: egiaren altarea, esan nahi duo 

beren artian bilhasketan: beren artean eztabaida gogorretan. 

zorthii gaitziala: zorigaitzera. 

auherki: alferki, alperretan. 

semia liirrilat igorri: seme lurrerat bidali. 

nere diariaren gatik: nere dierriarengatik, nere nazioaren gatik. 

ginhauri: geroni. 

artzaifiak bere arrotzen: apezak bere fidelen... 

bilhaketzaz: bilhasketzaz, Orain Zuberoan hitz horiez ez dute 

eztabaida adierazten (hortarakotz aharra). baina araugabeko 

borrokari esaten diogu, bilhaska. bilhaka. 

inkhatz egiliarena dena: ikatzegilearen, ikazkinaren fedea. 

198

BEREZITA XXVII 

Auherkeriaz 

Ja nonbait eman diigii auherkeria bizio giizien ama zela hiime hen 

bederakatzia heben ezta nere ofizioa, bena hetarik franko diitiit izenta 

Wren, iikhan dezen merexi dien aletegi hiigiina( 1486). Errelijionerik 

eztianak, da diida gaberik Jinkoaren ta jenden etsaia, halakoa gizon 

izena merexi eztiana, da Job Santiak Behemot deitzen diana( 1487); 

erran nahi beita arimala, basa arimal giizien izenak diitiana; auherra 

dela Jinkoaren mahaiiietik akhazaWrik, otsoen pare, ohoinkeriaz baizik 

ezta bizi, hek bezala gaia(l488) kanpoan egiinez barnian( 1489) han 

ebatsi dianetik heben jaten parte, berzia horditzeko ardu ta ogi triikiiz 

emaiten, berak galdiirik berziak galeraziten diitialarik, ohoiiikerian 

diitii lagiin(ak) jarten, ja dakielakoz iirkhategiako bidia, bere adiskider 

ere nahi dereia ikhasi ta lagiingoa hartan leial izaitia jende ikhasi ta 

lagiingoa hartan leal izaitia halako ziitienetzaz, laite erran ziihiirrak 

dioana, aragifiari axuria bezala bere jauztekeki eraman die berak 

heriaari jakin bagetarik bazaala. Nori da berset hau doi eziez jende 

gaztiari lagiin gaistoek tahernala eramanik tratii infernalaren egitera, 

hantik ohoinkeriala doatzanak. Auherkeriaren obra denetarik bata, 

lagiinkeria gaistoak dii jende gaztia galtzen ta J udeako arboliak 

bezala( 1490) friitiirik bage ohileraziten. Fedia arimatik ihesi doa, doanian 

khorpitza elizari ihesi. Jinkoa othoizten eztianak, Jinkoak dii iizten 

ta haren maredikiak diiW bethi lagiintzen. Bena entziiten da botz harrigarria: 

Jinkaak erran dii gizan hari, jarezazie ezkiribiiz, gizana da 

sekiilan zarthii hana eztiikiana. 

Hantik arima herratiak bezala, bethi megopia gelgaitzez(l49I) betherik 

han, haiii iisii baiak nola itxasoan, lotsa bethi jarraikiz. Bihotza 

bethi bieta(n) usikiz ortxikatiirik etajanik(1492). Begiak bethi ohil aIde 

orotarat soz(l493), beldiirrez dezen jendiari ager arimaren belzkiirak: 

ahoa bethi gahiintsii( 1494) khorpitzak dian khoziitik; halako gizonaz da 

Jeremia mintzo dioanian( 1495) arai diitiik hire ahalkia ta hire desliirra- 

199

tzia ageri mendi thinitik ditiagu ikhusiren. 

Gorde diitiika bandoler hizana, hire aita amaer lehen iirrhats maradikatiak 

haiii errekeitiizki non eztien borogatii(l496) gaiez ohoiiikerialat 

habila. Ez haiea, arren, aitak aski argoietatii(l497), ezkopeta khaldi 

batez zankoak hautserik argiladrano, haian iitzi heda gorotzian(l498) 

aizoer arakhusgei, bere semian, ohoin bati thiro bat dereiola eman. Ta 

zii aita, aspaldian ikhusten eztiizia zure semia dela auhertii? Lana diala 

hiigiint, merkhatii, eliza besta ta pastorala bakoitzari(l499) hiitsik egiten 

eztiala ta ziiganik hartakoz dihariirik eztiala, ezetare jesanik( 1500), 

arren diala ebatsirik.? Dakizia Bazkoz ikhusi dianezjaun erretora(150 1); 

baiak edo ezak bardin dereizie zure semiaren arima inferniiko siiiaren 

khedarretik dela zathi bat, deizii salhatiiren. Eztereiozia zerbait berririk 

soiiiekoetan ikhusten, ziik eman eztereioziina? Berze jakilegoarik behar 

diizia, arren, etxen ohoiii bat diiziila sinhesteko edo ohoinkerian hareki 

zireia erdizkan. 

Zer, ordian, egingei diiziin galtha? Laur miirriien artian ezar dezan, 

ogi ta hur zure khostiiz eman, diano Jaun Erregiak egorri( 1502) mila 

lekoetara iirrhiin zure aurrhidiak desohora eztezan hen eretzian iirkhatii 

datekenian(l503). Ezi falta bagerik halako diike herioa sinhetsezazii zii 

ere berme ziradiala Jinkoaren eretzian zure axolgabian, semiak egin 

dian gaitz giizietzaz zihaurek egin baziintii bezala ta seme ohoiiiak 

miindii hontan desohoratii ziitianak, berzian zlitiala erre eraziren. 

Aspaldian erranik dago, ohoiii. handirik e'lizatekiala, lirkhan jar 

balite txipiak, ohoiiikeria dremendena da arimaren olio txorta ilhezko(l504) 

doatza bethi hedatzen, hantik ere frantses adagioa -arrautze 

bat ebasten dian, idia ebatsiren diala( 1506)-. J inkoaren manhietarik 

bata da, berzeren hona eztiik irritsaturen. J. K.en laglinetarik batak, 

bidian diharli peza bat goititiirik( 1507), zereioan eskentii, hartan ikhusirik 

Enberadoraren izena; ezkentzaliari zereioan erran: Coesar-i iitzUl 

ezazu Coesar-ena dena. 

Ebastia da arren bekhatii mortala, barkhatzen eztena non gaiza 

ebatsia ezteno iitziili bere lekhiala, berzela dago Jinkoaren mendika 

egunkal, etxaltian erorgeia( 1508), nautsia dago ogenez berme(1509), 

Dagoano xlitik bekhatia. Jinkoak dlitii herriak ta hiri osoak bere jendekila 

errhaustii, hantik zer eginen dian etxe bakhoitzak, nor dlida daite? 

Laisterka ezazii mlindia gerthaldi giiziak bil, ikhusiren dlizli gaistoak 

Jinkoaren eskiipetan gaizki hiltzen( 1510). Kain, bere bizitze glizia 

otso gizonaren pare oihanetan igaraiten dialarik Lamech-ek dli erhaiten, 

Pharaon Itxaso Gorrian ithorik, Nabukodonozor aberetiirik, kaba- 

200

leki bazkan(l511), Holoferna emazte batek dio bizia muzten, Senaxerib-ek 

arnegti ·baten gatik 180 mila gizon galtzen. Antiochos(1512) 

eritarztin harrigarriaz etsittirik, Nikanoren mihia(1513) boiltorek jaten 

ta haren eskia tenploaren borthan lanthattirik. Herode Agrippa dantzatik 

oherat hilik,(l514) Saturnin presidenta(l515) titstittirik, Hermian(l5l6) 

bere jargian harrez janik, Leon IV(l517 zauriz estalirik, 

J ulien Apostata zeltiko lantza khaldiaz hilik( 1518) ta geroztik zonbat ta 

zonbat gerthaldi Jinkoaren mendikaz ta bizioen kastigoaz ezteia mtindia 

betherik. 

O! gizon gaztia, enganatzen dtik hire arima, uste ezpadtik Jinkoak 

ezteikala soegiten ta esparantzan bahago ezkapiren hizaiola. Bazakik 

jende perestietarik sorthti hizala, bidazaile honik tikhen dtitiala Jinkoaren 

manhien arrabuhin, aita amen amorioari traidore ta aizoen esparantzari 

okher nahi izala(l519). Nola ibilten hizalarik bidesketan e'hiza 

lotsa bazterrian leze izigarria dianaz. Nola fida hiz hire lagtiner, hekila 

larriitti( 1520) nahi aiener. Ezttika ikhusten harat doatzala xtixen, ezttika 

ondar hartan haifibeste jende zathizkattirik ikhusten, ta hi, ahariari 

lepoan nabela(l521) dereioanian bezala aragifiak, eztiika ikhusten 

herioala haiela eramaiten. Erradak tirkhak balio dianez gizon perestti 

bizitzia, dena lanaz aurhekeria ta bizio gtiziak haren htime maitiak. 

Lanabesez ta lankheiez( 1522) porrokatzez hala berdhtider 

bihotzian bide dtik eginen, zeren eta hekila batian hire 

aitzinekoer behiz( 1523) xahti agerttiren, berzela aldiz sektilan 

ezpeittiktit ikhusiren. 

Etxeko jaunak, ezkiribti santian zioano erraiten: "aita. ene haurrak 

Jinkoaren legiak jarrai etzazie ta zien arimak ordeifiuz iitz zien 

aiter( 1524). Ziek ere haurrak errazie "Makabea Santiek zioena beren 

gehienaren ahotik" hi! gitian berdhiidian gure anaientzat ta eztezagiin 

lohizta gure gloria bizio aurritu( 1525) dereikien dremendenaz. 

201

Berezita XXVll "Auherkeriaz" 

(1486) 

(1487) 

(1488) 

(1489) 

(1490) 

(1491) 

(1492) 

(1493) 

(1494) 

(1495) 

(1496) 

(1497) 

(1498) 

(1499) 

(1500) 

(150 l) 

(1502) 

(1503) 

aletegi hiigiina:aletegi hastiala, gorrotagarria. (aletegiG., bihitegi 

bihitegi Z.) (Joffrion aldatzaileak, altegi, idatzi du). 

behemot: hebraieraz, piztiak; (40.K. 10-19) Joben liburuan. 

Gaitzaren gogoa da. "Huna orain bizkarrean duela indarraj a 

halmena zilborreanj zedroaren moduan igitzen du buztanaj barabiletako 

zaifiak elkar gurutzatuakj brontzea bezain indartsu 

hezurrakj eta burdin barra legez gorputzadarrak... 

gaia: gaua. 

barnian: barruan, barrenean. 

Judeako arboliak: eerds siliquastrum, zuhaitzak frutak ematen 

ditu nahiz txarrak izan (arbolia, Zuberoera zaharrean fruta 

ematen duen zuhaitza da, Santa Grazin bakarrik gorde da). 

megopia gelgaitzez: ispiritu ezinegonez, ezin geldituz. 

ortxikatiirik: horzkaturik. 

aide ororat soz: aide guzietaret begira. 

gahiintsii: eldertsu. 

mintzo, dioanian: hitzegiten, dionean... 

borogatii: nabaritu, ezagutu. 

argoietatii: berriro, askotan, zelatatu. 

heda gorotzian: etzana zimaurean. 

merkhatii, eliza besta ta pastorala: (horiek dira oraindik ere 

Zuberotar gazteen jaiak eta pastoraletaz hirugarren aipamena) 

Eliza besta...herriko festa. 

jesanik: mailegaturik (Z. asko erabilia). 

jaun erretora: herriko abadea. 

egorri: igorri, bidali aditzaren itxura zaharra. 

iirkhatii datekenian: urkatu izango denean (orain Zuberoan 

202

(1504) 

(1505) 

(1506) 

(1507) 

(1508) 

(1509) 

(1510) 

(1511 ) 

(1512) 

(1513) 

(1514) 

(1515) 

(1516) 

(1517) 

( 1518) 

(1519) 

(1520) 

(1521 ) 

(1522) 

(1523) 

(1524) 

jende askok beren burua hiltzen dute, West-Berlinen bezaifibeste; 

Santa grazi herrian, adibidez, sei hit bost urteez). 

metaforaz, olio txorta ilhezko oihalian dena... olio tanta artilezko 

oihalean dena. (txorta, gotera, kotea, baino handixago 

da). 

thonak: orbanak. 

ebatsiren dia/a: lapurtuko duela. 

diharii peza bat goititiirik: diru peza bat apartatu (goititli, 

goratti: gauza bat bere tokian gorde). 

etxa/tian erorgeia: etxaltearen gainean erortzekotan.. 

nautsia dago ogenez berme: hastioa dago erruaren berme.. 

Jinkoaren eskiipetan gaizki hiltzen: Jansenius haifia urrunjoan 

gabe Egiategik ikusten du munduaren erdia Satani utzia dela, 

onek zoriona goza dezaten, gaizkigileak aldiz, mundu hontan, 

presontegira, urkategira ta bestean ifernura. 

Lamech-ek Kain hiltzen du: Lamech hori Noeren aita da 

(Genesis 4-23). 

Antiochos: Antiokos Epifanos, Seleukos aiako errege, Jerusalemezjabetu 

zena ta zazpi Makabeuak hil(-184- 162 kbl). 

Nikanor (11 mendea kbl) Siriako generala, Judas Makabeuren 

aurka borrokatzeko, gudukatzeko. 

Herode Agrippa (Genesis 1,10,44). 

Saturnin presidenta: beharbada Indietako presidenta(?). 

Hermian: (nor den eztakigu: Hermias bat). 

Leon IV: Khezar", bizantziako ikonoklasta(750-780). 

/antza kha/diaz: lantza ukaldiaz(Julien apostata, 331.sortua 

363.ean hit). 

nahi iza/a (Z. zah): nahi hiza/a, gaur; nahi haizela. 

heki/a /arriitii: haiekin amailtzera erortzera eroan.. 

nabe/a: labana. 

/ankheiez: egiteko lanez, enpresez. 

aitzinekoer behiz: aurrekoei bai'haiz. 

zien aiter: zuen aitei.( 1525) aurritii: ahuldu, flakatu. 

203

BEREZITA XXVIII 

Amorioaz 

Amorio honki zehatia dena, ltir gtiziako da megopia, orotan da 

sartzen, gaiza gtiziak dtitti ikhertzen, gtiziak algarri adelatzen, gtiziak ere 

dtitti animatzen ta haifibeste milion aukera(1526) bizi direnetarik izairan, 

pezti e'liraiteke(l527) amorioaren alporraz baizik. Ekhiak(l528) 

dian bezala khanbera batetan irabiak( 1529) tingtirti erabileraziten, 

ezpaktintti amorioaz guriak zothtikatzen; amorio harez ahal giniro 

erran (1530) ztihtirrak ekhiaz dioana "mtindtiko stiiaren buhadera( 1531) 

dela ta izairiaren obra handienak egiten dtitiana". 

Arpetz hartan( 1532) ageri da amorio erhokeriari tidtiri denaz ezkiradiala 

mintzo. Bego berhez, delakoz abere gtiziena, bata berziari htii 

!lentti nahian dagoena. Bettistitti( 1533) dtizia behin ber ztihtirrak dioan 

arotzaz( 1534), hartan ageri da gizon bat athorras( 1535) izerdiz, khedarrez, 

baoen gorderik ta garren artian mantsottirik ari dela, dti tirrhe ta 

zilhar stiian gorrieraziten, unkhtidian dtitti joiten, dtitti lantzen moldatzen 

irakoiz ezorkei ta gaitz( 1536) batez dti ontzi bat egiten handien 

mahaifia janargitzen diana( 1537). 

Orozbat ari da amorioa mtindian, bihotzak arrapatzen dtitii, ltirrez 

edo morterez eztiradiano bere sii maithagarrian dtitti antsiaren ta erranpiaren 

marteilliaz diitti joiten, probarentzat othoitzen jarraikiaz dtitii 

limatzen, berdhiidez dtitti leintzen( 1538) ta haifi eder dii obra egiten non 

lekhti beittike zelti enpiratian(l539). 

Izairi gtizia amorio egiazkoala doa, inhur ezta harez gaberik edo 

beharrez edo gtirtziaz edo arrazoaz, hargatik S. Augustin-ek dio eztela 

mtindian zikatzagorik( 1540) ezetare nardagarriagorik eziez gizona, 

ltirrian deusere maite eztiano. Gaistoentzat egiten ziradian hirafietan 

erraiten zereian - ihur maite etziela ta ihurek maite etziitiela. 

Ztihtir zaharrek Izarian zazpi gaiza ezin hobenak ztitien ediren ta 

zeliaren dohaifiak ziradiala zioen: sinhetsien argia, ekipiaren bizitar- 

205

ztina( 1541 ), honki goberniaren potheria, baloria gaiza goretan ta nekezetan, 

megopiaren tigaridantza( 1542) barnenetan ta amorioaren indarra. 

Orfeak ta Isidora-k(l543) die hau lehena jarten dioe1arik mtindia 

beno zela lehenago amorioa sorthti. 

Platonek zioenak igarika ari direlarik gogomen hartan(l544) hirur 

mtindti dereikie egin, bata deitzen die Izairi angtirUtstia, berzia arima ta 

hirugerrena mtindti gtiziaren lankheia; bederen dereie beren titxtilibordokak 

gizona bere jakingabiaren tilhtinpian die jarten. Mtindti madetarra( 

1545) bere erthai1 gtizien na(ha)stegoan( 1546) die ezarten bena amorioak 

hirur titxtilibordoka dtitU bereziki: Jinkoak gero egia handienen 

megopia angtirtitstier dereie eman. Ezagtitzia, gizonari arrazoa ta mtindiari 

bere eginbidia diradianak. 

Gure begien aitzinian dagoena da ktirktirti bethierekoa, Jinkoatik 

mtindia1a, mtindtitik Jinkoara, ktirktiriak dialarik Jinkoan bere hatsarria, 

beraren tingtirian dtitialarik ere gaiza maithagarrienak biItzen. hori 

Edertztina da deitzen ta mtindian hedatzen deno ta berari atheratzen( 

1547) dia1akoz dereie eman izena: amorioa. Soegiten badereiogti 

bere hatsarrian( 1548). gaiza gtiziak kokatti dtitiala dtigti ikhusiren ta, 

Jinkoari bere obra gtiziak igaifieraziten, ordian botzkarioa dela deitzen, 

dtigti aithortUren, dena Izariaren, bere langilian. egia handiena. Halaz 

amorioa da ktirktiria honkitik honkiala( 1549) bethi irabia irankorraz(l550) 

titztiltzen dena. Jakin nahi badtizti haren izairia. haren sortzepena, 

haren aitzinandak( 1551), haren zaifiak, heren zelakaudiak( 1552) 

ta haren obrak. D. Augustinek dereizkti hitz llabtiretan erraiten dio: 

"Ari deno amorioa. maite dianaren buskatzen Eresia dela deitzen, hatzaman 

dianian eresiaren 1ekhian jarten da botztaroa, fa1tatzen badti 

aldia egiazki edo tidtiriz beldtirra dela heItzen, ta harek tristezia diala 

jarraikiz, hala amorioak diala haifibeste begitharte nola aldekoi beitU 

bathzen"( 1553). 

Aide batetik tidtiria khausitti dti Santti harek bena harez ta berze 

dotore theologieneki batian amorioaren zaifiak, zelakaudiak, ta obrak 

dtitie pintratti, alabadere haren izaria eztie agerrerazi(l554); ezi. amorioa 

ezta beraz ez botztarztin, ezetare tristezia, bena bai borhondadiaren 

nahia zerbaiten maite tikheitian dena Egia, edo haren tidtiriala doana ta 

ber denboran ekarrai(l555) gtiztia(sic) ta doi zereiktin( 1556) gaizala 

lerratzen dena. 

Arpetzaz aldiz( 1557) hartan dtittigti amoriaren esparantza gtiziak 

besarkatzen, dtitUgtinak hirur berhesdetan erthaiIttiren, amorio izairitsua, 

arimalarena ta arrazodtina diradianak. Lehena dago arima e(re) 

tzetan, bere gogankidetan ta izatiar dianetan( 1558), khalamti harra den 

206

ezala bere iirriixarekila, biirdiiifia atxeiriareki( 1559) ere bigerrena da 

arimaletan sortzen dian zalegarria(l560) khoietara(l561) edo beharretara 

gilikatzen diitiana, hirurgerrena aldiz, megopia, haitua( 1562) gaizen 

hartzian, hetan ere amorio angiiriitsia. 

Amorio hau ere dago bi berhel.itan, adiskidegoan ta naiera egilian 

Lehenian dirade, osagarri, ohore, berdhiide ta honki giil.iak adiskidiari 

diitiigiinak opatzen hetan, guretl.at irabaizirik batere eztiigiinetan. Bigerrenian, 

aldil. hek el.tiitiigii nahi, hantik jinen tzeikien probetxiaren 

gatik baizik. Hala nahi dO zaldiinak zaldia eder ta azkar ez kabaliaren 

gatik bena berarentako, hartakoz ezta lehenaren pare ta bekhanki daude 

biak ber bihotl.ian algarreki. 

Hetan dago amorioaren izaira, haren lehen iirrhatsa doa zentziek( 

1563) irudetzak ta megopiak( 1564) eder edo maithagarri l.ereitzenak, 

pil.ten zereioenek, ordian bihotza; ta iikhen nahiak dereionak 

egarria, hantik dago bethi beha, bethi gogomenak hartara; behin esparantza 

heltiiren dela hari, gero lotsa eztaitekiala hantik da igaraiten 

errekeitiietara, hegaltal. dabila txoria bel.ala, xederaren iingiiriinetan, 

otorgatii badii nahi ziana, doa laurgerren gradoala dena bakita( 1565), 

dena ere egiazko adiskidegoaren biiilhiirra( 1566) ta hartarik gol.atzen 

denian, diitii amorioaren gol.omen giiziak bathii(l567). 

Meil.akindiaren edo Metafisikaren mediol. berhel. lizateke amorioa 

hogei erthailtan bena zer pro(be)txii giindiike hetarik. aspaldian dago 

erranik herioa beno al.karrago dela. El.kiniro, arren, goga l.onbat giradian 

eskele, giitianian garhaitii, ezpada amorioa behar giiniikiana giik 

uste beno lehenago badoa. Ordian batere gaberik gaude, sorthii. gil.onari 

bere azken egiinetan hiltze l.ereioan gaitzcna dcna. 

207

Berezita XXVIII "Amorioaz" 

(1526) 

(1527) 

(1528) 

(1529) 

(1530) 

(1531 ) 

(1532) 

(1533) 

(1534) 

(1535) 

(1536) 

(1537) 

(1538) 

(1539) 

(1540) 

(1541) 

(1542) 

(1543) 

(1544) 

(1545) 

(1546) 

(1547) 

(1548) 

milion aukera (L.G.): miliu haitti (Z). 

e'/iraiteke: ez lizateke. 

Ekhiak: eguzkiak. 

irabiak: inguruzkako mubimendua. 

ahal giniro erran: ahal genezake esan. 

buhadera: auspoa. 

arpetz (Larramendi): c. dec1araci6n. 

betiistitii (Larramendi): kontsideratu. 

arotza: metallantzailea. 

athorras: alkandoras, alkandoraz baizik jantzia. 

ezorkei ta gaitz: itxuragabe ta gaitz. 

janargitzen(?): jaun argitzen c. ennoblecer. ala ganargitzen: 

resplandecer? 

erranpe: erran-merran, c. chisme ... leintzen: leuntzen. 

zelii enpiratian: zeru sudunean (empurios, Greziako hizkuntzan 

sutan). 

zikatzagorik ta nardagarriagorik: garatzagorik ta hastialagorik. 

ekipiaren bizitarziina: oinharrien bizitasuna. 

megopiaren iigaridantza: ispirituaren ugaritasuna. 

Or/ea ta Isidora: Lehena Alexandriako, bigarrena Sevillako. 

Platonek: nonbait Otoruntzan. 

maietarra: (grezieraz, maieutike, haurgintza) hots gure barruan 

sortu gabe ditugun ideien argirat ematea, ala madetarra? 

bere erthail giizien nahastegoan: bere zati guzien nahasketan. 

atheratzen: atiratzen. 

hatsarrian: haseran, hastapenean. 

208

(1549) 

(1550) 

(1551) 

(1552) 

(1553) 

(1554) 

(1555) 

(1556) 

(1557) 

(1558) 

(1559) 

(1560) 

(1561 ) 

(1562) 

(1563) 

(1564) 

(1565) 

kiirkiiria: lat. circulus, .. honki honkiala: ongia ongira. 

irabia irankorraz: inguruketa iraunkorraz. 

aitzinanda: antziiiekoak, antecedentes c. 

zelakaudiak (Larramendi): (Larramendik zelakodia: calidad). 

nola aldekoi beitii batzen: nola zirkuntantzi baitu batu egiten. 

haren izaria eztie.. haren neurria ez dute. 

ber denboran ekarrai: denbora berean ekarri... (c. inclinacion). 

doi zereikiin: neurriko, komeni zaigun. 

arpetzaz: deklaratuz. (Larr.). 

lehena dago arima e(re)tzetan bere gogankidetan ta izatiar 

dianetan: lenbizikoa dago arima aldetan, bere gogokidetan ta 

amoros izatea duenetan (gogoz ala izatez amoros direnetan). 

khalamii arra den bezala bere iirriixarekila, biirdiiifia atxeiriareki: 

kalamu arra den bezala bere emearekin, burdifia altzeiruimanarekin. 

zalegarria: zaletasuna, ganoa(Z.). 

khoietara edo beharretara: gurarietara ala beharretara. 

haitua: gaur Z. haitatzea, aukera... angiiriitsia: aingerutsua. 

zentziek: zentzuek. 

megopiak: ispirituak, gogoak... irudetzak: irudimenak (Larr.). 

bakita: bakite (Larr.), batasuna. 

209

BEREZITA XXIX 

Adiskidegoaz 

Adiskidegoa da biziaren salbazionaren(sic) ta(h)ilezindiaren(1568) 

medika, Hirreko paradtistiko arbole bizitzekoak hitzeman ziradianak ezi 

gure bizia gozomenek dienian lagtintti, mtindian tiken dtitiegtinen 

ohartze maithagarriekila girade ehortzen. 

Harek dtitti gure egiteko tilhtinenak argitzen, dtidadtinak sinetseraziten, 

khordokatzen diradianak segtirtatzen, arrimatzen, txarrak honkitzen, 

honak edertzen, okherrak xtixentzen ta hil direnak arrapizten, 

harek desHirratiari herri bat dereio edireiten, eskeliari gurakusgarritzen, 

handier goiendia(1569), aberatser zerbtitzia, jakingabierjakintzia(1570), 

flakier indarra, erier osagarria, antsiatier pozkida(1571). 

Balago ere gizona izar Gtizien erdian, bere zorthti honaren jakile 

bagerik adiskide bagerik, gaitz Hike zorthia, delakoz adiskidegoa gure 

zorionaren parte gehiena. Hanitz dirade adiskide izan nahi direnak ta 

gtitik adiskidegoaren adrak(l572) ezagtitzen dtitienak. Aristotak net 

erthailten dtitti ederki honki egin nahian, amorioa amorioan, adiskidegoa 

adiskidegoan ta araukida(1573) obretan. Bihotzgintza da amorioaren 

txi(li)mista, honki egin nahia bere borhondade gor bat dena, amorioa 

da obra akabatia. Adiskidegoa algarri honki nahiaren lana: hantik 

jarraikia, maite dienak gtizia ihuren eztirade adiskide, bena egiazki 

adiskide diradianak dakiela maithatzen. Jende apalenak lirioie amorio 

handien tidtiria itzalt (1574), bena hen artian sar, hanitz dirade amoros 

inkaria(1575) egiten dienetarik ta hetzaz emazte amorosik batere, hanitz 

enganatti nahian inhur eztienik enganatzen dielakoz farfaillaren 

tirrina(1576): hanitzek dereie erri(1577), gtitik doHi ta emazte gtiziek 

dereie mespetxti franko egiten. 

Hippodamak( 1578) hirur adiskidegoa dtitti mtindian jarten, bata 

aberena, berzia gizonena, hirurgerrenajinko-erdiena. Lehena dago lzairianjenden 

ta aberen artian dena, hetan ere bere artetan berhe7i 70nbait 

211

------------------_._- 

egin laiteke, bena ezkirade jendenetzaz baizik mintzaWren. Aristotak 

dio, hirur kasta diradiala, hartan, beharrak, plazerrak ta berdhtidiak 

egin dtitianak. Lehen da egtin jarraikiena ta nozpait hiriak ta btirgiak 

egin ztitiana, zokhorri batek berziari, emangei estaktirtitik(1579), ordian 

aizoak tinhtirriak bezala ari ziradian; orai aldiz norbere delarik, adiskidegoak 

aspaldian bide, aharrer ta auzier, eginik, aizoak bizi zirade etsai 

bezala, adiskidegoak ere bere izena galdtirik, gehiago amets baizik ezta 

ageri, sektilan izan ezpaliz bezala. 

Jeloskeriaren ta zekhifigoaren stiiak die adiskidegoa erre, aiziak ere 

haren hautsa ltirretik eraman. Khiristia lehenak haifi tinko ziradian 

adiskide bata berziari, non hil nahian bata berziaren lekhian paganer 

eskeintzen beitziradian, onai aldiz anaiak bere anaiaren beitti tikhatzen 

odola, lizatekiala Kainen pare, arrotaz beldtir ezpaliz. Nekez ere aitak 

haurrer haurrek ere bere aita-amer behar lukeien amorioa dereie ezagtitzen. 

Nekezago ere adiskide bat ediren daiteke, eziez tirrhezko meatze 

bat(l580) mendi gorenetan; hantik ezagtitze bakhtinak dti adiskidegoaren 

izena ozkendti ta hartara delarik orai jende gtizia, dtigtin ikhus 

lizatekianez ezagtitze hartan haitorik. 

Dtigtin lehenik jende handiak adiskidegoarik e'lirokiela har txipiarentzat, 

delakoz bere handitarztinez ta handiago izan nahiaz haifi betherik 

non jende gtizien zerbtitzti egin e'lirokienak, arrotz beittitie. Balakariz 

diradialakoz tingtiraWrik ta norbere irapaiziaren jarraikian doatzalarik 

hetan, eztie adiskiderik batere ta mespretxatzen dutielarik alokairtizko( 

1581) zaldiez bezala hetzaz zerbtitxatzen dirade. 

Adiskidegoa, bardintaztinian baizik ezta laket( 1582), hau batzen 

ezpadti, dti egiten. Ez izanik ere bardingoa bijende suerten artian, behar 

handiak dtiW zonbait aldiz apaleraziten ta txipien doialajarten, berzela 

hegaltaz(l583) doa adiskidegoa ta beren handitarzUnari so ari direlarik 

bezaifi apaltarzUnaz dirade. Inhun ere maite eztielarik, amorioaren 

inkaria bortxaz egin behar diela dakie, berze althe beren handitarzUnak 

dereie lanak haifi UsU emaiten non berzentzat iitsartia beitie nekez 

edireiten. 

Hantik dirade miindU gtiziaren balakariak iisii delarik hen bihotza 

zeifiiitegiko oillarraren pare aize giizier iitziiltzen dl~na. Bena hen balakak 

ta hitz emanak euriaren hur istiletan( 1584), kiiskiiillien pare di rade, 

hek bezaifi fitez dirade argiisten( 1585) hala ere gizon ziihiirrak daki 

jende giiziari hitzeman dereien obra, harentako eztela, jalki bezain sarri 

ahatzerik(l586) dagoela. 

Jende giiziaren adiskide, baterenena( 1587) eztela aspaldian egia hori 

errana dago, baietare botaiak(l588) giizier eginak eskerik merexi 

212

eztiala. Jakinezazti beretzat osoki dagonera, dremendena eztiala ihurentzat(1589) 

haren adiskidegoak habiarik, eztialakoz bazkarik htimier 

ekharriaz; eztti beharrik, antzti bizi da, ta antzti hiltzen. Btiria gora aldiz 

nahi dianak ztihaifien adarretzaz eztti axolik ezetare nahi itzalik. 

Kent' handiaren tingtirtinetarik( 1590) bizitze txarra dienak, btirti 

f1akiak, mihi gaistoak, mintzale handiak, soberajakin nahiak, erri egiliak(1591), 

trtifalerak, bofoak ta gtiregiliak( 1592) berbera(1593) dtizti 

bethi edirenen. 

Adiskide baten haituak( 1594) gaiza hanitz dti galtho. Gizon perestti, 

gomarte(1595), ztihtir, bihotztoi, leal ta patxor(l596), bena berak berdhtide 

hek ezpadtitti adiskide halakoa eztti bathtiren(l597). Hala ere 

oraiko adiskidegoan, koka ahal laite gizon xtihtir baten erranian: bizi 

zite zure adiskidiareki egiin batez zure etsai gertgei(l598) baliz bezala, ta 

zure etsaiareki egiin batez zure adiskidegei baliz bezala. lritzi on da 

bihotz Xtixenari, bena non da bihotz Xtixenajagoitik okherttiren, ezten 

iritzi hau galgarri. 

213

(1568) 

(1569) 

(1570) 

(1571 ) 

( 1572) 

(1573) 

(1574) 

(1575) 

(1576) 

(1577) 

( 1578) 

( 1579) 

( 1580) 

(1581 ) 

( 1582) 

(1583) 

(1584) 

(1585) 

(1586) 

Berezita XXIX"Adiskidegoaz" 

hilezindiaren (Larramendi): ezin hilaren. 

handier goiendia: handiei dintasuna Gurraskugarritzen: heredar 

(Larr.). 

jakintzia: jakintza, c. ciencia. 

pozkida: kontsolamendu. 

adrak: arauak. 

araukida: araukide izatea, c. concordia. 

itzalt: itzali, galdu. 

inkaria: hemen tidtiriazi, irudiazi (c. fingir), bestetan, apurra. 

farfaillaren iirrina: mitxeletaren usaifia, buruarinkeriaren 

usaifia. 

hanitzek dereie erri: askok egiten diete, pane.. 

Hippodamak: beharbada, kbl V. mendeko Miletostar Hippodamos 

arkitektua izango da. 

emangei estakiiriitik: emateko aitzakitik (Egiategiren garaian 

nonbaitjendea pixkat hobeto bizi zelakoan, auzo-laguntza ohiturak 

asko ahuldu ziren, baina ez dira --Basaburuan, mendietan- 

galdu eta zuberotar gizartearen oinharri bat dira, auzo 

lehen, bigarren auzo, hirugarren auzo egiturarekin). 

iirrhezko meatze bat: orain Z. iirrhe mina bat, iirrhezkv mina 

bat. 

alokairiizko: alogerazko. 

ezta laket: eztago gustuan. 

berzela hegaltaz: orain Z. bestelan hegaltaz, bestelan egan egifiaz. 

euriaren hur istiletan: orain Z. ebiaren hur istiletan. 

argiisten: desagertzen. 

jalki bezain sarri ahatzerik: atera bezain laister ahazturik. 

214

(1587) baterenena: batere ez'ena. 

(1588) botaiak: eskaintzak.( 1589) eztiala ihurentzat: eztuela ifiorentzaL 

(1590) Kent handiaren iingiiriinetarik: ken(du) handiaren ingurunetik. 

(1591) erri egiliak: pare egileak. 

(1592) b%ak eta giiregiliak: bufoiak eta erreberentzi egileak. 

(1593) berbera: bakarrik, soilik. 

(1594) haituak: aukerak, haitatzenak. 

(1595) gomarte(Larramendi): alaia, alagera. 

(1596) patxor: baretsu, baketsu, (orain gaitzeritziz). 

(1597) bathiiren: topatuko. 

(1598) gertgei: gertatzeko. 

215

BEREZITA XXX 

Gizonen ta emazten arteko adiskidegoaz 

Senhar emazteen artian den adiskidegoaz ezkirade heben(1599) 

mintzo, bena bai bizioa berhez jarririk, gizonetan ta emaztetan izan 

laitekianez adiskidegoa laidogarririk? Hartakoz da galtho heia emaztiak 

egiazko adiskidegoaz gei diradianez ta izkontziaz kanpo halakorik 

badenez? 

Emazte ztihtirrekila akoifita tikhen eztianak, galtho hori arrapostti 

egin e'liro. Alabadere lohian bethi inharrausi(l600) eztenak zerbait 

liroke erran hartan. Zonbat libtirti betherik eztirade gizon plaintiz bere 

anderen fedekaitzetzaz(l601) ta zonbat anderen ezegokidetzaz(l602) 

betherik, bena horik direia batztier edo berzeer faltatik gerthti(l603)? 

Ez. Izairian-etik da, dtitielakoz amorosak itxasoko baiak bezala, 

bere aiziziaz(l604) gaiez ta egtinez bordokatzen. Bena dtigtin aithor 

halako gorabeherak adiskidegoan erakhusten (sic) dereikiela adiskidegoa 

itxusi bat ta ederra, ekhia bezala bere gradoan doala. Nahi ltikienek 

ekhiak odeiak e'ltikian(l605) dio, emaztiaren adiskidegoa ostagarraren( 

1606) pare dela, gorri, berde, hoilli( 1607), urdin, kolore khanbiakor 

gtizietarik: irusdegarri(1608) diradiala, hantik gogartak hongarri(1609) 

dtitielakoz, txordonpak orozbat(l61O), nahia ta ezaxola batetan; hek 

gtiziek dereiela aiziak ztihain ostoak(1611) bezala odola azotatzen, hantik 

diradiala itzalpiak, jeloskeriak ta desenfidantzak(l612) sortzen, 

hantzen ta, zapartatzen. Baltikezti zerbait den hetarik; bena hanitz 

andere dirade botxia bezaifi gogor(1613), herioaladrano beren gogomenetan 

egon diradienetarik ta diradiala gizonak beno bakidero(l614) ta 

tinkago diradianak arrazoa dago hen flakeziari(timen) direlakoz lothti, 

lothtiago diradiener, gizonak aldiz beren indarrer fida diradialakoz, 

bere borhondadian arhinago diradiala, hartakoz ere khanbia(ko)rago. 

217

Sortizkai gaiza(1615) da emaztiak dian liskar(1616) gehiago gizonari, 

eziez gizonak emaztiari. Zeren eta hau paira be'laite(1617) lehen 

harez eziez honez. Brobattirik dago gaiza, seroretarik azken emaztialadrano, 

sagramentian berze gaiza hanitzetan bezala, emaztek egin eztirokienetarik 

ari dela gizona hala ezpaliz, Jinkoak egin li.ike Eva Adam 

beno lehen, bena debeiatti edo lotsatti(l618) zatekelakoan, bera( 1619) 

zian egin lehenik gizona. Hantik Izairiaren arrazoaz beharrak diala 

ohatzen(l620) adiskidegoa, azkarrago hartan gizonetan beno dela 

e'maztetan. Egia horren brobantza ageri da gizonaren egobian(l62 I) 

gaizak maite etare ez htigtin ezttitienetan, hartan azkarki die maite ta 

borthizki htigtin(l622), direlakoz ere gaiza gtizietan gaindi amorioa 

gizonak beno dela hanitzez biziago ta bere estekamenttietan direla lealago. 

Ukha eztaiteke emaztiek gizonek beno bihotza hobiago diela, hen 

izairia delakoz mehiago( 1623), hen nazaroan delakoz ere amorioari, 

Ekhia dena aiziari(l624), hartara dirade enjogiago( 1625). Broba dago 

arrazoan, direlakoz gizonak beno debotago hartakoz, arren, amorioa 

azkarrago. 

Gerthaldi batzti adiskidegoaz edireiten dtigti kondaira zaharretan; 

gizon bat, bere aurrhidek etxen stiiaren erdian titzirik, laister aizosa( 

1626)joan zela, soifiian bere adiskidiaren garretarik salbatzera; berze 

batek bi begiak emanik bere adiskidiaren esktidantziaren gatik( 1627), 

bena hanitzago dirade emaztetan gizonen eretzian adiskidegoaren gerthaldiak. 

Valeria deitzen zena, dio, gazterik alhargtinttirik, galthatzen zereionari( 

1628), zeren izkontze handi bat etzian egiten( 1629)? Eman zereiela 

arrapostti bazakiala bere senharra zela hilen artian bena bizirik ziala 

bihotzian ta berarentzat gizon gtiziak hilik ziradiala. Hypsokratak dio 

errege Mithridataren emaztiak jarraikiten zian bere senharra gerla 

gtizietan ta zaldiz haren saihetsian, etsaiak lehen ztitiala akopilatzen( 

1630). Sulpicia-k hautse ztitian bere btirdtiifiak senhar desltirratiaren 

edireitera abiatzeko. Eponia-k bederatzi urthe igaran ztitian senharreren 

ehortzulo baten arzuloan( 1631). 

Emazten lealtarztinak beren senharrer, gerthaldi hanitz dereikie 

eskentzen, batez dtigti berezita hau akabiren. Diala orain laurehUn urthe 

igaranik bizi zen Raimond Lulle( 1632), Majorka islako herritarra zen 

sorthU kasta nobletik ta gazteroan errekeitU handian( 1633) zereien aita 

amak oikatti(1634), bere erregiaren Khortian kargti handienetara ere 

ztitien helerazi. Nazaroaz zen izigarri amoros ta Utsarte gtiziekin gogomenak 

hartara zUtialarik, emazte ederrener gtir egiten, poesia laidorez 

218

_. -_. 

_._~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~--- - -- 

ztitian gtiziak akariziatzen; azkenekoz andere izkontti batez zen erhotti, 

zelakoz anderia ohoretsti ezinago ta amorioa hel eztaitekianari jarraikiago 

zelakoz, aitoren semiak, garrak begietan ta bihotzian, arima 

herratia bezala zabilan bathti ezinez bere andere maitia( 1635). 

Egtin batez kharriketan zabilalarik zaldi eder baten gaiiiian ikhusi 

zian eliza batetara anderia zoala bere debozionen egitera. Galopaz ere 

zen sarthti elizan ta erakhusteko bere andere maitiari pikaderia( 1636) 

zakiala, han erauntsi zen( 1637) zaldiari jauzi gtiziak eragiten, gogo eman 

gaberik althare ta sagramentian aitzinian zela. Jende hanitz zen elizan 

apartattirik ere zagoan, bena saldo bat atrebittirik(l638) zaldiari zen 

lothti ta zaldtina elizatik kanpo ezarri. 

Anderia erhokeria harez zen ,haiiibeste ahalketti non erabaki(l639) 

beitzian mementoan ihesiaz egin etziana, berze medioz obrattiren ziala; 

bere senharrari erranik igaran ziradian gauzak galtho egin zereioan 

zaldtin amorosaren ikhusteko nabastarria(l640) ta deitherazi zian bere 

etxera. Heltti bezain sarri, irruritti( 1641) zereioan faman egiten zereioen 

ogena senharrari ta berari btirian jarri zian erhokeriaz ta zonbat meskabti 

he! zerekeioan hantik: gero desestaltzen zialarik bere bolharra 

erakhutsi zereioan dithietarik bata, minbiziaz( 1642) erdi janik, erraiten 

zereioalarik, gaiza halakoak merexi zianez tirrhats auherrez(l643) denbora 

galdti zian eta egin zUtian erhokeria(k)? 

Reimond harrittirik zauri haren lardazkiaz(I644) ta andere haren 

berdhUdiaz han berian berze gizon baten arima zian hartti, Jinkoaren 

amorioak bere bihotzetik berze gUziak akhasattirik, ardUra berari 

mintzo zenian erraiten zian: -Nontik jin hiz? Amoriotik -nor hiz? 

Amorio. -Norena hiz? amoriorena - Norat hoa? Amorioala. -Nark 

egin hai? Amariaak- Zertzaz bizi hail? Amorioz. -Non hago? Amorioan. 

-Noratko hiz? Amorioalat. Hala bizirik ta hilik Santien herrakan 

herritarrek die jarri haren izena fama hartan dago.(l645). 

219

Berezita XXX "Gizonen ta emazten arteko adiskidegoaz" 

( 1599) 

(1600) 

(1601) 

(1602) 

(1603) 

( 1604) 

(1605) 

(1606) 

(1607) 

(1608) 

(1609) 

(1610) 

(1611) 

( 1612) 

(1613) 

(1614) 

(1615) 

(1616) 

(1617) 

( 1618) 

(1619) 

.. adiskidegoaz ezkirade heben: adiskidantzaz ez garade hemen. 

inharrausi: gaur hitz horrek Zuberoan inarrosi esan nahi du, 

baina Egiategik esangura duena, ihausi (Z.), lohian, lokatzean 

txerria itzulipurdikatu. 

Jedekaitzetzaz: maitasun fede txarraz, adiskidantza fede txarraz. 

ezegokidetzaz: ezin egonaz. 

direie batziier edo berzeer Jaltatik gerthii: diete batzuei ala 

bestei faltatik gertatu (gerthii, gaur Z. agitii). 

Izairianetik .. .Izadiaren barnetik, izairiaren barrutik aiziziaz.... 

aize ukaldiez. bordokatzen: itzuligaindikatzen, itzulipurdikatzen.. 

e 'liikian: ez lezan iikhen, ez lezan eduk(i). 

ostagarraren: gaur Z. ostadarra batzuk, ortzadarra besteek. 

hoilli: hori. 

irudesgarri: c. imaginable (Larra.). 

gogartak hongarri: meditazioak ongarri (Larr.). 

txordonpak orozbat: kordokak berdin. 

ziihaifi ostoak: zuhaitz ostoak. 

itzalpiak, jeloskeriak ta desenJidantzak: segeretuak, bekaizkeriak 

ta fidantza galtzeak. 

botxia bezaifi gogor: arkaitza bezain gogor. 

bakidero: batasunzale. 

sortizkai gaiza: jaiotzgai gauza, sortzezko gauza. 

liskar (L.): disputa, c. aharra Z.. 

paira be 'laite: jasan, eraman bai lizateke. 

debeiatii edo lotsatii: aspertu ala bildurtu. 

bera: soil, bakar. 

220

( 1620) 

(1621) 

(1622) 

(1623) 

(1624) 

(1625) 

(1626) 

( 1627) 

(1628) 

(1629) 

(1630) 

(1631 ) 

(1632) 

(1633) 

(1634) 

( 1635) 

( 1636) 

(1637) 

(1638) 

(1639) 

(1640) 

(1641) 

(1642) 

(1643) 

(1644) 

(1645) 

beharrak diala ohatzen adiskidegoa: beharrak duela oratzen 

adiskidantza. 

egobian: ezaxol, c. indiferencia. 

borthizki hiigiin: bortizki gorroto, gogorki gorroto. 

mehiago:/7akiiago (Z.)erbalago. 

Ekhia dena aiziari: eguzkia dena aizeari. , 

enjogiago: emanago. 

aizosa: auzosa, auzoko anderea. 

eskiidantzia (Z.zah.): defentsa. 

galthatzen zereioanari: galdetzen zionari. 

izkontze handi bat etzian egin:ezkontza handi bat ez zuen egin. 

etsaiak lehen ziitiala akopilatzen:etsaiak lehen zituelajazartzen 

(akopilatu (Larr.), "acometer"gaztelaniatik dator nonbait zangopilatu 

batekin kurutzatua). 

Eponiana: Galiar andere ospetsua da, bederatzi urtez harzulo 

(harpe) baterajoan zen ehortzirik uste zen senharraren ikustera 

eta hor bi haur jaio ziren. Enperadoreak (Vespasianus) 79.urtean 

hilerazi zuen. Eponia hutsa da. 

Raimond Lulle: Ramon Llull, (1233-1315). 

errekeitii handian: ardura handitan. 

zereien aita amak oikatii zieten aita amak ohitura eman. 

bathii ezinez andere maitia: topatu ezinez andere maitea. 

pikaderia: zaldian ibiltzen, zaldiaren erabiltzen. 

erauntsi zen: ari izan zen, jardun zen. 

atrebitiirik: ausartu. 

ahalketii, non erabaki beitzian: lotsatu non erabaki baitzuen 

(Z. erabaki = deliberatii). 

nabastarria: askatasuna, baimena. 

irruritii: irudierazi, erakutsi. 

minbiziaz: kantzeraz. 

iirrhats auherrez: pausu alperrez. 

lardazkiaz: harrigarriaz. 

Santien .. .fama: Llullen konbertiketaz badago anderearen egitateaz 

kanpoko kondaira, Raimon, Ramonek Kristo gurutzean 

agerpena ikusi zuenean, gertatu omen zen. 

221

BEREZITA XXXI 

Igoriaz edo hiigiingoaz(f646) 

Arimaren grifialdi(l647) gtizietarik htigtina da hotzena, aidtirena( 

1648) ta galtakorrena. Stigiaren arrautziak bethi korokatzen ari da, 

khozia( 1649) barreia ahal dezan bazter gtizietarat. Dtigtin bilais( 1650) 

grifialdi harrigarri hori; hala ariman egiten dtitian zathizgoak dereizkti 

erakhutsiren ta nolako diradian erranen. Errazita(l65 I) ardtira haren 

lagtin dena ema daite denboraz; bena htigtina zahartziarekila zaifiak 

dtitti barnago lanthatzen, athera eztereitekianak( 1652), hazktirria dti 

jarraikian ta gaitz egitian; ogen gtizienetan gogomenak ta mendika 

nahian, bethi egarria. Ber tithtirbegitik jalkitzen delarik laur bide dtitti 

jarraikiten. Zonbait aldiz hastio dti arrazo gaberik. Berzela jeloskeriaz 

berzealthe( 1653) ogenik eztianez, edo dianaz nolako nahi den titz eztaiteke 

athor(ra) beltza bezala, delakoz gorrotoaren(1654) obra. 

Txitxak( 1655) eztti zaldiren lotsarik, bena miroaren edo esparberaren; 

hegaltan laister doa amaren hegalpetara(l656). Bi atabaletan 

(batian) ahtintz larrti, berzian otsoarena: azkenaren azaliak hauts 

liro(timen) lehenarena( 1657); halako dirade jende artian gorroto arrak, 

izigarri diradianak. 

Eztirokianak, arren, holako grifialdia ifiharraus gogoan denian 

eskentzen, da faltagaberik mespretxiaz ta ordariaz handitzen ta erran 

dtittigtin zaifiak dtitti barnatzen, bihotztoiak dtitie akhasatzen. handiosak(l658) 

dirade mendikatzen, flakiak gordatzen; ardtira ere htigtina 

amorio hozttitiaren lekhian da jarten ta hantik gaitzena da gertzen. 

Zonbait aldiz ere uste ezktinian eskazak desgaifiturik( 1659) gihaur 

girade gibeltzen ta htigtiifia zereikti heltzen. Ordian ginhaurrez( 1660) 

mendikatti nahiz maite tikhen dtigtinaz, dtigti hastioago, enganatti gtitialakoz. 

Kintilianek dio. Htigtina askazien artian medika bagerik dagoela, 

haren plagak sektilan eztiradiala zarratzen( 1661) zeren eta Izairiarcn 

223

lothtirak ber aragiaren odolaz josirik porroka ezpeitateke tirratzemedika 

eztaitekiana egin bagerik. 

Halako dirade bihotz haboroenak zauri harez hirottirik daudianak, 

hantik haiiibeste gizon ahtil( 1662), hoilli ta itxusirik adiskidegoa gtizien 

ihesi doatzanak, lagtingoa htigtin dtitienetarik, behaztti(n) ta igormin 

baizik(l663) jaten eztienetarik. Berze suerte bat bada hetan, stigiaren 

mihiarekin sortzen dena, bethi herrattirik dabiltza, hiritariak(l664) 

bethi gogomena dereie erratzen, btirti htina jaten(l665). Berze lanik 

eztie, baizik berzek erraiten ta egiten dtitien gtizien desohoratzia, 

gaieko-txori berri gaitz ekarler( 1666) tidtiri dirade, deadar heriotstiez 

dielarik pausia enbeditzen(l667) arima eztiak dtitie lotsatzen. 

Hantik htigtina bethi bera delarik athitxatzen(1668), arima poderosetan 

sarzen bada Tiranoak hetarik dtitti egiten, fitez basa gizonjendejalen 

sordeitz gertzen diradianak; hantik bihotzak gordinik dtitienak 

jaten, hantik hilak ltirretik khentzaliak,( 1669) hantik gaitzkondiak( 1670) 

sektilan entztin ezetare ikhusi eztiradianak, handik bilrheztirrak kopagei 

eginak, ta hetan Elboin maradikatia( 1671) edaten ziana, mtindia biziren 

deno, geztirti lardaskigarria. 

Ezteia doltigarri bizio halakoa sorthti bazen gizonarekila, khiristianarik 

hartan den gogortti. Nola hori stimantza(l673) gtizietara igaran 

deno, zer ohore dtike obraren lanegiliak? Badakizti ja bekhatti mortal 

hori nontik zereiktin heltti harez begira(1674) ezkinandiala ezttikegtino(l675) 

gure izairia hobetti; gaiza egin ahal daitekina dena alabadere. 

Izartaren gorritoa(l676) nontik da jiten? Jendiaren gogomenetik 

banaite diradialarik, algarri beitirade joiten, bolak bezala bilartian, 

beren ukurtetan(1677) hel e'laidikina, norberak jarraik baleza bere 

zatua; bena nahiz bataz berzia garhaitti girade gure artian etsai gertzen. 

Hantik otso gizonak bezala nahi dtigti gure pare dena htigtintti, htigtintti 

arrazorik bage, htigtintti osoki adrakaizkia(l678) eta nola eztaiteke 

halako, delarik Jinkoa batarztinaren(1679) Erdeia,(l680) ebak'eztezagtin 

gure nabelaz, ktirktirti tingtiratzen gtitiana ta hauts(l68 I) Eukaristiaren 

sakramentia batarztin haren gatik egina dena; dago hantik kanpo 

Satanen poteriala girade erorten, ezi Jinkoa da bakearen Jinkoa ta 

batarztin gtiziena. Jinkoak dti barkhatti bere erhailer; gtik ere dtigti 

egtinkal hitz emaiten gure etsaiari dtigtila barkhatzen-haren bihotzajan 

ginironiano gresillan. Barkhatzen diot (diozti), bena eztirot haren begithartia 

ikhus. Jinkoak orozbat dereizti barkhattiren ezttigtilarik ikhusiren 

ta zer da ez ikhuste hau? Satanen lagtin izaitia(l682) O! khiristiana 

zer peridikiaren lizatekia hau ekhaia? Zeren bizi ginanteke katamotza ta 

224

ginanteke katamotza ta leoin-fiabarrak bezala lehen, eziez J. K. en bidia 

jarraik, dianak bere odolaz etsaier barkhatti. 

Gti, balima, hiiskaldiinak, hartan inhur benD enjogiago giradialakoz 

medika sendogarriak beharrago gtinttike. Dtigtin zonbait giniroan 

bath(1683). 

Bada jende, gathiaren tirrinak, apoaren bathziak, aifiharbaren 

ikhustiak engoxa ezpaifietara jineraziten dereienak, gatzontziaren arauldiak 

orozbat, horik dirade Izairiaren dohaifiak, haren gorotza deithzen 

dtittigtinak ber arrazoa bihtirt Iaiteke auherki, ber gaiza lizateke tximinoa 

nahi ltikianak maskortiari izkontti; benajendia ber kastatik izan eta 

izairiak halako gorrotorik e'ltike behar ta ikher bageneza hastioaren 

arrazoa ediren giniro, timen, faltstiki edo geztir batetik dela sorthti, 

balima ere gaiza, 'okherrez harttirik. 

Ardtira, gure artian, htigtina auzitik da sortzen, auzia da gairen(1684) 

eta mtindiren titztili-bordoken semia, ezta nahastegoaz ta 

tiIhtinez baizik bizi, bilgtira bat da min gtizietzaz egina; stiiak, mehatxiek, 

dtirtindak, ekhaitzek itxasoaren leziek, arranoaren aztaparrek 

balenaren tri pak, basa arimalen ozarak(1685) ta stigien khoziak( 1686) 

huskaldiinetan bara'erazi e'liroiekiena, bere aitzinian dabila bethi, berzeren 

honaren egarria ta haren saihetsetan engafiia edo ziliboka, mendika 

bide etzena, geztirra deslealtarztina ta haren btiztanian dolia( 1687), 

eskelegoa, ahalkia ta desohoria dirade haren lagtinak. Akadoi honak 

dirade Jinkoaren dohaifi ederrenak; bena nola nahi dien akadoiak akadoitti 

auzikarreietarik( 1688), bata dago harrittirik, emaztia nigar thurrustaz. 

haurrak marrakaz ta askazi gtiziak dolian. 

Nor da aizo honer halako, dolti e'ltikiana, auziek dienjendia porrokatzen 

ta etxaltiak eskeletzen? Nori dolti e'lizateke Ttirkiako ber akadoia 

gure herrian eztenjarri, han abogattirik ez eta prokuradorerik ezta 

batere, nork bere ztizena Bizir Handiaren aitzinian dti pleteiatzen. harek 

galdti dianari, dian ogenaren arauiala belhariko jarrerazirik. 40 edo 50 

makhila khaldi, hoifi zoletan( 1689) dereitzo emaneraziten ta audientziatik 

kanpo die urthikitzen harat berriz ezten khoi jitera( 1690) hala akadoikeriak, 

eztti laborari gaxoa hezurretaradrano jaten ta hoifien minez 

ibil ezpadaite ere, jarririk dti etxen ogi jaten ta gogo honez dti mina 

berekatzen(169I ) Nontan( 1692) ta zertan nahi den auzi baten azia ezta 

bi gizon perestiek akadoit e'lirokienik Zonbat nahi den gizona bere 

zentziari tinko auziaren galtziak dereio btirtitik khentzen uste zian 

ztizena. Zeren, arren, bi gizonen erraniala, auzirik gabe e'liro berak 

btirtitik khent, galtzepena damnia, ahalkia. desohoria ltittike gtitiagorik. 

225

htigtingoaren ez astaktirtirik( 1693). Egia delarik araukidate gaisto 

bat(1694) auzi hobena beno hobe dela araukidiak balio dti zerbaitez 

erostia, dialakoz bakiaren gozomena(l695) tizten sobera khario paka 

eztaitekiana( 1696). 

Iritziaren bizitarztinian kolpti zonbait bazereitzti ezkapi, kolpatti 

dtiztinari zoaza barkhamen galtara, jakilen eretzian ta zure makhila 

eskent, eman dereizaztin ordaria. Eskent ere gastiena( 1697) gizon perestia 

bada barkhattiren dereizti, halako ezpada, ztizen bat zure althe 

dtikezti jarri harenari ogen eginen diana. 

Bakia maite eztianak gtitik bake bere bizian dti tikhenen( 1698), 

halakoak dirade handiosak beren btiria berze beno gorago ekharri nahi 

dienak, dremenden hitza okher hartzen dienak, giziberia bat(l699) ere 

damnti handitan ta horaren txanpa( 1700), begian harri'khaldia bezala, 

halakoek die falta gaberik auzi azia, lan egar e'lirokiena( 170 I) ta htigtinak 

barnetik eta kanpotik franko dtittikianak. 

Jende gtiziaren etsaiak, dtike jende gtizia etsai ta sektilan arrazoa 

bere althe. Egia harez mtindiak dereikti gerthaldi harrigarririk, Enberadoretan 

ta Erregetan xehekattirik izan diradianetan. Nola, arren, gizon 

bantitzak( 1702) hor errabiatiaren pare esktiin ta esker ausikiz ari dena, 

e'luke haifibeste etsai nola baittike aizo ta hantik zer bizitzia dateke 

harena, bethi auzietan bizi dena errabian da hilen. Bakiak dti pausia 

lagtin( 1703), biak die gizonaren zorthti hona egiten, ta arima xtixena da 

hen egongia, liliz tingtirattirik dagoena, gizon xtixenaren egarria dena. 

226

Berezita XXXI "Igoriaz edo htigtingoaz" 

(1646) Igoriaz edo hugungoaz: gorrotoaz. 

(1647) grifialdi: c. pasi6n. 

(1648) aidurena ta galtakorrena: egonkorrena ta eskakorrena. 

(1649) khozia: kutsua. 

(1650) bilais: pikarrai(Z.) bilusgorri. 

(1651) errazita: hasarre, kolera. 

(1652) athera eztereitekianak: atera ezditekenak. 

(1653) berzealthe: bestalde, bestalthe(Z.). 

(1654) gorrotoaren(G.): htigtingoaren, huguntzearen. 

(1655) txitxak: txitak, txitoak. 

(1656) hegalpetara: hegopetara. 

(1657) azkenaren azaliak hauts liro(umen) lehenarena: azkenaren 

otsak, zaratak, hautsi lezake(omen) lehenarena. 

(1658) handiosak: orain Z. handiusak, handinahiak. 

(1659) ezkunian eskazak desgainturik: ezkenuen eskasak gainditurik. 

(1660) ginhaurrez: geronez. 

(1661) plagak...ez zarratzen: zauriak... ez hitxitzen. (zarratu, orain Z. 

zerratu). 

(1662) gizon ahi1l: gizon erbal. 

(1663) . igormin: behazun, bedamin, (izenkideak dira). 

(1664) hiritariak: tentazioak. 

(1665) buru huna jaten: burmuifia jaten. 

(1666) gaieko-txorri berri gaitz ekarler: gaueko-txori berri txar ekarlei. 

... 

(1667) pausia enbeditzen: atsedena eragozten, enbeditzen, gaztelaniatik 

galdu da, orain Z. ephantxatzen, (enpacho gaztelaniaz). 

(1668) huguna ...athitxatzen: gorrotoa atizatzen. zirikatzen. 

227

(1669) 

(1670) 

(1671) 

(1672) 

(1673) 

(1674) 

(1675) 

(1676) 

(1677) 

(1678) 

(1679) 

(1680) 

(1681) 

(1682) 

(1683) 

(1684) 

( 1684) 

(1685) 

(1686) 

(1687) 

(1688) 

(1689) 

(1690) 

(1691) 

(1692) 

(1693) 

(1694) 

hi/ak liirretik khentzaliak: (herri barreneko gerletan gertatzen 

den bezala eta ez Espaniak 1936.urtean asmatua). 

gaitzkondiak: dificultades. 

Elboin maradikatia edaten ziana: beharbada emazteak hil zuen 

Alboin ospetsua. 

lardaskagarria: harrigarria. 

den:...dadin...; siimantza: ondorio, c. posteridad. 

zereikiin heltii ta harez begira:...zitzaigun iritxi ta harenganik 

gorda.... 

ezkinandiala, eztiikiiguno: ez ginatekeala, izango eztugun 

bitartean.... 

!zartearen gorritea: izar guzien gori izatea... 

ukurtetan: ezker eskubi joaitetan. 

adrakaizkia: arau txarra. 

Jinkoa batarziinaren Erdeia: lainkoa batasunaren. 

Erdeia: zentrua. 

kiirkiirii iingiiratzen giitiana eta haUlS: zirkulu inguratzen gaituena 

eta hautsi. 

izaitia(L.): izatia(Z.). 

diigiin zonbait giniroan bath: dezagun (aipha) topa genetzakean 

batzu... 

auzia da gaiaren: auzi da gauaren. 

auzia da gaiaren: auzia da gauaren(auzia, orain Z. prosesa). 

ozarak: "ozararen" behar luke, zakurraren. 

khoziak: edenak, benenoak. 

dolia: damua. 

auzikarreietarik: auzia ekarri dutenetarik. 

makila khaldi hoin zoletan: makila ukaldi oinpetan. 

urthikitzen harat berriz ezten khoijitera: botatzen harat berriro 

ez dadin zale etortzera. 

mina berekatzen: gaitza ferekatzen. 

nontan: "zertan" bezala egina, non. 

astakiiriirik: aitzakirik. 

araukidate gaisto bat auzi hobena benD hobe...esaera itzulia: fr. 

un mauvais arrangement est meilleur qu'un bon procces. 

228

( 1695) 

(1696) 

(1697) 

(1698) 

(1699) 

( 1700) 

(1701) 

(1702) 

(1703) 

diafakoz bakiaren gozomena iizten: duelakotz bakearen gozomena 

utzi egiten. 

sobera khario paka eztaitekiana: garestiegi paka ezditekena. 

gastiena: gastuena (orain Z. gastii = [res). 

bake bere bizian dii iikhenen: (joskera alderantziz) bere bizian 

bake du izango. 

giziberia bat: gizikeria bat(?) (B), txipikeria, apurkeria bat. 

horaren txanpa: zakurraren zaunka. 

fan egar e '/irokiena: lan eraman ez lezakeana. 

gizon baniitzak(G.): gizon bakoitzak. 

pausia fagiin: atsedena, deskantsua lagun. 

229

BEREZITA XXXII 

Tristeziaz. (sic) 

Xtihtir batek zioan gizona titsia bezala mtindian zela sartzen, lanari 

ere orozbat lotzen, han ziala bizi zeno harri handi bat, arrolagei(l704) 

zereioanak doloriak ta tristizia, eskietan ezarten. Bata hetarik borhondadiari 

khinper aritzia zela, berzia aldiz gaiza maite gtintikienetzaz 

pairatzia; hantik arima dagoela bethi lanez akabairik, hantik ere batzuk 

diradiala abartzen, berziak aldiz zanba hiltzen; heltti zereiona Gilbert 

Montpensier-eko dtikiari bere aitaren thonbaren gaifien hil zenian. 

Arima flakietan da sortzen ta megopiak, ardoillak dian bezala btirduifia 

dti jaten, boztaroa dti ere haren kharastarztinaz( 1705) bihotzetik 

akhasatzen, langora zereio( 1706) gaiza gtizietan jarten desalailak dti 

bethi lagtintzen, biek dereitze odola idortzen izairitze alporra hiltzen( 

1707) ta megopia gtiziak agorttirik bere minen tithtirrian egtinkal 

handitzen. Hantik dajendia bethi himor gaitz tingtirtinetan gaiza gtiziak 

entztiten dtitianak, egiten zereitzen gtiziak zereitzo gaitz. Dremenden 

gaizek die khexatzen( 1708), ihienak elhorriz betherik( 1709) opatzen 

dtitienetarik deusere bere arauiala etzereio honki jiten,( 1710) azkenekoz 

bizia ere zereio eranpesgarri(l711). 

Halako dirade haurzaroan kotoan(l712) eta zetan ohattirik izan 

direnak, nahiz gtizier obedierazi orori dirade bihtirtzen ta laket zereiena 

baizik eztie egin nahi, hantik pairamenik, sektilan ez tikhenik autsurtia( 

1713) eztie ezagtitti ta hantik aitzina bizi izan direlarik ustian deuserez 

falta 'e'lereikiela mtindian nekezia dremendenak arima bere bartaderatik(l714) 

jauzerazten dereie. 

Hantik tiillti batekila bilhakan, itzal txipienak dtitti thormentatzen, 

elhe arhinenek herritatzen( 1715), hotzpera eztena samurtzen( 1716), 

sorraitz arrapostiak egiten( 1717), mingar dirade beren hitzetan, zedaliek( 

1718) dereie btiriala odola igaifieraziten begiak eskanborratzen 

(1719), ahoa gahtinstatzen( 1720). Bena zaharrak dirade htigtingarriago 

231

non etare odolaren hotztarztinak behar be'leikie(1721) himorrak ematti, 

tidtiri zereie jende gtizia hen flakeziaz berme dagoela. Bethi argoitan( 

1722) daude nontik eta nola jende gaztier auzi dien eginen: zonbait 

nahi xtihtir izanik eta berak beren gazteroan izan diradian beno eztirade 

hantik zothtikatzen( 1723) maiiiata zaharrak hor hazteritsuak bezala 

dtitie eskerniatzen(l724). Adiskider borthak zarratzen(l725) haurrak 

etxerik kanpo urthikirik, konzentziaren artekariarekila auharrak(l726) 

dtitie tisu arra xtixentzen( 1727) ta auherki. 

Mtindia, jende bere sortzepenaz plaiiiuz ari diradienetarik, da betherik, 

berzerenaz enbide(l728) ere direnetarik, Jende gtizier, beren 

minak bezala dtitie eskelek eliza borthetan, berenak jiner tajoailer(1729) 

dtitie bederakatzen. Berze aldiz dtitielarik bihotza.ren barnian kokatzen, 

ager eztitian, die begithartia estiran ezarten. Berzek beren marraketzaz, 

herrekek botxietan(l730) bezaiiibeste azalia die egiten. Berziak arima 

herratien pare doatza. Gora behera, petik gaiiiera, esktiin ta esker, 

aitzina ta gibelerat, ihor ere eztautekielarik, jokti ta lagtingoa gtizier 

ihesi doatza. Berziak beretzaz diradialarik debeiatzen(l73 I), berzen 

eretzian dirade damtirratsti, ptintzoi, arrabuhin(1732) ta mtindtiko moldezi(l733) 

gtizien etsai, sorginkeria zonbait bihotzian balie bezala. 

Zonbait ere bizitziaren eginbidiak ahatzerik, jan ezetare edan eztie 

nahi, ehortzuloan balira bezala, hantik gogomen beltzak titsirtidiak( 

1733), desparantza(1734) ta megopiaren mila egipen erran ezkiniriokianak 

dtitie athetzen. Gaiza egiazki nigarratsti da nola grifialdiek 

dien gure bizia thurmentatzen. Bada ere egiazki dolore haiii izigarririk 

non gizonaren in~arraklirotekienak garaith arima, zertitik(sic) jin ezpaleitze 

zokhorria; bena aithortti behar dtigti ere gure konzentzia edo 

barakindiari(l735) traidore giradialarik dtigtila bihotzian haifibeste azi 

gaisto manirtera tizten; arrazoak ta berthtidiak ltittikienak hatsarrian 

atzestti(l736), ordtiz her gogo eman bagtinti. 

Auherki(l737) filosofoak dirade eritarztin haren sendotti nahian 

erauntsi, batek ere eztti khausitti( 1738). Peredikariek ere hartan die 

gtitik obratti, zeren eta nazaro bederakar medika beharra ezpeitzirokie 

jar, ziradiano jende gtiziari mintzo, ja erran dtittigtin ta ez himorren 

arauiala( 1739) Botztaroa da tristeziaren medika segtirrena arima ederrer 

ere Jinkoak dereien dohaiiia: halakoak belzkaroez(l740) dirade 

etsai; Karmelitek Espaiian hitz gtiziak erri batez dtitie lagtintzen, beren 

hondikariak( 1741) dereielakoz manhatti bethi botz behar ziradiala izan. 

Dioe ere Apollon-ek( 1742), bostehtin frairen Btirlizagi zenak botztaroan 

ztitiala bethi etxekitzen( 1743) ta tristeziala erorten ziradianak laister 

laur hitzez ztitiala hantik khentzen. 

232

Zahartzera iizten denian eritarziin halakoa zorabiala(1744) da laister 

igaraiten; batek uste Lurrezko tiipiiifia zela inhurek(l745) honki behar 

etziala, berziak uste oillar zela bethi khantoz ari zena, berziak gaiza 

giiziak arrimatzen ziitiana zeria(1746) eror e'lakion liirriala; berzia eskia 

bethi tink ziana miindia hantik ezkapa e'lakion; gure denboran ere 

ikhusi diigiiuste ziana bere siidiirra zamari bat zela( 1747), zaldiina bethi 

hantik eraitserazi nahi ziana; Printze bat ere lebraost(l748) zela ustez, 

txakiirrez bera, laister hen ihesi khanberan(l749) zabilana, hek giiziak 

tristeziaren ta damorriaren(l750) obrak dirade(l75 I). 

Zer da, arren, hen medika, errekeitia etxen, kanpoan aldiz lana, ezi 

auherkerian(1752) diitii zaifiak, megopiaren ta khorpitzaren obra 

jarraikietan eztirade sartzen ta bateri ta berziari obra eginen dereitze 

botztaroa emaiten ta osagarria azkartzen(1753). 

233

Berezita XXXII "Tristeziaz" 

(1704) 

(1705) 

(1706) 

(1707) 

(1708) 

(1709) 

(1710) 

(1711) 

( 1712) 

(1714) 

(1715) 

(1716) 

(1717) 

(1718) 

(1719) 

(1720) 

(1721) 

(1722) 

(1723) 

(1724) 

arrolagei: ezagutzeko ta lagun egiteko. 

kharastarziina: garraztasuna. 

langora zereio: orain, langora zaio (Z.) (Iangora, fr. langueur). 

izairitze alporra hiltzen: izateko berotasuna hiltzen.. 

desalailak (Larra.): gogaitzeak, gogo galtzeak, c. desaliento. 

dremenden gaizek die khexatzen: gauza gutienek dute asarretzen. 

ihienak elhorriz betherik: ihia arantzez beterik. 

bere arauiala etzereio honkijiten: orain Z. bere arabera etzaio 

untsa jiten. 

zereio eranspegarri: zaio ezin jasana c. insoportable. 

kotoan: algodoian. 

bartaderatik: guntzetik (Z.) orain (guntze = gome). 

eta orain bartadera, sarrailu txipia da. 

elhe arhinenek herritatzen: hitz ariiienek irritatzen. 

samurtzen(L): minberatzen(Z.). 

sorraitz arrapostiak egiten: txarrago erantzunak egiten. 

zedaliek(Larramendi): kontraesanak. 

eskanborratzen(bearnes): kanporatzen. (escampitra: ihesegin, 

bearn.). 

gahiinstatzen: elderrez betetzen, gaunez betetzen. (orain Z. 

gahiin: gauza batean egiten den aparra da, elder ta bahiits: 

bizidunen ahoan agertzen dena). 

behar be 'leikie: behar bai liekete. 

argoitan: goaitatzen, zelatan, barandan. 

zothiikatzen: berez abiatzen, igitzen. 

eskerniatzen: gaizki erabiltzen, pairazten. 

234

(1725) 

(1726) 

(1727) 

(1728) 

(1729) 

(1730) 

(1731) 

(1732) 

(1733) 

(1734) 

(1735) 

(1736) 

( 1737) 

( 1738) 

( 1739) 

(1740) 

(1741) 

(1742) 

(1743) 

(1744) 

(1745) 

( 1746) 

(1747) 

(1748) 

(1749) 

(1750) 

(1751 ) 

(1752) 

(1753) 

borthak zarratzen: ateak zerratzen. 

kontzentziaren artekariarekila auharrak(sic): konzentziaren 

bitartekoekin okerrak, eztabaida... 

arra xiixentzen: berriro zuzentzen. 

berzerenaz enbide: besterenaz enbidia, gutizia... 

jiner ta joailer: etorle ta joailei. 

herrekek botxietan: errekek arkaitzetan. 

debeiatzen: aspertzen. 

damiirratsii, piintzoi, arrabuhin:c. enfadado, picado, arisco. fr. 

fache, boudeur, grincheux. 

moldezi (Larramendi): molde on, manera on. 

iitsiriidiak: ilusioak. Desparantza: etsipen. 

barakindiari: kontzentziari, baita berjakindiari. 

atzestii: aztatu. 

Auherki: alferretan, alperki. 

khausitii: lortu. 

himorren arauiala: humoren arauera... 

belzkaroez: beltzuriez(Z.), arpegi beltzez. 

hondikariak: fundatzaileak. 

Apollon-ek: Tuanako Apollinarios, neo-Pitagoratar filosofoa 

(l.m.). 

etxekitzen: eradukitzen. 

zorabiala: zorabiora, orain Z. nahaskeriala. 

inhurek: ifiork. 

zeria (Z.zah?): zelia(Z.) zerua. 

zamari: (benetako zuberotar hitza zaldi- rentzat, hemen lehenbizikotz 

erabilia). 

lebraost: erbihtime, erbikume. 

khanberan: logelan. 

damorriaren: "damaniaren" beste lekutan, garbaia? 

obrak: ondorioak. 

auherkerian: alperkerian. 

azkartzen: gogortzen, sendotzen. 

235

------ - --------------------------------- 

BEREZITA XXXIII 

A zkenaren jarraikia 

Eztaitelakoz Itirrian arimalik plazeraz gizona beno khoiagorik( 1754) 

ezetare hetan gozatziiagorik, ezetare betere meskabier menpetiiagorik, 

zer da arren, gizona? Bere sortzepenari legautse( 1755) dereioaner bere 

biziari presontegi dena ta herioaz lardaski diana. Nigarrez argiari soegitia( 

1756), khiiriitxe iikheitia, ahoa marraker ta gosiari zabal heltzen 

dena. Megopia hiitsik, khorpitza hauskorri( 1757) diitiana, hantik naieraegilen 

errabia, hanitz urthez abere hau eskelegoaren erdian bere orradearen( 

1758) kadenan, azotiaren lotsan bizi dena, bethi bere borhondadiaren 

gaizak khinper diana( 1759) hantik gazterik langile ta tenpestaren 

erauntsietara zorthii gaitzaren seiiiale diradienetara gero izkontziaren 

mithilgoan( 1760) senhar emazte gaistoaren bathzian( 1761) Egiteko txarrak, 

arraukinak( 1762) eskelegoan, haurretan gaitz franko, erran txarrak 

iisii; hantik ere aharrak(\ 763) laidoak, desohoriak, auziak, gogomenaren 

flakeziak, etxaltiaren iitziilibordokak, maite zenaren galtzepena, 

zahartarztinaren mespretxia, hen landan eritarztinak, azkenekoz 

eskelen zokhorriala jiten dira ta aberatsak ere arrapatzen diitiana, dena 

herioa. 

Miindii hontan gal ahal gineroanak( 1764) daude honaren, famaren, 

askazien( 1765) ta osagarriaren galtzepenetan. Zer diigii her biirii emaiteko? 

Sententzia, arrazoa, denbora beharra ta grazia, hetzaz gabe bagirade, 

diida bagerik tristeziak fitez giitiike( 1766) garhaitii. Elhe gtizier 

gor dateke, miithii badirade erran diitiigiinak ta auher( 1767) hen harmak. 

Giizietarik hobenena dago tieso, sinhestia ja galdiirik dagoela, 

galdiiren diigiina hala harez pairatziari( 1768) girateke, ja adelatiirik( 

1769). 

Ama batek bere seme bakhoitza galdiirik zian, sobera amorio, gal 

ahal zionari, iikhenez, ziala min mingarriena ta doloriak medikatzen 

ziradiala bere bihotzian, iikhen zian amorio soberanaz: hitz nobliagorik 

jalk eztaite( 1770) emaztiaren ahotik. 

237

Eskelegoak ztitia(l771) lotsatti?(l772) Sorthti zenandian egtinian 

beno eskeleago etzirateke; ezi, ordian, pikarrai zenandian Odolian 

baztiniana tirrhe, perlak ere beharrietan ta tikharaietan? Ezpaztintitian, 

deusere ezttizti galdti. Aberats zinela ta orai eskele, diozti? Zinandiana 

hatsarrian zirade; datekina ere zti bezala, jin zena, aberatsttirik, oihal 

txar batetan zti bezala eskele joanen dena. Troxattirik arrapatti dereizieia 

zure hona? Zti beno plaifiagarriago dirade arrapazaliak, galdti 

datekenian zure diharia Soberarik tikhen ezpaztinti etztinian jokattiren(l773) 

aski baztinian bertzianetzaz behar etztinian. Urratzen dieia 

zure fama? Ogenik ezpadtizti titz elhiak laisterkara, akhittiren dirade. 

Ogen dtizia, egizti gizon perestiago izan bazinandian bezala, egin ztintikiana, 

ixilttiren dirade. 

Gaizki errailiek eztie mihi bat baizik, ztik aldiz bi eskti hetan dirade 

elhiak, ztitan aldiz obrak; batak dtitti aiziak eramaiten, berziak daude 

etsaiaren ahalkiaren jakile(l774), mespretxiak dtitti elhe txarrak deuserezten. 

Elhiek bide xtixenari sektila ogen eztie egin, ezetare gizon perestiari 

bilho bat galerazi. 

Nigarrez ari zirade dtiztilakoz adiskidia galdti? Etztiztin( 1775) zure 

besoetarik edo zankoetarik bata hiltzen ahal diradianak ta zti hil artekan 

herrestatti( 1776) behar dtittitztina; bena egiazki maite baztinian, hila 

hobeki dago zure bihotzian, eziez zure saihetsian; han dtizti bethi edirenen(l777), 

zena bere aragian, han. zirade hareki mintzattiren(l778) eta 

jarraikiten ztitiano ztik ere dtizti jarraikiren, zure aidtirti dagoan lekhian 

zirade bathtiren ta sektilakoz ber amorioan(1779) biak ziradie biziren, 

ezi hilgei( 1780) ezpazinandien algarreki, egobiar zen( 1781) bata hilladin 

berzia beno lehenago. 

Darius-ek Persiako Erregiak hil zereionian bere emaztia erori zen 

tristezia heriogarriala(1782), atsekirik batere nahi etzian behatti(1783). 

Demokrita filosofoa zien deithti, esparantzan megopia handi horrek 

ziala khanbio zonbait ezarriren; heltti bezain sarri Demokrita nahi 

ukhen zien Darius-i eraman, harek ezetz, ziolarik behar zereitzela nigarrak 

titzi agortzera, gero ikhusiren ziala. 

Egtin zonbaiten landan sarerazi zien Erregeren aitziniala, bere agurra 

egin eta filosofoak zereioan erran, arrabiziren zereiola Erregifia nahi 

bazereioan eman galthattiren zereioana? Dariusek baietz etare ztitian 

aberatstarztin gtiziak, heia, zer nahi zian? Demokritak" hirur jenderen 

izenak dtittit galtho(l784), tikhen eztien dolore ez eta tristeziarik, izen 

hek Erregifia zenaren thonban ezkiribtiz jarririk, da agerttiren nere 

hitzemanaren ekarraia(1785)". 

238

Mementoan gobernadore gtizien postakariak ikhertti ztitian zoko 

gtiziak tajoan bezala ziradianjin. Ordian Demokritak erregeri zereioan 

erran "Helas Jauna! e'nainteke e'nizan harrittirik, zure khoroa izigarri 

ederrak thapatti dereitztin haifi tinko begiak, non haifibeste milion 

jendetan zure menpe lotsagarri handian( 1786) direnetan ezttizian bakhoitz 

bat ere edireiten, zorthti honean bethi bizi dena ta haifi antsiati 

ziradian herioaja palazio hontara ardtira izanik,jin da( 1787) berriz zure 

erregifiaren eramaitera; zuri ere erraitera emazte zela zti gizon ziradian 

bezala;jarraikiz erran zereitzon elhe ezin kontsolagarrienak ta hekila 

zian erregiaren tristezia ematti. 

Franko baztitian ezi sortzepenaren legarrak( 1788) dirade dtittigtin 

min gtiziak ta herioa zorren pakazalia, batztitan lehenago, berzetan 

berantago; bena bizitze azkarrenaren hatsarria da tristezia haren llabtirtzia 

da haren erhokerietarik handiena. Zer ztizen dti egiten dereizktin 

lanetan? Zer zokhorri dereizkti emaiten gure minetan? Eziez sordheizten 

harek dii nahi meskabii heltii behar direnetzaz dezagiin haren khoziaz( 

1789) trenka osagarria. Zerbait okher doalakoz hirot dezagtin 

odola? Hitz txar zonbaiten gatik errabia gitian? Hen ta aiziaren baratzia 

ezpalirade ber gaiza( 1790). Ezttizia nahi deusere ozartti ezetare eranpetti, 

berze mtindti bat zuretzat eragizti, egar ezpazinoke zure aitzinekoak 

egari diitienak,( 1791) ezi mtindia da izan nozpait ta ohi( 1792) orai 

dena ta bethi izanen dena, liirra bere egtinkal -eko iitziilian, Ekhia bere 

beroan, Argizagia( 1793) bere hotzian ere henpian diren gaizak bere 

gorabeheretan, ta gizonak norbere lankheietan. 

239

Berezita XXXIII "Azkenaren jarraikiaz" 

( 1754) 

(1755) 

( 1757) 

( 1758) 

( 1759) 

( 1760) 

(1761 ) 

( 1762) 

( 1763) 

(1764) 

( 1765) 

( 1766) 

(1767) 

( 1768) 

( 1769) 

( 1770) 

(1771) 

( 1772) 

(1773) 

( 1774) 

(1775) 

( 1776) 

( 1777) 

( 1778) 

( 1779) 

khoiagorik: zaleagorik. 

legautse dereioaner: gaizkiegin dutenei. 1756 soegitia: begiratzea. 

khorpitza hauskorri: gorputza sutan. naieraegile..nahitara egile 

concuplCenCIa. 

orradearen: herri xehearen, populiaren(Z.). 

khinper diana: alderantziz duena. 

izkontziaren mithilgoan: ezkontzaren morrointzan. 

batzian: topatzean. 

arraukinak: ohitura onen arauak, c. reglas morales. 

aharrak: eztabaida gogorrak. 

ahal gineroanak: ahal genezakeanak. 

askazien: ahiden. 

jitez giitiike: laister gaituke, laister izanen gaitu. 

auher: alper. 

pairatziari: eramateari, jasaiteari. 

adelatiirik: prestik, preparaturik. 

jalk eztaite: ezin atera diteke, ez diteke atera. 

ziitia: ote zaitu. 

lotsatii: bildurtu. 

jokatiiren: joku eginen. 

ahalkiaren jakile: lotsaren lekuko. 

etziiziin: etzen, ez zen (ziika). 

herrestatii: narrasta ibili. 

edirenen: idoroko, aurkituko. 

mintzatiiren: hitzegingo. 

ber amorioan: amorio berdinean. 

240

( 1780) 

(1781 ) 

(1782) 

(1783) 

(1784) 

( 1785) 

( 1786) 

( 1787) 

(1788) 

( 1789) 

( 1790) 

(1791 ) 

( 1792) 

(1793) 

hilgei: hiltzekotan. 

egobiar zen: ez zuen axolik...? 

heriogarriala: heriogarrira, mortalera. 

atsekirik batere etzian nahi behatii: kontsolamendurik batere 

e'tzuen nahi aditu. 

galtho: galdetzen. 

ekarraia: baldintza. 

menpe lotsagarri handian: menpe bildurgarri, harrigarri, handian. 

jin den: jin dadin. 

sortzepenaren legarrak: jaiotzaren zergak. 

khoziaz: kutsuaz. 

ber gaiza: gauza bera. 

zure aitzinekoek egari diitienak: zure aurrekoek pairatu dituztenak 

(ozartii ezetare eranpetii, pazentziatu ezetare ereman). 

nozpait ta ohi: noizbait ta ohitua. Idazlearen eskuz. 

Ekhia ...eguzkia ... argizagia ... illargia. 

241

BEREZITA XXXIV 

Esperantzaz 

Esperantzaren izairia dago zcrbaitcn Ugiiriikian( 1794) ta neke eztaitekenian. 

Ezi den gaiza eder. maithagarri ta gaion helgei ezpada. medio 

zonbaitez haren opatzia da erhokeria. Nahiak, aldiz, medio beharrak 

dtitianian arrazantzti da esperantza ta dtittike ztihtirtarztina. indarra ta 

bokantza hek gtitielakoz da bihoztoitzen. 

Mtindian ezta jenderik esparantzak zothtikatzen ezttitianik, khortian. 

palazioan, merkhatian, alhorretan, itxaso ta ltir gtizien dtitti tifihtirrien 

pare ibileraziten bakhoizki gizon gaztiak gaiza igaranetzaz( 1795) 

deusere eztakienak ta jingeietan( 1796) fidantza hanitzez betherik daudianak. 

Hargatik ere enganatzen diano jendia dereio begitharte eder bat 

egiten ta net zereioana gizon gaztiari laket; bena gogo emazti bere 

irudinian( 1797) diala eskti batian ankora xtihtirrentzat, berzian aldiz 

mirailla( 1798) bata da ztihaifiari loth( 1799), erhoak aldiz berziaren ilusioner 

doatza jarraikiz ta hetzaz esparantza da galgarri gertzen; Boztarioak 

ere dti lagtintzen ta lanetan tirgaizten bena esker behar zenian. 

esktiifi dabiltzanak dtitti mendi thiniala eramaiten ta hantik lezila urthukiten( 

1800). 

Zentzti gaberik dirade, egiazki, esperantza mespretxatzian gogomenetan 

bethi izanen diradiala. igerikan uste dienek. Gizonaren ekaraiak( 

180 I) nahi dti. dtitian bizian bere gorabeherak ta garrotzetan(l802) 

diradianak; denbora dtigtina da haifi lla btir non heda 

ezpakenezajingeiari(l803). ezpeikiniro sinhets bizi izan giradiala. esparantza 

dtigti hortakoz ogi ereifiian. txitxetan ta haurretan inharrausten 

dtitti plazereki iparrak dtitian bezala zUhaifietan ostoak ta denbora 

igarana, ahatzeraziten, izan ezpaliz bezala. 

Txoriak hegaltatik dU bere indarra erakhusten ta ahal beno gorago 

ezta igaiten. Gizona da ezin beno gorago igaifi nahi dena ta sektilan 

handitti nahiari bere llabtirtarztina zehatti eztiana. Dakigti sortzepen 

243

apalenetik handitarztin handienetara heltti direnak; bena gaiza halakoak 

letartaren(l804) obrak dirade, harek Pupien -i arotz baten semiari 

btirian zereioan ezarri khoroa, bere aitaren tikhudian(l805) obratti 

ziana, Harek(1806) zian Marzian-i, artzaifiari makilaz zeptro bat egin. 

Valentin Khordairia(l807) enberatortti, Justin, maiasttiriari ikhasi 

throno bat beretzat egiten, Damian artzaifia kardinaltti(l808), Gregori 

VII mentiser botikatik(1809) aita santiaren kaideran jarrerazi, Sixto 

V(l81O) urdezaifigoatik orozbat aita sainttitti. 

Bena adagioak dio" Aifihera bakhoitzak eztiala bere hegaletan 

bedatsia ekharten"(1811); hek dirade gerthaldi bekhanki(1812) zorthiaren 

arrota titztiliak jalkiten diradianak ta senthagaillen herrokan jar 

diraitekianak; berdhtidiaren alogerak( 1813) ta sariak diradianak. Nor 

zen hetarik bakhoitza bere gazteroan grado hartara esparantza heltzeko 

zian? Ta zer banaitia ezta hen ta zonbaiten lekhti haifi apaletik edo 

apalagorik jalkirik, diharti trtiktiz grado bat erosirik, beren oizterkinez(1814) 

jendia akogatzen dtitienak; bena Wmer errespetti ta txoriari 

mespretxti( 1815), jende perestiak dereitzener. 

Botztaroak dti gizona lagtintzen, diano esparantza bagien eretzian 

harek ere dereio lanen pezia( 1816) arhintzen, dereiolarik egi(az)ko mothaildak 

eskentzen(1817) ta ekharginak(l818) besarkaeraziten ta bihoztoitzen; 

bena hetan ezpadti adrarik( 1819) jarri, nozpaieko hegaltariaren 

pare, Ekhiak hegaleko ezkoa htirttirik da sektilakoz eroriren(1820); ezi 

gogomenen zelian ezpadoa gure poteria, auherki dago esparantza jarririk. 

Ahalliroiana, dakianak arrazotsti baizik ezttike nahi. Opa moldatstiari 

dago( 1821) zorthti hona beha, ta desaraudia doa ihesi.( 1822). 

Hartakoz dtigtin gure esparantzari ondeki segtirrik eman, ukhenen 

dian zorthti gaitza, nahiaren soberanaz doltirik tikhen eztezagtin. 

Aspaldikoa da errana, esparantzen erregia hil zela hospitalian ta ozartia 

zela astoen berdhtidia. Alabadere biak ezttitianak mtindian dti bide 

llabtir eginen, ezpadtitti arrimatzen nekez miigala helttiren. 

Sortzepen apala dianak, dian(1823) berdhtidia gora. Nobliak abantailla 

izigarri dii herri giizietan iripediarraren gaifitik( 1824). Nonko den? 

Zer den? Nahi die jakin, batak dii bere izena berziak eztien esparantza 

Wzeegi ezetare llabiiregi, denborak nahi dialakoz zonbait aldiz loth 

zekeitzoan bilhoetara(1825), zonbait aldiz ere iigiirtiki dadin(1826). 

Bada egiazki egiin batzii ama hon, berziak amaiziin diradianak. 

Bizpahirur jende, peskatzalen pare(1827) arraifi hOB bat dienian hatzaman 

hamia(1828) bethi hurian dienak. Zorthii hona ezta bethi buskatzen 

behar dianarentzat bena bai ardiira haren axolik eztianaren. Carlos 

244

V.-ek zioan zela" zorthii hona emazte laisterkera gizon gaztiak baizik 

maite etziala ""Galbararen borthan( 1829), khoroa eskian ltizez iigiiriikirik 

erranerazi zereioan berze batetara bazoala ezpazian nahi sar ladin" 

Hegaltaz dabila zonbaitentzat ta plomiiz diitii zankoak berzerentako. 

Bada adin haren jarraikigei propi( 1830) diradianak; bena halako adina 

igaranki hari laisterka doana da segiiro erho handia ta halako esparantzak 

diike ospitalian herioa. Hanitz dirade hetarik, sobera esparantzaren 

khea jarraikirik, khedarre baizik iikhen eztienik. 

Esparantza eztago gure poterian, bena bai berzeren borhondatian; 

pikarrai(1831) da sortzen, berzek die estaltzen, hartakoz ere miindiiko 

podendatha handienek txipien zokhorria behar die. Osagarria ardiira 

galthatzen diigii gii benD eriago(1832) denari. Gure minak ere, ardiirago, 

diitiigii erraiten berenetzaz esparantzarik eztiener ta gurietzaz dolii 

giitik diener. Otsoari diitiigii ahariak emaiten, jan gintiroanari ahari 

baginande(l833), giizier dii hitzemanen gehiago emailiari hitzemana 

eztiana(k) etxekiren(l834). Skorpioaren pare(l835) khozia dii biiztanian 

otso gizonaren ere pare edaten diano zereio egarria handitzen, 

lehertii datekenian baizik aski eztiike. Haren esparantza da geziirra. 

Eztii zure enganatzeko iigiiriikiren ziradian 10 iratzarririk ere eman 

dereitziin esparantzaz da triifatiiren, egin dereioziin dohaifiaz haren 

gaizki egina date ordaria, azkenekoz ezagiitii diikezii, bena berantegi 

Judas beno sordeitz zela halako gizona hirotii datekenian dtizii aithortiiren, 

bizi zen bezala gorritii bagetarik bere faltstikeriaz hit dela, bizi zen 

bezala. 

245

Berezita XXXIV "Esperantzaz" 

(1794) 

(1795) 

(1796) 

(1797) 

(1798) 

(1799) 

(1800) 

(1801) 

(1802) 

(1803) 

(1804) 

(1805) 

(1806) 

( 1807) 

(1808) 

(1809) 

(1810) 

iigiiriikia: ixarotea, itxoegitea, egurukitzea gaion helgei. fro 

utilite a venir. 

gaiza igaranetzaz: igarotako gauzetaz. 

jingeietan: etortzekotan, gertatzekotan. 

irudinian: idurian (Larramendi c. semejanza). 

berzian aldiz mirailla: bestean berriz ispillua. 

ziihaifiari loth: zuhaitzari lotua. 

lezila urthukiten: lezera botatzen, jaurtikiten. 

ekaraiak: jenioak. (Larramendi c. genio). 

garrotzetan: garaitzetan? 

jingeiari: etortzekoari. 

bena gaiza halakoak letartaren obrak: baina gauza halakoak 

Probidentziaren obrak... 

iikhiidian: inkudean... Pupienus (Marus Clodius, Pupienus, 

"Maximus'') (-238) Balbinusekin batean urtebetez enperadore 

soldadoek hautatua, baina pretoritarrek hila; aita arotza. 

harek: letartak; probidentziak(Larra'!). 

Valentin Khordairia: baliman Caius Aurelius Valerius "Valens", 

Licinius-ekin batean 314. urtean enperadore, arius-sinestearen 

aide. 

Justin: J ustinus lehena, makedoniako baserritarren seme Ekialdeko 

enperadore(450.anjaio, 527.an hit) eta zurgina. Damian: 

Petrus Damianus( 1007-1072), kardinal erreformatzailea etxe 

txiro batekoa, gaztean artzaifi egona. Saindua. 

meniiser botikatik:ebanista dendatik. Gregorius VII Hildebrand 

(1015-1085) Aita Saindu erreformaitzalea Damianen garaikoa. 

Herri xumetik atera Sixto V., besteak bezala moral erreformatzaile 

handia Erreforma garaian( 1520-1590). 

246

(1811) 

( 1812) 

(1813) 

(1814) 

( 1815) 

(1816) 

(1817) 

(1818) 

(1819) 

(1820) 

(1821 ) 

( 1822) 

( 1823) 

(1824) 

(1825) 

(1826) 

(1827) 

( 1828) 

(1829) 

(1830) 

(1831) 

( 1832) 

(1833) 

(1834) 

(1835) 

bedatsia ekharten .. primadera ekartzen (frantses esaera). 

bekhanki: bakanki. 

alogerak: alokairuak. 

oizterkinez: ohitura okerrez. 

mespretxii: destafia...dereitzener: egiten dizkietenei. 

lanen pezia: lanen pisua.... 

egiazko mothaildak e.\kell/.:"el/:egialko gizarte klaseak eskaintzen... 

ekharginak: egitekoak. 

adrarik: arauik, (arau, adra, fr. regIe, c. regIa). 

hegaleko ezkoa hurtiirik sekiilakoz eroriren: hegoetako ezkoa 

urturik sekulakotz eroriko... (lkaros-en ipuifia). 

Ahal liroiana, dakianak, arrazotsii baizik eztiike nahi: ahal 

lezakeana, dakianak arrazointsu baizik eztu eduki nahi... 

Opa, moldatsiiari dago zorthii hona beha•... desira moldatuari 

dago zori ona zai...(l822) desaraudia: c. desarreglo (Larra.). 

dian: dezan. 

iripediarren gaifitik: proletariatuaren gaifietik. 

bilhoetara: illetara. 

iigiiriiki dadin: zain egon dadin. 

peskatzalen pare: (peskatzale ez da Zuberoan erabili, erabiltzen 

orain bereizten ditugu arrantziikariak. noizpeinka arrantzun 

dabiltzanak eta arrantzaleak, ofiziozkoak). 

hamia: amua. 

galbararen borthan: bursoil, karsoil, garbal. 

.iarraikigei propi: jarraitzeko komeni... 

pikarrai: bilusgorri. 

gii beno eriago: gu baino gaixoago. 

.ian gintiroanari ahari baginande: orain Z. .ian gintioanari 

(genezakeari) ahari bagina. 

etxekiren: (hitza) edukiko. 

skorpioaren pare: luhartzaren, erluiaren pare. khozia: pozoina, 

edena. 

247

BEREZITA XXXV 

Lotsa(l836) 

Lotsa da amorio gihaunenaren(1837) dtigtin alhaba, erran nahi beita 

gure khorpitzaren zaitirande( 1838) nahia, ta nekez azald' daitekiana. 

Dti bihotza haifi tinko herxatzen non odola igarain ezinez fIakattirik 

beitago, hantik ere berze bizkaiak ere tenkattirik, beren odoletik die 

laister bihotzaren zokhorriala igorraiten( 1839) ta pairamen(1840) harez 

da begithartia (agerriena dena) xurpaltzen, besoak ta zankhoak ikharatzen, 

diano bihotzak bere indar gtiziaz odola igaranerazi nahiz, da erauzten( 

1841), btiria odol mentsez( 1842) da hazten hotzak bilhoaren zaifiak 

tinkatziareki dtitti xtititzen, begiak thtirbtisten, iztezaifiak xurdunpatzen, 

botza estirletzen( 1843), elhiak nahasten, izerdi hotzaz bustatzen ta 

gizona deuserezten. 

Grifialda doakabe harek die ardtira ere min handiagorik egiten, 

dereiktinian gogoa, zentzia, ta megopia galeraziten, baloria ta gogomen 

gtiziak nekatzen, zonbait aldiz ere erhotzen ta erhaiten(l844), hantik 

hetara ez erortez ahal lirokiana liro, zer nahi zorthti gaitzetara, ordtiz 

gogomena adelatti badti. Beldtir sorthizkaia-(l845) da arimari batetan 

diana tinko bat emaiten, hari eztaite jendia bihtirt ezteno jin arrazoa( 

1846), haren zokhorriala, bena adelattirik badago erran dtigtin 

bezala, meskabti erranetara ezta eroriren. Adelatze hau gure potherian, 

zeren eta berzer ikhusi dtittigtin zorthti gaitzak, igaran bagtinti ardtira 

gure gogoan, gihauri(l847) hel ahal lizatekiala, espantattirik ezpeikinanteke 

diradianian heltzen. Gure arrazoari gaitha beikiniro nola hantik 

ezkaparazi gtindtikian ta ber kasian ja beikinanteke adelattirik. Ezi 

helgei diren meskabier, inhur bihurt eztaiteke ta hetzaz lotsa tikheitia 

auherrago(1848) Iizateke. 

Hetarik dirade eritarztinak, bizi baginande ztihtirki, bekhant(1849) 

liraitekianak; stiia gure faltaz ardtira eskeletzen gtitiana, dtirtinda begira 

ezkinantekianez(l850) ta harez giradianian lotsa, meskabia igaran 

249

denian. Ezi txilimista agertti ezteno ekhaitzak jo dti ta durtinda da 

odeietan kolpiaren orrhoa(1851) Igandetzaz her btirti eztironak egin 

(1852); ihesia baizik eztti irefien deno(1853). Basa arimalek gizona die 

bere harmekila btirtizagi. 

Zertzaz date arren lotsa? Potheria gizon gaistoaren eskietan denaz, 

adiskide faltsiaz, etsaia benD sordeitz denaz, kobartaz gibeletik, jeloskorraz 

aIde orotarik, bilhakariaz,(1854) arrapatzaletzaz ta ohoifietzaz, hen 

herrokan jar lite(1855) hitzemaile handiak. Hetzaz sakolak htisten 

dtitienak ta hen falta egitez bethatzen geztirtarien kapitaifia, ta zakti 

afronteriaz betherik denaz. 

Gaztetarztinak, ordikeriak, lotsarik eztie, arrazorik eztielakoz, hortakoz 

ere erhoen kastatik dirade. Badirade ere gaiza gtizietzaz ez solamente 

jinetzaz(1856) bena eztirenetzaz beldtir direnetarik. tidtiri dirade 

erho bati, mtindia ustez beire zela hautse lezen beldtirrez zothtikatzen 

etzena, bena segtiro halako jendek arima megopia benD eztiela xtixenago 

beren bizian. 

Aithortti behar dtigti grifialda gtizietarik eztela lotsa beno harrigarriagorik, 

delakoz iruditziaren( 1857) arauiala gure zentzti gtizietara 

hedatzen; ta hala berrogei urthean mina mementoan igaraiten dena, 

dereikti bethi megopiak mahastekatzen ta arra( 1858) mahastekatzen; 

hargatik ere J inkoak dereikti gaiza helgeiak( 185) gordatzen ezi balakitza 

jendiak tristeziaz ta doltiz liraiteke, gure egtin gtiziak lagtinttirik daki, 

dakialakoz, ikhusten dtigtinetzaz dtigtila franko. 

Eskelegoa, ahalkia, eritarztinak ta herioa dirade egiazki gaiza lotsagarriak, 

gizon aberatsari ta perestiari; bena dakianak Beliser-ari zer 

heltti zereioan, nor ezta meskabu gtizietara adelattiko Halako gizona 

Enberadoraren landan, jaun handiena, bere btirtizagiaren bazter gtizietan 

etsaiak garhaittirik, bere bitoria izigarrietzaz rntindia bethe zianian, 

beraren etsaien kalumnietzaz jauskaifi( 1860), begiak zereioen lehertti ta 

kharrikaren kantuan( 1861) jarririk igaraiten zagoan(timen) amoina 

othoizten( 1862):halako gerthaldiaren landa, beha orai( 1863) gerla egile 

txar baten, etxerat jin denaren, deusere egin gaberik, egiten dian plaifiiak. 

Berze bat deusetarikjina, zorthti honak behin konkaitz ekhar(ri)rik, 

dialakoz gero urthiki(l864) ta zen lehen lekhian jarri, haren marraker 

giradia beha egonen? Lotsa izan ezpada sobera igaiten(l865) doltirik 

dtittikia so egiletarik? 

Sobera lotsa edo ordtizegi tikheitia edo arrazo gaberik, dirade orozbat 

damntigarri tirrhtio direnetzaz lotsan izaitia da zorthti doltigarria, 

250

laisterregi jin dadin beldtirraz beikirade ginhaur(l866) bethi eskerniatzen, 

bena goga bageneza Izairian diradian gaizak haurrak bezala beren 

bederatzti hilabetiaren azkentzian diradiala sortzen, khoztita( 1867) 

ezkiniro gure bizitze eskelia mila gogomen auherrez. 

Bada presontegitik stiiaren medioz ezkapi direnetarik, bada ere lezetara 

eroririk borosta mardorik zolan bathtirik( 1868), hantik sendo 

elkhi(1869) diradienetarik. Bada ere zauria dielarik pulmoetan ezpada'khaldiak 

sendotti dtitienik; hala ardtira zorthti honaren azia dago 

gaitzaren pian gorderik. 

Min helgeiaz lotsa denak soegin balezo bere sordeitza ediren liro uste 

zian beno txipiago heltti dela ta handiagorik ikhusi diala. Beldtirra, aren 

zonbait aldiz ezta haifi gaisto eziez uste beittigti, dereiktilakoz emaiten 

meskabiaren tigtirtikitzeko, titsartia, hartakoz ere hen borogia(l870) 

tikhen eztienek die zorthia gaitzago zeren eta gerthaldiak igaranez probetxtirik 

ezpeitie egin. Hantik ere dirade hanitz tirkhategiala botzik 

joaiten direnik, ikhusirik ja lagtin zonbaiter ber bidia egiten, ta hil 

nahiago direlakoz batetan, eziez ltizez herioaren beldtirrian bizi, gerthaldiez 

ere dakie, nola dtitien herioa, halabadere die lotsa arhinago.(l871 

). 

Jakin nahi gtintike, zer helttiren zereiktin gure bizian, da jakinen 

ezttigtina, bena segtiro dena da Jinkoak nahi dian bezaifibeste besarkatti 

gaiza dtitiala eginen, harek diala Ekhia egin 140.etan ltirra beno handiago 

dena, manhatti dereiola zer orenetan(l872) barnen 12 milion 

lekoa egin letzan ta diala izar batztier zothtika e'litian ta eztiradiala 

mendia beno zorthtikatzen(ago). Manhti ere diala egin zonbaiti ibil 

laitian ta oren batetan barnen bide gehiago egiten diela eziez zaldtin 

batek ezpeitiro egin 1726. Urthetan( 1873). Erran liro( 1874), arren, gizoner 

egingei dienak, dena perestti bizi ditian ta lotsarik ezttikiela sektilan. 

251

Berezita XXXV "Lotsa" 

( 1836) 

( 1837) 

( 1838) 

( 1839) 

(1840) 

(1841 ) 

( 1842) 

(1843) 

(1844) 

( 1845) 

(1846) 

(1847) 

(1848) 

(1849) 

( 1850) 

(1851 ) 

( 1852) 

(1853) 

(1854) 

( 1855) 

(1856) 

( 1857) 

( 1858) 

( 1859) 

( 1860) 

lotsa: beldtirra, bildurra, izua. 

gihaunenaren: geronenaren. 

zaitirande: kontserbaketa (Larramendi). 

zokhorriala igorraiten: sokorrirat bidaltzen. 

pairamen: sofrikario. 

erauzten: jauzierazten, saltoeragiten. 

mentsez: eskazez. 

estirletzen (Larramendi): ahultzen. 

erhaiten: hiltzen. 

sorthizkaia: naturala. 

ezteno jin arrazoa: arrazoia etorri ezten bitartean. 

gihauri geroni. 

lotsa ukheitia auherrago: bildur edukitzea alperrago. 

bekhant liraitekianak: bakandu lizatekeanak. 

durunda(z) begira ezkinantekian: trumoiaz gorda ezginatekeanez. 

orrhoa: orain Z. orroa. 

her buru eztironak egin: haiei buru egin eztezakenak... 

irafien deno: iraungo dueno, iraunen duen bitartean. 

bilhakariaz: orain Z. bilhaxkatu. itsuski borrokatu, arauik 

gabe. 

hen herrokan jar lite: haien lerroan jar liteke. 

jinetzaz: etorriez, etorrietaz. 

iruditziaren: irudimenaren... 

arra mahastekatzen: orain Z. arra mastekatzen, berriro mastekatzen. 

Jinkoak dereiku gaiza helgeiak: Jainkoak digu gertatzekoak... 

jauskaifi: gainera jauzi, c. abrumado. 

252

(1861) 

(1862) 

( 1863) 

( 1864) 

( 1865) 

( 1866) 

(1867) 

( 1868) 

(1869) 

(1870) 

(1871 ) 

( 1872) 

(1873) 

(1874) 

kantuan: eskifian. 

amoina othoizten: limosna otoizten. 

beha orai: entzun orain. 

urthiki: botatu. 

sobera igaiten: orain Z. igaitenegi, gehiegi igotzen. 

ginhaur: geron. 

khozilta: pozoindu, edendu. 

borosta mardorik zolan bathiirik: pelusa malgurik ondoan 

topaturik. 

sendo elkhi: sendatuta atera. 

borogia: ezagutza. 

lotsa arhinago: bildurra pisu gutxiagoko. 

manhatii zereiola zer orenetan: agindu ziola zer ordutan... 

I726.urthetan: baliman Egiategik liburua idazten duen urtea.. 

liburu hontan ez baita urtegun hurbilagorik azaltzen. Adibide 

bat ematen denean -gisa hortakoa- urte berea eman ohi 

baita. 

Erran liro: esan lezake.... 

253

BEREZITA XXXVI 

Ausartziaz 

Ezta berdhOderik ausartziak bezaifibeste gizonari ohore egiten 

dereioanik, eragos gOziak( 1875) dOtti garhaitzen, peligro gOziak apartatzen 

(1876), botxien bazterretan ta khaparren(l877) artian arrosak 

dOtO biltzen; haren begien aitziniala sekOlan oldekiak(l878) eztirade 

agertzen. ZorthO honak dO bethi aitzinantzen bilaterea( 1879), indarra ta 

gerthaldiak saihetsian bethi lagOn, bere Orrhatsetan bihotztoitzen 

dOtianak, bihotzian dian alporraz berze bizkaiak(l880) dOtialarik 

azkartzen, lotsak eztereioke dremendena ikhara emaiten. Halako 

gizona ezta aharrazale( 1881) inhur eztialakoz irainden, ezta lotsa irain 

dezen. 

Ausartze, egiazkoa eztoa peligro buskara, bena hartara behar badO 

doa ehOn bizi baltitO bezala laister elhestan, khOto arrapostian(l882) 

pairakor, meskabietan ekanpetsO( 1883). Arima dO tieso, deuserek zothOka 

e'liroana. Zer nahi gaistokeriak eztO lotsatzen, erri mehatxier(l884) 

hamar ezpadak ezteroie Orrhats bat gibelerat eraginen; 

zOhOrki bethi da mintzo thipilki dO gogomena erraiten, bihotztoiki ari 

da orotan, legia dO gidail, ogengabia( 1885) bizitzian, berze argirik eziez 

egiarena ta fama hona baizik begien aitzinian gidail. 

Halako zen Papinian famatia, Caracalla Enberadoriak manhO egin 

zereioanian zOzent leizoan Senataren eretzian, Geta bere anaiaren 

erhaile izan zena( 1886), arrapostO egin zereion nekezago zela legautse 

zOzentzia eziez haren egitia; bazakian khostaren zereiola egiak, bOria, 

Printze barbaroak mutzerazi zereioana. 

Orozbat Aristida-k, Denys Siciliako erregiak galthatti zereionian 

alhabetarik bata erregifiagei: thipilki erran zereioan, nahiago ltikiala 

ilherrian( 1887), eziez tirano baten ohian ikhusi bere alhaba. Ta harek 

bere ahizpekila egia soberana pakatti, berzek Okhen e'letzen, tiranoak 

255

hilerazi ztitian. 

Halako gizonak izairiak dtitti egiten bena haurzarotik ere arima 

zereitze azkartzen. Indietan (timen) da herri bat non arranoak beno 

hanitzez, belatxak handiago beitirade ta mantsotzen diradianak, hetan 

gaifien haurrak konkaitz dtitie ezarten ta arimalak hlegalteraziten, dtitie 

lehen aldian marrakaz daude haurrak, geroztik berak dirade arimaler 

jauzten ta odeietara iganeraziten, hala peligro gtizietara berak dirade 

atrebitzen. 

Khosttima haurretan da izaira bigerrena, hantik dirade gertzen aita 

amek nahi dtitiena. Errumanek ztitien berenak basa arimalen eretzian 

jarten, lehoner ta elefanter htiillenteraziten(1888) hollizietan( 1889), 

gizonekila ziradianian gtidatzen ezpadakariak ere ziradianian algarreki 

jardasten(I890), ikhus lezen ltirra arimalen ta gizonen odolaz estalirik, 

itxasoala ere gazterik ztitian eroaiten herioari akosttima laitian; hartakoz 

ere ordtiz gerletarat. Tarquinius erregiaren semiak bere hamalaurgerren 

urthian erho zian( 1891) etsai bat. Scipio-ek hamazazpigerrenian 

etsaien artetik ideki zian( 1892) bere aita. Probus -( 1893) bizarrajin beno 

lehen, zen tribun harmadetan. Alboifiek(1894) duelian erho zialakoz 

Thorismond Gepiden erregiaren semia, aitak zian mithilan( 1895) 

mahaifietik khentti ta berian jarrerazi. 

Bada uste dienik estudioak bihotza diala mardotzen(l896). Bai hartara 

enjogi lizatekiana gerlako ofizioanjakintti behar ltikianak; bena net 

behardtin da aitoren semiarijakintze zerbaitetara heltti nahi denari, dian 

Alexandre ta Coesar izigarri jakintsti ziradian, etzen Errumako harmadetan 

kapitaifiik halako etziradianik. Lesdiguieres Konetablia, Catinat 

marexala abokatti ziradian(l897). Esttidioak dti gerlako laztarztina 

eztitzen, ezkonde ztihtirrak emaiten( 1898), gerthaldi honik erakhusten, 

mihia zorroizten, elhestan egikoia emaiten ta fama hona arrimatzen. 

Irakhurtti eztianak, nekez daki ohoriaren egiazko eginbidia. Han dti 

ikhusten nolako gerlako ausartzia ta legiak, hanko langaitzak, obra 

ederren lankheia; meskabier nola behar dian bihtirtti., aberatstarztinak 

mespretxatti ta herioareki oroitti.. Jakin ere, herriaren ta erregiaren 

zerbtitztiko hiltzia dela herio ohoretsuena. 

Aristota pagan izanik ere zioan ausartzia zela zeltitik jiten( 1899), 

hantik zion gogomena Izairiaren dohaifia etzela, berdhtide bekhanta 

delakoz. Platon-ek eskolan zer erraiten zazpi gaiza ziradiala mtindian, 

gizona apaltzen ztitienak: 

I. a megopiaren arhintarztinak. 

2. a khorpitzaren meskabiak. 

256

3. a khanbi(ak)or delakoz bere borhondadietan. 

4. a bere obretan haifl aizaldar( 1900) non hil denian abai 

flak benD azkarrago ezpeitirade. 

5. a zorthti hona beiraren pare diala, honki xahti( 190 1) 

ageri denian hausten dena. 

6. a ztihtirtarztina zereiolakoz zahartarztinian ta okher 

zereion tenporaz jiten. 

7. a ta akarraba( 1902) ederrik berant dtitianian egin, 

auherki dtitiala bederakatti jiten zereioanian herioa. 

Paganek berek zien sinhestia zertitik ziela ausartzia, hargatik uste 

zian Alexandrek J inkoaren odoletik zela jalki(l903), Pyrrhus-ek ere 

zian ber erhokeria ta batak ta berziak harmadetan sinheste hori jarriak: 

etzen soldadorik uste etzianik Jinko baten esktipetan ari zela, hantik 

ausartiaren, ikhusi dtittigtin senthagaillak. 

Bena halako elhe zaharrik ezttigti, orai, gure artian; zakian jendiak, 

ordian, bere izaitiaren flakezia ta geztirrez ahalena zien estaltzen 

Dakigti, orai gtik, gizon baizik ezkiradiala, gerlan ta bizitzepen gtizian 

ausarte egiazkoa, konzentziaren xtixengoan dagoela ta hartarik baztertzen 

dena gizon aptirra dela. 

257

Berezita XXXVI "Ausartziaz" 

(1875) 

( 1876) 

(1877) 

(1878) 

(1879) 

(1880) 

(1881 ) 

(1882) 

(1883) 

(1884) 

(1885) 

(1886) 

(1887) 

(1888) 

(1889) 

(1890) 

(1891) 

(1892) 

(1893) 

eragoa: (Larramendi): kronika. 

peligro giiziak apartatzen:(gauzen alderdi txarra baino txarragoa 

agerazteko Zuberoan erdal esaldi horiek erabiltzen ditugu; 

gauzak ez balira hain txar landjer giiziak baztertzeko esan 

genezake; gauza harrigarriak gaztelaniaz emateko ohituraz). 

khaparren: masusa sasien. 

oldekiak: pentsaketak, fro reflexion. 

aitzinantzan bilaterea: aitzinean, aurrean kuriositatea. 

bizkaiak: (Larramendi): gorputz adarrak, lohadarrak. 

aharrazale: eztabaida-gogorzale. 

khiito arrapostian: motz erantzunean. 

meskabietan ekanpetsii. zorigaitzetan ohitua, ekandupetsua. 

erri mehatxier: parre mehatxuei. 

ogengabia: errugabea. 

Papinian: Aemilius Papinianus, Caracalla-k Erromako legelari 

hori 212.ean hilerazi zuen, Papinianek Enperadoreari, Geta 

anaia ta enperadorekidearen eriotza zuzentzea eskatu baitzion. 

i/herrian: hilerrian, kanposantuan. 

hiiillenteraziten: gaur Z. hiiillantarazten. hurbilerazten. 

hollizietan: Erromatar borroka plazetan. 

jardasten: orain Z. borrokatzen. 

erho zian: hil zuen. 

ideki zian: kendu zuen. 

Probus: Marcus Aurelius "Probus"(232-282) Erromako enperadore 

Lehen barbaroen inbasioak moztu egin zituen; Mahastiak 

Galian ta Hispanian landarazi, baina, agintari gogorra 

zelakotz, soldadoek hil zuten. 

258

(1894) 

(1895) 

(1896) 

(1897) 

(1898) 

(1899) 

(1900) 

(1901) 

(1902) 

(1903) 

Alboifi: Lombarduen errege (VI.mendean), Rosamunda bere 

andereak hilerazia. 

mithilen: morroinen. 

diala mardotzen: duela malgutzen... 

Lesdiguieres konetablia(l543-1626J, Frantziako erlijio guduketan 

ibili ondoren, bakearen aide jarria. Catinat marexala 

(mariskala): (1637)-1712) soldadoek "Aita pentsatzaile" izengoitia 

eman zioten, zuhurra zelakotz. (Egiategik aipatzen duen 

gizonik "hurbilena" da, beraz, 1726. urtearen aipamenarekin, 

ageri da liburu hau, beharbada Zuberoera hutsez aspaldian 

idatzia zela, baina geroago Larramendieraz hobetua). 

ezkonde ziihiirrak: aholku zuhurrak... 

zeliitik jiten: zerutik etortzen. 

aizaldar: azaleko. 

beiraren pare diala, honki xahii: basoaren pare duela, ongi 

garbi... 

akarraba: doitzea, egokitzea, c. ajuste. 

jalki: atera. 

259

BEREZITA XXXVII 

A halkiaz(l904) 

GilOnaren grifietarik ezta batere aha1kia bezaifi arralOtstirik, delakoz 

desohoriaren be1dtirra; badaki zer den egingei edo( 1905) ez. Laido 

dena edo eztena eder edo itsusi ta zer den konbeni megopiari ta arralOari. 

Abantailla handia dti bereki dia1akoz sortzepena, dia1a ohoretik 

ta aha1ke egiten dereikien gaizak gaisto diradia1a gilOnen eretzian. 

Ohoria de1akoz Izairiaren dohaifia, gaitzetik da gibe1tzen ta honkia1a 

htiillentzen( 1906) gogomenetan, hitzetan ta obretan zerbait okherrik 

zereikianian( 1907) ezkapi, ohoria beste althera mintza 1aiteke haren 

begien khinper ari baginande zerbaitetan ezi famaren amorioa da haifi 

izigarri non ezpeita arima ederretan baizik sartzen ta han de1arik Jinkotziaren( 

1908) garretik tximista ba1iz beza1a beitti gilOna argitzen. 

Famaz jende gtizia da haifi khoi non etare 1akikinak(l909), e'lirokia1a 

no1a nahi ktipera,(I91O), gaizkia beitti eginen amoregatik harez 

mintza dadin jendia, ustez hilik beza1a bizitzia dagoe1a deuserezgoan; 

hantik fama hona dianak handiago nahiz, beraz aha1ke da, egun oroz 

zerbait ezpadti egin heda litzirokiana( 1911) bazterretarat; orozbat uste 

badti zerbaitek ogen dereio1a( 1912) egin gogoak alOtatzen dereio arima, 

mementoan odo1a igaiten btiria1a ta begithartian gorritzen bihotzeko 

p1agak ere hontzen, tidtiri haradrano dia1a bere odo1a urthikitzen. 

Zorthti hona dti egiazki gilOn perestiak dianian ohoria haifi minbera 

ezi aha1ke bagiak demonioari dohaifi eder bat da aha1kiarena. Behin 

haren naza hautse( 1913) dianian jarraikiz gaistokeria gtizien tihaiztia(l914) 

beza1a doa1ako7. 

Aha1kia, gizonetan benD handiago da emaztetan, hitz dremendenak 

direielakoz berdhtidia aseratzen(l915), hargatik ere hen berdhtidia da 

ohi1ago hen beharrak ere maniago( 1916), die1akoz bihotza erba1ago( 

1917). GilOnetan a1diz ptintti gi1ikorra da. Sortzepena, deusetarik 

zerbaitetarat jin denak odo1 nob1etik sorthti de1a 1tike nahi fama. Aha1- 

261

kez lehert'laiteke uste baltijende giiziak lakikila nontik denjalkitii, dena 

ardiiregi dakiana, behar beno handios izan nahiz, ikherterazidii gorderik 

zagoana; ta nor ziitien aita handiak jakinerazten, aipatiiren etzena 

berak ahatze(1918) ezpaliitii nahi ziabeztii; miindiak daki nola diradian. 

Kargiidant batzii mereximentia egiteko hartan eztela sarthii, daki ere 

sortzepena eztela hartan sartzen ta izarrak edo aiziak benD eztagoela 

gure potherian. 

Bena berdhiidiak dianian gizona goratii sortzepenak e'liro apalerazi: 

Poros, Indietako erregia bizaregile baten seme, Bradila esklabon printzea( 

1919) inkhatzegile batena, Artagoras Sikianako diikia khoziner 

batena, Agathocles Siciliako erregia borthazaifi baten semia. Primisaus, 

laborantzatik printzetiirik begiratzen ziitien bere hatii zaharrak ta ahatz 

e'lezan nor zen ohi, ardiira maneatzen ziitian; Villegesira(l920) Arkoepizkiipiak 

inhurek diidarik etzian organegile baten semia zela, bere 

gaiza giizietan arrota( 1921) zian pintreraziten nontik zen ahatz e'lezan. 

Bada hanitz jende beren izen propia hilerazi nahiz berzerik hartzen 

diitienak apalkeria dena; zereneta izena desohore ezpaita ta izen arrapatia 

beita, halako delakoz ohoifikeria ta berze baten sofiekoa jaunstian, 

uste beitie enganatiiren diela miindia, bena astoa errelikaz kargatia 

bezala dabiltza, faltsii moneda egiten ari dirade. 

Bada ere zonbait, beren bizioetzaz ahalke diradianik, hetarik dirade 

akhinak( 1922), geziirtiak, traidoriak, faltsiak, nastalariak, ohoifiak ta 

ezagiitze gabiak, diradianian halako ezagiitiak; bena sobera lan diikielakoz 

fama hobiago baten lankheian, beren aitiiretan daude ta gorridiira 

apiir batez dirade kito, diitieno barneko zorrak inharrausten. 

Ahalkia galdii dianak eztii deusere osorik hautse dii obra honen 

moldezkia(l923), bide xiixena dena; halako gizonari honki zekeio 

alanbrezki-belharra, nekez gorritzen dena, igel beltzaren begiak, eskii 

arrapazaliak, sagiaren zankhoak. Lagiin diitiike bizio giiziak liikien 

krokodilioa zaldiintzat. 

Haurzarotik da ahalkegabia sortzen(l924), aita amek igaraiten 

dereitzen bizio txipiak dirade hekila handitzen. Platon filosofoak dio 

holako haurrak milatan axeriak ta otsoak benD nekezago diradiala 

mantsotzen(1925) Hantik dirade jalkiten bidiitsiak(l926) miindiiko 

desohoria diradianak ta deitzen diitiigunak ahalke bagiak. 

262

Berezita XXXVII "Ahalkiaz" 

(1904) 

(1905) 

(1906) 

(1907) 

(1908) 

(1909) 

(1910) 

(1911) 

(1912) 

(1913) 

(1914) 

(1915) 

(1916) 

(1917) 

(1918) 

(1919) 

(1920) 

(1921) 

(1922) 

(1923) 

(1924) 

(1925) 

(1926) 

ahalkiaz: lotsaz. 

egingei edo ez: egitekotan ala ez. 

honkiala hilillentzen: ongira urbiltzen, urrantzen. 

zereikianian: zitzaienean. 

Jinkotziaren: Jainkotzearen, c. divinidad. fr. divinite. 

haifi khoi non etare lakikinak: haifi zale non eta ere lakikeanak... 

kilpera: bereganatu. 

heda litzirokiana: (fama) heda lezakeiona. 

ogen dereiola: kalte egin diola... 

naza hautse: presa hautsi... 

gaiztokeria gilzien ilhaiztia: gaistakeria guztien ugoldea, 

urgaitza. 

berdhildia aseratzen: (aseratzen, aspertzen, ase egiten)) ala azeratzen. 

beharrak ere maniago: beharrak ere mantsoago. 

bihotza erbalago (G.): bihotza flaktiago(Z.). 

berak ahatze: berak ahaztu ziabeztu: zirriborratu. 

Bradila esklabon printzea: Bradila Eslaboen printzea. 

Villegesira arkoepizkilpiak: (arkoepizkilpil(Z. zah) erakusten 

digu epizkupu zela itxura zaharra ez apezpiku, ikus Landucci). 

arrota: errota(Z.), gurpila. 

akhinak: ekhinak, balentiusak(Z.) panparoiak, aho handiak. 

era honer moldezkia: era onei moldea. 

ahalkegabia sortzen: lotsagabea sortzen. 

mantsotzen (Z.):hezitzen. 

bidiltsiak: giza itsusiak, giza mamuak. 

263

BEREZITA XXXVIII 

Hontarziinaz.(l927) 

Zertakoz gizona hontarztinaz ezten betherik oarkera da megopia 

gaifitzen diana( 1827); ezi arimal gtizietan batere ezta zorthia haifi txar 

dianik eziez gizonak ta ahazten badti hontarztina tikhen direioan berdhtide 

hoberena zer dateke? Ta zer dateke gizona berze gizonarentzat 

dianian bere bihotza gogortzen? 

Norat nahi titztil bedi, begien aitzinian dtike Hantzia(l928), tirrhats 

gtizietan dti bathtiren( 1929) bere banidadiaren apalgia. So beza gaifierat, 

hantik jiten zereiona airiak daki bizieraziten dianak, dereiola indarrak 

egtinkal muzten. Behera soegiten ba.dti, ltirra dti ikhusiren hazktirria 

dereiona emaiten ta khorpitza hirottiren dereiona, bizitzia dereionak 

herioa dereio emanen. Jatia, edatia, loa ta pausia egtinkal hartzen 

dtitialarik, gtiziak doatza haren desereusterara bere barnera aldiz so 

egiten badti, dela min gtizietara enjogi, arimal gtizietarik behardtin dela 

ta hen zokhorria ezpalti, hotzez hit laitekiala dti ikhusten. 

Alabadere mtindtiko gaitz gtizietarik gizonarenak dirade sordeitzenak, 

harek dti gerla berarijarraikiz egiten itxasoko meskabiak obratzen, 

harek hiriak eta etxeak erratzen(1930) harek aberatstarztinak pikarraitzen, 

printziak eskeletzen, jendiak ahalketzen, harek dti estirak ezarkitti 

arimaren jalkieraziteko, haifibeste borthatarik nola plaga egiten beitereio 

khorpitzari. Azkenekoz zer e'liro gizonak egin gizonaren? ltirrian 

infernia litzirio jar potere bat ezpaliz zelian, haren gaistotzen beno 

azkarrago dena. 

Jinkoak, arren, zeltitik ltirrilat dti hontarztina igorri jendiaren zokhorrigei, 

bata berziari zor dtigtinetan hantik dirade arima ederrak 

honki egile berzeren minari diradianak doltiegile. Jende perestiaren 

zokhorri zaharrean, zurzaren tirgaitz ta behardtiner emaile, eskelen aita 

izaiteko. 

Ber denboran ikhusten dtigti bihotz franko tikhtidia( 1931) bezaifi 

265

gogorrik, berzeren sofrantxer( 1932) bethi begiak idor dtitienik ta mtindtiko 

dolore gtiziei ta marraker gor direnik, hontarztinaren itzala ere 

ezagtitzen eztienik, basagizonen pare Khiristianen etsai sorthtirik, haren 

aragitik jan lirioie, lehen eziez eskia heda belitzeroie. Borreoen kastatik 

jalkirik, odolian, stiian ta meskabti jarrigarrienetan baizik eztirade 

laket. Izariak dereie eman, Rhinozerosaren adarra, hartzaren aztaparra, 

lehonaren ahoa, tigroaren hagtiinak( 1933) zathizka ta jan dezen, gizonek; 

basa arimalien arima die ta hanitzez basago dirade, ehtinetan nahi 

ltikielakoz ikhusi zokhorri faltaz ehtin gizon ber egunian hiltzen. 

Halako bihotzak gizontsti izairian dirade, arima ederrer harrigarri, 

hen hontarztinik tikha e'liroke aita ametarik diradiala sorthti. Lege 

zaharrak zian hil egiten, arimal biziari khent e'lakion( 1934) bizkai bat ta 

hontarztina arimalentzat zian manhatzen. Athenas-eko akadoiak hit 

erazi zian haifibat zialakoz belier(1935) begiak ziskatzen, ta plazergei 

titstitti( 1936) ztitianian hegaltaz igorraiten. Hantik akadoitti zen bihotza 

ztikiela kobart(1937) ta odolgarri, txorien krtidel zena, gizoner zatekiala 

Karthaginesek aizo botzaz( 1938) kondenaerazi zien gizon bat mantsotti 

zialakoz lehon bat zioelarik basa arimalekila akoifita( 1939) zianak, 

gizonaren hontarztina ziala galdtiren. 

Nere tidtiriala hontarztin gtitiago zien akadoiek(l940) eziez lehonaren 

btirtizagiak, ezi bihotza "amoriotsti tikhen ezpalti, arimala etzian 

makhila khaldtiz mantsottiren. Probak daude athezka(l941) gizon 

bihotztoienak diradiala hontarztin gehiago tikhen dienak, Marcellusek( 

1942) zioan Sirakusa gtizia garretan ikhusi zianian, aski nigar nahi 

ltikiala sti garren hiltzeko. Titus-ek ere ikhusi zianian Jerusalem hilez 

betherik, nigarra begian zioan etzela hori beraren obra bena bai zeliarena( 

1943). Gizonak gizonari dian potheria ezta Izairiaren adran(1944) 

direlakoz gizon gtiziak ber khastatik ta hen artian berze bainaterik( 

1945) eztelakoz baizik aberatsaren ta eskeliaren artian dena. Eskti 

latza ezta balakari eztia aldiz da loegile ta azaliak dil stigia iratzartzen. 

Ber banaitia dago manha latzian ta manhti eztian. Batak dti bihotza 

deitzen, berziak aldiz ohiltzen(l946) hontarztinak aldiz estekatzen. 

Bada jende itxasoari pare diradianak; bere izairiaz ezta gazi Ekhiak 

ltirretik htirrtipatzen dtitian baporrak ixurten dereitzonetzaz dereio 

gaifia gazitzen, ta dian kolore berdia emaiten. Orozbat jende latz, kanpotik 

ageri diradianak barnetik dirade ezti ta botz gogorrak ardtira 

bihotz hona salhatzen. 

Nausi hona logale denian, maifiatak dirade beillari hontarztinak ere 

aIde orotarik bere soegiliak dtitti bethi. Bi bihotz dtitti aitak bere aurrhidentzat, 

amarena da maifiatentako( 1947) ta biak adiskidentzat gtizier 

266

ere gradoetan dereitze hontarztina erakhusten; halako zen gure aita 

lehenen bizipena, maifiateki bizi ziradian beren parekila bezala. Nork 

erran liro lehen hamalaur kardinalak, Sylvestre Aita Santiak egin 

ztitiala Errumako hamalaur kharriketan lokattirik prauen errekeitatzeko( 

1948) zaudiala, geroztik dirade, haifi handitti non beitie beren 

artian Aita Santia egiten, hen saldoa delakoz handitti, ta batetan hen 

poteria norat nahi hedatti. 

Hontarztin dianak bihoa hirian ta btirgian, etxez etxe, han dti edirenen 

franko non honki egitiak koka. Jende zaharrak lastoan hatti txarrez 

estalirik. Eriak, zokhorri batere gaberik. Han dtitti ahalkorrak(l949) 

edirenen nekeziaz haifi flakattirik non beren eskelegoaren aipatzeko 

falta beitzereitze hitzak. Thtirkek beren honen detxema die prauer emaiten. 

Bada hetan beren khosttiz bidezalentzat tithtirriak egin dtitienik, 

behardtiner doatza aitzina ta kharidadia die haifi maite non kabaletadrano( 

1950) die hedatzen. Ezta hon hirietan horik hazteritsti, txankti( 

1951) zahar edo mankhattirik( 1952) ta nausi gaberik, borthakal( 

1953) bere bizi doia(l954) tikhen eztienik. O! Khiristian giradiener 

zergerthaldia dereikien emaiten, eztiradienek? Dieno hek haifibeste 

hontarztin probatzen nola gtik gtitik beittigti erakhusten. 

267

Berezita XXXVIII "Hontarztinaz" 

(1927) 

(1928) 

(1929) 

( 1930) 

(1931) 

(1932) 

(1933) 

(1934) 

(1935) 

( 1936) 

(1937) 

(1938) 

(1939) 

( 1940) 

(1941 ) 

(1942) 

(1943) 

(1944) 

hontarziinak: on izateaz. 

Hantzia: c. lisonja, fr. tlatterie. 

bathiiren: topatuko. 

(zati guzian Egiategik dio - Rousseau-ren alderantziz gizona 

izaitez ez dela ona). 

iikhiidiak: tinkhtidea, inkudea. 

berzeren sofrantxer: (Larramenditiar zuzenketa gabe) besteen 

pairamenei, sofrikarioei. 

tigroaren hagiiinak: (gatukentearen bostgarren aipamena) tigrearen 

elderrak... 

arimal biziari khent e 'lakion: animal biziari ken ez lakion. 

belier: belei (belea: Corvus frugilegus, hegazti beltz txipian 

zuhaitzetan bizi da; erroia. Corvus corax, handia mendiko 

harri zuloetan egiten du bere kabia). 

plazergei iitsiitii: atsegin egiteko itsutu... 

kobart: c. cobarde, fro couard; orain Zuberoan eztugu ulertzen 

eta lotsor esaten. 

aizo botzaz: "publiko" aren bozaz. 

akoifita: harremanak (ikus fro acquointance, ing!. acquamtance). 

akadoiek: epailek, c. juez, fro juge. 

athezka: metaka, multsoka. 

Marcellus-ek:Claudius Marcellus,(Marcus) Erromako generala(-268 

kbl, -208). Galitarrak eta kartagotarrak garaiturik 

Sirakusa hartu zuen, baina, han zen Arkimt:des ustegabean hil 

eta Marcellus'ek sekulako ehortzeta ederra egin. 

bena bai zeliaren: baina bai zeruaren . 

ezta Izairiaren adran: ezta Izadiaren . 

268

(1945) 

( 1946) 

(1947) 

( 1948) 

( 1949) 

(1950) 

(1951) 

(1952) 

(1953) 

(1954) 

berze banaiterik; beste diferentziarik. 

ohiltzen: uxatzen. 

maiiiatak: mithilak(Z.), morroinak. 

lokatiirik: c. colocado, fr. place. 

prauen errekeitatzeko (Larramenditiar zuzenketa gabe, praue 

hitz herrikoia da, Egiategik beste lekutan eskele, esaten duena 

adierazteko, baina hitl hori bearnesa, gaskoina da). prauen 

errekeitatzeko: txiroen artatzeko. 

kabaletadrano: etxe aberetaraino. 

txankii: erren. c. cojo, fr. boiteux. 

edo mankhatiirik: ala zauriturik... 

borthakal: atekal... 

bizi doia: bizi nahikoa... 

269

---- -- ~--~-----~~~~~~~~~~~~~-------- 

BEREZITA XXXIX 

Ametsetzaz 

Aspaldian ehortzirik(1955) dago, lehenik ametsak geztirraren aizo 

htiillenenak(1956) ziradiala erran ziana. Alabadere, Makrobek hetan 

sinheste zianak, bost herrokatan dtitti jarri. Lehenaz dio, gaiza( 1957) 

helgeiak( 1958) dtitiela salhatzen( 1959), hau tikha eztaitekeana, J osefen 

kondaira egia bada, (bere ametsetarik ametsegile izen tikhen ziana): egia 

haren probantza dago Karferian( 1960) zagoelarik bere bi lagtinen ametsetan 

bata zatekiala, herio ahalkegarriaren seii'iale( 1961), berzia aldiz 

bere autakina( 1962) ohorezkoa, ztitianian azaldti. Egia bietan gerthti 

zena. Geroztik ere Pharaonen ametsaren azaldia( 1963), Egipta zazpi 

urtheren soiltaztina zianian, erabaki. Danielek ber gaiza(l964) dereikti 

eskentzen, orozbat J usef ama bereginaren( 1965) senharraren ametsetik, 

errege herodaren arakeietik jesusen salbatzeko, egiptara zianian eraman; 

ta berze ametsaz errege haren herioaren landan hirur urtheren 

btirian Palestianara berriz titztili zenian. Jakilegoa(l966) hek daude 

ordeifiu zaharrian ta berrian, berme hoberik eztago mtindian. 

Homerek ere Ltirreko megopia gtizia zianak dereikti Nestorren 

ametsaz erraiten Erregerenetan fidantxa dio behar dtigtila hari, hen 

zorthti honez, edo zorthti gaitzaz mintzo diradianian, erran nahi zian 

Errege Agamemnonenetzaz. 

Temistokla Atenakoarenak lekhti dtike ere heben( 1967). Persiarat 

abiattirik hanko Erregiak zian ezin honkiago agurtti, gobernadoria bat 

ere zereioan Frigian itxasoaren bazterrian eman. Bena Khorteko isterbegiek 

hilerazi behar ziela erabakirik, gizon erhaile zonbait aitzina 

zeroien igorri( 1968). Ja bidetan zen Temistokla, lehen gaian( 1969) 

zagoelarik 10 ohian, amets egin zian Theleslioneko hiritik igaraiten 

bazen, herioak faltarik etzereioala eginen, hartan iratzarri zen bezain 

sarri ta nontik ztikian hiria(z) kanpo berze bide bat, billekintti(l970) 

zenian, jarraikirik bideskak herioari zen ezkapi; bena erhailek jakinik 

igaran zela, laister haren ondoan ziradianjarri. Uhaitz bat( 1971) igarai- 

271

ten zia1arik, haren hatiak( 1972) huria1a erori(ri)k idoreraziteko(1973) 

mainatak hedatti ztitien sargetan, gaia ja zen ta argizagia(1974) garbi 

Temistok1a bere mainateki1a ltirrian jarririk, argiaren aidtirti zegoan 

(1975). Erhai1ek, ustian ohattirik zagoe1a, bere keza1dian( 1976), xtixen 

hartara ziradian abiatti. Bena norbaitek, hen he1tzia ikhusirik(1977) eta 

harmetara! zian oihti egin, jende gtizia 1aister mandtiler hetara, ztitien 

hatzaman gtiziak ta Temistok1ak bereki eraman. Ha1ako gertha1diak 

tisti dirade. 

Dtigtin gurenetarik zonbait bederaka. Luis gaztiak, Frantziako 

Errege zenak, bere emaztia Fe1ipe Augustez erditti zen gaian(l978) 

amets zian egin, besoetan zia1arik haurra, Printze gUzier zia1a eskentzen 

ta egoisten zian odo1etik berak edanik, edaneraziten zereie1a. Hantik, 

igermenak( 1979) odo1-tihaizta(1980) handirik izanen ze1a, egiazki gerthti 

zena; ezi, gerla Printze harek, bere denboran, zian egin handirik. . 

Bi prima handi ziradian, Margaita ta Ana, bata Borgoifiako, berzia 

a1diz Bretainako dukesak; Charles VII, frantziako Erregia zen hetarik 

batareki1a izkontgei(l981) hitzak ere 1ehenari emanik, Printzesa 

Amboise-ko pa1azioan zagoan ezteien adinaren haidUrti; bena akadoitti 

izan zen abantailla handiagoa Britainako(sic) dukesaren Erregifiatzian 

zatekia1a. Khanbiamentti harez Borgoinakoak deusere etzakian. Egtintxe(l982) 

baten goizian bere andre-aureneki1a zabila1arik teristeki(sic) 

paseitin, baratzian hetarik bati galtho zereioan egin, zertakoz zen haifi 

teriste( 1983) bihotzian ageri? Printzesak arrapostti zereioan erran, gai 

gaitz bat zia1a igaran, ta geroztik haren bihotza beltzairaz betherik 

zagoe1a, loan gogattirik Margaita bat eman,... zireil~la baratze batetan 

begiratzera(l984) ta errekeitti hartan zagoe1arik asto bat hara jin ze1a; 

haren akhasatti nahiz izigarri eskarnio( 1985) Ukhan zia1a - azkenekoz 

jan zereio1a 1i1ia; kondaira hori egiten ziano zer zatekian hantik, 

inhur( 1986) etzen dtidan: a1abadere, he1tti zen llabtirzki, Anak zia1a 

Margaita des1anthatti ta frantziako Erregifia ze1a gerthti( 1987). 

Clovis frantziako errege Khiristian 1ehena Ttirenje-ko Erregeren 

emaztiareki izkoittirik( 1988) zian fedastatti( 1989); zia1arik Erregifiak 

erabaki 1ehen gaian a1garreki etziradia1a etzanen. Gai hartan zian Erregek 

amets egin, zointan ikhusi zia1a hirur saldo animal, batian 1ehon ta 

Likorna, berzian hartz ta otso arraptiza1iak(l990) ta hirurgerrenian 

txakhtir athe bat, bata berziari ausikiz ari ziradianak. Ametsez zereioan 

Erregifiak ga1thatti Bazinak zereioan azaltti, hori nahi zela erran beren 

ondokoen kondaira: 1ehenak ziratekia1a balios, bigerrenak jende aptirrak 

ta hirurgerrenak beren aharretzaz deuseresttiren( 1991) ziradia1a. 

Ha1a ere gerthti zena; balizateke gertha1di berzerik, bena berezita honek 

dti franko dtitienetarik amets egiazkoen doia1a. 

272

------------------------- - - 

Berezita XXXIX "Ametsetzaz" 

( 1955) 

(1956) 

(1957) 

( 1958) 

( 1959) 

(1960) 

(1961 ) 

( 1962) 

( 1963) 

(1964) 

( 1965) 

(1966) 

(1967) 

(1968) 

(1969) 

( 1970) 

(1971) 

(1972) 

(1973) 

(1974) 

(1975) 

(1976) 

( 1977) 

( 1978) 

( 1979) 

( 1980) 

ehortzirik: lurperaturik. 

aizo hiiillenenak: auzo hurbilenak, urranenak. 

gaiza: gauza. 

helgeiak: gertatzekoak. 

salhatzen diitiela: salatzen dituztela... 

Karferian: Afrikan. 

ahalkegarriaren seifiale: lotsagarriaren seifiale... 

autakina: hautatzeko zuzena, c. alvedrio, fro libre arbitre. 

azaldia: esplikazioa. 

ber gaiza: gauza bera. 

ama bereginaren: Ama Birjinaren (beregina. etimologia?). 

Jakilegoa: lekukotasuna, c. testimonio, fro temoignage. 

lekhii diike ere heben: leku izango du ere hemen. 

aitzina zereioen igorri: aurrera zioten bidali. 

lehen gaian: lehen gauean. 

billekintii.. (Larramendik, bilakindu, averiguar). bilatu. txerkhatii(Z.). 

Uhaitz bat: mendi ibai bat. 

hatiak: puxkak, fro bagage. 

idorreraziteko: legorrerazteko. 

argizagia: ilargia. 

argiaren haidiirii: argiaren zain, argiaren itxoegiten. 

hezaldia: zehaldia, zurraldi(Z.), zigoraldia. 

hen heltzia: haien irixtea. 

erditii zen gaian: ham izan zuen gauean. 

igermenak: c.adivinaci6n, fro intuition divinatoire. 

odol iihaizta: odol ugolde, odol ibai. 

273

-------------------------- - 

(1981) batarekila izkontgei: batarekin ezkontzekotan. 

(1982) egiintxe: halako egun... 

(1983) galtho zereioan egin..galde zion egin.. galthegin zion.. 

(1984) begiratzera: zaintzera. 

(1985) eskarnio: neke. 

(1986) inhur: ifior. 

(1987) gerthii: prestik(Z.), gerturik. 

(1988) izkoitiirik (Z. zah.): ezkuntiirik(Z.) ezkonclurik. 

(1989) Jedastatii: fedea eman.. 

(1990) arrapiizaliak: harraparia, c. rapaz, fro rapace. 

(1991) aharretzaz deusereztiiren: eztabaida gogorrez desegingo. 

274

BEREZITA XXXX 

Eskerreko haurretzaz edo bastartetzaz 

Zertakoz diradian htime bastartak egiazkoak beno azkarrago da 

galthoa? Arrapostia aldiz izkontze bagetan( 1992) (timen) diradialakoz 

haurrak eginbidiaz ardtira nekez eginak, nekezia hartarik diradiala 

flakU sortzen, dioe. Berziak aldiz gaiza ebatsien pare, bihotzaren ta 

arimaren ta khorpitzaren indar gtizien diradialakoz obrak. Zaintstiago(l993) 

diradiala sortzen. Den gaiza faltsiek edo Egia, berzeren akadoiala 

nago ta berze batek dioan bezala diot, suerte bateretarik ezttidalakoz 

Jinko Jaunari esker, hartan axolgaberik nizala egonen. 

Ber arrazoak bastartek, aize apUr bat haboro dielakoz eziez legaurretzek( 

1994) behar dereiegti intsents aptir bat heben eman, diogUlarik 

kasta hartarik zen Romulus Errumaren ondekidarra, Theodorik Ostrogoten 

Italian errege izan zena, Gunderik Vandalien erregia, Artaxerces 

(sic) Parthen erresuma Persatara ekharri ziana. C10taire bigerrena Fredegondaren 

semia bena ez Chilpericena Gontranek Orleans-eko erregiak, 

zioana. Charles Martel zen ere ber kastatik eta ez errege izanik ere 

erregen btirUzagi izan zena Guillaume Normandiako dtikia Engleterran 

erregetU zena. Dunois -eko dtikia( 1995), Frantziak bere handitarzUna 

zor dereioana. 

Kondairietan gtitik dirade gizon handiagorik batzen diradianak, 

ziradian ere haboroenak erregetsti odoletik jalki, salbti Artaxerces, 

lehenatarik bata. Ezi harez Persako kondairak dio, Panaschus larrtipaintzale(l996) 

eskele batek, zerbait izartzetzaz zakialakoz gaiza jingeietan, 

Samnus ezagtitzen etzian gizon bat bere bortharen eretzian 

ikhusirik igaraiten erran ziala Persiako errege baten aita zatekiala. 

Samnus jin zen hostatti hartzera Panalsca-ren etxera, elhestan ari 

zirelarik erran zereioan, larrti apaintzaliak doW zereioala haurrik etzialakoz. 

Berziak nahi bazian emaztiareki titzi etzatera hitz eman zereion. 

bat eginen zereioala; topatUrik heltu zen hantik seme bat izen Ataxerzes 

275

tikhen ziana. Sortzepenaz zen Errege hau larrtizaliaren seme legen 

arauiala, bena egiazki soldado baten bastart hantik gerletan langile 

handia, zian, arren, harek berzek bezala bere aitaren odoletik zerbait. 

Egia bada refraua "haurrak diradiala beren aitetarik ezpala dena egiirretik 

':'legiak eztereienian hazktirria baizik otorgatti, eztti ogenik diradialakoz 

bastart haboroenak haifi gaisto gertzen nun aitari beitirade desohore 

ta die izenari eskernio(1997), amorio ere gehiago, direlakoz 

halakoak akadoiki ptita htimiak deitzen, izen ahalkegarria dena. Beren 

sortzepen okherraz dakigti eztiradiela berme; bena berdhtidiaz estal 

beze thona, ez errege erran dtigtinen arauiala, bena bai nor bere btirtibidiaren 

doiala( 1998). 

Diot aitoren semiaren bastartak ahatz eztialarik sektilan nor zian 

aita ta zer zor dian haren odolari da bethi ohart. Apalagoak aldiz, aita 

gizon perestia bazian, perestiago izan nahiaz den, egiinez ta gaiez egarrian. 

Hala bata ta berziajendiak dtitti auspattiren(l999) behar bezalakoek 

ere beren herrokan(2.000) jarreraziren eta direlakoz kastaz ohorez 

izigarri khoi hala beren mereximentien doiala franko harttirik die tikhenen. 

(Tx.p.o.) (Libtirti hunen azkenean, Juseff Eguiateguy-ren esktiz, berezita 

hau laburturik datoL Ikus ditekenez kopiazaleak baino 

huts gutiago duo Jende izenak zuzenago emaiten ditu ta batzutan 

euskalduntzen, kopiazaleak frantsesten duena). (ikus 

fotokopia). 

Zertakoz halako haurrak. lea/ak beno bizkorrago ta azkarrago diradian, 

da galthoa? Diradialakoz legiari ebatsirik, da arrazo hobena, 

llabiirena, zeren diradian haboroenak aizetsii ta iirgiiilliitsii da bigerren 

galthoa? Erran eztereitzen nontik diradian gerthii beren sortzepena dii 

hanitzi bardintzen dielakoz, dirade lerdentzen, da arrapostia. Dakie 

Romulus Errumen lehen erregia hen kastatik zela, Theodorik ere Ostrogoten. 

Italian. errege izan zena, orozbat zela Clotaire bigerrena Fredegondaren 

semia, bena ez Chilperic-ena Gunderik Wandalen erregia. 

Artaxerxes parthen erresuma Persareneki jiintatii ziana. Artus ere 

Engleterrako errege, hetarik zela dakie bastartii. 

Gure bazterretan aldiz Theodobert Metzeko erregia ikhara erazi 

ziana !ta/ia giizia. Kar/es Marte/(iimen) her khas/a/ik. Guillaume Normandiako 

diikia. Engleterrako errege zena. Dunois-eko kondia Frantziak 

zor dereioana here handi/arziina. 

Kondaira gatik dirade Artaxerxes beno gizon handiagorik Persako 

kondairak so/dado baten seme zela dio, alabadere har/ara jalki errege 

276

famatietarik bala; bena zonbat bastart miindian aita hanitz iikhenik 

giizien desohore gerthii direnetarik. 

(Tx.p.o.) (Urrengo orrialdean goikaldetik, Filoso.ffo huscalduna eta 

eskuineko bazterrean erditan, aldatzailearen izena, Jo.fTrion ta 

seifiale bat: 5 E.. 

277

Berezita XXXX "Ezkerreko haurretzaz edo bastartetzaz" 

( 1992) 

( 1993) 

( 1994) 

( 1995) 

( 1996) 

( 1997) 

( 1998) 

(199-9) 

(2000) 

izkontze bagetan: ezkuntze gabietan(Z.) ezkontza gabetan. 

Zaintsiiago: biziago. 

legaurretzek: lege haurretzek c. legitimo, fr. legitime. 

Dunois-ek: Jona d'Arcen laguna, inglelesen aurka gudukatu 

zena Jean d'Orleans "Batard d'Orleans'" Dunois-ko kondea(l403-1468). 

larriiapaintzaile: c. zurrador, fr. corroyeur. 

akadoiki piita hiimiak: legez puta kumeak... 

biiriidiaren doiala: helburuaren neurrira. 

auspatiiren: adoratuko. 

herrokan: lerroan, zerrendan. 

278

JUSEF EGIATEGI-REN LANAK 

I. Filosofo kuskaldiinaren Ekheia. Zuberoako euskara "hobetuan" 

argitara gabea, Pariseko Bibliotheque Nationale-an "Departement 

des manuscrits" delakoan dago; katalogoan frantses titulua, n. Q 155 

Le Philosophe basque, azalean La philosophie basque. Liburu honen 

222 orrialde hemen ematen ditugu, baina 233.etik 364.eraino galdu 

egin da. Handigoaz 255/ 185. 

2. Bigerren libria. Ez du beste izenbururik, Pariseko liburutegi ospetsuan 

154.zbk., azalean Sentences et proverbes; katalogoan diote 

Oihenarterenak direla XYIII.mendeko kopian. Obrak Egiategiren 

arauera hiru zati ditu, eta nonbait 450.orrialde. H.255 /185: 

I. Arlande Oihenarten errefrauak. lehen orrialdetik berrogeitahamareraino 

(25. zenbakia duena), frantses ta euskaraz. 

538 atsotitz. 

2. Oharkerak. esangiak eta bidetak (84.orrialde) frantsesez eta 

euskaraz, filosofiaz eta kondairaz 816 aipamenez goiti, alfabetoaren 

arauera eta Arlande Oihenarten ideiak jarraituz. 

3. Miindiren berritziaz(Mosde Etxeberriren gogamenak) hirugarren 

zati izan arren, beste liburu bat izatekotan egina, beti 

alfabetoaren arauera, frantsesez ta euskaraz, 160 bat orrialde 

ditu. 

3. Hirugarren liburua. Aberatstarziin giizien giltz hakhoitza. izenburuarekin, 

Donostiako Aldundegiko liburutegian Julio de Urkixo 

Mintegian dagoena. 

279

BIBLIOGRAFIA 

ALTUNA F., S. J., "Larramendiren hiztegi berria" in Euskera XII, 

Bilbao, 1967, 148-300 orrialdeetan. 

FAGOAGA 1. (ta ETXAIDEJon euskaratzaile) Domiku Garat(Lapurdiko 

Biltzarraren defendatzaile) Gero, Bilbao, 1979. 221 

orrialde. 

LEON Albert, He/ene de Constantinople Ed. H. Champion, Paris 1909. 

521 orrialde. (pastorala ta euskara zaharraz). 

MITXELENA Luis "Eraskin gisa" in Egan 1-3 Donostia, 1963,78-81 

orr. (Egiategiren hirugarren liburuaz). 

PEILLEN Txomin "Juseff Eguiateguy, Larramendiren zuberotar 

jarraikizale bat" in Egan 1-3. Donostia 1963, 75-77 orrialdeetan. 

(Egiategiren lehen liburuaz). 

PEILLEN Txomin "Petiri Agurgarria, Clunykoa, napar-euskaldun 

sineste baten jakile" in F.L.V., n. Q 35, Iruiiea, 1980 (lehen 

liburuko kondaira batez txostena) 8 orrialde. 

PEILLEN Txomin "Eliza doneskaiiiak, pagan ohitura baten ondakina, 

(XVII-XX.mendeetan) in F.L:N. n. Q 36, Iruiiea 1980 (Egiategiren 

bigarren liburutik) 8.orrialde. 

PEILLEN Txomin "Un Historien de langue basque au XVIII erne siecle 

Juseff Eguiateguy" (argitara gabea) 1980,55 orrialde.. 

SAROIHANDY J. Erro/anen trageria Ed. Bslaer de Bayonne, Baiona, 

1927. (pastorala ta zuberoera zaharra) 140 orrialde. 

281

AURKIBIDEA 

(Edirengia) 

orrialdea 

AURKEZPENA..... 1.1 Lehen filosofia liburua 7 

1.2 Mintzaira........................ 7 

1.3 J. Egiategi-ren idazkera 10 

1.4 Liburuaren ezkiribuak II 

1.5 Bigarren liburua 13 

1.6 Hirugarren liburua 13 

1.7 Noizkoa da lehen liburua 17 

1.8 Bigarren liburua noizko? 17 

1.9 Hirugarren liburua noiz? 17 

1.10 Egiategi-ren filosofia 17 

1.11 Egiategiren iturriak, irakurketak, 

aipamenak....................... 

HAMALAURDUNA irakurtzaleri 

21 

24 

oharrak..... 24 

HITZAURIA 25 

Liburuaren Zekidora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 

oharrak............................................... 32 

BEREZITA I. Berthtidiaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 37 

oharrak............................................... 41 

BEREZITA 11. Nekeziaz 45 

oharrak............................................... 47 

BEREZITA Ill. Baloriaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 

oharrak............................................... 52 

BEREZITA IV. Haurren azkontziaz ... .. ... .. .. .. .... .. .... 55 

oharrak............................................... 59 

BEREZITA V. Irritsaz :. 61 

oharrak............... 64 

283

BEREZITA VI. Gerthaldien indartarztinaz (394) . . . . . . . . . . . 67 

oharrak............................................... 70 

BEREZITA VII. Aittiretzaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 

oharrak............................................... 75 

BEREZITA VIII. Esterratziaz 77 

oharrak............................................... 79 

BEREZITA IX. Denbora galdiaz 81 

oharrak............................................... 84 

BEREZITA X. Izterbegiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 

oharrak............................................... 90 

BEREZITA XI. Irritsaz eta zekifianziaz 93 

oharrak............................................... 97 

BEREZITA XII. Aitzinekoaren jarraikia 101 

oharrak............................................... 104 

BEREZITA XIII. Izkontziaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 107 

oharrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . 110 

BEREZITA XIV. Azkenaren jarraikia ,........ 113 

oharrak , . .. . .. .. 116 

BEREZITA XV. Aita amen eginbidiaz 119 

oharrak "........ 124 

BEREZITA XVI. Haurren eginbidiaz aita amen eretzian . .. .. 127 

oharrak ". . .. 131 

BEREZITA XVII. Mendekatziaz .. .. . .. . .. .. .. .. . .. .. .. .. .. 135 

oharrak. . .. . .. .. . . . .. .. .. .. .. .. .. 139 

BEREZITA XVIII. Ongondiaz 143 

oharrak.. .. .. . .. .. . . .. .. .. .. 147 

BEREZITA XIX. Axolgabiaz 149 

oharrak.. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. . . .. .. .. .. 153 

BEREZITA XX. Egokidiaz 157 

oharrak . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 

BEREZITA XXI. Herioaz 165 

oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 

BEREZITA XXII. Arima herratietzaz...................... 171 

oharrak. . . .. .. .. . . .. . .. .. .. . .. .. .... .. ... ..... ..... ... 175 

BEREZITA XXIII. Azkenaren jarraikia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 

oharrak. .. .. .. . . .. .. . .. .. .. .. .. .. .. . 181 

BEREZITA XXIV. Hilen bitzairaz 183 

oharrak............................................... 186 

BEREZITA XXV. Gizonaren biziaz 189 

oharrak.. .. .. .. .. 182 

284

BEREZITA XXVI. Egiaz . . . . .. . . . .. . . . 195 

oharrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 

BEREZITA XXVII. Auherkeriaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 

oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 

BEREZITA XXVIII. Amorioaz 205 

oharrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 

BEREZITA XXIX. Adiskidegoaz 211 

oharrak............................................... 214 

BEREZITA XXX. Gizonen ta emazten arteko 217 

oharrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 

BEREZITA XXXI. Igoriaz edo hiigiingoaz................. 223 

oharrak , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 

BEREZITA XXXII. Tristeziaz.............................. 231 

oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 

BEREZITA XXXIII. Akenaren jarraikia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 

oharrak............................................... 240 

BEREZITA XXXIV. Esperantzaz 243 

oharrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 

BEREZITA XXXV. Lotsa 249 

oharrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 252 

BEREZITA XXXVI. Ausartziaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 

oharrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 

BEREZITA XXXVII. Ahalkiaz 261 

oharrak : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 

BEREZITA XXXVIII. Hontarziinaz 265 

oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 

BEREZITA XXXIX. Ametsetzaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 

oharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273 

BEREZITA XXXX. Eskerreko haurretzaz edo bastartetzaz . . . 275 

oharrak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 

JUSEF EGIATEGI-REN LANAK 279 

BIBLIOGRAFIA 281 

AURKIBIDEA.............................................. 283 

285

LEHEN LIBURIA

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?