Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Doc. d-r DEJAN SULEJMANOV<br />
RE^NIK<br />
NA ODOMA]ENI STRANSKI ZBOROVI I IZRAZI
CIP - Каталогизација во публикација<br />
Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје<br />
811.163.3'373.45(038)<br />
821-84<br />
СУЛЕЈМАНОВ, Дејан<br />
Речник на одомаќени странски зборови и изрази / Дејан Сулејманов.<br />
- Куманово : Флексограф, 2013. - <strong>420</strong> стр. ; 24 см<br />
Избрани мисли на големи луѓе: стр. 391-[408]<br />
Содржи и: И некои мои скромни мисли / Дејан Сулејманов<br />
ISBN 978-608-65427-3-3<br />
а) Македонски јазик - Туѓи зборови - Речници<br />
COBISS.MK-ID 94092554
DEJAN SULEJMANOV<br />
RE^NIK NA ODOMA]ENI<br />
STRANSKI ZBOROVI I IZRAZI
SODR@INA<br />
1. Za zborovite ............................................................................................. 7<br />
2. Kratenki.................................................................................................... 9<br />
3. Re~nik ...................................................................................................... 11<br />
4. Izbrani misli <strong>na</strong> golemi luge .......................................................... 391<br />
5. I nekolku moi skromni misli .......................................................... 409<br />
5
ZA ZBOROVITE<br />
Svesta <strong>na</strong> opredelen ~ovek e samo specifi~<strong>na</strong> to~ka <strong>na</strong> gledi-<br />
{te. To~ka od koja percepira, rasuduva i donesuva odluki vrz osnova <strong>na</strong><br />
svoite alatki i kalapot od koi{to e <strong>na</strong>prave<strong>na</strong>. Koga zboruvame za ~ovek<br />
kako svesno bitie se odnesuva <strong>na</strong> negovite sposobnosti za rezonirawe<br />
(logika) i drugite kvaliteti koi gi imal kako vrodeni (hemija),<br />
no <strong>na</strong> krajot <strong>na</strong> denot <strong>na</strong> ka{ata od dvete, odnosno <strong>na</strong> svesta.<br />
Kaj ~ovek ne treba da ima svesnost vo ovaa smisla <strong>na</strong> zborot,<br />
bidej}i nema ni{to posebno vo konkret<strong>na</strong>ta to~ka <strong>na</strong> gledi{te {to ja<br />
pravi special or Important, in any particular way but the fact deka se raboti za<br />
to~<strong>na</strong> poedine~<strong>na</strong> to~ka (svest). Tuka sakam da <strong>na</strong>pravam mala digresija<br />
vo vrska so ubavoto. To~no e deka ~ovek mo`e da smeta deka opredele<strong>na</strong><br />
to~ka e ubava, no toa e isto taka subjektivno gledi{te, a nekoi lu|e<br />
odbiraat celiot svoj `ivot da go pomi<strong>na</strong>t vo <strong>na</strong>o|awe i u`ivawe vo<br />
ubavoto, odnosno vo o<strong>na</strong> koe odgovara <strong>na</strong> nivnite pogledi, vo <strong>na</strong>soka <strong>na</strong><br />
nivno <strong>na</strong>dopolnuvawe.<br />
Zatoa koga upotrebuvame zborovi treba da bideme vnimatelni<br />
da ne im davame emotiv<strong>na</strong> konotacija pa taka zborovite mo`eme da gi<br />
podelime <strong>na</strong> zborovi so i bez emotiv<strong>na</strong> konotacija.<br />
Lo{o - so<br />
Prirodno - fakt (neutralno) - bez emotiv<strong>na</strong> konotacija.<br />
Dobro, ok - bez politi~ka konotacija.<br />
Odli~no - so politi~ka konotacija.<br />
Za vkusovi:<br />
Dobro - bez sudewe<br />
Lo{o - so sudewe<br />
Odli~no - so sudewe<br />
Se zabele`uva deka nema zbor za dobro, odnosno za neutralno<br />
(prirodno), bidej}i op{testvoto <strong>na</strong>laga da dademe mislewe.<br />
- Platonizam i idealniot zajak.<br />
Ne e va`no <strong>na</strong>{to mislewe, o<strong>na</strong> {to e va`no se faktite.<br />
Na{eto mislewe e va`no samo ako <strong>na</strong> drug mu e va`no, i toa e<br />
va`no samo za onoj komu mu e va`no, za site drugi e neva`no, i ne treba<br />
da smetame deka e va`no.<br />
Avtorot, 2007<br />
7
KRATENKI<br />
{tamp.<br />
{tamparski<br />
~it.<br />
~itaj<br />
alb.<br />
albanski<br />
argo.<br />
`argon<br />
amer.<br />
amerikanski<br />
an.<br />
angliski<br />
a<strong>na</strong>t.<br />
a<strong>na</strong>tomija<br />
ant.<br />
antropologija<br />
ar.<br />
arapski<br />
arh.<br />
arhai~no<br />
arhe.<br />
arheologija<br />
arhit.<br />
arhitektura<br />
astr.<br />
astrolo{ki<br />
astr.<br />
astronomija<br />
bank.<br />
bankarstvo<br />
biol.<br />
biologija<br />
bot.<br />
botanika<br />
buk.<br />
bukvalno<br />
dipl.<br />
diplomatski<br />
dr.<br />
drugo<br />
ekon.<br />
ekonomija<br />
est.<br />
estetika<br />
et.<br />
etika<br />
etim.<br />
etimolo{ki<br />
etn.<br />
etnografija<br />
euf.<br />
eufemizam<br />
evr.<br />
evrejski<br />
farm.<br />
farmakologija<br />
fil.<br />
filozofija<br />
fiz.<br />
fizika<br />
fizi.<br />
fiziologija<br />
franc.<br />
francuski<br />
geod.<br />
geodezija<br />
geog.<br />
geografija<br />
geol.<br />
geologija<br />
geom.<br />
geometrija<br />
germ<br />
germanski<br />
gr~.<br />
gr~ki<br />
gram.<br />
gramatika<br />
hebr.<br />
hebrejski<br />
hem.<br />
hemija<br />
hol.<br />
holandski<br />
ind.<br />
indiski<br />
ist.<br />
istorija<br />
it.<br />
italijansli<br />
jap.<br />
japonski<br />
kelt.<br />
keltski<br />
kin.<br />
kineski<br />
krat.<br />
kratenka<br />
lat.<br />
latinski<br />
log.<br />
logika<br />
mat.<br />
matematika<br />
med.<br />
medici<strong>na</strong><br />
meteo<br />
meteorologija<br />
metod.<br />
metodologija<br />
mit.<br />
mitologija<br />
muz.<br />
muzika<br />
nov.<br />
novi<strong>na</strong>rstvo<br />
numiz.<br />
nuzmizmatika<br />
okul.<br />
okultizam<br />
pers.<br />
persiski<br />
pog.<br />
pogrdno<br />
pol.<br />
politika<br />
prav.<br />
pravni~ki<br />
prenos.<br />
prenos<strong>na</strong><br />
smisla<br />
prim.<br />
<strong>na</strong> primer<br />
psih.<br />
psihologija<br />
port.<br />
portugalski<br />
rel.<br />
religija<br />
rus.<br />
ruski<br />
sanskr.<br />
sanskript<br />
soc.<br />
sociologija<br />
spor.<br />
sporedi<br />
sport.<br />
sport.<br />
sprot.<br />
sprotivno<br />
trg.<br />
trgovski<br />
tur.<br />
turski<br />
ung.<br />
ungarski<br />
v. vidi<br />
voj.<br />
vojni~ki<br />
zool.<br />
zoologija<br />
trg.<br />
trgovija<br />
9
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
RE^NIK<br />
A<br />
a ba franc. dolu! uaa!<br />
a capella it. peewe bez sledewe od instrumenti.<br />
a conto it. <strong>na</strong> smetka.<br />
a dato, de dato lat. od denes, od ovoj datum.<br />
a discretion fran. po volja, spored sopstveno <strong>na</strong>o|awe, <strong>na</strong> milost i nemilost.<br />
a fructibus arborem aestuma lat. drvoto se ceni spored plodovite.<br />
a iustitia (quasi a quodem fonte) omne iura emanent (Ulpianus) lat. od<br />
pravednosta (kako od nekoj izor) proizleguvaat site prava).<br />
a kapela (it. a cappella) horsko peewe bez instrumental<strong>na</strong> pridru`ba.<br />
a la franc. <strong>na</strong> <strong>na</strong>~in. prim. a la turka - <strong>na</strong> turski <strong>na</strong>~in.<br />
a la kart fran. sloboden izbor <strong>na</strong> jadewa.<br />
a limine lat. ved<strong>na</strong>{, bez dvoumewe, re{itelno, odlu~no (da se stori<br />
ne{to).<br />
a novo, de novo lat. povtorno.<br />
a posteriori lat. vrz baza <strong>na</strong> iskustvo, sprot. a priori.<br />
a prima vista it. "<strong>na</strong> prv pogled." 1. muz. peewe ili svirewe bez prethod<strong>na</strong><br />
podgotovka i poz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> kompozicijata, 2. trg. da se plati ved<strong>na</strong>{<br />
po viduvawe <strong>na</strong> smetkata.<br />
a priori lat. 1. fil. od<strong>na</strong>pred, ne{to {to ne se temeli vrz iskustvo,<br />
nezavisno od iskustvoto, 2. od<strong>na</strong>pred (soglasuvawe, potvrduvawe, negirawe),<br />
sprot. a posteriori.<br />
a propo franc. vo pogled <strong>na</strong> toa, samo {to mi pad<strong>na</strong> <strong>na</strong> um, {to se<br />
odnesuva do..., toa {to sakav da go ka`am.<br />
a verbis ad verbera lat. (preo|awe) "od zborovi <strong>na</strong> }otek."<br />
a vista it. po viduvawe, ~ekovi i menici koi se <strong>na</strong>plativi po viduvawe.<br />
a. Chr. n. lat. - "ante Christum <strong>na</strong>tum" - pred Hristosovoto ra|awe.<br />
a`daja pers. zmej.<br />
a`uren franc. to~en, <strong>na</strong> vreme, koj blagovremeno izvr{uva nekoja dejnost.<br />
a`uriranje franc. vnesuvawe <strong>na</strong> site potrebni podatoci vo odrede<strong>na</strong><br />
presmetka.<br />
a`urnost franc. to~nost, urednost.<br />
a{ik 1. ar. qubovnik, 2. astragal.<br />
a{ikuvanje ar. razmenuvawe qubovni pogledi, qubakawe.<br />
11
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ab abruprto lat. bez podgotovka.<br />
ab alio expectes, allteri quod feceris (Publius Syrus) lat. o~ekuvaj go od<br />
drug o<strong>na</strong> {to ti <strong>na</strong> drug bi mu go storil.<br />
ab antiquo lat. od staro vreme.<br />
ab assuetis non fit passio lat. ~ovekot ne se vozbuduva od toa {to se<br />
slu~uva ~esto.<br />
ab equis, ad asinos lat. (pa|awe) "od kow <strong>na</strong> magare."<br />
ab eterno lat. od sekoga{, od vek i vekova.<br />
ab hink lat. od toga{, od toa vreme.<br />
ab hodierno lat. od denes, od dene{en den pa vo idni<strong>na</strong>.<br />
ab imo pactore lat. od dnoto gradi.<br />
ab incuavilis lat. od ranoto detstvo.<br />
ab initio lat. od po~etokot.<br />
ab irato lat. (storeno) vo gnev, vo luti<strong>na</strong>.<br />
ab lat. od, prefiks vo slo`enki koj <strong>na</strong> zborovite im dava negativno<br />
z<strong>na</strong>~ewe. prim. abdikacija - odrekuvawe.<br />
ab orde ad aurem (lat. od usta vo uvo) strogo doverlivo.<br />
ab origine lat. izvorno, od po~etok.<br />
ab ovo lat. "od jajce" 1. od po~etokot, od iskonsko vreme, 2. iscrpno.<br />
aba`ur (fran. abat-jour) za{titnik, prekrivka <strong>na</strong> no}<strong>na</strong> lamba.<br />
abad pers. grad. prim. Islamabad.<br />
abakus gr~. 1. smetalka kaj starite Egipjani, Grci i Rimjani, 2. arhit.<br />
~etvrtasta plo~a koja go pokriva vrvot <strong>na</strong> stolbovite kaj gr~kite<br />
gradbi od dorski stil.<br />
aba<strong>na</strong>cija lat. prav. kaz<strong>na</strong> progonstvo od zemata <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> godi<strong>na</strong> vo stariot<br />
Rim.<br />
abandon franc. prav. 1. otstapuvawe, <strong>na</strong>pu{tawe, otka`uvawe, <strong>na</strong> osiguritelnoto<br />
dru{tvo <strong>na</strong> stokata o{tete<strong>na</strong> pri prevoz, so toa {to osiguritelnoto<br />
dru{tvo mu ja ispla}a <strong>na</strong> osigurenikot sumata <strong>na</strong> koja stokata<br />
bila osigura<strong>na</strong>, 2. otka`uvawe (od nekoe pravo).<br />
abaton gr~. del vo crkva ili hram vo koj ne smeat da pristapat obi~ni<br />
vernici i nevernici. spored. aditon.<br />
abazija gr~. nervno rastrojstvo pri koe e popre~e<strong>na</strong> mo`nosta <strong>na</strong> dvi-<br />
`ewe (odewe).<br />
abderi~anec prenos. glup ~ovek, od Abdera grad vo stara Grcija ~ii `iteli<br />
bile smetani za osobeno ograni~eni, glupi lu|e.<br />
abderitizam ograni~enost, glupost.<br />
abdes pers. ritualno miewe pred molitva kaj muslimanite.<br />
abdiciranje lat. 1. otka`uvawe od nekoe zvawe, polo`ba ili po~est,<br />
osobeno od prestol, 2. otka`uvawe od nekoe pravo ili uveruvawe.<br />
abdomen lat. stomak.<br />
abdukacija lat. odveduvawe, odvlekuvawe, otstranuvawe.<br />
aberacija lat. 1. biol. otstapuvawe od teles<strong>na</strong>ta gradba, bojata ili golemi<strong>na</strong>ta<br />
<strong>na</strong> nekoi `ivotinski rodovi (otstapuvawe od tipi~niot<br />
12
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
oblik), 2. privid<strong>na</strong> prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> polo`bata <strong>na</strong> nekoe nebesno telo poradi<br />
dvi`eweto <strong>na</strong> Zemjata, 3. prav. zabluda, odstapuvawe od visti<strong>na</strong>ta,<br />
aberatio elenchi lat. gre{ki <strong>na</strong> otstapuvawe.<br />
aberatio ictus lat. prav. proma{en udar, krivi~nopraven poim koga<br />
storitelot <strong>na</strong>mesto umislenoto delo, poradi vlijanieto <strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{-<br />
ni okolnosti stori nekoe drugo delo (prim. A puka vo B, no kur{umot<br />
se odbiva od nekoj predmet i go pogoduva liceto V).<br />
abi in malem rem lat. odi po |avolite.<br />
abioenergija gr~. nedostig <strong>na</strong> ishra<strong>na</strong>.<br />
abiogeneza gr~. sfa}awe deka `ivotot <strong>na</strong>sta<strong>na</strong>l od ne`ivo bitie.<br />
abioza gr~. nesposobnost za `ivot.<br />
abisal gr~. bezd<strong>na</strong>, <strong>na</strong>jgolema morska dlabo~i<strong>na</strong> (okolu 1200 m.).<br />
abisalno gr~. ne{to {to mu pripa|a <strong>na</strong> dlabo~inite <strong>na</strong> moreto.<br />
abiturijent lat. sredno{kolec koj polo`il matura.<br />
abjudikacija lat. sudsko osporuvawe, odrekuvawe, ne priz<strong>na</strong>vawe, nedosuduvawe.<br />
abjuracija lat. negirawe, odre~uvawe pod zakletva.<br />
ablacija lat. odnesuvawe, otstranuvawe, odzemawe, soblekuvawe, odvojuvawe.<br />
2. med. otse~uvawe <strong>na</strong> zabolen del od teloto.<br />
ablaktacija lat. odvojuvawe <strong>na</strong> dete od doewe.<br />
ablata (lat. ablatus) odzemeni ili ukradeni stvari.<br />
ablefarija gr~. nemawe <strong>na</strong> o~ni kapaci.<br />
ablegacija (lat. ablegatio) progonstvo <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> godi<strong>na</strong>.<br />
ablepsia lat. zaspepenost, duhovno slepilo, nepromislenost.<br />
ablutomania lat. bolen <strong>na</strong>gon za postojano perewe i kapewe.<br />
abnegacija lat. negirawe, odre~uvawe, odbivawe.<br />
abnormalnost lat. nepravilnost, neprirodnost, neispravnost, iskol~enost,<br />
neobi~nost, <strong>na</strong>stranost, nezdravost, nenormalnost.<br />
abolicija lat. 1. poni{tuvawe, ukinuvawe (prim. <strong>na</strong> zakon koj predviduva<br />
smrt<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>). 2. akt <strong>na</strong> milost <strong>na</strong> <strong>na</strong>jvisokite organi <strong>na</strong> dr`av<strong>na</strong>ta<br />
vlast so koj pred pravosilnosta <strong>na</strong> presudata se dava osloboduvawe od<br />
krivi~no gonewe za nekoi storiteli ili za nekoi vidovi krivi~ni<br />
dela.<br />
abolicionizam lat. 1. op{testveno politi~ko dvi`ewe za ukinuvawe<br />
<strong>na</strong> ropstvoto vo SAD. 2. op{testveno dvi`ewe za ukinuvawe <strong>na</strong> koj i da<br />
e zakon.<br />
abomi<strong>na</strong>cija lat. g<strong>na</strong>snost, u`asnost, sramno delo.<br />
abomi<strong>na</strong>len lat. u`asen, odvraten, omrazen, gaden, sramen.<br />
abonda`a franc. 1. sudar <strong>na</strong> dva broda, 2. <strong>na</strong>pad <strong>na</strong> neprijatelski brod.<br />
abonent fran. pretplatnik.<br />
abonos gr~. vid <strong>na</strong> drvo koe raste vo tropskite predeli <strong>na</strong> Azija i<br />
Afrika, poz<strong>na</strong>to po svojata cvrsti<strong>na</strong> i cr<strong>na</strong> boja.<br />
aboridzini lat. starosedelci, domorodci.<br />
aborter lat. toj koj vr{i abortacija vrz `ensko lice.<br />
13
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
abortus, abortacija lat. pometnuvawe, predvremeno prekinuvawe <strong>na</strong><br />
bremenosta, predvremeno pora|awe.<br />
abrakadabra srednovekoven zbor koj slu`el kako formula pri vol{ebni{tva.<br />
abrazia lat. 1. geol. razurnuvawe <strong>na</strong> breg pod dejstvo <strong>na</strong> morski ili<br />
ezerski branovi, 2. med. otstranuvawe <strong>na</strong> zaboleno tkivo so stru`ewe,<br />
3. med. razoruvawe <strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> koskite.<br />
abrazivi lat. materii so golema cvrsti<strong>na</strong> koi slu`at kako sredstva za<br />
brusewe, polirawe, ~istewe <strong>na</strong> tvrdi povr{ini, prim. dijamant.<br />
abregacija lat. isklu~uvawe.<br />
abreviacija lat. kratenka, skratuvawe <strong>na</strong> oddelni zborovi ili <strong>na</strong> kniga.<br />
abreviatura lat. muz. kratenka vo notnoto pi{uvawe.<br />
abrogacija lat. zamenuvawe (ukinuvawe, poni{tuvawe) <strong>na</strong> nekoj zakonski<br />
propis so nov propis koj sodr`i izre~no otpovikuvawe <strong>na</strong> prethodniot<br />
propis. v. derogacija.<br />
abrogiranje lat. ukinuvawe <strong>na</strong> zakon. v. rogiranje, derogiranje, subrogiranje,<br />
obrogiranje.<br />
absens lat. otsuten.<br />
abu ar. prefiks za tatko, dedo, prededo. prim. Abu-Bakr.<br />
abulija gr~. psih. bezvolnost, otsustvo <strong>na</strong> volja.<br />
abundar<strong>na</strong>cija lat. obilnost, bogatstvo, preteranost.<br />
abusus lat. zloupotreba, prekumer<strong>na</strong> upotreba (prim. <strong>na</strong> alkohol, <strong>na</strong><br />
opojni drogi), protivpravnost.<br />
abusus non tollit usum lat. zloupotrebata ne ja ukinuva upotrebata.<br />
abuzivno lat. zasnovano vrz izmama, vrz zloupotreba, potivzakonito,<br />
protivpravno.<br />
accedo nemini lat. ne se soglasuvam so nikogo.<br />
accipere quam facere praestat iniuriam (Cicero) lat. podobro e da se pretrpi<br />
nepravda odo{to da mu se <strong>na</strong>nese <strong>na</strong> drug.<br />
acetilen lat. plin bez boja i miris.<br />
acetum lat. ocet.<br />
acianodlepsija gr~. slepost za si<strong>na</strong> boja.<br />
acid lat. kiseli<strong>na</strong>.<br />
acquit (~it. aki) fran. <strong>na</strong>miren, isplaten (dolg).<br />
acta est fabula lat. igrata e zavr{e<strong>na</strong>, pretstavata e zavr{e<strong>na</strong>, se e gotovo.<br />
acti labores iucundi lat. dovr{enite raboti se slatki.<br />
actum agrere lat. rabotewe ne{to {to ve}e e sraboteno, prenos. tepawe<br />
praz<strong>na</strong> slama.<br />
actus dei nemini facit iniuriam lat. bo`joto delo (vi{ata sila) nikomu<br />
ne mu pravi nepravda).<br />
ad absurdum lat. doka`uvawe koe poa|a od ne{to {to e besmisleno.<br />
ad acta lat. "me|u spisite," da se stavi ad acta - predmetot se smeta<br />
zav{en, da se stavi vo zaborav.<br />
14
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ad augusta per angusta lat. preku tegobi do vozvi{uvawe.<br />
ad bene placitum lat. po `elba, kako vi se dopa|a.<br />
ad calendas graecas (lat. "do gr~kite kalendari" koi nikoga{ ne postoele)<br />
prenos. koga vrbata }e rodi grozje, t.e. nikoga{.<br />
ad captandam benevolentiam lat. da se zdobie ne~ija <strong>na</strong>klonetost.<br />
ad circulandum lat. {to treba da odi od raka <strong>na</strong> raka.<br />
ad corpus lat. "da se kupi," vo celost.<br />
ad decretum lat. po <strong>na</strong>redba, po <strong>na</strong>log.<br />
ad deliberandum lat. <strong>na</strong> razmisluvawe.<br />
ad depositum lat. <strong>na</strong> ~uvawe. v. deponiranje.<br />
ad diem dictum lat. do odreden den.<br />
ad dies vitae lat. do`ivotno.<br />
ad egzemplum (lat. ad exemplum) <strong>na</strong> primer.<br />
ad ekstremum (lat.ad extremum) <strong>na</strong> kraj, kone~no.<br />
ad exemplum lat. <strong>na</strong> primer, kako primer.<br />
ad extrema lat. do krajni granici.<br />
ad gloriam lat. vo slava, za slava.<br />
ad gustum lat. spored vkus, po volja.<br />
ad hoc lat. tokmu zatoa, samo za taa prilika, tokmu za taa cel, samo<br />
za taa cel, samo za toj slu~aj.<br />
ad hominem lat. razbirlivo, ne{to {to mu soodvetstvuva <strong>na</strong> ~ove~koto<br />
sfa}awe.<br />
ad honorem lat. vo ~est, zaradi ~est.<br />
ad infinitum lat. vo beskone~nost, vo beskraj, bez prestanok.<br />
ad interim lat. privremeno, vo me|uvreme.<br />
ad libitum lat. po volja, slobodno, kako koj saka.<br />
ad litteram lat. od zbor do zbor, bukvalno, doslovno.<br />
ad maiorem Dei gloriam lat. "<strong>na</strong> pogolema slava <strong>na</strong> boga" - geslo <strong>na</strong><br />
ezuitite.<br />
ad mandatum lat. po <strong>na</strong>log, po zapoved.<br />
ad manus proprias lat. <strong>na</strong> sopstveni race.<br />
ad mit. 1. podzemen svet, 2. bog <strong>na</strong> podzemniot svet.<br />
ad multos annos lat. za mnogu godini.<br />
ad notam lat. (da se primi ne{to) <strong>na</strong> z<strong>na</strong>ewe, da se zapomni, da se zabele`i.<br />
ad oculos lat. "pred o~i" da se poka`e ne{to jasno, o~igledno da se<br />
izlo`i.<br />
ad paenitendum properat cito qui iudicat lat. koj brzo sudi brzo se kae.<br />
ad perpetuam memoriam lat. za ve~no se}avawe.<br />
ad publicandum lat. zaradi objavuvawe.<br />
ad ratificandum lat. za potvrduvawe.<br />
ad referendum lat. <strong>na</strong> izjasnuvawe, <strong>na</strong> mislewe.<br />
ad rem (lat. da se prejde) <strong>na</strong> predmetot, {to se odnesuva do predmetot<br />
(za koj se zboruva).<br />
ad spektatores lat. obra}awe kon publikata od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> glumecot.<br />
15
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ad ultra lat. do kraj, do karajni granici.<br />
ad usum lat. za upotreba, ad usum internum - za v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> upotreba.<br />
ad valorem lat. spored vrednosta.<br />
ad verbum lat. bukvalno, doslovno.<br />
ad vitam aeter<strong>na</strong>m lat. ve~no, do ve~en `ivot.<br />
ad vocem lat. kaj toj zbor, mi pa|a <strong>na</strong> um.<br />
adad rel. vavilonsko-asirski bog <strong>na</strong> vetrovite i grmotevicite.<br />
adadzo (adagio) it. muz. lesno tempo, mirno, mnogu sporo, lagano, ne-<br />
`no.<br />
adaktilija gr~. vrodeno otsustvo <strong>na</strong> site prsti <strong>na</strong> raka ili noga.<br />
adam (hebr. adamah) prviot ~ovek <strong>na</strong>praven od bog koj `ivel 930 godini.<br />
Imal tri si<strong>na</strong>: Kain, Aveq i Sit.<br />
adamiti rel. hristijanska sekta ~ii pripadnici verskite obredi<br />
zadol`itelno |i vr{at goli.<br />
adaptacija lat. prilagoduvawe, pre<strong>na</strong>menuvawe, preureduvawe.<br />
adekvaten lat. ed<strong>na</strong>kov, ist, soodveten, koj celosno soodvetstvuva <strong>na</strong><br />
ne{to, prikladen.<br />
adenda (lat. addenda) prilog, dodatok.<br />
adenitis med. zapalewe <strong>na</strong> limfnite `lezdi.<br />
adenom lat. tumor <strong>na</strong> nekoe `lezdeno tkivo.<br />
adenotomija gr~. otstranuvawe <strong>na</strong> tretiot krajnik so otse~uvawe.<br />
adentis gr~. zarazno vospalenie <strong>na</strong> `lezdite.<br />
aderacija lat. pretvorawe <strong>na</strong> odrede<strong>na</strong> vrednost vo pari.<br />
adet ar. obi~aj, obi~ajno pravo.<br />
adherenten lat. prilepen, pridodaden, prirasten.<br />
adhezija lat. privle~nost, privlekuvawe 1. fiz. me|usebno privlekuvawe<br />
<strong>na</strong> dve tela koi telesno se dopiraat, 2. med. srasnuvawe, prirasnuvawe,<br />
3. prav. priklu~uvawe, dopolnitelno pristapuvawe (<strong>na</strong> nekoja<br />
dr`ava kon nekoj dogovor).<br />
adiafora gr~. spored stoi~kata filozfija ne{to eti~ki indiferentno,<br />
ni dobro ni lo{o.<br />
adicija lat. sobirawe, dodavawe, umno`uvawe.<br />
adiciranje lat. dosuduvawe, odobruvawe, dodeluvawe.<br />
adijarea gr~. nevr{ewe nu`da.<br />
adikia, a-dikia gr~. nepravednost, nepravda<br />
aditivi hem. supstancii koi vo mali koli~ini se dodavaat vo razni proizvodi<br />
za da se so~uvat ili podobrat nivnite osobini.<br />
aditon gr~. toa {to e nepristapno, <strong>na</strong>jsvetol del od hramot vo koj<br />
mo`e da pristapi samo sve{tenik.<br />
adjudikacija (lat. adiudicatio) prav. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> steknuvawe <strong>na</strong> spostvenost<br />
i drugi stvarni prava vrz osnova <strong>na</strong> sudska presuda.<br />
adjuracija lat. prav. polagawe zakletva, odrekuvawe pod zakletva.<br />
adjutor lat. pomo{nik.<br />
adjuvans lat. pomo{no sredstvo, sporeden lek so poslabo dejstvo.<br />
adlatus lat. pomo{nik, sovetnik.<br />
16
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
administracija lat. uprava.<br />
admiral <strong>na</strong>jvisok oficirski ~in vo voe<strong>na</strong> mor<strong>na</strong>rica.<br />
admisija (lat. admisio) priem, dozvola, dopu{tawe.<br />
admonicija (lat. admonere) opome<strong>na</strong>, sovet, ukor poradi nezavr{eni<br />
dol`nosti.<br />
admonitiven (lat. admonitivus) koj opomenuva, ukoruva, opomenuva~}i.<br />
adnotacija lat. da se zabele`i.<br />
adnotiranje lat. zapi{uvawe, zabele`uvawe, zemawe <strong>na</strong> z<strong>na</strong>ewe.<br />
adolescencija lat. mlade{ki period <strong>na</strong> tranzicija od detinstvo vo<br />
zrelost.<br />
adonis mit. ubav pastir vo kogo se zaqubile bo`icite Afrodita i<br />
Persefo<strong>na</strong>, prenos. ubavo mom~e.<br />
adopcija lat. posvojuvawe.<br />
adopcionizam lat. religiozno u~ewe spored koe Isus Hristos e roden<br />
kako ~ove~ko su{testvo koe po kr{tevaweto od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> Jovan, gospod<br />
go usvoil (adopriral) kako sveti sin.<br />
adoracija (lat. adoratio) obo`uvawe, golemo po~ituvawe.<br />
adradit poluskapocen kamen.<br />
adre<strong>na</strong>lin gr~. materija koja ja la~i <strong>na</strong>dbubre`<strong>na</strong>ta `lezda, hormon <strong>na</strong><br />
<strong>na</strong>dbubre`<strong>na</strong>ta `lezda.<br />
adresa franc. mesto <strong>na</strong> `iveewe ili prestojuvawe.<br />
adresant franc. ispra}a~, lice koe pra}a pismo ili pratka.<br />
adresar franc. kniga so adresi.<br />
adresat franc. prima~, lice koe prima pismo ili pratka.<br />
adrijatik jadransko more.<br />
adrogacija lat. usvojuvawe, posinuvawe <strong>na</strong> polnoletno lice.<br />
adroginija gr~. postoewe <strong>na</strong> `enski polov organ kaj ma`.<br />
adskripor lat. sopotpisnik<br />
adstinkcija (lat. adstrinctio) stegnuvawe, sobirawe, zatvorawe prim. <strong>na</strong><br />
povr{inska povreda (ra<strong>na</strong>).<br />
adstipulacija lat. beuslov<strong>na</strong>, celos<strong>na</strong> soglasnost.<br />
aduktor (lat. adductor) muskul koj privlekuva.<br />
adult (lat. adultus) vozrasen, zrel ~ovek, sekoe vozrasno su{testvo.<br />
adulter lat. prequbnik.<br />
adultera lat. prequbnica.<br />
adulteracija lat. falsifikuvawe, osobeno <strong>na</strong> pari.<br />
adulterija (lat. adulterium) brakolomstvo, prequba, bra~no neverstvo.<br />
adultrerium lat. brakolomstvo.<br />
adulturizam lat. tendencija <strong>na</strong> deca da se prika`uvaat povozrasni<br />
odo{to vistinski se.<br />
adumbracija lat. <strong>na</strong>crt, skica.<br />
adurens lat. sredstvo za palewe ili <strong>na</strong>grizuvawe.<br />
adut franc. <strong>na</strong>jsil<strong>na</strong> boja vo igra so karti.<br />
advent lat. doa|awe, kaj katolicite vreme od ~etiri nedeli pred bo-<br />
`i}.<br />
17
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
adventisti (lat. adventus - doa|awe) religioz<strong>na</strong> grupa koja svoeto u~ewe<br />
celosno go zasnova isklu~ivo vrz svetoto pismo, veruvaweto vo zadgrobniot<br />
`ivot po vtoroto brzo doa|awe <strong>na</strong> Isus i po~ituvawe <strong>na</strong> sabotata<br />
(ottamu se <strong>na</strong>rekuvaat i sabotari).<br />
adverb (lat. adverbium) prilog.<br />
adversa magnos probant lat. nevoljata gi poka`uva golemite umovi.<br />
adverzativen lat. sprotiven.<br />
advokat lat. branitel.<br />
adzamija tur. stranec, mlad i neiskusen, po~etnik.<br />
adzija (tur. hadzija) hodo~esnih, verik koj ja posetil Meka (kaj muslimanite)<br />
ili Erusalim (kaj Evreite).<br />
adzilak ed<strong>na</strong> od pette dol`nosti (stolbovi) <strong>na</strong> islamot - odewe vo<br />
Meka <strong>na</strong> molitva barem ed<strong>na</strong>{ vo `ivotot.<br />
adzio it. vi{ok <strong>na</strong> tekov<strong>na</strong>ta vredost <strong>na</strong>d nomi<strong>na</strong>l<strong>na</strong>ta kaj pari, devizi<br />
i zlato.<br />
aequalis lat. ed<strong>na</strong>kov, ramen.<br />
aequalitas lat. ed<strong>na</strong>kvost, ramnost<br />
aequam memento rebus in ardius servare mentam lat. potseti se vo nevolja<br />
da ja so~uva{ ramnodu{nosta (Horacie).<br />
aequat omnia cinis, imperas <strong>na</strong>scimur, pares morimur (Seneka) lat. pepelta<br />
(smrta gi ized<strong>na</strong>~uva site, se ra|ame need<strong>na</strong>kvi, umirame ed<strong>na</strong>kvi.<br />
aequior est dispositio legis quam hominis lat. praved<strong>na</strong> e odlukata <strong>na</strong> zakonot<br />
odo{to <strong>na</strong> ~ovekot; lu|eto pobrgu }e mu se pokoruvaat <strong>na</strong> odlukata<br />
<strong>na</strong> zakonot, odo{to <strong>na</strong> voljata <strong>na</strong> poedinecot.<br />
aequitas agit in perso<strong>na</strong>m lat. pravednosta e individualizira<strong>na</strong> ({to e<br />
pravednost odreduvaat okolnostite <strong>na</strong> sekoj konkreten slu~aj).<br />
aequitas enim lucet per se (Cicero) lat. pravednosta sveti sama po sebe.<br />
aequitas est correctio legis generaliter, latae qua parte deficit lat. pravednosta<br />
e dopolnuvawe <strong>na</strong> zakonot donesen kako op{to pravilo, me|utoa<br />
necelosen vo nekoi delovi.<br />
aequitas est perfecta quaedam ratio, quae ius scriptum interpretatur et emendat;<br />
nulla scriptura comprehensa, sed solum in vera ratione consistens lat.<br />
pravednosta e nekoj vid zdrav razum koj go tolkuva i korigira pi{anoto<br />
pravo; taa nikade ne e pismeno utvrde<strong>na</strong>, tuku se sostoi od trezveno<br />
rasuduvawe.<br />
aequitas est quasi aequallitas lat. pravednosta e kako ed<strong>na</strong>kvost; pravednosta<br />
e isto {to i ed<strong>na</strong>kvost.<br />
aequitas est, quae de iure multum remittit lat. pravednosta mnogu ja<br />
ubla`uva krutosta <strong>na</strong> zakonot.<br />
aequitas lat. pravi~nost, ~uvstvo <strong>na</strong> pravednost, pravi~nost so koja<br />
sudot ima pravo da se rakovodi koga zakonot direktno go upatuva <strong>na</strong><br />
toa ili pri tolkuvawe <strong>na</strong> zakonot vo otstranuvawe <strong>na</strong> pravni praznini.<br />
aequitas non facit ius, sed iuris auxiliatur lat. pravednosta ne go sozdava<br />
pravoto, tuku go dopolnuva.<br />
18
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
aequitas numquam contravenit legis lat. pravednosta nikoga{ ne mu se<br />
sprotivstavuva <strong>na</strong> zakonot.<br />
aequitas praefertur rigori lat. pravednosta e podobra od strogosta.<br />
aequitas sequitur legem lat. pravednosta go sledi zakonot; pravednosta<br />
mu e podrede<strong>na</strong> <strong>na</strong> zakonot.<br />
aequitor est dispositio legis quam hominist lat. pravednosta e pred sî<br />
odluka <strong>na</strong> zakonot, a ne <strong>na</strong> ~ovekot; lu|eto pobrgu }e mu se pokorat <strong>na</strong><br />
odlukata <strong>na</strong> zakonot, odo{to <strong>na</strong> voljata <strong>na</strong> poedinecot.<br />
aequm et bonum est lex legum lat. pravednosta i ~esnosta se <strong>na</strong>jvisok<br />
zakon, buk. soodvetnoto i dobroto se zakon <strong>na</strong>d zakonite.<br />
aequo animo lat. ramodu{no, mirno, spokojno.<br />
aequum est, ut cuius participavit lucrum, participet et damnum lat. pravedno<br />
e onoj koj u~estvuval vo dobivkata da u~estvuva i vo {tetata.<br />
aequum et bonum lat. pravi~no, nepristrasno, pravedno i dobro.<br />
aequus lat. ed<strong>na</strong>kov, ramen, prav, praveden.<br />
aero futuri, a.f. lat. id<strong>na</strong>ta godi<strong>na</strong>.<br />
aerobik ang. gim<strong>na</strong>sti~ka ve`ba.<br />
aerobiont gr~. organizam komu mu e potreben kislorod za da mo`e da<br />
`ivee.<br />
aerofobija gr~. strav od letawe.<br />
aerofor gr~. sprava za di{ewe vo prostorija so zagaden vozduh i pod<br />
voda.<br />
aero<strong>na</strong>ut gr~. avijati~ar.<br />
aeroplan gr~. avion.<br />
aerostatika gr~. <strong>na</strong>uka za ramnote`a <strong>na</strong> gasovite.<br />
aerskop gr~. sprava za merewe <strong>na</strong> koli~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> pra{i<strong>na</strong> vo vozduhot.<br />
afagija med. nemo`nost za goltawe <strong>na</strong> hra<strong>na</strong>.<br />
afazija gr~. te{kotija <strong>na</strong> se}avawe i prepoz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> zborovi, govoren<br />
nedostatok predizvikan poradi o{testuvawe <strong>na</strong> mozokot.<br />
afekcija lat. 1. vozbudenost, 2. <strong>na</strong>klonetost.<br />
afekt lat. intenziv<strong>na</strong> emocio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> sostojba pri koja popu{ta mo`nosta<br />
za kontrola <strong>na</strong> voljata.<br />
afektiven lat. vozbuden, ~uvstvitelen.<br />
afektiv<strong>na</strong> vrednost gr~. vrednost koja nekoj predmet ili lice ja ima<br />
samo za onoj koj e vquben vo niv.<br />
afel gr~. <strong>na</strong>jgolema odale~enost <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> planeta od sonceto, v. perihel.<br />
afera (franc. affaire) 1. nezgoden <strong>na</strong>stan, sudir, spor, 2. prav. predmet<br />
<strong>na</strong> rasprava pred sud.<br />
aferim tur. bravo! taka e! taka treba!<br />
affirmanti occumbit probario lat. toj koj ne{to tvrdi mora i da doka`e.<br />
afgan pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Avganistan.<br />
afi{a franc. oglas, plakat.<br />
aficiranje lat. 1. vozbuduvawe, <strong>na</strong>draznuvawe, 2. <strong>na</strong>pa|awe, pogoduvawe,<br />
povreduvawe, pravewe bolen, nepovolno {tetno deluvawe.<br />
19
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
afiliacija lat. primawe vo nekoj red ili zdru`enie. trg. sporedno preprijatie<br />
pripoeno kon glavnoto.<br />
afiliranje lat. pripojuvawe.<br />
afinitet lat. 1. srodnost, 2. hem. sila so koja se spojuvaat razni hemiski<br />
elementi, 3. me|useb<strong>na</strong> privle~nost.<br />
afion ar. surov opium.<br />
afirmacija lat. potvrduvawe, priz<strong>na</strong>vawe, uva`uvawe. sprot. negacija.<br />
afirmativen lat. potvrden.<br />
afoni~nost gr~. bezglasnost, zarip<strong>na</strong>tost.<br />
aforizam gr~. kratka mudra izreka, re~enica pol<strong>na</strong> so smisla.<br />
afrikander belec roden vo Ju`<strong>na</strong> Afrika.<br />
afrodita mit. bo`ica <strong>na</strong> ubavi<strong>na</strong>ta i qubovta kaj Grcite, v. Venera.<br />
afrodizija gr~. prekumerno razvier<strong>na</strong> potreba za seks.<br />
afrodizjak sredstvo za pottiknuvawe <strong>na</strong> poloviot <strong>na</strong>gon.<br />
agamemnon gr~. mikenski kral koj gi sobral gr~kite vojski za <strong>na</strong>pat<br />
<strong>na</strong> Troja. Tie ne mo`ele da isplovat od Aulida, luka vo Beotija zaradi<br />
besot <strong>na</strong> bo`icata Artemida, za{to ubile edno <strong>na</strong> nejze posveteno `ivotno.<br />
Lo{ata sre}a vo vid <strong>na</strong> ~uma i nedostig <strong>na</strong> veter go spre~uvala<br />
isplovuvaweto. Prorokot Kalhas objavil deka besot <strong>na</strong> Artemida<br />
mo`e da se smiri samo so `rtvuvawe <strong>na</strong> Ifigenija - kerkata <strong>na</strong> Agamemnon.<br />
Agamenon toa i go storil. Agamemnon bil ubien od svojata `e<strong>na</strong><br />
Klitemnestra, a negovata smrt ja odmazdil sin mu Orest. Od toga{<br />
nego go go<strong>na</strong>t Erineite - bo`ici <strong>na</strong> odmazdata.<br />
agamija gr~. bezbra~nost.<br />
agathos gr~. dobar.<br />
agatologija gr~. del od etikata koj ze zanimava so <strong>na</strong>jvisokoto moralno<br />
dobro.<br />
age quod agis lat. pravi go, raboti go toa {to go raboti{ kako {to<br />
treba, toa {to go pravi{, pravi go kako {to treba.<br />
agenda lat. potsetnik so bele{ki za toa {to treba da se stori.<br />
agens lat. 1. dvi`e~ka sila, 2. med. hem. delotvorno sredstvo.<br />
agent lat. 1. zastapnik <strong>na</strong> nekoe pretprijatie, 2. posrednik, 3. detektiv,<br />
{piun.<br />
agent provocator lat. lice koe <strong>na</strong>merno kaj drug pottiknuva, provocira<br />
izvr{uvawe <strong>na</strong> odredeno krivi~no delo.<br />
ager publikus lat. zemji{te koe mu pripa|a <strong>na</strong> dr`avata i slu`i za jav<strong>na</strong><br />
upotreba.<br />
ageuzija gr~. otsustvo <strong>na</strong> setilo za vkus.<br />
agilen lat. rabotliv, vreden.<br />
agilnost lat. trudoqubivost.<br />
aginija gr~. bezbra~nost, `ivot bez `e<strong>na</strong>.<br />
agiranje lat. agere deluvawe, rabotewe.<br />
agitacija lat. pottiknuvawe, ubeduvawe, usmeno ili pismeno deluvawe<br />
<strong>na</strong> golem broj lu|e zaradi prifa}awe <strong>na</strong> odredeni stavovi i idei.<br />
agitato muz. zabrzano tempo.<br />
20
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
agitator lat. lice koe vr{i agitacija.<br />
agitiranje (lat. agitare) pottiknuvawe.<br />
agito lat. pottiknuvam, razdvi`uvam.<br />
agitofazija lat. zbrkan i preterano brz govor.<br />
agitolatrija lat. pottiknuvawe.<br />
aglobulija gr~. nedovolnost, nedostig <strong>na</strong> krvni zrnca.<br />
aglomeracija lat. 1. <strong>na</strong>trupuvawe, 2, zbir <strong>na</strong> raznorodni elementi, 3.<br />
sobirawe, <strong>na</strong>trupuvawe <strong>na</strong> sit<strong>na</strong> ruda vo par~iwa, 4. gusto <strong>na</strong>seleno mesto.<br />
aglomerat lat. masa koja se sostoi od raznovidni delovi <strong>na</strong> ruda spoeni<br />
bez svrzuva~ka materija.<br />
aglosia lat. nemost.<br />
aglutin lat. materija koja predizvikuva agluti<strong>na</strong>cija <strong>na</strong> krvta.<br />
agluti<strong>na</strong>cija lat. med. zgrut~uvawe, <strong>na</strong>trupuvawe <strong>na</strong> krvni tela ili bakterii.<br />
ag<strong>na</strong>cija lat. srodstvo po tatko.<br />
ag<strong>na</strong>t lat. srodnik od tatkova stra<strong>na</strong>, srodnik spored ma{ka loza.<br />
agnosciranje lat. priz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> nekogo ili <strong>na</strong> ne{to za identi~no,<br />
to~no, ispravno.<br />
agnosticizam gr~. filozofsko idealisti~ko u~ewe koe ja negira mo`nosta<br />
za objektivno spoz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> svetot.<br />
agnozija gr~. 1. nesposobnost, zaguba <strong>na</strong> sposobnosta da se prepoz<strong>na</strong>vaat<br />
<strong>na</strong>dvore{nite predmeti, 2. vozdr`anost vo odnos <strong>na</strong> ne~ie tvrdewe.<br />
agnus Dei lat. "Jagne bo`je" simbol za Hristos koj se `rtvuval za ~ove{tvoto.<br />
agon gr~. igra, borba, <strong>na</strong>tprevar.<br />
agonija gr~. sostojba koja mu prethodi <strong>na</strong> smrtta.<br />
agora gr~. 1. <strong>na</strong>rodno sobranie <strong>na</strong> starite Grci, 2. plo{tad <strong>na</strong> koj se<br />
sobiral <strong>na</strong>rodot da gi ~ue poslednite novosti i da rasprava za pra{awa<br />
od interes <strong>na</strong> gradot.<br />
agorofobija gr~. bolen strav od mesto <strong>na</strong> koe ~ovek bi mo`el da bide<br />
zatvoren ili od {irok prostor, pominuvawe <strong>na</strong> ulica i sl.<br />
agracijacija (lat. aggratiatio) pomiluvawe.<br />
agrar lat. se {to se odnesuva <strong>na</strong> zemjodelieto.<br />
agravacija lat. 1. ote`nuvawe, vlo{uvawe <strong>na</strong> sostojbata, 2. prav. povi-<br />
{uvawe <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>ta, 3. med. <strong>na</strong>merno zgolemuvawe <strong>na</strong> postojnite zdravstveni<br />
problemi od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> samiot zabolen.<br />
agregacija (lat. aggregatio) 1. <strong>na</strong>trupuvawe, zbivawe, 2. pridru`uvawe<br />
kon nekoja organizacija.<br />
agregat lat. 1. zbir <strong>na</strong> istovidni ~esti~ki, 2. ma{i<strong>na</strong> koja razdvi`uva<br />
druga ma{i<strong>na</strong>, 3. ne{to {to e skladno sostave<strong>na</strong> od razli~ni delovi.<br />
agregat<strong>na</strong> sostojba fiz. sostojba vo koja se projavuva nekoja materija<br />
(cvrsta, te~<strong>na</strong> ili gasovite),<br />
agreman franc. soglasnost <strong>na</strong> vladata so imenuvaweto <strong>na</strong> <strong>stranski</strong> diplomatski<br />
pretstavnik.<br />
21
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
agresija (lat. aggressio) <strong>na</strong>pad, osvojuvawe, <strong>na</strong>silstvo.<br />
agresivnost lat. sklonost kon <strong>na</strong>silstvo.<br />
agresor lat. <strong>na</strong>pa|a~, <strong>na</strong>silnik, zavojuva~, osvojuva~.<br />
agrikultura lat. zemjodelie.<br />
agriofag gr~. divjak, koj se hrani so sirovo `ivotinsko meso.<br />
agriotimija gr~. divja{tvo, yverska sklonost kon ubistva.<br />
agripa gr~. nepravilen poro|aj, koga deteto doa|a <strong>na</strong> svet so nozete <strong>na</strong>mesto<br />
so glavata.<br />
agripnija gr~. nesonica.<br />
agronom lat. in`iner po zemjodelie.<br />
agrumi it. zbirno ime za site ju`ni ovo{ja koi imaat kiselkav vkus,<br />
prim. limuni, portokali i mandarini.<br />
aha{vero{ Evrein koj zatoa {to ne veruval vo Isus Hristos i go ismejuval<br />
go pogodi kletva spored koja nema nikoga{ da umre, tuku zasekoga{<br />
}e luta niz svetot do vtoroto doa|awe <strong>na</strong> Isus. Spored le|endata<br />
negovoto pojavuvawe mu prethodi <strong>na</strong> prirodni katastrofi. Legendata e<br />
sli~<strong>na</strong> <strong>na</strong> Kain komu skitaweto mu bilo kaz<strong>na</strong> za bratoubistvo.<br />
aheront mit. reka vo podzemniot svet <strong>na</strong> mrtvite.<br />
ahil gr~. gr~ki ju<strong>na</strong>k od trojanskata voj<strong>na</strong>.<br />
ahilova petica podlo`<strong>na</strong> <strong>na</strong> povredi, slaba stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> nekoj ~ovek.<br />
ahiret tur. zadgroben svet.<br />
ahmedija tur. turban, ~alma, platnen <strong>na</strong>voj okolu fesot.<br />
ahriman spored zarasutrizmot bog <strong>na</strong> zloto i temni<strong>na</strong>ta, bo`estvo <strong>na</strong><br />
lagata i zloto, zol duh, sprot. ormuzd.<br />
air (tur. hair) dobro, dobri<strong>na</strong>.<br />
ajduk tur. odmetnik od turskata vlast koj e ~len <strong>na</strong> organizacija koja<br />
se bori za <strong>na</strong>rodot.<br />
ajet ar. red, re~enica od kuranot.<br />
ajvan (tur. hajvan) govedo, stoka.<br />
akatalakti~ki gr~ nepodrien, neo{teten.<br />
akatalepsija gr~. 1. med. potres <strong>na</strong> mozokot, 2. nesfa}awe, nerazbirawe.<br />
akceleracija lat. zabrzuvawe.<br />
akcepcija lat. primawe, prifa}awe, usvojuvawe.<br />
akcepis lat. potvrda za primen primerok.<br />
akcept. lat. prav. 1. soglasnost so predlogot da se sklu~i dogovor. 2.<br />
potpis <strong>na</strong> menica, 3. prifa}awe <strong>na</strong> menica.<br />
akceptabilen lat. prifatliv.<br />
akceptacija lat. prifa}awe.<br />
akceptant lat. lice koe ja prifa}a }e ja isplati menicata.<br />
akceptilacija lat. vnesuvawe vo kniga <strong>na</strong> nekoj dolg kako platen, pred<br />
<strong>na</strong>visti<strong>na</strong> da e platen.<br />
akcesija (lat. accessio) 1. priod, pristapuvawe, prirastok, toa {to se<br />
u{te mu pripa|a <strong>na</strong> glav<strong>na</strong>ta stvar, 2. stapuvawe <strong>na</strong> vlast.<br />
akcesoren lat. sporeden, podreden, nebiten, pridodaden, pomalku va-<br />
`en.<br />
22
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
akcidencija, akcedentno lat. slu~aen moment, ne{to sporedno, nebitno,<br />
popatno, dodadeno.<br />
akcidens lat. slu~a, nebit<strong>na</strong>, slu~aj<strong>na</strong> osobi<strong>na</strong> <strong>na</strong> ne{to, sprot. esencia.<br />
akcident 1. franc. nesre}en slu~aj, 2. lat. neobi~no svojstvo.<br />
akcidentalen lat. slu~aen, nebiten.<br />
akcija lat. 1. dejstvie, deluvawe, rabota, 2. bank. hartija od vrednost,<br />
dokument za del od kapitalot vlo`en vo akcionersko dru{tvo, 3. prav.<br />
akcio, (actio) tu`ba.<br />
akcipiranje lat. primawe, zabele`uvawe, ~uvstvuvawe, sfa}awe, razbirawe.<br />
akciza lat. 1. ger. tro{ari<strong>na</strong>, gradska taksa <strong>na</strong> vneseni potro{ni stvari,<br />
2. danok <strong>na</strong> luksuz<strong>na</strong> stoka.<br />
akineza gr~. nepodvi`nost <strong>na</strong> teloto.<br />
aklamacija lat. 1. odobruvawe so voodu{evuvawe (so aplauz ili glasno<br />
vikawe), 2. izbirawe bez glasawe, tuku so voskliknuvawe, 3. ednoglasno<br />
prifa}awe ili odbivawe <strong>na</strong> nekoj predlog.<br />
aklimatizacija lat. prilagoduvawe <strong>na</strong> `ivi organizami <strong>na</strong> novi klimatski<br />
uslovi, prilagoduvawe <strong>na</strong> drugi vremenski uslovi, <strong>na</strong> tu|a klima.<br />
akmak tur. glupak, budala.<br />
akomodacija lat. 1. med. proces vo koj le}ata vo okoto go prilagoduva<br />
svojot fokus, 2. prilagoduvawe, podesuvawe.<br />
akontacija lat. avans, prvi~no pla}awe, davawe <strong>na</strong> del od parite od<strong>na</strong>pred.<br />
akord franc. 1. muz. istovremen zvuk <strong>na</strong> tri ili pove}e tonovi, 2. spogodba,<br />
poravnuvawe, 3. rabota <strong>na</strong> akord - rabota <strong>na</strong> par~e.<br />
akratija gr~. nemo}, slabost, nedovol<strong>na</strong> sposobnost za vladeewe so sebesi.<br />
akrazija gr~. slaba volja, primer. ~ovek koj e <strong>na</strong> dieta prifa}a ponudeno<br />
jadewe iako z<strong>na</strong>e deka treba da go odbie.<br />
akreditiv franc. 1. overuvawe, 2. pismen dokument koj sodr`i <strong>na</strong>log <strong>na</strong><br />
edan kredit<strong>na</strong> ustanova za toa nekomu da mu isplati odrede<strong>na</strong> suma<br />
pari, 3. dipl. polnomo{no koe mu se predava <strong>na</strong> pretsedatelot <strong>na</strong> dr`avata<br />
pri stapuvaweto <strong>na</strong> ambasadorsko mesto.<br />
akrep tur. 1. {korpion, 2. prenes. mnogu slab i grd ~ovek (ma` ili<br />
`e<strong>na</strong>).<br />
akrescenzija lat. prirast, zgolemuvawe.<br />
akribija gr~. kraj<strong>na</strong> sovesnost i to~ost koja se dvi`i do <strong>na</strong>jsitni podrobnosti<br />
vo nekoj <strong>na</strong>u~en trud.<br />
akrimonija lat. gor~livost, kiselost, lutost.<br />
akriva lat. celokupen imot i site pobaruvawa.<br />
akrivija rel. strogo primenuvawe <strong>na</strong> kanonot (zakonot) vo slu~aite<br />
kade {to doktri<strong>na</strong>ta i tradicijata <strong>na</strong> crkvata treba bezuslovno da bidat<br />
po~ituvani.<br />
23
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
akro gr~. sostaven del <strong>na</strong> golem broj slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe goren. visok,<br />
<strong>na</strong>jvisok, prim. akropola.<br />
akrobacija gr~. opasen, obi~no gim<strong>na</strong>sti~ki potfat vo cirkus.<br />
akrobat gr~. lice {to se zanimava so akrobacija (odewe po `ica, ve`bawe<br />
<strong>na</strong> trapez, skokawe, prevrtuvawe i dr. gim<strong>na</strong>sti~ki ve{tini).<br />
akrolit gr~, drven kip ~ii otkrieni delovi (glava, noze i race) se <strong>na</strong>praveni<br />
od kamen.<br />
akromati~en gr~. bezboen.<br />
akromatizam gr~. bezbojnost.<br />
akromikrija gr~. skratenost, pomala dol`ni<strong>na</strong> <strong>na</strong> eden ili pove}e ekstremiteti.<br />
akronim gr~. kratenka sostave<strong>na</strong> od po~etnite bukvi ili slogovi <strong>na</strong><br />
nekoj podolg <strong>na</strong>ziv, prim. MAGOR - Maja i Goran.<br />
akropola gr~. visoka gradska tvrdi<strong>na</strong>.<br />
akrosofija gr~. <strong>na</strong>jvisoka, <strong>na</strong>jgolema mudrost.<br />
akrotizam gr~. 1. fil. isra`uvawe <strong>na</strong> prapri~inite, <strong>na</strong> prvata pri~i<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> ne{tata, 2. med. otsustvo <strong>na</strong> puls.<br />
aksiologija gr~. <strong>na</strong>uka za vrednostite.<br />
aksiom gr~. 1. fil. <strong>na</strong>u~<strong>na</strong> visti<strong>na</strong> sama po sebe, vrv<strong>na</strong> visti<strong>na</strong>, osnovno<br />
<strong>na</strong>~elo koe ne mo`e i ne treba da se doka`uva, 2. mat. stav koj se<br />
usvojuva bez dokazi.<br />
aksiomi (metod. postulati) se osnovnite, <strong>na</strong>jop{ti pojdovni stavovi<br />
vo doka`uvaweto <strong>na</strong> site posebni stavovi ili teoremi <strong>na</strong> nekoja <strong>na</strong>u-<br />
~<strong>na</strong> teorija, prim. kone~<strong>na</strong>ta celi<strong>na</strong> e pogolema od sekoj nejzin del.<br />
aksios rel. liturgiska aklamacija (izvik) <strong>na</strong> vernicite vo tekot <strong>na</strong><br />
hirotonija <strong>na</strong> crkovnoslu`itelite.<br />
aksis (lat. axis) osovi<strong>na</strong>.<br />
akson del od neuron koj gi sproveduva impulsite do drug neouron.<br />
akt lat. 1. delo, 2. ~in vo dramska pretstava, 3. spis, 4. slika <strong>na</strong> golo<br />
~ove~ko telo.<br />
akter fran. 1. faktor, 2. glumec.<br />
aktinizam gr~. svojstvo <strong>na</strong> ultravioletovite zraci da proizveduvaat<br />
hemiski promeni.<br />
aktis gr~. son~ev zrak, svetlost, sjaj.<br />
aktiven lat. dejstven, delotvoren, vo dvi`ewe.<br />
aktivist lat. lice koe osobeno se zalaga za realizirawe <strong>na</strong> programata<br />
<strong>na</strong> svojata partija.<br />
aktu (lat. actu) <strong>na</strong>visti<strong>na</strong>, stvarno.<br />
aktuar lat. sudski pisar.<br />
aktuelen franc. sega{en, dene{en, sovremen.<br />
aktuelno lat. ne{to {to sega e od z<strong>na</strong>~ewe, vo va`nost.<br />
aku{erka fran. babica.<br />
aku{erstvo franc. <strong>na</strong>uka za bremenosta i poroduvaweto.<br />
akumen lat. ostroumnost.<br />
akumetar lat. sprava za merewe <strong>na</strong> ja~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> sluhot.<br />
24
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
akumulacija lat. sobirawe, <strong>na</strong>trupuvawe <strong>na</strong> energija.<br />
akumulator lat. sobira~, aparat vo koj se sobira elektri~<strong>na</strong> energija.<br />
akuraten lat. to~en, gri`liv, sovesen, ureden, ispraven.<br />
akuratnost gr~. to~nost, gri`livost, sovesnost, urednost, ispravnost.<br />
akusti~no gr~. zvu~no, ne{to {to dava dobar zvuk ili dobro go prima i<br />
prenesuva.<br />
akusti~nost gr~. svojstvo <strong>na</strong> nekoja prostorija dobro da prenesuva zvuk.<br />
akustika gr~. <strong>na</strong>uka za zvukot.<br />
akutangularen lat. ostroagolen.<br />
akutno gr~. 1. ostro, silno, <strong>na</strong>glo, `estoko, 2. koe bara brzo re{enie,<br />
prim. akutno pra{awe, 3. <strong>na</strong>glo zapo~<strong>na</strong>ta bolest koja brzo go dostignuva<br />
vrvot.<br />
akutno lat. 1. ostro, <strong>na</strong>glo, 2. koe bara brzo re{enie, 3. med. bolest so<br />
<strong>na</strong>gol po~etok. sprot. hroni~no.<br />
akuzator (lat. accusator) tu`itel, obvinitel, sprot, akuzatus.<br />
akuzatus lat. optu`en, obvinet, sprot. akuzator.<br />
akva (lat. aqua ) voda.<br />
akvadukt lat. vodovod postaven <strong>na</strong> gradba sli~<strong>na</strong> <strong>na</strong> most.<br />
akvamarin lat. skapocen kamen so plavo-zele<strong>na</strong> boja.<br />
akvarel lat. slika izrabote<strong>na</strong> so vodeni boi.<br />
akvarium lat. sad so voda za dr`ewe <strong>na</strong> ribi i vodni rastenija.<br />
akvciriranje lat. 1. pribavuvawe, steknuvawe, sobirawe, 2. barawe<br />
(prim. mu{terii).<br />
akvila (lat. aqvila ) orel.<br />
akvizicija lat. 1. toa {to e stek<strong>na</strong>to, stek<strong>na</strong>to dobro, steknuvawe, 2.<br />
dobar izum.<br />
akviziter franc. sobira~ <strong>na</strong> oglasi, mu{terii, pretplatnici.<br />
al bisonjo (it. al bisogno - vo slu~aj <strong>na</strong> potreba) ispis <strong>na</strong> menica.<br />
al~ak tur. neranimajko, prepreden, kradec.<br />
alabaster gr~. vid <strong>na</strong> gips.<br />
alah dzele {anuhu ar. gospod sevi{en.<br />
alajbegova slama ne{to {to nema sopstvenik, toa za koe nikoj ne vodi<br />
gri`a.<br />
alarm it. vozbuda, z<strong>na</strong>k <strong>na</strong> opasnost.<br />
alarmanten it. voznemiruva~ki, koj {iri vozbuda, vozbudliva vest.<br />
alas gr~. 1. mit. ime <strong>na</strong> gr~kiot gigant koj ja nosi Zemjata <strong>na</strong> svojot<br />
grb, 2. zbirka <strong>na</strong> geografski karti.<br />
alat ar. oradie.<br />
albatros zool. (diomedea exulans) morska ptica so raspon <strong>na</strong> kriljata<br />
od 4-5 m.<br />
albinizam lat. pojava <strong>na</strong> bela kosa vo mladosta poradi nedostig <strong>na</strong> pigmenti<br />
sprot. melanizam.<br />
albino lat. ~ovek ili `ivotno so karakteristiki <strong>na</strong> albinizam.<br />
albion kelt. star <strong>na</strong>ziv za Anglija.<br />
album lat. kniga za sobirawe marki, fotografii i drugi spomeni.<br />
25
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
albumin lat. belankovi<strong>na</strong>.<br />
albuminozen lat. koj sodr`i belankovini.<br />
albus lat. belo.<br />
alea iacta est lat. "kockata e frle<strong>na</strong>," izraz pri donesuvawe va`ni<br />
odluki. Mu se pripi{uva <strong>na</strong> Julie Cezar pri preo|aweto <strong>na</strong> rekata Rubikon<br />
so {to ja zapo~<strong>na</strong>l gra|anskata voj<strong>na</strong>.<br />
alea lat. kocka.<br />
aleator<strong>na</strong> igra lat. komarxiska igra so kocki, hazard<strong>na</strong> igra, igra <strong>na</strong><br />
sre}a.<br />
aleatorni dogovori lat. dogovori zasnovani vrz slu~aj i sre}a.<br />
alegacija lat. prav. 1. <strong>na</strong>veduvawe, povikuvawe <strong>na</strong> nekogo ili <strong>na</strong> ne{to<br />
zaradi doka`uvawe, 2. citirawe.<br />
alegat lat. 1. citat, 2. praven akt.<br />
alegorija gr~. 1. vo umetnosta - prika`uvawe <strong>na</strong> <strong>poimi</strong> ili misli vo<br />
oblik <strong>na</strong> slika prim. `e<strong>na</strong> so zavrzani o~i i vaga i me~ vo racete koja<br />
pretstavuva pravda, 2. vo kni`evnosta (obi~no vo basni) slikovit <strong>na</strong>~in<br />
<strong>na</strong> izrazuvawe pri {to lisicata prestavuva lukavost i la`livost,<br />
jagneto - <strong>na</strong>ivnost. itn.<br />
aleja franc. pat me|u drvja.<br />
alejkum selam tur. muslimanski pozdrav: "mir me|u <strong>na</strong>s"!<br />
aleksandrit gr~. vid <strong>na</strong> skapocen kamen.<br />
aleksija gr~. nesposobnot za raspoz<strong>na</strong>vawe bukvi, zaguba <strong>na</strong> sposobnosta<br />
za ~itawe.<br />
alektriomantija gr~. pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta, gatawe so pomo{ <strong>na</strong><br />
peewe <strong>na</strong> petli.<br />
aleluja, aliluja heb. fala mu <strong>na</strong> boga! pes<strong>na</strong> vo slava <strong>na</strong> boga, izvik so koj<br />
se iska`uva blagodarnost i slava <strong>na</strong> boga.<br />
alem ar. 1. skapocen kamen, dijamant. 2. prenos. skapocenost.<br />
alergija gr~. med. zaboluvawe poradi pre~ustvitelnost <strong>na</strong> organizamot<br />
<strong>na</strong> hra<strong>na</strong>, prav, polen, rastenija, ovo{je i dr.<br />
aletiologija gr~. <strong>na</strong>uka za visti<strong>na</strong>ta.<br />
aletofil gr~. toj {to ja saka visti<strong>na</strong>ta.<br />
aleuromantija gr~. pretska`uvawe, gatawe od bra{no.<br />
aleurometar gr~. sprava za ispituvawe <strong>na</strong> validnosta i ~isti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong><br />
bra{noto.<br />
alfa gr~. ime <strong>na</strong> prvata bukva vo gr~kata abeceda.<br />
alfabeta gr~ka azbuka.<br />
algema gr~. bolka.<br />
algofobija gr~. preteran strav od bolka.<br />
algolagnija gr~. steme` za bolka, polovo zadovoluvawe po pat <strong>na</strong> <strong>na</strong>nesuvawe<br />
bolka ili trpewe <strong>na</strong> bolka: sadizam i mazohizam.<br />
alhambra ar. "crve<strong>na</strong> ku}a" tvrdi<strong>na</strong> <strong>na</strong> mavarskite vladeteli vo Gra<strong>na</strong>da<br />
od XII - XIV vek.<br />
26
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
alhemija ar. eksperimenti za pretvorawe <strong>na</strong> metali vo zlato so pomo{<br />
<strong>na</strong> "kamenot <strong>na</strong> mudrosta" i doa|awe do "eliksirot <strong>na</strong> `ivotot" - lek za<br />
site bolesti.<br />
aliaksija psih. interakcija <strong>na</strong> teorijata <strong>na</strong> <strong>na</strong>gon i teorijata <strong>na</strong> pottik<br />
vo tolkuvawe <strong>na</strong> motivacijata spored koja sekoj <strong>na</strong>dvore{en potiik koj<br />
regulira <strong>na</strong>koja v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> nelagodnost se do`ivuva kako lagoden.<br />
aliansa franc. sojuz, dogovor. Sveta aliansa - sojuz <strong>na</strong> Rusija, Austrija i<br />
Prusija od 1815.<br />
alias lat. i<strong>na</strong>ku, poi<strong>na</strong>ku, so drugo ime.<br />
alibi (lat. "<strong>na</strong> drugo mesto,") dokaz deka optu`eniot vo momentot <strong>na</strong><br />
izvr{uvaweto <strong>na</strong> krivi~noto delo bil <strong>na</strong> drugo mesto, a ne <strong>na</strong> mestoto<br />
<strong>na</strong> negovoto izvr{uvawe.<br />
alie<strong>na</strong> ne cures lat. ne vodi smetka za tu|i raboti.<br />
alie<strong>na</strong>cija lat. 1. otu|uvawe, 2. zame<strong>na</strong>, 3. proda`ba, 4. zalog, 5. du{evno<br />
rastrojstvo.<br />
alienis delectari malis voluptas inhuma<strong>na</strong> (Seneca) lat. ne~ove~no e da se<br />
u`iva vo tu|a nesre}a.<br />
alienus dolus nocere alteri non debet lat. prav. nikoj ne treba da odgovara<br />
za tu|o nedelo.<br />
alikvaten mat. del od nekoj broj so koj toj broj ne e deliv, prim. 2 i 5 se<br />
alikvantni delovi <strong>na</strong> brojot 9.<br />
alikvoten 1. mat. del od nekoj broj so koj toj broj e deliv bez ostatok,<br />
prim. 2 i 5 se alikvotni delovi <strong>na</strong> brojot 10, ili, broevite 2, 3, 4 i 6 se<br />
akikvotni broevi so 12. 2. prav. otpa|a~ki del, del koj srazmerno otpa-<br />
|a <strong>na</strong> sekoja stra<strong>na</strong>.<br />
aliluja rel. izvik so koj se iska`uva blagodarnost i slava <strong>na</strong> boga.<br />
alimentacija lat. tro{oci za izdr`uvawe za rabota nesposobni lica -<br />
vonbra~ni deca, razvede<strong>na</strong> sopruga, roditeli.<br />
alinea lat. stav vo tekst.<br />
aliquid concenditur ne iniuria remaneat impunita, quod alias non concederetur<br />
lat. ponekoga{ za da ne ostane nepravdata nekazneta, se dozvoluva<br />
i o<strong>na</strong> {to i<strong>na</strong>ku ne bi se dozvolilo.<br />
aliter lat. poi<strong>na</strong>ku.<br />
alkalen hem. ne{to {to sodr`i alkalen metal, prim. kalium, <strong>na</strong>trium.<br />
alkalni metali hem. litium, <strong>na</strong>trium, kalium, rubiduim, cezium, i francium:<br />
imaat elektropozitivno svojstvo.<br />
alkaloidi hem. preku sto azotni organski soedinenija od rastitelno poteklo,<br />
prim. kinin, kokain, kofein, atropin, morfium, nikotin, stihnin,<br />
teobromin i dr., koi kako silni otrovi se upotrebuvaat vo medici<strong>na</strong>ta.<br />
alkazar ar. dvorec, palata, tvrdi<strong>na</strong>, zamok, grad.<br />
alkotest proverka <strong>na</strong> koli~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> alkohol vo nekoj organizam.<br />
all correct (O.K.) ang. se e ispravno, vo red.<br />
allegretto it. muz. umereno brzo tempo, pomalku brzo tempo od allegro.<br />
27
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
allegro (it. allegro) muz. brzo, veselo, `ivo tempo. allegro agitato - vozbudeno,<br />
allegro assai - mnogu `ivo, allegro kon brio - `estoko, allegro giocoso<br />
- veselo, allegro furioso - divo `estoko, allegro kon fuoko - `ivo i<br />
ogneno, allegro maestozo - umereno brzo, allegro moderato - umereno brzo,<br />
allegro kon moto - `ivahano brzo, allegro non tanto - ne premnogu brzo,<br />
allegro non troppo - `ivo no ne premnogu, allegro vivace - `ivahano.<br />
alma mater (lat. "majka hranitel") <strong>na</strong>ziv za univerzitet.<br />
alma<strong>na</strong>h ar. godi{nik, zbornik <strong>na</strong> literarni dela <strong>na</strong> razli~ni avtori.<br />
aloe bot. tropsko ukrasno rastenie, 2. smolesta materija koja se dobiva<br />
od toa rastenie.<br />
alohoria gr~. biol. rasprostranuvawe <strong>na</strong> semeto <strong>na</strong> rastenijata so posredstvo<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{ni faktori: veter, insekti, `ivotni, voda.<br />
alohton gr~. toj {to spored svoeto poteklo e od drugo mesto.<br />
alokucija lat. allocutio kratok sve~en govor.<br />
alolalija gr~. pogre{no izgovawe <strong>na</strong> zborovi.<br />
alopatija gr~. med. lekuvawe <strong>na</strong> bolesti so sredstva koi se sprotivni<br />
<strong>na</strong> nejzi<strong>na</strong>ta priroda, sprot. homeopatija.<br />
alopecija med. otpa|awe <strong>na</strong> kosata kako posledica <strong>na</strong> nekoja zaraz<strong>na</strong> bolest.<br />
alotreopen hem. koj se pojavuva vo pove}e sostojbi ili formi.<br />
alotriofagija gr~. bol<strong>na</strong> `elba za jadewe ne{ta {to ne se za jadewe.<br />
alotropen hem. koj se javuva vo pove}e sostojbi ili oblici prim. jaglen<br />
koj se javuva kako dijamant i grafit.<br />
alotropija gr~. postoewe <strong>na</strong> eden element vo dve ili pove}e cvrsti ili<br />
gasoviti formi.<br />
alpak germ. legura od bakar, nikel i cink.<br />
alpinizam lat. plani<strong>na</strong>rstvo, pentarewe po visoki vrvovi.<br />
alt muz. dlabok `enski ili detski glas.<br />
alter ego (lat. "vtoro jas,") veren prijatel ili pomo{nik.<br />
alteracija lat. prome<strong>na</strong>, izme<strong>na</strong> (<strong>na</strong> polo{o), vlo{uvawe, o{tetuvawe.<br />
alteri semper ignoscito, sibi ipsi nunquam (Seneka) lat. <strong>na</strong> drugiot sekoga{<br />
prosti mu, a sebesi nikoga{.<br />
alteri vivas oportet, si vis tibi vivere (Seneka) lat. treba da `ivee{ za<br />
drug ako saka{ da `ivee{ za sebe.<br />
alter<strong>na</strong>cija lat. 1. prei<strong>na</strong>~uvawe, 2. zamenuvawe, 3. metod. neisklu~uvawe,<br />
eden od dvata ili i dvata stava se vistiniti, prim. }e me do~eka<br />
Petre ili Pavle, {to z<strong>na</strong>~i sigurno }e me do~eka eden od dvajcata, a<br />
mo`no e i dvajcata.<br />
alter<strong>na</strong>tiva lat. izbor me|u dve mo`nosti, ili - ili.<br />
alter<strong>na</strong>tor lat. sprava, aparat za proizveduvawe <strong>na</strong>izmenu~<strong>na</strong> struja.<br />
alteruis non sit qui suus esse potest (Paracezus) lat. neka ne bide sluga<br />
toj {to mo`e da bide svoj gospodar.<br />
alterum non leadere lat. ne mu pre~i <strong>na</strong> drugiot, po~ituvaj gi tugite<br />
prava.<br />
altimetar lat. aparat za merewe <strong>na</strong> visi<strong>na</strong> vo letalata.<br />
28
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
altruist lat. nesebi~en ~ovek, sprot. egoist.<br />
altruizam lat. nesebi~nost, qubov kon drugite lu|e, stavawe <strong>na</strong> tu|ite<br />
interesi prede svoite.<br />
altum silencium lat. dlaboka ti{i<strong>na</strong>.<br />
aludiranje lat. zboruvawe za edno so pomisla <strong>na</strong> ne{to drugo, pravewe<br />
aluzija.<br />
alum<strong>na</strong>t lat. vospiten dom.<br />
aluvij geol. dene{en period.<br />
aluzija lat. calewe so zborovite <strong>na</strong> ne{to drugo od o<strong>na</strong> {to se govori.<br />
alva tur. delikates, poslastica.<br />
alveoli lat. 1. med. mali dup~iwa (prim. le`i{ta za zabi) ili meur~iwa<br />
(prim. vo belite drobovi) vo oddelni delovi <strong>na</strong> telot, 2. voso~nite<br />
kelii vo sa~ot <strong>na</strong> p~elite.<br />
alvus lat. fekalii.<br />
amajlija tur. rel. magiski predmet {to se nosi so sebe vo uveruvawe<br />
deka za{tituva od bolesti i nesre}i, v. amulet.<br />
amal tur. nosa~.<br />
amalgam hem. 1. rastvor <strong>na</strong> nekoj metal vo `iva, 2. prenos. cvrsta me-<br />
{avi<strong>na</strong> od ne{to, spoj, stopuvawe.<br />
aman ar. pomo{, milost.<br />
amandman franc. dodatok <strong>na</strong> nekoj zakon ili dogovor.<br />
amanet ar. odredeno dobro dadeno <strong>na</strong> ~uvawe.<br />
amans quit cupiat scit, quid sapiat nescit lat. zaqubeniot z<strong>na</strong>e {to saka,<br />
no ne z<strong>na</strong>e {to z<strong>na</strong>e.<br />
amantes amentes lat. zaquben zaluden.<br />
amara lat. gor~livi lekovi, gor~livi sredstva.<br />
amater franc. nestru~wak, ~ovek koj od qubov (ne zaradi zarabotuva-<br />
~ka) se zanimava so ne{to. sprot. profesio<strong>na</strong>lec.<br />
amauroza gr~. celos<strong>na</strong> zaguba <strong>na</strong> vidot, slepilo.<br />
amazokni gr~. mit. `eni voini koi u~estvuvale vo bitkata kaj Troja,<br />
koi si ja otse~uvale des<strong>na</strong>ta grada zaradi polesno rakuvawe so lak i<br />
strela.<br />
ambala`a fran. materijal koj slu`i za pakuvawe.<br />
ambar tur. prostor za smestuvawe `ito.<br />
ambasada franc. diplomatsko prestavni{tvo od <strong>na</strong>jvisok rang.<br />
ambicija lat. 1. `elba za postignuvawe ne{to vredno (slava, polo`ba,<br />
uspeh, bogatstvo), 2. prenos. slavoqubie, vlastoqubie.<br />
ambient lat. opkru`uvawe, sredi<strong>na</strong> vo koja se `ivee i raboti.<br />
ambifilija gr~. slabost <strong>na</strong> setilata za dopir.<br />
ambigvitet lat. dvosmislenost.<br />
ambis gr~. provalija, bezd<strong>na</strong>, propast.<br />
ambivalencija lat. dvostra<strong>na</strong> privle~nost, ednoovremeni sprotivni<br />
~uvstva kon isto lice prim. qubov i omraza.<br />
ambivalenten lat. koj ima dvoj<strong>na</strong>, dvokrat<strong>na</strong> vrednost.<br />
amblem franc. z<strong>na</strong>k, beleg, obele`je, prim. grb, z<strong>na</strong>me.<br />
29
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ambo (lat. "dvata zaedno") dva vrzani broja vo lotarija koi mora da<br />
se izvle~at za ostvaruvawe <strong>na</strong> dobivkata.<br />
ambolija gr~. dvoz<strong>na</strong>~nost, zbor so vistinska i prenos<strong>na</strong> smisla.<br />
ambrozija mit. jadewe <strong>na</strong> bogovite <strong>na</strong> Olimp koe ovozmo`uva mladost<br />
i besmrtnost.<br />
ambulanta lat. podvi`<strong>na</strong> bolnica.<br />
ameba lat. zool. <strong>na</strong>jprost ednokeliski organizam.<br />
amelija gr~. vroden nedostatok <strong>na</strong> noze ili race.<br />
amelioracija lat. podobruvawe <strong>na</strong> plodnosta <strong>na</strong> zemji{teto so isu{uvawe,<br />
<strong>na</strong>vodnuvawe i sl.<br />
amencija lat. vroden nedostig <strong>na</strong> inteligencija.<br />
amenomanija med. du{evno rastrojstvo kako posledica <strong>na</strong> otsustvo <strong>na</strong><br />
menstruacija.<br />
amenorea med. prekin, otsustvo <strong>na</strong> menstruacija.<br />
ametabolen gr~. nepromenliv, koj ne se menuva.<br />
ametropija gr~. zaedni~ki <strong>na</strong>ziv za delekovidost i kratkovidost.<br />
amfi gr~. prefiks so z<strong>na</strong>~ewe okolu, okolu site strani.<br />
amfibija gr~. 1. vodozemec, `ivotno ili rastenie koe `ivee i vo voda i<br />
<strong>na</strong> kopno. 2. vozilo koe{to se dvi`i i po suvo i po voda.<br />
amfiteatar gr~. 1. stadion <strong>na</strong> koj starite Riimjanni gi prireduvale gladijatorskite<br />
borbi. 2. polukru`no i skalesto postaveni sedi{ta zaradi<br />
podobar pregled <strong>na</strong> <strong>na</strong>stanite {to se slu~uvaat <strong>na</strong> podiumot.<br />
amfora gr~. glinen sad so dve ra~ki za voda ili vino.<br />
amhareci rel. "selski svet" politi~ka i religioz<strong>na</strong> grupi <strong>na</strong> evreite,<br />
<strong>na</strong>jnizok sloj, gra|anski lumpenproleterijat i pot~ineti selani.<br />
amicus omnibus, amicus nemini lat. (toj {to mu e) prijatel <strong>na</strong> sekogo,<br />
(ne mu e) prijatel nikomu.<br />
amicus Plato, sed magis amica veritas lat. drag mu e Platon, no podraga<br />
mi e visti<strong>na</strong>ta.<br />
amigdala psih. mozo~<strong>na</strong> struktura locira<strong>na</strong> pod celebralniot korteks<br />
vklu~e<strong>na</strong> vo konsolidacija <strong>na</strong> emocio<strong>na</strong>lnite se}avawa.<br />
amin, amen rel. neka bide taka! zavr{en zbor pri molitvi.<br />
amizanten franc. zabaven.<br />
amnestija gr~. akt <strong>na</strong> sobranieto so koj celosno ili delumno se osloboduvaat<br />
od kaz<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> odredeni kategorii osudeni lica za odredeni<br />
krivi~ni dela.<br />
amnezis, amneza, amnezija psih. 1. zaboravawe, delumno gubewe <strong>na</strong> pamteweto,<br />
2. antiregrad<strong>na</strong> amnezija zaguba <strong>na</strong> pamtewe za <strong>na</strong>stani i do`ivuvawa<br />
po nekoja trauma koja ja predizvikala amnezijata: nemo`nost da<br />
se zapom<strong>na</strong>t novi informacii iako <strong>na</strong>u~enoto pred traumata mo`e glavno<br />
da bide so~uvano.<br />
amonjak ar. bezboen gas so ostar miris.<br />
amor lat. Rimski bog <strong>na</strong> qubovta, v. eros, prenos. qubov.<br />
amor tussisque non celatur lat. qubovta i ka{licata ne se sokrivaat.<br />
amor vincit omnia lat. qubovta pobeduva se.<br />
30
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
amoralen lat. ~ovek bez moral, v. imoralen.<br />
amorfen gr~. bez oblik.<br />
amortizacija lat. 1. postepeno otpi{uvawe <strong>na</strong> vrednosta <strong>na</strong> imotot poradi<br />
upotreba ili dotraenost, 2. ekon. <strong>na</strong>domest <strong>na</strong> vlo`enite sredstva<br />
za proizvodstvo, 3. prav. slu`beno proglasuvawe za ni{tovni <strong>na</strong> hartii<br />
od vrednost (menica, ~ek, polisa <strong>na</strong> osiguruvawe), 4. ubla`uvawe<br />
<strong>na</strong> mehani~ki potresi pri dvi`ewe <strong>na</strong> neramnini <strong>na</strong> avtomobili ili<br />
drugi motorni vozila.<br />
amortizer lat. sprava za ubla`uvawe <strong>na</strong> mehani~ki potresi.<br />
amper fiz. edinica za merewe <strong>na</strong> ja~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong> energija<br />
(spored prezimeto <strong>na</strong> francuskiot fizi~ar Amper, 1775-1836).<br />
amplifikacija lat. pro{iruvawe, premnogu op{irno izlo`uvawe <strong>na</strong><br />
nekoja misla, <strong>na</strong>trupuvawe <strong>na</strong> premnogu zborovi.<br />
amplifikator lat. poja~alo.<br />
amplituda lat. 1. fiz. zamav kaj ni{awe ili treperewe, <strong>na</strong>jgolema<br />
oddale~eost <strong>na</strong> teloto koe se ni{a od polo`bata vo ramnote`a, 2. razlika<br />
me|u vrvot i dnoto <strong>na</strong> zvu~niot sig<strong>na</strong>l.<br />
amplus lat. golem, prostran, opse`en.<br />
ampula lat. ~aura, mal sad od staklo, plastika i dr. za smestuvawe lekovi,<br />
serumi i sl.<br />
amputacija lat. otse~uvawe, celosno otse~uvawe <strong>na</strong> neizle~ivo zaboleni<br />
delovi od teloto.<br />
amulet ar. magiski predmet koj se nosi so sebe za odbra<strong>na</strong> od zlo, go za-<br />
{tituva sopstvenikot od {tetni i lo{i vlijanija: gi odbiva (neurtalizira)<br />
nevoljite i demonite ili donesuva sre}a i sila: amuleti se obi-<br />
~no predemti koi lesno se nosat <strong>na</strong> teloto, <strong>na</strong> lan~e okolu vratot ili<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>rakvica kako skapoceni kamewa (amatist...), kovani pari, koreni,<br />
vlak<strong>na</strong>, `ivotinski zabi i o~i, luk i drugi rastenija i sl. Amuletot<br />
deluva pasivno. v. talisman.<br />
amumarum dies lat. zadu{nica, den posveten <strong>na</strong> mrtvite.<br />
amundizam fil. sfa}awe spored koe postoi samo bog, a ne i svetot:<br />
bogot e apsoluten duh, a svetot samo treperewe <strong>na</strong> toj duh.<br />
amuzija gr~. ne<strong>na</strong>klonetost <strong>na</strong> muzite, nedostig <strong>na</strong> smisla za toa {to e<br />
umetnost.<br />
amuzija lat. nedostig <strong>na</strong> sluh za muzika.<br />
an blok franc. vkupno, se vo edno, vo celost, <strong>na</strong>golemo, |uture, sprot.<br />
an detal.<br />
an detal, an detail franc. <strong>na</strong> oddelni par~iwa, <strong>na</strong>malo, potenko, sprot.<br />
an blok.<br />
an pasan (franc. en passant) <strong>na</strong> minuvawe, popatno, patem (re~eno).<br />
an vog (franc. en vogue) omileno, moderno, hit.<br />
an`eneral (franc. en generale) voop{to, voop{teno.<br />
an{lus ger. aneksija, pripojuvawe, osobeno <strong>na</strong> Avstrija vo 1938 godi<strong>na</strong><br />
od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> fa{isti~ka Germanija, v. aneksija.<br />
31
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
a<strong>na</strong>baptisti rel. pripadnici <strong>na</strong> hristijanska sekta koi se zalagaat za<br />
povtorno kr{tevawe <strong>na</strong> vozrasnite.<br />
a<strong>na</strong>baptizam rel. pripadnici <strong>na</strong> religisko dvi`ewe koe <strong>na</strong>sta<strong>na</strong> vo<br />
[vajcarija vo isto vreme koga i reformata <strong>na</strong> Cvingli. Nivni voda~<br />
bil Tomas Mincer koj se zalagal za besklasno op{testvo, bratstvo i<br />
ed<strong>na</strong>kvost. Me|u sebe se <strong>na</strong>rekuvale hristijanski bra}a, a imeto go dobile<br />
otamu {to smetale deka mo`e da se krsti samo vozrasen vernik po<br />
svoja slobod<strong>na</strong> volja (a<strong>na</strong> baptiso - povtorno nurkam, se krstam). Smetale<br />
deka krstewe <strong>na</strong> malo dete e grev protiv evangelieto isto kako<br />
obrezuvaweto). Dvi`eweto go osnovale Konrad Grebel, Hans Denk i<br />
Baltezar Hubmajer. Vo Germanija go vodele Hans Hut, Jakob Huter i<br />
Malhior Hofman. Dvi`ewetro se ra{irilo i vo Moravska, Ungarija,<br />
Polska, Litvanija pa duri i vo Rusija. Nivniot progon vo [vajcarija<br />
zapo~<strong>na</strong>l vo 1525 godi<strong>na</strong>. Nivnoto u~ewe bilo kombi<strong>na</strong>cija <strong>na</strong> site<br />
prethodni dvi`ewa: otfrlawe <strong>na</strong> papata, sve{tenstvoto, crkovniot<br />
ritual i seto o<strong>na</strong> {to taa go vostanovila <strong>na</strong>dvor od evangelijata i<br />
bile za neposreden odnos <strong>na</strong> ~ovekot i gospod. Bile a<strong>na</strong>rhisti: ne<br />
priz<strong>na</strong>vale nikakva dr`av<strong>na</strong> vlast, prisilba i dr`avni ustanovi.<br />
a<strong>na</strong>baza gr~. vra}awe, ka~uvawe, <strong>na</strong>goren pat, <strong>na</strong>preduvawe <strong>na</strong> bolesta.<br />
sprot. katabaza.<br />
a<strong>na</strong>bioza gr~. 1. biol. maksimalno zapirawe <strong>na</strong> `ivotnite aktivnosti<br />
<strong>na</strong> organizamot koi podoc<strong>na</strong> mo`e povtorno normalno da se vospostavat,<br />
prim. po celosno su{ewe <strong>na</strong> nekoe rastenie, 2. vra}awe vo `ivot<br />
posle privid<strong>na</strong> smrt.<br />
a<strong>na</strong>cio<strong>na</strong>len gr~. koj nema <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lni ~uvstva za pripadnost.<br />
a<strong>na</strong>erobe lat. organizam koj za `ivot ne koristi kislorod.<br />
a<strong>na</strong>fora rel. voznesuvawe, podigawe, prinesuvawe. Sreden del <strong>na</strong> pravoslav<strong>na</strong>ta<br />
liturgija koja se sostoi od zbir <strong>na</strong> molitvi <strong>na</strong> blagodarnosti,<br />
osvetuvawa i privikuvawa, sleden so simbili~ki dvi`ewa i dejstvija<br />
za ~ie vreme se vr{i pretvorawe <strong>na</strong> svetite podaroci.<br />
a<strong>na</strong>graf gr~. registar, popis.<br />
a<strong>na</strong>gram gr~. zagatka koja se sostoi vo premestuvawe <strong>na</strong> bukvite <strong>na</strong><br />
eden zbor, prim. rim - mir, soba - bosa.<br />
a<strong>na</strong>hronizam gr~. zastarenost, nesovremenost, podr`uvawe <strong>na</strong> pre`iveani<br />
<strong>na</strong>stani i priliki, ne{to {to ne e vo duhot <strong>na</strong> vremeto.<br />
a<strong>na</strong>konda vid <strong>na</strong> ju`noamerikanska zmija.<br />
a<strong>na</strong>len gr~. koj se odnesuva <strong>na</strong> anusot, ~marot.<br />
a<strong>na</strong>lepsa gr~. o`ivuvawe, jaknewe.<br />
a<strong>na</strong>lepti~en gr~. osve`uva~ki, zakrepnuva~ki.<br />
a<strong>na</strong>leptici gr~. sredstva za zakrepnuvawe, jaknewe.<br />
a<strong>na</strong>lfabet gr~. nepismen, koj ne gi z<strong>na</strong>e nitu prvata (alfa) ni sled<strong>na</strong>ta<br />
(beta) bukva od gr~kata alfabeta (azbuka).<br />
a<strong>na</strong>lgetik gr~. sredstvo za ubla`uvawe, otstranuvawe <strong>na</strong> bolka.<br />
a<strong>na</strong>lgezija gr~. bezbolnost.<br />
32
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
a<strong>na</strong>li lat. opis <strong>na</strong> istoriski <strong>na</strong>stani po godini, po vremenski redosled.<br />
a<strong>na</strong>liti~ar gr~. ~ovek koj vr{i a<strong>na</strong>liza, ras~lenuvawe.<br />
a<strong>na</strong>liti~ki iskaz log. logi~ki, a ne moralen iskaz. primer. bratot e ma{-<br />
koto dete od istite roditeli.<br />
a<strong>na</strong>liti~ki metod lat. fil. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> istra`uvawe koj odi od posledicata<br />
kon pri~i<strong>na</strong>ta, od uslovenoto kon uslovot, od op{toto kon poedine-<br />
~noto.<br />
a<strong>na</strong>litika gr~. u~ewe za ras~lenuvaweto.<br />
a<strong>na</strong>liza gr~. 1. metod <strong>na</strong> <strong>na</strong>u~no istra`uvawe po pat <strong>na</strong> ras~lenuvawe,<br />
razdeluvawe <strong>na</strong> nekoj predmet <strong>na</strong> negovite <strong>na</strong>jelementarni sostavni delovi.<br />
2. podrobno istra`uvawe <strong>na</strong> poedinostite za da se dobie pretstava,<br />
sud za celi<strong>na</strong>ta. sprot. sinteza.<br />
a<strong>na</strong>logija gr~. 1. delum<strong>na</strong> sli~nost me|u dve ne{ta, istovetnost ili<br />
ed<strong>na</strong>kvost <strong>na</strong> odnosi, primenuvawe <strong>na</strong> sli~en slu~aj. 2. prav. isklu~itel<strong>na</strong><br />
prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> praven propis koj se odnesuva <strong>na</strong> eden, <strong>na</strong> drug sli~en<br />
slu~aj.<br />
a<strong>na</strong>logno gr~. sli~no, soglasno, istvidno, soodvetno.<br />
a<strong>na</strong>logno gr~. srazmerno, sli~no, soodvetno, soglasno, istvidno, a<strong>na</strong>logni<br />
organi organi kaj razli~ni organizmi so razli~<strong>na</strong> gradba koi<br />
vr{at ista funkcija. prim. {krgi i beli drobovi. sprot.. homologni<br />
organi.<br />
a<strong>na</strong>mneza lat. 1. razzaboravawe, eliminirawe <strong>na</strong> sostojbata <strong>na</strong> amnezija,<br />
izvlekuvawe od zaboravot, se}avawe, 2. med. zbir <strong>na</strong> podatoci za<br />
bolniot koi se odnesuvaat <strong>na</strong> negovoto mi<strong>na</strong>to i sega{nosta (istorija<br />
<strong>na</strong> bolesta).<br />
a<strong>na</strong>rhi~en gr~. bez red, bez plan.<br />
a<strong>na</strong>rhija gr~. nered, bezvlastie, haos.<br />
a<strong>na</strong>rhizam gr~. bezvlastie, bezdr`avnost, samovolie.<br />
a<strong>na</strong>son bot. rastenie koe se upotrebuva kako za~in.<br />
a<strong>na</strong>spazmija med. stegawe <strong>na</strong> `eludnikot.<br />
a<strong>na</strong>tema rel. izrekuvawe prokletstvo od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> crkvata, isklu~uvawe<br />
od crkov<strong>na</strong>ta zaednica.<br />
a<strong>na</strong>thema esto lat. neka e proklet!<br />
a<strong>na</strong>tomija gr~. <strong>na</strong>uka za sostavot i gradbata <strong>na</strong> teloto <strong>na</strong> `ivite organizmi.<br />
anbliopija gr~. slabost <strong>na</strong> ostri<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> vidot.<br />
anceps lat. dvokraten, dvostran, dvosmislen, nesiguren, kolebliv.<br />
ancila lat. sluginka.<br />
andante. it. umereno, lesno tempo.<br />
andezit geol. vid <strong>na</strong> vulkanska ste<strong>na</strong>.<br />
andragogija gr~. <strong>na</strong>uka za vospituvawe i obrazovanie <strong>na</strong> vozrasni.<br />
androfag, antopofag gr~. ~ovekojadec.<br />
androfobija gr~. bolen strav od ma`i.<br />
33
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
androfonomanija gr~. psihi~ko rastrojstvo koe goni kon vr{ewe ubistva,<br />
v. agriotimija.<br />
androgenizam gr~. dvopolnost, pojava koga edno lice ima dva pola.<br />
spored. hermafroditizam.<br />
androginija gr~. dvopolnost, hermafroditnost.<br />
android gr~. robot vo oblik <strong>na</strong> ~ovek.<br />
androlit gr~. skamenet ~ove~ki kostur.<br />
andromahe mit. `e<strong>na</strong> <strong>na</strong> <strong>na</strong>jgolemiot trojanski ju<strong>na</strong>k Hektor po ~ie<br />
zaginuvawe bila robinka <strong>na</strong> sinot <strong>na</strong> Ahil - Pir, so kogo rodila tri<br />
si<strong>na</strong>.<br />
andromanija gr~. silen kopne` za ma`i.<br />
andromeda gr~. mit. 1. kerka <strong>na</strong> egipetskiot kral Kefej i Kasiopija<br />
koja zatoa {to gi <strong>na</strong>lutila bogovite bila `rtvuva<strong>na</strong> <strong>na</strong> morskoto ~udovi{te,<br />
no bila spase<strong>na</strong> od Persej, 2. sozvezdie <strong>na</strong> sever<strong>na</strong>ta nebes<strong>na</strong> hemisfera.<br />
andropauza med. promeni vo teloto <strong>na</strong> ma`ite po peesetatta godi<strong>na</strong> od<br />
`ivotot, kaj `enite menopauza.<br />
anegdota gr~. kratka duhovita prikaz<strong>na</strong> za nekoj interesen <strong>na</strong>stan od<br />
`ivotot <strong>na</strong> nekoj poz<strong>na</strong>t, z<strong>na</strong>~aen ~ovek.<br />
aneks lat. dopolnenie, prilog.<br />
aneksia lat. prisilno pripojuvawe, prisvojuvawe, proglasuvawe za<br />
svoe <strong>na</strong> nekoe podra~je.<br />
aneksija lat. anexio pripojuvawe, v. an{lus.<br />
anematoza med. nedovolno sozdavawe krv vo organizmot.<br />
anematurgija med. <strong>na</strong>uka za beskrvni operacii.<br />
anemija gr~. slabokrvnost.<br />
anemofilija gr~. zapra{uvawe <strong>na</strong> rastenijata so pomo{ <strong>na</strong> veter.<br />
anemograf gr~. vetrokaz.<br />
anemografija gr~. opi{uvawe <strong>na</strong> vetri{tata.<br />
anemologija gr~. <strong>na</strong>uka za vetri{tata.<br />
anemometar gr~. vetromer.<br />
anemos gr~. veter.<br />
anemoskop gr~. vetru{ka, sprava koja go poka`uva pravecot vo koj<br />
duva veterot.<br />
anenkefalos gr~. roden bez mozok.<br />
anepiraf gr~. tekst bez <strong>na</strong>slov.<br />
anepitimija med. zgas<strong>na</strong>ta sposobnost da se te`nee kon bilo {to.<br />
anestetik med. sredstvo koe predizvikuva neosetlivost <strong>na</strong> bolka.<br />
anestezija gr~. neosetlivost <strong>na</strong> bolka, neosetlivost <strong>na</strong> oddelni delovi<br />
<strong>na</strong> teloto poradi bolest <strong>na</strong> odredeni nervi ili ve{ta~ki predizvika<strong>na</strong><br />
zaradi prezemawe <strong>na</strong> hirur{ka intervencija.<br />
aneurizam gr~. organsko pro{iruvawe <strong>na</strong> arteriite.<br />
anfas (franc. an fase) gledano od <strong>na</strong>pred, vo lice.<br />
34
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
anfetamini med. stimulatori <strong>na</strong> sredi{niot nerven sistem koi predizvikuvaat<br />
nemir, razdraznetost, anksioznost i zabrza<strong>na</strong> rabota <strong>na</strong><br />
srceto.<br />
anfilada franc. dolg red <strong>na</strong> me|usebno povrzani sobi.<br />
anga`man, anga`iranje (franc. engagement) 1. obvrska, obvrzuvawe, dogovor.<br />
2. primawe vo slu`ba, <strong>na</strong> rabota po dogovor, 3. zdobivawe ili<br />
pottiknuvawe <strong>na</strong> nekogo za ne{to, 4. voveduvawe, 5. upotrebuvawe vo<br />
nekoja cel.<br />
angarija lat. kulu~ewe.<br />
angel (gr~. angelus) rel. nebesno su{testvo vo ~ove~ki oblik so krilja.<br />
2. prenos. simbol <strong>na</strong> dobroto, pretstavnik <strong>na</strong> site doblesti.<br />
angi<strong>na</strong> lat. zapalenie <strong>na</strong> grloto.<br />
angi<strong>na</strong> pectoris lat. med. te{ka bolest <strong>na</strong> srceto predizvika<strong>na</strong> so zaboluvawe<br />
<strong>na</strong> srcevte arterii.<br />
angiom gr~. bezopasnen izrastok <strong>na</strong> ko`ata.<br />
angiopatija med. op{t <strong>na</strong>ziv za site bolesti <strong>na</strong> krvnite sadovi.<br />
anglikanci, anglikanska crkva rel. vo 1534 Henrih VIII ja sozdava i se<br />
proglasuva za poglavar <strong>na</strong> anglikanskata crkva, otfrlajki go avtoritetot<br />
<strong>na</strong> Kliment II (1523-1534) koj vo 1532 god. go poni{til negoviot<br />
razvod od Kateri<strong>na</strong> Aragonska.<br />
angora grad vo Mala Azija.<br />
angrak pers. 1. |avol, ne~ista sila, zlo, 2. nesre}a, nevolja, taga, jad.<br />
angro (franc. en gros) <strong>na</strong>golemo, trguvawe <strong>na</strong>golemo.<br />
anhedonija psih. zaguba <strong>na</strong> sposobnosta za do`ivuvawe radost duri i<br />
vo <strong>na</strong>jradosni priliki.<br />
anhelacija med. zadi{anost.<br />
anhidroza gr~. nemo`nost za pravilno la~ewe <strong>na</strong> potta.<br />
anihiliranje lat. poni{tuvawe, ukinuvawe, poreknuvawe, osporuvawe.<br />
anilin ger. bezboj<strong>na</strong> otrov<strong>na</strong> te~ost koja slu`i za pravewe boi.<br />
anima (lat. animus) du{a.<br />
animacija lat. o`ivuvawe, davawe <strong>na</strong> `ivost, `ivot<strong>na</strong> sve`i<strong>na</strong>.<br />
animalen lat. `ivotinski, yverski, spored. bastijalen.<br />
animator lat. 1. ~ovek koj pottiknuva, razdi`uva golem broj lu|e <strong>na</strong><br />
odredeni aktivnosti, obi~no <strong>na</strong> kulturnozabavni, 2. toj {to u~estvuva<br />
vo podgotovka <strong>na</strong> animirani filmovi.<br />
animiranje lat. 1. razveseluvawe, zabavuvawe, podigawe <strong>na</strong> raspolo`enie.<br />
2. pottiknuvawe, zagrevawe, pridobivawe <strong>na</strong> nekogo za ne{to.<br />
animizam lat. 1. primitivno veruvawe deka se {to postoi vo prirodata<br />
(`ivotni, rastenija, predmeti, pojavite) ima du{a, 2. fil. idelisti~ko<br />
stojali{te deka du{ata e osnoven princip <strong>na</strong> se {to e materijalno.<br />
animozen lat. toj koj e neprijatelski raspolo`en, koj e so zla volja.<br />
animozitet, animoznost lat. ogor~enost, omraza, neprijatelsko ~uvstvo<br />
(raspolo`enie) sprema ne{to ili nekogo.<br />
anizokorija gr~. need<strong>na</strong>kvost <strong>na</strong> zenicite.<br />
35
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
anjon gr~. fiz. negativno <strong>na</strong>elektriziran atom, sprot. katjon.<br />
anker lat. sidro, langer.<br />
anketa franc. metodolo{ka tehnika <strong>na</strong> pismeno odgovarawe <strong>na</strong> od<strong>na</strong>pred<br />
postaveni pra{awa zaradi celite <strong>na</strong> nekoe <strong>na</strong>u~no istra`uvawe,<br />
pribirawe informacii preku pra{alnik <strong>na</strong> koj odgovara golema grupa<br />
lu|e.<br />
ankilostoma gr~. zaboluvawe koe go onevozmo`uva otvoraweto <strong>na</strong> ustata.<br />
ankiloza gr~. celos<strong>na</strong> ili delum<strong>na</strong> uko~enost i sras<strong>na</strong>tost <strong>na</strong> zglobovite.<br />
ankora imparo it. prodol`uvam da u~am.<br />
ankora lat. sidro.<br />
anksioznost (lat. anxius zadu{itelno) psih. neopredelen strav, ~uvstvo<br />
<strong>na</strong> zagrozenost, sostojba <strong>na</strong> voznemirenost, <strong>na</strong>p<strong>na</strong>tost i gri`a od<br />
objekt so nejas<strong>na</strong> opasnost.<br />
ankvizicija (lat. anquisitio ) predlagawe <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>.<br />
anlaser ger. sprava za razdvi`uvawe, startuvawe <strong>na</strong> motorot <strong>na</strong> avotolobilite.<br />
anlava`a (fran. enlevege) simnuvawe <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> slika od platno za da se<br />
prenese <strong>na</strong> drugo platno.<br />
anni curentis lat. vo tekov<strong>na</strong>ta godi<strong>na</strong>.<br />
anni fururi lat. id<strong>na</strong>ta godi<strong>na</strong>.<br />
anni praesentis lat. ovaa godi<strong>na</strong>.<br />
ano (lat. anno) godini.<br />
anobliranje franc. promovirawe vo, davawe <strong>na</strong> plemenska vite{ka<br />
titula.<br />
anoda gr~. pozitieven pol <strong>na</strong> izvorot <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong> energija koja e<br />
dobiva pri elektroliza, pozitiv<strong>na</strong> elektroda, sprot. katoda.<br />
anodinija gr~. bezbolnost, ne~ustvuvawe <strong>na</strong> porodilni bolki.<br />
anofeles gr~. komarec koj prenesuva malarija.<br />
anoftalmija med. nemawe o~i.<br />
anohrija gr~. vrodeno otsustvo <strong>na</strong> ma{ki polni `lezdi.<br />
anomalija gr~. nenormalnost, nepravilnost, otstapuvawe od pravilo<br />
ili od zakon.<br />
anomija gr~. nezakonitost, dr`aven poredok vo koju vladee bezzakonie.<br />
anonimnost gr~. bezimenost, nepoz<strong>na</strong>ta li~nost, nepoz<strong>na</strong>t - nepotpi-<br />
{an avtor.<br />
anoreksija gr~. med. nemawe volja da se jade, nemawe apetit.<br />
anorganski gr~. neorganski, koj i pripa|a <strong>na</strong> ne`ivata priroda.<br />
anorhija med. bez testisi, beztestisnost.<br />
anormalen gr~. nenormalen, nepravilen.<br />
anormalno gr~. ne{to {to odstapuva od pravilata, zakonite, obi~aite.<br />
anotacija (lat. annotatio) bele{ka, zabele{ka, <strong>na</strong>pome<strong>na</strong>.<br />
36
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
anotalmija gr~. bez o~i, slepost.<br />
anrogin gr~. ~ovek so ma{ki i `enski osobini.<br />
ansambl franc. zbir <strong>na</strong> glumci ili muzi~ari, zaednica, grupa za zaedni~ko<br />
izveduvawe <strong>na</strong> umetni~ko delo.<br />
anstrem fiz. edinica za merewe <strong>na</strong> branovata do`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> zracite.<br />
ant gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe protiv.<br />
antagonist gr~. protivnik, sopernik.<br />
antagonizam gr~. protivewe, me|usebno sprotivstavuvawe, soperni{-<br />
tvo, sprotivnost <strong>na</strong> idei, sudir <strong>na</strong> sprotivstaveni sili, nepomirliva<br />
protivre~nost, zaem<strong>na</strong> netrpelivost.<br />
antanta frnc. spogodba, sojuz.<br />
ante diem lat. pred vreme, pred sudniot den.<br />
ante faktum lat. pred (spom<strong>na</strong>tiot) <strong>na</strong>stan.<br />
ante festum lat. pred sve~anosta, t.e. prebrzo.<br />
ante fuit vitellus, qui nunc fert cornua taurus lat. i bikot so rogovi nekoga{<br />
bil tele.<br />
ante lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe porano, pred.<br />
ante meridiem (a.m.) lat. predpladne.<br />
ante omnes lat. pred site.<br />
antecedenten lat. prethoden.<br />
antedatiranje, antidatiranje lat. stavawe <strong>na</strong> porane{en datum <strong>na</strong>mesto<br />
vistinskiot.<br />
antej mit. sin <strong>na</strong> Geja koj ja gubi silata {tom }e se oddeli od majkata<br />
zemja. Na toj <strong>na</strong>~in bil pobeden od Herkules.<br />
antelogijum lat. predgovor.<br />
anteludijum lat. predigra.<br />
ante<strong>na</strong>talen lat. predporodilen.<br />
antenupcijalen lat. predbra~en.<br />
antestacija lat. povikuvawe za svedok.<br />
antestat lat. lice <strong>na</strong> koe so testament mu e ostaveno <strong>na</strong>sledstvo.<br />
anthropos gr~. ~ovek.<br />
anti gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe protiv, sprema, zad, <strong>na</strong>mesto.<br />
anti{ambriranje lat. moqakawe <strong>na</strong> "visoki li~nosti," dodvorubvawe.<br />
antiabolicionist lat. toj koj{to e protiv ukinuvawe <strong>na</strong> ne{to, prim. <strong>na</strong><br />
smrt<strong>na</strong>ta kaz<strong>na</strong>.<br />
antibiotik gr~. materija so ~ija pomo{ se uni{tuvaat pri~inite <strong>na</strong> razni<br />
bolesti, prim. penicilin.<br />
anticiklon gr~. oblast <strong>na</strong> visok vozdu{en pritisok {to predizvikuva<br />
kru`ewe <strong>na</strong> vetri{tata okolu centarot.<br />
anticipacija lat. 1. od<strong>na</strong>pred, 1. zemawe ne{to (prim. pari) od<strong>na</strong>pred,<br />
avans, 2. fil. pretpostauvawe, zemawe <strong>na</strong> nekoe tvrdewe od<strong>na</strong>pred za<br />
vistinto, koe{to podoc<strong>na</strong> i }e se potvrdi.<br />
anticipativen lat. predvremen, koj se vr{i od<strong>na</strong>pred, pred rokot.<br />
37
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
antidepresivni sredstva med. lekovi koi se koristat za podigawe <strong>na</strong> raspolo`enieto<br />
<strong>na</strong> depresivni lica.<br />
antidot gr~. protivotrov.<br />
antiemetici gr~. sredstva protiv povra}awe.<br />
antifrizi gr~. sredstva koi se dodavaat <strong>na</strong> te~nosti zaradi spre~uavwe<br />
<strong>na</strong> nivno zamrznuvawe.<br />
antigen gr~. sekoja materija koja po vnesuvaweto vo organizmot predizvikuva<br />
obrazuvawe <strong>na</strong> antitela.<br />
antihrist gr~. rel. 1. glaven i posleden neprijatel <strong>na</strong> Isus Hristos koj<br />
}e se pojavi pred negovoto vtoro doa|awe, 2. bezbo`nik, neprijatel <strong>na</strong><br />
hristijanstvoto.<br />
antika lat. istoriski kulturen period koj gi opfa}a Grcija i Rim vo<br />
robovladetelstvoto.<br />
antikva lat. vertikalno {tampani bukvi, sprot. kurziv.<br />
antikvar lat. trgovec so stari knigi i predmeti.<br />
antikvarnica lat. prodavnica <strong>na</strong> stari, retki i polovni knigi i umetni~ki<br />
predmeti.<br />
antikvitet lat. star predmet so umetni~ka vrednost.<br />
antinomija gr~. 1. privid<strong>na</strong> protivre~nost, 2. fil. sudir <strong>na</strong> razumni<br />
(vistiniti) <strong>na</strong>~ela koi treba zaemno da se potvrduvaat kako ispravni, .<br />
antinomija gr~. fil. sudir me|u dve sprotivstaveni tezi pri {to i<br />
obete se ispravni: sprotivstavenost me|u dve prividno doka`ani tvrdewa,<br />
koi imaat ed<strong>na</strong>kva dokaz<strong>na</strong> sila, privid<strong>na</strong> sprotivnos me|u dve vistiniti<br />
tvrdewa. prim. bogatstvoto deluva kako <strong>na</strong> smaluvaweto <strong>na</strong><br />
krimi<strong>na</strong>litetot taka i <strong>na</strong> zgolemuvaweto <strong>na</strong> krimi<strong>na</strong>litetot.<br />
antipasati meteo. vid <strong>na</strong> vetrovi koi duvaat od ekvatorot kon polovite<br />
<strong>na</strong> visi<strong>na</strong> od 4000 m. v. pasati.<br />
antipati~en gr~. neprivle~en, neprijaten, omrazen, nemil, odvraten,<br />
sprot. simpati~en.<br />
antipatija gr~. odvratnost, odbojnost, ne<strong>na</strong>klonetost kon nekoe lice,<br />
predmet ili ideja. sprot. simpatija.<br />
antipiretik gr~. med. sredstvo koe ja smaluva povi{e<strong>na</strong>ta teles<strong>na</strong> temperatura<br />
(kalmopirin, acetisal, amidopirin, antipirin, fe<strong>na</strong>cetin, kinin).<br />
antipod gr~. 1. ~ovek <strong>na</strong> sprotiv<strong>na</strong>ta stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> zemji<strong>na</strong>ta topka, 2. li~nost<br />
so sosema sprotivni osobini i pogledi vo odnos <strong>na</strong> nekoj drug ~ovek.<br />
antisemitizam 1. ve{ta~ko sozdavawe neprijatelsko raspolo`enie, <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l<strong>na</strong><br />
netrpelivost kon Evreite, spored. {ovinizam.<br />
antiseptik gr~. sredstvo koe spre~uva i gi uni{uva zaraznite bakterii.<br />
antisocijalen gr~. ~ovek koj projavuva protivop{testveno odesuvawe.<br />
antisocijalnost nesposobnost za odnesuvawe vo soglasnost so obi~aite i<br />
zakonite <strong>na</strong> op{testvoto poradi nedostig <strong>na</strong> sram, strav i vi<strong>na</strong> vo<br />
odnos <strong>na</strong> sopstvenoto povedenie i empatija za emociite <strong>na</strong> drugite.<br />
antiteza gr~. 1. sprotivnost, sprotivstavuvawe, sprotivno tvrdewe, 2.<br />
tvrdewe koe so drugo tvrdewe (teza) se <strong>na</strong>o|a vo odnos <strong>na</strong> isklu~ivost.<br />
38
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
antitoksin gr~. protiv otrov.<br />
antologija gr~. zbirka <strong>na</strong> izbrani kni`evni dela.<br />
antonim gr~. zbor so sprotivno z<strong>na</strong>~ewe, prim. <strong>na</strong> zborot ubav - antonim<br />
e zborot grd, <strong>na</strong> dobro - lo{o.<br />
antonimazija gr~. 1. davawe <strong>na</strong>ziv <strong>na</strong> nekoe lice spored nekoja negova<br />
osobi<strong>na</strong>, prim. Demosten = golem besednik, 2. upotreba <strong>na</strong> li~no ime vo<br />
z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> op{t prim. mece<strong>na</strong> = dobrotvor (spored imeto <strong>na</strong> Mece<strong>na</strong><br />
ugleden Rimjanin za{titnik <strong>na</strong> poetite).<br />
antracit gr~. <strong>na</strong>jdobar kamen jaglen.<br />
antrakt (franc. entracte) me|u~in, pauza, 2. muzi~ki del ufrlen vo teatarska<br />
pretstava.<br />
antre franc. vlez, pristap.<br />
antre nu franc. me|u <strong>na</strong>s ka`ano, vo ~etiri o~i, nikoj da ne z<strong>na</strong>e.<br />
antropo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe ~ovek.<br />
antropocentrizam gr~. stanovi{te spored koe ~ovekot e sredi{te <strong>na</strong><br />
svetot i cel <strong>na</strong> negovoto postoewe.<br />
antropofag gr~. ~ovekojadec.<br />
antropofob gr~. ~ovekomrzec.<br />
antropogeografija gr~. <strong>na</strong>uka koja go ispituva vlijanieto i z<strong>na</strong>~eweto<br />
<strong>na</strong> prirodata <strong>na</strong> ~ovekovite telesni i du{evni osobini.<br />
antropogfobija gr~. strav od lu|e.<br />
antropografija gr~. del <strong>na</strong> antropologijata {to gi opi{uva ~ovekovite<br />
rasi i plemiwa i <strong>na</strong>stojuva da gi zapoz<strong>na</strong>e zaemnite srodnosti vrz<br />
osnova <strong>na</strong> mi<strong>na</strong>toto.<br />
antropoid gr~. majmun sli~en <strong>na</strong> ~ovekot.<br />
antropoiden gr~. sli~en <strong>na</strong> ~ovekot, ~ovekolik.<br />
antropologija gr~. <strong>na</strong>uka koja ja prou~uva fizi~kata priroda <strong>na</strong> ~ovekot,<br />
negoviot biolo{ki razvoj, a osobeno gradbata <strong>na</strong> teloto, potekloto,<br />
tipovite <strong>na</strong> ~ovekot itn.<br />
antropometrija gr~. metod <strong>na</strong> antropologijata, merewe i ispituvawe <strong>na</strong><br />
~ovekovoto telo i odnosot me|u oddelnite negovi delovi.<br />
antropomorfen gr~. koj li~i <strong>na</strong> ~ovek, ~ovekolik.<br />
antropomorfi~en gr~. ~ovekolik.<br />
antropomorfizam gr~. 1. stojali{te spored koe predmetite, `ivotnite<br />
i prirodnite pojavi poseduvaat ~ove~ki svojstva, 2. prika`uvawe <strong>na</strong><br />
bo`enstvata vo ~ove~i lik.<br />
antroponimija gr~. del <strong>na</strong> lingvistikata koja se zanimava so prou~uvawe<br />
<strong>na</strong> li~nite imiwa.<br />
antropopitekus gr~. ~ovekolik majmun.<br />
antropozoik gr~. period vo razvojot <strong>na</strong> Zemjata koga se pojavuva ~ovekot,<br />
zapo~nuva so deluvijalniot period i trae dosega, pribli`no eden<br />
milion godini. spored. neozoik.<br />
anu rel. tatko <strong>na</strong> bogovite, vavilonski bog <strong>na</strong> neboto.<br />
anubis mit. bog <strong>na</strong> mrtvite vo stariot Egipet pretstaven so ~ove~ko<br />
telo i glava <strong>na</strong> ku~e.<br />
39
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
anuitet lat. 1. godi{<strong>na</strong> otplata <strong>na</strong> dolg, 2. godi{<strong>na</strong> rata <strong>na</strong> dolg koj se<br />
ispla}a zaedno so presmeta<strong>na</strong>ta kamata, 3. godi{en prihod<br />
anuliranje lat. poni{tuvawe, bri{ewe, proglasuvawe za neva`e~ko,<br />
ni{tovno.<br />
anuncijacija (lat. anunciatio) <strong>na</strong>govestuvawe, objavuvawe (osobeno <strong>na</strong><br />
Marija deka }e go rodi Isus Hristos).<br />
anuri gr~. `ivotni koi nemaat opa{ka.<br />
anurija med. celosen prekin <strong>na</strong> la~ewe <strong>na</strong> uri<strong>na</strong>ta.<br />
anus (lat. annus) 1, godi<strong>na</strong>, 2. (lat. anus) ~mar, {upak .<br />
aoristija fil. u~ewe <strong>na</strong> gr~kite skeptici deka site ne{ta se bez vistinska<br />
razlika, nepostojani, pa spored toa i neodredlivi.<br />
aorta gr~. glav<strong>na</strong> arterija koja poa|a od levata komora <strong>na</strong> srceto.<br />
apa{ franc. neranimajko, mangup, razbojnik, zlostornik.<br />
apage sata<strong>na</strong>s gr~. odi si |avolu!<br />
apagogi~ki dokaz gr~. dokaz so pomo{ <strong>na</strong> soboruvawe <strong>na</strong> protivnoto<br />
tvrdewe.<br />
apagogi~ki gr~. posreden, zaobikolen, indirekten.<br />
apa<strong>na</strong>`a franc. 1. imot daden <strong>na</strong> do`ivotno u`ivawe, 2. godi{<strong>na</strong> plata<br />
koja im se dava <strong>na</strong> <strong>na</strong>jbliskite rodnini <strong>na</strong> vladetelot, 3. plata koja<br />
po zav{uvaweto <strong>na</strong> funkcijata izvesno vreme im se dava <strong>na</strong> izbrani ili<br />
imenuvani lica.<br />
aparat lat. 1. sprava, <strong>na</strong>prava, 2. celokupnost <strong>na</strong> sredstva ili lu|e za<br />
izvr{uvawe <strong>na</strong> nekoja dejnost ili slu`ba.<br />
apartheid ang. odvojuvawe, izdvojuvawe, delba {to proizleguva od stojali{teto<br />
spored koe belata rasa e posuperior<strong>na</strong> od cr<strong>na</strong>ta rasa.<br />
apartman franc. rasko{en stan.<br />
apasio<strong>na</strong>to it. strastveno.<br />
apati~en gr~. bezvolen, ramnodu{en.<br />
apatija gr~. bezvolnost, bez~ustvitelnost, otapenost, ramnodu{nost.<br />
apatrid gr~. lice bez dr`avjanstvo.<br />
apces lat. gnojno vospalenie <strong>na</strong> tkivoto, gnoen ~ir.<br />
apeiron (gr~. apeiros - neograni~en) fil. spored A<strong>na</strong>ksimander ve~en<br />
i neograni~en prapo~etok od koj se <strong>na</strong>stanuva i vo koj se se vra}a.<br />
apel franc. 1. povikuvawe <strong>na</strong> pomo{, <strong>na</strong> solidarnost, 2. prav. `alba<br />
protiv presuda <strong>na</strong> poniskiot do povisok sud.<br />
apelacija lat. 1. `alba. 2. `alben sud.<br />
apelacio admisibilis (lat. appelattio admissibilis) dopu{te<strong>na</strong> i prifatliva<br />
`alba.<br />
apelacio dezerta (lat. appelattio deserta) propu{te<strong>na</strong>, zadocneta `alba.<br />
apelacio frivola (lat. appelattio frivola) bez<strong>na</strong>~aj<strong>na</strong> i ni{tov<strong>na</strong> `alba.<br />
apelacio i<strong>na</strong>dmisibilis (lat. appelattio i<strong>na</strong>dmissibilis) nedopu{te<strong>na</strong>, neprifatliva<br />
`alba.<br />
apelacio temerarija (lat. appelattio temeraria) nedopu{te<strong>na</strong>, neosnova<strong>na</strong><br />
`alba<br />
apelat lat. `alba do povisok sud protiv odlukata <strong>na</strong> poniskiot sud.<br />
40
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
apelativ lat. op{ta imenka.<br />
apendicitis lat. vosapalenie <strong>na</strong> slepoto crevo.<br />
apendiks (lat. appendix - prodol`etok, dodatok) 1. dopolnuvawe <strong>na</strong> nekoj<br />
predmet ili kniga, 2. prodol`etok <strong>na</strong> slepoto crevo.<br />
apercepcija lat. psih. 1. svesno <strong>na</strong>bquduvawe, 2. pretstava <strong>na</strong> nekoj<br />
poim vo svesta, sprot. percepcija.<br />
aperitiv franc. alkoholen pijalak koj sozdava apetit.<br />
aperkat ang. bokserski udar od dolu kon gore.<br />
apersija gr~. slabo varewe <strong>na</strong> hra<strong>na</strong>ta vo organizamot.<br />
apetencija, apeticija lat. sklonost, streme`, kopne`, <strong>na</strong>gon za ne{to.<br />
apetit lat. 1. `elba, volja za hra<strong>na</strong>, 2. sil<strong>na</strong> `elba za ne{to.<br />
apices iuris lat. pravni~ka dosetlivost.<br />
apifobija gr~. bolen strav od p~eli.<br />
apijarium lat. p~elarnik.<br />
apirija gr~. neiskusnost, neukost.<br />
apis mit. svet bik kaj Egipjanite, bog <strong>na</strong> sonceto i zamjodelstvoto.<br />
aplauz lat. pleskawe so race vo z<strong>na</strong>k <strong>na</strong> odobruvawe.<br />
apneja med. prestanuvawe vo di{eweto pri son.<br />
apodemijalglija gr~. med. bolen kopne` za dale~ni patuvawa.<br />
apodikti~en lat. apsolutno to~en, nesporen, nesoborliv.<br />
apodikti~no lat. 1. apsolutno to~no, nesoborlivo, neosporivo, nepobitno.<br />
prim. tvrdewe, 2. re{itelno, 3. nu`no, neophodno, bezuslovno va-<br />
`no.<br />
apoen lat. kni`<strong>na</strong> ili metal<strong>na</strong> pari~ka, sitni pari za potkusuruvawe.<br />
apofatika rel. osporuvawe, negirawe. apofatikata pove}e saka da tvrdi<br />
toa {to bog ne e, odo{to {to toj e.<br />
apograf gr~. prpis, kopija <strong>na</strong> nekoj ogigi<strong>na</strong>len dokument.<br />
apokalipsa gr~. 1. objava, otkrivawe, 2. religiozno pretska`uvawe za<br />
krajot <strong>na</strong> svetot, misti~no pretska`uvawe <strong>na</strong> iden lo{ <strong>na</strong>stan, 3. Otkrovenie<br />
<strong>na</strong> Jovan - posled<strong>na</strong> kniga od Noviot zavet.<br />
apokalipti~en broj brojot 666 vo Otkrovenieto <strong>na</strong> Jovan (13:18).<br />
apokatastaza rel. 1. vra}awe vo prvobit<strong>na</strong>ta sostojba, 2. spekulacija <strong>na</strong><br />
Origen (185-254) za zavr{uvawe <strong>na</strong> istorijata spored koja svetot koj mu<br />
se otkril <strong>na</strong> ~ovekot po negovoto pa|awe vo grev <strong>na</strong> kraj }e bide vospostaven<br />
vo svojata probit<strong>na</strong> sostojba zaradi seop{to spasenie (duri i <strong>na</strong><br />
|avolot) i toa preku sukcesivni etapi blagodarenie <strong>na</strong> Isusovata blagodet<br />
(milost) koja ne dopu{ta ve~no gubewe <strong>na</strong> negovite tvorbi nitu<br />
pak ve~ni maki. Apokatastazata e osude<strong>na</strong> od Petiot Vselenski Sobir<br />
(Carigrad, 553 g.) kako pogre{no u~ewe, 2. med. celosno prestanuvawe<br />
<strong>na</strong> nekoja bolest, 3. fil. u~ewe za ve~no povtoruvawe <strong>na</strong> ne{tata.<br />
apoklazma med. skr{enica, prelom <strong>na</strong> koskite.<br />
apokrif gr~. spis, kniga so bibliska sodr`i<strong>na</strong> {to kanonski ne e priz<strong>na</strong>t<br />
kako verodostoen.<br />
41
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
apokrifen gr~. somnitelen, nesiguren, nevistinit, mra~en so ogled <strong>na</strong><br />
potekloto.<br />
apolit gr~. ~ovek bez dr`avjanstvo.<br />
apolitoza gr~. skamenuvawe, pretvorawe vo kamen.<br />
apologet gr~. 1. branitel, crkoven pisatel koj go brani hristijanstvoto<br />
od paganite, 2. prenos. branitel <strong>na</strong> nekoe u~ewe, toj koj{to veli~i<br />
nekogo ili ne{to.<br />
apologetika gr~. odbra<strong>na</strong>, opravduvawe.<br />
apolon gr~/lat. 1. bog <strong>na</strong> svetlosta, poezijata, muzikata, medici<strong>na</strong>ta,<br />
strela{tvoto, kolonizacijata i pretska`uvaweto kaj Grcite/Rimjanite,<br />
2. prenos. ubav ~ovek.<br />
aponija gr~. dobro zdravje, dobra sostojba, spokojstvo, otsustvo <strong>na</strong> fizi~ka<br />
bolka.<br />
apopleksija med. infarkt, paraliza <strong>na</strong> teloto ili <strong>na</strong> oddelni delovi<br />
<strong>na</strong> teloto kako posledica <strong>na</strong> izliv <strong>na</strong> krvta vo mozokot.<br />
aporija gr~. pre~ka, zbunetost, bespomo{nost, nejasnotija, logi~ka te-<br />
{kotija.<br />
apostat gr~. otpadnik od vera ili od nekoja ideja, u~ewe i sl.<br />
apostazija gr~. oddeluvawe, istrgnuvawe, otpadni{tvo osobeno od hristijanskata<br />
vera i crkva.<br />
apostemacija med. gnoewe.<br />
aposterioren lat. zasnovan vrz iskustvo, sprot. aprioren.<br />
apostil (lat. apostillius) 1. opro{tajno ili otpusno pismo, 2. dopolnenie<br />
<strong>na</strong> nekoe pismo ili povelba, 3. preporaka prilo`e<strong>na</strong> kon pismo<br />
ili molba, 4. zabele{ka od stra<strong>na</strong> ili pod tekstot.<br />
apostol gr~. pratenik, glasnik, propovednik: dva<strong>na</strong>esete apostoli <strong>na</strong><br />
Isus bile: 1. Simon Petar (poz<strong>na</strong>t kako apostol Petar), ribar <strong>na</strong> Tiberiskoto<br />
ezero, zagi<strong>na</strong>l rasp<strong>na</strong>t <strong>na</strong> krst svrten <strong>na</strong>opaku. Spored ed<strong>na</strong><br />
legenda koga se obidel da izbega od Rim <strong>na</strong> patot se sret<strong>na</strong>l so vizijata<br />
<strong>na</strong> Isus. Na pra{aweto Quo vadis, Domine? (Kade odi{, Gospodaru?)<br />
Isus mu odgovoril: "Odam vo Rim povtorno da me rasp<strong>na</strong>t." Po ova Petar<br />
se predomislil, se vratil vo Rim i go prifatil svoeto ma~eni{-<br />
tvo. 2. Andrija (ribar, brat <strong>na</strong> Petar, zagi<strong>na</strong>l rasp<strong>na</strong>t <strong>na</strong> krst). 3. Jakov<br />
Zavedejev (sin <strong>na</strong> Zavedej), ribar <strong>na</strong> Galilejskoto ezero, zagi<strong>na</strong>l od<br />
me~ vo Erusalim. Teloto mu e preneseno vo [panija. 4. Jovan ili Sveti<br />
Jovan Bogoslov (isto taka, sin <strong>na</strong> Zavedej, ribar <strong>na</strong> Galilejskoto<br />
ezero). Jovan e Gr~ko ime za Jahve i z<strong>na</strong>~i milostiv. Zaradi negovite<br />
osobini Isus go <strong>na</strong>rekol Voanergas, {to z<strong>na</strong>~i sin <strong>na</strong> gromovite. No-<br />
}ta voo~i stradaweto, Isus gi povel so sebe vo Gatsimanskata gradi<strong>na</strong><br />
samo nego, bratmu Jakov, i Petar. Na taj<strong>na</strong>ta ve~er Jovan sedel do Isus<br />
i samo nemu Isus mu go otkril predavstvoto <strong>na</strong> Juda. Bil zatvoren i<br />
ma~en od Rimskiot car Domicijan, no koga po ispivaweto <strong>na</strong> <strong>na</strong>jsilniot<br />
otrov Jovan osta<strong>na</strong>l `iv, carot se upla{il i pla{ej}i se da go pogubi<br />
so me~ go progonil <strong>na</strong> ostrovot Patmos. Tamu mu se javil Isus i<br />
pretska`al {to }e se slu~i so Crkvata do negovoto vtoro doa|awe, a<br />
42
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
Jovan go <strong>na</strong>pi{al vo knigata <strong>na</strong>re~e<strong>na</strong> Apokalipsa ili Otkrovenie.<br />
Umrel vo Efes vo dlaboka starost od preku sto godini. Po pogrebot i<br />
toj, kako Isus, voskres<strong>na</strong>l od svojot grob. 5. Filip, umrel rasp<strong>na</strong>t <strong>na</strong>opaku<br />
<strong>na</strong> drvo za{to, zaedno so Vartolomej vo Jeropole ubil zmija <strong>na</strong><br />
koja Frigijcite i se poklonuvale kako <strong>na</strong> bog. 6. Vartolomej ili Nata<strong>na</strong>il,<br />
zaedno so Filip bil rasp<strong>na</strong>t, no poradi toa {to toga{ se slu-<br />
~il silen zemjotres za koj mislele deka e bo`ja kaz<strong>na</strong>, Frigijancite se<br />
upla{ile i uspeale nego da go sim<strong>na</strong>t od drvoto `iv. Podoc<strong>na</strong> umrel<br />
rasp<strong>na</strong>t <strong>na</strong> krst. 7. Toma poz<strong>na</strong>t kako Toma Bliz<strong>na</strong>kot ili Neveren<br />
Toma (ne veruval deka Isus voskrs<strong>na</strong>l), i apostol <strong>na</strong> Persija i Indija.<br />
8. Matej, poz<strong>na</strong>t kako Matej Evangelistot, koj pred kr{tevaweto se vikal<br />
Levije, bil carinik (poreznik). Zagi<strong>na</strong>l od me~ vo Etiopija. 9. Jakov<br />
Alfejev, brat <strong>na</strong> Matej. Zagi<strong>na</strong>l rasp<strong>na</strong>t <strong>na</strong> krst. 10. Lavej, <strong>na</strong>re~en<br />
Tadej ili Tedija, ili Juda Jakovqev, bil brat <strong>na</strong> Jakov Pravedniot. Zagi<strong>na</strong>l<br />
rasp<strong>na</strong>t <strong>na</strong> krst. 11. Simon Ka<strong>na</strong>nid e apostol <strong>na</strong> ~ija svadba prisustvuval<br />
Isus i <strong>na</strong> koja vodata ja pretvoral vo vino. Zagi<strong>na</strong>l rasp<strong>na</strong>t<br />
<strong>na</strong> krst. 12. Juda Iskariotski (za{to poteknuval od okoli<strong>na</strong>ta Kariot).<br />
Juda go izgubil svoeto apostolsko mesto posle predavstvoto za<br />
30 srebrenici (go bak<strong>na</strong>l Isusa vo leviot obraz: ottamu "judin bakne`,")<br />
a, po negovoto kaewe i samoubistvo so besewe <strong>na</strong> drvo, <strong>na</strong> negovo<br />
mesto so `drepka e izbran Matija.<br />
apostrofiranje gr~. istaknuvawe <strong>na</strong> nekogo ili <strong>na</strong> ne{to, prim. zbor.<br />
apota<strong>na</strong>zija med. celosno prestanuvawe <strong>na</strong> `ivotot, nesomne<strong>na</strong> smrt.<br />
apoteoza gr~. 1. odavawe <strong>na</strong> osobeni po~esti <strong>na</strong> nekoj zaslu`n umren<br />
~ovek, 2. veli~ewe, obo`uvawe, proglasuvawe za bo`enstvo.<br />
appassio<strong>na</strong>to it. muz. strastveno, ~uvstvitelno.<br />
apraksija gr~. nesposobnost <strong>na</strong> podvi`nite delovi <strong>na</strong> teloto poradi<br />
mozo~no rastrojstvo da izvr{uvaat celishodni dejstvija.<br />
aprecijacija (lat. appretiare) zgolemuvawe <strong>na</strong> kupov<strong>na</strong>ta mo} <strong>na</strong> parite,<br />
sprot. deprecijacija.<br />
aprehenzija lat. apprehensio 1. prav. zemawe, prisvojuvawe <strong>na</strong> nekoja<br />
stvar, 2. fil. pretstava, poimawe, spoz<strong>na</strong>vawe.<br />
aprehenzija lat. zemawe, prisvojuvawe <strong>na</strong> nekoja stvar.<br />
apretura franc. rabota <strong>na</strong> doteruvawe <strong>na</strong> nekoi industriski proizvodi<br />
(prim., hartija, ko`a, tkaenini) po koja tie dobivaat izgled i kvalitet<br />
<strong>na</strong> podobra stoka.<br />
aprijalizam med. otsustvo ili smaleno la~e~e <strong>na</strong> plunka.<br />
aprioren lat. ne zasnovan vrz iskustvo, sprot. aposterioren.<br />
apriorizam fil. idealisti~ko u~ewe spored koe postoi soz<strong>na</strong>nie nezavisno<br />
od iskustvoto.<br />
aprobacija lat. davawe soglasnost, dozvola, oficielno odobruvawe.<br />
aprobativno lat. toa {to predizvikuva odobruvawe.<br />
aprobator lat. toj {to odobruva, odobruva~.<br />
aproksimacija lat. pribli`nost, mat. pribli`<strong>na</strong> vrednost.<br />
aproksimativno lat. pribli`no.<br />
43
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
apropo franc. 1. po toj povod, 2. vo vrska so toa, 3. ba{ dobro, 4. kako<br />
popra~ano.<br />
apropriacija lat. prisvojuvawe, sprot. ekspropriacija.<br />
aprovizacija lat. s<strong>na</strong>bduvawe, oganizirano s<strong>na</strong>duvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>selenito so<br />
`ivotni <strong>na</strong>mirnici.<br />
apsens lat. otsuten.<br />
apsentizam lat. otsutnost.<br />
apsida gr~. zmija otrovnica, 2. prenos. lo{a `e<strong>na</strong>.<br />
apsolucija (lat. absolutio) prostuvawe od grev ili vi<strong>na</strong>, osloboduvawe.<br />
apsolut lat. apsolutus - potpoln, sovr{en, neograni~en, 1. fil. praosnova<br />
<strong>na</strong> se {to postoi - ve~<strong>na</strong>, beskone~<strong>na</strong>, prvobit<strong>na</strong> osnova <strong>na</strong> svemirot,<br />
2. toa {to so ni{to ne e usloveno, 3. toa {to vo sebe opfa}e se, 4.<br />
sinonim za bo`estvo (apsoluten duh, apsolut<strong>na</strong> ideja, apsolutno "Jas").<br />
apsoluten (lat. ab-solutus) sloboden od site odnosi (obvrski, uslovi<br />
ograni~uvawa), nezavisen, bezusloven, neograni~en, neusloven, ~ist,<br />
celosen, sovr{en.<br />
apsolutist lat. neograni~en vladetel.<br />
apsolutizam lat. neograni~e<strong>na</strong> dr`av<strong>na</strong> vlast.<br />
apsolut<strong>na</strong> nula lat. temperatura od -273 C 0 .<br />
apsolutno lat. ne{o {to se zema (posmatra) samo za sebe bez odnos so<br />
ne{to drugo, nezavisno, bezuslovno, nesomneno, sosema sigurno, 2. celosno,<br />
sovr{eno, 3. ~isto, 4. neograni~eno, prim. apsolut<strong>na</strong> mo<strong>na</strong>rhija,<br />
5. ve~no, beskone~no, so ni{to ne usloveno, sprot. relativno.<br />
apsolutor<strong>na</strong> presuda lat. osloboduva~ka presuda.<br />
apsolvent lat. student koj gi zavr{il studiite.<br />
apsorpcija lat. upivawe, goltawe, vpivawe, {mukawe <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> materija<br />
(~ad, parea, te~nost) od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> druga obi~no tvrda materija.<br />
apstinencija lat. 1. otka`uvawe, isklu~uvawe, vozdr`uvawe od zadovolstva<br />
(seks, hra<strong>na</strong>, cigari, alkohol, droga), 2. vozdr`uvawe od vr{ewe<br />
<strong>na</strong> gra|anski dol`nosti (glasawe, use~estvo <strong>na</strong> sobiri i sl).<br />
apstrahiranje lat. odvojuvawe, razdeluvawe vo mislite, gradewe mislovni<br />
pretstavi.<br />
apstrakcija lat. 1. mislovno izdvojuvawe <strong>na</strong> poedine~nite svojstva i<br />
osobini <strong>na</strong> predmetot zaradi utvrduvawe <strong>na</strong> op{toto, zaedni~koto, 2.<br />
metod <strong>na</strong> volevo ispu{tawe od vid <strong>na</strong> o<strong>na</strong> {to e sporedno, posebno, nebitno<br />
slu~ajno zardi toa {to e glavno, op{to, nu`no, bitno, 3 ne{to<br />
nestvarno {to kako poim postoi samo vo mislite.<br />
apstrakt lat. kratok izvod od nekoj tekst vo koj se <strong>na</strong>veduva osnov<strong>na</strong>ta<br />
ideja i sodr`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> avtorot <strong>na</strong> tekstot.<br />
apstrakten lat. 1. zamislen, nezabele`liv, koj postoi samo vo mislite<br />
kako poim, koj mo`e samo da se zamisli, a ne preku iskustvoto i da proveri,<br />
2. te`ok za razburawe, sprot. konkreten.<br />
apstraktno lat. abstractus, nestvarno, zamisleno, koe postoi samo kako<br />
poim.<br />
apsulutoren lat. koj razre{uva.<br />
44
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
apsurd lat. besmisla, besmislenost, logi~ka nevozmo`nost, protivno<br />
<strong>na</strong> zdraviot razum, glupost.<br />
apulia non capit muscas lat. orelot ne lovi muvi, prenos. golem ~ovek<br />
ne se zanimava so sitnici.<br />
aquam in aquis petere lat. barawe voda vo voda, prenos. rabotewe besmisle<strong>na</strong><br />
rabota.<br />
ar{in tur. lakt, merka za dol`i<strong>na</strong>.<br />
ara`man franc. 1. smestuvawe, poredok, 2. spogodba za izramnuvae.<br />
ara~ tur. glavari<strong>na</strong>, danok koj se <strong>na</strong>pla}al od ma{ka glava.<br />
arabeska 1. ukras<strong>na</strong> {ara vo arapski stil so motivi od rastenija, 2.<br />
stav, umetni~ka figura vo baletot.<br />
arahnodatrija med. prekumer<strong>na</strong> dol`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> prstite <strong>na</strong> race ili noze.<br />
arak lat. tabak, edinica za merewe hartija.<br />
aramba{a tur. ajdu~ki poglavar, voda~.<br />
aramija tur. kradec, razbojnik.<br />
aran`iranje franc. skladno ureduvawe.<br />
arbira`a franc. 1. izbran sud, 2. pomirliv <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> re{avawe <strong>na</strong> sporovi,<br />
3. mirno re{avawe <strong>na</strong> sporovi me|u dr`avite po pat <strong>na</strong> izbran sud.<br />
arbiter lat. 1. izbran sudija, 2. posrednik, 3. strani~en sudija <strong>na</strong> fudbalski<br />
<strong>na</strong>tprevar.<br />
arbitraren lat. 1. proizvolen, svoevolen, samovolen, pribli`en, 2.<br />
presuden ne spored pi{anite zakoni, tuku spored sopstvenoto uveruvawe,<br />
spored svoe <strong>na</strong>o|awe.<br />
arbitrarno lat. svoevolno, samovolno, poizvolno, pribli`no.<br />
arbitrium liberum lat. slobod<strong>na</strong> volja.<br />
arbofiroman lat. koj e vo forma <strong>na</strong> drvo.<br />
arbor genealogika (lat. arbor genealogica) semejno steblo.<br />
arbor vitae lat. drvo <strong>na</strong> `ivotot.<br />
arborist lat. toj koj{to se zanimava so odgleduvawe <strong>na</strong> drvja.<br />
arctius ius lat. pravo <strong>na</strong> prvenstvo.<br />
ardua prima via est lat. prviot pat e te{ko, te`ok e sekoj po~etok.<br />
area aetas lat. zlaten period, dobro staro vreme.<br />
areal lat. podra~je <strong>na</strong> prirod<strong>na</strong> rasprostranetost <strong>na</strong> koj i da e vid <strong>na</strong><br />
rastenija ili `ivotni.<br />
are<strong>na</strong> lat. mesto <strong>na</strong> koe se vodat borbi.<br />
arenda lat. 1. dogovor za zakup <strong>na</strong> zemji{te ili <strong>na</strong> zgrada obi~no za<br />
ed<strong>na</strong> godi<strong>na</strong>, zakupni<strong>na</strong>, 2. ~ist prihod od zemji{teto koga }e se odbijat<br />
tro{ocite okolu proizvodstvoto i sopstvenoto izdr`uvawe.<br />
areola lat. 1. a<strong>na</strong>t. prsten okolu bradavicata <strong>na</strong> dojkata, 2. astr.<br />
krug okolu mese~i<strong>na</strong>ta.<br />
areopag gr~. vrhoven sud stara Ati<strong>na</strong>.<br />
ares mit. bog <strong>na</strong> voj<strong>na</strong>ta kaj Grcite, v. mars.<br />
arest lat. zatvor.<br />
arestant lat. zatvorenik.<br />
45
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
arete gr~. vrednost (doblest), arete <strong>na</strong> kralot le`i vo negovata sposobnost<br />
za komanduvawe, <strong>na</strong> vojnikot vo hrabrosta, <strong>na</strong> sudijata vo nepristrasnosta,<br />
<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>ta vo vernosta.<br />
argat tur. <strong>na</strong>emen rabotnik, <strong>na</strong>dni~ar.<br />
argentum (ag.) hem. srebro.<br />
argentum vivum lat. `ivo srebro, `iva.<br />
argiromanija gr~. srebroqubie, strast za bogatstvo.<br />
argo franc. poseben jazik <strong>na</strong> odrede<strong>na</strong> grupa lu|e, govor <strong>na</strong> posebni<br />
klasi ili za<strong>na</strong>eti, prim. <strong>na</strong> umetnici, zatvorenici, skitnici.<br />
argon (Ar.) hem. plemenit gas.<br />
argo<strong>na</strong>uti gr~. mit. juanci koi <strong>na</strong> brodot "Argo" plovile do bregot <strong>na</strong><br />
Kolhida <strong>na</strong> Crno More vo potraga po "zlatnoto runo".<br />
argument lat. dokaz, pri~i<strong>na</strong>, opravduvawe.<br />
argumentacija doka`uvawe, obrazlo`uvawe, izveduvawe <strong>na</strong> vistinitosta<br />
<strong>na</strong> eden stav (teza - stav koj se doka`uva) vrz osnova <strong>na</strong> vistinitosta<br />
<strong>na</strong> drug ili drugi stavovi (argumenti ili razlozi <strong>na</strong> tezata - stavovi<br />
vrz osnova <strong>na</strong> koi se doka`uva tezata) za koi se z<strong>na</strong>e deka se vistiniti<br />
ili barem verojatno vistiniti. Naveduvaweto <strong>na</strong> argumentite i<br />
samiot mislovno-logi~en proces so koj se izveduva tezata se <strong>na</strong>rekuva<br />
argumentacija ili demonstracija <strong>na</strong> dokazite. Osobe<strong>na</strong> uloga vo doka-<br />
`uvaweto igraat op{tite stavovi (argumenti) - <strong>na</strong>u~ni principi, aksiomi,<br />
postulati i <strong>na</strong>u~ni zakoni.<br />
argumentiran lat. doka`an, potkrepen so dokazi.<br />
argumentum a fortiori lat. dotolku pove}e, argumetum a maiore ad minus<br />
- ako e dozvoleno pove}e, dotolku pove}e e dozvoleno i pomalu, argumentum<br />
a minore ad maius - ako e zabraneto pomalku, dotolku pove}e e<br />
zabraneto i pove}e.<br />
argumentum ad baculum (baculinum) lat. dokaz so tepawe, so sila, dokaz<br />
so povikuvawe <strong>na</strong> sila, prim. zo{to treba da mu se pokoruvam <strong>na</strong><br />
bo`jite zapovedi - zatoa {to bo`enstvoto }e gi kazni onie {to ne se<br />
pokoruvaat.<br />
argumentum ad consensu gentium (dokaz od seop{ta soglasnost), nekoja<br />
teza se doka`uva vrz osnova <strong>na</strong> soglasnost <strong>na</strong> site lu|e, t.e. vrz osnova<br />
<strong>na</strong> javnoto mislewe koe ne mo`e da bide kriterium <strong>na</strong> visti<strong>na</strong>ta vo <strong>na</strong>ukata<br />
osobeno koga se postavuva pra{awe dali ne{to se slu~ilo ili<br />
ne, dali ne{to e to~no ili neto~no vo pravoto, i sl.<br />
argumentum ad hominem dokaz koj ne se zasnova vrz samiot predmet,<br />
tuku vrz avtoritetot <strong>na</strong> nekoja li~nost, koga ne se rasprava za spor<strong>na</strong>ta<br />
teza, tuku se <strong>na</strong>stojuva da se omalova`i onoj koj ja postavil, ed<strong>na</strong><br />
od <strong>na</strong>jgrubite gre{ki vo doka`uvaweto: "doka`uvaweto" se sveduva <strong>na</strong><br />
ednostavno <strong>na</strong>vreduvawe <strong>na</strong> oponentot so zborovite: la`e{, ti nema{<br />
pojma! koj ti dal diploma! begaj be seqa~i{te!<br />
argumentum ad hominem lat. doka`uvawe so pomo{ <strong>na</strong> avtoritetot<br />
<strong>na</strong> nekoja li~nost, a ne so vistinski argumenti.<br />
46
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
argumentum ad populum (dokaz za masite), bez da se <strong>na</strong>vleguva vo su{ti<strong>na</strong>ta<br />
<strong>na</strong> spor<strong>na</strong>ta teza se <strong>na</strong>stojuva da se pridobie slu{atelot (~itatelot)<br />
deluvaj}i vrz negovite ~uvstva, predrasudi, sueta i sl.<br />
argumentum ad verecundiam (dokaz <strong>na</strong> stravopo~ituvawe kon avtoriteti),<br />
ne se ispituva logi~kata sila <strong>na</strong> doka`uvaweto, tuku mislewata <strong>na</strong><br />
odelni subjekti se vrednuvaat spored nivnite tituli, polo`ba, renometo<br />
(avtoritetot), godinite <strong>na</strong> starost, pripadnosta <strong>na</strong> opredele<strong>na</strong> <strong>na</strong>cija,<br />
partija i sl.<br />
argumentum ad veritatem lat. dokaz koj proizleguva od op{topriz<strong>na</strong>eni<br />
i <strong>na</strong>u~no utvrdeni vistini.<br />
argumentum dokaz, metod, t.e. postapki so koi se utvrduvaat pravno<br />
relevantni fakti (sklu~en dogovor, subjektivno pravo, krivi~no delo).<br />
argumentum via negativa lat. doka`uvawe po pat <strong>na</strong> negirawe, osporuvawe.<br />
argus gr~. mit. ogromno `ivotno so 1000 o~i, koe ja ~uvalo qubovnicata<br />
<strong>na</strong> Zevs - Jo<strong>na</strong>, prenos. siguren ~uvar komu ni{to nemo`e da mu<br />
projde nezabele`ano.<br />
arhai~en gr~. star, prestar, zastaren.<br />
arhaizam gr~. zastaren zbor ili pojava, koj izlegol od upotreba.<br />
arheologija gr~. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva ostatocite i spomenicite od<br />
materijal<strong>na</strong>ta kultura od pojavata <strong>na</strong> ~ovekot.<br />
arheopteriks gr~. praptica golema kolku gulab, so zabi i kanxi <strong>na</strong> krilata<br />
i dolga opa{ka pokrien so perduvi.<br />
arhiepiskop gr~. <strong>na</strong>dbiskup, glaven episkop.<br />
arhierej gr~. visok sve{tenik vo pravoslav<strong>na</strong>ta hierarhija.<br />
arhimandrit gr~. <strong>na</strong>stojnik <strong>na</strong> ma<strong>na</strong>stir vo pravoslav<strong>na</strong> crkva, <strong>na</strong>jvisok<br />
kalu|erski ~in.<br />
arhimedov zakon v. eureka.<br />
arhipelag gr~. zbir <strong>na</strong> pove}e ostrovi koi se vo meguseb<strong>na</strong> blizi<strong>na</strong>.<br />
arhitip gr~. <strong>na</strong>jstar, osnoven, izvoren, karakteristi~en tip.<br />
arhiv gr~. ustanova za ~uvawe <strong>na</strong> stari dokumenti.<br />
arhonti gr~. vladeteli, poglavari, devet nositeli <strong>na</strong> <strong>na</strong>jvisokite dol-<br />
`nosti vo stara Grcija.<br />
arievec sanskr. 1. pripadnik <strong>na</strong> indoevropskata grupa <strong>na</strong> <strong>na</strong>rodi. 2. vo<br />
vremeto <strong>na</strong> Hitler - ~ovek od ~ista rasa, neevrein.<br />
arija lat. 1. vozdi{ka, 2. Rimjanka ~ii ma` Cecilie Paeta bil osuden od<br />
Klaudie <strong>na</strong> smrt ostavajki mu mo`nost samiot da se samoubie. Arija<br />
prva si go zabila no`ot vo gradite i mu go podala <strong>na</strong> ma`ot so zborovite:<br />
Paete, non dolet! - Paete ne boli! 3. kompozicija za eden glas so<br />
pridru`ba od eden instrument ili orkestar.<br />
arijad<strong>na</strong> mit. }erkata <strong>na</strong> kralot Minos koja so pomo{ <strong>na</strong> klop~e konec<br />
go izvela Tezej od kritskiot lavitint.<br />
arijanizam rel. stanovi{te <strong>na</strong> sve{tenikot Arija od IV vek, koj propovedal<br />
deka Isus ne e bog, tuku samo ~ovek sli~en so boga.<br />
47
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
aristokratija gr~. vladeewe <strong>na</strong> visokite privilegiranite sloevi.<br />
aritmetika mat. <strong>na</strong>uka za broevite i za smetaweto so niv.<br />
aritmija med. 1. med. nepravilost vo ~ukaweto <strong>na</strong> srceto, 2. muz. neramnomernost<br />
vo ritamot.<br />
aritmogrif gr~. zagatka so broevi.<br />
aritmomanija gr~. bolen <strong>na</strong>gon za prebrojuvawe <strong>na</strong> se i se{to.<br />
aritmomantija gr~. pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta so pomo{ <strong>na</strong> broevi.<br />
arivist franc. lakta{, karierist, ~ovek koj bezobyirno saka da <strong>na</strong>preduva<br />
vo slu`bata.<br />
arkada 1. arhit. otvoren trem ili hodnik so stolbovi koi me|usebno<br />
se povrzani so lakovi, 2. a<strong>na</strong>t. del <strong>na</strong> ~el<strong>na</strong>ta koska <strong>na</strong>d okoto.<br />
arkadija mit. zemja <strong>na</strong> sre}ni (pastiri).<br />
arkanum lat. tajno sredstvo koe <strong>na</strong>vodno gi lekuva site bolesti.<br />
arlekin it. (arlecchino) {egaxija, ~ovek koj postojano go menuva misleweto,<br />
prevrtlivec.<br />
arma lat. oru`je.<br />
armada {pan. vojska, vooru`e<strong>na</strong> sila, armija.<br />
arminijanci, remonsranti rel. dvi`ewe koe kako rascep vo kalvinizmot<br />
<strong>na</strong>sta<strong>na</strong>lo po povod u~eweto <strong>na</strong> Jakov Arminija (Jacobus Arminius, 1560-<br />
1609), Holan|anec od Lajden. Spored nego, bez bo`ja milost ~ovek dodu{a<br />
ne mo`e da pravi dobro, no mo`e da mu se sprotivstavi <strong>na</strong> taa<br />
milost, so {to se <strong>na</strong>pa|a u~eweto <strong>na</strong> ortodoksniot kalvinizam za predesti<strong>na</strong>cijata.<br />
Spored toa, ~ovek so voljata i razumot mo`e da vlijae <strong>na</strong><br />
svoeto spasenie. Navisti<strong>na</strong> samiot razum ne e dovolen, potreb<strong>na</strong> e i<br />
vera preku svetiot duh i bo`ja milost. Napa|ani od konzervativ<strong>na</strong>ta<br />
struja vo kalvinizmot <strong>na</strong>re~eni gomanti (po profesorot po teologija<br />
Gomantus) vo 1610 godi<strong>na</strong>, arminijancite mu podnele <strong>na</strong> parlaementot<br />
tn. "Remonstracija" vo koja gi izlo`ile svoite u~ewa. Ovoj dokument,<br />
me|u drugite, go branele Simon Episkop i Hugo Grocius. Arminijanizmot<br />
se {irel vo Anglija, Francija, Germanija i vo 18 vek mnogu vlijael<br />
za <strong>na</strong>stanuvaweto <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> granka <strong>na</strong> kalvinizmot - metodizam koj<br />
osobeno }e se pro{iri vo Sever<strong>na</strong> Amerikia.<br />
arogancija lat. drskost, voobrazenost, <strong>na</strong>duenost, grubo povedenie.<br />
arogiranje (lat. arogare) drznuvawe, osmeluvawe, prisvojuvawe.<br />
aroma gr~. prijaten miris.<br />
arondacija franc. zaokru`uvawe <strong>na</strong> zemji{te.<br />
aropin gr~. silen otrov.<br />
arozija lat. razjadenost <strong>na</strong> nekoj organ.<br />
arpa tur. ja~men.<br />
arpadzik tur. siten krimid za sadewe.<br />
ars lat. imetnost, ars longa, vita brevis - `ivotot e kratok, umentnosta<br />
e ve~<strong>na</strong>.<br />
ars gratia artis lat. umetnost zaradi umernost, v. larpurlartizam.<br />
ars longa, vita brevist lat. umetnosta e dolga, a `ivotot kratok.<br />
arsen (As.) lat. vid <strong>na</strong> otroven element.<br />
48
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
arse<strong>na</strong>l gr~. 1. fabrika za izrabotka ili skladi{te za ~uvawe <strong>na</strong> predmeti<br />
za <strong>na</strong>oru`uvawe, 2. prenos. golema koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> odredeni predmeti.<br />
arslan tur. lav, prenos. silen ~ovek, ju<strong>na</strong>k.<br />
artefakt lat. 1. ve{ta~ki sozdaden umetni~ki poizvod, 2. pogre{en,<br />
<strong>na</strong>dvor od stvarnosta vtemelen zaklu~ok, ve{ta~ki inskonstruiran<br />
fakt.<br />
artem non odit nisi ig<strong>na</strong>rus lat. nikoj ne ja mrzi umetnosta osven nez<strong>na</strong>jkovcite.<br />
artemida mit. bo`ica <strong>na</strong> mese~i<strong>na</strong>ta i lovot kaj Grcite, v. dija<strong>na</strong>.<br />
artemizija lat. pelin.<br />
arterija gr~. a<strong>na</strong>t. 1. sekoj krven sad koj ja odveduva krvta od srceto, 2.<br />
prenos. glaven pat.<br />
arterioskleroza lat. zatnuvawe, stesnuvawe <strong>na</strong> ka<strong>na</strong>lot <strong>na</strong> arterijata.<br />
artificielen (lat. artificialis) ve{ta~ki, izve{ta~en.<br />
artikl lat. (artiklus - zglob) 1. stoka, predmet <strong>na</strong> trgovija, 2. nov. <strong>na</strong>pis,<br />
~la<strong>na</strong>k vo vesnik, 3. ~len, otsek, poglavie, paragraf vo nekoj tekst, 4.<br />
to~ka vo dogovor.<br />
artikulacija (lat. articulatio) 1. zglob, 2. ling. tvorba <strong>na</strong> govorni glasovi,<br />
jasno i razgovetno izgovarawe <strong>na</strong> zaborovi i slogovi, izgovor pri<br />
koj se razlikuvaat glasovite i slogovite 3. prenos. jasno radeluvawe i<br />
povrzuvawe <strong>na</strong> mislovnite procesi.<br />
artikularen lat. zgloben.<br />
artikuliran govor lat. razbirliv govor za razlika od neartikuliranite<br />
glasovi <strong>na</strong> `ivotnite.<br />
artikulus lat. zglob.<br />
artilerija franc. vojni~ki vod ~ie osnovno voru`uvawe se topovite.<br />
artist lat. glumec.<br />
artritis gr~. vospalenie <strong>na</strong> zglobovite, bolki vo koskite.<br />
as lat. 1. kec vo karti, 2. starorimski sitni pari i merka za te`i<strong>na</strong>.<br />
asamblea franc. 1. sobranie, parlament, 2. <strong>na</strong>ziv za ple<strong>na</strong>r<strong>na</strong>ta sednicva<br />
<strong>na</strong> Sobranieto <strong>na</strong> Obedinetite Nacii.<br />
asa<strong>na</strong>cija lat. 1. ozdravuvawe, 2. sozdavawe besprekorni uslovi za `ivot:<br />
podobruvawe <strong>na</strong> javnite zdravstveni priliki.<br />
asasin ar. ubiec.<br />
ascendencija lat. srodstvo vo <strong>na</strong>gor<strong>na</strong> linija: tatko, dedo, pradedo...<br />
spored. descedencija.<br />
asebija gr~. bezbo`nost, nepriz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> bogovi.<br />
asecija (lat. assertio) tvrdewe.<br />
asentacija lat. odobruvawe.<br />
asepsa gr~. spre~uvawe <strong>na</strong> zaraza.<br />
asepti~ki gr~. koj spre~uva zaraza.<br />
asertoren (lat. assertivus) potvrden, so toj se tvrdi.<br />
asertor<strong>na</strong> zakletva lat. zakletva koja se dava po dadeniot iskaz, v. promisor<strong>na</strong><br />
zakletva.<br />
49
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
asesor (lat. assessor) pomo{nik (vo nekoja slu`ba), sudski pomo{nik,<br />
porotnik.<br />
asfiksija gr~. 1. nesvestica, slabost, slabo ili nikakvo ~ukawe <strong>na</strong> srceto,<br />
2. privid<strong>na</strong> smrt, zadu{uvawe, prekin <strong>na</strong> di{eweto poradi nedostig<br />
<strong>na</strong> kislorod.<br />
asig<strong>na</strong>cija (lat. assig<strong>na</strong>tio) 1. upat, 2. prezemawe <strong>na</strong> tu|a obvrska taka<br />
{to dotoga{niot dol`nik se osloboduva od obvrskata: <strong>na</strong>platuvawe <strong>na</strong><br />
dolg preku treto lice, 3. upatnica, <strong>na</strong>log za isplata <strong>na</strong> pari.<br />
asig<strong>na</strong>nt lat. 1. toj {to izdava ~ek, 2. dol`nikot koj so asig<strong>na</strong>cija se<br />
osloboduva od obvrskata.<br />
asig<strong>na</strong>t lat. 1. toj {to e povikan da go plati ~ekot, 2. liceto <strong>na</strong> koe se<br />
prefrla obvrskata kaj asig<strong>na</strong>cijata.<br />
asig<strong>na</strong>tor lat. onoj <strong>na</strong> koj treba da mu se plati ~ekot.<br />
asimetri~en gr~. nesimetri~en.<br />
asimilacija lat. 1. ized<strong>na</strong>~uvawe, prilagoduvawe: proces pri koj novite<br />
sodr`ini i elementi im se pridru`uvaat <strong>na</strong> postarata sodr`i<strong>na</strong>.<br />
sprot. disimilacija, 2. usvojuvawe <strong>na</strong> materijata koja vleguva vo organizmot<br />
prim. kaj rastenijata, 3. pretopuvawe <strong>na</strong> eden <strong>na</strong>rod vo drug po pat<br />
<strong>na</strong> usvojuvawe <strong>na</strong> jazikot, obi~aite i dr.<br />
asimiliranje lat. ized<strong>na</strong>~uvawe, stopuvawe, prisvojuvawe.<br />
asimptota gr~. geometriska prava linija koja se pribli`uva kon kriva<br />
linija, taka {to me|usebnoto rastojanie se stremi da iznesuva nula.<br />
asinhron gr~. neistovremen, koj vremenski ne se poklopuva.<br />
asinus asino et sus sui pulcherrimus lat. <strong>na</strong> magare magareto mu e <strong>na</strong>jubavo,<br />
a <strong>na</strong> sviwa - sviwata.<br />
asistencija lat. pomo{.<br />
asistent lat. lice koe mu pomaga <strong>na</strong> drugo lice (<strong>na</strong> profesor, lekar).<br />
asket gr~. ~ovek koj se otka`uva od site zadovolstva vo `ivotot, isposnik.<br />
askeza, asketizam gr~. 1. strog <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> `ivot so otka`uvawe od sekakvo<br />
zadovolstvo: suzbivawe <strong>na</strong> strastite zaradi postignuvawe <strong>na</strong> moralno<br />
sovr{enstvo, 2. ve`bawe, <strong>na</strong>vika, podvig <strong>na</strong> osloboduvawe od strastite,<br />
ili vozdignuvawe <strong>na</strong> du{ata <strong>na</strong>d propadliviot `ivot za preku steknuvawe<br />
<strong>na</strong> doblesti da se dojde do sostojba <strong>na</strong> bestrastie, umirawe <strong>na</strong><br />
telesniot za da se rodi duhoven ~ovek.<br />
asklepie (lat. aesculapius) mit. rimski bog <strong>na</strong> lekuvaweto, v. eskulap.<br />
asocijacija lat. 1. zdru`enie, sojuz, spojuvawe, 2. psihol. povrzanost<br />
me|u oddelni pretstavi taka {to pomislata <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>ta pretstava ja predizvikuva<br />
pomislata i <strong>na</strong> drugata.<br />
asocijalen gr~. nesocijalen, nedru{tven, ~ovek koj projavuva nedru{tveno<br />
odesuvawe.<br />
asocijanisti~ka psihologija psih. stojali{te deka umot e ispolnet so<br />
idei koi vleguvaat preku setilata i se povrzuvaat po principot <strong>na</strong><br />
sli~nost i kontrast.<br />
50
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
asociranje lat. 1. zdru`uvawe, pribli`uvawe, 2. psihol. mislovno<br />
spojuvawe <strong>na</strong> dve pretstavi.<br />
asomati~en gr~. bestelesen.<br />
asomija gr~. nesonica.<br />
aso<strong>na</strong>nca lat. prizvuk, odek.<br />
asortiman franc. izbor <strong>na</strong> razli~ni vidovi i formi <strong>na</strong> stoka vo trgovijata<br />
i stopanstvoto.<br />
asortiranje lat. ureduvawe, razvrstuvawe <strong>na</strong> stokata vo skladi{te.<br />
aspekt lat. izgled, vidik, pogled, gledi{te, stojali{te.<br />
asperacionen sistem <strong>na</strong> izrekuvanje <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>ta - izrekuvawe <strong>na</strong> edinstve<strong>na</strong><br />
kaz<strong>na</strong> za pove}e krivi~ni dela <strong>na</strong> ist storitel, taka {to za site<br />
dela mu se izrekuva kaz<strong>na</strong> koja se sostoi vo zgolemuvawe <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>ta utvrde<strong>na</strong><br />
za <strong>na</strong>jte{koto krivi~no delo.<br />
asperius nil est humili, cum surgit in altum lat. ni{to ne e poneizdr`livo,<br />
odo{to koga nizok visoko }e se se iska~i.<br />
aspiracija lat. 1. `elba, streme`, kopne` za ne{to, 2. vdi{uvawe,<br />
{mukawe.<br />
aspirant lat. kandidat, ~ovek koj se <strong>na</strong>tprevaruva za nekoe rabotno<br />
mesto, polo`ba ili <strong>na</strong>grada.<br />
aspirator lat. sprava za {mukawe <strong>na</strong> gasovi, mirisi ili te~nosti.<br />
aspirin lat. acetilosalicil<strong>na</strong> kiseli<strong>na</strong>.<br />
asplikacija lat. prime<strong>na</strong>, upotreba, dodavawe, {iewe <strong>na</strong> eden vrz drug<br />
materijal.<br />
aspra gr~. sitni pari.<br />
astat (At.) ve{ta~ki <strong>na</strong>praven radioaktiven element.<br />
astati~en gr~. koj ne e vrzan za odreden smer i polo`ba.<br />
astazija gr~. nemir, bunilo, zafrlawe <strong>na</strong> bolniot, 2. nemo`nost za stoewe<br />
iako postoi normal<strong>na</strong> podvi`nost <strong>na</strong> nozete.<br />
asteni~en gr~. slab, nemo}en.<br />
astenija gr~. teles<strong>na</strong> slabost vo <strong>na</strong>j{iroka smisla, 2. teles<strong>na</strong> konstitucija<br />
koja se karakterizira so slabo telo, so tesen i spleskan graden<br />
ko{.<br />
aster gr~. yvezda.<br />
asteriks gr~. {tam. yvezdi~ka.<br />
asteroid gr~. mala planeta, planetoid.<br />
astigmatiz gr~. nepravilnost <strong>na</strong> <strong>na</strong> o~<strong>na</strong>ta ro`nica i le}a.<br />
astma gr~. med. <strong>na</strong>pad <strong>na</strong> te{ko di{ewe.<br />
astrafobija gr~. preteran, bolen strav od grmotevici i gromovi.<br />
astragal gr~. 1. ime <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> no`<strong>na</strong> `ivotinska koska koja vo stara Grcija<br />
se upotrebuvala za zabavni igri.<br />
astralen gr~. 1. yvezden, 2. okul. bestelesen.<br />
astralno lat. ne{to {to se odnesuva <strong>na</strong> yvezdite.<br />
astrofobija gr~. bolen strav od od lo{o vreme.<br />
astrograf gr~. sprava fotografirawe ili za crtawe <strong>na</strong> yvezdeni karti.<br />
astrolatrija gr~. obo`uvawe <strong>na</strong> yvezdite.<br />
51
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
astrologija gr~. pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta so pomo{ <strong>na</strong> polo`bata <strong>na</strong><br />
yvezdite, veruvawe deka sudbi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> ~ovekot mo`e da se pro~ita od<br />
polo`bata <strong>na</strong> yvezdite, v. astromantija.<br />
astromantija gr~. pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta so pomo{ <strong>na</strong> polo`bata<br />
<strong>na</strong> yvezdite, v. astrologija.<br />
astromantija gr~. v. astrologija.<br />
astromantika gr~. gatawe spored polo`bata <strong>na</strong> yvezdite.<br />
astronim gr~. <strong>na</strong>u~nik koj se zanimava so astronimija.<br />
astronimska edinica merka za astronomski dale~ini, prim. ed<strong>na</strong> a.e.<br />
iznesuva 149.500.000 km. {to iznesuva kolku sred<strong>na</strong>ta odale~enost <strong>na</strong><br />
zemjata od sonceto.<br />
astronomija gr~. <strong>na</strong>uka za nebesnite tela.<br />
asumpcija (lat. assumptio) 1. primawe, zemawe, 2. primawe <strong>na</strong> du{ata<br />
<strong>na</strong> neboto.<br />
at tur. kow.<br />
ata{e franc. sovetnik vo diplomatsko prestavni{tvo.<br />
ata{man franc. odel, otsek.<br />
atak franc. <strong>na</strong>pad, udar.<br />
ataman rus. vrhoven stare{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> Kozacite<br />
ata<strong>na</strong>zija gr~. besmrtnost.<br />
atar ung. predel, kraj.<br />
ataraksija gr~. otsustvo <strong>na</strong> du{ev<strong>na</strong> bolka, du{even mir, du{evno spokojstvo,<br />
sostojba bez strasti.<br />
atavizam lat. sli~nost so pretcite, pojavuvawe <strong>na</strong> osobini koi normalno<br />
ne postojat, osobini <strong>na</strong> dale~ni pretci.<br />
ateist gr~. bezbo`nik, ~ovek koj poradi <strong>na</strong>u~no ubeduvawe ne veruva vo<br />
boga.<br />
ateizam gr~. bezbo`ni{tvo, negirawe <strong>na</strong> postoeweto bog, otka`uvawe<br />
od sekakvo religiozno veruvawe.<br />
atelje franc. umetni~ka rabotilnica.<br />
atentat lat. <strong>na</strong>pad, ubistvo <strong>na</strong> nekogo so politi~ki motivi.<br />
ateriranje franc. spu{tawe so avion ili so drugo letalo <strong>na</strong> zemja.<br />
atermalen gr~. nepropustliv <strong>na</strong> topli<strong>na</strong>.<br />
ateroskleroza gr~. med. masni talozi i ispup~enija <strong>na</strong> koj i da e krven<br />
sad.<br />
aterzija lat. prerewe, ~istewe (<strong>na</strong> rani).<br />
atest (lat. attestari) pismeno svedo~ewe, potvrda, uverenie.<br />
athezija fiz. sila koja gi privlekuva ~esti~kite <strong>na</strong> dve tela<br />
atimija gr~. vid <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> vo stara Grcija koja se sostoela vo odzemawe<br />
<strong>na</strong> site gra|anski prava.<br />
ati<strong>na</strong> mit. bo`ica <strong>na</strong> mudrosta kaj Grcite, v. Minerva.<br />
atlantida gr~. ime <strong>na</strong> civilizacijata koja poto<strong>na</strong>la vo Atlanskiot<br />
okean.<br />
atleta gr~. 1. bora~, 2. prenes. s<strong>na</strong>`en ~ovek.<br />
52
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
atletika gr~. sportska discipli<strong>na</strong> (tr~awe, skokawe, frlawe kopje,<br />
disk i sl) kaj koja se bara s<strong>na</strong>ga<br />
atmosfera gr~. 1. gasovit prostor so koj e obvitka<strong>na</strong> nekoja planeta, 2.<br />
vozduh, 3. prenos. okoli<strong>na</strong>, priliki, raspolo`enie, prim. rabot<strong>na</strong><br />
atmosfera), 4. edinica za merewe <strong>na</strong> vozdu{en pritisok.<br />
atoksi~en gr~. neotroven.<br />
atom <strong>na</strong>jsiten hemiski element sostaven od jadro i protoni i neutroni.<br />
atomska energija fiz. energija koja se dobiva so cepewe <strong>na</strong> atomskoto<br />
jadro.<br />
atonija gr~. 1. bezglasnost, 2. slabost, mlakost <strong>na</strong> <strong>na</strong> tkivoto i muskulite.<br />
atrakcija 1. fiz. privle~<strong>na</strong> sila, 2. privlekuvawe, pribli`uvawe, spojuvawe,<br />
spot. repulzija.<br />
atribuiranje psih. proces so koj se obiduvame da go protolkuvame povedenieto<br />
<strong>na</strong> drugi lu|e.<br />
atribut (lat. attribuere - pridavawe, prepi{uvawe) 1. obele`je, bit<strong>na</strong><br />
osobi<strong>na</strong>, glavno svojstvo, 2. dodatok <strong>na</strong> imenka.<br />
atricija (lat. attritio) prividno kaewe samo zaradi strav od kaz<strong>na</strong>, kaewe<br />
motivirano od sebi~ni pri~ini, <strong>na</strong>j~esto od strav od kaz<strong>na</strong>ta, nesovr{eno<br />
kaewe: `al i taga koi proizleguvaat od strav <strong>na</strong> gre{nikot od<br />
osuda ili od sram.<br />
atrihija gr~. otsustvo ili nedostig <strong>na</strong> vlak<strong>na</strong>.<br />
atrium lat. ~etvoragolen rimski dvor koj zavr{uva so trem so stolbovi.<br />
atrofija gr~. zakr`lavuvawe, isu{uvawe, smaluvawe <strong>na</strong> nekoj organ ili<br />
tkivo poradi nedovol<strong>na</strong> ishra<strong>na</strong>.<br />
audaces cogimur esse metu lat. stravot ne goni da bideme hrabri.<br />
audiatur et altera pars lat. "neka se ~ue i drugata stra<strong>na</strong>," neka se izjasni<br />
i sprotiv<strong>na</strong>ta stranka vo kakov i da e spor.<br />
audicija lat. proben <strong>na</strong>stap zaradi proverka <strong>na</strong> glasovnite ili akterskite<br />
mo`nosti pri izbor <strong>na</strong> pea~i i akteri po odrden konkurs.<br />
audiencija lat. 1. slu`ben priem kaj lice so visoka polo`ba, 3. prav.<br />
soslu{uvawe.<br />
audio (lat. audio - slu{am) se {to e povrzano so slu{awe, primawe i<br />
ispra}awe <strong>na</strong> tonovi.<br />
audiovizuelnost lat. se {to e povrzano so slu{awe i gledawe, primawe<br />
i ispra}awe <strong>na</strong> tonovi i podvi`ni sliki.<br />
auditiven tip gr~. ~ovek koj <strong>na</strong>jmnogu pamti spored toa {to go slu{<strong>na</strong>l.<br />
auditor lat. slu{atel, sudija koj soslu{uva nekogo.<br />
auditoren sistem med. u{i, delovi <strong>na</strong> mozokot i razni nervi koi gi povrzuvaat.<br />
auditorium lat. 1. predaval<strong>na</strong>, 2. slu{ateli.<br />
augijeva {tala mit. {talata <strong>na</strong> Augie, kral <strong>na</strong> Elida vo koja imalo<br />
3000 grla dobitok, a ne bila is~iste<strong>na</strong> 30 godini: {tala koja ja is~is-<br />
53
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
til Herkul samo za eden den, 2. prenos. stra{no valkano i zapu{teno<br />
mesto, ne{to {to treba temelno da se is~isti.<br />
augmentacija (lat. augmentatio) umno`uvawe, zgolemuvawe, zasiluvawe,<br />
dodatok.<br />
augmentativ lat. zbor koj so nekoj sufiks dobiva zgolemeno (obi~no<br />
pe`orativno) z<strong>na</strong>~ewe, prim. ~ovek-~ove~i{te, baba-babeti<strong>na</strong>, seqakseqa~i{te,<br />
sprot. deminutiv.<br />
augur lat. sve{tenik koj vo stariot Rim ja pretska`uval sudbi<strong>na</strong>ta<br />
spored letaweto i peeweto <strong>na</strong> pticite. 2. prorok, gara~, izmamnik, {arlatan.<br />
auguriranje lat. pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta, gatawe.<br />
aukcija lat. jav<strong>na</strong> proda`ba, licitacija.<br />
auksilijaren lat. koj pomaga, pomo{en.<br />
aula lat. prostra<strong>na</strong> dvora<strong>na</strong>, golema sala.<br />
aura gr~. 1. zdiv, vozduh, veter~e, 2. med. nelagodno raspolo`enie koe<br />
mu prethodi <strong>na</strong> asmati~ni, histeri~ni ili epilepti~ni <strong>na</strong>padi, 3. svetlost<br />
koja zra~i okolu nekoe telo.<br />
aura vitalis lat. `ivot<strong>na</strong> sila.<br />
aurea mediocritas (Horacie) lat. zlat<strong>na</strong> sredi<strong>na</strong>.<br />
aures habent, et non audiunt lat. imaat u{i, a ne slu{aat - Se veli za<br />
onie koi vo ni{to ne mo`at da se ubedat, aures habent et non audient,<br />
<strong>na</strong>res habent et non odorabunt (Vulgata) lat. u{i imaat a ne slu{aat,<br />
nos imaat a ne mirisaat (lu|e koi ne sakaat da primat nikakov sovet -<br />
onie koi vo ni{to ne mo`at da se ubedat).<br />
aurikula lat. u{<strong>na</strong> {kolka.<br />
aurist lat. specijalist za bolesti <strong>na</strong> uvoto.<br />
aurora lat. 1. zora, 2. mit. bo`ica <strong>na</strong> zorata, rimska bo`ica <strong>na</strong><br />
utrinskata svetlost, v. eoja, 3. aurora borealis - proletno svetlo, 4. vid<br />
<strong>na</strong> peperutka.<br />
aurum (Au.) hem. zlato.<br />
aurveda hinduisti~ka ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> lekuvawe ~ija cel e ramnote`a <strong>na</strong><br />
trite raspolo`bi (voznemirenosta - vata, gnevot - pita i ramnodu{nosta<br />
- kapha).<br />
auskultacija lat. 1. slu{awe, psislu{uvawe, 2. ispituvawe <strong>na</strong> rabotata<br />
<strong>na</strong> srceto ili gradite so slu{awe.<br />
auspicija lat. 1. pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta so pomo{ <strong>na</strong> letawe <strong>na</strong><br />
ptici, 2. predzak koj uka`uva <strong>na</strong> zlo ili dobro, 3. pod auspicija - pod za-<br />
{tita, pod pokrovitelstvo.<br />
ausvajs ger. propusnica.<br />
aut Cesar, aut nihil lat. ili Cezar (t.e. ne{to golemo) ili ni{to.<br />
aut vincere aut mori lat. da se pobedi ili da se umre.<br />
autarh gr~. samovadetel.<br />
autarhija gr~. 1. samovladeewe. 2. upravuvawe so samiot sebe, 3. samodovolnost,<br />
skromnost, nezavisnost, 4. du{ev<strong>na</strong> sostojba vo koja ~ovek e<br />
54
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dovolen sam <strong>na</strong> sebesi, 5. ekonom. dr`av<strong>na</strong> politika koja se stremi kon<br />
osamostojuvawe <strong>na</strong> svoeto stopanstvoto.<br />
autenti~en lat. prav. vistinit, izvoren, verodostoen.<br />
autizam lat. psihi~ka bolest koja se manifestira so nedostatoci vo<br />
socijalnoto komunicirawe, socijalnite interakcii i emocio<strong>na</strong>lnoto<br />
vrzuvawe: celosno povlekuvawe vo sebe kaj {izofreni lica.<br />
auto da fe (port. akt <strong>na</strong> verata) ritual <strong>na</strong> izrekuvawe i izvr{uvawe<br />
varvarskite osudi <strong>na</strong> inkvizicijata, Se smetal za <strong>na</strong>jvisoka slu`ba, za-<br />
{to oz<strong>na</strong>~uval pobeda <strong>na</strong> crkvata <strong>na</strong>d nevernicite. Ritualot zavr{uval<br />
so ceremonija <strong>na</strong> otka`uvawe <strong>na</strong> eretnici koi bile pogubuvani ili<br />
izmiruvawe so crkvata poradi pokajuvawe (tie bile javno kam{ikuvani,<br />
a potem odveduvani vo zandanite). Sve{tenicite ne prisustvuvale<br />
pri spaluvaweto. Osven golemoto auto da fe, postoel i mal <strong>na</strong>re~en particular<br />
ili autillo. Toj akt ili ritual se vr{el <strong>na</strong>j~esto vo crkvite ili<br />
vo prostoriite <strong>na</strong> inkvizicijata, i toa vo slu~aite koga se rabotelo za<br />
pomali eresi (otpadni{tva) ili vo slu~ai koga zaradi maliot broj <strong>na</strong><br />
vernici ne se ispla}alo da se odr`uva golemiot akt <strong>na</strong> verata.<br />
auto prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - samo.<br />
autobiografija gr~. opis <strong>na</strong> sopstveniot `ivot.<br />
autodidakt gr~. samouk.<br />
autogamija gr~. samooploduvawe kaj rastenijata so zapra{uvawe od<br />
isti cvet<br />
autogen gr~. samoroden, koj <strong>na</strong>stanuva od samiot sebesi.<br />
autogram, autograf gr~. svoera~en potpis.<br />
autohipnoza gr~. hipnoza izbr{e<strong>na</strong> so avtosugestija.<br />
autohton gr~. samoroden, vroden, koj od pamtivek prestojuva <strong>na</strong> nekoe<br />
mesto.<br />
autokefalen gr~. samostoen, nezavisen.<br />
autokefalnost gr~. 1. samostojnost, nezavisnost, 2. <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> pravoslav<strong>na</strong><br />
crkva koja upravuva sama so sebe.<br />
autoklav med. sad vo koj se steriliziraat hirur{ki instrumenti.<br />
autokratija gr~. 1. samovolie, 2. neograni~e<strong>na</strong> vlast skoncentrira<strong>na</strong><br />
kaj eden ~ovek - autokrat.<br />
autokritika gr~. samokritika.<br />
autoliza gr~. omeknuvawe i raspa|awe <strong>na</strong> tkivoto po smrta.<br />
automat gr~. aparat so samoregulira~ki mehanizam.<br />
automatizacija gr~. 1. prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> automati vo proizvodniot proces, 2.<br />
pretvorawe <strong>na</strong> opredeleni ~ove~ki dejstvija so povekevremeno povtoruvawe<br />
vo besvesni dvi`ewa.<br />
automatizam psih. nesvesno manifestirawe <strong>na</strong> reakcii koi nekoga{<br />
barale svesno vnimanie.<br />
autonomen, avtonomen gr~. 1. samostoen, samoupraven, sloboden, koj se<br />
upravuva i `ivee spored sostveni pravila, 2. psih. avtonom<strong>na</strong> li~nost<br />
li~nost slobod<strong>na</strong> od <strong>na</strong>dvore{ni vlijanija.<br />
55
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
autonomija, avtonomija (gr~. autos - sam i nomos - zakon) samostojnost,<br />
samopuprava, politi~ka nezavisnost, samozakonodavstvo, fil. pokoruvawe<br />
<strong>na</strong> svoite sopstveni zakoni, sprot. heteronomija.<br />
autopilot gr~. sprava za avtomatsko upravuvawe <strong>na</strong> letala.<br />
autoportret gr~. slika <strong>na</strong> koja e <strong>na</strong>slikan avtorot od samiot sebe.<br />
autopsija gr~. 1. gledawe, posmatrawe so sopstveni o~i, 2. med. secirawe<br />
<strong>na</strong> trup zaradi vostanovuvawe <strong>na</strong> pri~inite <strong>na</strong> smrta.<br />
autor, avtor lat. lice koe sozdalo <strong>na</strong>u~no ili umetni~ko delo.<br />
autoritativen, avtoritativen lat. ugleden, priz<strong>na</strong>t, zaslu`en za doverba.<br />
autoritet, avtoritet lat. va`nost, z<strong>na</strong>~ewe, ugled, vlijanie.<br />
autotomija gr~. samosakatewe <strong>na</strong> `ivotni pri begstvo.<br />
autsajder (angl. outsider) 1. pretprijatie koe ne vleguva vo monopolsko<br />
zu`enie, 2. neprofesio<strong>na</strong>lec, 3. <strong>na</strong>tprevaruva~ kon ne se vbrojuva me|u<br />
favoritite.<br />
aval ar. zlo.<br />
avaliranje franc. garantirawe (<strong>na</strong> menica), potpi{uvawe <strong>na</strong> menica<br />
ili ~ek kako garant.<br />
avan tur. metalen sad za tol~ewe (prim. <strong>na</strong> crn biber, orevi i sl.)<br />
avangarda 1. voj. del od voe<strong>na</strong> sila koja odi <strong>na</strong>pred, 2. prenos. prethodnica.<br />
avans franc. uplata <strong>na</strong> del od pari~ni sredstva za stoka koja se u{te<br />
ne e dobie<strong>na</strong> ili <strong>na</strong> del od plata za rabota koja se u{te ne e zavr{e<strong>na</strong>.<br />
avantura franc. 1. do`ivuvawe, 2. rizi~en potfat.<br />
avanzman franc. <strong>na</strong>preduvawe vo slu`bata.<br />
avatar sanskr. rel. simnuvawe, inkar<strong>na</strong>cija, otelotvoruvawe <strong>na</strong> bo`estvo<br />
vo ~ovek ili `ivotno, v. Vi{nu.<br />
ave lat. zdravo!<br />
averiranje franc. javuvawe, izvestuvawe, opomenuvawe.<br />
avers franc. 1. pred<strong>na</strong> stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> liceto. 2. pred<strong>na</strong> stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> kovani<br />
pari ili medal. sprot. revers.<br />
averzija lat. nesklonost, antipatija, odvratnost, omraza.<br />
averzio<strong>na</strong> trgovija lat. kupuvawe ili proda`ba od oko, <strong>na</strong> |uture.<br />
averzionen lat. pau{alen, od oko.<br />
avesta zbirno ime za so~uvanite tekstovi <strong>na</strong> zaratustrizmot.<br />
avet ar. stra{ilo, seni{te, prividenie, mitolo{ko stra{no su{testvo<br />
vo oblik <strong>na</strong> lav so krilja.<br />
avgust lat. po~esno ime <strong>na</strong> rimskite carevi.<br />
avidija (kin. wu-ming su{tinsko nez<strong>na</strong>ewe ili neprosvetlenost). Site<br />
ne{ta vo svemirot se manifestacija <strong>na</strong> duhot i ottamu iluzorni i minlivi,<br />
a poradi svoeto nez<strong>na</strong>ewe, sepak poedinecot ~eznee i vo gr~ se<br />
dr`i do niv. Od nez<strong>na</strong>eweto proizleguva ~ezneewe za `ivot i gr~evito<br />
dr`ewe za `ivotot, zaradi {to poedinecot e vrzan za ve~noto trkalo<br />
<strong>na</strong> ra|aweto i smrta od koe nikoga{ ne mo`e da izbega, v. samsara.<br />
avijacija lat. vozdu{<strong>na</strong> flota.<br />
avis lat. ptica.<br />
56
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
avitaminoza lat. zaboluvawe predizvikano od nedostig <strong>na</strong> vitamini<br />
vo ishra<strong>na</strong>ta.<br />
aviza it. izvestuvawe, predupreduvawe, upatstvo.<br />
avlija gr~. dvor.<br />
avokacija (lat. avocatio) otpovikuvawe, prav. barawe aktite da se vratat<br />
od poniskiot <strong>na</strong> povisokiot sud.<br />
avorija lat. slonova koska.<br />
avtokefalnost gr~. samostojnost, samoupravuvawe.<br />
avtomatizam lat. besvesno devi`ewe, <strong>na</strong>vik<strong>na</strong>to dvi`ewe, dvi`ewe<br />
koe se vr{i bez razmisluvawe, bez sves<strong>na</strong> regulacija.<br />
avtomatski gr~. nesvesno dvi`ewe, samo od sebe.<br />
azbest gr~. mineral otporen <strong>na</strong> ogan i kiselini.<br />
azgan tur. div, besen.<br />
azil gr~. nepovredivost, sigurnost, neprikosnoveno zasolni{te, 2. za-<br />
{tita koja ed<strong>na</strong> dr`ava im ja dava <strong>na</strong> politi~kite begalci od <strong>stranski</strong><br />
dr`avi, 3. ustanova za zgri`uvawe <strong>na</strong> malolenici, bezdomnici ili bolni<br />
lica.<br />
azima gr~. beskvasen leb.<br />
azimati latini koi upotrebuvale beskvasen leb.<br />
azimut (ar. as-sumut) astr. 1. agol od 0-360 0 smetan od jug kon zapad, 2.<br />
agol me|u meridijanot i pravecot <strong>na</strong> dvi`ewe <strong>na</strong> brodot.<br />
azoik gr~. <strong>na</strong>jstar period vo geolo{kata istorija <strong>na</strong> Zemjata koga <strong>na</strong><br />
nea ne postoel `ivot.<br />
azot gr~. gas bez boja, miris i vkus, eden od glavnite sostavni elementi<br />
<strong>na</strong> vozduhot.<br />
azurno ar. nebesno sino.<br />
B<br />
ba ble (franc. bas bleu - "sin ~orap") `e<strong>na</strong> koja se pravi u~e<strong>na</strong>.<br />
babel hebr. 1. nered, zbrka, bezbo`nost, 2. Vavilon, sumarski grad vo<br />
Mesopotamija od XXIV vek p.n.e.<br />
baber rel. sumarski bog <strong>na</strong> sonceto<br />
bacil (lat. bacillium) ednokeliski organizam od klasata <strong>na</strong> bakteriite<br />
predizvikuva~ <strong>na</strong> mnogu bolesti (prim. tifus, tetanus).<br />
baciliofobija gr~. preteran, bolen strav od bakterii.<br />
baga` franc. li~ni stvari koi se nosat so sebe pri patuvawe.<br />
bagatela it. sitnica, ne{to bez<strong>na</strong>~ajno, niska ce<strong>na</strong>.<br />
bagateliziranje it. potcenuvawe, omalova`uvawe, prezirawe.<br />
bager hol. ma{i<strong>na</strong> za vadewe pesok.<br />
baget fran. vid <strong>na</strong> dolg i tenok leb.<br />
baha<strong>na</strong>lii lat. nedostojno seksualno odnesuvawe, orgii, v. me<strong>na</strong>di.<br />
baha<strong>na</strong>lija lat. 1. slavewe vo ~est <strong>na</strong> bogot Bah - bog <strong>na</strong> vinoto, 2. prenos.<br />
terevenka, orgijawe.<br />
57
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
bahar tur. cvet <strong>na</strong> ovo{no drvo.<br />
bahus mit. bog <strong>na</strong> vinoto kaj starite Rimjani, v. Dionis.<br />
bair tur. breg.<br />
bajadera indiska pea~ka i tan~erka.<br />
bajat tur. koj ne e pove}e sve`, obi~no leb.<br />
bajbok, bajboka<strong>na</strong> ger. zatvor.<br />
bajonet fran. dolg no` so dve se~ila koj se stava <strong>na</strong> vrvot od pu{ka.<br />
bajram rel. <strong>na</strong>jgolem muslimanski praznik: ramazan bajram koj trae<br />
tri de<strong>na</strong> posle postot od 29 de<strong>na</strong> i kurban bajram koj se slavi 70 de<strong>na</strong> po<br />
ramazanskiot bajram i trae ~etiri de<strong>na</strong>.<br />
bak{i{ tur. podarok, <strong>na</strong>pojnica, <strong>na</strong>grada za izvr{e<strong>na</strong> usluga.<br />
bakalnica tur. prodavnica so raz<strong>na</strong> stoka.<br />
bakara franc. vid hazard<strong>na</strong> igra so karti.<br />
bakelit hem. ve{ta~ka cvrsta smola koja slu`i za impregnirawe <strong>na</strong><br />
drvo, hartija i dr. i za izrabotka <strong>na</strong> razni predmeti.<br />
bakretija gr~. ednokeliski `iv organizam. spored. mikrob.<br />
baksuz tur. nesre}en ~ovek koj i <strong>na</strong> dru|ite im nosi nesre}a.<br />
bakteriologija gr~. <strong>na</strong>uka za bakteriite.<br />
bakulumetrija gr~. merewe dol`i<strong>na</strong> so pomo{ <strong>na</strong> stap.<br />
bal franc. 1. igranka. 2. titula vo {ah koja zavisi od brojot <strong>na</strong> osvoeni<br />
poeni od turniri.<br />
bal~ak tur. ra~ka od sabja.<br />
balada franc. les<strong>na</strong> pes<strong>na</strong> so lirsko-epska sodr`i<strong>na</strong>.<br />
balalajka muz. ruski <strong>na</strong>roden instrument so tri `ici.<br />
balans, balansiranje franc. 1. ramnote`a, odr`uvawe <strong>na</strong> ramnote`a, 2.<br />
kolebawe, nere{itelnost.<br />
balast kelt. pesok vo vre}i, kamewa ili drug tovar pomesteni <strong>na</strong> brod<br />
ili vo vozdu{en balon zaradi odr`uvawe <strong>na</strong> negovata ramnote`a, koj<br />
po potreba se isfla.<br />
balboa pati~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Pa<strong>na</strong>ma.<br />
balbus lat. o~<strong>na</strong> jabol~nica.<br />
balbutiranje lat. dtkawe, pelte~ewe.<br />
baldahin lat. sve~a<strong>na</strong> pokrivka <strong>na</strong>d prestol, nosilka, krevet ili<br />
oltar izrabote<strong>na</strong> od skapoce<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
balenologija lat. <strong>na</strong>uka koja se zanimava so prou~uvawe <strong>na</strong> kitovite.<br />
baleri<strong>na</strong> it. baletska tan~erka.<br />
balija tur. prost ~ovek, prostak.<br />
balist al. pripadnik <strong>na</strong> albanskata <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>listi~ka organizacija<br />
Bali Kombater.<br />
balistika (gr~. ballo - frlam) fiz. <strong>na</strong>uka za dvi`eweto <strong>na</strong> frleni tela<br />
i ispaleni proektili od ogneno oru`je.<br />
balizam gr~. 1. bol<strong>na</strong> `elba za igrawe, 2. med. treperewe.<br />
balneologija lat. gr~. <strong>na</strong>uka za lekovitata prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> prirodnite mineralni<br />
vodi i kal.<br />
balneum lat. bawa, kupatilo.<br />
58
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
balneum vaporis lat. parno kupatilo.<br />
balsamiranje gr~. prema~kuvawe <strong>na</strong> tela <strong>na</strong> mrtvite zaradi nivno so~uvuvawe<br />
od raspa|awe poz<strong>na</strong>to kaj starite Egipjani.<br />
balzam gr~. melem, lekovit <strong>na</strong>maz za ubla`uvawe <strong>na</strong> bolki, 2. uteha,<br />
olesnuvawe.<br />
ba<strong>na</strong>len fran. obi~en, sekojdneven, prost, nevkusen, pre~esto povtoruvan<br />
(zbor).<br />
ba<strong>na</strong>uz gr~. 1. ~ovek so ograni~eni pogledi, 2. <strong>na</strong>u~nik koj se zanimava<br />
so <strong>na</strong>uka od za<strong>na</strong>et t.e. bez qubov kon samiot predmet <strong>na</strong> prou~uvawe.<br />
banda it. organizira<strong>na</strong> grupa zaradi vr{ewe krivi~ni dela, olo{,<br />
bagra.<br />
banda` franc. 1. zavoj, previvawe so zavoj, 2. stega~ okolu zglob koj<br />
sportistot go {titi od povreda, 3. preden ili zaden {titnik od sudari<br />
kaj avtomobilite, 4. za{titnik <strong>na</strong> trkala.<br />
banderola franc. 1. remen <strong>na</strong> pu{ka, 2. gajtan <strong>na</strong> truba, 3. reklam<strong>na</strong><br />
lenta <strong>na</strong> omotot <strong>na</strong> kniga, 4. {ifrira<strong>na</strong> ce<strong>na</strong> zalepe<strong>na</strong> <strong>na</strong> stoka.<br />
bandit it. mangup, uli~en razbojnik, kradec, krimi<strong>na</strong>lec.<br />
bandoneon ~etvoroaglesta armonika.<br />
banket franc. pro{tal<strong>na</strong> sve~anost.<br />
banki<strong>na</strong> fran. za{titen sloj koj spre~uva odron <strong>na</strong> pat ili <strong>na</strong>sip.<br />
banknota it. pari od hatrija.<br />
bankrot it. 1. nesposobnost za pla}awe, 2. propast <strong>na</strong> banka ili pretprijatie,<br />
3. prenos. ekonomsko propa|awe.<br />
bantam ang. 1. <strong>na</strong>jsiten vid koko{ki so poteklo od provincijata Bantam<br />
<strong>na</strong> ostrovot Java, 2. kategorija boker od 51 do 55 kg. 3. kategorija<br />
bora~ od 52 do 57 kg.<br />
baobab visoko do 20 m. lebno drvo koe raste vo Afrika.<br />
baptiso lat. kr{tevawe, novo ra|awe, akt <strong>na</strong> ra|awe vo gospod, akt <strong>na</strong><br />
voveduvawe vo spasenieto. Jovan go krste{e Isus ne zaradi toa deka<br />
ovoj imal potreba od pokajuvawe, tuku "za da ispolni sekoja pravda"<br />
(Mateja, 3:15).<br />
baptisti rel. protestantski hristijani koi smetaat deka treba da se<br />
krstat samo vozrasnite vernici (novozavetno so nurkawe vo voda, a ne<br />
so prskawe). Go <strong>na</strong>glasuvaat z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> lokalno sobirawe. Slu`bite<br />
gi vr{at vo sabota. Dominiraat vo Velika Britanija i SAD. Ovaa<br />
verska zaednica ja osnoval Xon Smit vo 1612 god. Martin Luter King<br />
bil baptist.<br />
bar kod ang. {ifra za obele`uvawe <strong>na</strong> stoki i proizvodi, koja se de{-<br />
ifrira so skener.<br />
bara` franc. greda so koja se popre~uva pat, rampa, mostari<strong>na</strong>.<br />
baraba hebr. razbojnik, kradec, neranimajko (spored imeto <strong>na</strong> bibliskiot<br />
razbojnik Baraba, Varava).<br />
barakuda {pan. grabliva riba.<br />
barat it. zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> stoka za stoka, v. trampa.<br />
59
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
baratanje it. ve{to rakuvawe so ne{to, razbirawe, s<strong>na</strong>o|awe vo ne-<br />
{to.<br />
barba non facit philosophum lat. bradata ne pravi filozof.<br />
barbiturati med. grupa lekovi koi se upotrebuvaat za spiewe, smiruvawe<br />
<strong>na</strong> nervoza i lekuvawe <strong>na</strong> epilepsija.<br />
barel ang. bure koe slu`i za merewe te~nost, za <strong>na</strong>fta (163,56 lit.)<br />
bariera franc. pre~ka, bra<strong>na</strong> .<br />
barikada franc. pre~ka, bra<strong>na</strong> koja slu`i odbra<strong>na</strong> pri uli~ni borbi<br />
vo gradovi.<br />
baril gr~. neproviden mineral so temnozele<strong>na</strong> boja.<br />
barilistika gr~. pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta, gatawe so pomo{ <strong>na</strong> ogledalo<br />
<strong>na</strong>praveno od baril.<br />
bariola`a franc. premnogu <strong>na</strong>{ara<strong>na</strong> slika.<br />
bariran ~ek franc. ~ek precrtan so dve paralelni linii od pred<strong>na</strong>ta<br />
stra<strong>na</strong> koj mo`e da go <strong>na</strong>plati samo banka.<br />
barister ang. titula <strong>na</strong> angliski advokat koj mo`e da vodi sporovi pred<br />
povisokite sudovi.<br />
barisvera gr~. jadro <strong>na</strong> Zemjata.<br />
baritimija gr~. neraspolo`enost, lo{a volja.<br />
bariton muz. ma{ki glas me|u tenor i bas.<br />
baro gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - pritisok.<br />
barok port. period vo istorijata <strong>na</strong> umetnosta od krajot <strong>na</strong> XVI do<br />
prvata polovi<strong>na</strong> <strong>na</strong> XVII vek. karakteristi~en po dekorativ<strong>na</strong>ta rasko{nost.<br />
barometar gr~. sprava za merewe vozdu{en pritisok.<br />
baron franc. 1. mar{alska palica, 2. dirigentsko stap~e.<br />
bartio<strong>na</strong>`a franc. krimi<strong>na</strong>listi~ki metod za identifikuvawe <strong>na</strong> lice<br />
so pomo{ <strong>na</strong> antopometrija, <strong>na</strong>re~en spored francuskiot antropolog<br />
Alfons Bartion, 1853-1914)<br />
bartolomejska nok - kole` koj{to <strong>na</strong> 24. 8. 1572 go izvr{ile katolicite<br />
vrz hugenotite vo Pariz, po <strong>na</strong>log <strong>na</strong> francuskiot kral. 2. prenos.<br />
kole`.<br />
bas muz. <strong>na</strong>jdlabok ma{ki glas.<br />
basma tur. {areno platno.<br />
bastia lat. 1. `ivotno, 2. prenos. divqak, ne~ovek, ~ovek-yver.<br />
bastiarius lat. borec so divi `ivotni vo are<strong>na</strong>.<br />
bastija lat. `ivotno, yver, stoka.<br />
bastijalen lat. `ivotinski, yverski. spored. ang. animalen.<br />
bastijalnost lat. ne~ove~nost, `ivotinstvo, yverstvo, skotsko povedenie.<br />
bastilia franc. tvrdi<strong>na</strong>, kula. Bastilija, poz<strong>na</strong>ta francuska zanda<strong>na</strong><br />
izgrade<strong>na</strong> od Karlo V vo XIV vek i razore<strong>na</strong> za vreme <strong>na</strong> francuskata<br />
revolucija <strong>na</strong> 14. 07. 1789 vo vreme <strong>na</strong> Luj XVI.<br />
bastion franc. kula <strong>na</strong> tvrdi<strong>na</strong>.<br />
ba{amel franc. ~orba od luk.<br />
60
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
bat - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Tajland.<br />
bataljon franc. odred od 800 do 1000 pe{adiski vojnici.<br />
batergflaj ang. 1. peperutka, 2. stil vo plivawe.<br />
batiskaf gr~. podmornica.<br />
batler ang. <strong>na</strong>dzornik <strong>na</strong> ku}nite pomo{nici.<br />
batlija tur. 1. sre}en ~ovek, 2. toj {to mu nosi sre}a <strong>na</strong> drug. sprot.<br />
baksuz.<br />
batofobija gr~. strav od dlabo~i<strong>na</strong> ili viso~i<strong>na</strong> sleden so vrtoglavica.<br />
batologija gr~. nepotreben govor, tropawe, <strong>na</strong>klapawe.<br />
batometar gr~. sprava za merewe <strong>na</strong> morskite dlabo~ini.<br />
batoskop gr~. aparat za posmatrawe, merewe, i prou~uvawe <strong>na</strong> dlabo~ini.<br />
batrium gr~. 1. klupa, 2. sprava za mestewe <strong>na</strong> is~a{eni ekstremiteti.<br />
bavanda it. crno vino pome{ano so voda.<br />
baza gr~. 1. temel, osnova, podloga, 2. pojdovno mesto za voeni dejstvija,<br />
3. zasolni{te, 4. hem. materija koja zaedno so kiselini sozdava soli.<br />
bazar pers. pazar.<br />
bazedova bolset med. zaboluvawe <strong>na</strong> {tit<strong>na</strong>ta `lezda.<br />
bazen franc. iskopan i betoniran prostor <strong>na</strong>polnet so voda.<br />
baziilika gr~. zgrada za trgovija i pravni raboti koja se sostoi od dve<br />
dvorani, ed<strong>na</strong> za sudiite.<br />
bazilar<strong>na</strong> membra<strong>na</strong> med. membra<strong>na</strong> vo uvoto.<br />
bazilika gr~. arhit. anti~ka i srednovekov<strong>na</strong> gradba so dva reda v<strong>na</strong>tre{ni<br />
stolbovi, 2. sobor<strong>na</strong> crkva, glav<strong>na</strong> crkva, katedrala.<br />
bazuka voj. ra~en raketen frla~.<br />
be{amel fran. vid <strong>na</strong> sos.<br />
be{ika tur. 1. meur, 2. detska lulka.<br />
beata vigro lat. bla`e<strong>na</strong> devica - Bogorodica.<br />
beati posidentes lat. bla`eni (sre}ni) se onie koi imaat.<br />
beatifikacija lat. proglasuvawe za svetec.<br />
beatikum lat. pri~est <strong>na</strong> smrtnici, posled<strong>na</strong> pomast.<br />
beatitudo lat. bla`estvo, sre}a, v. eudaimonija<br />
beatitudo vestra lat. Va{a Svetost (oslovuvawe <strong>na</strong> papata).<br />
beatizam lat. licemerstvo.<br />
bebisiter ang. dadilka, devojka koja za odrede<strong>na</strong> <strong>na</strong>domest se gri`i za<br />
tu|i deca.<br />
bedinerka ger. ku}<strong>na</strong> pomo{ni~ka samo za odredeni denovi ili saati.<br />
beduini ar. pustinski `iteli, arapski plemiwa koi lutat niz pustinite<br />
i se zanimavaat so sto~arstvo.<br />
bedz ang. simbol, z<strong>na</strong>~ka, obele`je.<br />
bejzik (BASIK - Beginners Allpurpose Simbolic Instructon Code) ang. kompjuterski<br />
programski jazik.<br />
bekgraund ang. 1. pozadi<strong>na</strong>, 2. nevidlivi pri~ini za nekoj <strong>na</strong>stan, 3.<br />
mi<strong>na</strong>to <strong>na</strong> nekoja li~nost, 4. informacija bez <strong>na</strong>veduvawe <strong>na</strong> izvorot.<br />
61
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
bekhend ang. udar vo tenis so reket vo des<strong>na</strong> raka, od levo kon desno.<br />
beletristika (franc. belles lettres - ubava kni`evnost) obi~no romani i<br />
dr. literatura za {iroka publika.<br />
belki tur. mo`da.<br />
bellum omnium contra omnes lat. voj<strong>na</strong> <strong>na</strong> site protiv site.<br />
belo<strong>na</strong> mit. bo`ica <strong>na</strong> voj<strong>na</strong>ta kaj starite Rimjani.<br />
belvedere (it. - ubav pogled) vrv <strong>na</strong> ku}a ili zgrada, kula, ~ardak od<br />
kade se pru`a ubav pogled <strong>na</strong> okoli<strong>na</strong>ta.<br />
belvi (franc. bellevue) v. belvedere.<br />
belzebub 1. hebr. bo`enstvo <strong>na</strong> starite Filistejci, 2. hebr. |avol, sata<strong>na</strong>,<br />
lo{ duh.<br />
ben hebr, ar. sin, stoi po imeto <strong>na</strong> sinot, a pred li~noto ime <strong>na</strong> tatkoto,<br />
prim. Solomon ben David - Solomon sin <strong>na</strong> David, Ali ben Mustafa<br />
- Ali sin <strong>na</strong> Mustafa,<br />
bendzo ang. muzi~ki instrument so 5 do 7 `ici.<br />
benedikcija (lat. benedictio) lat. blagoslov, blagoslovuvawe.<br />
benedikcija apostolika lat. apostolski blagoslov koj papata go dava<br />
tri pati godi{no za site katolici.<br />
benefakcija lat. dobrodetelstvo, dobro~instvo.<br />
benefaktor lat. dobrotvor.<br />
beneficientia lat. dobro~instvo.<br />
beneficija (lat. beneficium) dobivka, korist, povlastuvawe, olesnuvawe,<br />
prioritet.<br />
beneficium accipere, libertatem vendere (Publius Syrus) lat. da se primi<br />
dobrodetel z<strong>na</strong>~i da se prodade svojata sloboda.<br />
benefit lat. dobrodetel, dobivka, blagodet, }ar.<br />
beneluks sojuz me|u Belgija, Holandija i Luksembrug sklu~en po vtorata<br />
svetska voj<strong>na</strong>.<br />
benevole lektor lat. blago<strong>na</strong>klonet ~itatelu!<br />
benevolencija lat. blagodarnost, blago<strong>na</strong>klonetost, dobro<strong>na</strong>mernost<br />
predusetlivost.<br />
benevolenten lat. blago<strong>na</strong>klonet, veren, privrzan.<br />
benevolentnost lat. blago<strong>na</strong>klonetost.<br />
benignen lat. bezopasen, minliv.<br />
benignitas lat. dobri<strong>na</strong>,<br />
benignitet, benignost lat. dobri<strong>na</strong>, dobrodu{nost, dare`livost, med.<br />
bezopasenost, minlivost.<br />
benjamin hebr. <strong>na</strong>jmlad vo nekoja zaednica (spored bibliskoto ime<br />
Benjamin, <strong>na</strong>jmladiot brat <strong>na</strong> Josif).<br />
benzedrin franc. med. amfetamisnki sulfat so ~ija upotreba se<br />
predizvikuva ~uvstvo <strong>na</strong> sigurnost i zgolemen <strong>na</strong>gon za dejstvuvawe i<br />
zboruvawe.<br />
benzodijazepini farm. klasa <strong>na</strong> lekovi koi ja smaluvaat anksioznosta.<br />
benzol hem. te~en jaglenorod koj se dobiva od kamen jaglen.<br />
62
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
beotinci gr~. `iteli <strong>na</strong> starogr~kata pokrai<strong>na</strong> Beotija za koi se smetalo<br />
deka se glupi.<br />
beotski gr~. glupo, nespretno.<br />
beriberi med. bolest koja se pojavuva poradi nedostatok <strong>na</strong> vitaminot<br />
B vo ishra<strong>na</strong>ta.<br />
beriket tur. blagoslov, sre}a.<br />
beril gr~. vid <strong>na</strong> skapocen kamen.<br />
berilium (Be.) hem. lesen metal.<br />
berit - mila hebr. obrezuvawe.<br />
ber<strong>na</strong>rdinec 1. pripadnik <strong>na</strong> katoli~kiot red <strong>na</strong> sv. Ber<strong>na</strong>rd osnovan<br />
vo 1112 godi<strong>na</strong>, 2. germ. rasa <strong>na</strong> ku~e.<br />
berza trg. pazar <strong>na</strong> pari, akcii, stoki ili trud.<br />
besa 1. alb. cvrst zbor, 2. franc. pa|awe <strong>na</strong> cenite i kursot <strong>na</strong> dr`avni<br />
obvrznici i drugi hartii od vrednost, kako i <strong>na</strong> stokata koja se kotira<br />
<strong>na</strong> berzite.<br />
bestseler ang. <strong>na</strong>jdobro prodavano kni`evno delo, delo prodadeno vo<br />
<strong>na</strong>jgolem broj primeroci.<br />
beta gr~. ime <strong>na</strong> vtorata bukva vo gr~kata alfabeta.<br />
beta test gr~. psihol. eden od prvite grupni testovi za merewe <strong>na</strong> inteligencijata,<br />
<strong>na</strong>menet za nedovolno obrazovani grupi <strong>na</strong> ispitanici.<br />
beta zraci gr~. vid <strong>na</strong> radioaktivni zraci.<br />
betablokatori med. grupa lekovi koi se upotrebuvaat za lekuvawe <strong>na</strong><br />
krvniot pritisok i srcevi aritmii.<br />
bezistan tur. pokrien pazar.<br />
bezkopromisen lat. nepospustliv, koj ne pravi kompromisi.<br />
bi lat. prefiks vo slo`enki koj oz<strong>na</strong>~uva dva.<br />
bi`u franc. <strong>na</strong>kit, ukras, skapocen kamen.<br />
bi`uterija franc. prodavnica za <strong>na</strong>kit.<br />
biandrija lat. dvobra~nost, `e<strong>na</strong> so dva ma`i, sprot. bigamija.<br />
biangularen lat. dvoaglest.<br />
bianuelen lat. koj izleguva da pati godi{no, prim. ~asopis.<br />
bibap ang. muz. stil vo xezot.<br />
biblija gr~. (bukvalno - kniga) sveto pismo sostaveno od star i nov<br />
zavet.<br />
bibliofil gr~. toj koj{to strasno sobira knigi zaradi niv<strong>na</strong>ta sodr`inska<br />
vrednost.<br />
bibliografija gr~. poz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> knigi, <strong>na</strong>uka koja se zanimava so sobirawe<br />
i opi{uvawe <strong>na</strong> pe~ateni dela.<br />
biblioklast gr~. uni{tuva~ <strong>na</strong> knigi.<br />
bibliolatrija gr~. 1. preterano po~ituvawe <strong>na</strong> Svetoto pismo, 2. slepo<br />
veruvawe vo se {to e <strong>na</strong>pi{ano, odpe~ateno.<br />
biblioman gr~. strastven sobira~ <strong>na</strong> knigi zaradi nivnite korici, starost,<br />
retkost i sl, a ne zaradi niv<strong>na</strong>ta sodr`i<strong>na</strong>.<br />
bibliotaf gr~. pogrebuva~ <strong>na</strong> knigi, toj koj{to svoite kni|i ne gi pozajmuva<br />
ili retko i nerado gi pozajmuva.<br />
63
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
biblioteka gr~. zbirka <strong>na</strong> knigi.<br />
bibliotekografija gr~. <strong>na</strong>uka za ureduvawe <strong>na</strong> biblioteki.<br />
biblistika gr~. stru~no poz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> biblijata.<br />
bicikl lat. velosiped.<br />
bidermajer ger. dekorativen ednostaven stil vo primenetite umetnosti<br />
(osobeno za izrabotka <strong>na</strong> ku}en mebel) i slikarstvoto.<br />
bie franc. sopstve<strong>na</strong> menica, menica koja se isplatuva samo <strong>na</strong> izdava-<br />
~ot, bie o porter - menica koja mu se isplatuva <strong>na</strong> donositelot.<br />
bie<strong>na</strong>le lat. kulturen <strong>na</strong>stan koj se odr`uva sekoja vtora godi<strong>na</strong>,<br />
bie<strong>na</strong>len lat. dvogodi{en.<br />
biftek ang. <strong>na</strong>glo pe~en odrezok od govedsko meso.<br />
bifurkacija lat. razdeluvawe <strong>na</strong> reka <strong>na</strong> dva dela koi se slivaat <strong>na</strong> razli~ni<br />
mesta (reki, ezera, moriwa).<br />
bigamija lat. dvobra~nost, ma` so dve sopru|i. sprot. biandrija.<br />
bigot franc. 1. ~ovek koj slepo veruva, bogomolec, 2. ~ovek koj samo se<br />
preprava deka <strong>na</strong>visti<strong>na</strong> e religiozen, prenos. licemer.<br />
bigoterija franc. verska zatapennost, pretera<strong>na</strong> pobo`nost, bogomolstvo,<br />
licemerstvo.<br />
bihejviorizam psih. stojali{te koe se vrzuva za Xon Vatson: izu~uvawe<br />
<strong>na</strong> psihata vrz osnova <strong>na</strong> posmatrawe <strong>na</strong> ~ovekovoto povedenie.<br />
bijatlon lat. skija~ka dicipli<strong>na</strong> povrza<strong>na</strong> so strela{tvo.<br />
bikamerizam lat. dvodomen sobraniski sistem.<br />
bikefalen gr~. dvoglav.<br />
bikonkaven lat. vdlab<strong>na</strong>t od dvete strani.<br />
bikonveksen lat. od dvete strani ispak<strong>na</strong>t.<br />
bil ang. zakonski proekt koj se dava <strong>na</strong> razgleduvawe vo eden od domovite<br />
vo angliskiot parlament i kongresot <strong>na</strong> SAD.<br />
bilans franc. 1. sporeduvawe <strong>na</strong> prihodite i raskodite <strong>na</strong> krajot <strong>na</strong><br />
odrede<strong>na</strong> smetka, sostojba <strong>na</strong> imotot izrazen vo pari <strong>na</strong> odreden den<br />
bilateralen lat. dvostran, bilateralen dogovor - dogovor koj gi obvrzauva<br />
i dvete strani.<br />
bildiranje ger. oblikuvawe, razvivawe <strong>na</strong> muskulite.<br />
bilet franc. vleznica, avtobuska karta, karta za voz i sl.<br />
biletarnica franc. mesto kade se prodavaat bileti.<br />
bilijar franc. igra so topki od slonova koska koi se udiraat so vrvot<br />
<strong>na</strong> poseben stap <strong>na</strong>re~en tak.<br />
bilingvitet lat. dvojazi~nost.<br />
biliozen lat. `ol~en, ostar, razdrazliv.<br />
bilis lat. 1. `ol~ka, 2. prenos. gnev, luti<strong>na</strong>.<br />
bilmez tur. nez<strong>na</strong>jko, glupak.<br />
bilogija lat. dva dela od kniga koi pravat ed<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>.<br />
bilten lat. kratok dneven izve{taj za <strong>na</strong>stani va`ni za po{irok krug<br />
<strong>na</strong> lu|e.<br />
bi<strong>na</strong> lat. podium, plato, teatar.<br />
bi<strong>na</strong>ren lat. dvoen, od dva dela.<br />
64
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
bi<strong>na</strong>rno gr~. dvojno.<br />
binda ger. zavoj, vlo{ka.<br />
binokl franc. mal dvogled.<br />
binom mat. veli~i<strong>na</strong> koja se sostoi od dva dela.<br />
binomizam lat. dva vida zakonski odnosi: prirodni koi se zasnovaat<br />
vrz pri~inosta i psihi~ki koi se zasnovaat vrz voljata.<br />
bio gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe `ivot, `ivoten.<br />
bioaritmetika gr~. <strong>na</strong>uka koja se zanimava so presmetuvawe <strong>na</strong> prose~niot<br />
`ivot <strong>na</strong> ~ovekot.<br />
bioastro<strong>na</strong>utika lat. <strong>na</strong>uka koja se zanimava so prou~uvawe <strong>na</strong> vlijanieto<br />
<strong>na</strong> patuvawa niz svemirot <strong>na</strong> `ivite organizmi.<br />
biobibliografija gr~. prikaz, opi{uvawe <strong>na</strong> `ivotot, rabotata i delata<br />
<strong>na</strong> nekoj ~ovek.<br />
biocenoza gr~. postoja<strong>na</strong> prirod<strong>na</strong> zaednica<strong>na</strong> <strong>na</strong> `ivotni i rastenija.<br />
bioekologija gr~. <strong>na</strong>uka za me|usebnite odnosi <strong>na</strong> rastenijata i `ivotnite.<br />
bioenergija gr~. `ivot<strong>na</strong> sila so koja eden ~ovek prenesuvaj}i mu ja <strong>na</strong><br />
drug ~ovek pridonesuva za negovo lekuvawe.<br />
biogeneza gr~. poteklo i razvoj <strong>na</strong> `ivotot.<br />
biogeografija gr~. <strong>na</strong>uka za geografskata rasprostranetost <strong>na</strong> `ivite<br />
organizmi.<br />
biografija gr~. prikaz, opi{uvawe <strong>na</strong> `ivotot <strong>na</strong> odreden ~ovek.<br />
biokatalizator gr~. supstancija koja bez samata da se tro{i gi zabrzuva<br />
hemiskite reakcii vo organizmot.<br />
bioklimatologija gr~. <strong>na</strong>uka koja go prou~uva vlijanieto <strong>na</strong> klimata <strong>na</strong><br />
`ivite organizmi.<br />
bioleti gr~. okameneti rastenija ili `ivotni.<br />
biologija gr~. <strong>na</strong>uka koja se zanimava so potekloto i uslovite `ivotot.<br />
biologizam gr~. filozofski ili sociolo{ki pravec spored koj osnovata<br />
<strong>na</strong> ovie tie <strong>na</strong>uki treba da se bara vo zakonitostite i principite<br />
vrz koi se zanova bilogijata.<br />
biomagnetizam <strong>na</strong>uka koja go prou~uava deluvaweto <strong>na</strong> magnetizmot <strong>na</strong><br />
`ivite su{testva.<br />
biomorfen gr~. oblik koj potsetuva <strong>na</strong> nekoj `iv organizam, ne pretstavuva<br />
nitu ednen potoe~ki vid.<br />
bio<strong>na</strong>`a franc. falsifikuvawe i rasturawe <strong>na</strong> takvi pari.<br />
bionegativno gr~. nepovolno po `ivotot.<br />
bionika (slo`enka od bilogija i elektronika) <strong>na</strong>uka koja go prou~uva<br />
<strong>na</strong>~inot <strong>na</strong> reakcija <strong>na</strong> nervniot sistem pri izvr{uvawe <strong>na</strong> odredeni<br />
zada~i.<br />
bionomija gr~. <strong>na</strong>uka za zakonite <strong>na</strong> `ivotot, za ma|usebniot odnos <strong>na</strong><br />
`ivite su{testva i sredi<strong>na</strong>ta.<br />
biopsihizam gr~. pretpostavka deka site `ivi organizmi imaat svoi<br />
psihi~ki procesi.<br />
65
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
biopsija gr~. med. zemawe del od `iv ~ove~ki organ zaradi ispituvawe<br />
vo slu~aj <strong>na</strong> somnenie <strong>na</strong> zabolenost od rak.<br />
bioritam gr~. odmereno ostvaruvawe <strong>na</strong> organskite dvi`ewa i procesi.<br />
biorizacija gr~. metod za sterilizacija <strong>na</strong> mlekoto.<br />
bioskop gr~. sprava koja poka`uva `ivi sliki, sliki <strong>na</strong> su{testva vo<br />
dvi`ewe.<br />
bioskopia gr~. ispituvawe dali edno telo ima sposobnost za `ivot.<br />
biostatika gr~. <strong>na</strong>uka za zdravstve<strong>na</strong>ta sostojba i prose~noto traewe <strong>na</strong><br />
`ivotot.<br />
biosvera gr~. 1. celokupeniot prostor (atmosfera, litosfera i hiedrosfera)<br />
koj e <strong>na</strong>selen so `ivi su{testva, 1. `ivoten prostor.<br />
biozofija gr~. `ivot<strong>na</strong> mudrost.<br />
biparticija lat. delewe <strong>na</strong> dva dela.<br />
bipedi lat. dvono`ni su{testva.<br />
biper ang. sprava koja emituva periodi~en zvu~en sig<strong>na</strong>l kako z<strong>na</strong>k<br />
deka vo nekoj slo`en aparat se odviva nekoj proces.<br />
birotehnika franc. 1. celokup<strong>na</strong> postapka pri kancelarisko rabotewe,<br />
2. site kancelariski tehni~ki pomagala.<br />
birtija ger. 1. kr~ma, kafa<strong>na</strong>, gostilnica, 2. prenos. ne{to neugledno.<br />
bis dat qui cito dat lat. dvokratno dava koj ved<strong>na</strong>{ (brzo) dava.<br />
bis lat. dvapati, izvik - "u{te ed<strong>na</strong>{", za ne{to da se povtori.<br />
bisagii lat. dve spoeni torbi vrz grbot <strong>na</strong> kow.<br />
biseksualen lat. dvopolen.<br />
biskup gr~. <strong>na</strong>dzornik, ~uvar, stare{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> katoli~ka ili protestanska<br />
crkov<strong>na</strong> oblast.<br />
biskvit franc. "dapati pe~en."<br />
bista franc. statua, vajarsko delo <strong>na</strong> ~ovek prika`an do pojas.<br />
bistro franc. mal ekspres restoran.<br />
bitanga ungar. skitnik, propalica, nerabotnik.<br />
bitie fil. sevkupnost <strong>na</strong> se {to realno postoi.<br />
bivalenten gr~. dvovreden, koj ima dve vrednosti.<br />
bivium lat. raskrsnica.<br />
bizaren franc. <strong>na</strong>stran, ~uden, neobi~en.<br />
biznis ang. dejnost, vnos<strong>na</strong> dejnost, trgovija.<br />
biznismen ang. deloven ~ovek, trgovec.<br />
blagoslov rel. dejstvie so koe gospod se povikuva da ja izlie svojata<br />
milost vrz nekogo (zaradi otstranuvawe <strong>na</strong> seto o<strong>na</strong> {to mu pre~i <strong>na</strong><br />
negovoto spasenie), bog da te blagoslovi, z<strong>na</strong>~i da te daruva so dobro,<br />
da ti pri~ini ne{to dobro ili ~ovek da te blagoslovi so toa {to }e<br />
bara preku gospod (toj da pomogne) da ti se dade dobro ili da ti se slu-<br />
~i ne{to dobro.<br />
blagoslovuvanje rel. upatuvawe dobar zbor, usmen podarok kako milost<br />
od gospod.<br />
blamadza franc. sram, posramuvawe.<br />
blan{ franc. bel, ~ist, neispi{an.<br />
66
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
blanket franc. obrazec, formular.<br />
blasfemija gr~. bogohulewe, pcosti upateni <strong>na</strong> boga.<br />
blaziran franc. zasiten od u`ivawe, ramnodu{en kon se, iz`ivean i<br />
zatoa zatapen, zapad<strong>na</strong>t vo dosada.<br />
blef izmama, la`no pretstavuvawe <strong>na</strong> nekoja okolnost zaradi prikrivawe,<br />
zasenuvawe, zala`uvawe, zapla{uvawe deka sme uvereni (sigurni)<br />
vo ne{to samo zaradi doveduvawe vo zabluda <strong>na</strong> drugite, prim. vo poker<br />
zala`uvawe deka se poseduvaat silni karti zaradi povlekuvawe <strong>na</strong><br />
protivnikot od igrata.<br />
blenda fiz. sprava za regulirawe <strong>na</strong> svetlosta vo objektivot <strong>na</strong> fotoaparatite.<br />
blesura franc. ra<strong>na</strong>, povreda.<br />
blickrig ger. kratkotraj<strong>na</strong> voj<strong>na</strong>.<br />
blinker ger. metalno rip~e koe slu`i kako mamec za lovewe pogolemi<br />
ribi.<br />
blok frac. 1. bele`nik, notes, 2. zbir <strong>na</strong> povrzani zgradi, 3. golemo<br />
par~e od ne{to masivno (prim. kamen), 4. sojuz <strong>na</strong> dr`avi, 5. povrzani<br />
pe~ateni (prim. bileti, formulari) ili beli listovi koi mo`at da se<br />
oddelat zaradi pi{uvawe ili crtawe.<br />
blokada zapirawe, zatvorawe, spre~uvawe, popre~uvawe 1. ekon. zapirawe<br />
<strong>na</strong> rame<strong>na</strong>ta so nekoja dr`ava, 2. med. hirur{ko prekinuvawe <strong>na</strong><br />
finkcioniraweto <strong>na</strong> nekoj organ, 3. zatvorawe za soobre}aj <strong>na</strong> nekoja<br />
delnica, 4. popre~uavawe <strong>na</strong> udar, <strong>na</strong>pad ili dvi`ewe <strong>na</strong> protivniot vo<br />
mnogu sportovi.<br />
blokej franc. metal<strong>na</strong> plo~ka za za{tita <strong>na</strong> potpeticite ili vrvovite<br />
<strong>na</strong> konduri.<br />
bludnica prostitutka.<br />
boa zool. zmiski car.<br />
bob, bobslej ang. sanka za sportski <strong>na</strong>tprevaruvawa <strong>na</strong> zalede<strong>na</strong> staza.<br />
bodhi sanskr. zamenuvawe <strong>na</strong> nez<strong>na</strong>eweto so prosvetlenost. Site u~ewa<br />
i praktikata <strong>na</strong> razli~nite budisti~ki {koli se obidele so ne{to<br />
da pridonesat kon prosvetlenosta. Vo tekot <strong>na</strong> mnogubrojnite povtoreni<br />
ra|awa poedinecot mo`e od niv da sobere karma koja ne kopnee kon<br />
stvari, nitu do niv vo gr~ se dr`i, tuku go izbegnuva i kopne`ot i dr`eweto<br />
do niv. Rezultatot od toa e osloboduvawe <strong>na</strong> poedinecot koj ja<br />
poseduva taa karma, a toa osloboduvawe se <strong>na</strong>rekuva nirva<strong>na</strong>.<br />
bodisatva (sansk. "prosvetleno su{testvo") su{testvo koe go odlo`uva<br />
dejstvoto <strong>na</strong> sopstve<strong>na</strong>ta svetlost so cel da gi spasi site su{testva<br />
koi ~uvstvuvaat.<br />
boem franc. ~ovek (obi~no pisatel, umetnik, student) koj vodi bezgri`en,<br />
neureden, raskala{en `ivot, 2. kafanski ~ovek.<br />
bofl ger. stoka so gre{ka, stoka so lo{ kvalitet, lo{ proizvod.<br />
bojkot ang. prekid <strong>na</strong> rabotata ili <strong>na</strong> odnosot so nekogo ili so ne{to<br />
vo z<strong>na</strong>k <strong>na</strong> protest so cel da se postigne odrede<strong>na</strong> cel.<br />
bol{evici rus. onie koi se vo mnozinstvo.<br />
67
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
bolero {pan. {panski <strong>na</strong>roden tanc.<br />
bolid vid <strong>na</strong> sjaen meteor.<br />
bolivijano - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Bolivija.<br />
bolivijar - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Venecuela.<br />
bolsit franc. ruda od koja se dobiva aluminium.<br />
bo<strong>na</strong> fide lat. so dobra <strong>na</strong>mera, dobro<strong>na</strong>merno, vo dobra vera, sovesno<br />
i ~esno (formula vo presuda koga slu~ajot ne e predviden vo zakonot).<br />
sprot. mala fide.<br />
bone et aequo non convenit aut lucrari aliquem cum damno alterius aut damnum<br />
sentire per alterius lucrum (Pomponius) lat. <strong>na</strong> dobri<strong>na</strong>ta i <strong>na</strong> pravednosta<br />
ne im soodvetstvuva nekoj da ima korist od {tetata <strong>na</strong> drug,<br />
nitu nekoj da trpi {teta zaradi ne~ija korist.<br />
bonemerit (lat. bone meritus) mnogu zaslu`en ~ovek.<br />
boni iudicis ampliare iustitiam lat. dobar sudija treba da ja {iri pravednosta.<br />
bonificiranje franc. 1. <strong>na</strong>domestuvawe <strong>na</strong> {teta, obe{tetuvawe, 2. odobruvawe,<br />
3. zapi{uvawe, zemawe za dobro.<br />
bonifikacija 1. ekonom. podobruvawe, 2. <strong>na</strong>domest, o{teta, 3. bank. odobruvawe<br />
<strong>na</strong> smetka.<br />
bonis nocet quisque pepericit malis (Publius Syrus) lat. <strong>na</strong> dobrite im <strong>na</strong>-<br />
{tetuva toj {to lo{ite gi za{tituva.<br />
bonitet lat. 1. vrednost <strong>na</strong> nekoj predmet, 2. kredist<strong>na</strong> sposobnost, 3.<br />
sposobnost za pla}awe.<br />
bono et aequo non convenit aut lucrari aliquem cum damno alterius, aut<br />
damnum sentire per alterius lucrum (Pomponius) lat. <strong>na</strong> dobri<strong>na</strong>ta i <strong>na</strong><br />
pravednosta ne im odgovara nekoj da ima korist od {tetata <strong>na</strong> drug,<br />
nitu nekoj da trpi {teta poradi ne~ija korist.<br />
bonton franc. 1. dobro povedenie, 2. pravila za dobro povedenie.<br />
bonum faciendum, malum vitandum (Akvinski) lat. osnov<strong>na</strong> zapoved <strong>na</strong><br />
prirodniot zakon e da se pravi dobro, da se izbegnuva zloto.<br />
bonum magis carendo quam fruendo cernitur lat. dobroto polesno se<br />
voo~uva koga se nema, odo{to koga se u`iva.<br />
bonum omen lat. dobar z<strong>na</strong>k.<br />
bonus animus in mala re, dimidium est mali lat. dobrata <strong>na</strong>mera vo ne-<br />
{to lo{o go pravi zloto <strong>na</strong>pola pomalo.<br />
bonus iudex secundum aequum et bonum iudicat, et aequitatem stricto iure<br />
praefert lat. dobriot sudija sudi pravo i dobro i <strong>na</strong> pravednosta í dava<br />
prednost <strong>na</strong>d strikt<strong>na</strong>ta prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> pravoto.<br />
bonvivan franc. toj koj{to saka dobar i lagoden `ivot, koj se stremi<br />
kon u`ivawe, lakoumen, bezgri`en.<br />
bonzo 1. budisti~ki sve{etnik vo Japonija i Ki<strong>na</strong>, 2. prenos. voobrazen,<br />
<strong>na</strong>duen partiski funkcioner.<br />
bor (B.) hem. vid <strong>na</strong> metal.<br />
bordel franc. jav<strong>na</strong> ku}a.<br />
bordiranje franc. porabuvawe.<br />
68
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
botanika gr~. <strong>na</strong>uka za rastenijata.<br />
botulizam lat. truewe so rasipano meso.<br />
bozdogan 1. oru`je sostaveno od ra~ka i metal<strong>na</strong> topka oblo`e<strong>na</strong> so<br />
bocki, 2. prenos. glupak, ograni~en ~ovek, prostak.<br />
bradikardija med. uspore<strong>na</strong> rabota <strong>na</strong> srceto.<br />
braevo pismo pismo za slepi izmisleno od slepiot u~itel Luj Braj<br />
(1809-1852) koe se sostoi od {est dopirlivi to~ki.<br />
brahidaktilija gr~. vrode<strong>na</strong> kratkost <strong>na</strong> prstite.<br />
brama rel. tvorec <strong>na</strong> svetot i <strong>na</strong> site su{testva, bog pretstaven so ~etiri<br />
lica svrteni <strong>na</strong> site ~etiri strani <strong>na</strong> svetot i ~etori race, ~esto<br />
se prika`uva i kako java <strong>na</strong> lebed. Bramanizmot poteknuva od 600 god.<br />
p.n.e. i u~i deka se poteknuva od bog i deka se se vra}a vo nego. Toj e<br />
glaven bog vo trojstvoto vo koj se i bogovite [iva i Vi{nu.<br />
bramani pripadnici <strong>na</strong> <strong>na</strong>jvisokata kasta vo Indija.<br />
bran{a franc. trgovska struka.<br />
brauning vid <strong>na</strong> pi{toli i pu{ki (spored nivniot konstruktor Browning).<br />
bravo it. izvodnredno! odli~no! taka e! taka treba!<br />
bravura franc. 1. bestra{nost, bestra{no delo, 2. slobod<strong>na</strong> izvedba<br />
<strong>na</strong> muzi~ko delo, 3. golema doteranost.<br />
bravurozno franc. dobro, uspe{no, silno doterano.<br />
brevi manu lat. po karatka postapka, po kratok pat.<br />
brigada franc. voe<strong>na</strong> edinica.<br />
brigant it. uli~en razbonik, bandit.<br />
briliantin franc. uqe od koe kosata dobiva izrazen sjaj.<br />
brilijant franc. vid <strong>na</strong> skapocen kamen.<br />
brilijanten prenos. skapocen, sjajen, bleskav, izvonreden, odli~en.<br />
brizanten franc. eksploziven, razoren.<br />
bro{ura franc. male~ka kniga.<br />
brojler ang. vid <strong>na</strong> pile za pe~ewe.<br />
broket it. te{ka tkaeni<strong>na</strong> protkae<strong>na</strong> so svila, zlato ili srebro.<br />
brom (Br.) hem. te~nost so ostar miris.<br />
brontosaurus lat. ogromno `ivotno od periodot kreda.<br />
bronza franc. legura od bakar i kalaj.<br />
bruceloza med. vid <strong>na</strong> bakteriolo{ko zaboluvawe <strong>na</strong> doma{nite `ivotni<br />
i ottamu <strong>na</strong> ~ovekot.<br />
bruh ger. v. hernija.<br />
brus-halter germ. ele~e za `enski gradi.<br />
brutalnost lat. surovost, pretera<strong>na</strong> grubost, divja{tvo, `ivotinsko<br />
povedenie.<br />
bruto it. te`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> stokata zaedno so opakovkata ili ambala`ata<br />
(kutija, vre}a, sandak), sprot. neto.<br />
bruto plata it. vkup<strong>na</strong> plata bez kakvi i da e odbitoci.<br />
bruto registerski ton prostor<strong>na</strong> merka za trgovski brodovi (2,86m 3 ).<br />
69
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
bu{on franc. 1. ~ep, zapu{a~, zatvora~, 2. osiguruva~ <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong><br />
razvod<strong>na</strong> tabla.<br />
bua<strong>na</strong> ventura lat. dobra sre}a.<br />
buda roden vo sever<strong>na</strong> Indija vo sredi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> V vek p.n.e. rabotel za<br />
dobroto <strong>na</strong> tri tipa lu|e: 1. onie koi sakale da go izbeg<strong>na</strong>t stradaweto<br />
gi dobile u~ewata za pri~i<strong>na</strong>ta i posledicata koi se <strong>na</strong>re~eni - Teravada<br />
ili Mal pat, 2. <strong>na</strong> onie koi sakale da storat pove}e za drugite im<br />
se dadeni u~ewata Mahaja<strong>na</strong> ili Golem pat - u~ewe za so~uvstvoto i mudrosta,<br />
3. <strong>na</strong> onie so sil<strong>na</strong> doverba vo sopstve<strong>na</strong>ta Buda priroda - koi<br />
vo nego ne gledaa bog, lice ili nekoja <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> sila, tuku ogledalo<br />
<strong>na</strong> sopstveniot um - Buda im go prenel u~eweto Vaxraja<strong>na</strong> ili Dijamantski<br />
pat. Niv Buda im se manifestiral vo forma <strong>na</strong> energija i svetlost<br />
ili direktno, kako tek <strong>na</strong> svetlosta, im go prenesuval uvidot vo<br />
prosvetluvaweto. Na ova <strong>na</strong>jvisoko nivo, celta e poln razvoj <strong>na</strong> umot -<br />
spontanost i lesnotija <strong>na</strong> Mahamudra. Osnovata, patot i celta <strong>na</strong> ovoj<br />
<strong>na</strong>jvisok uvid pod razni <strong>na</strong>zivi go prenesuvaat trite stari {koli <strong>na</strong>an<br />
tibertanskiot budizam: Njingma, Sakja i Kadju. Dijamantskiot pat<br />
(spoz<strong>na</strong>vaweto deka se e sovr{eno, tokmu taka kako {to e) sodr`i tri<br />
pristapa: Pat <strong>na</strong> metodi, Pat <strong>na</strong> uvid i Guru joga. Na toj <strong>na</strong>~in umot<br />
mo`e sebesi da se spoz<strong>na</strong>e preku sopstve<strong>na</strong>ta energija, svesnost i mo}<br />
<strong>na</strong> poistovetuavwe.<br />
budikopf ger. kratko istri`e<strong>na</strong> kosa <strong>na</strong> `ensko lice.<br />
budizam verba zaradi postignuvawe sovr{enstvo, u~ewe <strong>na</strong> Gautama<br />
Buda (557-447 p.n.e.) koe se sostoi vo dve to~ki: stradawe i spasenie:<br />
`ivotot e stradawe, pri~inite za toa se strastite (t.e. voljata za `ivot),<br />
a osloboduvaweto od tie strasti z<strong>na</strong>~i osloboduvawe od stradawata<br />
i dostignuvawe <strong>na</strong> nirva<strong>na</strong> - sostojba <strong>na</strong> bla`enstvo, <strong>na</strong> mir bez<br />
stradawa. 1. hi<strong>na</strong>ja<strong>na</strong> budizam - `elba da se stane arhat, su{testvo koe<br />
nikoga{ nema da ja <strong>na</strong>pu{ti sostojbata <strong>na</strong> nirva<strong>na</strong> i nikoga{ nema da<br />
se vrati vo odvrat<strong>na</strong>ta sostojba <strong>na</strong> samsara, odnosno vo ciklusot <strong>na</strong> reinkar<strong>na</strong>cii,<br />
2. mahaja<strong>na</strong> budizam `elba da se stane bodiusatva, su{testvo<br />
koe iako dostig<strong>na</strong>lo probudenost, i pokraj toa e spremno da ja<br />
`rtvuva svojata dobrobit za dobrobitta <strong>na</strong> site ~ove~ki su{testva i<br />
taka pove}e saka da ostane vo svetot odo{to da se povle~e.<br />
budoar franc. mal ukrasen salon za oblekuvawe i doteruvawe.<br />
budzak tur. }o{, agol.<br />
budzaklija tur. advokat koj se zanimava so sitni advokatski raboti.<br />
budzet ang. godi{<strong>na</strong> predpresmetka <strong>na</strong> prihodite i rashodite (<strong>na</strong> dr`avata,<br />
op{ti<strong>na</strong>ta, nekoja ustanova itn.).<br />
bufon franc. komi~ar, {egaxija.<br />
bujon franc. supa od govedsko meso, zarzavat i razmateno jajce.<br />
bujrum tur. povelete, zapovedajte, <strong>na</strong>redete.<br />
buk{a pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Jemen.<br />
70
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
bukefal gr~. 1. glava od vol, 2. omileniot kow <strong>na</strong> Aleksandar Makedonski<br />
komu toj vo spomen mu izgradil grad vo Indija pod ime Bukefal,<br />
denes Xalalpur.<br />
buket franc. kitka.<br />
bula. lat. 1. kutija so pe~at, 2. pe~at od vosok <strong>na</strong> jav<strong>na</strong> isprava, 3. papski<br />
dekret so oleoven pe~at.<br />
bulimija gr~. preterano golema glad, `ivotinska glad, med. brzo zemawe<br />
golemo koli~estvo <strong>na</strong> hra<strong>na</strong> po {to sleduva isfrlawe <strong>na</strong> vi{okot<br />
<strong>na</strong> hra<strong>na</strong>ta so povra}awe ili so zemawe sredstva za ~istewe.<br />
bumerang ang. oru`je <strong>na</strong> angliskite domorodci so takov oblik koj<br />
ovozmo`uva dokolku ne ja pogodi celta da mu se vrati <strong>na</strong> toj {to go<br />
frla.<br />
bungalov ang. prizem<strong>na</strong> ku}i~ka od les<strong>na</strong> gradba.<br />
bunker ger. zasolni{te.<br />
bur`oazija franc. gra|anska klasa.<br />
burazer argo. brat.<br />
buridanovo magare prenos. polo`ba <strong>na</strong> ~ovek koj nemo`e da izvr{i<br />
izbor, koj ne mo`e lesno da se odlu~i me|u dve ed<strong>na</strong>kvo privle~ni ne{-<br />
ta.<br />
burmut tur. tutun {to se {mrka.<br />
busija tur. zaseda.<br />
busola it. mor<strong>na</strong>rski kompas.<br />
butaforija it. umetni~ki predmeti koi izgledaat vistinito, no slu-<br />
`at kako teatarski scenski dekor, 2. prenos. la`ni predmeti koi slu-<br />
`at za raklama.<br />
C<br />
cadmium (Cd.) hem. bel mek metal.<br />
caecus non iudicat de colore lat. slepiot ne sudi za boite.<br />
calvum vellere lat. depilirawe <strong>na</strong> }elav ~ovek, prenos. besmisle<strong>na</strong> rabota.<br />
canis sine dentibus nin latrat (Veron) lat. pes bez zabi ne lae.<br />
capri~o it. muzi~ka tvorba so <strong>na</strong>gli izne<strong>na</strong>dvawa.<br />
carbo lat. jaglen.<br />
cargo {pan. 1. vkupen tovar <strong>na</strong> brod, 2. opis <strong>na</strong> stokata <strong>na</strong> brodot so<br />
oz<strong>na</strong>ka <strong>na</strong> ispra}a~ot i prima~ot.<br />
carmen lat. pes<strong>na</strong>.<br />
carnivora lat. meso`deri, `ivotni koi jadat meso.<br />
carpe diem lat. iskoristi go denot, zgrap~i go denot, u`ivaj vo toa<br />
{to se dava denes. carpe diem quam minimum credula postero (Horacie)<br />
iskoristi go dene{niot den, mnogu pomalku potpiraj se <strong>na</strong> utre{niot.<br />
cart blan{ franc. polnomo{no koe primatelot mo`e po volja da go<br />
ispolni, neogratni~eno polnomo{no.<br />
71
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
cassante causa cassat effectus lat. ako prestane pri~i<strong>na</strong>ta prestanuva i<br />
posledicata.<br />
causa lat. 1. pri~i<strong>na</strong>, 2. prav. sudski predmet, spor pred sud, 3. filoz.<br />
causa efficiens delotvor<strong>na</strong> pri~i<strong>na</strong>, causa fi<strong>na</strong>lis cel, 4. honoris causa zaradi<br />
po~est.<br />
cave (canem) lat. pazi se! (ku~e!).<br />
cave ab homine unius libri lat. ~uvaj se od ~ovek koj pro~ital samo ed<strong>na</strong><br />
kniga (se misli <strong>na</strong> biblijata).<br />
cavendum est etiem, ne maior poe<strong>na</strong> quam culpa sit et ne iisdem de causie<br />
alii piectentur, alii ne appelenturquidem (Cicero) lat. treba da se vodi<br />
smetka kaz<strong>na</strong>ta da ne bide pogolema od vi<strong>na</strong>ta i za isti ne{ta edni da<br />
se kaznuvaat, a drugi da ne se povikuvaat <strong>na</strong> odgovornost.<br />
cedent lat. toj koj{to mu otstapuva <strong>na</strong> drug odredeni stvari, pobaruvawa<br />
ili prava.<br />
ceh ger. tro{ok.<br />
celebralen lat. mozo~en.<br />
celebriranje lat. sve~eno vr{ewe (prim. <strong>na</strong> misa).<br />
celebritet lat. pro~uenost, <strong>na</strong> glas, pro~uen, slaven ~ovek.<br />
celeritet lat. brzi<strong>na</strong>.<br />
celofan lat. tenka prozir<strong>na</strong> celulozo<strong>na</strong> hartija koja ne propu{ta<br />
voda, slu`i za pakuvawe.<br />
celuloza lat sostaven del <strong>na</strong> obvivkata <strong>na</strong> keliite <strong>na</strong> rastenijata, <strong>na</strong>j-<br />
~esto se upotrebuva za pravewe hartija.<br />
celzius {vedski fizi~ar i astronom (1701-1744) koj izmislil toplometot<br />
podelen <strong>na</strong> 100 0 .<br />
cenrala (lat. scentrum ) sredi{te.<br />
centrifuga lat. sprava za oddeluvawe <strong>na</strong> tvrdite delovi od te~nostite,<br />
za otranuvawe <strong>na</strong> vodata od razli~ni materii.<br />
centrifugalen lat. koj bega od sredi{teto, centarot, centrifugal<strong>na</strong> sila -<br />
sila koja gi odvlekuva od sredi{teto, centarot telata koi se vrtat.<br />
centripetalen lat. koj se stremi kon centarot, centripetal<strong>na</strong> sila - sila<br />
koja vle~e kon centarot.<br />
centriranje lat. 1. mestewe <strong>na</strong> {to i da e vo sredi{teto, 2. sport. ufrlawe<br />
<strong>na</strong> topka vo sredi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> igrali{teto.<br />
centrum lat. centar.<br />
centum per centum (c/c) lat. sto posto, bele{ka koja se stava <strong>na</strong> bolni~kiot<br />
list <strong>na</strong> rabotnik so koja se oz<strong>na</strong>~uva celos<strong>na</strong> nesposobnost za<br />
rabota.<br />
centuria lat. odred <strong>na</strong> rimskata vojska koj se sostoel od 100 vojnici<br />
(60 centurii so~inuvale legija).<br />
cenzor lat. 1. procenitel, ispituva~, 2. dr`aven organ ili slu`benik<br />
koj vr{i cenzura <strong>na</strong> pisma, kni|i, filmovi i sl. 3. vo stariot Rim eden<br />
od dvajcata slu`benici koi rakovodele so odreduvaweto <strong>na</strong> cenzusot i<br />
vnimavale <strong>na</strong> politi~kata ispravnost <strong>na</strong> gra|anite.<br />
72
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
cenzus lat. vo stariot Rim popis, procenka <strong>na</strong> imotot zaradi odreduvawe<br />
<strong>na</strong> danokot.<br />
cepelin letalo vo vid <strong>na</strong> dolgavest balon.<br />
cerada it. 1. voso~no platno, 2. <strong>na</strong>vlaka <strong>na</strong> avtomobili zaradi za{tita<br />
od sonce i nevreme.<br />
cerdat vid <strong>na</strong> so~en limun.<br />
cerealii lat. `itarici.<br />
cerebralen kortesk med. povr{inski sloj <strong>na</strong> mozo~<strong>na</strong>ta hemisfera, siva<br />
kora.<br />
ceremonija lat. sve~en akt, obred.<br />
cerera lat. mit. starorimska bo`ica <strong>na</strong> zemjodelieto, v. demetra.<br />
ceretis paribus lat. so isti uslovi.<br />
certifikat franc. potvrda, uverenie, sveditelstvo.<br />
cesija lat. otstapuvawe <strong>na</strong> sopstveno pobaruvawe <strong>na</strong> drug, so toa {to<br />
toj komu mu se prenesuva pobaruvaweto (cesioner) mu se prenesuvaat<br />
site prava i obrski od doveritelot (cedent).<br />
cessante causa cessat effectus lat. ako prestane pri~i<strong>na</strong>ta prestanuva i<br />
posledicata.<br />
ceterum censeo lat. rimskiot se<strong>na</strong>tor i cenzor Katon Postariot<br />
kako golem neprijatel <strong>na</strong> Kartegi<strong>na</strong> site svoi govori <strong>na</strong> razli~ni temi<br />
vo se<strong>na</strong>tot gi zavr{uval so zborovite: "ceterum autem censeo Carthagimnem<br />
esse delendum" - vpro~em jas mislam deka Kartagi<strong>na</strong> treba da se<br />
razurne, prenos. neophodno, nu`no.<br />
cezar lat. car, apsoluten gospodaer, <strong>na</strong>ziv za site rimski vladeteli<br />
spored diktatorot Cezar (101-44 p.n.e.).<br />
cezium (Cz) hem. mek alkalen metal.<br />
cf v. konfer.<br />
cgogitationis poe<strong>na</strong>m nemo patitur (Ulpianus) lat. nikoj ne mo`e da<br />
bide kaznet za svoe mislewe.<br />
cic ger. vid <strong>na</strong> pamu~no platno so figuri i {ari vo boja.<br />
cijanid sol <strong>na</strong> cijanovodorod<strong>na</strong> kiseli<strong>na</strong>, vid <strong>na</strong> otrov.<br />
cikli~en gr~. kru`en, koj se povtoruva, koj se vrti vo krug, koj se odnesuva<br />
<strong>na</strong> eden krug.<br />
ciklometar sprava so koja se meri brojot <strong>na</strong> vrte`ite <strong>na</strong> avtomobilskite<br />
trkala.<br />
ciklon vrtlog predizvikan so ogromen veter.<br />
ciklus gr~. 1. zaokru`e<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>, 2. zbir <strong>na</strong> razni pojavi, dejstvija,<br />
procesi koi so~inuvaat zatvoren krug od razvojot vo tekot <strong>na</strong> odreden<br />
vremenski period, prim. proizvoden ciklus, 3. zavr{en krug, zbir <strong>na</strong><br />
me|usebno povrzani pojavi koi se pojavuvaat po ist red, prim. lu<strong>na</strong>ren<br />
ciklus vreme od 19 godini, son~ev ciklus vreme od 29 godini, 3. celi<strong>na</strong> sostave<strong>na</strong><br />
od isti dejstvija, prim. ciklus <strong>na</strong> predavawa.<br />
cimer ger. 1. soba, 2. ~ovek so koj se deli soba ili stan, 3. z<strong>na</strong>k, obele-<br />
`je.<br />
cimerman ger. drvodelec.<br />
73
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
cimet tol~e<strong>na</strong> kora od rastenie {to viree vo Indija i Cejlon a se<br />
upotrebuva kako za~in.<br />
ci<strong>na</strong>barit ruda od koja se proizveduva `iva.<br />
cinik gr~. 1. pripadnik <strong>na</strong> filozofskata {kola koja ja osnoval Antisten:<br />
cinicite bile protiv ropstvoto, gi otfrlale moralnite normi,<br />
se zalagale za ednostavnost i prirodno povedenie, 2. ~ovek koj e ramnodu{en<br />
<strong>na</strong> dobro i zlo koj od nekoi filozofski pri~ini <strong>na</strong> se mu se<br />
potsmeva, komu ni{to ne mu e sveto.<br />
cinizam gr~. besramnost, drskost, gruba otvorenost.<br />
cink (Zn.) hem. te`ok oboen metal.<br />
cinkvajs ger. bela slikarska boja vo vid <strong>na</strong> pra{ok.<br />
cinober gr~. `ivin sulfid so `oltocrve<strong>na</strong> boja koj se koristi vo slikarstvoto.<br />
cionizam <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>len pokret <strong>na</strong> Evreite za vospostavuvawe <strong>na</strong> svoja<br />
dr`ava vo Palesti<strong>na</strong>.<br />
circulus vitiosus lat. (buk. "pogre{en krug," zatvoren krug, vrtewe vo<br />
krug), gre{ka vo doka`uvawe, neispraven dokaz koj za premisa go zema<br />
o<strong>na</strong> {to so istata treba da se doka`e, prim. ~ovekot e sloboden, zatoa<br />
{to negovata volja e slobod<strong>na</strong>, ili zakonot <strong>na</strong> pri~inost nu`no va`i<br />
zatoa {to ne se mo`ni spontani pojavi, t.e. nekauzalni pojavi. - spontanite<br />
t.e. nekauzalni pojavi ne se mo`ni, zatoa {to nu`no va`i zakonot<br />
<strong>na</strong> pri~inosta, prenos. bezizlez<strong>na</strong> polo`ba.<br />
cirka (lat. circa) okolu, po prilika.<br />
cirkon (Zr.) hem. sjaen metal sli~en <strong>na</strong> ~elik.<br />
cirkulacija lat. 1. kru`no dvi`ewe, protek, 2. soobra}aj.<br />
cirkular lat. 1. raspis so ista sodr`i<strong>na</strong> ednovremeno upaten <strong>na</strong> pove}e<br />
lica, 2. kru`<strong>na</strong> pila.<br />
cirkumcizija lat. obre`uvawe, sunet.<br />
ciroza gr~. stvrdnuvawe ili sobirawe <strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{ni organi.<br />
cista gr~. {upli<strong>na</strong> vo teloto ispolneta so gnoj.<br />
cister<strong>na</strong> lat. rezervoar od kakva i da e forma za sobirawe te~nosti.<br />
cistitis med. vospalenie <strong>na</strong> uri<strong>na</strong>rniot meur.<br />
citadela it. tvrdi<strong>na</strong>.<br />
citat lat. del od tekst bukvalno prenesen od drug avtor vo sopstven<br />
<strong>na</strong>u~en trud.<br />
citoliza biol. rastvoruvawe <strong>na</strong> keliite poradi hemiski, radioaktivni<br />
i drugi vlijanija.<br />
citologija gr~. <strong>na</strong>uka za gradbata i `ivotnite manifestacii <strong>na</strong> rastitelnite<br />
i `ivotinskite kelii.<br />
civilen lat. gra|anski.<br />
civilist lat. stru~wak koj se zanimava so gra|ansko pravo.<br />
civilizacija lat. visok stepen <strong>na</strong> op{testven razvoj i <strong>na</strong> materijal<strong>na</strong>ta<br />
kultura.<br />
civiliziran lat. kulturen, obrazovan, prosveten.<br />
74
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
clamor non est centus, nec argumentum lat. dereweto ne e nitu pes<strong>na</strong><br />
ni dokaz.<br />
clara pacta boni amici lat. ~ista smetka dobri prijateli.<br />
clavus clavo eicitur lat. klin so klin se izbiva.<br />
cloaca plus commota, plus foetida est lat. |ubreto kolku pove}e se ~epka,<br />
tolku pove}e smrdi.<br />
cloaka lat. ka<strong>na</strong>l za odveduvawe <strong>na</strong> ne~istotiite, prenos. sobirali-<br />
{te <strong>na</strong> smet, nemoral<strong>na</strong> sredi<strong>na</strong>.<br />
cogitationis poe<strong>na</strong>m nemo patitur (Ulpianus) lat. nikoj ne mo`e da bide<br />
kaznet za svoe mislewe).<br />
cogito, ergo sum lat. mislam, z<strong>na</strong>~i postojam.<br />
concedo lat. se soglasuvam.<br />
conditio sine qua non lat. uslov bez koj ne se mo`e, nu`nen, neophoden<br />
uslov.<br />
consensus omnium lat. soglasuvawe <strong>na</strong> site.<br />
consietudinis mag<strong>na</strong> vis est (Ciceron) lat. golema e mo}ta <strong>na</strong> <strong>na</strong>vikata.<br />
consillium abeundi lat. sovet <strong>na</strong> lice samoto da <strong>na</strong>pu{ti nekoe mesto<br />
(<strong>na</strong>mesto da bide izbrkano).<br />
contra legem lat. protiv zakonot, <strong>na</strong> sudijata mu se dozvoluva da mu<br />
protivre~i <strong>na</strong> zakonot ako smeta deka toa go baraat op{testvenite potrebi.<br />
contradictio in adjecto lat. protivre~nost, v<strong>na</strong>tre{no nesoglasuvawe,<br />
pridavawe <strong>na</strong> poimot svojstva koi po svojata priroda ne mo`e da gi<br />
ima, prim. suva voda.<br />
coram publiko lat. javno, pred site.<br />
cornix cornici nunquam osulos effodit lat. gavran <strong>na</strong> gavranot nikoga{<br />
o~i ne mu vadi.<br />
cptatio benevolentiae it. ve{to zadobivawe <strong>na</strong> ne~ija <strong>na</strong>klonetost.<br />
credo quia apsurdum lat. veruvam za{to toa go <strong>na</strong>dminuva razumot.<br />
credo ut intelligam lat. veruvam za da spoz<strong>na</strong>m, veruvaj za da razbere{<br />
(osnoven metodolo{ki princip vo istra`uvawe <strong>na</strong> teolo{kite dogmi).<br />
Formulacijata ja dal Anselmo Kanterberiski (1033-1109) vo deloto<br />
Proslogion - neque enim quareo intelligere, ut credam, sed credoi ut intelligam<br />
- ne baram spoz<strong>na</strong>vawe za da veruvam, tuku veruvam za da spoz<strong>na</strong>m.<br />
crimen laesae majestatis lat. <strong>na</strong>vreda <strong>na</strong> veli~estvo, zlostor sprema<br />
dr`avata, veleizdaja.<br />
crimen lat. zlostorstvo, krivi~no delo, prestap.<br />
cui parum non suffricit, maiora non meruit lat. koj od malo (malku) ne e<br />
zadovolen, pogolemo (pove}e) i ne zaslu`uva.<br />
cuius regio, illius religio lat. ~ija e zemjata negova e i verata: pravilo<br />
verskata pripadnost <strong>na</strong> podanicite da se izramnuva spored verata <strong>na</strong><br />
vladetelot.<br />
cuiusvis hominis est errare, nullius nisi insipientis in errore perseverare (Ciceron)<br />
lat. sekoj ~ovek gre{i, a samo nerazumniot istrajuva vrz svojata<br />
zabluda.<br />
75
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
culpa lat. prav. nebre`nost, culpa lata - te{ka vi<strong>na</strong>, culpa levis - les<strong>na</strong><br />
vi<strong>na</strong>, culpa levissima - mnogu mala vi<strong>na</strong>, sprot. dolus - umisla.<br />
cum animo lat. so <strong>na</strong>mera.<br />
cum animo iniurendi lat. so <strong>na</strong>mera da se <strong>na</strong>vredi.<br />
cum animo nocendi lat. so <strong>na</strong>mera da se pri~ini {teta.<br />
cum grano salis (lat. so zrno sol) so malku um, pamet, razum (vo glavata),<br />
da ne se sfati ne{to bukvalno.<br />
cum impetus lat. neobuzdano, `ol~no.<br />
cum insanientibus furere necesse est lat. so ludaci treba da se luduva.<br />
cum laude lat. izvrsno, so <strong>na</strong>jgolema pofalba (kako ocenka <strong>na</strong> univerzitet).<br />
cum mula pepererit lat. koga mazgata }e se porodi, prens. nikoga{.<br />
cum reservatione lat. osven, so ograda, so zadr{ka.<br />
curriculum vitae lat. tek <strong>na</strong> `ivotot, kratka biografija.<br />
custodia honesta lat. ~esen zatvor so izvesni privilegii.<br />
cviker ger. <strong>na</strong>o~ari {to se dr`at <strong>na</strong> nosot so pomo{ metal<strong>na</strong> {tipka.<br />
cviknuvanje ger. kinewe, {tipnuvawe, bu{ewe (prim. <strong>na</strong> avtobuski bilet<br />
zaradi negovo poni{tuvawe.<br />
^<br />
~air tur. livada.<br />
~ang z<strong>na</strong>~i norma ili konstanta, a pette ~ang-ovi se pet postojani doblesti<br />
<strong>na</strong> konfi~ijanstvoto: jen (~ovekoqubie), yi (ispravnost), li (postojanost,<br />
rituali, pravila <strong>na</strong> doli~no povedenie), chih (mudrost) i hsin<br />
(dobro<strong>na</strong>mernost); ovie doblesti imaat svoi korelati: so ~ovekoqubieto<br />
e povrzano Drvoto <strong>na</strong> istok, ispravnosta so Metalot <strong>na</strong> zapad,<br />
pristojnosta so Ognot <strong>na</strong> jug, mudrosta so Vodata <strong>na</strong> sever, a dobro<strong>na</strong>mernosta<br />
so Zemjata <strong>na</strong> sredi<strong>na</strong>.<br />
~anta tur. torba, ta{<strong>na</strong>.<br />
~ar{ija tur. deloven del <strong>na</strong> gradot.<br />
~arter ang. pismen dogovor za iz<strong>na</strong>jmuvawe avion za odreden let.<br />
~elo muz. violon~elo, muzi~ki instrument.<br />
~engel tur. metal<strong>na</strong> zaka~alka <strong>na</strong> koja se besi meso.<br />
~epetoni doselenici od Evropa vo zemjite <strong>na</strong> Latinska Amerika,<br />
sprot. kreolci.<br />
~ivija tur. klinec, prenos. skr`avec.<br />
~olak tur. ~ovek bez ed<strong>na</strong> raka ili prsti <strong>na</strong> rakata.<br />
~orbad`ija tur. trgovec, gazda.<br />
~udoredan hrv. moralen.<br />
76
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
D<br />
da capo muz. od po~etok, povtorno.<br />
daba ar. |avol, ~udovi{te.<br />
dajmonion gr~. spored Sokrat, bo`estven glas vo v<strong>na</strong>tre{nosta <strong>na</strong> du-<br />
{ata koj opomenuva i odvra}a da ne se stori ne{to nepravedno.<br />
daktil gr~. prefiks so vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe prst.<br />
daktilogafija gr~. pi{uvawe <strong>na</strong> ma{i<strong>na</strong> za pi{uvawe ili <strong>na</strong> kompjuterska<br />
tastatura.<br />
daktilomantija gr~. pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta, gatawe od prsti.<br />
daktilomonija gr~. smetawe <strong>na</strong> prsti.<br />
daktilosimfiza gr~. sras<strong>na</strong>tost <strong>na</strong> prsti <strong>na</strong> race ili noze.<br />
daktiloskopija 1. zemawe otpe~atoci od prstite zaradi utvrduvawe <strong>na</strong><br />
identitetot <strong>na</strong> nekoe lice, 2. <strong>na</strong>uka koja se zanimava so takvi otpe~atoci,<br />
3. metod <strong>na</strong> prepoz<strong>na</strong>vawe, identifikuvawe spored {arite <strong>na</strong><br />
vrvot od prstite.<br />
dalaj-lama 1. vrhoven svetoven i duhove poglavar <strong>na</strong> Tibet, 2. <strong>na</strong>jvisok<br />
sve{tenik vo budizmot.<br />
dalasi - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Zambija.<br />
dalga tur. bran.<br />
daltonizam slepilo za boi, spored hemi~arot Dalton (1766-1844) koj ne<br />
razlikuval pove}e od tri boi.<br />
dama franc. 1. ugled<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>, 2. kralica vo karti ili vo {ah, 3. vid <strong>na</strong><br />
zabav<strong>na</strong> igra.<br />
damaklov me~ mit. me~ koj tiraninot <strong>na</strong> Sirakuza Dionisie go obesil<br />
<strong>na</strong>d glavata <strong>na</strong> negoviot sopstvenik Damaklo, prenos. opasnost koja<br />
neprestano se zakanuva.<br />
damaskini besedi pi{uvani <strong>na</strong> <strong>na</strong>roden jazik, spored imeto <strong>na</strong> gr~kiot<br />
besednik Damaskin Suidot.<br />
dam<strong>na</strong>cija (lat. dam<strong>na</strong>tio) osuda <strong>na</strong> ve~ni maki, prokletstvo.<br />
dam<strong>na</strong>tio memoriae lat. uni{tuvawe <strong>na</strong> pomneweto, spomenot <strong>na</strong> ne-<br />
~ie ime, slika, grb i sl.<br />
dam<strong>na</strong>tur lat. se otfrla, se zabranuva, cenzorska formula so koja se<br />
zabranuva da se pe~ati nekoja kniga ili del od nea.<br />
damping (ang. dumping ) 1. proda`ba <strong>na</strong> stoka po ce<strong>na</strong> poniska od proizvod<strong>na</strong>ta,<br />
2. proda`ba <strong>na</strong> stoka <strong>na</strong> <strong>stranski</strong> pazar po ce<strong>na</strong> poniska od<br />
ce<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> doma{niot pazar.<br />
da<strong>na</strong>idi mit. peeset ker}i <strong>na</strong> kralot Da<strong>na</strong>id koi po negov <strong>na</strong>log si gi<br />
ubile ma`ite pri prvata bra~<strong>na</strong> no} i za toa bile osudeni vo podzemniot<br />
svet da pol<strong>na</strong>t so voda anfori bez dno, prens. rabota <strong>na</strong> da<strong>na</strong>idi -<br />
ma~<strong>na</strong>, besmisle<strong>na</strong> rabota.<br />
da<strong>na</strong>jski podarok podarok od neprijatelot kako Trojanskiot kow koj<br />
Dajancite im go ostavile <strong>na</strong> Trojancite.<br />
dara tur. te`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> ambala`ata {to se odbiva pri merewe <strong>na</strong> stoka.<br />
77
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
darma (sanskr. dharma) zakon, visti<strong>na</strong>, ispravnost, vistinski <strong>na</strong>~in<br />
<strong>na</strong> `ivot (vo budizmot).<br />
darmar pers. isprevrtenost, nered, rastur.<br />
daskal gr~. u~itel.<br />
dazimetar fiz. sprava za merewe <strong>na</strong> gusti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> vozduhot.<br />
de (ex) nihilo nihil fit (Lucretius) lat. od ni{to ne <strong>na</strong>stanuva ni{to, t.e.<br />
se ima pri~i<strong>na</strong>.<br />
de auditu lat. po slu{awe, spored ~ueno.<br />
de facto lat. <strong>na</strong>visti<strong>na</strong>, stvarno, ne{to {to se zasova vrz fakti.<br />
de gustibus non est disputandum lat. za vkusovite ne se diskutira, rasprava.<br />
de iure lat. spored zakonot, ne{to {to se zanova vrz zakonot.<br />
de iuvente tempus facit se<strong>na</strong>, de stulto nemo sapientem lat. od mom~e<br />
vremeto sozdava starec, a od budala nikako mudrec.<br />
de lege ferenda lat. spored idniot zakon, spored zakonot koj vo idni<strong>na</strong><br />
treba da bide donesen.<br />
de lege lat. spored zakonot, spored bukvata <strong>na</strong> zakonot.<br />
de lege lata lat. spored postojniot zakon.<br />
de mortius nihil nisi bene lat. za mrtvite ne treba da se govori ni{to<br />
osven dobro.<br />
de plano lat. ved<strong>na</strong>{, lesno, bez te{kotii.<br />
de profundus lat. od dlabo~i<strong>na</strong>.<br />
de visu lat. o~igledno, po viduvawe, kako o~evidec.<br />
de`a vu (fran. deja vu) ve}e videno, ~uvstvo deka o<strong>na</strong> {to vo momentot<br />
se do`ivuva nekoga{ e ve}e videno.<br />
deartikulacija lat. is~a{uvawe.<br />
deat{e franc. potez so gudaloto pri svirewe <strong>na</strong> guda~ki instrument.<br />
deauracija lat. pozlatuvawe.<br />
debakl franc. propast, slom, krah.<br />
debalans franc. neramnote`a me|u dva me|usebno povrzani i zavisni<br />
elementi ili faktori.<br />
debata franc. pretres, diskusija, rasprava, polemika.<br />
debent lat. dol`nik.<br />
debet, debere lat. dolg, dolguvawe.<br />
debi, debitiranje franc. prv javen <strong>na</strong>stap.<br />
debil psih. lice so les<strong>na</strong> popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postig<strong>na</strong>lo<br />
koeficient <strong>na</strong> inteligencija od 50 do 75, i <strong>na</strong> koe mu se potrebni<br />
posebni uslovi za vospituvawe, obrazovanie, profesio<strong>na</strong>lno, odnosno<br />
rabotno osposobuvawe.<br />
debilnost (lat. debilis) slaboumnost.<br />
debitant franc. po~etnik, toj koj{to za prv pat <strong>na</strong>stapuva.<br />
debitor lat. dol`nik.<br />
decenija lat. vremenski period od 10 godini.<br />
decenten lat. pristoen, ~ove~en, vozdr`an.<br />
78
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
decentralizacija franc. prenesuvawe <strong>na</strong> opredeleni dejnosti od central<strong>na</strong>ta<br />
dr`av<strong>na</strong> vlast <strong>na</strong> lokalnite organi.<br />
deci lat. deseti del od nekoja mer<strong>na</strong> edinica, prim. decilitar.<br />
decidiran franc. odlu~en, odreden.<br />
decimalen lat. koj se smeta se po deset, prim. decimal<strong>na</strong> vaga - vaga<br />
koja meri desetpati pove}e odo{to poka`uvaat tegovite.<br />
decizija (lat. decisio) sudska odluka, sudsko re{enie.<br />
deciziven lat. odlu~en, re{itelen, presuden, kone~en.<br />
decorum lat. pristojnost.<br />
decibel lat. edinica za merewe <strong>na</strong> silata <strong>na</strong> zvukot, deseti del od bel.<br />
deductis deducendis lat. po odbivaweto <strong>na</strong> toa {to treba da se odbie,<br />
po doka`uvaweto <strong>na</strong> toa {to treba da se doka`e.<br />
deductis impensis lat. po odbivaweto <strong>na</strong> tro{ocite.<br />
dedukcija, deduciranje izveduvawe <strong>na</strong> poedine~ni sudovi od op{ti.<br />
deifikacija lat. obo`uvawe, pridavawe <strong>na</strong> ne{to z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> bog, pretvorawe<br />
vo bo`estvo.<br />
deetatizacija franc. slabeewe <strong>na</strong> ulogata <strong>na</strong> dr`avata.<br />
defalkacija prav. odzemawe, odbivawe od<strong>na</strong>pred od plata, <strong>na</strong>grada, <strong>na</strong>sledstvo<br />
i sl.<br />
defanziven franc. odbramben, za{titen.<br />
defekacija (lat. defaecatio) 1. ~istewe od talog, 2. praznewe <strong>na</strong> debeloto<br />
crevo, 3. hem. otstranuvawe <strong>na</strong> materii koi pre~at pri nekoja hemiska<br />
postapka.<br />
defekt (lat. defectus) nedostatok, ma<strong>na</strong>, neispravnost, o{tetenost, rasipanost.<br />
defektologija lat. <strong>na</strong>uka za vrodeni psihi~ki i telesni nedostatoci<br />
(gluvonemost, um<strong>na</strong> zaosta<strong>na</strong>tost i sl.).<br />
defenestracija lat. frlawe preku prozor.<br />
defetist franc. toj koj vo voj<strong>na</strong> ne veruva vo pobedata <strong>na</strong> svojata zemja i<br />
{iri malodu{nost, ~ovek koj <strong>na</strong> odeden <strong>na</strong>~in popre~uva nekoja koris<strong>na</strong><br />
dejnost, malodu{en ~ovek.<br />
defetizam franc. neveruvawe vo uspeh ili vo pobeda, malodu{nost.<br />
deficit lat. kusok, nedostig (vo kasa, smetka, buxet)<br />
defile, defiliranje franc. paraden mar{ <strong>na</strong> vojska.<br />
definicija lat. steg<strong>na</strong>to i jasno objasnuvawe <strong>na</strong> nekoj poim so pomo{ <strong>na</strong><br />
drugi poz<strong>na</strong>ti <strong>poimi</strong>.<br />
definitivno lat. kone~no, krajno, zavr{eno, re{itelno, presudno.<br />
deflacija franc. smaluvawe <strong>na</strong> pari vo optek, sprot. inflacija.<br />
deflagmator lat. sprava za razdvojuvawe <strong>na</strong> te~nosti.<br />
deflagracija lat. brzo i be{umno sogoruvawe <strong>na</strong> eksploziv.<br />
defloracija lat. odzemawe <strong>na</strong> nevinosta, v. devirgi<strong>na</strong>cija.<br />
deformacija lat. izobli~uvawe, prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> normal<strong>na</strong>ta forma <strong>na</strong> nekoe<br />
telo.<br />
defraudacija lat. pronevera, zatajuavwe <strong>na</strong> pari.<br />
dega`iran fran. sloboden, nusilen, otvoren, okreten.<br />
79
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dega`iranje franc. 1. osloboduvawe, rastovaruvawe, 2. vo fudbal isfrlawe<br />
<strong>na</strong> topkata vo pole od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> golmanot.<br />
degazacija franc. ~istewe <strong>na</strong> predmeti od zagadenost so otrovi.<br />
degeneracija (lat. degeneratio) izroduvawe, izopa~uvawe, propa|awe,<br />
biol. proces koj doveduva do zakr`lavenost, deformacija ili zaguba <strong>na</strong><br />
organi, <strong>na</strong> celiot organizam ili vid, proces <strong>na</strong> propa|awe, gubewe <strong>na</strong><br />
razni pozitivni osobini.<br />
degenerik lat. umno ili telesno zaosta<strong>na</strong>to, nerazvieno lice.<br />
degeneriranje lat. zakr`lavuvawe, izroduvawe, dobivawe negativni<br />
osobini.<br />
degradacija smaluvawe <strong>na</strong> ne~ija mo}, z<strong>na</strong>~ewe, uloga, ~in ili polo`ba,<br />
<strong>na</strong>zaduvawe.<br />
degresija (lat. degressio ) postepeno smaluvawe, opa|awe, spu{tawe.<br />
degresiranje lat. postepeno, srazmerno so ne{to smaluvawe, spu{tawe,<br />
opa|awe.<br />
degustacija lat. probawe <strong>na</strong> hra<strong>na</strong>, vino, cigari i sl. zaradi stru~no<br />
ispituvawe i ocenuvawe <strong>na</strong> nivniot kvalitet.<br />
degutanten franc. nevkusen, odvraten, g<strong>na</strong>sen, gaden.<br />
dehidracija, dehidratacija lat. sostojba <strong>na</strong> teloto poradi gubewe <strong>na</strong><br />
voda.<br />
dehortacija lat. opome<strong>na</strong>, odvra}awe od ne{to.<br />
dehortatorium lat. zabra<strong>na</strong> <strong>na</strong> strancite da odr`uvaat vrski so svojata<br />
tatkovi<strong>na</strong> za vreme <strong>na</strong> voj<strong>na</strong>.<br />
dei facientes adiuvant lat. bogovite im pomagat <strong>na</strong> onie koi rabotat.<br />
deindividualizacija psih. ~uvstvo <strong>na</strong> li~nosta deka go izgubila svojot<br />
individualitet.<br />
deizam fil. u~ewe od 12 vek koe go priz<strong>na</strong>va gospod samo kako prva<br />
pri~i<strong>na</strong>, prv dvigatel <strong>na</strong> svetot: otkako go sozdal svetot gospod go pu-<br />
{til vo dvi`ewe i pove}e ne se me{al vo negovite raboti.<br />
deka gr~. deset, prim. dekalitar.<br />
dekada lat. deset edinici zemeni kako celi<strong>na</strong>, prim. deset de<strong>na</strong>, deset<br />
nedeli, deset godini.<br />
dekadencija (lat. dekadensa) opa|awe, <strong>na</strong>zaduvawe, ru{ewe, is~eznuvawe<br />
<strong>na</strong> pozitivnite osobini.<br />
dekadent lat. pasiven zamoren ~ovek koj bega od realniot svet, ~ovek<br />
koj propa|a, koj nema volja za `ivot.<br />
dekalog gr~. desette bo`ji zapovedi koi Mojsie gi primil <strong>na</strong> Si<strong>na</strong>j: 1.<br />
Jas sum gospod bog tvoj, nemoj da ima{ drugi bogovi osven Mene. 2. Ne<br />
pravi re`an lik, nitu slika <strong>na</strong> o<strong>na</strong> {to e gore vo neboto ili dolu <strong>na</strong><br />
zemjata, ili vo vodata pod zemjata. Nemoj da im se poklonuva{, nitu da<br />
im slu`i{, za{to Jas gospod tvojot bog sum qubomoren bog. Se odmazduvam<br />
za nepravdata <strong>na</strong> tatkovcite <strong>na</strong> onie koi me mrazat do tretoto i<br />
~etvrtoto koleno, a poka`uvam milost <strong>na</strong> iljadnici koi me qubat i gi<br />
po~ituvaat moite zapovedi. 3. Ne go izgovaraj zaludno imeto <strong>na</strong> svojot<br />
gospod tvojot bog, za{to gospod nema da go ostavi nekaznet onoj koj go<br />
80
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
zema <strong>na</strong>prazno negovoto ime. 4. Pomni go sabotniot den za da go praznuva{.<br />
[est de<strong>na</strong> raboti i zavr{i gi site svoi raboti, a sedmiot den e<br />
sabota gospodova <strong>na</strong> tvojot bog. Toga{ nikakva rabota nema da raboti{<br />
ni ti, ni tvojot sin, ni tvojata kerka, ni tvojot sluga, ni tvojata sluginka,<br />
ni tvojot dobitok, nitu stranecot {to e v<strong>na</strong>tre vo tvoite porti.<br />
Za{to vo {est denovi gospod gi <strong>na</strong>pravi neboto i zemjata, moreto i se<br />
{to e vo niv i <strong>na</strong> sedmiot den se odmori. Zatoa gospod go blagoslovi i<br />
go osveti sabotniot den. 5. Po~ituvaj gi tvojot tatko i tvojata majka za<br />
da ti se prodol`at dnite <strong>na</strong> zemjata. koja ti ja dava gospod, tvojot bog.<br />
6. Ne ubivaj. 7. Ne vr{i prequba. 8. Ne kradi. 9. Ne svedo~i la`no protiv<br />
tvojot bli`en. 10. Ne posakuvaj go domot <strong>na</strong> tvojot bli`en, ne ja posakuvaj<br />
negovata `e<strong>na</strong>, ni negoviot sluga, nitu negovata sluginka nitu<br />
negoviot vol, nitu negovoto magare, ni {to i da e {to mu pripa|a <strong>na</strong><br />
tvojot bli`en. (Vtorozakonie, 5:6-21).<br />
dekameron gr~. deset de<strong>na</strong>.<br />
dekan lat. rakovoditel <strong>na</strong> fakultet.<br />
deka<strong>na</strong>t lat. uprava <strong>na</strong> fakultet.<br />
dekapitacija lat. otse~uvawe <strong>na</strong> glavata, prenos. trgnuvawe od vode~ka<br />
polo`ba.<br />
dekapitalizacija lat. li{uvawe od kapitalot, odzemawe, li{uvawe od<br />
pari~nite sredstva.<br />
dekar gr~. lat. deset ari (mera za zemji{te).<br />
deklamacija lat. bezsodr`aen <strong>na</strong>duen govor.<br />
deklamacija, deklamiranje lat. nesodr`inski govor, izve{ta~en govor,<br />
izgovarawe pateti~ni, prazni frazi, predolgo govorewe, drdorewe,<br />
<strong>na</strong>klapawe.<br />
deklaracija lat. 1. zvani~<strong>na</strong> izjava, sve~e<strong>na</strong> izjava, proglas. 2. prijava<br />
so <strong>na</strong>veduvawe <strong>na</strong> potrebnite podatoci <strong>na</strong> stoka ili imot zaradi carinewe<br />
ili odano~uvawe, 3. isprava koja se lepi <strong>na</strong> sekoj proizvod kako<br />
potvrda za negovoto poteklo i kvalitet.<br />
deklarativen, deklarativno lat. toa {to se odnesuva <strong>na</strong> izjava, proglas, 2<br />
toa {to se sostoi samo od zborovi koi ostanuvaat <strong>na</strong> zborovi.<br />
deklarator<strong>na</strong> presuda lat. presuda so koja samo se utvrduva nekoj pravno<br />
relevanten fakt.<br />
deklasiranje lat. sniu`uvawe, uni`uvawe, li{uvawe.<br />
dekli<strong>na</strong>cija fiz. otklonuvawe, svrtuvawe <strong>na</strong> magnet<strong>na</strong>ta igla od meridijanot.<br />
dekoder franc. 1. sprava {to slu`i za dekodirawe, 2. lice {to se zanimava<br />
so dekodirawe.<br />
dekodiranje franc. iz<strong>na</strong>o|awe <strong>na</strong> kodot <strong>na</strong> ne{to {to e kodirano, de-<br />
{ifrirawe.<br />
dekolonizacija lat. osloboduvawe <strong>na</strong> zemja od kolonijal<strong>na</strong> zavisnost.<br />
dekolte lat. otvoren, razgolen del <strong>na</strong> fusatan <strong>na</strong>d gradite.<br />
dekomponiranje lat. rasklopuvawe, ras~lenuvawe, razlo`uvawe.<br />
dekompresija lat. smaluvawe <strong>na</strong> pritisokot.<br />
81
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dekoncentracija lat. 1. otsutnost <strong>na</strong> vnimanie, raseanost, 2. prenesuvawe<br />
<strong>na</strong> nekoi dejnosti od cetralnite <strong>na</strong> lokalnite organi.<br />
dekontami<strong>na</strong>cija lat. otstranuvawe <strong>na</strong> radioaktiv<strong>na</strong> zagadenost.<br />
dekoracija, dekoriranje. lat. ukrasuvawe, razubavuvawe, kitewe <strong>na</strong> prostorija.<br />
dekorativno lat. toa {to slu`i za ukrasuvawe.<br />
dekorum lat. <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> pristojnost, ~est, dostoinstvo koe se izvlekuva<br />
od polo`bata.<br />
dekre{~endo muz. z<strong>na</strong>k za postepeno smaluvawe <strong>na</strong> tonot.<br />
dekret lat. slu`beno re{enie, odluka, akt za postavuvawe, <strong>na</strong>redba<br />
<strong>na</strong> vlasta.<br />
dekstran lat. organsko soedinenie, se koristi kako zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> krv<strong>na</strong><br />
plazma pri transfuzija.<br />
dekstroza franc. grozdov, skroben {eker, v. glikoza.<br />
dekubitus lat. ra<strong>na</strong> <strong>na</strong> del od teloto koj e izlo`en <strong>na</strong> pritosok, prim.<br />
<strong>na</strong> grbot poradi dogo le`ewe.<br />
dekura`iranje franc. ispla{uvawe, obeshrabruvawe.<br />
dekurija lat. odred vo rimskata vojska sostaven od deset vojnici.<br />
dekurion stare{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> dekurija.<br />
delabijalizacija lat. isklu~uvawe od upotreba <strong>na</strong> usnite pri formirawe<br />
<strong>na</strong> glasot.<br />
delacija lat. delatio prav. povikuvawe <strong>na</strong> nekogo da go primi <strong>na</strong>sledstvtoto.<br />
delator lat. potka`uva~, dou{nik, {pion, klevetnik, denuncijant.<br />
delatoren lat. kodo{ki, potka`uva~ki, predavni~ki, klevetni~ki.<br />
delba{a tur. prv me|u deliite.<br />
deleatur lat. bri{i, neka se izbri{e.<br />
delegacija lat. pove}e lu|e koi se pra}aat nekade kako pretstavnici<br />
so odrede<strong>na</strong> zada~a.<br />
delegat lat. pretstavnik, pratenik.<br />
delfi mit. planinsko proro~i{te vo stara Grcija kade bo`icata Pitija<br />
<strong>na</strong> lu|eto im ja pretska`uvala idni<strong>na</strong>ta.<br />
deli{es ang. vid <strong>na</strong> jabolko.<br />
deliberacija lat. sovetuvawe, razmilsuvawe, premisluvawe.<br />
delicija lat. zadovoluvawe, <strong>na</strong>sladuvawe, udobnost, u`ivawe.<br />
deliciozen lat. ugoden, prijaten, prekrasen.<br />
deligiranje lat. odreduvawe, ispra}awe <strong>na</strong> nekogo kako delegat.<br />
delija tur. hrabar, silen, neustra{iv, golem, slaven.<br />
delikaten lat. 1. fin, ne`en, osetliv, 2. nezgoden, {kartliv.<br />
delikatesno lat. mnogu vkusno jadewe.<br />
delikt lat. krivi~no delo, zlostorstvo, prestap.<br />
delimitacija lat. razgrani~uvawe.<br />
delineavit lat. <strong>na</strong>crtano, <strong>na</strong>slikano (od), krat. del.<br />
delinkvencija lat. prestapni{tvo, krimi<strong>na</strong>litet.<br />
82
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
delirium lat. 1. med. pomatenost <strong>na</strong> svesta proslede<strong>na</strong> so haluci<strong>na</strong>cii,<br />
2. sil<strong>na</strong> vozbudenost, voodu{evenost.<br />
delirium tremens potatorum lat. pomatenost <strong>na</strong> svesta, ludilo predizvikano<br />
od prekumerno u`ivawe <strong>na</strong> alkohol.<br />
delivijum lat. <strong>na</strong>nos.<br />
delolitizacija lat. otstapuvawe od u~estvo vo politi~kiot `ivot.<br />
delta gr~. ras~lenuvawe <strong>na</strong> reaka <strong>na</strong> pove}e sliva.<br />
deluvij period <strong>na</strong> potopot.<br />
deluzii psih. bolni idei, veruvawa koi mnozinstvoto gi smeta za pogre{ni<br />
interpretacii <strong>na</strong> stvarnosta.<br />
demagog gr~. toj {to so prazni vetuvawa i laskawe saka da pridobie<br />
nekogo, politikant.<br />
demagogija gr~. prazni i la`ni vetuvawa so koi se <strong>na</strong>stojuva da se zdobie<br />
doverbata <strong>na</strong> po{irok krug lu|e, pridobivawe, zaveduvawe.<br />
demant franc. izjava so koja se pobiva vistinitosta <strong>na</strong> nekoe tvrdewe.<br />
demar{ franc. protest ili barawe da se prezemat opredeleni merki<br />
(vo diplomatska komunikacija me|u dr`avite).<br />
demarkacija franc. utvrduvawe <strong>na</strong> grani~<strong>na</strong> linija, razgrani~uvawe,<br />
demarkacio<strong>na</strong> linija granica me|u zavojuvani strani za vreme <strong>na</strong> primirje.<br />
demaskiranje franc. otstranuvawe <strong>na</strong> maskata, prenos. poka`uvawe <strong>na</strong><br />
nekogo vo vistinsko svetlo, otkrivawe <strong>na</strong> negovite vistinski svojstva,<br />
rasklinkuvawe.<br />
dembel tur. mrzlivec.<br />
dembelija izmisle<strong>na</strong> zemja vo koja ni{to ne se raboti.<br />
demek tur. z<strong>na</strong>~i, <strong>na</strong>vodno.<br />
demencija lat. slaboumnost, ludilo, demencija prekoks (demetia praecox)<br />
mladela~ka slaboumnost, demencia senilis stare~ka slaboumnost.<br />
demetra gr~. mit. starogr~ka bo`ica <strong>na</strong> zemjodelieto i plodnosta,<br />
bila sestra <strong>na</strong> Zevs i majka <strong>na</strong> Persefon.<br />
demi franc. prefikas vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe polovi<strong>na</strong>, polu.<br />
demijurg gr~. tvorec, graditel, spored Platon "tvorec <strong>na</strong> svetot."<br />
demilitarizacija lat. otstranuvawe <strong>na</strong> vojskata, razoru`uvawe.<br />
deminucija lat. smaluvawe.<br />
deminucio capitis (lat. deminutio capitis) zaguba <strong>na</strong> nekoja prav<strong>na</strong> polo-<br />
`ba, prim. <strong>na</strong> slobodata <strong>na</strong> rimski gra|anin.<br />
deminutiv (lat. deminuere) smaluvawe, zbor koj so nekoj sufiks dobiva<br />
smaleno z<strong>na</strong>~ewe, prim. dete-detence, sprotiv. augmentativ.<br />
demir tur. `elezo.<br />
demisija lat. demissio otkaz od slu`bata, ostavka.<br />
demisioniranje lat. otka`uvawe od nekoja polo`ba, davawe otkaz, ostavka.<br />
demo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - <strong>na</strong>rod, <strong>na</strong>roden.<br />
83
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
demobilizacija franc. otpu{tawe <strong>na</strong> mobiliziranite vojnici, vra}awe<br />
<strong>na</strong> voenite sili vo mir<strong>na</strong> sostojba.<br />
demode, demodiranje franc. izleguvawe od moda, zastaruvawe, stanuvawe<br />
<strong>na</strong> ne{to nesovremeno.<br />
demofil gr~. toj {to go saka <strong>na</strong>rodot.<br />
demofobija gr~. strav od mnogu lu|e.<br />
demografija gr~. <strong>na</strong>uka koja go prou~uva sostavot, golemi<strong>na</strong>ta, razvojot<br />
i op{tite obele`ja <strong>na</strong> <strong>na</strong>selenieto.<br />
demokratija gr~. vid <strong>na</strong> dr`avno ureduvawe vo koe vlasta mu pripa|a<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>rodot.<br />
demokratizacija gr~. {irewe <strong>na</strong> demokratijata, prilagoduvawe i dobli`uvawe<br />
<strong>na</strong> instituciite <strong>na</strong> sistemot <strong>na</strong> {irokite <strong>na</strong>rodni sloevi.<br />
demoliranje franc. urivawe, ru{ewe, upropastuvawe.<br />
demon gr~. soto<strong>na</strong>, |avol, lo{, zloben duh, prenos. zol ~ovek.<br />
demonizam gr~. veruvawe vo zli duhovi i <strong>na</strong>tprirodni su{testva.<br />
demonologija gr~. <strong>na</strong>uka za prou~uvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>rodnoto praznoverie.<br />
demonomanija gr~. 1. veruvawe deka vo nekogo vlegol lo{ duh i deka<br />
zatoa poludel, 2. strav od demoni.<br />
demonstracija lat. javno manifestirawe <strong>na</strong> nezadovolstvo, neraspolo-<br />
`enie 2. javno prika`uvawe <strong>na</strong> ne{to, 3. voj<strong>na</strong> operacija prezeme<strong>na</strong> zaradi<br />
zapla{uvawe ili stavawe vo zabluda <strong>na</strong> neprijatelot.<br />
demonstrativno lat. toj koj{to poka`uva, uka`uva <strong>na</strong> ne{to.<br />
demonstratot lat. toj {to za vreme <strong>na</strong> <strong>na</strong>stavata poka`uva ne{to (fotografii,<br />
{emi, ilustracii).<br />
demonta`a franc. rasklopuvawe <strong>na</strong> nekoj predmet <strong>na</strong> negovite sostavni<br />
delovi.<br />
demoralizacija franc. 1. zaguba <strong>na</strong> samodoverbata, <strong>na</strong> verbata vo ne{to,<br />
malodu{nost, obeshrabrenost, 2. moralno pa|awe, rasipanost.<br />
demptis demendis lat. odzemawe <strong>na</strong> toa {to treba da se odzeme, isklu-<br />
~uavawe <strong>na</strong> nepotrebnoto.<br />
de<strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lizacija lat. 1. li{uvawe od <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lnite osobenosti, pretopuvawe<br />
vo druga <strong>na</strong>cija, od<strong>na</strong>roduvawe, 2. prav. vra}awe <strong>na</strong> ne{to od<br />
dr`ava ili op{testve<strong>na</strong> vo privat<strong>na</strong> sopstvenost.<br />
de<strong>na</strong>talitet lat. opa|awe <strong>na</strong> brojot <strong>na</strong> novorodeni deca.<br />
dendi ang. kico{, ~ovek koj <strong>na</strong>padno elegantno se oblekuva.<br />
dendrografija gr~. opi{uvawe <strong>na</strong> drvjata.<br />
dendroliti gr~. skameneti drvja.<br />
dendrologija gr~. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva osobinite <strong>na</strong> drvjata.<br />
denivelacija gr~. spu{tawe <strong>na</strong> nivoto (<strong>na</strong> teren, voda).<br />
denomi<strong>na</strong>cija lat. prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> <strong>na</strong>zivot <strong>na</strong> pari~nite edinici zaradi<br />
poednostavuvawe <strong>na</strong> presmetuvaweto, se vr{i so sni`uvawe <strong>na</strong> nomi<strong>na</strong>l<strong>na</strong>ta<br />
vrednost <strong>na</strong> parite.<br />
denotacija ang. iska`uvawe <strong>na</strong> osnovnoto z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> koj i da e zbor.<br />
dentalen lat. zaben.<br />
dentis(t) lat. zab, zaben lekar, stomatolog.<br />
84
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
denudacija lat. razgoluvawe <strong>na</strong> zemji{teto, is~eznuvawe <strong>na</strong> rastitel<strong>na</strong>ta<br />
vegetacija poradi dejstvo <strong>na</strong> voda, veter i sl.<br />
denunciacija lat. potka`uvawe, kodo{ewe, klevetewe.<br />
denuncijant lat. potka`uva~, dou{nik, {pion, klevetnik, tu`ibaba.<br />
deontologija gr~. "to deion" - dol`nost, filoz. <strong>na</strong>uka za dol`nostite.<br />
depandans franc. spored<strong>na</strong> dodade<strong>na</strong> zgrada.<br />
departman franc. 1. <strong>na</strong>ziv za teritorijalno administrativ<strong>na</strong> edinica,<br />
2. <strong>na</strong>ziv za ministerstvo ili upravno oddelenie vo nekoi zemji.<br />
depe{a franc. telegrama.<br />
depedikulizacija lat. otstranuvawe, uni{tuvawe <strong>na</strong> vo{ki.<br />
deperso<strong>na</strong>lizacija psih. zaguba <strong>na</strong> prestavata za li~nite svojstva, otu|uvawe<br />
od samiot sebesi.<br />
depilacija lat. otstranuvawe vlak<strong>na</strong> od povr{i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> ko`ata.<br />
depilator lat. sredstvo za otstranuvawe <strong>na</strong> vlak<strong>na</strong>ta od povr{i<strong>na</strong>ta<br />
<strong>na</strong> ko`ata.<br />
deplasirano franc. ne{to {to ne e <strong>na</strong> mesto, nesmasno.<br />
depo franc. skladi{te, stovari{te, magacin.<br />
deponent lat. vlo`uva~, toj koj ne{to vlo`uva ili ostava <strong>na</strong> ~uvawe.<br />
deponija franc. skladi{te, stovari{te, magacin.<br />
deponiranje franc. 1. vlo`uvawe, ostavawe <strong>na</strong> ~uvawe. prim. <strong>na</strong> pari.<br />
2. predavawe, dvawe, prim. potpis, pisme<strong>na</strong> garancija.<br />
depopulacija lat. opa|awe, smaluvawe <strong>na</strong> vkupniot broj <strong>na</strong> <strong>na</strong>selenieto,<br />
raseluvawe, iseluvawe.<br />
deportacija lat. prisilno odveduvawe, obi~no <strong>na</strong> politi~ki vinovnici<br />
<strong>na</strong> nekoe mesto, progonstvo, izgon.<br />
depozit lat. pari, hartii od vrednost, skapocenosti koi se dadeni <strong>na</strong><br />
~uvawe.<br />
depozitar lat. ~uvar <strong>na</strong> depozitite, mestoto (banka, ustanova) kade se<br />
dadeni <strong>na</strong> ~uvawe predmetite od vrednost.<br />
depravacija lat. moral<strong>na</strong> rasipanost, iskol~enost, razvratnost.<br />
deprecijacija lat. <strong>na</strong>maluvawe <strong>na</strong> kupov<strong>na</strong>ta mo} <strong>na</strong> parite, opa|awe <strong>na</strong><br />
vrednosta <strong>na</strong> parite, slabeewe <strong>na</strong> niv<strong>na</strong>ta kupov<strong>na</strong> mo}. sprot. aprecijacija.<br />
deprecijativen lat. omalova`uava~ki, ce<strong>na</strong> koja koj predivikuva prezir.<br />
depresija (lat. depressio) 1. psih. poti{tenost, pretepanost, 2. geog.<br />
slegnuvawe <strong>na</strong> zemji{<strong>na</strong>ta povr{i<strong>na</strong>, 3. meteo. podra~je so nizok vozdu-<br />
{en pritisok, 4. ekonom. pa|awe, zastoj vo stopanstvoto.<br />
deprimiranost, deprimacija lat. poti{tenost, pretepanost, obeshrabrenost.<br />
deprivacija lat. li{uvawe, odzemawe.<br />
deputacija lat. delegacija.<br />
deputat lat. pratenik, delegat.<br />
deratizacija franc. uni{tuvawe <strong>na</strong> gluvci i {takori.<br />
85
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
derbi ang. 1. kowski trki spored imeto <strong>na</strong> nivnot osniva~ lordot Derbi,<br />
2. glaven, re{ava~ki <strong>na</strong>tprevar.<br />
derelikcija lat. prav. nepu{tawe, otfrlawe <strong>na</strong> posedot vrz nekoja<br />
stvar.<br />
derivacija lat. proizleguvawe od ne{to.<br />
derivat lat. 1. toa {to proizleglo od ne{to drugo, proizvod od ne{to<br />
drugo, 2. hem. organsko soedinenie koe proizleguva od drugo organsko<br />
soedinenie, 3. izveden zbor (od drug zbor).<br />
derma gr~. ko`a.<br />
derman tur. spas, lek.<br />
dermatitis gr~. zapalenie <strong>na</strong> ko`ata.<br />
dermatolog gr~. specijalist za ko`ni bolesti.<br />
dermatologija gr~. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva ko`nite bolesti.<br />
dermatoza gr~. <strong>na</strong>ziv za sekoe zaboluvawe <strong>na</strong> ko`ata.<br />
derogacija lat. zamenuvawe (ukinuvawe, poni{tuvawe) <strong>na</strong> nekoj zakonski<br />
propis so nov propis koj sodr`i sprotiven propis od prethodniot<br />
iako izre~no ne go spomenuva (ne sodr`i izre~no otpovikuvawe <strong>na</strong><br />
prethodniot propis). v. abrogacija.<br />
derogiranje lat. ukinuvawe <strong>na</strong> del od porane{en zakon. v. rogiranje,<br />
abrogiranje, subrogiranje, obrogiranje.<br />
dervi{ tur. muslimanski kaluger.<br />
des mihi factum, debo tibi ius lat. daj mi fakti }e ti dadam pravo.<br />
desant voj. prefrluvawe <strong>na</strong> trupite <strong>na</strong> neprijatelskoto podra~je.<br />
descendencija lat. descendere 1. prav. srodstvo po <strong>na</strong>dol<strong>na</strong> linija, potomci,<br />
2. biol. <strong>na</strong>uka za evolucijata <strong>na</strong> `ivite su{testva, teorija spored<br />
koja site su{testva poteknuvaat od eden praoblik <strong>na</strong> `ivot. spored.<br />
asendencija.<br />
desemantizacija lat. zaguba <strong>na</strong> svoeto z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> oddelni zborovi.<br />
desetrt franc. sirewe, ovo{je, kompot, kola~ koj se slu`i po glavnoto<br />
jadewe.<br />
desideracija lat. nemawe, nedostig <strong>na</strong> potrebi, <strong>na</strong> `elbi.<br />
desig<strong>na</strong>cija lat. oz<strong>na</strong>~uvawe, <strong>na</strong>z<strong>na</strong>~uvawe.<br />
deskordancija lat. nesoglasuvawe, nesloga, neskladnost.<br />
deskripcija lat. opi{uvawe.<br />
deskripcija objasnuvawe (opi{uvawe) bez tolkuvawe.<br />
deskriptiven lat. opisen.<br />
deskriptivno veruvanja to~no-pogre{no, vistinito - nevistinito, deskriptivni<br />
veruvanja (vrednosti) mo`at da se testiraat kako vistiniti<br />
ili pogre{ni ("Jas veruvam deka vrne do`d").<br />
desperacija lat. o~aj, o~ajuvawe, bez<strong>na</strong>de`nost.<br />
desperater, desperados toj {to zagubil sekakva <strong>na</strong>de`.<br />
despereten lat. o~aen, bez<strong>na</strong>de`en, bezizlezen.<br />
despot gr~. 1. vladetel so neograni~e<strong>na</strong> mo}, apsolutist, 2. lice koe<br />
samovolno dejstvuva, <strong>na</strong>silnik, tiranin.<br />
despotizam gr~. neorani~e<strong>na</strong> vlast, samovolie, tiranija, <strong>na</strong>silstvo.<br />
86
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
destilacija fiz. pre~istuvawe <strong>na</strong> te~nostite so nivno pretvorawe vo<br />
parea i potoa povtorno vo te~nost (so zagrevawe i razladuvawe).<br />
destimulacija lat. obeshrabruvawe.<br />
destrukcija lat. ru{ewe, razoruvawe, uni{tuvawe.<br />
detal (franc. detail ) podrobnost, sitnica, poedinost.<br />
detalno franc. (<strong>na</strong>vleguvawe) vo site podrobnosti, vo site finesi.<br />
detant franc. popu{tawe <strong>na</strong> zateg<strong>na</strong>tosta vo odnosite me|u dve dr`avi.<br />
detekcija lat. otkrivawe, pro<strong>na</strong>o|awe so pomo{ <strong>na</strong> detektor prisustvo<br />
<strong>na</strong> radioaktiven materijal, bojni otrovi i sl.<br />
detektiv ang. agent, taen organ <strong>na</strong> slu`bata za bezbednost.<br />
detektor 1. sprava za priem <strong>na</strong> radiosig<strong>na</strong>li, 2. sprava za registirirawe<br />
<strong>na</strong> radioaktivni materii, bojni otrovi, mini, avioni, podmornici<br />
i sl. 3. detektor <strong>na</strong> lagi sprava koja |i bele`i fiziolo{ki promeni (<strong>na</strong><br />
krvotokot, di{eweto, poteweto) pri nevistinito odgovarawe <strong>na</strong> opredeleni<br />
pra{awa, osobeno <strong>na</strong> lica obvineti za krivi~no delo.<br />
detergent ang. hemisko sredstvo za perewe ili ~istewe.<br />
deterioracija lat. rasipuvawe, o{tetuvawe, uni{tuvawe.<br />
determi<strong>na</strong>cija lat. 1. poblisko odreduvawe <strong>na</strong> nekoj poim, ome|uvawe,<br />
ograni~uvawe. 2. filoz. u~ewe deka site pojavi se od<strong>na</strong>pred odredeni.<br />
determi<strong>na</strong>nta franc. 1. filoz. faktor od re{ava~ko z<strong>na</strong>~ewe za razvojot<br />
i <strong>na</strong>sokata <strong>na</strong> nekoj <strong>na</strong>stan, 2. biol. supstanca od koja se razvivaat<br />
<strong>na</strong>slednite osobini.<br />
determiniranje lat. predodreduvawe, poblisko odreduvawe (<strong>na</strong> nekoj<br />
poim).<br />
determinizam lat. u~ewe spored koe se {to postoi e odredeno so nekoja<br />
pri~i<strong>na</strong> <strong>na</strong>dvor od ~ovekovata volja, pri~inska uslovenost <strong>na</strong> ~ovekovata<br />
volja.<br />
deto<strong>na</strong>cija lat. pukotnica, tresok od eksplozija, samata eksplozija.<br />
deto<strong>na</strong>tor lat. zapalka za eksplozivi.<br />
detroancija, detronizacija lat. simnuvawe od prestol.<br />
detto it. (vo tekstovi) taka, isto, spom<strong>na</strong>to, <strong>na</strong>vedeno.<br />
deus ociosus (lat. deus otiosus) nedejstvitelno bo`enstvo, bo`estvo<br />
koe se povleklo od ~ove~kite dejnosti.<br />
deuterium hem. fiz. te`ok vodorod, "te{ka voda" se upotrebuva pri<br />
nuklearni reakcii.<br />
devalorizacija ekonom. smaluvawe, opa|awe <strong>na</strong> vrednosta.<br />
devalvacija lat. zakonsko smaluvawe <strong>na</strong> nomi<strong>na</strong>l<strong>na</strong>ta vrednost <strong>na</strong> pari~<strong>na</strong>ta<br />
edinica sprema zlatoto i osta<strong>na</strong>tite valuti.<br />
devaporacija lat. pretvorawe <strong>na</strong> parea vo te~nost.<br />
devastacija lat. pusto{ewe, uni{tuvawe <strong>na</strong> {umi i rastenija, ogoluvawe<br />
<strong>na</strong> zemji{teto.<br />
devijacija lat. 1. otklonuvawe od odrede<strong>na</strong> <strong>na</strong>soka, izme<strong>na</strong> <strong>na</strong> pravecot,<br />
otstapuvawe od izves<strong>na</strong> vrednost. 2. krivi<strong>na</strong>.<br />
devirgi<strong>na</strong>cija lat. odzemawe <strong>na</strong> nevinost, defloracija.<br />
87
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
devitalizacija lat. umrtvuvawe (<strong>na</strong> organ, tkivo).<br />
deviza lat. 1. stranska valuta, 2. parola, geslo, <strong>na</strong>~elo, steg<strong>na</strong>to, sr`evito,<br />
lapidarno izraze<strong>na</strong> misla koja slu`i kako rakovodno <strong>na</strong>~elo,<br />
`ivotno pravilo.<br />
devocija (lat. devotio) 1. vo stariot Rim `rtvuvawe <strong>na</strong> `ivotot, dobrovolno<br />
posvetuvawe vo z<strong>na</strong>k <strong>na</strong> pokajuvawe <strong>na</strong> podzemnite bogovi, 2.<br />
pobo`nost, smirenost, celos<strong>na</strong> odadenost, poniznost.<br />
devocio<strong>na</strong>lii lat. predmeti za <strong>na</strong>dvore{no poka`uvawe <strong>na</strong> pobo`nosta.<br />
devolucija (lat. devolutio) prav. prenesuvawe <strong>na</strong> sopstvenost, pravo,<br />
<strong>na</strong>dle`nost, <strong>na</strong>sledstvo od eden <strong>na</strong> drug.<br />
devon tret period <strong>na</strong> paleolozitot.<br />
devoracija (lat. devoratio) goltawe, `derewe.<br />
devoten lat. ponizen, odaden, pobo`en.<br />
dez (franc. des) prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - uni{tuvawe, iskorenuvawe,<br />
otstranuvawe, spre~uvawe, prim. dezinsekcija.<br />
dezagregasija franc. razedinuvawe, raspad.<br />
dezaktivacija lat. pravewe <strong>na</strong> ne{to neaktivno, nedejstvitelno, onesposobuvawe<br />
za dejstvo.<br />
dezalie<strong>na</strong>cija franc. razotu|uvawe, <strong>na</strong>dminuvawe <strong>na</strong> otu|uvaweto.<br />
dezanga`iranje lat. <strong>na</strong>ru{uvawe <strong>na</strong> nekakov ili ne~ii red i <strong>na</strong>viki,<br />
voznemiruvawe.<br />
dezavuiranje franc. otka`uvawe, odrekuvawe, osporuvawe <strong>na</strong> ne~ija<br />
vrednost, va`nost, li{uvawe od ovlastuvawe.<br />
dezen franc. {ara, crte` vrz tkaeni<strong>na</strong>.<br />
dezerter franc. voen begalec.<br />
dezerterstvo franc. begstvo od bojno pole, begawe od otslu`uvawe <strong>na</strong><br />
voen rok.<br />
deziderat lat. `elba, toa {to nedostasuva ili {to treba da se re{i.<br />
deziderativno lat. koe ima z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> `elba, volja.<br />
dezinfekcija lat. uni{tuvawe <strong>na</strong> zarazni kletki.<br />
dezinformacija lat. la`no prika`uvawe <strong>na</strong> fakti, neto~no izvestuvawe.<br />
dezinsekcija lat. uni{tuvawe <strong>na</strong> insekti.<br />
dezintegracija lat. razedinuvawe, razdeluvawe, raspad <strong>na</strong> nekoja organizacija,<br />
sprot. integracija.<br />
dezodorans franc. sredstvo za otstranuvawe <strong>na</strong> neprijaten miris.<br />
dezoksiribonukleinska kiseli<strong>na</strong> (DNK) kiseli<strong>na</strong> koja se <strong>na</strong>o|a vo jadroto<br />
<strong>na</strong> keliite i pretstavuva osnoven genetski materijal.<br />
dezolacija lat. desolatus o~ajuvawe, pusto{.<br />
dezolatem lat. 1. o~aen, o`alosten, bez<strong>na</strong>de`en, 2. opusto{en, <strong>na</strong>pu{-<br />
ten.<br />
dezorganizacija lat. 1. lo{a organizacija, otsustvo <strong>na</strong> organizacija,<br />
nered, nesredenost, rastrojstvo, rastur, haoti~<strong>na</strong> sostojba, 2. zaguba <strong>na</strong><br />
sposobnosta za s<strong>na</strong>o|awe vo prostorot.<br />
88
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dezorientacija lat. nesigurnost vo izbor <strong>na</strong> pravil<strong>na</strong> <strong>na</strong>soka <strong>na</strong> dvi`ewe,<br />
izbor <strong>na</strong> pravilen stav i zaklu~oci, sostojba <strong>na</strong> nesigurnost, zbunetost.<br />
diareja med. proliv, prenos. dosaden kako diareja.<br />
dibidus tur. sosema, do kraj, potpolno, celosno.<br />
dictum factum lat. re~eno storeno!<br />
didaktika gr~. granka <strong>na</strong> pedagogijata koja |i prou~uva metodite <strong>na</strong> <strong>na</strong>stavata.<br />
didaskalija gr~. pi{an prevod <strong>na</strong> filmska lenta.<br />
diem perdidi lat. go zagubiv denot, izreka <strong>na</strong> rimskiot car Tit za denot<br />
vo koj ne <strong>na</strong>pravil ni{to dobro.<br />
dieta gr~. vozdr`uvawe od nekoja hra<strong>na</strong> zaradi bolest.<br />
difamacija (lat. diffamatio) ogovarawe, klevetewe, objavuvawe podatoci<br />
koi ja smaluvaat ~esta i dobriot glas <strong>na</strong> nekoe lice ili ustanova.<br />
diferencija lat. 1. razlika, nesoglasuvawe, kusok, 2. mat. razlika,<br />
ostatok.<br />
diferencijal lat. sprava koja im ovozmo`uva <strong>na</strong> trkalata <strong>na</strong> motorno<br />
vozilo da se vrtat so razli~<strong>na</strong> brzi<strong>na</strong>.<br />
difrakcija lat. 1. prekr{uvawe <strong>na</strong> zracite <strong>na</strong> svetlosta, 2. kr{ewe,<br />
svitkuvawe.<br />
difterija med. zaraz<strong>na</strong> bolest koja se sostoi vo vospalenie <strong>na</strong> sluzoko`ata<br />
<strong>na</strong> du{nikot.<br />
difundiranje (lat. diffundere) izlivawe, rasturawe, ra{iruvawe, prenos.<br />
spiskuvawe (<strong>na</strong> pari).<br />
difuzen lat. op{itren, razvle~en, raspli<strong>na</strong>t.<br />
difuzija lat. 1. rasturawe, rasplinuvawe <strong>na</strong> site strani, prim. <strong>na</strong> svetlosta<br />
pri odbivawe od neram<strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong>, 2. prodirawe <strong>na</strong> eden gas vo<br />
drug ili <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> te~nost vo druga, nivno spontano me|usebno me{awe.<br />
difuzija <strong>na</strong> odgovornost psih. sklonost <strong>na</strong> li~nosta vo grupa <strong>na</strong> lica,<br />
tokmu poradi niv<strong>na</strong>ta prisutnost da ne prezema nikakvi akcii (prim.<br />
vo nekoja it<strong>na</strong> situacija).<br />
digeri (kopa~i) rel. sekta, leva struja izdvoe<strong>na</strong> od levelerite, se potpiraat<br />
<strong>na</strong> Mojsievite zakoni i <strong>na</strong> Stariot zavet. nivni voda~ bil<br />
Xerard Vinstenli (Gerrard Winstanley, 1609-1660).<br />
digesta lat. zbirka <strong>na</strong> spisi podele<strong>na</strong> <strong>na</strong> glavi, zbirka spisi <strong>na</strong> starite<br />
rimski pravnici sostave<strong>na</strong> od Justinijan.<br />
digestija lat. 1. biol. varewe <strong>na</strong> hra<strong>na</strong>ta vo `eludnikot, 2. hem. rastvorawe<br />
<strong>na</strong> cvrsto telo vo nekoja te~nost <strong>na</strong> umere<strong>na</strong> temperatura, 3.<br />
geol. rastvoruvawe <strong>na</strong> steni poradi mehani~koto dejstvo <strong>na</strong> voda, veter<br />
i sl.<br />
dignitet lat. dostoinstvo, ugled, visoka polo`ba.<br />
digresija lat. odale~uvawe od osnov<strong>na</strong>ta misla, od osnovniot predmet.<br />
dihotomija, dihotomno gr~. dvokratno, podeleno <strong>na</strong> dva, logi~ki podeleno<br />
<strong>na</strong> dva ~le<strong>na</strong> - pozitivno i negativno, ako e dobro ne e zlo.<br />
89
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dihromatizam med. slepost za boi, nerazlikuvawe <strong>na</strong> crve<strong>na</strong> od zele<strong>na</strong><br />
boja (<strong>na</strong>j~est oblik) ili <strong>na</strong> si<strong>na</strong> od `olta boja (<strong>na</strong>jredok oblik).<br />
dijabaz lat. vid <strong>na</strong> vulkanska ste<strong>na</strong>, se upotrebuva za pravewe kocki<br />
za pati{ta.<br />
dijabet, dijabetes gr~. {e}er<strong>na</strong> bolest.<br />
dijaboli~en gr~. |avolski, satanski.<br />
dijadema gr~. vladetelska kru<strong>na</strong>, 2. ukras vo forma <strong>na</strong> venec ili kru<strong>na</strong><br />
koj go nosat `enite <strong>na</strong> glava.<br />
dijadosi gr~. zamenici, <strong>na</strong>slednici <strong>na</strong> Aleksandar Makedonski koi<br />
me|u sebe gi podelile osvoenite dr`avi.<br />
dijaforeza med. obemno potewe, prepotuvawe.<br />
dijafragma med. muskul<strong>na</strong> pregrada me|u stomakot i gradite.<br />
dijagnoza med. utvrduvawe <strong>na</strong> bolest vrz osnova <strong>na</strong> pregled <strong>na</strong> bolniot.<br />
dijago<strong>na</strong>la geometriska linija koja gi spojuva dvata sprotivni agli <strong>na</strong><br />
pravoagalnikot.<br />
dijago<strong>na</strong>len popre~en, kos.<br />
dijagram grafi~ki prikaz <strong>na</strong> opredeleni odnosi.<br />
dijalekt gr~. govor <strong>na</strong> edno podra~je koj vo odredeni finesi se razlikuva<br />
od govorot <strong>na</strong> drugo podra~je.<br />
dijalekti~ar gr~. ~ovek koj e ve{t vo raspravi, dobar govornik.<br />
dijalekti~ki metod gr~. metod <strong>na</strong> spoz<strong>na</strong>vawe koj prirodnite pojavi gi<br />
razgleduva vo postojano dvi`ewe i menuvawe.<br />
dijalektika filoz. 1. <strong>na</strong>uka za op{tite zakoni <strong>na</strong> dvi`eweto i razavojot<br />
<strong>na</strong> prirodata, op{testvoto i ~ovekovoto mislewe, 2. <strong>na</strong>uka za govorni{tvoto,<br />
raspravaweto.<br />
dijalog gr~. razgovor me|u dve lica.<br />
dijamant hem. skapocen kamen.<br />
dijametar mat. linija koja spojuva dve to~ki od krug pominuvajki niz<br />
negoviot centar.<br />
dijametralen gr~. sosema sprotiven, koj e <strong>na</strong> sprotiv<strong>na</strong>ta stra<strong>na</strong>.<br />
dija<strong>na</strong> mit. bo`ica <strong>na</strong> mese~i<strong>na</strong>ta i lovot kaj Rimjanite, v. artemida<br />
dijapazon muz. opseg od <strong>na</strong>jniskiot do <strong>na</strong>jvisokiot ton <strong>na</strong> nekoj glas<br />
ili instrument.<br />
dijapozitiv kopija <strong>na</strong> fotografska snimka izrabote<strong>na</strong> <strong>na</strong> providen materijal<br />
(staklo, celofan).<br />
dijaproektor, dijaskop gr~. sprava za proektirawe <strong>na</strong> dijapozitivi.<br />
dijareza med. oddeluvawe po hirur{ki pat <strong>na</strong> bolno od zdravo tkivo.<br />
dijaspora (gr~. raseanost, rasprskanost) raselenost <strong>na</strong> eden <strong>na</strong>rod vo<br />
razli~ni dr`avi.<br />
dijastola med. {irewe <strong>na</strong> srceto pri rabota <strong>na</strong> srcevite muskuli.<br />
dijatermija med. lekuvawe so elektri~<strong>na</strong> struja so visoka frekvencija.<br />
dijateza gr~. sklonost, <strong>na</strong>sled<strong>na</strong> sklonost kon odredeni zaboluvawa.<br />
dijatriba gr~. preterano ostra kritika.<br />
dijur<strong>na</strong> lat. dnevnica.<br />
dikajon gr~. pravedno.<br />
90
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dikasterium gr~. sud, sobir <strong>na</strong> sudii vo stara Grcija.<br />
dike gr~. obi~aj, pravo, pravednost.<br />
dikeosi<strong>na</strong>, dikaiosyne, dikaion gr~. pravednost, pravda, ~esnost.<br />
dikere lat. govorewe, ka`uvawe.<br />
diksi (lat. dixi ) rekov, quod dixi dixi - {to rekov rekov.<br />
diktafon lat. sprava za snimawe i reproducirawe <strong>na</strong> govor.<br />
diktat lat. 1. barawe, <strong>na</strong>log, 2. zapoved koj bara bezuslovno izvr{uvawe,<br />
3. <strong>na</strong>met<strong>na</strong>t me|u<strong>na</strong>roden dogovor, 4. zapi{uvawe <strong>na</strong> o<strong>na</strong> {to nekoj<br />
istovremeno go ~ita.<br />
diktator lat. vladetel so apsolut<strong>na</strong> vlast, tiranin.<br />
dilatacija lat. rastegnuvawe, pro{iruvawe, zgolemuvawe <strong>na</strong> obemot.<br />
dilatametrija gr~. merewe <strong>na</strong> toplotnoto {irewe <strong>na</strong> tvrdi i te~ni<br />
tela.<br />
dilatoren lat. odlo`en, odlo`uva~ki, koj mo`e ili <strong>na</strong>stojuva ne{to<br />
da odlo`i, prim. dilatoren rok. v. zakonski rokovi.<br />
dilaver tur. ju<strong>na</strong>k.<br />
dilber pers. ubav, prekrasen, drag, koj osvojuva srca.<br />
dilema lat. dvoumewe, te{kotija pri opredeluvawe izbor me|u dve<br />
mo`nosti.<br />
diletant it. nestru~wak, ~ovek bez stru~<strong>na</strong> sprema koj samo od qubov,<br />
zaradi sopstveno zadovolstvo povr{no se zanimava so nekoja <strong>na</strong>uka ili<br />
umetnost, spored. amater.<br />
diluens lat. hem. sredstvo za razbla`uvawe, rastvorawe, razreduvawe.<br />
diluvium lat. 1. potop, 2. period od razvojot <strong>na</strong> Zemjata po ledenoto<br />
doba, koga <strong>na</strong>sta<strong>na</strong>le `ivotnite.<br />
di<strong>na</strong>mika fiz. 1. del od mehanikata koj gi prou~uva zakonite <strong>na</strong> dvi`eweto<br />
<strong>na</strong> telata vo zavisnost od dvi`e~kite sili, 2. menuvawe <strong>na</strong> nekoja<br />
pojava pod dejstvo <strong>na</strong> silite {to vlijaat <strong>na</strong> nea. sprot. statika.<br />
di<strong>na</strong>mit gr~. vid <strong>na</strong> eksploziv.<br />
di<strong>na</strong>mo fiz. sprava koja proizveduva elektri~<strong>na</strong> struja.<br />
di<strong>na</strong>stija gr~. vladetelsko semejstvo.<br />
dinosaurus gr~. ogromno `ivotno od periodot <strong>na</strong> mezozoikot.<br />
dioda elektronska cevka so dve elektrodi koja dvosmer<strong>na</strong>ta elektri~<strong>na</strong><br />
struja ja pretvora vo ednosmer<strong>na</strong>.<br />
dioferenten razli~en.<br />
dionis mit. bog <strong>na</strong> vinoto kaj starite Grci, v. Bahus.<br />
dioptrija edinica za merewe <strong>na</strong> stepenot <strong>na</strong> <strong>na</strong>ru{enosta <strong>na</strong> vidot.<br />
diplomatija gr~. <strong>na</strong>uka za me|u<strong>na</strong>rod<strong>na</strong>ta politika. prenos. taktizirawe,<br />
prepredenost, lukavstvo.<br />
diplomatski gr~. mudro, pretpazlivo, u~tivo, takti~no.<br />
diplomatski kor (CD - corps diplomatique) franc. kratenka koja se stava<br />
<strong>na</strong> avtomobilite <strong>na</strong> diplomatite.<br />
diplopija gr~. <strong>na</strong>ru{uvawe <strong>na</strong> vidot pri {to eden predmet se gleda dvojno,<br />
dvokratno.<br />
dipsomanija med. povreme<strong>na</strong> strast za piewe alkohol.<br />
91
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
direkcija lat. vrhovnen upraven i <strong>na</strong>dzoren organ.<br />
direktiva lat. upatstvo za rabota - deluvawe, propis, pravilo, <strong>na</strong>soka,<br />
vodstvo.<br />
direktorium lat. vrhoven upraven i <strong>na</strong>dzoren organ.<br />
dirham - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Obedinetite Arapski Emirati.<br />
dirigent lat. upravitel, rakovoditel.<br />
dirimencii (lat. dirimentia) pri~ini za razvod <strong>na</strong> brak, pre~ki za brak.<br />
dirind`enje tur. rabotewe te{ka rabota bez odmor, izma~uvawe.<br />
disemija gr~. raspa|awe <strong>na</strong> krvta.<br />
disemi<strong>na</strong>cija lat. 1. seewe, rasejuvawe <strong>na</strong> seme po vozduh, 2. prenos. {irewe<br />
<strong>na</strong> glasovi, vesti.<br />
disertacija lat. pismen trud koj se podnesuva za zdobivawe so akademski<br />
stepen doktor <strong>na</strong> <strong>na</strong>uki.<br />
disfagija gr~. te{kotija i bolki pri goltawe hra<strong>na</strong>.<br />
disforija gr~. neraspolo`enie prosledeno so sil<strong>na</strong> razdrazlivost.<br />
disharmonija muz. nesoglasuvawe <strong>na</strong> tonovi, glasovi.<br />
disidencija lat. rascep, razdor nesloga, razli~nost vo mislewata, osobeno<br />
vo religioznite.<br />
disident (lat. - sedewe oddelno <strong>na</strong> stra<strong>na</strong>) otpadnik, ~ovek koj ja otfrlil<br />
svojata vera ili ja <strong>na</strong>pu{til svojata politi~ka partija.<br />
disident gr~. otpadnik, ~ovek koj ima poi<strong>na</strong>kvo mislewe od svojata<br />
organizacija, ili istata ja <strong>na</strong>pu{til.<br />
disimilaritet lat. nesli~nost, razli~nost.<br />
disimulacija prav. prikrivawe <strong>na</strong> nekoja postoe~ka bolest zaradi izbegnuvawe<br />
<strong>na</strong> pravnite posledici povrzani so nea, sprot. simulacija.<br />
disipacija (lat. dissipatio) rasipni{tvo, rasfrlawe, raseanost, nevnimanie.<br />
discipli<strong>na</strong> lat. 1. od<strong>na</strong>pred uvrden red i propisi koi mora strogo da se<br />
po~ituvaat od ~lenovite <strong>na</strong> nekoja grupa, poslu{nost, pokornost, 2.<br />
granka <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> <strong>na</strong>uka.<br />
disjunkcija lat. 1. razdeluvawe, isklu~uvawe, protivnost, sprotivnost,<br />
lo|i~no razdeluvawe, 2. metod. logi~ka konstanta: isklu~uvawe<br />
sprotivnost po vistinitost, taka {to dvata stava ne mo`at da bidat<br />
vistiniti, t.e. barem eden od niv mora da bide la`en, a funkcijata e<br />
vistinita i ako dvata stava se la`ni (ili - ili).<br />
diskant lat. del od klavijatura <strong>na</strong> koj se <strong>na</strong>o|aat visokite tonovi.<br />
diskofil gr~. pasioniran sobira~ <strong>na</strong> gramofonski plo~i i kompakt diskovi<br />
so snime<strong>na</strong> muzika.<br />
diskont lat. kamata presmeta<strong>na</strong> od denot <strong>na</strong> kupuvaweto <strong>na</strong> menicata<br />
do denot <strong>na</strong> dospeanosta koja se odbiva od meni~<strong>na</strong>ta suma koga menicata<br />
se otkupuva pred rokot.<br />
diskontinuiran lat. nepovrzan, ispreki<strong>na</strong>t.<br />
diskontinuitet lat. gr~. ispreki<strong>na</strong>tost, nepovrzanost<br />
diskrapancija lat. filoz. nesoglasnost, razijduvawe vo mislewata.<br />
92
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
diskrapancija lat. nesoglasnost, nesoglasuvawe, nesrazmernost, razlika,<br />
razijduvawe vo mislewe, protivre~nost.<br />
diskrapanten lat. koj otstapuva, koj se razlikuva, koj ne e vo soglasnost.<br />
diskrecija lat. doverlivost, ~uvawe tajni, sprot. indiskracija.<br />
diskreciono pravo lat. prav. prvo <strong>na</strong> odreden rakovditel po sopstveno<br />
<strong>na</strong>o|awe vo ramkite <strong>na</strong> zakonot da donesuva nekoi re{enija.<br />
diskreditacija franc. vlijanie nekoj da ja zagubi doverbata, ugledot, dobriot<br />
glas {to go ima.<br />
diskreten lat. 1. toj {to z<strong>na</strong>e da ~uva taj<strong>na</strong>, doverliv, mol~eliv, 2.<br />
umeren, pretpazliv, vozdr`an.<br />
diskrimi<strong>na</strong>cija lat. oddeluvawe, odvojuvawe, pravewe razlika, davawe<br />
pomalu prava <strong>na</strong> edni <strong>na</strong>sproti drugi lica.<br />
diskrimi<strong>na</strong>cija lat. skratuvawe, osporuvawe, ograni~uvawe, odzemawe<br />
<strong>na</strong> nekogo <strong>na</strong> pravata {to mu pripa|aat, pravewe neopravda<strong>na</strong> razlika<br />
me|u lu|eto.<br />
diskulpacija lat. opravduvawe, doka`uvawe <strong>na</strong> nevinosta.<br />
diskurs lat. razgovor.<br />
diskurzija lat. stav koj se izveduva so logi~ko mislovno zaklu~uavawe.<br />
diskurziven (lat. discursivus) koj se zasnova vrz razumot, logi~ki, misloven.<br />
diskusija lat. pretresuvawe, raspravawe <strong>na</strong> nekoe sporno pra{awe.<br />
diskutabilno franc. sporno, ne{to za {to treba da se rasprava, diskutira.<br />
diskvalifikacija lat. proglasuvawe ne{to za nesposobno, odzemawe <strong>na</strong><br />
kvalifikacija.<br />
dislokacija lat. premestuvawe, prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> mestoto.<br />
dismetrija med. nesposobnost za procenka <strong>na</strong> viso~i<strong>na</strong>, odale~enost, golemi<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> nekoj predmet.<br />
disociacija lat. hem. 1. raspa|awe, razdvojuvawe <strong>na</strong> molekulite <strong>na</strong> sostavnite<br />
delovi pod vlijanie <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong> struja, topli<strong>na</strong> i dr, 2. raspa|awe,<br />
rasturawe <strong>na</strong> nekoe op{testvo, 3. psih. neprise}avawe, zaboravnost,<br />
prekin <strong>na</strong> asocijativno vrzanite procesi.<br />
disocijacija <strong>na</strong> identiteti psih. postoewe <strong>na</strong> dva ili pove}e identiteti vo<br />
isto lice.<br />
disolucija lat. rastvoruvawe, raspa|awe <strong>na</strong> nekoe telo, brak, dr`ava.<br />
diso<strong>na</strong>nca lat. 1. nesoglasnost <strong>na</strong> glasovi, pogre{en akord, 2. prenos.<br />
nesoglasnost, nesoglasuvawe.<br />
dispanzer franc. zdravstve<strong>na</strong> ustanova vo koj pacientot ostanuva <strong>na</strong>jmnogu<br />
eden den.<br />
disparaten (lat. disparare) celosno razli~en, raznoroden.<br />
disparitet lat. need<strong>na</strong>kvost, razli~nost, neskladnost.<br />
dispe~er ang. rasporeduva~, slu`benik koj vr{i rasporeduvawe <strong>na</strong> vozovi,<br />
elektri~<strong>na</strong> energija, rabotnici i materijali.<br />
93
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dispenza lat. oprostuvawe, osloboduvawe od crkovni obvrski ili<br />
propisi.<br />
dispenzacija lat. razdeluvawe, delewe, razre{uvawe od nekakva obvrska<br />
ili pre~ka vo oddelen slu~aj, osloboduvawe, prostuvawe.<br />
dispenziranje lat. dispensare osloboduvawe, osloboduvawe od nekoja<br />
obvrska.<br />
dispepsija med. rastrojstvo vo vareweto poradi nedostig <strong>na</strong> `eludo~en<br />
sok.<br />
disperzija (lat. dispergere) 1. rasturawe, rasprskuvawe, delewe, dobewe,<br />
2. razlo`uvawe vo spektar <strong>na</strong> belata boja pri pominuvawe niz prizma,<br />
3. voj. plansko razmesuvawe <strong>na</strong> voe<strong>na</strong> sila i oprema.<br />
dispnoja med. te{ko di{ewe.<br />
disponenda lat. toa {to e staveno <strong>na</strong> raspolagawe.<br />
disponent lat. polnomo{nik, upravitel, rakovoditel, ~ovek koj so<br />
ne{to raspolaga.<br />
disponiran lat. raspolo`en, vedar, so dobra volja, sprot. indisponiran.<br />
disponiranje (lat. disponere ) raspolagawe, raspredeluvawe, opredeluvawe<br />
za ne{to.<br />
dispozicija lat. 1. prav. delot od prav<strong>na</strong>ta norma koj gi sodr`i pravilata<br />
za povedenie <strong>na</strong> gra|anite, 2. raspolo`enie, <strong>na</strong>stojuvawe, sklonost<br />
za ne{to (prim. kon bolesti), 3. raspored, razmestuvawe, sreduvawe,<br />
plan za rabota, 4. raspolagawe, rakuvawe so pari, so imot, 5. osobe<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong>stroenost ili sposobnost kon ne{to, prim. kon muzika, <strong>na</strong>uka,<br />
krimi<strong>na</strong>l.<br />
dispozicioni normi prav. odredbi od zakonot koi se primenuvaat ako<br />
sprotivnite stranki ne mo`at me|usebno da se dogovorat.<br />
dispozitiv prav. del od presudata, re{enieto koj ja sodr`i odlukata.<br />
dispozitivno prav. {to se odnesuva <strong>na</strong> raspolagawe so ne{to, toa {to<br />
ne e prisilno, {to mo`e da se menuva.<br />
dispozium (Dy.) hem. redok metal.<br />
disproporcija lat. nesrazmernost, need<strong>na</strong>kvost.<br />
disput, disputacija lat. raspravawe, spor. prepirawe.<br />
disputabilno lat. sporno, ne{to za {to e potrebno objasnuvawe.<br />
disputant lat. toj {to se rasprava.<br />
dissimulatione tollitor iniuria (Ulpianus) lat. nepravdata (<strong>na</strong>vredata)<br />
ostanuva bez efekt ako onepravdaniot (<strong>na</strong>vredeniot) <strong>na</strong> nea ne obrati<br />
vnimanie.<br />
distanca lat. odale~enost, rastojanie.<br />
distanzija gr~. te{ko umirawe.<br />
distingviran lat. koj se razlikuva od drugite, odli~en, ugleden, istak<strong>na</strong>t.<br />
distingviranje lat. odvojuvawe, razdeluvawe, razlikuvawe.<br />
distinkcija lat. razlika, razlikuvawe.<br />
distopija gr~. <strong>na</strong>jlo{o od site mesta, sprot. utopija.<br />
distorzija lat. iskrivuvawe, iskrivenost, deformirawe.<br />
94
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
distrakcija lat. 1. raseanost, nevnimanie, rastresenost, 2. razdelenost,<br />
odeluvawe <strong>na</strong> eden del od celi<strong>na</strong>ta, 3. zabava, razonoda.<br />
distribucija (lat. distributio) podelba, raspredelba, raspored, izdavawe.<br />
distributer lat. lice ili ustanova koi vr{at raspredelba.<br />
distrikt (lat. districtus) okrug, oblast, kraj, predel.<br />
distrofija gr~. propa|awe <strong>na</strong> tkivoto poradi nepravil<strong>na</strong> ishra<strong>na</strong>.<br />
distrogija gr~. <strong>na</strong>ru{uvawe vo ishra<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> odelno tkivo ili <strong>na</strong> celiot<br />
organizam, izgladnetost.<br />
disurija gr~. nemo`nost za ispu{tawe uri<strong>na</strong>, nemo`nost <strong>na</strong> mokrewe<br />
vo prisustvo <strong>na</strong> drugo lice.<br />
diteizam gr~. veruvawe vo dva boga.<br />
ditomija gr~. razdeluvawe <strong>na</strong> dva dela.<br />
diuretici med. sredstva za zgolemeno urinirawe.<br />
diurezis gr~. la~ewe <strong>na</strong> uri<strong>na</strong>.<br />
diva lat. 1. bo`ica, 2. muzi~ka, teatarska ili filmska yvezda.<br />
divan tur. 1. vid <strong>na</strong> sofa bez <strong>na</strong>slon, 2. turski carski sovet, turska<br />
vlada.<br />
divaniranje tur. razgovarawe.<br />
divergencija (lat. divergere) 1. razijduvawe, razdeluvawe, nesoglasuvawe,<br />
sprotivnost, opre~nost, koe{to edno od drugo se odale~uva, 2.<br />
biol. pojava <strong>na</strong> razli~ni osobini vo razvojot <strong>na</strong> nekoi `ivotni ili rastenija,<br />
sprot. konvergencija.<br />
divergenten lat. koj se razijduva, razlikuva, otstapuva, odale~uva.<br />
divergiranje lat. me|usebno odale~uvawe, sprot. konvergiranje.<br />
divertimento it. muz. instrumental<strong>na</strong> kompozicija so lesno tempo i<br />
premisi <strong>na</strong> <strong>na</strong>roden melos.<br />
divertisman franc. zabava, razonoda.<br />
diverzija voj. 1. <strong>na</strong>pad koj se vr{i zaradi odrvra}awe <strong>na</strong> vnimanieto <strong>na</strong><br />
neprijatelot od glavnoto mesto <strong>na</strong> borbenite aktivnosti, 2. uni{tuvawe<br />
<strong>na</strong> neprijatelskite objekti vo pozadi<strong>na</strong>, 3. akcija <strong>na</strong> <strong>stranski</strong> agenti<br />
vo nekoja nezavojuva<strong>na</strong> dr`ava.<br />
divide et impera lat. razdeli pa vladej.<br />
dividenda bank. del od prihodot koj vo edno akcionersko dru{tvo mu<br />
pripa|a <strong>na</strong> sekoj akcioner.<br />
dividiranje lat. delewe, podeluvawe.<br />
divi<strong>na</strong>cija lat. divi<strong>na</strong>tio gatawe, pretska`uvawe, prorekuvawe, predviduvawe<br />
<strong>na</strong> idni <strong>na</strong>stani.<br />
divinizacija lat. po~ituvawe kako bo`estvo, smestuvawe me|u bo`estvata,<br />
obo`avawe.<br />
divizija lat. voe<strong>na</strong> edinica sostave<strong>na</strong> od nekolku brigadi.<br />
dizajn ang. 1. crte`, skica, proekt ili ideja izrazeni <strong>na</strong> grfi~ki <strong>na</strong>~in,<br />
2. vo industriskoto proizvodstvo poim <strong>na</strong> kvalitetot: proizvod koj<br />
ramnomerno odr`i tehni~i, estetski i ekonomski vrednosti.<br />
dizajner ang. stru~wak za oblikuvawe <strong>na</strong> industriski proizvodi.<br />
95
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dizartija med. rastrojstvo <strong>na</strong> govorot koe se sostoi vo <strong>na</strong>maleno sozdavawe<br />
<strong>na</strong> glasovi.<br />
dizbazija med. pre~ki i te{kotii vo odeweto.<br />
dizenterija med. zaraz<strong>na</strong> bolest koja se manifestira so zapalenie <strong>na</strong><br />
debeloto crevo krvava diarea.<br />
dizmenoreja med. 1. ote`<strong>na</strong>to urinirawe, bolka pri urinirawe, 2. menstruacija<br />
slede<strong>na</strong> so bolki.<br />
do ut des lat. davam za i ti da mi dade{, jas tebe ti mene, <strong>na</strong> ti go daj<br />
mi go.<br />
do ut facias lat. davam za da raboti{.<br />
doajen franc. <strong>na</strong>jstar ~len <strong>na</strong> diplomatskiot kor vo ed<strong>na</strong> dr`ava.<br />
docendo discimus lat. prou~uvaj}i (drugi i samite) u~ime.<br />
docent lat. po~etno <strong>na</strong>stavni~ko zvawe <strong>na</strong> univerzite.<br />
dogma (gr~. mislam, mislewe) 1. religisko mislewe koe vernicite<br />
mora da go primat i prifatat za to~no, 2. nesporno <strong>na</strong>~elo.<br />
dogmati~en gr~. koj ne trepi sprotivno mislewe, kategori~en.<br />
dogmatika gr~. zbir <strong>na</strong> dogmite <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> vera.<br />
dogmatizam gr~. slepo prifa}awe <strong>na</strong> nekoe u~ewe kako vistinito.<br />
dokere lat. pou~uvawe.<br />
dokimologija gr~. <strong>na</strong>u~<strong>na</strong> discipli<strong>na</strong> koja ja prou~uva tehnikata i organizacija<br />
<strong>na</strong> ispitite i pra{awata <strong>na</strong> objektivnosta i adekvatnosta <strong>na</strong><br />
ocenuvaweto vo obrazovanieto.<br />
doktor lat. <strong>na</strong>jvisoko <strong>na</strong>u~no zvawe <strong>na</strong> univerzitet.<br />
doktorand lat. kandidat za doktor.<br />
doktri<strong>na</strong> lat. u~ewe za ne{to koe e izlo`eno kako sistem.<br />
dokument lat. pisme<strong>na</strong> isprava koja slu`i kako dokaz za ne{to.<br />
dokumentiranje lat. potvrduvawe so pismeni izjavi, so fakti.<br />
dol~e it. muz. blago, ne`no, milno.<br />
dol~e vita (it. dolce vita) sladok `ivot, zabava, u`ivawe.<br />
dolar pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> SAD, Ka<strong>na</strong>da, Avstralija, Nov Zeland, Liberija,<br />
Rodezija, Trinidad i Tobago.<br />
dolikokefalija gr~. dolihocefalija ant. glava ~ija dol`i<strong>na</strong> e mnogu pogolema<br />
odo{to {iro~i<strong>na</strong>ta, dolg<strong>na</strong>vesta glava.<br />
dolorem bolka.<br />
dolorozo it. miz. ta`no, `alno, bolno.<br />
dolozen lat. izmamni~ki, zlo<strong>na</strong>meren, koj <strong>na</strong>merno <strong>na</strong>nesuva {teta.<br />
dolus lat. izmama, lukavstvo, zlo<strong>na</strong>mernost, pakost, zloba.<br />
domatofobija gr~. bolen strav od prestojuvawe vo ku}a, stan.<br />
domen franc. podra~je, oblast, delokrug, pole <strong>na</strong> rabota.<br />
domenikanci lat. domini canes (gospodovi ku~iwa) pripadnici <strong>na</strong> katoli~ki<br />
mo<strong>na</strong>{ki red.<br />
domestikacija lat. pripitomuvawe, skrotuvawe <strong>na</strong> divi `ivotni i rastenija<br />
so odgleduvawe, <strong>na</strong>viknuvawe <strong>na</strong> poslu{nost.<br />
domicil prav. mesto <strong>na</strong> postojano `iveewe.<br />
domi<strong>na</strong> lat. gospo|a, doma}inka, vladetelka, opatica.<br />
96
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
domi<strong>na</strong> pecunia est lat. parite se gospodar <strong>na</strong> se.<br />
domi<strong>na</strong>cija lat. prevlast, <strong>na</strong>dmo}nost.<br />
domi<strong>na</strong>nta lat. <strong>na</strong>jva`<strong>na</strong>, <strong>na</strong>jbit<strong>na</strong>, osnov<strong>na</strong>, karakteristika <strong>na</strong> ne-<br />
{to, karakteristika koja{to preovladuva.<br />
domi<strong>na</strong>nten lat. <strong>na</strong>dmo}en, <strong>na</strong>jbiten, preovladuva~ki, prete`en, istak<strong>na</strong>t,<br />
koj se izdiga <strong>na</strong>d se drugo.<br />
dominion ang. <strong>na</strong>ziv za samouprav<strong>na</strong> teritorija so svoi organi (vlada,<br />
parlament) od sostavot <strong>na</strong> Britanskata Zaednica <strong>na</strong> Narodi.<br />
dominiranje lat. preovladuvawe, prete`nost, <strong>na</strong>dmo}nost.<br />
dominium lat. sopstvenost, posed.<br />
domino lat. 1. gospodin, osobeno sve{tenik, 2. igra so 28, 36 ili 45<br />
plo~ki obele`ani so dvokratni broevo od 1 do 12.<br />
dominus lat. glaven, gospodar, gospodin, posednik, tatko, vladetel,<br />
bog.<br />
domus propria, domus optima lat. sopstven dom, <strong>na</strong>jdobar dom.<br />
domuz tur. sviwa, prenos. tvrdoglav, prostak.<br />
don lat. gospodin.<br />
do<strong>na</strong>cija (lat. do<strong>na</strong>re) podarok, podaruvawe po sudski pat.<br />
do<strong>na</strong>rijum (lat. do<strong>na</strong>rium) `rtvenik.<br />
do<strong>na</strong>tor, donor lat. toj {to ne{to daruva.<br />
donum magis carendo quam fruendo cernitur lat. dobroto polesno se zabele`uva<br />
koga se nema, odo{to koga se u`iva.<br />
doping ang. sredstvo koe privremeno ja zgolemuva izdr`livosta i silata,<br />
a podoc<strong>na</strong> deluva {tetno <strong>na</strong> organizmot.<br />
doronga ung. 2. dolg stap za sobirawe <strong>na</strong> ovo{je, obi~no jabolka i kru-<br />
{i od <strong>na</strong>jviokite granki, motovilka, ksalo, 2. prenos. visok nezgrapen<br />
~ovek.<br />
dosije franc. zbir <strong>na</strong> dokumenti koi se odnesuvaat <strong>na</strong> nekoj predmet<br />
ili lice.<br />
dotacija (lat. dotatio - miraz) pari~en iznos koj mu se dodeluva <strong>na</strong> nekoja<br />
ustanova ottamu {to nejzinite prihodi ne se dovolni za pokrivawe<br />
<strong>na</strong> rashodite ili koga se saka da i se pomogne vo re{avaweto <strong>na</strong> nekoi<br />
problemi.<br />
dotarijum lat. del od imotot koj i pripa|a <strong>na</strong> soprugata po smrta <strong>na</strong><br />
ma`ot.<br />
doubus litigantibus tertius gaudent lat. dodeka dvajca se karaat tretiot<br />
se raduva.<br />
doudenitis lat. vospalenie <strong>na</strong> dva<strong>na</strong>esetopoala~noto crevo.<br />
doza med. merka, propi{a<strong>na</strong> koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> lekovi, hra<strong>na</strong> ili pijaloci<br />
za zemawe vo opdredeno vreme.<br />
dozimetar lat. sprava za merewe <strong>na</strong> propi{a<strong>na</strong> koli~i<strong>na</strong> od ne{to.<br />
dozimetrija odreduvawe <strong>na</strong> dozata <strong>na</strong> radioaktivnost.<br />
doziranje lat. koristewe <strong>na</strong> ne{to, davawe, vo odredeni koli~ini.<br />
draft programa, <strong>na</strong>crt.<br />
97
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dragoman lat. tolkuva~ <strong>na</strong> <strong>stranski</strong> jazici vo diplomatsko prestavni{tvo.<br />
drahma porane{<strong>na</strong> pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Grcija.<br />
drakon mit. ogromen zmej koj isfrla ogan.<br />
drakonski prav. prestrog, preterano strog, svirep, nepodnosliv.<br />
drakonski zakoni gr~. preterano strogi, neodr`livi zakoni (spored<br />
nivniot tvorec Drakon, vladetel od VII vek p.n.e.<br />
drakstor ang. prodavnica za razli~<strong>na</strong> stoka koja raboti 24 ~asa <strong>na</strong> den.<br />
drama gr~. 1. literaturno delo podgotveno za prika`uvawe vo teatar,<br />
2. prenos. potresen, u`asen <strong>na</strong>stan od `ivotot, propast, slom.<br />
dramati~no gr~. polno so zapleti, te{kotii, potresno.<br />
dramatizacija, dramatiziranje gr~. 1. prilagoduvawe <strong>na</strong> nekoe literaturno<br />
delo za prika`uvawe vo teatar, 2. pridavawe dramati~en karakter<br />
ne nekoj <strong>na</strong>stan.<br />
dramaturgija gr~. <strong>na</strong>uka za dramski dela i za teatarskata umetnost.<br />
drap franc. peso~<strong>na</strong> boja.<br />
draperija franc. te{ka <strong>na</strong>bra<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> koja slu`i kako zavesa.<br />
drasti~en gr~. mnogu ostar, surov, strog, grub, jak, so silno dejstvo,<br />
o~eviden.<br />
drebank ger. strugarska tezaga, strug.<br />
dreksler ger. strugar, tokar.<br />
dren franc. 1. odvod<strong>na</strong> cevka pod zemja, 2. med. cevka za odveduvawe <strong>na</strong><br />
te~nost ili gnoj od ra<strong>na</strong> vo teloto.<br />
dre<strong>na</strong>`a franc. 1. isu{uvawe zemji{te so pomo{ <strong>na</strong> ka<strong>na</strong>li, 2. med.<br />
sproveduvawe <strong>na</strong> cevka do organot od koj treba da se ispu{ti te~nost<br />
ili gnoj.<br />
dres ang. sportska obleka, majca.<br />
dreser franc. toj koj{to se zanimava so skrotuvawe i u~ewe <strong>na</strong> razni<br />
ve{tini <strong>na</strong> `ivotni.<br />
dresiranje franc. skrotuvawe i u~ewe <strong>na</strong> `ivotnite <strong>na</strong> razni ve{tini,<br />
prim. slon da stoi <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> noga.<br />
driblanje ang. 1. sport. mamewe <strong>na</strong> protivnikot za da se prejde so topka,<br />
2. prenos. mamewe, prejduvawe, izigruvawe.<br />
drijada mit. {umska nimfa koja `iveela i umirala zaedno so drvoto<br />
vo koe `iveela, gorska vila.<br />
dril ger. dresura, stroga vojni~ka obuka, pruska obuka spored koja od<br />
vojnikot se bara slepa poslu{nost i mehani~ko vr{ewe <strong>na</strong> dol`nostite.<br />
drimifagija gr~. jadewe <strong>na</strong> luti, gor~livi ili kiseli jadewa.<br />
droga franc. preparat koj lesno sozdava zavisnost.<br />
drogerija franc. prodavnica vo koja se prodavaat kozmeti~ki proizvodi.<br />
dromedar zool. ednogrba kamila.<br />
druidi poteknuvaat od Galite kako edno od keltskite plemiwa koi `iveele<br />
vo eden del od dene{<strong>na</strong> Francija. Tie se zanimavale so raboti<br />
98
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
vrzani so religijata, bile prisutni pri `rtvenite obredi i sekoja godi<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> opredeln den imale sostanok <strong>na</strong> nekoe sveto mesto. Se pretpostavuva<br />
deka niv<strong>na</strong>ta doktri<strong>na</strong> <strong>na</strong>sta<strong>na</strong>la vo Velika Britanija. Druidite<br />
ne odele vo voj<strong>na</strong> i ne pla}ale danoci. Edinstveno {to trebalo da<br />
z<strong>na</strong>at bile odreden broj stihovi <strong>na</strong>pamet i da se {koluvaat "samo" dvaeset<br />
godini. Edno od nivnite glavni u~ewa bilo deka du{ite po smrta<br />
ne is~eznuvaat, tuku deka povtorno se ra|aat vo drugo telo. Se zanimavale<br />
so prou~uvawe <strong>na</strong> zvezdite, prirodata <strong>na</strong> rabotite i mo}ta <strong>na</strong> bogovite.<br />
Bile zakonodavci i sudii.<br />
du{man tur. neprijatel.<br />
du~e it. voda~.<br />
dualizam lat. 1. dvojstvo, u~ewe za dve <strong>na</strong>polno sprotivni sostojbi,<br />
principi, mislewa, pogledi <strong>na</strong> svetot, prim. dobro i zlo, 2. filozofsko<br />
idealisti~ko u~ewe spored koe osnovata <strong>na</strong> bitieto se duhot i materijata,<br />
u~ewe spored koe du{evnoto (ideja) i telesnoto (materija) se<br />
dve sosema rali~ni ne{ta spored koi se objasnuva celokup<strong>na</strong>ta stvarnost,<br />
sprot. monizam.<br />
dubioza bank. ne{to somnitelno, somnitelni pobaruvawa ili dolguvawa.<br />
dubiozen (lat. dubiosus ) somnitelen, neizvesen.<br />
dubitacija lat. somnevawe, neizvesnost, dvoumewe, kolebawe, nere{-<br />
itelnost.<br />
dubitando ad veritatem pervenimus lat. somnevaj}i se doa|ame do visti<strong>na</strong>ta.<br />
dubitativ (lat. dubitare ) dvoumewe.<br />
dubitativen lat. somni~av, koj e sklon kon somenevawe.<br />
duble franc. ukrasen predmet prekrien so tenok sloj od nekoj plemenit<br />
metal, obi~no so zlato.<br />
dubler franc. zamenik <strong>na</strong> glavniot glumec vo teatar ili film.<br />
duduk tur. 1. vol{ebno kaval~e. 2. prenos. ograni~en ~ovek, tup, glupak,<br />
mrzlivec.<br />
duel franc. dvoboj, sudir, borba me|u dvajca.<br />
duet muz. istovremeno peewe ili svirewe od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> dve lica.<br />
dulce cum utile lat. prijatno so korisno.<br />
dulce et decorum est pro patria mori lat. slatko i ubavo e da se umre za<br />
tatkovi<strong>na</strong>ta.<br />
dum exscusare credis, accusas lat. dodeka misli{ deka pravda{, obvinuva{<br />
(koj se pravda samiot sebesi se obvinuva).<br />
dum spiro spero lat. dodeka di{am se <strong>na</strong>devam.<br />
duma rus. parlament vo Carska Rusija.<br />
duo lat. dva.<br />
duobus litigantibus tertius gaudet lat. dodeka dvajca se karaat tretiot<br />
koristi.<br />
duodenim lat. dva<strong>na</strong>esettopala~no crevo.<br />
dupleks lat. duplex dvoktaren, dvoen.<br />
99
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dupliciranje lat. udvojuvawe, pravewe ne{to dva pati.<br />
duplicitet lat. dvokratnost, dvosmislenost.<br />
duplika lat. odgovor <strong>na</strong> replika.<br />
duplikat lat. vtor primerok od dokument istoviden i polnova`en<br />
kako i orgi<strong>na</strong>lot.<br />
duplo lat. dvokratno.<br />
dur muz. eden od dvata tonski rodovi, vtoriot e mol.<br />
dura lex sed lex (Ulpian) lat. surov zakon - no zakon, kolku i da e strog<br />
zakonot mora da se primenuva.<br />
durak rus. budala.<br />
durativen lat. traen, neprekiden.<br />
durga v. {iva.<br />
durus lat. tvrd, surov, okruten.<br />
dustaban tur. ramen taban, ramno stapalo.<br />
Dz<br />
d`aba (ar. kocka) ku}a od crn kamen vo Meka okolu koja se kru`i i se<br />
dopira od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> vernicite.<br />
d`abe tur. besplatno, zaludno.<br />
d`akon gr~. crkovno lice koe se u{te ne e rakopolo`eno za sve{tenik.<br />
d`am tur. staklo.<br />
d`ambas pers. trgovec so kowi.<br />
d`amlija stakleno top~e.<br />
d`apam povtoruvawe <strong>na</strong> bo`joto ime ili <strong>na</strong> mantra e omile<strong>na</strong> duhov<strong>na</strong><br />
ve`ba me|u site sekti <strong>na</strong> hinduizmot i budizmot.<br />
d`in 1. tur. div, gorostas. 2. ang. irska klekova~a, rakija proizvede<strong>na</strong><br />
od razli~ni semiwa.<br />
d`ingerlake argo. veselba bez smisla.<br />
d`okej ang. profesio<strong>na</strong>len java~ <strong>na</strong> trka~ki kowi.<br />
d`umbus tur. nered, darmar.<br />
E<br />
e cantu cognoscitur avis lat. pticata se poz<strong>na</strong>va po peeweto.<br />
ea mit. vavilonski bog <strong>na</strong> mudrosta, vodata, umetnosta i magijata.<br />
eak mit. sin <strong>na</strong> Zevs i Egi<strong>na</strong>, sudija vo podzemniot svet.<br />
ebioniti (hebr. "siroma{ni") hristijanska sekta od prvite vekovi <strong>na</strong><br />
<strong>na</strong>{ata era: veruvale vo Isus kako mesija so otfrlawe <strong>na</strong> negovoto bezgre{no<br />
ra|awe. Tie ja sledele Torata i prekticirale obrezuvawe.<br />
ebn ar. sin, stoi pred li~noto ime <strong>na</strong> tatkoto prim. ebn Mustafa -<br />
sin <strong>na</strong> Mustafa.<br />
ebonit it. kau~uk so cr<strong>na</strong> boja.<br />
100
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ecce homo (lat. - eve go ~ovekot!) bibliski zborovi koi gi izgovoril<br />
Pilat koga <strong>na</strong> Evreite im go poka`al Isus so venec od trwe <strong>na</strong> glavata<br />
(Jov, 19:5).<br />
ecclesia, lat. eklezia gr~. sobranie vo Ati<strong>na</strong> od IV vek p.n.e. Se sostanuvalo<br />
14 pati godi{no so kvorum od 6.000 gra|ani (bez `eni i robovi)<br />
koi za prisustvoto dobivale skrom<strong>na</strong> dnevnica. Rabotite <strong>na</strong> sobranieto<br />
gi podgotvuval Sovet (Boule).<br />
edafon biol. celokupnost <strong>na</strong> `ivite organizmi vo zemjata.<br />
edamer vid <strong>na</strong> sirewa i ka{kavali (spored holandskoto mesto Edam).<br />
edem med. otok.<br />
eden hebr. raj.<br />
edicija lat. izdanie <strong>na</strong> kniga, zbirka <strong>na</strong> izdanija koi pravat nekoja celi<strong>na</strong>.<br />
edikt (lat. edictum) slu`be<strong>na</strong> objava, <strong>na</strong>redba, ukaz, zakon.<br />
edil lat. policiski slu`benik koj ja <strong>na</strong>dziral izgradbata <strong>na</strong> zgradi<br />
vo stariot Rim, se gri`el za javniot red <strong>na</strong> ulicite i za prireduvawe<br />
<strong>na</strong> igrite.<br />
edip mit. sin <strong>na</strong> tebanskiot kral Laj i Jokasta, ja razre{il zagatkata<br />
<strong>na</strong> svingata i so toa ja oslobodil Teba, vo nez<strong>na</strong>ewe go ubil svojot tatko<br />
i se o`enil za sopstve<strong>na</strong>ta majka so koja imal 4 deca: Etokle, Polinek,<br />
Isame<strong>na</strong> i Antigo<strong>na</strong>. Koga proro~i{teto im go otkrilo grevot,<br />
Jokasta se samoubila, a Edip samiot sebesi se oslepil i vo pridru`ba<br />
<strong>na</strong> Antigo<strong>na</strong> oti{ol vo Kolon kade {to po~i<strong>na</strong>l.<br />
edipov konflikt psih. spored Frojdovskata psihoa<strong>na</strong>liti~ka teorija<br />
konflikt {to <strong>na</strong>stanuva vo falus<strong>na</strong>ta faza <strong>na</strong> psihoseksualniot razvoj,<br />
koga poedinecot go privlekuva roditelot od sprotiven pol, dodeka<br />
roditelot so ist pol se do`ivuva kako sopernik.<br />
editor lat. izdava~.<br />
edukacija lat. obrazovanie (telesno. umno i moralno).<br />
edulkoraciia lat. dodavawe <strong>na</strong> lek <strong>na</strong> nekoja slatka materija za da mu<br />
se popravi vkusot, zasladuvawe, ubla`uvawe <strong>na</strong> gor~livosta.<br />
efe (feanc. effet) vo fudbal ili vo bilijar polukru`no dvi`ewe <strong>na</strong><br />
topkata predizvikano od udar <strong>na</strong>srta<strong>na</strong> od nejziniot centar.<br />
efekt lat. 1. rezultat, posledica, u~inok, uspeh od nekoe dejstvie, 2.<br />
silen vpe~atok.<br />
efektiven lat. vistinit, stvaren, realen.<br />
efektuiranje lat. ostvaruvawe, zavr{uvawe <strong>na</strong> rabotata, dejstvieto.<br />
efemeren gr~. koj trae eden den, kratkotraen, privremen, minliv, insekt<br />
koj `ivee samo eden den, odnosno nekolku ~asovi.<br />
efendija tur. gospodin, gospodar, u~en ~ovek.<br />
efeti gr~. sudii vo stara Grcija koi sudele za ubistvo.<br />
eficienten (lat. efficiens) dejstven, delotvoren, uspe{en.<br />
eficijent (lat. efficiens) okolnost, faktor.<br />
efidroza med. prekumerno potewe.<br />
efikasen lat. uspe{en, delotvoren.<br />
101
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
efikasnost franc. uspe{nost, delotvornost, postignuvawe <strong>na</strong> rezultat.<br />
efilastvo predavstvo (spored Efijalt, koj im gi predal Spartancite <strong>na</strong><br />
Persijancite vo termopilskata bitka).<br />
eflorescencija bot. cvetawe.<br />
efuzija (lat. effusio) izliv, izlivawe.<br />
egal franc. ed<strong>na</strong>kvo, ramno, seedno.<br />
egalite, egalitarizam, egalitarnost franc. ed<strong>na</strong>kvost, istaknuvawe ed<strong>na</strong>kvi<br />
prava za sekogo, streme` kon bezuslovno ized<strong>na</strong>~uvawe bez ogled <strong>na</strong><br />
okolnostite koi ne go dozvoluvaat toa.<br />
egemernost gr~. kratkotrajnost, privremenost, minlivost.<br />
egida mit. {titot <strong>na</strong> Zevs i Ati<strong>na</strong>, prenos. za{tita, <strong>na</strong>dzor, pokrovitelstvo.<br />
egida mit. bronzen {tit <strong>na</strong> Zevs koj go izrabotil Hefes - simbol <strong>na</strong><br />
za{tita <strong>na</strong> bogovite.<br />
ego lat. jas, psih. izvr{en del <strong>na</strong> li~nosta.<br />
egocentri~en lat. ~ovek koj sebesi se smeta za centar <strong>na</strong> svetot, koj vo<br />
se go <strong>na</strong>metnuva svoeto li~no jas i svojata korist.<br />
egocentri~nost lat. sfa}awe deka sopstvenoto jas e centar <strong>na</strong> svetot,<br />
deka sekade treba da se istaknuva sopstve<strong>na</strong>ta li~nost.<br />
egocentrizam psih. stojali{te <strong>na</strong> li~nosta deka sekoj ja sogleduva<br />
okoli<strong>na</strong>ta kako i toj.<br />
egoist lat. sebi~en ~ovek. sprot. altruist.<br />
egolatrija. lat. samoqubie, samobendisanost, pretera<strong>na</strong> qubov kon sebesi,<br />
samoobo`avawe, pravewe kult od sebesi.<br />
egoteizam, egotizam lat. egolatrija.<br />
egzageracija (lat. exaggeratio) preteruvawe, preuveli~uvawe, precenuvawe.<br />
egzaltacija (lat. exaltalio) veli~ewe, odu{evenost, voshitenost, golema<br />
vozbudenost, zanes, du{ev<strong>na</strong> <strong>na</strong>p<strong>na</strong>tost.<br />
egzaltiran lat. premnogu <strong>na</strong>p<strong>na</strong>t, vozbuden, odu{even.<br />
egzanimacija lat. pa|awe so duhot, zastra{uvawe, med. dlaboka nesvestica.<br />
egzantropija gr~. strav od lu|e.<br />
egzapoteoza gr~. li{uvawe od bo`enstvenosta.<br />
egzarh gr~. predvodnik, stare{i<strong>na</strong>.<br />
egzaten lat. to~en, odreden, soglasen so visti<strong>na</strong>ta, soglasen so stvarnosta.<br />
egzatni <strong>na</strong>uki lat. <strong>na</strong>uki koi svoite problemi gi re{avaat so matemati~ka<br />
to~nost (prim. fizika, matematika, hemija).<br />
egzauguracija gr~. ozdemawe <strong>na</strong> svetosta <strong>na</strong> ne{to, sprot. i<strong>na</strong>uguracija.<br />
egzegeza, egzegetika gr~. tolkuvawe, objasnuvawe <strong>na</strong> stari tekstovi<br />
(bibliski, gramati~ki, istoriski, pravni i sl.).<br />
egzekucija lat. 1. zaplenuvawe i prodavawe <strong>na</strong> imotot <strong>na</strong> dol`nikot,<br />
2. izvr{uvawe <strong>na</strong> smrt<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>.<br />
102
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
egzekutiranje lat. izvr{uvawe, prim. <strong>na</strong> zapoved, <strong>na</strong>redba, <strong>na</strong>plata <strong>na</strong><br />
dolg, presuda.<br />
egzekutiva (lat. executiva) izvr{<strong>na</strong> vlast, v. legislativa.<br />
egzekutiven lat. izvr{en.<br />
egzekutor (lat. executor) izvr{itel.<br />
egzekvatur (lat. exequatur) neka se izvr{i!<br />
egzekvatura (lat. exequatura) 1. <strong>na</strong>redba za izvr{uvawe <strong>na</strong> presuda, 2.<br />
soglasnost <strong>na</strong> vladata koja mu se izdava <strong>na</strong> <strong>stranski</strong> konzul za vr{ewe<br />
<strong>na</strong> dejnosta 3. vladetelska potvrda <strong>na</strong> papskite buli.<br />
egzemplar (lat. exemplar) primerok, jurnek, edinstven primerok.<br />
egzemplaren lat. primeren, koj slu`i za primer, prim. egzemplar<strong>na</strong><br />
kaz<strong>na</strong> - strogo kaznuvawe so koe se saka da se zapla{at drugite da ne<br />
vr{at krivi~ni dela.<br />
egzemplifikativen lat. <strong>na</strong>veden samo zaradi primer (bez iscrpno <strong>na</strong>veduvawe<br />
<strong>na</strong> site slu~ai).<br />
egzercicii (lat. exercere) vo katolicizmot duhovni ve`bi za vreme <strong>na</strong><br />
golemiot post.<br />
egzercir lat. ve`bawe <strong>na</strong> vojska.<br />
egzergeza gr~. vadewe.<br />
egzil lat. 1. progonstvo, prisilno (me|utoa i dobrovolno) iseluvawe<br />
od svojata zemja, 2. mestoto <strong>na</strong> progonstvo.<br />
egzistencija lat. postoewe, opstanok, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> `ivot.<br />
egzistencio<strong>na</strong>lizam pesimisti~ki filozofski pravec osnovan po vtorata<br />
svetska voj<strong>na</strong> od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> @an Pol Sartr koj zastapuva neveruvawe<br />
vo `ivotnite sili i perspektivite <strong>na</strong> <strong>na</strong> ~ovekot.<br />
egzistiranje lat. postoewe, `iveewe.<br />
egzitus (lat. exitus) ishod, kraen rezultat, kraj, smrt.<br />
egzo gr~. predlog vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe, <strong>na</strong>dvor, od<strong>na</strong>dvor.<br />
egzodus gr~. izlez, iseluvawe.<br />
egzogamija, eksogamija gr~. zabra<strong>na</strong> za `enidba so `e<strong>na</strong> od isto pleme,<br />
sprot. endogamija.<br />
egzogen gr~. koj <strong>na</strong>stanuva poradi <strong>na</strong>dvore{ni pri~ini, sprot. endogen.<br />
egzorcizam (gr~. prekolnuvam) isteruvawe <strong>na</strong> duhovi, obred so koj |avolot<br />
so kletva se prisiluva <strong>na</strong> poslu{nost so koja se isteruva od ~ovekot<br />
~ie{to telo go zaposed<strong>na</strong>l.<br />
egzordijum (lat. exordium) voved.<br />
egzoteri~en gr~. razbirliv, pristapen za site, za se podesen, prika`an<br />
<strong>na</strong> razumen popularen <strong>na</strong>~in, sprot. ezoteri~en.<br />
egzoterik gr~. nestru~wak, laik, toj koj{to ne e upaten vo <strong>na</strong>jvisokite<br />
tajni <strong>na</strong> nekoja zaednica (osobeno vo prime<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> filozofski i verski<br />
doktrini).<br />
egzotermi~ka reakcija hem. reakcija proslede<strong>na</strong> so pojava <strong>na</strong> topli<strong>na</strong>.<br />
egzoti~en gr~. redok, neobi~en, koj ima osobini od dale~nite tropski<br />
krai{ta.<br />
103
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
egzotika gr~. osobenosti <strong>na</strong> tropskite krai{ta, toa {to poteknuva od<br />
tie krai{ta (obleka, predmeti, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> `ivot, obi~ai), toa {to e neobi~no,<br />
retko.<br />
egzuberantnost (lat. exuberantia) pre<strong>na</strong>trupanost, prekumernost.<br />
egzultacija (lat. exsultatio) pretera<strong>na</strong> radost, skokawe od radost.<br />
ehid<strong>na</strong> mit. grablivo su{testvo, polovi<strong>na</strong> zmija, polovi<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>, koe<br />
go rodilo pesot Kerber, Svingata i drugi ~udovi{ta.<br />
ehinoftalmija gr~. vospalenie <strong>na</strong> o~ite.<br />
eho gr~. odek, odeknuvawe <strong>na</strong> glasot, mit. spored nimfata Eho koja od<br />
`alost sprema nesre}<strong>na</strong>ta qubov kon Narcis do tolku se razbolela i<br />
oslabela {to <strong>na</strong>jposle mo`ela da go povtoruva samo posledniot glas <strong>na</strong><br />
zborovite.<br />
ehofrazija med. bol<strong>na</strong> sostojba <strong>na</strong> besmisleno povtoruvawe re~enici<br />
slu{<strong>na</strong>ti od svojata okoli<strong>na</strong>.<br />
eholalija med. bol<strong>na</strong> sostojba <strong>na</strong> besmisleno povtoruvawe zborovi slu-<br />
{<strong>na</strong>ti od svojata okoli<strong>na</strong>.<br />
eholat gr~. sprava za merewe <strong>na</strong> morskite dlabo~ini.<br />
ehomatizam med. bol<strong>na</strong> sostojba <strong>na</strong> besmisleno povtoruvawe dvi`ewa<br />
od svojata okoli<strong>na</strong>.<br />
eidetika gr~. psiholo{ka discipli<strong>na</strong> koja go prou~uva zabel`uvaweto<br />
i po~etniot stepen <strong>na</strong> sozdavawe pretstavi vo ranoto detstvo i kaj<br />
primitivnite <strong>na</strong>rodi.<br />
eidetizam gr~. sposobnost <strong>na</strong> povtorno do`ivuvawe vpe~atoci podolgo<br />
vreme po zabele`uvaweto.<br />
eidos gr~. vid slika, lik, forma, bitie, ideja.<br />
eipatija gr~. postoja<strong>na</strong> bolest, neprestano razboluvawe.<br />
eisoptrofobija gr~. bolen strav od ogledala.<br />
ejakulacija lat. isfrlawe, ispu{tawe (<strong>na</strong> glas, ton, sperma).<br />
ejdetizam gr~. sposobnost po podolgo vreme od nivnoto zabele`uvawe<br />
da se do`ivuvaat slikoviti vpe~atoci.<br />
ejvala tur. zbogum, <strong>na</strong>zdravje, blagodaram, bog da ti dade.<br />
ekasplikacija lat. izlagawe, postepeno razjasnuvawe, tolkuvawe <strong>na</strong> nekoj<br />
problem.<br />
ekcem med. ko`no zaboluvawe prosledeno so pojava <strong>na</strong> gnojnici i ~e-<br />
{awe.<br />
ekcesiven lat. preteran, razudzan.<br />
ekdemiomanija gr~. bol<strong>na</strong> strast za selewe, strast za patuvawe.<br />
EKG - elektri~en kardiogram.<br />
ekipa franc. zbir <strong>na</strong> rabotnici anga`irani <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> rabota, grupa <strong>na</strong><br />
sportisti koi <strong>na</strong>stapuvaat za eden tim.<br />
ekipa` franc. 1. posada <strong>na</strong> brod, avion i sl. 2. luksuz<strong>na</strong> ko~ija so kowska<br />
zaprega.<br />
ekipiranje franc. opremuvawe so posada i odredeni potrebi.<br />
eklatanten franc. o~igleden, o~eviden, jasen, sjajen, bleskav, koj pa|a v<br />
o~i, zvu~en, prim. eklatanten dokaz.<br />
104
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
eklekti~en gr~. sostaven od raznorodni delovi, skrpen, sklepan.<br />
eklekti~ki pristap metod. <strong>na</strong>u~en pristap koj gi koristi pove}eto ili<br />
site <strong>na</strong>u~ni pristapi zaedno.<br />
eklekticizam (gr~. odbiram) neprincipielno spojuvawe <strong>na</strong> razli~ni<br />
nespojlivi gledi{ta preku odbirawe <strong>na</strong> onie koi mu se ~i<strong>na</strong>t prifatlivi<br />
<strong>na</strong> eklekti~arot, prenos. povr{nost, nesamostojnost.<br />
eklezija gr~. parlament.<br />
eklipsa gr~. prividno is~eznuvawe <strong>na</strong> nekoe nebesno telo poradi negovo<br />
zaklonuvawe od drugo telo, pomra~uvawe, nedostig, iz~eznuvawe,<br />
otpa|awe, zatemnuvawe, nedostig <strong>na</strong> svetli<strong>na</strong> <strong>na</strong> nebesnite tela.<br />
ekliza gr~. <strong>na</strong>stanuvawe <strong>na</strong> eden zbor od drug.<br />
ekologija gr~. 1. <strong>na</strong>uka za odnosot <strong>na</strong> organizmot sprema okoli<strong>na</strong>ta, 2.<br />
<strong>na</strong>uka za <strong>na</strong>~inot <strong>na</strong> `ivot.<br />
ekonom gr~. doma}in, toj koj{to upravuva so domot i imotot.<br />
ekonomi~nost gr~. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> stopanisuvawe taka {to so <strong>na</strong>jmalku tro-<br />
{oci se postignuva <strong>na</strong>jgolem efekt.<br />
ekrescenca lat. izrastok, grba, bradavica.<br />
ekstabulacija lat. prav. bri{ewe od zamji{nite knigi, sprot. intabulacija.<br />
ekscentri~en 1. geom. koj se oddale~uva od centarot, koj nema isto sredi{te<br />
so drug krug, 2. prenos. ~uk<strong>na</strong>t, koj {tr~i, neuravnote`en, <strong>na</strong>stran,<br />
nesreden.<br />
ekscepcija (lat. exipere) 1. izzemawe, 2. prigovor vo parnica, prim. za<br />
ne<strong>na</strong>dle`nost.<br />
ekscepcio<strong>na</strong>len (lat. exceptio<strong>na</strong>lis) isklu~iv, izvonreden, neobi~en.<br />
eksceptiven (lat. exceptivus) isklu~iv, usloven.<br />
ekscerpt (lat. excerptum) izvadok, izvod, prim. od kniga, od u~ebnik,<br />
kratka sodr`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> nekoja kniga.<br />
eksces (lat. excessum) 1. ispad, prestap, <strong>na</strong>silstvo, 2. preteranost, nevozdr`anost.<br />
eksces im modo (lat. excessum in modo) gre{ka vo <strong>na</strong>~inot <strong>na</strong> izveduvaweto<br />
ili vo formata <strong>na</strong> nekoe dejstvie.<br />
ekscidiranje med. ispa|awe, vadewe so se~ewe, vadewe, se~ewe.<br />
ekscitabilen lat. <strong>na</strong>drazliv, razdrazliv, vozbudliv.<br />
ekscitabilitet lat. razdrazlivost.<br />
ekscitacija lat. draznewe, pottiknuvawe, razdraznetost, sostojba <strong>na</strong><br />
vozbudenost predizvika<strong>na</strong> so zabrzuvawe ili zgolemuvawe <strong>na</strong> izvesni<br />
procesi vo organizmot.<br />
ekscitativen (lat. excitativus) koj pottiknuva, koj <strong>na</strong>draznuva, predizvikuva.<br />
ekscitativen lat. koj pottiknuva vozbuda, koj privlekuva vnimanie.<br />
ekscitiranje (lat. excitare) pottiknuvawe, vozbuduvawe, <strong>na</strong>draznuvawe.<br />
ekscizija (lat. excisio) hirur{ko se~ewe, ise~eno tkivo, ise~ok.<br />
ekscorporacija lat. izzemawe, oddeluvawe, isklu~uvawe od ne{to,<br />
sprot. inkorporacija.<br />
105
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ekselencija (lat. exellence) titula za lica koi se <strong>na</strong> visoki polo`bi,<br />
vozvi{enost, prevozvi{enost.<br />
ekshalacija lat. izdi{uvawe, isparuvawe, parea.<br />
eksheredacija lat. prav. isklu~uvawe od <strong>na</strong>sledstvo, odzemawe <strong>na</strong> pravoto<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>sledstvo.<br />
ekshibicija (lat. exibitio) javno poka`uvawe, propagandno <strong>na</strong>tprevaruvawe,<br />
prika`uvawe, izlagawe, podnesuvawe, prim. <strong>na</strong> ispravi.<br />
ekshibicija, egzibicija (lat. exhibitio) 1. javno poka`uvawe, izlagawe, 2.<br />
prav. podnesuvawe isprava, 3. sport. propaganden <strong>na</strong>tprevar, <strong>na</strong>tprevar<br />
zaradi poka`uvawe <strong>na</strong> ve{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> igrata.<br />
ekshibicionizam lat. seksual<strong>na</strong> <strong>na</strong>stranost koja se projavuva vo ~uvstvuvawe<br />
vozbuda zaradi poka`uvawe <strong>na</strong> polovite organi <strong>na</strong> dugi.<br />
ekshorta lat. kratok govor za bodrewe, pottiknuvawe, pouka.<br />
ekshumacija lat. iskopuvawe <strong>na</strong> trup od grob zaradi utvrduvawe <strong>na</strong><br />
pri~inite za smrtta ili zaradi prenesuvawe <strong>na</strong> drugo mesto.<br />
ekskar<strong>na</strong>cija lat. simnuvawe <strong>na</strong> meso, derewe, ma~ewe.<br />
ekskavacija lat. vadewe zemja.<br />
ekskavator lat. bager.<br />
eksklamacija lat. izvik, vosklik.<br />
ekskludiranje lat. izklu~uvawe, izzemawe, oddeluvawe.<br />
ekskluziven lat. koj isklu~uva, isklu~iv, koj ne e dostapen <strong>na</strong> site, koj<br />
e od zatvoren vid (prim. restoran).<br />
ekskomunikacija lat. isklu~uvawe od crkvov<strong>na</strong> zaednica, frlawe <strong>na</strong><br />
a<strong>na</strong>tema.<br />
ekskrament (lat. excramentum) fekalija.<br />
ekskreacija (lat. excreatio) iska{luvawe.<br />
ekskrecija (lat. excretio) izla~uvawe od organizmot <strong>na</strong> nepotrebni materii<br />
(pot, uri<strong>na</strong>, fekalii - ekskreti).<br />
ekskrecija lat. izla~uvawe, izdvojuvawe, isfrlawe.<br />
ekskrteti lat. izla~eni neupotreblivi materii, prim. plunka.<br />
ekskulpacija osloboduvawe od vi<strong>na</strong>.<br />
ekskurs lat. otstapuvawe, dodatok kon tekst vo koj iscrpno se rasprava<br />
samo edne predmet, zastranuvawe od glavniot predmet <strong>na</strong> raspravata,<br />
v. digresija.<br />
ekskurzija (lat. excursio) pokratko patuvawe so <strong>na</strong>u~<strong>na</strong>, kultur<strong>na</strong>,<br />
sportska ili zabav<strong>na</strong> cel, izlet, 2. prenos. odale~uvawe od glavniot<br />
predmet pri pi{uvawe ili govorewe, spored. digresija.<br />
ekskurziven lat. otstapen, koj otstapuva, koj se oddale~uva.<br />
ekskvizicija lat. izbor, istra`uvawe, ispituvawe.<br />
ekskviziten lat. izbran.<br />
eksmatrikulacija lat. bri{ewe, ispi{uvawe od spisok ili od upisnik<br />
(martikula), zaminuvawe od univerzitet.<br />
eksmisija lat. isfrlawe, isteruvawe od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> vlasta, prisilno<br />
iseluvawe, praznewe <strong>na</strong> stan.<br />
eksodus gr~. istapuvawe <strong>na</strong> pogolem broj lu|e od nekoja zaednica.<br />
106
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ekspander (lat. ekspandere rastegnuvawe, ra{iruvawe) sprava so rasteglivi<br />
spirali koja slu`i za ve`bawe zaradi zajaknuvawe <strong>na</strong> muskulite.<br />
ekspandiramje lat. {irewe.<br />
ekspanzer lat. gim<strong>na</strong>sti~ka sprava za rastegnuvawe zaradi jaknewe <strong>na</strong><br />
muskulite.<br />
ekspanzibilitet lat. ra{irlivost, ne{to {to mo`e da se {iri, rasprostrabnlivost<br />
ekspanzija lat. 1. {irewe, ra{iruvawe, pro{iruvawe, ra{irenost<br />
rastegnuvawe, zazemawe <strong>na</strong> pogolem prostor, 2. pro{iruvawe (primr.<br />
<strong>na</strong> granici, <strong>na</strong> vlijanie).<br />
ekspanzionizam lat. sklonost kon {irewe.<br />
ekspanziven lat. koj se {iri, ra{irliv.<br />
ekspanzivnost lat. sklonost kon {irewe, osvojuva~ki streme`i.<br />
ekspartacija lat. progon od tatkovi<strong>na</strong>ta, <strong>na</strong>pu{tawe <strong>na</strong> tatkovi<strong>na</strong>ta.<br />
ekspatrijacija lat. dobrovolno ili prisilno iseluvawe <strong>na</strong>dvor od granicite<br />
<strong>na</strong> tatkovi<strong>na</strong>ta.<br />
ekspedicija lat. 1. ipra}awe, otpremuvawe <strong>na</strong> ne{to (stoka, pismo), 2.<br />
grupno patuvawe so <strong>na</strong>u~<strong>na</strong>, isra`uva~ka, trgovska ili druga cel.<br />
ekspediranje lat. 1. ispra}awe, 2. prenos. brkawe, isteruvawe <strong>na</strong> nekogo<br />
od nekade.<br />
ekspeditiven lat. itar, brz, spreten vo zavr{uvawe <strong>na</strong> rabotite.<br />
ekspeditivost lat. sposobnost za brzo zavr{uvawe <strong>na</strong> rabotite.<br />
ekspektoracija lat. iska{luvawe, isplukuvawe, plunka, {lajm.<br />
ekspenzilacija lat. prividen, fiktiven izdatok, v. akceptilacija..<br />
ekspenziven lat. skap, skapocen.<br />
eksperanto ve{ta~ki me|u<strong>na</strong>roden jazik.<br />
eksperiment metod. <strong>na</strong>jsilen test <strong>na</strong> hipotezata za pri~inite i posledicite.<br />
ekspert (lat. expertus) ve{tak, stru~wak.<br />
ekspertiza lat. 1. ve{ta~ewe, stru~en pregled, ispituvawe i re{avawe<br />
<strong>na</strong> nekoj problem koj bara specijalno stru~no z<strong>na</strong>ewe, 2. procenka<br />
<strong>na</strong> skapocen kamen, umetni~ko delo i sl. od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> stru~no lice.<br />
ekspijacija lat. pokajuvawe, iskupuvawe <strong>na</strong> grevovite, ispa{tawe.<br />
ekspilacija lat. grabe`, osobeno <strong>na</strong> tu|o <strong>na</strong>sledstvo.<br />
ekspilator lat. kradec <strong>na</strong> tu|o <strong>na</strong>sledstvo, drumski razbojnik.<br />
ekspiracija (lat. expiratio) izdi{uvawe, ispu{tawe vozduh od sebe.<br />
ekspitacija (lat. expiratio) 1. izdi{uvawe, smrt, 2. prav. istekuvawe <strong>na</strong><br />
nekoe vreme ili rok, den <strong>na</strong> pla}awe.<br />
ekspla<strong>na</strong>cija (lat. expla<strong>na</strong>re) objasnuvawe, razjasnuvawe, izlagawe.<br />
eksplantacija lat. iskornuvawe od zemja, med. presaduvawe <strong>na</strong> tkiva<br />
ili organi vo nova sredi<strong>na</strong>.<br />
eksplicit lat. zavr{en del <strong>na</strong> tekstot vo koj se iznesuva zaklu~okot,<br />
skrate<strong>na</strong> sodr`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> toa {to <strong>na</strong>pred e izlo`eno.<br />
107
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
eksplicitno, eksplicite (lat. explicitus) jasno, izre~no, otvoreno, razbirlivo,<br />
sprot. imlicitno.<br />
eksplikacija (lat. explicatio) objasnuvawe, razjasnuvawe, tolkuvawe,<br />
izlagawe.<br />
eksplikativen lat. koj slu`i za objasnuvawe, objasnuva~ki, tolkuva~ki.<br />
eksploatacija franc. 1. izvlekuvawe korist od ne{to, iskoristuvawe<br />
<strong>na</strong> prirodnite bogatstva, 2. iskoristuvawe <strong>na</strong> ne~ija rabota.<br />
eksploracija lat. istra`uvawe, ispituvawe.<br />
eksplozija lat. 1. pukotnica so rasprskuvawe, 2. prenos. bu~en izliv <strong>na</strong><br />
luti<strong>na</strong> ili radost.<br />
eksploziv hem. materija koja ima svojstvo da se rasprsnuva predizvikuvaj}i<br />
sil<strong>na</strong> bu~ava, pukotnica, presok.<br />
eksploziven lat. 1. koj mo`e da pukne i da se rasprsne, koj lesno eksplodira,<br />
2. prenos. <strong>na</strong>gol, `estok, ~ovek koj brzo se rasplamtuva.<br />
ekspoliranje lat. glancawe, razubavuvawe, <strong>na</strong>kituvawe.<br />
ekspo<strong>na</strong>t lat. izlo`en predmet, predmet izlo`en vo muzej, <strong>na</strong> izlog,<br />
<strong>na</strong> izlo`ba.<br />
eksponent lat. 1. lice koe u~estvuva <strong>na</strong> izlo`ba so svoi ekspo<strong>na</strong>ti, 2.<br />
2. ~ovek koj zastapuva i se zalaga za tu|o mislewe, 3. ~ovek koj vr{i raboti<br />
po tu| <strong>na</strong>log, pretstavnik, poverenik.<br />
eksponibilen lat. izlo`iv, objasniv, koj mo`e da se objasni.<br />
eksponiranje lat. izlo`uvawe, prenos. ne~ie izlo`uvawe zaradi istaknuvawe<br />
ili izlo`uvawe <strong>na</strong> opasnost.<br />
eksport lat. izvoz <strong>na</strong> stoka ili <strong>na</strong> kapital vo stranstvo.<br />
eksporter franc. izvoznik.<br />
ekspoze franc. 1. kratok prikaz <strong>na</strong> nekoj dokument ili delo, 2. vo parlamentar<strong>na</strong>ta<br />
praktika - kratok prikaz <strong>na</strong> pra{awa od tekov<strong>na</strong>ta politika,<br />
3. izve{taj koj ja poka`uva sostojbata vo nekoja ustanova, tolkuva<br />
nekoi <strong>na</strong>stani, brani nekoj plan, buxet i sl.<br />
ekspozicija (lat. expositio) 1. iznesuvawe, izlo`uvawe, prika`uvawe,<br />
2. izlo`uvawe <strong>na</strong> fotografska plo~a ili film <strong>na</strong> svetlost, 3. voved <strong>na</strong><br />
kniga ili <strong>na</strong> muzi~ko delo.<br />
ekspozitura lat. podra~<strong>na</strong> edinica, oddelenie <strong>na</strong> nekoja ustanova.<br />
ekspres lat. mnogu brzo, <strong>na</strong>jbrzo.<br />
ekspresija lat. izraz, izraznost, facijal<strong>na</strong> ekspresija psih. opredelen<br />
izraz <strong>na</strong> liceto koj go otslikuva momentalnoto emocio<strong>na</strong>lnoto do`ivuvawe<br />
<strong>na</strong> poedinecot.<br />
ekspresionizam franc. idealisti~ki pravec vo umetnosta i literaturata<br />
koj ne <strong>na</strong>stojuva da ja odrazi stvarnosta, tuku v<strong>na</strong>tre{noto do`ivuvawe<br />
<strong>na</strong> umetnikot za taa stvarnost, sprot. impresionizam.<br />
ekspresis verbis (lat. expressis verbis) jasno, izre~no.<br />
ekspresiven lat. izrazoven, poln so izraz.<br />
ekspresivnost franc. izrazenost, vpe~atlivost.<br />
ekspromptno lat. bez podgotovka, ne<strong>na</strong>dejno, oded<strong>na</strong>{.<br />
108
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
eksproprijacija prav. prisilno odzemawe <strong>na</strong> privat<strong>na</strong> sopstvenost od<br />
stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> dr`avata zaradi javen interes.<br />
eksrtajudicijalen (lat. extraiudicialis) vonsudski, prim. pretres, tro{oci,<br />
i sl.<br />
ekstati~en gr~. koj se <strong>na</strong>o|a vo ekstaza.<br />
ekstaza gr~. zanes, voodu{evenost, ~uvstvo <strong>na</strong> ogrom<strong>na</strong> radost, <strong>na</strong>jvisok<br />
stepen <strong>na</strong> vozbudenost, veselost, voodu{evenost, sostojba <strong>na</strong> kraj<strong>na</strong><br />
obzemenost so ne{to.<br />
ekstazi - vid <strong>na</strong> ponova droga koja za prvpat se pojavi vo Holandija i<br />
Belgija vo 1988 godi<strong>na</strong>. Po svojot hemiski sostav e sli~<strong>na</strong> <strong>na</strong> maskalinot.<br />
Vo organizmot brzo se rastvora i deluva <strong>na</strong> nervniot sistem taka<br />
{to gi stimulira mentalnite aktivnosti. Me|u psihi~kite simtomi<br />
dominira pojava <strong>na</strong> iluzii i vizuelni i slu{ni haluci<strong>na</strong>cii, kako i<br />
strav i depresivnost. Nejzi<strong>na</strong>ta upotreba kaj lica {to se skloni kon<br />
du{evni zaboluvawa, mo`e da dovede i do toksi~ni psihozi koi{to ponekoga{<br />
se sledeni i so samoubistven idei.<br />
ekstemporacija lat. izvedba <strong>na</strong> ne{to {to ne bilo predvideno, podgotveno<br />
(osobeno <strong>na</strong> glumec ili muzi~ar <strong>na</strong> sce<strong>na</strong>), improvizacija.<br />
ekstenzija lat. 1. pru`awe, pro{iruvawe, rastegnuvawe, zgolemuvawe<br />
<strong>na</strong> dol`i<strong>na</strong>ta ili <strong>na</strong> obemot, 2. prodol`uvawe <strong>na</strong> obrazovanieto <strong>na</strong> posebni<br />
kursevi.<br />
ekstenzivno lat. rasteglivo, {irewe, rasprostranuvawe, koe se prostira<br />
vo dol`i<strong>na</strong>, a ne vo dlabo~i<strong>na</strong>, kvantitativno zgolemuvawe, obemno,<br />
{iroko, prostrano, sprot. intenzivno.<br />
ekstenzivno tolkuvanje prav. pro{iruvawe <strong>na</strong> z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> eden izraz<br />
ili poim (koga <strong>na</strong> potesnoto z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> normata mu se dava po{iroko<br />
z<strong>na</strong>~ewe). Do nego se doa|a koga, po gramati~koto tolkuvawe, od normata<br />
{to se tolkuva proizleguva pomalku od o<strong>na</strong> {to donositelot sakal<br />
da go ka`e (minus dixist quam voluit). v. restriktivno tokluvanje.<br />
eksteren lat. <strong>na</strong>dvore{en.<br />
eksterijer franc. 1. <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> stra<strong>na</strong>, <strong>na</strong>dvore{en izgled, 2. filmska<br />
sce<strong>na</strong> snime<strong>na</strong> <strong>na</strong>dvor od studio.<br />
eksteriorizacija lat. izbivawe <strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{nite svojstva,<br />
manifestirawe <strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{ni sostojbi.<br />
eksteritorijalnost lat. izzemenost <strong>na</strong> zgradata <strong>na</strong> diplomatsko pretstavni{tva<br />
i <strong>na</strong> diplomatskiot perso<strong>na</strong>l od uprav<strong>na</strong>ta i sudskata vlast <strong>na</strong><br />
zemjata vo koja se <strong>na</strong>o|aat.<br />
ekstermi<strong>na</strong>cija lat. proteruvawe, istrebuvawe, uni{tuvawe.<br />
ekster<strong>na</strong>lii lat. nepredvidlivi pozitivni rezultati ili negativni posledici.<br />
ekstirpacija (lat. extirpare) iskorenuvawe, celosno otstranuvawe.<br />
ekstra (lat. extra) 1. osoben, poseben, izvonreden, odli~en, 2. ne{to<br />
plus, toa {to e <strong>na</strong>praveno pove}e i podobro odo{to bilo barano, 3.<br />
odvoeno, <strong>na</strong>dvore{no, <strong>na</strong>dvor od, prim. od umot.<br />
109
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ekstradicija lat. predavwe <strong>na</strong> storitel <strong>na</strong> krivi~no delo vo zemjata vo<br />
koja go storil istoto<br />
ekstrakcija lat. vadewe, izvlekuvawe, isceduvawe, crpewe.<br />
ekstrakt (lat. extractum) 1. toa {to e izvle~eno od rastitel<strong>na</strong> ili `ivotinska<br />
materija so cedewe ili varewe, 2. prenos. sr`, izvadok, su-<br />
{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> ne{to, o<strong>na</strong> {to e <strong>na</strong>jdobro vo ne{to.<br />
ekstraktor lat. izvlekuva~, vaditel, bager.<br />
ekstraliberalen lat. mnogu dare`liv, mnogu podatliv.<br />
ekstramentalen lat. ~ovek koj se <strong>na</strong>o|a <strong>na</strong>dvor od pametot, <strong>na</strong>dvor od<br />
razumot, svesta.<br />
ekstraordi<strong>na</strong>ren lat. neredoven, vonreden, neobi~en, nevoobi~aen, redok,<br />
isklu~itelen, poseben.<br />
ekstraordi<strong>na</strong>rijum lat. vonredni prihodi i rashodi <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> dr`ava.<br />
ekstraordi<strong>na</strong>rius lat. vonreden univerzitetski profesor.<br />
ekstraordineren lat. neredoven, vonreden, neobi~en, nevoobi~aen, redok,<br />
isklu~itelen, poseben.<br />
ekstrapolacija lat. prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> ve}e utvrdeni zakonitosti od ed<strong>na</strong> <strong>na</strong><br />
druga se u{te neispita<strong>na</strong> oblast.<br />
ekstraprofit lat. vi{ok <strong>na</strong>d prose~niot profit.<br />
ekstrasens lat. <strong>na</strong>tprirodni ~uvstva, parapsiholo{ki sposobnosti.<br />
ekstrasistola lat. <strong>na</strong>ru{uvawe vo rabotata <strong>na</strong> srceto.<br />
ekstrauterinsko lat. vonmateri~no.<br />
ekstravagancija lat. neobi~nost, <strong>na</strong>stranost, preteranost, nevramnote`enost,<br />
<strong>na</strong>ludni~avost, ludost.<br />
ekstravaganten lat. koj odstapuva od voobi~aenoto, <strong>na</strong>stran, preteran<br />
~uden, <strong>na</strong>ludni~av, lud, budalski.<br />
ekstravagantnost lat. preteranost, <strong>na</strong>stranost, <strong>na</strong>ludni~avost, budal-<br />
{ti<strong>na</strong>.<br />
ekstraverten (lat. extra vertere - svrten kon <strong>na</strong>dvor) ~ovek koj e <strong>na</strong>so-<br />
~en kon drugite, dru{tven, (spored Jung, aktivni i prakti~ni lica koi<br />
sakaat da se me{aat so svetot), sprot. introverten.<br />
ekstraverzija lat. prilagoduvawe, psih. orientacija <strong>na</strong> nekoja li~nost<br />
kon <strong>na</strong>dvor, kon <strong>na</strong>dvore{niot svet. v. introverzija.<br />
ekstrem lat. kranost, kraj<strong>na</strong> to~ka, <strong>na</strong>jvisok stepen, preteranost (vo<br />
sfa}awe, sudewe, zaklu~uvawe)<br />
ekstremitet lat. 1. krajnost, kraj<strong>na</strong> to~ka, krajni sredstva, posleden<br />
moment. 2. kraen del od teloto - raka, noga.<br />
ekstremizam lat. krajnost, preteranost, nepopustlivost, nepomirlivost,<br />
sklonost kon krajni gledi{ta, merki i barawa, osobeno vo politikata.<br />
eksturbancija lat. izrastok, otok.<br />
eksulceracija med. (lat. ex-ulceratio) vospalenie so zagnojuvawe, ~ir.<br />
eksundacija lat. izlevawe <strong>na</strong> reka od re~noto korito.<br />
ektipografija gr~. 1. fino gravirawe vo metal, 2. {tampa so ispak<strong>na</strong>ti<br />
bukvi za slepi.<br />
110
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ektopija med. nenormal<strong>na</strong> polo`ba <strong>na</strong> nekoj organ vo organizmot.<br />
ekume<strong>na</strong> gr~. celokupniot <strong>na</strong>selen svet <strong>na</strong> Zemjata (spored veruvawe<br />
<strong>na</strong> anti~kite Grci).<br />
ekumenizam rel. dvi`ewe kon pomiruvawe, zbli`uvawe i sorabotka<br />
<strong>na</strong> hristijanskite crkvi.<br />
ekumenski gr~. koj go opfa}a celiot svet, ekumenski sobir sobir koj gi<br />
opfa}a site biskupi, op{t crkoven sobir.<br />
ekvator lat. zamislen krug koj ja deli Zemjata <strong>na</strong> dva ed<strong>na</strong>kvi dela:<br />
sever<strong>na</strong> i ju`<strong>na</strong> polutopka.<br />
ekvi lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe ed<strong>na</strong>kov, ist.<br />
ekvidistanca lat. 1. vertikalno rastojanie me|u dve poded<strong>na</strong>kvo oddale~eni<br />
horizontalni ramnini, 2. ed<strong>na</strong>kva oddale~enost od ne{to.<br />
ekvilibrijum (lat. aequus - ed<strong>na</strong>kov, libra - vaga) ramote`a, vramnote`enost.<br />
ekvilibriranje lat. odr`uvawe <strong>na</strong> ramnote`a, balansireawe.<br />
ekvilibristika lat. sposobnost, ve{ti<strong>na</strong> za odr`uvawe ramnote`a, lavirawe,<br />
balansirawe.<br />
ekvilibrizam lat. <strong>na</strong>uka za ramnote`a.<br />
ekvinocij lat. den koga denot i no}ta se so ed<strong>na</strong>kva dol`i<strong>na</strong>, <strong>na</strong> 21 ili<br />
22 mart (den koga zapo~nuva proletta) i <strong>na</strong> 22 septemvri (den koga zapo~nuva<br />
esenta).<br />
ekvipariranje lat. ized<strong>na</strong>~uvawe, sporeduvawe.<br />
ekvipolenten lat. toa {to ima ed<strong>na</strong>kva va`nost, vrednost, z<strong>na</strong>~ewe,<br />
ed<strong>na</strong>kvo vreden, ed<strong>na</strong>kvo z<strong>na</strong>~aen.<br />
ekvitacija lat. ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> javawe.<br />
ekvivalencia (metod. logi~ka konstanta) se iska`uva ed<strong>na</strong>kvost <strong>na</strong> vistinski<br />
vrednosti ili ed<strong>na</strong>kvost <strong>na</strong> la`ni vrednosti (p e ekvivalentno<br />
so q).<br />
ekvivalentno lat. toa {to ima ed<strong>na</strong>kva va`nost, vrednost, z<strong>na</strong>~ewe,<br />
toa {to celosno mu odgovara <strong>na</strong> ne{to drugo koe mo`e da go zameni, 2.<br />
soodvet<strong>na</strong> <strong>na</strong>domest, o{teta, protivvrednost.<br />
ekvivoken lat. dvosmislen, so dva z<strong>na</strong>~ewa.<br />
ekvivokacija (lat. aequivocatio) dvosmislenost.<br />
elaboracija lat. izrabotka, obrabotka.<br />
elaborat lat. podrobno delo, pismen sostav vo koj temelno e obraboten<br />
nekoj predmet.<br />
elacija (lat. elatio) vozdignuvawe, gordost, <strong>na</strong>duenost, <strong>na</strong>dmenost.<br />
elan franc. polet, zamav, voodu{evenost.<br />
elapso termino lat. po istekot <strong>na</strong> rokot.<br />
elast~en gr~. rastegliv, koj ima svojstvo da se rastegnuva, svitkuva,<br />
prenos. lesno prilagodliv.<br />
eldorado {pan. vol{eb<strong>na</strong>, zlat<strong>na</strong> zemja, zemja <strong>na</strong> izlobilstvo, <strong>na</strong> skapoceni<br />
kamewa i zlato koja vo Amerika (nekade okolu Venecuela) ja<br />
barale {panskite zavojuva~i, prenos. zemja <strong>na</strong> bogatstvoto, raj <strong>na</strong> zemjata.<br />
111
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
elegancija lat. skladnost, otmeno vladeewe, oblekuvawe so vkus.<br />
elegien gr~. ta`en.<br />
elegija gr~. pes<strong>na</strong> so ta`<strong>na</strong> sodr`i<strong>na</strong>.<br />
elekcija lat. izbor, izbirawe.<br />
elektor lat. izbira~.<br />
elektroliza gr~. hemisko razdeluvawe <strong>na</strong> materija (prim. voda) so propu{tawe<br />
<strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong> energija niz nea.<br />
elektromagnet gr~. `elezo koe sta<strong>na</strong>lo magneti~no poradi deluvawe<br />
<strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong> struja.<br />
elektron gr~. sostaven del <strong>na</strong> atomot vo koj se dvi`i okolu pozitivno<br />
<strong>na</strong>bienoto jadro.<br />
elektrotehnika gr~. <strong>na</strong>uka za sredstvata i <strong>na</strong>~inite <strong>na</strong> prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong>ta<br />
energija.<br />
element lat. hem. 1. materija koja po hemiski pat ne mo`e da se razredi<br />
<strong>na</strong> sostavni delovi, 2. sostaven del <strong>na</strong> nekoja slo`e<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>.<br />
elementaren lat. 1. ednostaven, koj ne e slo`en, prvi~en, elementarno<br />
z<strong>na</strong>enje - po~etno z<strong>na</strong>ewe.<br />
elevacija lat. krevawe, podigawe, vozvi{uvawe, 2. astr. visi<strong>na</strong> <strong>na</strong> yvezdite<br />
<strong>na</strong>d horizontot.<br />
elevator lat. dizalica, lift.<br />
elf ang. mali duhovi kaj germanskite <strong>na</strong>rodi oli~enie <strong>na</strong> prirodnite<br />
sili koi kako dobri `iveeat <strong>na</strong> nebesata, a kako lo{i prestojuvaat <strong>na</strong><br />
zemjata.<br />
elidiranje lat. izostavuvawe, isfrlawe.<br />
eliksir ar. lekovit pijalok, <strong>na</strong>jdobar ekstrat od nekoja materija, eliksir<br />
<strong>na</strong> `ivotot - lek za ve~en `ivot koj go barale alhemi~arite.<br />
elimi<strong>na</strong>cija lat. otstranuvawe, isfrlawe, isklu~uvawe, izostavawe,<br />
bri{ewe.<br />
elipsa gr~. kru`<strong>na</strong> linija vo forma <strong>na</strong> jajce.<br />
elisa fran. propeler.<br />
elita franc. izbrani lu|e, <strong>na</strong>jvisok sloj, <strong>na</strong>jdobri prestavnici <strong>na</strong> nekoja<br />
zaednica, toa {to e <strong>na</strong>jdobro.<br />
elitizam lat. sistem <strong>na</strong> pomagawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>jdobrite faktori <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> grupa<br />
<strong>na</strong> smetka <strong>na</strong> {irokite <strong>na</strong>rodni masi.<br />
elitritis med. vospalenie <strong>na</strong> matericata.<br />
elizej gr~. lagodno mesto kade {to po smrtta `iveat du{ite <strong>na</strong> ju<strong>na</strong>cite<br />
i ~esnite lu|e.<br />
elizejsko pole gr~. elizej.<br />
elizija (lat. elisio) izostavuvawe, ispu{tawe.<br />
eloah hebr. Jehova.<br />
elokvencija lat. govorlivost, sposobnost za dobro govorewe.<br />
elongacija lat. 1. prodol`uvawe, razvlekuvawe, rastegnuvawe, 2. oddale~enost<br />
<strong>na</strong> teloto koe treperi ili se ni{a od po~et<strong>na</strong>ta to~ka.<br />
eludiranje lat. ve{to odbivawe, izbegnuvawe <strong>na</strong> dobar <strong>na</strong>~in, zaobikoluvawe<br />
<strong>na</strong> zakon, izigruvawe, podmetnuvawe, izrabotuvawe.<br />
112
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
eluksacija lat. is~a{uvawe (<strong>na</strong> koska).<br />
eluzija lat. izbegnuvawe, zaobikoluvawe, izigruvawe, popre~uvawe,<br />
podmetnuvawe.<br />
emaceracija lat. slabeewe, su{ewe, ispivawe.<br />
email franc. staklesta materija za preslekuvawe <strong>na</strong> metalni grn~arski<br />
i drugi predmeti poradi niv<strong>na</strong> za{tita i ukrasuvawe.<br />
ema<strong>na</strong>cija (lat. emanere) 1. istekuvawe, izvirawe, izlevawe, o`ivotvoruvawe,<br />
otelotvoruvawe, 2. fil. koj istekuvawe <strong>na</strong> ne{to ponisko od<br />
ne{to povisoko, kone~no izvirawe <strong>na</strong> site ne{ta od eden <strong>na</strong>jvisok<br />
izvor, idelisti~ko u~ewe deka se realno <strong>na</strong>sta<strong>na</strong>lo od bo`je su{testvo,<br />
3. prenos. umstven proizvod, <strong>na</strong>u~no ili umetni~ko delo.<br />
ema<strong>na</strong>cija lat. izleguvawe, proizleguvawe <strong>na</strong> ne{to pomalku sovr{eno<br />
od ne{to povisoko i posor{eno koe pritoa ne se menuva.<br />
ema<strong>na</strong>tizam spored Plotin, neoplatoi~arite i gnosti~arite, svetot e<br />
ema<strong>na</strong>cija <strong>na</strong> bo`enstvoto, neprestano proizleguvawe <strong>na</strong> pomalku sovr{eno<br />
bitie od povisoko sovr{eno bitie. Svetot <strong>na</strong> mno`estvoto istekuva<br />
od polnosta <strong>na</strong> Ednoto. Kako {to svetlosta stanuva poslaba so<br />
pogolemo odale~uvawe od izvorot, taka i su{testvata stanuvaat ponesovr{eni<br />
kolku {to pove}e se odale~uvaat od bitieto. Ottamu proizleguva<br />
postapnosta <strong>na</strong> opa|aweto vo prirodata i <strong>na</strong>stanuvaweto <strong>na</strong> zloto.<br />
Materijata e o<strong>na</strong> <strong>na</strong>jniskoto vo procesot <strong>na</strong> ema<strong>na</strong>cijata, otsustvo<br />
<strong>na</strong> bitie, nebitie (meon). Na ema<strong>na</strong>cijata mu e donekade sprotivnen poimot<br />
evolucija - dodeka vo evolucijata procesot se dvi`i od nesovr{eno<br />
kon posovr{eno, kaj ema<strong>na</strong>cijata se odi od sovr{eno kon pomalku<br />
sovr{eno.<br />
emancipacija lat. 1. osloboduvawe od sostojba <strong>na</strong> zavisnost, ropstvo,<br />
pot~inetost, ugnetuvawe, od predrasudi, od se {to e zastareno, 2. prav.<br />
osloboduvawe <strong>na</strong> decata od tatkovska vlast.<br />
emancipator lat. osloboditel, spasitel.<br />
emaniranje lat. izleguvawe, proizleguvawe, izvirawe, poteknuvawe.<br />
emaskulator lat. sprava za {kopewe <strong>na</strong> ma`jaci kaj `ivotnite.<br />
embalofrazija gr~. ufrlawe <strong>na</strong> t.n. parazitski zborovi (aaa... mmm...,<br />
ova..., z<strong>na</strong>~i..., i sl) vo govorot <strong>na</strong> lu|e {to dtkaat, ili nekoi drugi logopati.<br />
embargo {pan. zabra<strong>na</strong> <strong>na</strong> izvoz od nekoja zemja ili <strong>na</strong> uvoz vo nekoja<br />
zemja.<br />
embolija gr~. med. zapre~uvawe <strong>na</strong> krvnite sadovi so zgru{e<strong>na</strong> krv, ili<br />
so strani tvrdi tela.<br />
embrion gr~. za~etok <strong>na</strong> ~ove~ki, `ivotinski ili rastitelen plod.<br />
emenda lat. <strong>na</strong>domest <strong>na</strong> {teta, pari~<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> zaradi protivpravno<br />
dejstvie koja se pla}a za da se izbegne pogolema {teta.<br />
emendacija (lat. emendere) 1. popravawe, ispravawe, is~istuvawe od<br />
gre{ki (<strong>na</strong> pi{ani tekstovi), 2. prav. <strong>na</strong>domest <strong>na</strong> {teta.<br />
emendanda lat. toa {to vo pi{en tekst treba da se popravi.<br />
emendator lat. toj {to poprava gre{ki, poprava~, ispravuva~.<br />
113
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
emergencija lat. 1. fil. spontano pojavuvawe <strong>na</strong> nov stepen vo razvojot,<br />
2. bot. izrastok <strong>na</strong> rastenijata, prim. trn.<br />
emerit lat. islu`en <strong>na</strong>u~nik, profesor vo penzija.<br />
emeritura lat. steknuvawe pravo <strong>na</strong> penzija.<br />
emerzija lat. izbivawe <strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong>, pojava vo javnosta.<br />
emezis gr~. povra}awe.<br />
emfati~en gr~. 1. preterano <strong>na</strong>kiten vo govorot ili tonot, 2. prenos.<br />
<strong>na</strong>duen, <strong>na</strong>dmen.<br />
emfaza gr~. pretera<strong>na</strong> <strong>na</strong>kitenost vo govorot ili tonot, vozbudeno<br />
izrazuvawe <strong>na</strong> misli i ~uvstva.<br />
emfizemati~en gr~. <strong>na</strong>duen, ponosen, gord.<br />
emigracija lat. preseluvawe vo druga zemja poradi ekonomski, politi~ki,<br />
religiozni i drugi pri~ini, 2. site emigranti koi `iveat vo<br />
druga zemja.<br />
emigrant. lat. iseluvawe zaradi postojano `iveewe vo nekoja stranska<br />
zemja, sprot. imigrant.<br />
emilijan trg. poluporculan.<br />
eminencija lat. 1. odli~nost, odli~<strong>na</strong> ocenka, 2. vozvi{enost, viso~estvo,<br />
oslovuvawe <strong>na</strong> visokodostojnici, 3. siva eminencija - ~ovek bez<br />
oficielni tituli koj raboti od pozadi<strong>na</strong> (spored francuskiot kalu-<br />
|er Pjer @osef, koj vo XVII vek rabotel vo kabinetot <strong>na</strong> Teqer i sekoga{<br />
nosel siva obleka).<br />
eminenten lat. odli~en, istak<strong>na</strong>t, izvonreden, mnogu golem.<br />
emir ar. vladetelski <strong>na</strong>slov vo nekoi arapski zemji.<br />
emisar lat. lice koe nekoja dr`av<strong>na</strong> ili politi~ka organizacija go<br />
pra}a vo druga zemja osobeno vo taj<strong>na</strong> misija.<br />
emisija lat. 1. ispu{tawe <strong>na</strong> svetlos<strong>na</strong>, zvu~<strong>na</strong>, elektri~<strong>na</strong> ili atomska<br />
energija, ili elektromagnetni branovi, 2. izdavawe <strong>na</strong> pari~ni<br />
edinici i vrednosni hartii.<br />
emitent lat. ustanova koja vr{i emisija.<br />
emitiranje lat. vr{ewe <strong>na</strong> emisija.<br />
emocii (~uvstva) psih. silni ~uvstva, slo`eni sostojbi koi <strong>na</strong>stanuvaat<br />
kako reakcija <strong>na</strong> afektivno oboeni sodr`ini: du{evni sostojbi <strong>na</strong><br />
strav * <strong>na</strong>de` * bes * gri`a * gadewe * grozewe * depresija * dosada *<br />
ekstaza * empatija * zavist * zadovolstvo * zaqubenost * blagodarnost<br />
* zbunetost* zluradost * `elba * `alewe * izne<strong>na</strong>duvawe * kaewe * kopne`<br />
* vi<strong>na</strong> * qubov * qubomora * melanholija * milosrdie * omraza *<br />
maka * <strong>na</strong>de` * <strong>na</strong>klonost * neprijatelstvo * inspiracija * nostalgija *<br />
ogor~enost * voodu{evenost * popre~enost * odevawe * poni`enost *<br />
gordost * poti{tenost * pred~uvstvo * prezir * prifatenost * prosvetluvawe<br />
* ramnodu{nost * radoz<strong>na</strong>lost * samoso`aluvawe * razo~aranost<br />
* so~uvstvo * simpatija * smirenost * strast * strepewe * strplivost<br />
* somne` * taga * osamenost * voshitenost * fa<strong>na</strong>tizam * histerija<br />
* ~udewe.<br />
emocio<strong>na</strong>len lat. predizvikan so emocija, ~uvstvo.<br />
114
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
emotiven lat. podlo`en <strong>na</strong> ~uvstva, ~uvstvitelen.<br />
empatija 1. so`ivuvawe ("vnesuvawe") <strong>na</strong> sopstveni stavovi i ~uvstva<br />
vo nekoe umetni~ko delo ili prirod<strong>na</strong> pojava: emocijalno stopuvawe<br />
<strong>na</strong> liceto so objektot <strong>na</strong> svoeto estetsko do`ivuvawe, 2. proces <strong>na</strong> neposredno<br />
so`ivuvawa so emocio<strong>na</strong>lnite sostojbi, mislewa i povedenija<br />
<strong>na</strong> drugite lu|e: neposredno soz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> ~uvstvata, `elbite i <strong>na</strong>merite<br />
<strong>na</strong> drugite lu|e, za razlika od simpatijata koja podrazbira so`ivuvawe<br />
so ~uvstvata <strong>na</strong> bliski lu|e, sou~estvuvawe vo emocio<strong>na</strong>l<strong>na</strong>ta<br />
sostojba <strong>na</strong> drugite. Primer, koga po pat <strong>na</strong> empatija otkrivame strav<br />
ili bolka <strong>na</strong> drug, nie vo prv red z<strong>na</strong>eme {to ~uvstvuva toj, a koga preku<br />
simpatija gi do`ivuvame onie ~uvstva {to gi imaat za <strong>na</strong>s dragite<br />
lica (brat, sin, sopruga), toga{ i samite pre`ivuvame, ~uvstvuvame<br />
strav i bolka.<br />
empcija lat. kupuvawe, emptio-vendito kupoproda`ba<br />
empijam med. sobirawe gnoj vo telesnite {uplini.<br />
empijema gr~. v<strong>na</strong>tre{no zagnojuvawe, osobeno ~ir vo gradite, zagnojuvawe<br />
<strong>na</strong> gradite.<br />
empirej 1. mit. <strong>na</strong>jvozvi{en del od neboto ispolnet so svetlost i ogan<br />
kade {to spored starite Grci prestojuvaat - bogovite ili spored hristijanite<br />
- spasitelot, 2. fil. vrv, visi<strong>na</strong>.<br />
empirija gr~. iskustvo.<br />
empiriokriticizam, mehanizam subjektivnoidealisti~ko stojali{te od<br />
vtorata polovi<strong>na</strong> <strong>na</strong> XIX vek vo Germanija i Avstrija ~ii osnova~i se<br />
Ri~ard Avi<strong>na</strong>rius (1843-1896) i Erns Mah (1838-1916, spored kogo se<br />
vika i mahizam) koe ja negira realnosta <strong>na</strong> se {to ne e neposredno dadeno<br />
so iskustvoto i za edinstve<strong>na</strong> realnost gi smeta subjektivnite ~uvstva,<br />
a za vistinska stvarnost samo toa {to neposredno e dadeno so zabele`uvaweto.<br />
empirisko gr~. iskustveno, koe se zasnova vrz iskustvo.<br />
empirizam gr~. filozofski pravec koj go priz<strong>na</strong>va iskustvoto kako<br />
edinstveno sredstvo za vistinsko spoz<strong>na</strong>vawe, angliski empirizam filozofski<br />
pravec od 16 do 18 vek so pretstavnici: Fransis Bekon (1561-<br />
1626), Tomas Hobs (1588-1679), Xon Lok (1632-1704), Xorx Berkli (1684-<br />
1753), Dejvid Hjum (1711-1776).<br />
emtio lat. kupuvawe.<br />
emulzija lat. te~nost vo koja se <strong>na</strong>o|aat mikroskopski kapki <strong>na</strong> druga<br />
te~nost.<br />
e<strong>na</strong>ntiozis gr~. sprotivsnost, protivre~nost.<br />
enbrion za~etok, `ivotinski ili rastitelno oplodeno jajce.<br />
encefalitis med. vospalenie <strong>na</strong> mozokot.<br />
encefalografija med. metod <strong>na</strong> smimawe <strong>na</strong> mozokot so pomo{ <strong>na</strong> rendgenski<br />
zraci.<br />
encefalopatija med. smaluvawe <strong>na</strong> bolki vo glavata.<br />
enciklopedija gr~. <strong>na</strong>u~no delo vo koe sistematski se izlo`eni site<br />
~ovekovi z<strong>na</strong>ewa.<br />
115
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
endekalijun broj koj se pi{uva so 1 i 66 nuli.<br />
endemi~en gr~. mesen, vrzan za odredeno mesto, koj ne se <strong>na</strong>o|a nikade<br />
<strong>na</strong> drugo mesto.<br />
endemija gr~. trajno vladeewe <strong>na</strong> nekoja zaraz<strong>na</strong> bolest vo eden kraj<br />
ili vo ed<strong>na</strong> zemja, lokal<strong>na</strong> bolest.<br />
endemski gr~. koj go ima vo ograni~e<strong>na</strong> mera <strong>na</strong> odredno podra~je.<br />
prim. grip.<br />
endo gr~. prefiks vo slo`nici so z<strong>na</strong>~ewe v<strong>na</strong>tre.<br />
endogamija gr~. `enewe so `eni od sopstvenoto pleme, sprot. egzogamija.<br />
endogen gr~. koj se sozdava, <strong>na</strong>stanuva poradi v<strong>na</strong>tre{ni pri~ini,<br />
sprot. egzogen.<br />
endokard med. v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> srceva op<strong>na</strong>.<br />
endokardium med. v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> srceto.<br />
endokrini `lezdi med. `lezdi so v<strong>na</strong>tre{no la~ewe.<br />
endokrinologija gr~. <strong>na</strong>uka za `lezdite so v<strong>na</strong>tre{no la~ewe.<br />
endoksa spored Aristotel: voobi~aeno ubeduvawe, ottamu princip -<br />
~uvanje <strong>na</strong> endoksa: uva`uvawe <strong>na</strong> voobi~aenite mislewa i ubeduvawa.<br />
endometritis med. v<strong>na</strong>tre{no vospalenie <strong>na</strong> matericata.<br />
endoskop med. aparat za posmatrawe <strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{nite organi <strong>na</strong> organizmot.<br />
endotermi~ka reakcija hem. reakcija proslede<strong>na</strong> so <strong>na</strong>stanuvawe <strong>na</strong> topli<strong>na</strong>,<br />
spored. egzotermi~ka reakcija.<br />
energetika gr~. tehnika <strong>na</strong> eksploatacija i prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> razli~ni vidovi<br />
<strong>na</strong> energija.<br />
energi~en gr~. silen, s<strong>na</strong>`en, poln so energija, re{itelen.<br />
energija gr~. delotvor<strong>na</strong> sila, fizi~ka golemi<strong>na</strong> koja go karakterizira<br />
dvi`eweto i zaemnoto deluvawe <strong>na</strong> telata.<br />
enerhi~en gr~. silen, s<strong>na</strong>`en, poln so energija, re{itelen.<br />
enigma lat. zagatka, zapletkan slu~aj.<br />
enigmati~en lat. zagato~en.<br />
enklava gr~. pomalo podra~je <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> dr`ava vklu~eno vo teritorijata<br />
<strong>na</strong> druga dr`ava.<br />
enofil gr~. qubitel <strong>na</strong> vino.<br />
enolog gr~. stru~wak za vino.<br />
enologija gr~. <strong>na</strong>uka za odgleduvawe <strong>na</strong> vinova loza i za prigotvuvawe<br />
i ~uvawe <strong>na</strong> vino.<br />
enomantija gr~. gatawe, pretska`uvawe <strong>na</strong> sudbi<strong>na</strong>ta od vino, osobeno<br />
od `rtveno vino.<br />
enopromantija gr~. gatawe, pretska`uvawe <strong>na</strong> sudbi<strong>na</strong>ta od ogledalo.<br />
enormen lat. mnogu, prekumerno golem, nesrazmerno golem, pregolem,<br />
ogromen.<br />
enteizam gr~. u~ewe deka se e vo boga, t.e. deka <strong>na</strong>dvor od nego ni{to<br />
ne postoi.<br />
116
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
entelehija gr~. 1. neprekid<strong>na</strong> dejnost, osobeno <strong>na</strong> duhot, 2. kaj Aristotel,<br />
streme` kon celta, v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> celesoobraznost, toa {to ne goni<br />
kon celta. Nagon kon celta vgraden vo prirodata <strong>na</strong> site ne{ta, osobeno<br />
vo prirodata <strong>na</strong> ~ovekot da te`nee kon opredeleno dobro sfateno<br />
bilo kako sredstvo za dostignuvawe <strong>na</strong> drugo dobro, <strong>na</strong> druga cel, bilo<br />
kako samodovol<strong>na</strong> (autarki~<strong>na</strong>) cel. ^ovek ne pravi ni{to bez ubeduvawe<br />
deka postoi nekakvo dobro koe se <strong>na</strong>lo`uva kako kraj<strong>na</strong> cel <strong>na</strong> sekoe<br />
dejstvuvawe. Dobroto kako cel se javuva vo razli~ni oblici: celta<br />
<strong>na</strong> lekarskata ve{ti<strong>na</strong> e dobroto koe se <strong>na</strong>rekuva zdravje, celta <strong>na</strong> <strong>na</strong>tprevarot<br />
e pobeda itn. Kraj<strong>na</strong>ta cel se <strong>na</strong>rekuva vrvno dobro, a vrvno<br />
dobro e bla`estvoto, sre}ata (eudaimonia), bidej}i lu|eto se stremat<br />
kon sre}ata zaradi nea samata.<br />
enteomanija gr~. versko ludilo, verska zaslepenost.<br />
enteralgija med. bolka vo crevata.<br />
entereokliza med. perewe <strong>na</strong> creva.<br />
enterier (franc. interieur) v<strong>na</strong>tre{nost <strong>na</strong> nekoja prostorija.<br />
entero gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe creva.<br />
enterologija med. <strong>na</strong>uka za crevata.<br />
enteroragija med. krvarewe od crevata.<br />
enterostenoza med. stesnuvawe <strong>na</strong> crevata.<br />
entitet lat. bitie, bitnost, su{ti<strong>na</strong>, va`nost.<br />
entomogamija biol. zapra{uvawe <strong>na</strong> rastenija so pomo{ <strong>na</strong> insekti.<br />
entomogamija bot. zapra{uvawe <strong>na</strong> rastenijata so posredstvo <strong>na</strong> insekti.<br />
entomoliti gr~. skameneti ostatoci od insekti.<br />
entomologija gr~. <strong>na</strong>uka za insektite.<br />
entropija gr~. onoj del <strong>na</strong> energijata koj pove}e ne mo`e da se pretvori<br />
vo rabota.<br />
entuzijast gr~. toj koj{to e voodu{even od nekoja ideja, koj{to e silno<br />
predaden kon nekoja dejnost.<br />
entuzijazam gr~. voodu{evenost, zanes, zanesenost, sostojba <strong>na</strong> polet.<br />
enudacija lat. razgoluvawe.<br />
enukleacija lat. 1. vadewe <strong>na</strong> jadro, 2. iscrpno objasnuvawe, tolkuvawe<br />
<strong>na</strong> su{ti<strong>na</strong>ta.<br />
enuma eli{ - ep koj poteknuva od XVIII p.n.e. za koj se pretpostavuva<br />
deka bil dovr{en vo vremeto <strong>na</strong> vavilonskiot kral Hamurabi vo koj se<br />
opi{uva sozdavaweto <strong>na</strong> svetot i ve~<strong>na</strong>ta borba <strong>na</strong> bogot <strong>na</strong> sozdavaweto<br />
(dobroto) so principot <strong>na</strong> haosot (zloto). Vo epot <strong>na</strong>jprvin se <strong>na</strong>vedeni<br />
dvete prvobitni bo`enstva: ma`ot i `e<strong>na</strong>ta Apsu - slatka voda i<br />
Tiamat - sole<strong>na</strong> voda, po koi od niv se sozdadeni u{te nekolku bogovi -<br />
Ea i negovite bra}a, koi go <strong>na</strong>seluvaat prostranoto bitie <strong>na</strong> Tiamat.<br />
Tie sozdavaat dosta bu~ava {to u`asno gi nervira bogovite Apsu i Tiamat.<br />
Apsu saka da gi ubie novite bogovi, no <strong>na</strong> toa mu se sprotivstavuva<br />
soprugata Tiamat. No, Mumu se soglasil so planot <strong>na</strong> Apsu za ubistvoto,<br />
a za da go spre~i toa, Tiamat go predupreduva Ea (Nudimud) vo<br />
117
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
toa vreme <strong>na</strong>jsilniot me|u bogovite koj pak, so svoja magija go frla<br />
Apsu vo koma i go ubiva, a Mum go isfrla <strong>na</strong>dvor. Toga{ Ea sta<strong>na</strong>l glaven<br />
bog i so svojata sopruga Danki<strong>na</strong> go dobiva sinot Marduk. Marduk<br />
dobiva krilo za so nego da si igra i toj po~nuva da pravi peso~ni buri.<br />
Ova go razdraznuva Tiamat i gi pore~uva bogovite koi se vo negovoto<br />
bitie da spijat. Tie ja ubeduvaat Tiamat da mu se odmazdi <strong>na</strong> Marduk za<br />
smrta <strong>na</strong> nejziniot ma` Apsu. Taa sozdava 11 ~udovi{ta da i pomog<strong>na</strong>t<br />
vo borbata protiv Marduk i svojot nov ma` Kingu go postavuva za<br />
vrhoven vladetel. Vo taa borba Marduk - kako principot <strong>na</strong> rabotata,<br />
svetlosta i dobroto gi pobeduva mra~nite sili <strong>na</strong> lo{iot (zol) haos -<br />
~udovi{teto Tiamat i od nejzinoto telo go sozdava celiot svet. Od<br />
ed<strong>na</strong>ta polovi<strong>na</strong> od le{ot <strong>na</strong> ~udovi{teto e <strong>na</strong>praven nebesniot pokriv.<br />
Tamu e staveno reze i stra`ari <strong>na</strong> koi im bilo zapovedano da gi<br />
~uvaat planinskite vodi. Marduk <strong>na</strong> neboto gi raspredelil soyvezdijata<br />
i <strong>na</strong>jposle go sozdal ~ovekot. Bogovite koi se zdru`ile so Tiamat<br />
bea kazneti da rabotat kako slugi <strong>na</strong> drugite bogovi. Tie bile<br />
oslobodeni vo onoj moment koga Marduk re{il da go ubie Kingu i od<br />
negovata krv da go sozdade ~ove{tvoto. Od toga{ vaviloncite go proglasile<br />
Marduk za kral <strong>na</strong> bogovite i go <strong>na</strong>rekuvaat so 50 imiwa.<br />
enumeracija lat. <strong>na</strong>brojuvawe, prebrojuvawe.<br />
enuncijacija (lat. enunciare) izjava, soop{tenie, deklaracija.<br />
enuncijativen lat. iskazen, izrazoven.<br />
enureza lat. nesvesno mokrewe.<br />
eo ipso lat. so samoto toa, samo po sebe (razbirlivo), bezdrugo.<br />
eoja, eos mit. gr~ka bo`ica <strong>na</strong> utrinskata svetlost, zorata (}erka <strong>na</strong><br />
titanot Hiperion i Teja), v. aurora.<br />
eol mit. bog <strong>na</strong> vetri{tata.<br />
eolit gr~. <strong>na</strong>jstar period od kamenoto vreme koga lu|eto pravele orudija<br />
od kamen.<br />
eon gr~. vek, dolg period <strong>na</strong> vreme, ve~nost.<br />
ep (epos) gr~. 1. vid <strong>na</strong> literaturno delo vo koe e opi{an nekoj <strong>na</strong>stan:<br />
<strong>na</strong>jrasprostranet oblik <strong>na</strong> ep denes e romanot, 2. poema, predanie,<br />
<strong>na</strong>rod<strong>na</strong> pes<strong>na</strong>.<br />
eparhija gr~. crkovno administrativno podra~je pod uprava <strong>na</strong> episkop.<br />
epi gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong>, <strong>na</strong>d, po.<br />
epicentar gr~. to~ka <strong>na</strong> podra~jeto <strong>na</strong> Zemjata <strong>na</strong>d hpocentarot <strong>na</strong> zemjotres.<br />
epidemija gr~. zaraz<strong>na</strong> bolest koja lesno se {iri.<br />
epiderma gr~. <strong>na</strong>jgorniot sloj <strong>na</strong> ko`ata.<br />
epieikeia gr~. pravi~nost, kako i pristojnost, ~esnost, doli~nost, blagost,<br />
~ove~nost, pogodnost, adaptacija, korektiv <strong>na</strong> op{tite i apstraktni<br />
normi.<br />
epifanija gr~. bogojavuvawe, doa|awe <strong>na</strong> spasitelot Isus me|u lugeto.<br />
118
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
epifenomen gr~. 1. fil. proprat<strong>na</strong> pojava <strong>na</strong> nekoj pova`en proces, 2.<br />
med. spored<strong>na</strong> pojava kaj nekoi bolesti.<br />
epifilospermi gr~. rastenija ~ii cvetovi se <strong>na</strong>o|aat <strong>na</strong> lisjata.<br />
epifiza gr~. mozo~<strong>na</strong> `lezda.<br />
epigon gr~. 1. podmladok, potomok, <strong>na</strong>slednik, 2. prenos. preziren<br />
izraz za podocne`nite slabi pretstavnici <strong>na</strong> nekoj <strong>na</strong>u~en ili politi~ki<br />
pravec ili umetni~ka {kola, slab ili lo{ imitator <strong>na</strong> svoite<br />
prethodnici.<br />
epigraf gr~. fraza (obi~no citat) koj se stava pred del, glava ili poglavie<br />
<strong>na</strong> nekoj pi{an trud so koj avtorot saka da go izlo`i karakterot<br />
<strong>na</strong> izbra<strong>na</strong>ta tema, v. moto.<br />
epigram gr~. 1. <strong>na</strong>tpis <strong>na</strong> spomenik, 2. kratka pes<strong>na</strong>.<br />
epigramati~ki gr~. kratko i sr`evito, polno so smisla.<br />
epik gr~. epski poet.<br />
epiklepsija med. odzemenost <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>ta stra<strong>na</strong> od teloto.<br />
epikurfizam filozofsko eti~ko u~ewe <strong>na</strong> Epikur (341-270) zasnovano<br />
vrz razumot i ~ovekoviot streme` za sre}a.<br />
epilepsija med. du{ev<strong>na</strong> bolest koja se manifestira so zaguba <strong>na</strong> svesta,<br />
<strong>na</strong>gli pa|awa i gr~evi <strong>na</strong> muskulite.<br />
epilog gr~. pogovor, zaklu~no soop{tenie za <strong>na</strong>stani vo nekoe literaturno<br />
delo koi se slu~ile po izvesno vreme od dejstvijata opi{ani<br />
vo istoto delo, sprot. prolog.<br />
epiplazma med. melem za lekuvawe <strong>na</strong> rani.<br />
epipleksija med. odzemenost <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>ta stra<strong>na</strong> kako posledica od mozo-<br />
~en udar.<br />
epipleroza med. prekumerno polnewe <strong>na</strong> arteriite so krv.<br />
epistaksa med. krvarewe od nos.<br />
epistemologija gr~. <strong>na</strong>uka za z<strong>na</strong>eweto, za spoz<strong>na</strong>vaweto, <strong>na</strong>uka za <strong>na</strong>ukata,<br />
<strong>na</strong>uka za aksiomite <strong>na</strong> filozofijata.<br />
epistola gr~. pismo, poslanie, pisme<strong>na</strong> poraka.<br />
epistolar gr~. sve{teniik koj pri bogoslu`ba ~ita apostolski poslanija.<br />
epistolarno gr~. vo forma <strong>na</strong> pismo.<br />
epitaf gr~. <strong>na</strong>dgroben <strong>na</strong>tpis, <strong>na</strong>dgroben spomenik, spomenik voop{to.<br />
epital gr~. goren sloj <strong>na</strong> ko`ata.<br />
epitalamija gr~. sve~e<strong>na</strong> pesma vo ~est <strong>na</strong> mladencite.<br />
epitel biol. goren sloj kelii <strong>na</strong> slu`nicite.<br />
epitet (gr~ epiteton or<strong>na</strong>ns - stilska figura) pridavka koja se dodava<br />
kon imenkata za zaradi nejzino poblisko objasnuvawe ili ukrasuvawe,<br />
prim. medni usni, rumeno sonce.<br />
epitimija gr~. 1. streme`, zgoleme<strong>na</strong> `elba za ne{to (prim. za nekoi<br />
jadewa kaj trudni `eni), 2. rel. "crkov<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>" koja se izrekuva po<br />
ispoved <strong>na</strong> grevot: spored pokajniot kanon, sredstva za vistinsko isceluvawe,<br />
za ~istewe {to mo`e da mu gi prepora~a sve{tenikot <strong>na</strong> pokajnikot<br />
se: post, dolgi molitvi, po~esti molitvi, davawe pomo{ <strong>na</strong> si-<br />
119
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
romasi, ~itawe <strong>na</strong> odredeni delovi od svetoto pismo, hodo~estie (poklonuva~ki<br />
patuvawa), otstranuvawe od pri~est. Epitimijata nema karakter<br />
<strong>na</strong> zadovoluvawe <strong>na</strong> pravdata ili <strong>na</strong> vistinska kaz<strong>na</strong>, tuku svojstvo<br />
<strong>na</strong> lek spored devizata "ako si do{ol kaj lekar, ne treba da se vrati{<br />
neizlekuvan."<br />
epizoda gr~. 1. pomal <strong>na</strong>stan, slu~aen <strong>na</strong>stan, sporeden <strong>na</strong>stan od `ivotot,<br />
2. eden od serijata, del od film podelen vo pove}e prodol`enija<br />
koi pretstavuvaat ed<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>.<br />
epizoden gr~. slu~aen, nepovrzan so celi<strong>na</strong>ta, koj se slu~uva od vreme<br />
<strong>na</strong> vreme vo neopredeleni rokovi, sprot. periodi~en koj pravilno se povtoruva.<br />
epizootija gr~. zaboluvawe <strong>na</strong> pogolem broj `ivotni od nekoja zaraz<strong>na</strong><br />
bolest.<br />
epoha gr~. 1. period, vreme, 2. koj i da e z<strong>na</strong>~aen <strong>na</strong>stan so koj se obele`uva<br />
odreden period od istorijata, <strong>na</strong>ukata, umetnosta i sl.<br />
epohalen gr~. mnogu z<strong>na</strong>~aen, koj mu dava obele`je <strong>na</strong> svojata epoha,<br />
vreme.<br />
epoleta franc. <strong>na</strong>ramnica so ili bez resi <strong>na</strong> koja e i istak<strong>na</strong>t oficirskioit<br />
~in <strong>na</strong> voenite uniformi.<br />
epopeja gr~. dolga epska pes<strong>na</strong> so istoriska ili mitolo{ka sodr`i<strong>na</strong>.<br />
eppur si muove (it. sepak se dvi`i) zborovi {to gi izgovoril Galilej<br />
pred crkovniot sud koj mu izrekol smrt<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> so spaluvawe, za{to ne<br />
se otka`al od svoeto u~ewe deka zemjata se vrti okolu sonceto.<br />
epruveta franc. staklen dolg<strong>na</strong>vest sad od mala zafatni<strong>na</strong> za vr{ewe<br />
<strong>na</strong> hemiski reakcii.<br />
epuracija (lat. epuratio) ~istewe, pro~istuvawe, trebewe.<br />
equality ang. ed<strong>na</strong>kvost.<br />
equite franc. pravi~nost.<br />
equity angl. pravi~nost.<br />
era lat. vreme od koe zapo~nuva broeweto <strong>na</strong> godinite, obi~no pred<br />
<strong>na</strong>{ata era (pred ra|aweto <strong>na</strong> Isus Hristos) i po <strong>na</strong>{ata era (od ra|aweto<br />
<strong>na</strong> Isus Hristos).<br />
erab mit. 1. bo`enstvo <strong>na</strong> temni<strong>na</strong>ta, 2. kaj Homer, carstvo <strong>na</strong> mrtvite,<br />
pekol, podzemen svet.<br />
erando discimus lat. <strong>na</strong> gre{kite u~ime.<br />
erar lat. dr`a<strong>na</strong> blagaj<strong>na</strong>.<br />
erato mit. muza <strong>na</strong> qubov<strong>na</strong>ta lirika, nejzini atribut e instrument<br />
so `ici. v. muzi.<br />
erbium (Er.) hem. metal od grupata <strong>na</strong> retki metali.<br />
erekcija lat. ispravawe, podigawe, stvrdnuvawe <strong>na</strong> ma{kiot polov<br />
organ.<br />
ereti~en gr~. vozbuden, voznemiren, razdraznet.<br />
eretnik sekoj koj pogre{no go tolkuva Svetoto pismo, sekoj koj zastapuva<br />
poi<strong>na</strong>kvo mislewe vo pogled <strong>na</strong> ne{tata koi se odnesuvaat <strong>na</strong> verata<br />
<strong>na</strong> Svetata Rimsla Crkva, sekoj onoj koj sozdava i sledi novi i<br />
120
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
krivi mislewa (Avgustin), veruvawe vo ne{to {to mu e sprotivno <strong>na</strong><br />
verata.<br />
ergastika lat. u~ewe za rabotata i trudoqubivosta.<br />
ergela tur. stado, mno{tvo (<strong>na</strong>j~esto <strong>na</strong> kowi), mesto kade se odgleduvaat<br />
kowi.<br />
ergo lat. z<strong>na</strong>~i, spored toa, ottamu sleduva deka.<br />
ergonomija gr~. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva uslovite <strong>na</strong> rabota i nivnoto<br />
vlijanie vrz rabotnicite.<br />
erigiranje lat. 1. podigawe vo viso~i<strong>na</strong>, ispravawe, 2. osnovawe, izgradba,<br />
vostanovuvawe, izveduvawe.<br />
erinei gr~. bo`ici <strong>na</strong> odmazdata.<br />
eristi~en gr~. 1. sklon kon raspravawe, prepirawe, 2. sporen, koj mo`e<br />
da se osporuva.<br />
eristika gr~. ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> raspravawe, prepirawe, sporewe, polimizirawe.<br />
eritema gr~. op{t <strong>na</strong>ziv za crvenilo <strong>na</strong> ko`ata.<br />
eritroblasti gr~. kelii koi sozdavaat crveni krvni zrnca.<br />
eritrociti gr~. crveni krvni zrnca, v. leukociti.<br />
eritrofobija gr~. bolen strav <strong>na</strong> srame`livi lu|e deka vo opredeleni<br />
situacii }e pocrve<strong>na</strong>t i <strong>na</strong> toj <strong>na</strong>~in }e ja otkrijat svojata du{ev<strong>na</strong> sostojba.<br />
erizipel gr~.te{ko zapalenie <strong>na</strong> ko`ata, zaraz<strong>na</strong> bolest <strong>na</strong>re~e<strong>na</strong><br />
crven veter.<br />
ermita`a franc. 1. pustinsko prestojuvali{te, 2. isposni~ka kelija, 3.<br />
osame<strong>na</strong> ku}i~ka.<br />
erogator lat. izvr{itel <strong>na</strong> posled<strong>na</strong>ta volja.<br />
erogeni zoni gr~. delovi <strong>na</strong> teloto so ~ie <strong>na</strong>draznuvawe se predivikuva<br />
seksual<strong>na</strong> vozbuda.<br />
eror lat. zabluda.<br />
eros gr~. bog <strong>na</strong> qubovta vo stara Grcija, v. amor, prenos. qubov.<br />
erotematika gr~. ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> podesno postavuvawe pra{awa.<br />
eroti~en gr~. koj se odnesuva <strong>na</strong> qubovta, <strong>na</strong> qubov<strong>na</strong>ta strast, zaqubliv.<br />
erotika gr~. qubov<strong>na</strong> poezija i proza vo koi se govori za polova qubov.<br />
erotomanija gr~. prekumerno, bolno potencirawe <strong>na</strong> polovata qubov,<br />
qubovno ludilo.<br />
erotomanija gr~. prekumerno, bolno potencirawe <strong>na</strong> polovata qubov.<br />
erozija geol. proces <strong>na</strong> razoruvawe <strong>na</strong> zemji{teto.<br />
errare hominem est lat. ~ove~ki e da se gre{i.<br />
error lat. zabluda.<br />
ersted edinica za merewe <strong>na</strong> silata <strong>na</strong> magnetnoto pole (spored imeto<br />
<strong>na</strong> danskiot fizi~ar Oersted, 1771-1851).<br />
erudicija lat. dlaboka u~enost, <strong>na</strong>~itanost, opse`no z<strong>na</strong>ewe od nekoe<br />
<strong>na</strong>u~no podra~je.<br />
erudit lat. ~ovek so golemo z<strong>na</strong>ewe.<br />
121
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
erupcija lat. silno i <strong>na</strong>glo izleguvawe <strong>na</strong> nekoja materija (prim. vulkanska<br />
lava, <strong>na</strong>fta, gas) od zemjata.<br />
esap tur. smetka, presmetka..<br />
escajg ger. pribor za jadewe (la`ici, vilu{ki, no`evi).<br />
esej pismen sostav od koja i da e oblast koj ne ja iscrpuva materijata<br />
za koja se rasprava vo celost.<br />
esencija lat. 1. ekstrat od ovo{ni plodovi, 1. fil. bitie, su{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong><br />
ne{tata,<br />
esencijalen lat. biten, su{tinski, osnoven, glaven.<br />
eseni evrejska sekta od po~etokot <strong>na</strong> <strong>na</strong>{ata era koja se zalagala za<br />
stog moral.<br />
eseri pripadnici <strong>na</strong> partijata koja imala nepomirliv stav kon bol{evicite<br />
vo Carska Rusija.<br />
eshalacija (lat. exalatio) isparuvawe, parea.<br />
eshatolo{ki postoi kraj <strong>na</strong> svetot<br />
eshatologija gr~. religiozno u~ewe za poslednite ne{ta <strong>na</strong> ~ovekot<br />
kako {to se "`ivotot po smrta," "propasta <strong>na</strong> svetot," i dr. U~ewe za<br />
posled<strong>na</strong>ta stvarnost <strong>na</strong> spasenieto, za vospostavuvaweto <strong>na</strong> carstvoto<br />
gospodovo ili ve~niot `ivot kako kraj<strong>na</strong> sostojba <strong>na</strong> Isusovata `rtva,<br />
sostojba koja }e se slu~i <strong>na</strong> krajot <strong>na</strong> istorijata koga toj }e dojde vo<br />
pol<strong>na</strong> slava da im sudi <strong>na</strong> `ivite i <strong>na</strong> mrtvite. So ovoj poim se opfa}a<br />
noviot poredok <strong>na</strong> ve~<strong>na</strong> egzistencija, sostojba <strong>na</strong> krajno preobrazuvawe,<br />
sostojba koja e predmet <strong>na</strong> molitvite i hristijanskite <strong>na</strong>de`i.<br />
eshaton (gr~. toa krajnoto) raj.<br />
eskadrila franc. mala formacija <strong>na</strong> voeni avioni ili brodovi.<br />
eskadron franc. kowi~ka borbe<strong>na</strong> edinica koja soodvetstvuva so pe{-<br />
adiska ~eta.<br />
eskalacija (frac. eskalade - ka~uvawe po skali) ka~uvawe, <strong>na</strong>preduvawe,<br />
zasiluvawe (prim. <strong>na</strong> voeni usilbi).<br />
eskalada franc. ka~uvawe <strong>na</strong> bedemi, yidini so pomo{ <strong>na</strong> specijalni<br />
skali.<br />
eskalator franc. podvi`ni skalila.<br />
eskamota`a franc. izveduvawe <strong>na</strong> magioni~arski trikovi, iluzionizam.<br />
eskapada franc. 1. pogre{en skok, prenos. nepromislenost, glupost.<br />
eskapator<strong>na</strong> klauzula ang. odredba vo dogovorot za trgovka razme<strong>na</strong> vo<br />
koja im se dava mo`nost <strong>na</strong> dogovornite strani vo tekot <strong>na</strong> realizacijata<br />
<strong>na</strong> dogovorot, delumno ili vo celost, da ne izvr{at nekoja od<br />
predvidenite to~ki.<br />
eskapizam ang. begstvo od stvarnosta, od `ivotot, izbegnuvawe odgovornost.<br />
eskiva`a franc. izbegnuvawe udar <strong>na</strong> protivnikot vo boks, prenos. izvlekuvawe<br />
od te{ka polo`ba.<br />
122
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
eskont bank. kupuvawe <strong>na</strong> izveseni pobaruvawe pred niv<strong>na</strong>ta dospeanost,<br />
2. odbivawe <strong>na</strong> kamatata pri isplata <strong>na</strong> menica pred istekot <strong>na</strong> rokot<br />
za nejzino pla}awe.<br />
eskorijacija (lat. excoriatio) povr{inska povreda.<br />
eskorta franc. vooru`a<strong>na</strong> pridru`ba zaradi za{tita.<br />
eskpiratoren lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> izdi{uvawe so koe od organizmot<br />
se otranuvaat nepotrebni gasovi.<br />
eskudo pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Portugalija.<br />
eskulap mit. 1. lekar, 2. bog <strong>na</strong> lekarite kaj Grcite, v. aklepije.<br />
eskulentno lat. toa{to e za jadewe, {to se jade, {to mo`e da se jade.<br />
eslinger ger. drve<strong>na</strong> rolet<strong>na</strong> (spored germanskiot grad Eslingen).<br />
es<strong>na</strong>f tur. zdru`enie <strong>na</strong> za<strong>na</strong>et~ii od ista struka.<br />
espada {pan. me~ za borba so bikovi.<br />
espadrila franc. les<strong>na</strong> od konop isplete<strong>na</strong> kondura so ko`en |on.<br />
espadrili franc. vid konduri ~ii goren del e od platno.<br />
espadron {pan. me~ koj slu`i za u~ewe <strong>na</strong> me~uvawe.<br />
esparagosa {pan. vol<strong>na</strong> od {panski ovci.<br />
espektoracija lat. isfrlauvawe <strong>na</strong> plunka, plukawe, iska{luvawe,<br />
prenos. nevkusnost.<br />
espenzivno lat. skapo.<br />
esperanto (franc. esperance - <strong>na</strong>de`) ve{ta~ki jazik sozdaden od ruskiot<br />
lekar Zamenhof za koj se <strong>na</strong>deval deka }e stane svetski jazik.<br />
espla<strong>na</strong>da {pan. sloboden raven prostor pred ku}a ili tvrdi<strong>na</strong>.<br />
esrimiranje lat. ocenuvawe, procenuvawe.<br />
esse loco stultum est saepe utile multum lat. vo odredeni priliki ~estopati<br />
e mnogu korisno da se pravi{ lud.<br />
est modus in rebus (Horacie) lat. se ima svoja mera.<br />
establi{ment ang. <strong>na</strong>ziv za ustanovi koi imaat dr`aven karakter.<br />
estetika gr~. filozofska discipli<strong>na</strong> za su{ti<strong>na</strong>ta i ubavoto <strong>na</strong> umetni~koto<br />
tvore{tvo.<br />
estetska idiosinkrazija goram od bezrgani~<strong>na</strong> qubov kon o<strong>na</strong> {to go smetam<br />
za ubavo, i od bezgrani~en prekor kon o<strong>na</strong> {to smetam za grdo.<br />
estezis gr~. oset, setilno zabele`uvawe.<br />
estimacija lat. proce<strong>na</strong>, ocenuvawe, uva`uvawe, po~ituvawe.<br />
estimator (lat. aestimator) ~ovek koj ja odreduva vrednosta <strong>na</strong> ne{to.<br />
estimator<strong>na</strong> zakletva (lat. iuramentum aestimatorum) prav. ne~ija zakletva<br />
deka sovesno }e izvr{i procenka <strong>na</strong> nekoja stvar ~ija vrednost e<br />
spor<strong>na</strong>.<br />
estrada {pan. bi<strong>na</strong>, sce<strong>na</strong>, podium, pozornica.<br />
estrapada {pan. sprava za ma~ewe vo vid <strong>na</strong> besilka.<br />
estrogen med. gen koj predizvikuva polovo <strong>na</strong>draznuvawe.<br />
estromanija gr~. bolen streme` kon seks.<br />
estrus gr~. polova <strong>na</strong>draznetost.<br />
estuozen (lat. aestuosis) strastven.<br />
123
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
e{afot franc. mesto <strong>na</strong> koe vo Francija se izvr{uvala smrt<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> so<br />
otse~uvawe <strong>na</strong> glavata.<br />
e{alon franc. edinica, del <strong>na</strong> voe<strong>na</strong> edinica koja pri mar{ <strong>na</strong> izvesno<br />
rastojanie odi po druga edinica.<br />
e{ekluk tur. magare{ka rabota, magare{ti<strong>na</strong>.<br />
et cetera (e.c.) lat. i drugo, i osta<strong>na</strong>to, i taka <strong>na</strong>taka.<br />
et lat. i (se pi{uva so z<strong>na</strong>k @), prenos. "majmun~e" vo E-Mail adresi.<br />
et non facere, facere est: qui enim non facit, hoc facit ut nolit facere (Paulus)<br />
lat. i nestoruvaweto e dejstvie, za{to ako nekoj ne{to ne storuva,<br />
taka postapuva za{to ne saka da izvr{i obvrska).<br />
et post malam segetem serendum (Seneka) lat. i po slaba `etva treba<br />
da se see.<br />
eta`a franc. sprat.<br />
eta`<strong>na</strong> sopstvenost fran. sopstvenost <strong>na</strong> ku}a ili zgrada koja se odnesuva<br />
<strong>na</strong> oddelni spratovi.<br />
etabli{man granc. 1. ureduvawe, osnovawe, 2. pretprijatie, ustanova, 3.<br />
ugleden restotan.<br />
etabliranje franc. <strong>na</strong>mestuvawe, osnovawe, zapo~nuvawe <strong>na</strong> nekoja rabota,<br />
otvarawe du}an, utvrduvawe, vostanovuvawe, obnovuvawe.<br />
etalon franc. precizno izraboten primerok od nekoja merka, prim. <strong>na</strong><br />
metar.<br />
etan gr~. bezboen lesno zapaliv gas.<br />
etapa franc. 1. del od vremeto vo razvojot <strong>na</strong> nekoe dvi`ewe ili vo<br />
nekoj proces, 2. period vo koj ne{to trae, 3. period koga vojska koja e<br />
<strong>na</strong> mar{ mo`e da dobie hra<strong>na</strong>, no}evali{te i lekarska pomo{, 4. odredeno<br />
rastojanie vo sportski trki (so velosipedi, avtomobili).<br />
etat franc. dr`ava.<br />
etatizam franc. posegnuvawe <strong>na</strong> dr`avata vo privatnopravnite odnosi.<br />
eter gr~. 1. bezboj<strong>na</strong> te~nost koja se upotrebuva za <strong>na</strong>rkoza, 2. pretpostave<strong>na</strong><br />
sredi<strong>na</strong> koja <strong>na</strong>vodno go ispolnuva celokupnoto prostranstvo <strong>na</strong><br />
svetot i slu`i za prenos <strong>na</strong> svetli<strong>na</strong>ta, topli<strong>na</strong>ta, elektricitetot<br />
(stanovi{te od XIX vek).<br />
eteri~no gr~. providno, fino, fluidno, lesno isparlivo.<br />
eter<strong>na</strong>len (lat. ater<strong>na</strong>lis) ve~en, traen.<br />
eterniranje (lat. aeter<strong>na</strong>re) ovekove~uvawe, obesmrtnuvawe.<br />
eteziologija gr~. <strong>na</strong>uka za setilata.<br />
eti~ki pra{anja 1. Od kade poteknuva gri`ata <strong>na</strong> sovest? Kako se formira?<br />
Dali izras<strong>na</strong>la od nekoe poelementarno od prirodata dadeno ~uvstvo<br />
kako <strong>na</strong> primer od simpatijata? Dali <strong>na</strong> ~ovekot od pridodata mu<br />
dade<strong>na</strong> osnova za doblest ili e toa samo rezultat <strong>na</strong> vospituvaweto: deluvaweto<br />
<strong>na</strong> zaednicata <strong>na</strong> poedinecot i <strong>na</strong>viknuvaweto? Mo`e li ~ovekot<br />
da stori doblesno dejstvie zaradi nego samoto ili vo kraj<strong>na</strong> linija<br />
doblesta ja ceni za{to taa nemu mu od korist? 2. Koga ~ovekovoto<br />
povedenie zaslu`uva da se <strong>na</strong>re~e vistinski moralno? Dali toga{ koga<br />
124
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
~ovekot pravi dobro, postapuva spored moralnite normi bez ogled<br />
dali <strong>na</strong> toa dejstvuvawe go razdvi`ila nekoja li~<strong>na</strong> presmetka, uveruvawe<br />
deka so toa }e si obezbedi nekoja korist, da izbegne {teta, da izbegne<br />
kaz<strong>na</strong> ili mo`ebi ~ovekot e vistinski moralen duri toga{ koga<br />
pravi dobro od svesta, od uverenieto deka dobroto treba da se pravi,<br />
bez ogled <strong>na</strong> posledicite po nego li~no? 3. [to e dobro voop{to: od<br />
koi vrednosti ~ovekot treba da se rakovodi, kon niv da se stremi.<br />
etiam qui faciunt oderunt iniuriam lat. nepravdata ja mrazat i tie koi<br />
ja pravat.<br />
etiam sine magistro vitae discuntur (Seneka) porocite se <strong>na</strong>u~uvaat bez<br />
u~itel.<br />
etika gr~. <strong>na</strong>uka za moralot.<br />
etilen hem. bezboen otroven gas.<br />
etimator<strong>na</strong> tu`ba (lat. aestimatoria actio) prav. tu`ba protiv procenkata<br />
<strong>na</strong> vrednosta <strong>na</strong> nekoja stvar.<br />
etimologija gr~. odreduvawe <strong>na</strong> potekloto <strong>na</strong> zborovite i nivnoto srodstvo<br />
so zborovite od istiot ili od drug jazik.<br />
etiologija gr~. <strong>na</strong>uka za pri~inite <strong>na</strong> nekoja pojava.<br />
etni~ki gr~. po <strong>na</strong>rodnost, koj se odnesuva <strong>na</strong> <strong>na</strong>rod, pripadnost <strong>na</strong> nekoj<br />
<strong>na</strong>rod.<br />
etno gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong>rod, ne{to {to se odnesuva<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>rod.<br />
etnocentrizam gr~. lat. izdigawe <strong>na</strong> svojot <strong>na</strong>rod ili <strong>na</strong>cija <strong>na</strong>d drugite<br />
<strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lni i etni~ki grupi.<br />
etnografija gr~. <strong>na</strong>uka koja ja opi{uva materijal<strong>na</strong>ta i duhov<strong>na</strong>ta kultura<br />
<strong>na</strong> oddelni <strong>na</strong>rodi.<br />
etnologija gr~. <strong>na</strong>uka za <strong>na</strong>rodite, <strong>na</strong>uka koja go prou~uva ~ovekoviot<br />
rod, negovoto poteklo i opredeluva plemenski i <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lni klasifikacii<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>rodite.<br />
etnos gr~. zbir <strong>na</strong> site osobini koi eden <strong>na</strong>rod go pravat poseben.<br />
etokratija gr~. vladeewe <strong>na</strong> etikata, dr`avno ureduvawe vo koe se bi se<br />
zasnovalo vrz moralnite pravila.<br />
etologija gr~. <strong>na</strong>uka za <strong>na</strong>vikite i obi~aite <strong>na</strong> lu|eto.<br />
etomologija gr~. <strong>na</strong>uka koja se zanimava so prou~uvawe <strong>na</strong> insektite.<br />
etsi iure deficiamur, hoc aequitas suggerit (Paulus) lat. iako za toa nema<br />
praven propis, vakvata odluka ja <strong>na</strong>laga pravi~nosta; izraz za odluka<br />
koja sudijata ja donesuva spored <strong>na</strong>~eloto <strong>na</strong> pravi~nost.<br />
eu gr~. (vo makedonskiot govor se ~ita - ev...) prefiks vo slo`enki so<br />
z<strong>na</strong>~ewe dobro, vredno, pravilno, ubavo.<br />
eubiotika gr~. <strong>na</strong>uka za pravilen <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> `ivotot.<br />
eubulija gr~. mudrost, razboritost, uvi|ajnost.<br />
eudaimonija, eudemonija gr~. bla`estvo, sre}a, spored Aristotel: aktivno<br />
pravewe dobro i u`ivawe vo toa, sre}a, v. beatitudo.<br />
eudemonizam gr~. u~ewe spored koe sre}ata e glaven motiv <strong>na</strong> site<br />
<strong>na</strong>{i streme`i i e kraj<strong>na</strong> cel <strong>na</strong> `ivotot.<br />
125
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
eufemizam gr~. upotreba <strong>na</strong> poblag zbor za nekoj grd poim, prim. ma{-<br />
ki polov organ <strong>na</strong>mesto penis.<br />
eufonija gr~. skladnost <strong>na</strong> zvuci, sprot. kakofonija.<br />
euforija gr~. sostojba vo koja bolniot se ~uvstvuva neobi~no prijatno.<br />
eufrazija (gr~. euphrasia) veselost, dobro raspolo`enie (osobeno pri<br />
gozba).<br />
eufrosine (gr~. euphrosyne) dobra volja, radost, veselost, mit. ed<strong>na</strong> od<br />
trite gracii - taa koja dava radost.<br />
eugenika gr~. <strong>na</strong>uka za podobruvawe <strong>na</strong> telesnite i du{evnite osobini<br />
koja gi istra`uva uslovite pod koi <strong>na</strong>slednite nedostatoci se otstranuvaat,<br />
a vrednite osobini <strong>na</strong> potomcite se usovr{uvaat.<br />
euharisti~ki gr~. blagodaren, dobrotvoren, koj se odnesuva <strong>na</strong> taj<strong>na</strong>ta <strong>na</strong><br />
pri~estieto.<br />
euharistija gr~. 1. lagodno, zgodno, blago, blagodarno, 2. rel. pri~est,<br />
blagodarnost: sveta taj<strong>na</strong> koja ja vospostavil samiot Isus vo molitvata<br />
<strong>na</strong> blagodarnost i aktot <strong>na</strong> blagoslovuvaweto <strong>na</strong> lebot i vinoto. So<br />
ovaa taj<strong>na</strong> crkvata go aktuelizira Isusovoto delo <strong>na</strong> iskupuvawe sumirano<br />
vo negovata `rtva i voskresenie. Lebot e lek za besmrtnost, protivotrov<br />
<strong>na</strong> smrta za ve~en `ivot vo Isus. Molit<strong>na</strong> blagodarnica.<br />
euharistika gr~. u~ewe za proslavata <strong>na</strong> taj<strong>na</strong>ta ve~era.<br />
eukaliptus gr~. vid <strong>na</strong> drvo od koe se dobiva guma.<br />
eukratija gr~. dobro vladeewe.<br />
eukrazija gr~. 1. dobro raspolo`enie, 2. med. <strong>na</strong>male<strong>na</strong> ~uvstvitelnost<br />
<strong>na</strong> nekoi lekovi ili <strong>na</strong> nekoja hra<strong>na</strong>.<br />
eunomija gr~. sostojba <strong>na</strong> vladeewe <strong>na</strong> zakonite, zakonitost. dr`aven<br />
poredok usoglasen so zakonite.<br />
eupatija gr~. trpelivost (vo bolka i stradawe).<br />
eupepsija med. dobro varewe <strong>na</strong> hra<strong>na</strong>ta.<br />
eupneja med. dobro, normalno di{ewe.<br />
eureka gr~. pro<strong>na</strong>jdov! pogodiv! se smeta deka taka rekol Arhimed<br />
koga go pro<strong>na</strong>{ol zakonot za specifi~<strong>na</strong>ta te`i<strong>na</strong> spored koj sekoe<br />
telo potopeno vo te~nost gubi od svojata te`i<strong>na</strong>, tolku kolku {to e<br />
te`i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> istis<strong>na</strong>tata te~nost.<br />
euritmija gr~. voed<strong>na</strong>~enost, vramnote`enost, skladnost vo dvi`eweto,<br />
2. med. pravilnost <strong>na</strong> krvotokot, pulsot.<br />
euro pari~<strong>na</strong> edinica vo zemjite <strong>na</strong> Evropskata Unija.<br />
euta<strong>na</strong>zija gr~. 1. umirawe bez bolki, 2. usmrtuvawe <strong>na</strong> neizle~ivo bolen<br />
~ovek.<br />
euterpa mit. muza <strong>na</strong> muzi~kata umetnost. v. muzi.<br />
eutimija gr~. du{evno spokojstvo.<br />
evakuacija lat. oddale~uvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>selenieto poradi opasnost od voen<br />
<strong>na</strong>pad ili elementar<strong>na</strong> katastrofa.<br />
evaluacija franc. odreduvawe <strong>na</strong> vrednosta, procenka.<br />
evaluativni veruvanja (vrednosti) se onie veruvawa so koi se procenuva<br />
eden objekt kako dobar ili lo{ ("Jas veruvam deka ve`baweto e dobro<br />
126
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
za zdravjeto")<br />
evangelie (gr~. dobra vest) izve{taj za `ivotot i u~eweto <strong>na</strong> Isus<br />
Hristos.<br />
evazija (lat. evasio) izbegavawe, povlekuvawe, istrgnuvawe.<br />
eventualno lat. mo`no da se slu~i, {to zavisi od slu~aen <strong>na</strong>stan, mo-<br />
`no pod izvesni uslovi koi mo`ebi }e se slu~at.<br />
evharistija gr~. blagodarnost, zablagodaruvawe, rel. pri~est, molitva<br />
blagodarnica pri osvetuvawe <strong>na</strong> lebot i vinoto pri pri~estuvawe.<br />
evidencija lat. 1. o~evidnost, o~iglednost, 2. vodewe <strong>na</strong> popis.<br />
evidenten lat. o~eviden, o~igleden, jasen (sam po sebe).<br />
evidentiranje lat. zabele`uvawe (vo popis<strong>na</strong> kniga).<br />
evikcija (lat. evictio) odzemawe <strong>na</strong> stvarite od vladetelot po pobeda<br />
vo parnica.<br />
evnuh kastriran ~ovek - ~uvar vo harem, v. hadum.<br />
evociranje lat. predizvikuvawe, povikuvawe, pravewe ne{to da se pojavi,<br />
o`ivuvawe, budewe (prim. <strong>na</strong> spomeni).<br />
evokacija (lat. evocatio) predizvikuvawe, o`ivuvawe <strong>na</strong> spomeni, se-<br />
}avawa za ne{to.<br />
evolucija lat. 1. razvoj, 2. neprekide<strong>na</strong>, postepe<strong>na</strong> prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> eden so<br />
drug poredok. sprot. revolucija.<br />
ex abrupto lat. bez podgotovka, ne<strong>na</strong>dejno.<br />
ex addict lat. biv{ <strong>na</strong>rkoman, izle~en zavisnik od droga.<br />
ex adverso lat. od sprotiv<strong>na</strong>ta stra<strong>na</strong>.<br />
ex aequo lat. poded<strong>na</strong>kvo, so ed<strong>na</strong>kvo pravo.<br />
ex capite (lat. - od glava) <strong>na</strong>pamet.<br />
ex cathedra (lat. - od stol) u~eno, govorewe so avtoritet.<br />
ex concessis lat. spored odobrenie, vrz osnova <strong>na</strong> priz<strong>na</strong>to i stek<strong>na</strong>to<br />
pravo.<br />
ex duobus malis minimum elegi (Cicero) lat.od dve zla izberi go pomaloto.<br />
ex improviso lat. ne<strong>na</strong>dejno, nepredvideno, neo~ekuvano.<br />
ex incuria lat. od nevnimanie.<br />
ex lege lat. po zakon, spored zakonot.<br />
ex lex lat. <strong>na</strong>dvor od zakonot, toa {to e bez za{tita od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> zakonot.<br />
ex libris lat. z<strong>na</strong>k vo kniga za oz<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> sopstvenikot <strong>na</strong> istata.<br />
ex malis eligere minima (Cicero) lat. od zloto treba da se izbere <strong>na</strong>jmaloto.<br />
ex malitia nemo commodum habere debet (Ulpianus) lat. nikoj ne treba<br />
da izvlekuva korist od zlo.<br />
ex more lat. po obi~j, spored obi~aj.<br />
ex nihilo nihil lat od ni{to ni{to (ne mo`e da se postigne, da proizleze),<br />
prenos. se ima svoja pri~i<strong>na</strong>.<br />
ex nunc lat. od sega.<br />
ex officio, ex offo (lat. - slu`beno) po slu`be<strong>na</strong> dol`nost.<br />
127
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ex pacto et convendo lat. spored dogovorot.<br />
ex parte lat. delumno.<br />
ex pluribus umum lat. od mnogu edno: deviza vo grbot <strong>na</strong> SAD.<br />
ex privata diligentia lat. od li~ni pobudi, po sopstveno <strong>na</strong>stojuvawe.<br />
ex professo lat. spored polo`bata, profesio<strong>na</strong>lno, kompetentno, temelno,<br />
stru~no, <strong>na</strong>u~no.<br />
ex proprias lat. od sopstveni sredstva, po svoe sopstveno <strong>na</strong>o|awe, od<br />
sopstveni motivi.<br />
ex tempore lat. ved<strong>na</strong>{, vo istiot moment, bez podgotovka.<br />
ex tunc lat. od toga{.<br />
ex usu lat. spored obi~ajot.<br />
ex voto lat. po zavet, vrz osnova <strong>na</strong> zavet.<br />
exceptio firmat regulam lat. isklu~okot go potvrduva praviloto, .<br />
exceptio firmat regulam, exceptio probat regulam lat. isklu~okot go<br />
potvrduva praviloto), exceptio quoque regulam declarat isklu~okot go<br />
istaknuva praviloto.<br />
excusatio iuris non habet iniuriam (Ulpian) lat. vo izvr{uvaweto <strong>na</strong> zakonot<br />
nema nepravda; koj go izvr{uva zakonot nikomu ne mu pravi nepravda.<br />
excusatio non patita est accusatio lat. koj se opravduva koga toa nikoj od<br />
nego ne go bara, samiot se obvinuva.<br />
exempli causa lat. <strong>na</strong> primer, za primer.<br />
exemplis discimus lat. <strong>na</strong> primeri u~ime.<br />
expressis verbis lat. jasno, izre~no, bukvalno.<br />
ezan ar. muslimanski povik od mi<strong>na</strong>re <strong>na</strong> molitva.<br />
ezoteri~en gr~. v<strong>na</strong>tre{en, koj ne mu e sekomu pristapen, taen, skrien,<br />
strogo <strong>na</strong>u~en, sprot. egzoteri~en.<br />
ezoterija gr~. taj<strong>na</strong> <strong>na</strong>uka koja starite filozofi im ja doveruvale samo<br />
<strong>na</strong> pomal broj od svoite "posveteni" u~enici.<br />
ezoterik gr~. ~ovek koj upaten vo tajnite <strong>na</strong> nekoja zaednica, toj koj-<br />
{to e upaten vo su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> nekoe u~ewe.<br />
ezuiti (isusovci ili dru`ba isusova) e rimokatoli~ki crkoven red<br />
osnovan od Ig<strong>na</strong>cio De Lojola (1491-1556) vo Pariz 1534. Nivnite ~lenovi<br />
se <strong>na</strong>rekuvale hristosovi vojnici.<br />
F<br />
fabula lat. 1. bas<strong>na</strong>: prikaz<strong>na</strong> vo koja `ivotnite zboruvaat i se odnesuvaat<br />
kako lu|e, 2. kratka sodr`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> roman, 3. izmislica.<br />
fabulozen lat. koj e kako vo bas<strong>na</strong>, koj predizvikuva ~udewe, neobi~en,<br />
izmislen, neverojaten.<br />
facit (lat. - pravi, raboti) zbir, suma, ishod, rezultat od ne{to.<br />
facit experientia cautoa lat. iskustvoto sozdava pretpazlivost.<br />
128
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
facta infecta fieri nequeunt lat. {to e storeno ne mo`e da se <strong>na</strong>pravi<br />
deka ne e storeno), facta pro infectis haberi non possunt toa {to e storeno<br />
ne mo`e da se smeta za nestoreno, factum est illud: fieri infectum non potest<br />
toa {to e storeno ne mo`e da bide nestoreno.<br />
fagot drven duva~ki instrument.<br />
fah ger. 1. struka, granka <strong>na</strong> nekoja ve{ti<strong>na</strong> ili <strong>na</strong>uka, 2. po{tanska<br />
pregrada, kutija kade se ostavat pisma.<br />
fairnes (ang. feir ness) ~estitost, vite{tvo.<br />
fajde tur. korist.<br />
fakir ar. skitnik, prosjak, asket, magioni~ar.<br />
faksimil lat. verno preslikan rakopis, pe~aten tekst ili crte`.<br />
fakt lat. okolnost.<br />
fakti~en lat. vistinit, stvaren.<br />
faktor lat. pri~i<strong>na</strong>, dvi`e~ka sila, uslov <strong>na</strong> nekoj proces ili pojava,<br />
3. prenos. lice koe edinstveno mo`e ne{to da re{i, odlu~i, 4. pog. ma-<br />
{ki polov organ, penis.<br />
faktoraska a<strong>na</strong>liza metod. statisti~ki metod koj se upotrebuva pri<br />
konstrukcija <strong>na</strong> testovi i interpretacija <strong>na</strong> rezultatite.<br />
faktura lat. smetka za prodade<strong>na</strong> ili isprate<strong>na</strong> stoka koja pokraj ce<strong>na</strong>ta<br />
sodr`i podatoci i za vidot i koli~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> stokata.<br />
fakultativen (lat. facultas - lesnotija, mo`nost) koj mo`e da se izbira,<br />
ostaven po sloboden izbor, nezadol`itelen.<br />
fakultativen lat. neobvrzuva~ki, ostaven <strong>na</strong> sloboden izbor, sprot.<br />
obligatoren.<br />
fallacija accidentis (pogre{ka <strong>na</strong> akcidencija), nebre`no zemawe deka<br />
o<strong>na</strong> {to vredi vooop{to vredi i pod posebni okolnosti koi vo op{-<br />
tata formulacija <strong>na</strong> pravilata ne se zemeni predvid. Se <strong>na</strong>rekuva i<br />
gre{ka <strong>na</strong> zaklu~uvawe od ka`ano ednostavno kon ka`ano so ograni~uvawe<br />
(a dicto simpliciter ad dictum secundum quid).<br />
fallicija fictae universalitatis (gre{ka <strong>na</strong> neosnova<strong>na</strong> generalizacija, zemawe<br />
<strong>na</strong> delot za celi<strong>na</strong>, gre{ka <strong>na</strong> voop{tuvawe ili gre{ka pars pro<br />
toto), se zasnova vrz pogre{<strong>na</strong> prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> indukcijata: vo neosnovan<br />
preod od poedine~ni slu~ai <strong>na</strong> op{t zaklu~ok, prim. 1. studentot X go<br />
z<strong>na</strong>e{e odgovorot <strong>na</strong> prvoto pra{awe, 2. studentot X go z<strong>na</strong>e{e odgovorot<br />
<strong>na</strong> vtoroto pra{awe 3. studentot X go z<strong>na</strong>e{e odgovorot <strong>na</strong> tretoto<br />
pra{awe - z<strong>na</strong>~i studentot X ja z<strong>na</strong>e celata materija od toj predmet,<br />
prim. vo ovaa gre{ka lesno zapa|aat sudiite koga se raboti za povratnici:<br />
ako nekoj pove}e pati e kaznuvan za provalni kra`bi ne z<strong>na</strong>-<br />
~i deka gi izvr{il site provalni kra`bi <strong>na</strong> opredeleno podra~je.<br />
fallit lat. nesposoben za pla}ewe, insolventen.<br />
falos, falus (gr~. kol) ma{ki polov organ.<br />
falsifikat (lat. falsificatum) krivotvorewe, prepravawe zaradi zloupotreba<br />
<strong>na</strong> orgi<strong>na</strong>lni pari ili dokumenti.<br />
129
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
falsum est quidquid in non veritate non est, sed pro vero adseveratur (Paulus)<br />
lat. la`no e o<strong>na</strong> {to ne e vistinito, me|utoa se pretstavuva kako<br />
vistinito.<br />
falta ger. <strong>na</strong>bor, bora.<br />
fama lat. glas koj se prenesuva deka ne{to se slu~ilo.<br />
famozen lat. 1. toj{to e oglasen kako, toj za koj mogu se zboruva, slaven,<br />
2. zloglasen.<br />
fa<strong>na</strong>rioti gr~. Grci od carogradskata ~etvrt Fa<strong>na</strong>ra, gr~ki semejtsva<br />
koi vo turskata slu`ba se zdobile visoki polo`bi i bogatstvo i sta<strong>na</strong>le<br />
progoniteli <strong>na</strong> drugite malcinstva od toga{<strong>na</strong> Turcija.<br />
fa<strong>na</strong>ti~en lat. voodu{even, zanesen, preterano zagrean za ne{to.<br />
fa<strong>na</strong>tiklat lat. 1. premnogu religiozen ~ovek koj se karakterizira so<br />
kraj<strong>na</strong> netrpelivost kon licata od drugite religii, 2. prenos. ~ovek<br />
koj so pregolem zanos i se predava <strong>na</strong> nekoja ideja ili dejnost.<br />
fa<strong>na</strong>tizam lat. slepa privrzanost pozvrza<strong>na</strong> so kraj<strong>na</strong> netrpelivost,<br />
zanese<strong>na</strong> revnost.<br />
fangara franc. kratka muzi~ka tvorba koja se izveduva so trubi.<br />
fanome<strong>na</strong>lizam gr~. subjektivno idealisti~ki pravec vo filozofijata<br />
koj go negira postoeweto <strong>na</strong> objektivniot svet i za realni gi smeta<br />
edinstveno pojavite <strong>na</strong> svesta, fenomenite.<br />
fantasti~no lat. neobi~no zamisleno, izmisleno, ne{to {to e sozdadeno<br />
samo vo mislite, nestvarno.<br />
fantazija lat. me~taewe, zanesenost, zaslepenost so nerealni i nevozmo`ni<br />
pretstavi za stvarnosta, voobraze<strong>na</strong> stvarnost, imagi<strong>na</strong>cija.<br />
fantazma gr~. 1. prividenie, fantom, 2. nelogi~<strong>na</strong> i apsurd<strong>na</strong> ideja.<br />
fantazmagorija gr~. 1. opse<strong>na</strong>, ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> predizvikuvawe opti~ki<br />
iluzii vo tem<strong>na</strong> soba, 2. neobi~ni sliki koi gi gleda ~ovek so du{evno<br />
rastrojstvo.<br />
fantom gr~. no}no prividenie.<br />
farba ger. boja.<br />
farbanje ger. 1. boewe, 2. prenos. mamewe, la`ewe.<br />
farisei politi~ka i religioz<strong>na</strong> grupi <strong>na</strong> evreite koi se karakterizirale<br />
so strogo odr`uvawe <strong>na</strong> verskite obredi (<strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> pobo`nost,<br />
sredno gra|ansko <strong>na</strong>selenie: veruvale vo besmrtnosta <strong>na</strong> du{ata i deka<br />
pod zemjata gi ~eka <strong>na</strong>grada i kaz<strong>na</strong> vo zavisnost od toa dali `iveele<br />
~esno ili poro~no (poro~nite }e bidat zadr`ani vo ve~en zatvor, a ~esnite<br />
}e imaat mo} da o`iveat i da `iveeat povtorno), prenos. licemeri.<br />
farmacija gr~. <strong>na</strong>uka za lekarstvata.<br />
farsa franc. pomala teatarska pretstava so vulgar<strong>na</strong> komika, lakrdija.<br />
fasada franc. pred<strong>na</strong> sra<strong>na</strong> <strong>na</strong> zgrada, lice <strong>na</strong> zgradata, prenos. <strong>na</strong>dvore{nost,<br />
prividnost <strong>na</strong> rabotite.<br />
130
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
fasces lat. snop <strong>na</strong> pra~ki so sekira <strong>na</strong> sredi<strong>na</strong>ta koj liktorite go<br />
nosele pred konzulite vo stariot Rim kako z<strong>na</strong>k <strong>na</strong> vrhov<strong>na</strong> vlast (fa-<br />
{isatite go zele fascesot kako svoj simbol i se <strong>na</strong>rekle spored nego).<br />
fasci<strong>na</strong>cija (lat. fasci<strong>na</strong>rio) opsenuvawe, op~inuvawe, zaslepuvawe.<br />
fasci<strong>na</strong>nten lat. koj opsenuva, op~inuva, zaslepuva.<br />
fasile est imperium in bonos lat. lesno e da se zapoveda so dobrite.<br />
fasile largiri de aliano lat. lesno e so tu|o da se bide dare`liv.<br />
fatalen lat. sudbonosen, neizbe`en, koben.<br />
fatalist lat. ~ovek koj veruva vo sudbi<strong>na</strong>ta i nejze i se predava.<br />
fatalizam lat. veruvawe vo od<strong>na</strong>pred opredele<strong>na</strong> i neizbe`<strong>na</strong> sudbi<strong>na</strong>.<br />
fatamorga<strong>na</strong> lat. opti~ka iluzija.<br />
fatum lat. sudbi<strong>na</strong>.<br />
faun lat. rimsko bo`estvo <strong>na</strong> stadata, pretstaven so vlak<strong>na</strong>, kozji<br />
noze, opa{ka i rogovi.<br />
fau<strong>na</strong> mit. 1. starogr~ka bo`ica <strong>na</strong> poliwata i {umite, 2, `ivotinsko<br />
carstvo, zbir <strong>na</strong> site vidovi `ivotni, v. flora.<br />
faust (Johan Faust, 1480-1540) se pretstavuval kako lekar, vol{ebnik,<br />
nekromant, astronom, pretska`uva~ <strong>na</strong> sudbi<strong>na</strong> so ~itawe od dlanka,<br />
vozduh i veter. Legendata veli deka bil vo sojuz so |avolot.<br />
favor lat. <strong>na</strong>klonetost prema neogo, dobri<strong>na</strong> <strong>na</strong> vi{niot, pokrovitelstvo,<br />
blagodet.<br />
favorit lat. 1. qubimec, 2. lice koe e pod pokrovitelstvo <strong>na</strong> nekoj mo-<br />
}en i vlijatelen ~ovek, 3. <strong>na</strong>tprevaruva~, tim ili kow koj ima <strong>na</strong>jgolemi<br />
izgledi za pobeda.<br />
favoriziranje lat. davawe nekomu prednost poradi bliskost, <strong>na</strong>klonetost.<br />
faza gr~. razvoen stepen, period vo procesot <strong>na</strong> razvoj.<br />
fazon franc. forma, oblik, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> koj ne{to e <strong>na</strong>praveno.<br />
fazoniranje franc. davawe forma <strong>na</strong> ne{to.<br />
febrilen lat. treskavi~en.<br />
fecit lat. <strong>na</strong>pravil, izrabotil (se pi{e <strong>na</strong> umetni~ki dela <strong>na</strong>d imeto<br />
<strong>na</strong> avtorot).<br />
fekalii lat. ne~istotii.<br />
fekundacija lat. oploduvawe.<br />
fela ung. soj, sorta.<br />
felah ar. starosedelec, pripadnik <strong>na</strong> arapsko pleme koe se zanimava so<br />
zemjodelie, sprot. beduin.<br />
feljton franc. novi<strong>na</strong>rski <strong>na</strong>pis.<br />
fellere fallentum non est fraus lat. ne e izmama da se izmami onoj koj te<br />
mami.<br />
feminizam lat. dvi`ewe za ized<strong>na</strong>~uvawe vo pravata <strong>na</strong> `enite so ma-<br />
`ite.<br />
fen 1. ger. suv i topol proleten veter <strong>na</strong> Alpite, 2. elektri~en aparat<br />
za su{ewe <strong>na</strong> kosa.<br />
fener tur. svetilka.<br />
131
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
feniks mit. 1. ptica koja ~uvstvuvaj}i ja svojata smrt izgoruva vo svoeto<br />
gnezdo, a potoa povtorno se ra|a od svojot pepel, prenos. toj {to se<br />
preroduva, obnovuva, voskrsnuva.<br />
fenomen gr~. 1. retka, isklu~itel<strong>na</strong> pojava, 2. fil. subjektiv<strong>na</strong> pojava<br />
koja postoi samo vo svesta, sprot. neumen (vo Kantovata filozofija).<br />
fenome<strong>na</strong>len gr~. mnogu redok, neobi~en, ~uden, isklu~itelen.<br />
fenomenologija gr~. <strong>na</strong>uka za pojavnite oblici.<br />
fenotijazini farm. antipsihoti~ni lekovi koi gi <strong>na</strong>maluvaat simptomite<br />
<strong>na</strong> {izofrenijata, prim. hlorpromazin.<br />
fenotip gr~. <strong>na</strong>dvore{en izgled <strong>na</strong> organizmot kakov {to se razvil pod<br />
vlijanie <strong>na</strong> okoli<strong>na</strong>ta, sprot. genotip.<br />
fer plej (ang. fair play) ~es<strong>na</strong> igra.<br />
ferman pers. <strong>na</strong>log, zapoved <strong>na</strong> vladetelot.<br />
fermentacija lat. proces <strong>na</strong> vriewe.<br />
ferrum (Fr.) lat. `elezo.<br />
fertilen (lat. fetrilis) ploden, tvore~ki.<br />
fertilizacija biol. oploduvawe, proces <strong>na</strong> spojuvawe <strong>na</strong> spermatozoidite<br />
i jaj<strong>na</strong>ta kelija.<br />
fes kapa (<strong>na</strong>re~e<strong>na</strong> spored gradot Fes vo Maroko kade se izrabotuvala),<br />
vo Turcija e vovede<strong>na</strong> vo 1828 <strong>na</strong>mesto ~almata.<br />
festa it. praznik, veselba.<br />
festi<strong>na</strong> lente! lat. brzaj poleka! (t.e. ne pre<strong>na</strong>gluvaj).<br />
festival lat. periodi~<strong>na</strong> kultur<strong>na</strong> (muzi~ka, teatarska, filmska) manifestacija.<br />
festum lat. sve~anost.<br />
fetalen alkoholen sindrom med. mental<strong>na</strong> retardacija i pove}ekrat<strong>na</strong><br />
malformacija <strong>na</strong> liceto i ustata zaradi izlo`enost <strong>na</strong> alhohol vo matericata.<br />
feti{ franc. predmet koj primitivnite plemiwa go obo`uvaat kako<br />
nositel <strong>na</strong> vol{eb<strong>na</strong> sila, 2. prenos. predmet <strong>na</strong> slepo obo`uvawe.<br />
feti{izam franc. prepi{uvawe tainstve<strong>na</strong>, <strong>na</strong>tprirod<strong>na</strong>, mo} <strong>na</strong> nekoi<br />
predmeti ili pojavi i nivno obo`uvawe: koga ~ovek gi pretvora vo<br />
bogovi site mo`ni predmeti.<br />
fetotomija lat. raskinuvawe <strong>na</strong> novoroden~e kako posledica <strong>na</strong> te{ko<br />
poroduvawe.<br />
fetus lat. za~etok vo maj~iniot stomak tri meseci po za~nuvaweto.<br />
feud ger. zemja koja se <strong>na</strong>o|a vo posed <strong>na</strong> feudalec.<br />
feudalec sopstvenik <strong>na</strong> feud.<br />
fi{ek tur. 1. patron, kur{um, metak, 2. kornet vo koj se stava sladoled,<br />
3. tuturka od hartija vo koja se stavaat semki, leblebii, bomboni i sl.<br />
fiat iustitia, pereat mundus lat. neka bide pravda pa makar svetot propad<strong>na</strong>l,<br />
fiat iustitia, ruat coelum - neka bide pravda, pa makar i neboto da<br />
se urne.<br />
fiat lat. neka bide.<br />
fibra lat. vlakno.<br />
132
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
fibula lat. kop~a, bezopas<strong>na</strong> igla.<br />
fictio est contraveritatem, sed pro veritate habetur lat. fikcijata í e<br />
sprotiv<strong>na</strong> <strong>na</strong> visti<strong>na</strong>ta, me|utoa se zema kako visti<strong>na</strong>.<br />
fictio idem operatur in casu ficto, quam veritas in casu vero lat. fikcijata<br />
vo fingiran slu~aj e isto {to i visti<strong>na</strong>ta vo pravoto.<br />
fictio iuris idem operatur quod veritas lat. prav<strong>na</strong>ta fikcija ja zamenuva<br />
visti<strong>na</strong>ta.<br />
fictio iusris cessat, ubi veritas locum habere potest lat. prav<strong>na</strong>ta fikcija<br />
prestanuva, koga mo`e da se utvrdi visti<strong>na</strong>ta.<br />
fictio legis inique operatur alici demnum vel iniuriam lat.zakonskata fikcija<br />
mo`e nekomu nepravi~no da mu <strong>na</strong>nese <strong>na</strong>vreda, nepravda i {teta.<br />
fictio non est neminem laedit lat. zakonskata fikcija nikogo ne go <strong>na</strong>vreduva<br />
(nikomu ne mu <strong>na</strong>nesuva {teta).<br />
fictio non est ubi veritas lat. kade {to e visti<strong>na</strong>ta, nema fikcija.<br />
fide, sed cui vide lat. veruvaj, me|utoa gledaj komu.<br />
fideikomis lat. vo stariot Rim semeen posed koj ne mo`e da se otu|i i<br />
koj preo|al <strong>na</strong> <strong>na</strong>jstariot sin.<br />
fideizam lat. filozofija <strong>na</strong> verata: idealisti~ko u~ewe spored koe<br />
verata e <strong>na</strong>jvisok oblik <strong>na</strong> spoz<strong>na</strong>vaweto.<br />
fidem qui perdit, nihil potest ultra perdere (Publius Syrus) lat. koj }e ja<br />
zagubi doverbata, nema pove}e {to da zagubi).<br />
figurativno (lat. figuraticus) re~eno vo fugura, slikovito, vo prenosno<br />
z<strong>na</strong>~ewe, vo prenos<strong>na</strong> smisla.<br />
figuriranje lat. igrawe uloga <strong>na</strong> drug, igrawe spored<strong>na</strong> uloga.<br />
fijaker framc. ko~ija.<br />
fijasko it. golem neuspeh, propast, slom, krah, blama`a.<br />
fikcija lat. ne{to izmisleno, zamisla, la`<strong>na</strong> pretpostavka.<br />
fiksacija psih. odbramben mehanizam <strong>na</strong> frustracii koj se sostoi vo<br />
uporno opstojuvawe <strong>na</strong> nekoja aktivnost za koja e o~igledno deka ne e<br />
prilagode<strong>na</strong> <strong>na</strong> situacijata i ne doveduva do celta.<br />
fiksacija psih. vo Frojdovata psihoa<strong>na</strong>liti~ka teorija zapren razvoj<br />
zaradi neuspe{eno izleguvawe od ed<strong>na</strong> od porane{nite fazi <strong>na</strong> psihoseksualniot<br />
razvoj ili prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> objektot <strong>na</strong> privrzanost.<br />
fiksen lat. cvrst, odreden, postojan, fiks<strong>na</strong> ideja - misla koja sekoga{<br />
progonuva, manija.<br />
fiksiranje lat. utvrduvawe vo odrede<strong>na</strong> polo`ba, kone~no vospostavuvawe,<br />
opredeluvawe, 2. privlekuvawe, zadr`uvawe <strong>na</strong> ne~ie vnimanie<br />
<strong>na</strong> ne{to, 3. zadr`uvawe <strong>na</strong> pogledot, zjapawe vo ne{to.<br />
fiktiven lat. izmislen, la`en, bo`emen, pretpostaven.<br />
fikus bot. tropsko ukrasno drvo.<br />
filantrop gr~. toj {to gi saka lu|eto, ~ovekoqubec, onoj komu mu e dobro<br />
koga <strong>na</strong> sekoj drug mu e dobro, sprot. mizantrop.<br />
filaterija gr~. kolekcionerstvo koe se sostoi vo sobirawe <strong>na</strong> po{tenski<br />
marki.<br />
133
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
filharmonija gr~. ustanova za podgotvuvawe i izveduvawe <strong>na</strong> sinfoniski<br />
koncerti.<br />
filigran gr~. umeti~ko delo vo forma <strong>na</strong> mre`a izraboteno od srebre<strong>na</strong><br />
ili zlat<strong>na</strong> `ica.<br />
filigranski gr~. fin, precizno izraboten, ne`en.<br />
filija gr~. qubov, prijatelstvo.<br />
filipiki gr~. ostri politi~ki govori <strong>na</strong> Demosten protiv Filip Makedonski.<br />
filistar ger. malogra|anin, ograni~en ~ovek.<br />
filologija gr~. <strong>na</strong>uka za jazikot.<br />
filozofija gr~. <strong>na</strong>uka za <strong>na</strong>jopo{tite zakoni <strong>na</strong> razvojot <strong>na</strong> prirodata,<br />
~ovekovoto op{testvo i misleweto.<br />
finesa franc. fino, ne`no, osobeno.<br />
fingirano lat. izmisleno, zamisleno, prividno, bo`emno, |omiti, ko<br />
bajagi.<br />
fini{ it. 1. zavr{en del <strong>na</strong> sportski <strong>na</strong>tprevar, 2. cel, krajno odredi-<br />
{te <strong>na</strong> nekoja sportska discipli<strong>na</strong>.<br />
finis conorat opus lat. krajot deloto go krasi.<br />
finis lat. krah.<br />
finis senctificat media lat. celta gi opravduva sredstvata.<br />
finis unius diei est principium alterius lat. krajot <strong>na</strong> eden den e po~etok<br />
<strong>na</strong> idniot.<br />
finta it. izmama, lukavstvo, izmislica.<br />
fircanje ung. obele`uvawe, spojuvawe so igla i konec <strong>na</strong> dve iskroeni<br />
par~iwa tkaeni<strong>na</strong> <strong>na</strong> mestoto kade {to treba da se so{ijat.<br />
firma lat. 1. pretprijatie, 2. <strong>na</strong>ziv <strong>na</strong> nekoj du}an.<br />
fiskal lat. praven zastapnik <strong>na</strong> dr`av<strong>na</strong>ta blagaj<strong>na</strong>.<br />
fistula lat. otvor, dupka.<br />
fisura (lat. fissura) puk<strong>na</strong>ti<strong>na</strong>.<br />
fitolit gr~. skameneto rastenie.<br />
fitologija gr~. <strong>na</strong>uka za rastenijata, botanika.<br />
fitopatologija gr~. <strong>na</strong>uka za bolestite <strong>na</strong> rastenijata.<br />
fizikalec lat. fizi~ki rabotnik.<br />
fizio gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe priroda, priroden.<br />
fiziognomija gr~. <strong>na</strong>uka koja se obiduva da go tolkuva karakterot <strong>na</strong> ~ovekot<br />
spored crtite <strong>na</strong> liceto, oblikot <strong>na</strong> glavata, devi`ewata <strong>na</strong> teloto<br />
i sl.<br />
fiziokrati sledbenici <strong>na</strong> francusko politi~ka-ekonomska {kola koja<br />
ja osnoval Kene (Quensey) vo XVII vek: smetale deka zemjodelstvoto e<br />
edinstven izvor <strong>na</strong> bogatstvoto i <strong>na</strong>predokot.<br />
fiziologija med. <strong>na</strong>uka koja go prou~uva funkcioniraweto <strong>na</strong> `iviot<br />
organizam i <strong>na</strong> negovite delovi.<br />
fizionomija gr~. 1. izgled i izraz <strong>na</strong> liceto, 2. karakter, oblik <strong>na</strong> ne-<br />
{to.<br />
134
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
fizioterapija med. lekuvawe so fizi~ki metodi (svetlost, topli<strong>na</strong>,<br />
voda, elektricitet, mehani~ki sredstva).<br />
fizis (gr~. pshysis) priroda.<br />
fizis lat. 1. <strong>na</strong>tura, priroda: ~ovek koj ed<strong>na</strong>kvo lagodno se ~uvstvuva<br />
vo koja bilo zaednica (dr`ava) ili vo nitu ed<strong>na</strong>, vo zavisnost od svoite<br />
li~ni i privatni celi e su{testvo <strong>na</strong> prirodata, 2. oblik <strong>na</strong> nekoja poedine~nost,<br />
3. su{ti<strong>na</strong> 4. oblikuva<strong>na</strong> pri~i<strong>na</strong>, 5. cel koja e dobro <strong>na</strong><br />
konkret<strong>na</strong> stvar i nejzino sovr{enstvo.<br />
fjord norv. mnogu dolg, dlabok i razgranet morski zaliv so visoki<br />
bregovi.<br />
fla`olet franc. mala flauta so {est dupki.<br />
flagelacija (lat. flagellatio) 1. teles<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> so kam{ikuvawe, bi~uvawe,<br />
2. kam{ikuvawe kako forma <strong>na</strong> asketsko samoizma~uvawe.<br />
flagelant lat. ~ovek koj se kam{ikuva sebesi ili dozvoluva drugi da<br />
go bi~uvaat i ma~at (od verski fa<strong>na</strong>tizam ili poradi bolni sklonosti).<br />
flagrantno gr~. jasno, o~igleno, o~evidno.<br />
flakon franc. malo stakleno {i{ence za parfemi.<br />
flaksija lat. menuvawe, prome<strong>na</strong>.<br />
flamenko ({pan. flamenco) vid <strong>na</strong> andaluziski <strong>na</strong>rodni pesni i igri.<br />
flamingo {apan. vid <strong>na</strong> ptica so dolgi noze i dolg vrat.<br />
flanel franc. vid <strong>na</strong> pamu~<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
flauta, flejta it. metalen duva~ki muzi~ki instrument.<br />
flebitis med. vospalenie <strong>na</strong> venite.<br />
flebotomija med. pu{tawe krv od ve<strong>na</strong>.<br />
flegma gr~. ladnokrvnost, mirnost, nevozbudenost.<br />
flegmati~en gr~. miren, trom, ramnodu{en.<br />
flegmatik gr~. ~ovek so spora teles<strong>na</strong> i du{ev<strong>na</strong> aktivnost, koj te{ko<br />
se <strong>na</strong>draznuva, trpeliv i ladnokrven.<br />
fleka ger. damka, izvalkano mesto <strong>na</strong> oblekata.<br />
fleksibilen lat. prilagodliv, promenliv.<br />
flert ang. qubovno dodvoruvawe bez seriozni <strong>na</strong>meri, qubakawe, koketirawe,<br />
a{ikuvawe.<br />
flora mit. rimska bo`ica <strong>na</strong> cve}eto i proletta, 2. biol. rastitelno<br />
carstvo, zbir <strong>na</strong> site vidovi rastenija, v. fau<strong>na</strong>.<br />
floret franc. tkaeni<strong>na</strong> od svileni otpadoci, polusvile<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>, 2.<br />
tenok tap me~ za ve`bawe vo me~uvawe.<br />
floskula (lat. cvet~e) ukras vo govorot, prenos. {upliva fraza.<br />
flota hol. site voeni i transportni (trgovski i patni~ki) brodovi <strong>na</strong><br />
ed<strong>na</strong> dr`ava.<br />
flotacija lat. miewe <strong>na</strong> rudata so voda.<br />
fluid lat. te~nost ili gas.<br />
fluiden lat. te~en.<br />
fluior (F) hem. halogen element.<br />
135
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
fluktuacija lat. 1. branuvawe <strong>na</strong> te~nost, 2. porast i opa|awe, prim. <strong>na</strong><br />
brojot <strong>na</strong> ~lenovite <strong>na</strong> nekoja organizacija, <strong>na</strong> cenite, <strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong>ta<br />
<strong>na</strong> vodi, 2. priliv i odliv <strong>na</strong> rabot<strong>na</strong> sila, nepostojanost, nestabilnost.<br />
fluktuira~ki lat. promenliv, kolebliv, koj brzo te~e.<br />
fluorescencija lat. vid <strong>na</strong> ladno davawe <strong>na</strong> svetli<strong>na</strong>, <strong>na</strong>stanuva so osvetluvawe<br />
<strong>na</strong> materija so strani~no svetlo i is~eznuva ved<strong>na</strong>{ po otstranuvaweto<br />
<strong>na</strong> zracite <strong>na</strong> svetli<strong>na</strong>ta.<br />
fluvijalen lat. re~en, sozdaden so re~<strong>na</strong> voda.<br />
foaje franc. dvora<strong>na</strong> vo kino, teatar, opera vo koja se zadr`uva publikata<br />
pred po~etokot <strong>na</strong> pretstavata i za vreme <strong>na</strong> pauzite.<br />
fobija psih. preteran, nerazumen, bolen, intenziven strav od nekoja<br />
drazba ili situacija koja mnozinstvoto ne ja smeta za osobeno opas<strong>na</strong>.<br />
fokalen lat. koj e vo vrska so fokusot, `ari{teto.<br />
fokstrot (ang. - odewe <strong>na</strong> lisica) tanc po poteklo od SAD pri koj dvi-<br />
`ewata se vr{at <strong>na</strong> prstite.<br />
fokus lat. to~ka vo koja se sobiraat paralelni zraci prekr{eni preku<br />
le}a, prenos. centar, `ari{te, sredi{te.<br />
fond franc. 1. osnova, temel, 2. gotovi<strong>na</strong>, <strong>na</strong>trupani pari, 3. pari~ni<br />
sredsva opredeleni za nekoja cel, 4. za{tedeni pari, 5. crn fond skrieni<br />
pari od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> eden od sopru`nicite za tajno tro{ewe.<br />
fone gr~. zvuk glas.<br />
fonetika gr~. <strong>na</strong>uka za sozdavaweto <strong>na</strong> glasovi.<br />
fonola gr~. mehani~ki klavir.<br />
fonologija gr~. <strong>na</strong>uka za glasovite, zvucite.<br />
fonta<strong>na</strong> it. izvor, vodoskok.<br />
fontanela lat. meko teme kaj novoroden~iwata.<br />
forceps med. kle{ta za izvlekuvawe <strong>na</strong> bebeto kaj te{ki poroduvawa.<br />
forenzi~en lat. sudski.<br />
forinta - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Ungarija.<br />
forma lat. oblik, izgled, vid, ureduvawe, struktura <strong>na</strong> ne{to.<br />
formacija lat. 1. oblik, sklop, 2. davawe forma, oblik <strong>na</strong> ne{to, 3. sostav,<br />
raspored <strong>na</strong> vojska, 4. op{testveno-ekonomsla formacija stepen vo razvojot<br />
<strong>na</strong> op{testvoto.<br />
formalizam lat. sitni~avo dr`ewe do formata, do <strong>na</strong>dvore{nosta <strong>na</strong>mesto<br />
do sodr`i<strong>na</strong>ta, su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> ne{tata, bukvalno sfa}awe <strong>na</strong> zakonot<br />
bez razbirawe <strong>na</strong> negovata su{ti<strong>na</strong>.<br />
formalno lat. {to se odnesva <strong>na</strong> formata, <strong>na</strong> postapkata, sprot. meritorno,<br />
formalno re{avanje - re{avawe so koe ne se odlu~uva za glavniot<br />
predmet <strong>na</strong> sporot, tuku <strong>na</strong> formata.<br />
formalnost lat. 1. ne{to voobi~aeno, no neva`no, 2. postapuvawe <strong>na</strong><br />
voobi~aen <strong>na</strong>~in.<br />
format lat. dimenzii <strong>na</strong> bilo {to, prim. <strong>na</strong> kniga.<br />
formiranje lat. davawe forma, oblik <strong>na</strong> ne{to, sozdavawe, sreduvawe,<br />
sostavuvawe, ureduvawe.<br />
136
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
formula lat. 1. obrazec, pravilo, izraz, propis, 2. op{to i to~no opredeluvawe<br />
<strong>na</strong> nekoj poim, odnos, zakon, 3. mat. po~et<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong> izraze<strong>na</strong><br />
so brojki i bukvi spoeni so matemati~ki z<strong>na</strong>ci koi poka`uvaat kakvi<br />
operacii treba da se izvr{at za da se dobie bara<strong>na</strong>ta golemi<strong>na</strong>, 4.<br />
dogovoreni z<strong>na</strong>ci koi go oz<strong>na</strong>~uvaat imeto i sostavot <strong>na</strong> hemiskite<br />
elementi.<br />
formulacija lat. jasno i odredeno izraze<strong>na</strong> misla.<br />
formular lat. obrazec, pe~aten tekst koj ovozmo`uva lesno sostavuvawe<br />
<strong>na</strong> nekoja isprava ili praven akt.<br />
forsiranje franc. 1. sovladuvawe <strong>na</strong> nekoja pre~ka so sila, prisiluvawe,<br />
2. prenos. ubrzuvawe, <strong>na</strong>pregawe, zapnuvawe, preteruvawe.<br />
forte it. muz. silno.<br />
fortes fortu<strong>na</strong> adiuvat lat. sre}ata im pomaga <strong>na</strong> hrabrite.<br />
fortifikacija lat. utvrduvawe, podigawe <strong>na</strong> voe<strong>na</strong> tvrdi<strong>na</strong>.<br />
fortisimo it. muz. mnogu silno, <strong>na</strong>jsilno.<br />
fortitudo lat. hrabrost.<br />
fortu<strong>na</strong> lat. mit. bo`ica <strong>na</strong> slepiot slu~aj (<strong>na</strong> sre}a i nesre}a), 2.<br />
prenes. sudbi<strong>na</strong>, slu~aj, ~ista sre}a, slepa sre}a, 2. nevreme, oluja.<br />
fortu<strong>na</strong>e comes invidia lat. sre}ata ja sledi zavist.<br />
forum conexitatis lat. <strong>na</strong>dle`nost spored koneksitet: <strong>na</strong>dle`nost<br />
koga sudot sproveduva edinstve<strong>na</strong> postapka za pove}e krivi~ni predmeti<br />
za koi spored op{tite propisi za <strong>na</strong>dle`nosta bi morale da sudat<br />
razli~ni sudovi.<br />
forum delegationis lat. delegira<strong>na</strong> mes<strong>na</strong> <strong>na</strong>dle`nost: vid <strong>na</strong> prenesuvawe<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>dle`nosta od eden <strong>na</strong> drug sud, toga{ koga <strong>na</strong>dle`niot sud<br />
od pravni ili realni pri~ini e spre~en da ja sprovede krivi~<strong>na</strong>ta postapka<br />
i da go re{i konkretniot krivi~en predmet.<br />
forum delicti comissi lat. <strong>na</strong>dle`nost spored mestoto <strong>na</strong> izvr{uvaweto<br />
<strong>na</strong> krivi~noto delo.<br />
forum deprehensionis lat. <strong>na</strong>dle`nost spored mestoto <strong>na</strong> fa}awe <strong>na</strong><br />
obvinetiot ili mestoto kade {to obvinetiot samiot se prijavil.<br />
forum domicilii, forum residentiae lat. <strong>na</strong>dle`nost spored mestoto <strong>na</strong><br />
`iveewe ili prestojuvawe <strong>na</strong> obvinetiot.<br />
forum lat. 1. plo{tad vo stariot Rim kade se odvival javniot `ivot<br />
<strong>na</strong> gradot, 2. izbrano ili imenuvano telo <strong>na</strong>dle`no za re{avawe i<br />
odlu~uvawe za odredeni pra{awa, 3. prenos. centar, sredi{te <strong>na</strong> ne-<br />
{to, 4. prav. <strong>na</strong>dle`nost <strong>na</strong> sudot vo krivi~<strong>na</strong> postapka.<br />
forum ordi<strong>na</strong>rium lat. odrede<strong>na</strong> mes<strong>na</strong> <strong>na</strong>dle`nost: <strong>na</strong>dle`nost koja<br />
doa|a predvid vo slu~ai koga ne mo`e da se utvrdi nitu ed<strong>na</strong> od mesnite<br />
<strong>na</strong>dle`nosti predvideni vo procesniot zakon, toga{, Vrhovniot sud<br />
opredeluva eden od stvarno <strong>na</strong>dle`nite sudovi {to }e ja sprovede postapkata<br />
i }e go re{i krivi~niot predmet.<br />
forum praeventionis <strong>na</strong>dle`nost spored prvenstvo: slu~ai koga mesno<br />
<strong>na</strong>dle`en e sudot koj prv ja zapo~<strong>na</strong>l krivi~<strong>na</strong>ta postapka za konkretniot<br />
krivi~en predmet.<br />
137
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
forvard ang. sport. <strong>na</strong>pa|a~, igra~ vo <strong>na</strong>val<strong>na</strong>ta linija vo fudbal.<br />
fosfati hem. soli <strong>na</strong> fosfor<strong>na</strong>ta kiseli<strong>na</strong>.<br />
fosfor (F) hem. hemiski element koj se primenuva vo kerami~kata i<br />
tekstil<strong>na</strong>ta industrija.<br />
fosforescencija gr~. vid <strong>na</strong> ladno davawe <strong>na</strong> svetli<strong>na</strong>, <strong>na</strong>stanuva so osvetluvawe<br />
<strong>na</strong> materija so strani~no svetlo i is~eznuva mnogu bavno t.e.<br />
trae i po otstranuvaweto <strong>na</strong> zracite <strong>na</strong> svetli<strong>na</strong>ta.<br />
fosil lat. 1. skameneto `ivotno ili rastenie, 2. prenos. ne{to prestaro,<br />
zastareno.<br />
fotogeni~no lat. ne{to {to lesno i dobro mo`e da se fotografira.<br />
foton fiz. <strong>na</strong>jmala edinica <strong>na</strong> svetlos<strong>na</strong>ta energija, ~esti~ka od svetlo.<br />
fotosfera gr~. vidlivata svetla povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> sonceto.<br />
fovea med. <strong>na</strong>josetliviot del <strong>na</strong> mre`nicata <strong>na</strong> okoto za razlikuvawe<br />
<strong>na</strong> boi i podrobnosti pri dnevno svetlo.<br />
fragilen lat. kr{liv, neotporen, slab, ne`en.<br />
fragment lat. 1. so~uvan ostatok od nekoe umetni~ko delo, 2. del od<br />
slika, skulptura, literaturno ili muzi~ko delo.<br />
fragmentaren lat. necelosen, vo delovi, delumen.<br />
fraj germ. sloboden, prim. vlez <strong>na</strong> <strong>na</strong>tprevar.<br />
frajer ger. lekomislen, nevraboten mlad ~ovek, so raskala{eno povedenie.<br />
frajla ger. gospo|ica.<br />
frajr skandi<strong>na</strong>vski bog <strong>na</strong> plodnosta.<br />
frak franc. vid <strong>na</strong> palto.<br />
frakcija lat. 1. del, oddel, 2. v<strong>na</strong>trepartiska grupa so poseb<strong>na</strong> politi-<br />
~ki idei i celi.<br />
frakcionerstvo lat. sozdavawe frakcija, grupa{ewe, nepot~inuvawe<br />
<strong>na</strong> discipli<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> nekoja partija ili organizacija.<br />
fraktura med. kr{ewewe, prelom, prim. <strong>na</strong> koska.<br />
framazoni, masoni franc. slobodni yidari, ~lenovi <strong>na</strong> tajno religisko-filozofsko<br />
dru{tvo <strong>na</strong>sta<strong>na</strong>to vo Anglija vo XVIII vek.<br />
franger, non flectar lat. }e se skr{am ama nema da se svitkam.<br />
franjevci (franciskanci, mali bra}a) red osnovan od Frawo A{inski<br />
koj se bori za idealite - siroma{tvo, bratstvo, molitvi, propovedni{-<br />
tvo i mir. Ovoj red bil sostaven od tri rimokatoli~ki crkovni redovi.<br />
frank frac. pari~<strong>na</strong> ediniva <strong>na</strong> Francija, [vajcarija.<br />
franko (it. slobodno) trg. z<strong>na</strong>k deka prodava~ot treba da ja donese<br />
stokata do mesoto oz<strong>na</strong>~eno vo dogovorot <strong>na</strong> svoj rizik i svoj tro{ok.<br />
frapanten franc. koj pa|a vo o~i, <strong>na</strong>paden.<br />
frapiranje franc. izne<strong>na</strong>duvawe, zaprepastuvawe, pravewe silen vpe~atok.<br />
frater (lat. brat) mo<strong>na</strong>h.<br />
fraternizacija lat. pobratimuvawe.<br />
138
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
fratrija gr~. vo vreme <strong>na</strong> rodovskoto ureduvawe <strong>na</strong> prvobit<strong>na</strong>ta zaednica<br />
- zbir od pove}e rodovi (pove}e fratrii so~inuvale pleme).<br />
fraud lat. izmama.<br />
frave{i mit. dobri duhovi vo religijata <strong>na</strong> Zaratustra.<br />
fraza gr~. re~enica koja ima celos<strong>na</strong> smisla, preos. prazni zborovi,<br />
re~enica bez sodr`i<strong>na</strong>, re~enica koja ne ka`uva ni{to.<br />
frazeologija gr~. prazno brborewe.<br />
frazer franc. brblivec, drdorko.<br />
fregata lat. voen brod so edra, a od 1850 i <strong>na</strong> parea.<br />
frekvencija lat. broj <strong>na</strong> treperewa vo sekunda.<br />
frekventen lat. ~est, mnogu poseten, ubrzan.<br />
freneti~en franc. besen, preterano vozbuden, lud od vozbuda, buren.<br />
frenezija (lat. phrenesis) ludilo, besnilo, du{evno <strong>na</strong>ru{uvawe, preterano<br />
voodu{evuvawe.<br />
frenologija <strong>na</strong>uka koja se obiduva so pomo{ <strong>na</strong> oblikot <strong>na</strong> ~erepot da<br />
gi otkrie du{evnite osobini <strong>na</strong> ~ovekot.<br />
freska it. slika <strong>na</strong> sve` malter.<br />
frigiden lat. 1. laden, ladnokrven, ramnodu{en, bez`ivoten, 2. med.<br />
polovo laden.<br />
frija skandi<strong>na</strong>vska bo`ica <strong>na</strong> plodnosta.<br />
frikcija (lat. frictio) triewe.<br />
frikcionen lat. koj deluva so pomo{ <strong>na</strong> triewe.<br />
frirer ger. voda~.<br />
frivolen lat. 1. povr{en, bezz<strong>na</strong>~aen, bezva`nost, ni{toven, 2. lekomislen,<br />
nepristoen, nepristoen, raskala{en.<br />
fronezis gr~. `iveewe so "prakti<strong>na</strong> mudrost," da se `ivee vo soglasnost<br />
so doblesta.<br />
frontalen lat. ~elen, koj e <strong>na</strong> ~elo, frontalen <strong>na</strong>pad - <strong>na</strong>pad <strong>na</strong> protivnikot<br />
od <strong>na</strong>pred.<br />
frotir franc. hrapav pe{kir za bri{ewe i triewe.<br />
frotiranje franc. triewe.<br />
frustra habet qui non utitur lat. zaludno ima onoj koj ne koristi.<br />
frustra sapiens qui sibi no sapit lat. zaludno e pameten toj {to ne e pameten<br />
za sebe.<br />
frustracija lat. duhov<strong>na</strong> <strong>na</strong>p<strong>na</strong>tost i nemir poradi popre~e<strong>na</strong> <strong>na</strong>mera<br />
da se ostvari nekoja `elba.<br />
fu{er ger. ~ovek koj raboti povr{no i lo{o, <strong>na</strong>drimajstor.<br />
fuga (lat. begstvo) 1. vid <strong>na</strong> muzi~ka kompozicija, 2. rastojanie me|u<br />
dve plo~ki (vo kuj<strong>na</strong>, kupatilo) ili daski, spoj.<br />
fuksa ger. 1. kobila, 2. prenos. bludnica, jav<strong>na</strong> `enska, orospija.<br />
fular franc. meka proyir<strong>na</strong> svile<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
fulmi<strong>na</strong>nten lat. `estok, o{tar, ognen, grmotevi~en, prim. govor, <strong>na</strong>pis.<br />
fundament (lat. fundamentum) temel, osnova.<br />
fundamentalen lat. osnoven, temelemn.<br />
139
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
fundiran lat. vtemelen, cvrst, zacvrsten, silno potkrepen, zasnovan<br />
prim. vrz dokazi.<br />
fundiranje lat. stavawe temel, vtemeluvawe, zasnovawe.<br />
fundus lat. imot, zemja, fond, zaliha, blago.<br />
funkcija lat. deluvawe, dejnost, dol`nost, rabota, <strong>na</strong>me<strong>na</strong>, 2. mat. zavis<strong>na</strong><br />
promenliva veli~i<strong>na</strong>, biol. rabota <strong>na</strong> organizamot.<br />
funkcio<strong>na</strong>len lat. koj e vo funkcija, dejstvitelen.<br />
funkcio<strong>na</strong>lizam psih. prou~uvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>~inot <strong>na</strong> koj deluva umot za<br />
organizmot da mo`e da se prilagodi i dejstvuva vo svojata sredi<strong>na</strong>.<br />
funta ang. 1. pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Anglija, 2. angliska merka za te`i<strong>na</strong><br />
(1 funta = 373,24 grama).<br />
fura`a franc. sto~<strong>na</strong> hra<strong>na</strong>.<br />
furgon franc. `elezni~ki tereten vagon, vagon za baga`.<br />
furija lat. mit. 1. ed<strong>na</strong> od bo`icite <strong>na</strong> odmazdata, isto kako i erineite,<br />
2. bes, 3. lo{a `e<strong>na</strong>, `e<strong>na</strong> kavgaxija.<br />
furiozno lat. besno, burno.<br />
furnir franc. tenko fino drvo so koe se oblo`uva mebelot.<br />
furor lat. bes, diveewe.<br />
furtim lat. tajno, skri{no.<br />
fusnota lat. bele{ka pod tekstot koja go doobjasnuva re~enoto vo tekstot.<br />
futrola germ. kurija ili <strong>na</strong>vlaka za ~uvawe <strong>na</strong> nekoj vreden predmet,<br />
aparat ili instrument.<br />
futur lat. idno vreme.<br />
futurologija franc. u~ewe za idniot op{testven razvoj.<br />
fuzija lat. spojuvawe<br />
fuzioniranje lat. spojuvawe, stopuvawe.<br />
G<br />
gabarit franc. kalap, model vo prirod<strong>na</strong> ili <strong>na</strong>male<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong>.<br />
gad`et ang. predmet za sekojdnev<strong>na</strong> upotreba koj izgleda kako igra~ka.<br />
gadolinijum (Gd.) hem. vid <strong>na</strong> metal.<br />
gaf (franc. gaffe) gre{ka, glupost.<br />
gajret tur. <strong>na</strong>stojuvawe, trud, ju<strong>na</strong>{tvo.<br />
gala {pan. sve~ano, prim. gala priem - sve~en priem.<br />
galaksija <strong>na</strong>{iot yvezden sistem so okolu deset milijardi nebesni<br />
tela (se pretpostavuva deka ima sto milijardi galaksii).<br />
galanten franc. dare`liv, uslu`en, ~ovek koj lesno tro{i pari, qubezen,<br />
kavaler, qubovnik, predusetliv ~ovek.<br />
galanterija franc. 1. dare`livost, uslu`nost, ubavo povedenie, predusretlivost,<br />
qubeznost, 2. sitni luksuzni predmeti (bi`uterija, rakavici,<br />
ta{ni, lepezi).<br />
140
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
galenisti gr~. privrzanici <strong>na</strong> gr~kiot lekar Klaudius Galenus (131-<br />
200) koj so svoite lekarstva va`el za avtoritet vo medici<strong>na</strong>ta.<br />
galerija it. 1. <strong>na</strong>jvisokiot balkon vo teatar, 2. kolekcija <strong>na</strong> umetni~ki<br />
predmeti, 3. galerija prostorija vo koja se izlo`eni sli}i, 4. hodnik.<br />
galgenhumor (ger. humor galgenhumot) humor pod besilka, humor <strong>na</strong> ~ovek<br />
kogo go nosat <strong>na</strong> besewe, crn humor, iz<strong>na</strong>sile<strong>na</strong> {ega.<br />
galimatijas franc. zbrka vo govorot ili pi{uvaweto, <strong>na</strong>trupuvawe <strong>na</strong><br />
zaborovi bez potreba smisla, besmislici.<br />
galiot lat. 1. rob ili osuden zlostornik <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> veslawe <strong>na</strong> galija, 2.<br />
mangup, propalica.<br />
galium (Ga.) hem. mek rastegliv metal.<br />
gallus galus (lat. galski petel) petel kako simbol <strong>na</strong> Francija.<br />
galon ang. angliska mera za te~nost (okolu 4 do 4,50 litri).<br />
galop, galopiranje franc. vid <strong>na</strong> kowsko tr~awe.<br />
galvanizacija pokrivawe <strong>na</strong> eden metal so tenok sloj od drug metal po<br />
elektri~en pat, 2. lekuvawe so galvanska struja.<br />
galvanizam elektri~<strong>na</strong> pojava koja ja otkril italijanskiot fizi~ar<br />
Luixi Galvani pri dopir <strong>na</strong> nekoi raznorodni metali da se dobiva<br />
edno<strong>na</strong>so~<strong>na</strong> struja so nizok <strong>na</strong>pon.<br />
galvanometar aparat za merewe <strong>na</strong> ja~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> galvanskata struja.<br />
gambit it. `rtvuavwe <strong>na</strong> pe{ak ili <strong>na</strong> figura vo po~etokot <strong>na</strong> igrata<br />
za podobro otvoarawe <strong>na</strong> koe ovozmo`uva podobar <strong>na</strong>pad vo igrata {ah.<br />
ganc ger. sosema, potpolno, celosno.<br />
gane{a bog <strong>na</strong> dobrata sre}a pretstaven so debel stomak i glava <strong>na</strong><br />
slon, hinduisti~ki bog sin <strong>na</strong> [iva i Parvati.<br />
gang ang. razbojni~ka banda.<br />
gangre<strong>na</strong> med. izumirawe <strong>na</strong> delovi od tkivoto, organite ili delovi<br />
od teloto vo `iv organizam.<br />
gangster ang. ~len <strong>na</strong> gang, <strong>na</strong> razbojni~ka banda, bandit, razbojnik,<br />
kradec, nikakvec.<br />
ganimed mit. ubavo mom~e koe <strong>na</strong> Olimp im <strong>na</strong>leva pijalok <strong>na</strong> bogovite.<br />
ganzfeld postapka psih. testovi za ispituvawe <strong>na</strong> telepatska komunikacija.<br />
garancija fran. emstvo, sigurnost.<br />
garant lat. `irant.<br />
gard ang. odbramben stav vo boks, me~uvawe i sl.<br />
garda franc. izbra<strong>na</strong> vojska za ~uvawe <strong>na</strong> vladetelot, teles<strong>na</strong> stra`a.<br />
gardnerova teorija <strong>na</strong> povekekratni inteligencii psih. stojali{te deka postojat<br />
sedum razli~ni me|usebno nezavisni sistemi <strong>na</strong> inteligencija<br />
koi deluvaat po sopstveni pravila: 1. jazi~<strong>na</strong>, 2. muzi~ka, 3. logi~komatemati~ka,<br />
4. specijal<strong>na</strong> ili prostor<strong>na</strong>, 5. telesno-kinesteti~ka, 6<br />
intraperso<strong>na</strong>l<strong>na</strong> i 7. interperso<strong>na</strong>l<strong>na</strong>.<br />
garnir franc. dodatok od zelen~uk kon nekoe meso.<br />
141
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
garnitura franc. zbir <strong>na</strong> predmeti (sadovi, mebel, spravi, obleka i dr)<br />
od ist vid koj so~inuvaat nekakva celi<strong>na</strong>, komplet, 2. lu|e povrzani so<br />
ista rabota.<br />
gartis lat. besplatno, xabe.<br />
gaster gr~. stomak, `eludnik.<br />
gastralgija med. bolka, gr~ vo `eludnikot.<br />
gastritis med. vospalenie <strong>na</strong> sluzoko`ata vo `eludnikot.<br />
gastronom franc. stru~wak za dobri jadewa, ~ovek koj se razbira vo<br />
gotvewe, gurman.<br />
gastronomija franc. ve{ti<strong>na</strong> vo podgotvuvawe <strong>na</strong> dobri jadewa.<br />
gatofobija med. bolen strav od ma~ki.<br />
gau~o {pan. pastir, govedar, ~uvar <strong>na</strong> kowi i stoka vo Ju`<strong>na</strong> Amerika.<br />
gaudeamus lat. da u`ivame, da se veselime.<br />
gaus edinica za merewe <strong>na</strong> magnetnoto pole (spored imeto <strong>na</strong> germanskiot<br />
matemati~ar i fizi~ar K. F Gaus, 1777-12855).<br />
gavarani (guarani) pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Paragvaj.<br />
gazavat ar. sveta voj<strong>na</strong> protiv nevenicite.<br />
gazeta it. vesnik.<br />
gaziranje franc. 1. ubivawe so pomo{ <strong>na</strong> gas, 2. ufrluvawe jaglen dioksid<br />
vo pijaloci.<br />
gazolin franc. lesen benzin.<br />
ge{talt (germ. oblik, konfiguracija) psihologija psih. stojali{te koe<br />
vo prv red se zanimava so percepciite, za{to smeta deka percepciite<br />
zavisat od sklopovi <strong>na</strong> pottici.<br />
gefirofobija med. bolen strav od pominuvawe preku most ili preku<br />
voda.<br />
gej{a jap. profesio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> pea~ka i tan~erka.<br />
geja mit. bo`ica <strong>na</strong> Zemjata.<br />
gen segment od molekulata <strong>na</strong> deoksiribonukleinskata kiseli<strong>na</strong>.<br />
genealogija gr~. istoriski razvoj <strong>na</strong> semejstvoto, rodot, plemeto, rodoslov.<br />
genearlizacija lat. voop{tuvawe, voop{tenost, pot~inuvawe <strong>na</strong> poedine~noto<br />
<strong>na</strong> op{toto.<br />
generacija lat. lu|e koi `iveat vo isto vreme, rodeni vo ista godi<strong>na</strong><br />
ili odele <strong>na</strong> {kolo, fakultet zaedno. 2. biol. prodol`uvawe <strong>na</strong> potomstvoto,<br />
razmno`uvawe, rasploduvawe.<br />
generalen lat. seop{t, glaven, koj e zaedni~ki za cel vid, koj mo`e da<br />
se izvle~e kako op{t, koj opfa}a se, seopfaten.<br />
generalii lat. op{i podatoci (ime i prezime, datum <strong>na</strong> ra|awe, mesto<br />
<strong>na</strong> `iveewe).<br />
generalisimus lat. <strong>na</strong>jvisoko voeno zvawe.<br />
generaliter iniuria dicitur omne quod non iure fit lat. voop{teno ka`ano<br />
pod nepravda se smeta se {to ne e vo soglasnost so pravoto.<br />
142
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
generalizacija voop{tuvawe, detekcija <strong>na</strong> nekoja karakteristika ili<br />
<strong>na</strong>~elo koe im e zaedni~ko <strong>na</strong> klasa <strong>na</strong> objeti ili <strong>na</strong>stani.<br />
generalno lat. op{to, glavno, seop{to, vo celi<strong>na</strong>, sprot. specijalnio.<br />
generator (lat. roditel, tvorec) sprava koja proizveduva elektri~<strong>na</strong><br />
energija, v. di<strong>na</strong>mo, alter<strong>na</strong>tor.<br />
geneti~ki gr~. koj se odnesuva <strong>na</strong> geneza, <strong>na</strong>stanuvawe.<br />
genetika gr~. <strong>na</strong>uka koja go prou~uava zakonite <strong>na</strong> <strong>na</strong>sleduvaweto.<br />
geneza lat. <strong>na</strong>stanuvawe i proces <strong>na</strong> razvoj.<br />
geni gr~. ~asti~ki vo sostavot <strong>na</strong> hromozomite koi gi podr`uvaat <strong>na</strong>slednite<br />
karakteristiki.<br />
genie, genijalen lat. du{ev<strong>na</strong> sila, ~ovek so vonredni du{evni i umstveni<br />
sposobnosti.<br />
genikulacija (lat. geniculatio) kle~ewe, izrazuvawe po~it so kle~ewe.<br />
genitalii lat. polovi organi.<br />
genocid lat. zlostor vperen protiv celi <strong>na</strong>rodi, istrabuvawe <strong>na</strong> celi<br />
<strong>na</strong>rodi.<br />
genotip med. zbir <strong>na</strong> geni vo nekoja edinka, sprot. fenotip.<br />
gens lat. rod.<br />
gentili lat. pripadnici <strong>na</strong> rodot.<br />
gentilno ureduvanje lat. rodovsko ureduvawe.<br />
genus lat. rod, vid.<br />
geo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe zemja, zemji{no.<br />
geocentrizam gr~. u~ewe spored koe Zemjata e nepodvi`en centar <strong>na</strong><br />
svemirot okolu koj se vrtat site drugi nebesni tela.<br />
geodezija gr~. <strong>na</strong>uka koja go prou~uva vidot i obemot <strong>na</strong> zemji{nite<br />
povr{ini.<br />
geofizika gr~. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva fizi~kite pojavi vo v<strong>na</strong>tre{-<br />
nosta <strong>na</strong> zemjata i vodata i Zemi<strong>na</strong>ta atmosfera.<br />
geografija gr~. <strong>na</strong>uka za povr{i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> zemjata i nejzi<strong>na</strong>ta podelba <strong>na</strong><br />
dr`avi i gradovi.<br />
geologija gr~. <strong>na</strong>uka koja go prou~uva sostavot i gradbata <strong>na</strong> Zemjata i<br />
prirodnite pojavi i procesi {to se slu~uvaat vo nea i <strong>na</strong> nea.<br />
geometrija gr~. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva liniite, povr{inite, formata<br />
i obemot <strong>na</strong> telata.<br />
geopolitika gr~. u~ewe (usvoeno od germanskite fa{isti kako dr`av<strong>na</strong><br />
teorija) koe tvrde{e deka op{testveno ekonomskite-odnosi i razvojot<br />
<strong>na</strong> dr`avata se opredeleni isklu~ivo od geografski, fizi~ki i rasni<br />
uslovi.<br />
geotermi~nost gr~. v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> topli<strong>na</strong> <strong>na</strong> zemjata.<br />
geotropizam gr~. osobenost <strong>na</strong> rastenijata pod dejstvo <strong>na</strong> zemji<strong>na</strong>ta te-<br />
`i<strong>na</strong> da rastat vo odreden pravec.<br />
gepek ger. baga`.<br />
gerijatrja med. granka <strong>na</strong> medici<strong>na</strong>ta koja |i prou~uva bolestite kaj<br />
starite lica i problemite <strong>na</strong> starite voop{to.<br />
gerilec {pan. partizan.<br />
143
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
germanium (Ge.) hem. metal sli~en <strong>na</strong> olovoto.<br />
geromarazmus med. stare~ka slabost.<br />
geront (gr~. starec) do`ivotno izbran sovetnik <strong>na</strong> vladetelot vo stara<br />
Grcija.<br />
gerontofilija gr~. seksual<strong>na</strong> privle~nost kon stari lica od sprotiven<br />
pol.<br />
gerontologija gr~. <strong>na</strong>uka koja go prou~uva procesot <strong>na</strong> stareeweto.<br />
gerusija gr~. sovet <strong>na</strong> starci vo stara Grcija.<br />
geslo osnovno <strong>na</strong>~elo, `ivotno <strong>na</strong>~elo, deviza, moto, parola, lozinka.<br />
gestacija (lat. gestatio) bremenost, vreme <strong>na</strong> bremenost.<br />
gestapo ger. fa{isti~ka taj<strong>na</strong> policija vo hitlerovska Germanija.<br />
gestikulacija lat. izrazuvawe so gestovi - so mimika i so dvi`ewe <strong>na</strong><br />
racete i teloto<br />
gestikuliranje lat. sledewe <strong>na</strong> govorot so gestovi.<br />
geto (it. ghetto) poseb<strong>na</strong> ~etvrt vo gradovite <strong>na</strong>dvor od koi ne mo`ele<br />
da `iveeat Evreite.<br />
gibelini it. privrzanici <strong>na</strong> partiite <strong>na</strong> germanskite carevi, v. gvelfi.<br />
gig mit. ov~ar od Lidija koj poradi stek <strong>na</strong> neobi~ni okolnosti: poradi<br />
vol{eben prsten imal sposobnost da stane nevidliv, sta<strong>na</strong>l kral<br />
<strong>na</strong> Lidija (dr`ava so glaven grad Sard koja ja opfa}ala skoro cela zapad<strong>na</strong><br />
Mala Azija) od 716 - 678 god. p.n.e.<br />
giganti mit. ogromni sinovi <strong>na</strong> Zemjata koi bile porazeni vo borbata<br />
so bogovite od Olimp.<br />
giht germ. bolest <strong>na</strong> koskite, zglobovite.<br />
gilgame{ mit. asirski epski ju<strong>na</strong>k koj tragal po besmrtnosta.<br />
giljotinja franc. sprava za otse~uvawe <strong>na</strong> glavata koja se primenuvala<br />
vo Francija sprema licata osudeni <strong>na</strong> smrt od 1792 godi<strong>na</strong>.<br />
ginekologija gr~. <strong>na</strong>uka koja ja prou~uva gradbata i funkciite <strong>na</strong> `enskiot<br />
organizam i bolestite <strong>na</strong> `enskite organi.<br />
glacijalen lat. koj pripa|a <strong>na</strong> ledeniot period.<br />
gladiatori lat. borci-robovi koi bile prisileni me|usebno ili protiv<br />
divi `ivotni do smrt da se borat vo are<strong>na</strong> zaradi zabava <strong>na</strong> publikata.<br />
gladius lat. me~.<br />
glaukom med. te{ko zaboluvawe <strong>na</strong> o~ite.<br />
gle~er germ. lede<strong>na</strong> masa.<br />
globtroter ang. patnik koj patuva okolu svetot.<br />
globus lat. Zemji<strong>na</strong> topka.<br />
gloibalen lat. trkalezen, zaokru`en.<br />
glorifikacija lat. falewe, vozvi{uvawe <strong>na</strong> nekogo.<br />
glorija lat. slava, ~est, sjaj.<br />
gloriola lat. oreol, sjaen krug okolu glavata <strong>na</strong> svetcite.<br />
glosa gr~. 1. objasnuvawe, tolkuvawe <strong>na</strong> nekoj z<strong>na</strong>~aen tekst, 2. moto,<br />
geslo, misla vodilka, 3. zabele{ka.<br />
144
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
glosatori gr~. srednovekovni pravnici od X vek, koi go tolkuvale staroto<br />
rimsko pravo, so ispi{uvawe <strong>na</strong> nivnoto tolkuvawe (nivnite glosi)<br />
pokraj origi<strong>na</strong>lniot tekst, prenos. popularizatori <strong>na</strong> nekoe delo.<br />
gnom mit. grdo xuxe koi ~uva blago skrieno vo zemjata.<br />
gnoseologija filoz. u~ewe za mo`nostite i sredstvata za <strong>na</strong>u~noto poz<strong>na</strong>vawe,<br />
teorija <strong>na</strong> soz<strong>na</strong>nieto, u~ewe za ~ovekovoto soz<strong>na</strong>nie, no ne vo<br />
podrobnosti i konkretno, tuku vo celi<strong>na</strong> i vo su{ti<strong>na</strong>: dali ~ovekot<br />
mo`e ne{to (vistinito) da spoz<strong>na</strong>e i ako mo`e {to, kako mo`e da go<br />
soz<strong>na</strong>e.<br />
gnosticizam z<strong>na</strong>ewe, soz<strong>na</strong>nie, poz<strong>na</strong>nie, sinkresisti~ko versko dvi`ewe<br />
koe se razvivalo vo razni vekovi <strong>na</strong> hristijanstvoto do negovoto<br />
potisnuvawe vo 4 vek. Gnosticite u~ele deka ~ovekot mo`e da se spasi<br />
samo ako go spoz<strong>na</strong>e boga. Tie sakaa teolo{kite dogmi mislovno da gi<br />
istra`at. Smetale deka lu|eto se bo`ji du{i zarobeni vo materijalniot<br />
svet. Materijata e sozdade<strong>na</strong> od nesovr{eno zlo su{testvo koe ~esto<br />
se poistovetuva so gospod od Stariot zavet, <strong>na</strong>sproti bogot od Noviot<br />
zavet. Tie zloto go poistovetuvaat so materijalnoto, a dobroto so<br />
duhovniot svet. Ottamu smetaat deka ~ovekot treba da se svrti kon<br />
sebe i da mu se posveti <strong>na</strong> mudrosta za da go spoz<strong>na</strong>e svetot i da se oslobodi<br />
od negovite prangii.<br />
gog i magog hebr. opasnen neprijatel koj uni{tuva se (Gog e vladetel<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong> <strong>na</strong>rodot Magog, koj od sever prodrel vo Izrael i bil porazen).<br />
golem mit. ~ovek kogo nekoj pra{ki rabin go <strong>na</strong>pravil od gli<strong>na</strong> i<br />
otkako so vol{eb<strong>na</strong> formula go o`iveal go podvel pod svoja slu`ba.<br />
golemata podelba (gr~. {izma) gr~. golemata podelba koja se slu~i vo<br />
1054, so {to zavr{i sporot me|u rimskiot papa Lav XIX i carigradskiot<br />
patrijarh Mihail Kerularij. Od ed<strong>na</strong> stra<strong>na</strong> osta<strong>na</strong> pravoslav<strong>na</strong>ta<br />
crkva (o<strong>na</strong> koja gi ~uva i po~ituva kanonite i odlukite <strong>na</strong> sedumte<br />
Vaselenski Sabori), koja go otfrla i ne go priz<strong>na</strong>va univerzalniot<br />
avtoritet <strong>na</strong> papata i koja denes glavno e organizira<strong>na</strong> <strong>na</strong> <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lni<br />
nivoa. Na drugata stra<strong>na</strong> <strong>na</strong>sta<strong>na</strong> Rimokatoli~kata crkva <strong>na</strong>d koja papata<br />
ima celos<strong>na</strong> jurisdikcija.<br />
golgota ~erep (izgled <strong>na</strong> ste<strong>na</strong>ta pred koja e rasp<strong>na</strong>t Isus).<br />
goliat hebr. ogromen filisteec kogo vo dvoboj so pra~ka go ubil maliot<br />
David, prenos. mnogu silen ~ovek, ~ove~i{te, xin.<br />
gong metal<strong>na</strong> plo~a <strong>na</strong> koja se udira so drven ili metalen ~ekan kako<br />
vo zvono.<br />
goniometrija gr~. <strong>na</strong>uka za prou~uvawe <strong>na</strong> trijagolnici.<br />
gonoreja gr~. polova zaraz<strong>na</strong> bolest.<br />
gorgo<strong>na</strong> mit. stra{no `ensko su{testvo so zmii <strong>na</strong>mesto kosa, od ~ij<br />
pogled lu|eto se skamenuvale.<br />
gracija lat. milnost, privle~nost, skladnost, 2. mit. ed<strong>na</strong> od trite<br />
omileni ker}i <strong>na</strong> Zevs - tri Gracii (gr~. Haritii): Aglaja (svetlost),<br />
Eufrozi<strong>na</strong> (veselost) i Talija (cvetnost).<br />
graciozen lat. skladen vo dvi`ewata, mil. drag.<br />
145
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
gradacija lat. postapnost, postepen dosleden premin od edno kon drugo,<br />
od ponisko kon povisoko.<br />
grafikon gr~. prikaz <strong>na</strong> nekoja pojava so pomo{ <strong>na</strong> linii i geometriski<br />
figuri (krug, kvadrat i sl).<br />
grafit gr~. 1. vid <strong>na</strong> mineral, koj se upotrebuva osobeno za izrabotka<br />
<strong>na</strong> molivi 2. <strong>na</strong>tpis <strong>na</strong> yid.<br />
grafo gr~. pi{uvam.<br />
grafolog gr~. 1. ve{tak za rakopisi, 2. stru~wak za prepoz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong><br />
karakterot <strong>na</strong> ~ovek spored negoviot rakopis.<br />
gral mit. vol{eben pehar od koja Isus jadel <strong>na</strong> posled<strong>na</strong>ta ve~era i<br />
vo koja Josif ja fatil negovata krv koga bil proboden <strong>na</strong> krstot.<br />
grama gr~. pisanie, kniga, bukva, pismo.<br />
gramatika gr~. <strong>na</strong>uka za sistemot i zakonitostite <strong>na</strong> eden jazik.<br />
grand pri (franc. grand prix) prva <strong>na</strong>grada.<br />
grandiozen it. silen, veli~enstven, uzvi{en, mnogu golem.<br />
grandomanija it. preterano zgolemuvawe <strong>na</strong> samiot sebesi, v. megalomanija.<br />
grandpri (franc. grand-prix) prva <strong>na</strong>grada.<br />
granit vid <strong>na</strong> cvrst kamen.<br />
gran-slem ang. trofej koj se osvojuva <strong>na</strong> ~etirite teniski turniri koi<br />
se odr`uvaat vo Francija, Anglija, Amerika i Avstralija.<br />
granulacija lat. sitnewe, pretvarawe vo zr<strong>na</strong> prim. <strong>na</strong> metal, staklo.<br />
granulom lat. vospalen izrastok okolu bolen zaben koren.<br />
granulozen lat. vo oblik <strong>na</strong> zrno.<br />
granulum lat. zrno.<br />
grao germ. sivo.<br />
gratificiranje lat. podaruvawe.<br />
grave it. muz. te{ko, seriozno.<br />
gravemen lat. `alba, tu`ba, tovar.<br />
graviditet, gravidnost lat. bremenost.<br />
graviranje franc. vre`uvawe <strong>na</strong> slika vo metal, kamen, drvo so pomo{<br />
<strong>na</strong> posebni sredstva: gleto, hemisli sredstva i sl.<br />
gravitacija fiz. 1. privle~<strong>na</strong> sila me|u telata vo vsele<strong>na</strong>ta, 2. prenos.<br />
privle~nost, sklonost.<br />
grejpfrut (ang. grape fruit) plod dobien od vkrstuvawe <strong>na</strong> portokal i limun.<br />
grif lat. ptica le{i<strong>na</strong>r, 2. mit. lav so krilja i glava <strong>na</strong> orel.<br />
gril ang. skara za pe~ewe meso.<br />
grimasa franc. iskrivuvawe <strong>na</strong> liceto zaradi poka`uvawe <strong>na</strong> vistinskite<br />
misli i ~uvstva.<br />
griz germ. krupno somele<strong>na</strong> p~enka.<br />
gro franc. glaven del, glavni<strong>na</strong>, <strong>na</strong>jgolemiot del.<br />
grogi ang. zamorenost, iznemo{tenost.<br />
gromada ne{to orgromno, grdosija, kolos.<br />
grombi ang. vid <strong>na</strong> volne<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> za palta.<br />
146
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
groso modo lat. vo <strong>na</strong>jglavni potezi, grubo (istol~eno ili ise~kano),<br />
povr{no, bez podrobnosti.<br />
groteska it. 1. sme{no, neprirodno, 2. prika`uvawe <strong>na</strong> lu|e ili predmeti<br />
vo neobi~no fantasti~no neprirodno-komi~en vid, 3. ~uden komi-<br />
~en prizor.<br />
guber<strong>na</strong>tor lat. upravitel.<br />
gulanfer uli~ar, apa{, goltar.<br />
gulden pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Holandija.<br />
gungula tur. mete`, vreva.<br />
gurbet tur. odewe <strong>na</strong> pe~alba vo stranstvo.<br />
gurman franc. ~ovek koj probira hra<strong>na</strong>, koj saka dobra hra<strong>na</strong>.<br />
gust lat. vkus.<br />
gustiranje lat. u`ivawe vo hra<strong>na</strong> ili vo posmatrawe <strong>na</strong> ne{to.<br />
gutta cavat lapidem lat. kapka go dlabi kamenot.<br />
guttatim lat. kapka po kapka.<br />
guver<strong>na</strong>nta franc. doma{<strong>na</strong> u~itelka, vospituva~ka <strong>na</strong> deca.<br />
guverner franc. 1. upravnik zapovednik <strong>na</strong> nekoja oblast, 2. upravnik<br />
<strong>na</strong> nekoja ustanova, osobeno <strong>na</strong> central<strong>na</strong>ta <strong>na</strong>rod<strong>na</strong> banka.<br />
gvardijan lat. ~uvar, stra`ar, <strong>na</strong>dzornik, poglavar <strong>na</strong> fraweva~ki<br />
ili kapucinski samostan.<br />
gvelfi it. privrzanici <strong>na</strong> papata, v. gibelini.<br />
gvint ger. zavrtka.<br />
H<br />
ha{i{ droga, oblik <strong>na</strong> ka<strong>na</strong>bis koja se dobiva od indiski konop (ca<strong>na</strong>bis<br />
sativa) <strong>na</strong> ~ij vrv se formira grut~e od smola. Se pu{i so pomo{ <strong>na</strong> nergile<br />
ili pome{an so tutun i dr. Najpozant vid <strong>na</strong> ha{i{ e bakainot<br />
koj se odgleduva vo Liban. Ha{i{ot predizvikuva opti~ki haluci<strong>na</strong>cii,<br />
euforija i ~uvstvo deka ~ovekot se <strong>na</strong>o|a vo nekoj ima|i<strong>na</strong>ren<br />
svet. Toj sozdava pogolema op{testve<strong>na</strong> i moral<strong>na</strong> degradacija od osta<strong>na</strong>tite<br />
drogi. Vrskata koja ovaa droga ja ima so krimi<strong>na</strong>lnoto povedenie<br />
neposredno se doka`uva so angliskiot zbor assassin (ubiec), koj<br />
<strong>na</strong>sta<strong>na</strong>l od terminot "hashshashin"(u`ivatel <strong>na</strong> ha{i{) koj ja oz<strong>na</strong>~uva<br />
li~nosta koja ubiva pod dejstvo <strong>na</strong> ha{i{.<br />
habeas corpus (lat. ima{ telo) po~etni zborovi <strong>na</strong> aktot za nepovredivost<br />
<strong>na</strong> ~ovekovata li~nost usvoen vo angliskiot parlament vo 1679<br />
god.<br />
habent sua fata libelli lat. i knigite imaat svoja sudbi<strong>na</strong>.<br />
habilitacija lat. studija kako preduslov nekoj da stane docent.<br />
habituacija psih. smaluvawe <strong>na</strong> intenzitetot <strong>na</strong> reakcijata <strong>na</strong> drazba<br />
koja se povtoruva.<br />
147
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
habitus lat. 1. <strong>na</strong>vika, 2. dr`ewe <strong>na</strong> teloto: <strong>na</strong>dvore{en izgled <strong>na</strong> nekoe<br />
`ivo su{testvo, <strong>na</strong>dvore{ni obele`ja <strong>na</strong> teles<strong>na</strong>ta i du{ev<strong>na</strong>ta<br />
konstitucija.<br />
hacienda {pan. pogolem imot, farma.<br />
had mit. bog <strong>na</strong> podzemjeto kaj Grcite, v. Pluton.<br />
hadis tur. zapsisi za `ivotot i izrekite <strong>na</strong> Muhamed i negovite drugari.<br />
hadum tur. v. evnuh.<br />
hafiz tur. toj koj {to go z<strong>na</strong>e celiot Kuran <strong>na</strong>pamet.<br />
hagiografija gr~. pi{uvawe biografija za svetcite.<br />
haketa mit. gr~ka bo`ica <strong>na</strong> plodnosta, raskrsnicite i mrtvite.<br />
halaka (hebr. zakon) evrejski zakon.<br />
haloidi, halogeni elementi: fluor, hrom, brom, jod (se <strong>na</strong>rekuvaat halogeni,<br />
za{to so metali davaat direktno soli).<br />
haluci<strong>na</strong>cija psih. senzorno do`ivuvawe koe <strong>na</strong>stanuva bez prikladni<br />
ili relevantni <strong>na</strong>dvore{ni drazbi.<br />
halucinogeni sredstva med. drogi koi predizvikuvaat haluci<strong>na</strong>cii.<br />
haos beskraen svemirski prostor ili me{avi<strong>na</strong> <strong>na</strong> bezobli~ni stvari<br />
vo beskraj<strong>na</strong> temni<strong>na</strong> i kako takov starite Grci go proglasile za bo`ensko<br />
su{tetsvo.<br />
haos gr~. nered, sostojba bez kakov i da e poredok.<br />
haoti~nost gr~. nered, , nesredenost, bezredie, zbrkanost, rastroenost.<br />
harakiri jap. samoubistvo so rasparuvawe <strong>na</strong> stomakot so me~.<br />
haranga frac. hu{kawe, pottiknuvawe, podbucnuvawe, <strong>na</strong>govarawe.<br />
harfa muzi~ki `i~an instrument.<br />
hargal rel, vavilonski bog <strong>na</strong> podzemniot svet.<br />
harmonija gr~. skladnost <strong>na</strong> delovite <strong>na</strong> odrede<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>.<br />
haron mit. ~amxija koj preku rekata Stiks gi prevezuval mrtvite <strong>na</strong><br />
onoj svet, v. vijatikum.<br />
harpii mit. su{testva polovi<strong>na</strong> devoj}i polovi<strong>na</strong> ptici grabliv}i,<br />
brzi kako veter, koi progoltuvale se do {to }e dojdele.<br />
harpun hol. oru`je za lovewe <strong>na</strong> krupni ribi i kitovi.<br />
hati{erif (tur. vozvi{e<strong>na</strong> poraka) ukaz <strong>na</strong> sultanot koj moral ved<strong>na</strong>{ i<br />
bez pogovor da se izvr{i.<br />
haubica artilerijsko oru`je.<br />
havarija it. rasipuvawe, raspad, golema {teta (<strong>na</strong> brod, avion, fabri-<br />
~ki ma{ini, elektri~ni ili nuklearni sistemi i sl).<br />
hazard franc. slu~aj.<br />
hazard<strong>na</strong> igra igra <strong>na</strong> sre}a i komar.<br />
heberfrenija gr~. mladala~ko ludilo: pretera<strong>na</strong> samouverenost drsko<br />
povedenie omalova`uvawe <strong>na</strong> se.<br />
hedonizam gr~. <strong>na</strong>jgolemo dobro, toa {to predizvikuva zadovolstvo. v.<br />
utilitas.<br />
hefest mit. bog <strong>na</strong> ognot i kova~kiot za<strong>na</strong>et kaj Grcite, v. Vulkan.<br />
hegemon gr~. voda~, heograi~en gospodar.<br />
148
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
hegemonija gr~. prevlast, <strong>na</strong>dmo}nost, rakovodstvo.<br />
hekatomba gr~. golema `rtva vo stara Grcija, prvi~no vo iznos od sto<br />
bikovi.<br />
hekaton gr~. sto.<br />
hektar (ha) edinica za merewe <strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> zemji{te (1ha = 10.000<br />
m 2 t.e. 100 ari, 100ha = 1km 2 ).<br />
hekto gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe sto.<br />
helebarda ger. kopje so sekira <strong>na</strong> vrvot.<br />
helije mit. gr~ki bog <strong>na</strong> sonceto (sin <strong>na</strong> titanot Hiperion i Teja).<br />
helikon muz. duva~ki muzi~ki instrument.<br />
helios gr~. sonce.<br />
heliotropizam gr~. svojstvo <strong>na</strong> rastenijata da se vrtat kon izvorot <strong>na</strong><br />
svetlosta.<br />
heloti gr~. robovi vo sopstvenost <strong>na</strong> dr`avata (Sparta).<br />
hemendeks ang. pr`e<strong>na</strong> {unka so jajca.<br />
hemeroidi, hemoroidi med. bolest <strong>na</strong> izleznite creva.<br />
hemi gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe polovi<strong>na</strong>, prim. hemisfera.<br />
hemija gr~. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva sostavot, gradbata i svojstvata <strong>na</strong><br />
materijata.<br />
hemisfera gr~. 1. polutopka <strong>na</strong> Zemjata, 2. polovi<strong>na</strong> od golemiot mozok.<br />
hemo, hema gr~. prefiks vo slo`nici so z<strong>na</strong>~ewe krv ili krvni sadovi.<br />
hemofilija gr~. nepreki<strong>na</strong>to krvarewe poradi nemo`nost za zasiruvawe<br />
<strong>na</strong> krvta.<br />
hemoglobin gr~. materija koja <strong>na</strong> krvta mu dava crvenilo.<br />
hemoragija gr~. silen izliv <strong>na</strong> krvta, silno krvarewe.<br />
hemoterapija gr~. lekuvawe so krv, osobeno so transfuzija <strong>na</strong> krv.<br />
hendikepiranost ang. ote`<strong>na</strong>tost <strong>na</strong> uslovite za deluvawe, vrzanost <strong>na</strong><br />
racete, onevozmo`enost, popre~enost.<br />
hepatitis med. vospalenie <strong>na</strong> crniot drob.<br />
hepening ang. sovreme<strong>na</strong> forma <strong>na</strong> likovno teatarsko i muzi~ko izrazuvawe<br />
obi~no <strong>na</strong> javno mesto so u~estvo <strong>na</strong> site prisutni, zasnovano<br />
vrz improvizacija, izne<strong>na</strong>duvawe i {okirawe <strong>na</strong> publikata.<br />
hepiend ang. sre}en kraj.<br />
hera mit. vrhov<strong>na</strong> bo`ica kaj Grcite, `e<strong>na</strong> <strong>na</strong> Zevs v. Juno<strong>na</strong>.<br />
heraldika gr~. <strong>na</strong>uka za grbovi.<br />
herbarium lat. zbirka <strong>na</strong> isu{eni rastenija.<br />
herc (Hz) edinica za merewe <strong>na</strong> frekvencijata <strong>na</strong> zvu~nite branovi<br />
herceg germ. vojvoda.<br />
herediten lat. <strong>na</strong>sleden.<br />
hereza gr~. krivoverstvo, neverstvo <strong>na</strong> krsteno lice, verolomstvo.<br />
hermafrodit gr~. dvopolnost, organizam koj gi ima polovite organi <strong>na</strong><br />
dvata pola (spored Hemes i Afrodita - simboli <strong>na</strong> ma{kosta i `enstvenosta).<br />
149
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
hermeneutika tolkuvawe, <strong>na</strong>uka za tolkuvawe <strong>na</strong> tekstovi.<br />
hermes mit. kaj starite Grci bog pokrovitel <strong>na</strong> stadoto, bog glasnik<br />
<strong>na</strong> bogovite, bog <strong>na</strong> pati{tata i trgovijatata, bog <strong>na</strong> ostroumnosta i<br />
dobroto izrazuvawe, bog <strong>na</strong> razni pro<strong>na</strong>jdoci, v. Merkur.<br />
hermeti~ki gr~. nepopustliv, cvrsto zatvoren, zatvoren taka{to vo<br />
nego nema mo`nost da prodre vozduh.<br />
hermetika gr~. <strong>na</strong>uka za tajni raboti (osobeno za alhemija).<br />
hernija med. bruh, kila, kilavost.<br />
heroin - droga koja se dobiva od opium: derivat <strong>na</strong> morfiumot i pretstavuva<br />
ed<strong>na</strong> od <strong>na</strong>jra{irenite i <strong>na</strong>jopasni drogi vo svetot. Se zema so<br />
{mrkawe ili injektirawe. Poradi negovoto dejstvo se zapa|a vo sostojba<br />
<strong>na</strong> trans i se doa|a do celos<strong>na</strong> dezorientacija vo vremeto i prostorot.<br />
Dovolno e da se zemaat po dve-tri dozi vo tekot <strong>na</strong> nekolku de<strong>na</strong> od<br />
celosno zdrav ~ovek heroinot da <strong>na</strong>pravi ve~en zavisnik. Heroinot nikoga{<br />
ne se prodava ~ist. Stanuva zbor za droga koja i<strong>na</strong>ku se me{a so<br />
drugi supstancii za{to vo ~ista forma e smrtnonos<strong>na</strong>. Poradi pogolema<br />
zarabotuva~ka dilerite go me{aat so saharin, {eker vo prav, mleko<br />
vo prav, sol, soda, pa duri i so gips, bel cement, strahinin i drugi<br />
supstancii (adulteracija) so {to mu ja zgolemuvaat smrtonos<strong>na</strong>ta opasnost<br />
<strong>na</strong> zavisnikot. So razbla`uvaweto <strong>na</strong> heroinot preprodava~ite<br />
go pravat poslab so {to sozdavaat u{te ed<strong>na</strong> smrt<strong>na</strong> opasnost za <strong>na</strong>rkomanot.<br />
Ako <strong>na</strong>rkomanot, <strong>na</strong> primer, go <strong>na</strong>vikne svojot organizam <strong>na</strong> heroin<br />
od 5%, a podoc<strong>na</strong> <strong>na</strong>bavi heroin od 3%, voobi~ae<strong>na</strong>ta doza {to ja<br />
prima ved<strong>na</strong>{ }e go usmrti. Simtomite od ovaa zloupotrebata <strong>na</strong> droga,<br />
koja e petpati posil<strong>na</strong> od morfiumot, se rastrojstvo koe se sostoi vo<br />
ramnodu{nost i `elba <strong>na</strong> <strong>na</strong>rkomanot da bide sam. Po opa|aweto <strong>na</strong><br />
nejzinoto dejstvo se pojavuva potewe i te~ewe <strong>na</strong> nosot, a po 12 ~asa od<br />
zemaweto <strong>na</strong> drogata <strong>na</strong>stanuvaat pekolni krizi {to se manifestiraat<br />
so golema razdraznetot, <strong>na</strong> <strong>na</strong>rkomanot mu studi, ne mo`e da spie, ima<br />
bolki vo ple}ite, kolkovite i muskulite, se pojavuvaat silni gr~evi i<br />
sl.<br />
heroizam gr~. ju<strong>na</strong>{tvo, ju<strong>na</strong>~ko delo.<br />
heroj gr~. ju<strong>na</strong>k.<br />
herostrat gr~. Grk koj vo 358 god. p.n.e. go zapalil hramot <strong>na</strong> Artemida<br />
vo Efes za da da stane slaven, da go ovekove~i svoeto ime.<br />
hestija mit. bo`ica <strong>na</strong> ogni{teto kaj Grcite v. vesta.<br />
hetera gr~. vo stara Grcija obrazova<strong>na</strong> prostitutka.<br />
hetero gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe drug, drugo.<br />
heterodoksen gr~. ~ovek koj i pripa|a <strong>na</strong> druga vera, inoverten, sprot.<br />
ortodoksen.<br />
heterogeno gr~. raznovidno, raznorodno, need<strong>na</strong>kvo, koe vo site svoi<br />
delovi nema isti svojstva, sprot. homogeno.<br />
heteronomija gr~. 1. zavisnost od tu|i zakoni, 2. nesamostojnost <strong>na</strong> ~ovekoviot<br />
razum i volja, sprot. avtonomija.<br />
150
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
heteronomija gr~. nesamostojnost <strong>na</strong> misleweto i voljata, upravuvawe<br />
po zakoni koi ne se sopstveni, pot~inetost, uslovenost.<br />
heteroseksualen gr~. polovo <strong>na</strong>klonet kon strotivniot pol, normalno<br />
seksualen, sprot. homoseksualen.<br />
heterozigoten gr~. koj sodr`i dva oblici <strong>na</strong> eden ist gen.<br />
heuristik skrate<strong>na</strong> postapka koja vodi do to~en odgovor.<br />
heuristika gr~. <strong>na</strong>uka za metodite.<br />
hiber<strong>na</strong>cija (lat. hiber<strong>na</strong>tio - zima) 1. zool. zimski son kaj nekoi toplokrvi<br />
`ivotni, 2. med. lekuvawe so pomo{ <strong>na</strong> sni`uvawe <strong>na</strong> temperaturata.<br />
hibernizacija lat. privremeno zamrznuvawe <strong>na</strong> delovi od teloto zaradi<br />
lekuvawe.<br />
hibrid gr~. melez, me{anec.<br />
hic eacet lepus lat. ovde le`i zajakot.<br />
hic et nunc lat. tuka i sega, ved<strong>na</strong>{.<br />
hic Rhodus, hik salta lat. ovde e Rodos ovde skokni.<br />
hidra mit. vode<strong>na</strong> zmija so 8 glavi koja ja ubil Herkules.<br />
hid`ra rel. preseluvawe <strong>na</strong> Muhamed od Meka vo Medi<strong>na</strong> vo 622 godi<strong>na</strong>:<br />
po~etok <strong>na</strong> islamskata era.<br />
hidrauli~en gr~. koj e <strong>na</strong> voden pogon, deluva pod pritisok <strong>na</strong> voda.<br />
hidro gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe voda, vla`nost.<br />
hidrobiologija biol. <strong>na</strong>uka koja go prou~uva `ivotot <strong>na</strong> organizmite vo<br />
voda.<br />
hidrofobija gr~. bolen strav od voda.<br />
hidrofor gr~. sprava za doveduvawe <strong>na</strong> pogolema koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> voda.<br />
hidrogliser gr~. motoren ~amec so golema brzi<strong>na</strong>.<br />
hidrosfera gr~. vode<strong>na</strong> obvivka <strong>na</strong> Zemjata, celokupnosta <strong>na</strong> vodite <strong>na</strong><br />
povr{i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> Zemjata..<br />
hidrosfera gr~. vode<strong>na</strong>ta povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> Zami<strong>na</strong>ta topka, spor. litosfera.<br />
hidroskopen gr~. koj vpiva vlaga.<br />
hidroterapija gr~. lekuvawe so topla ili lad<strong>na</strong> voda.<br />
hid`ra preseluvawe (od Meka vo Medi<strong>na</strong>, vo 622 g.)<br />
hierarhija gr~. slu`ben poredok, skala <strong>na</strong> polo`bi, poredok spored<br />
rangot.<br />
hieroglifi gr~. pismo, bukvi <strong>na</strong> starite Egipjani vo vid <strong>na</strong> razni figuri.<br />
hijerogant gr~. tolkuva~, u~itel po bogoslovija.<br />
himen lat. devi~anska op<strong>na</strong>.<br />
himenej mit. kaj starite Grci bog <strong>na</strong> brakot.<br />
himera mit. ~udovi{te so lavovski zabi koe bluva ogan, so kozji trup<br />
i opa{ka <strong>na</strong> zmej (su{testvo bez svoj organski oblik, skrpeno od delovi<br />
<strong>na</strong> razni `ivotni: <strong>na</strong>pred lav, <strong>na</strong> sredi<strong>na</strong>ta koza, a odzadi zmej), 2.<br />
preos. nostvarliva misla, fantazija, praz<strong>na</strong> <strong>na</strong>de`.<br />
himeri~en gr~. nestvaren, neostvarliv, sablasen, u<strong>na</strong>ka`an, <strong>na</strong>grden.<br />
151
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
hiper gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe povi{uvawe, zgolemuvawe<br />
sprema normalnoto.<br />
hiperbola gr~. preuveli~uvawe koe (osobeno vo literaturata) se upotrebuva<br />
za zgolemuvawe <strong>na</strong> vpe~atokot (prim. beskrajno more).<br />
hiperboli~en gr~. preteran, zgolemen.<br />
hiperemija gr~. preobilnost <strong>na</strong> krv vo sadovite <strong>na</strong> nekoj del od organizmot.<br />
hiperhidroza gr~. preterano potewe.<br />
hiperpopulacija gr~. lat. pre<strong>na</strong>selenost.<br />
hiperprodukcija gr~. lat. preterano proizvodstvo, pogolemo proizvodstvo<br />
od potro{uva~kata.<br />
hipertonija gr~. zgolemen krven pritisok vo arteriite.<br />
hipertrofija gr~. 1. preterano zgolemuvawe <strong>na</strong> obemot <strong>na</strong> nekoj organ<br />
ili tkivo, 2. prenos. zgolemuvawe <strong>na</strong> ne{to do nenormalni granici.<br />
hipnos mit. bog <strong>na</strong> sonot kaj starite Grci.<br />
hipnoza gr~. sugestivno predizvika<strong>na</strong> sostojba sli~<strong>na</strong> <strong>na</strong> son proslede<strong>na</strong><br />
so zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> voljata <strong>na</strong> hipnotiziraniot so voljata <strong>na</strong> hipnotizerot.<br />
hipo, hip gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe sni`uvawe, smaluvawe<br />
sprema normalnoto.<br />
hipodrom gr~. ureden prostor za kowski trki.<br />
hipofiza gr~. `lezda so v<strong>na</strong>tre{no la~ewe koja proizveduva hormoni<br />
koi deluvaat <strong>na</strong> polovite `lezdi, <strong>na</strong> rasteweto <strong>na</strong> koskite i <strong>na</strong> maznite<br />
muskuli.<br />
hipohodnrija gr~. bolen strav od bolesti, ~uvstvo <strong>na</strong> bez<strong>na</strong>de`nost.<br />
hipohonder gr~. ~ovek koj zamisluva deka e bolen.<br />
hipokoristik gr~. ime koe se izgovara od milost, prim. Ace <strong>na</strong>mesto<br />
Aleksandar, Mil~e <strong>na</strong>mesto Milka.<br />
hipokratovata zakletva <strong>na</strong>jstar deontolo{ki kodeks koj poteknuva od VI<br />
vek p.n.e. - koja vo ne{to skrate<strong>na</strong> verzija glasi: "]e gi po~ituvame<br />
svoite u~iteli, kolegi i u~enici <strong>na</strong> koi }e im go prenesuvaem svoeto<br />
z<strong>na</strong>ewe nesebi~no i oddadeno. ]e se vardime od sî {to e {tetno i pogre{no<br />
za dobroto <strong>na</strong> bolnite. Nikomu nema da mu dademe smrt<strong>na</strong> doza<br />
<strong>na</strong> lek duri i koga bolniot toa go bara. ]e `iveeme ~esno i }e se zanimavame<br />
so <strong>na</strong>uka. Nema da gi izlo`uvame lu|eto <strong>na</strong> opasnosti: ako ne-<br />
{to ne z<strong>na</strong>eme toa }e im go prepu{time <strong>na</strong> onoj koj toa go zane. ]e se<br />
vozdr`uvame od potkup i zaveduvawe <strong>na</strong> ma{ki i `enski ili robovi.<br />
[to i da vidime ili ~ueme vo `ivotot <strong>na</strong> lu|eto {to ne treba da se ka-<br />
`uva, bilo vo vrska so profesijata ili ne, nema nikomu da mu ka`uvame.<br />
hipokrit gr~. licemer, ~ovek koj se preprava.<br />
hipokrizija gr~. licemerstvo, prepravawe.<br />
hipopleksija gr~. lesen infarkt.<br />
hipostaza gr~. osnova, podloga, materija, supstancija.<br />
152
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
hipostaziranje gr~. pridavawe z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> samostojni stvari ili su{testva<br />
<strong>na</strong> ne{to apstraktno, opredmetnuvawe, da se smeta deka ne{to postoi<br />
kako predmet, stvar.<br />
hipostenija med. gubewe <strong>na</strong> silata, slabost, malaksanost.<br />
hipotalamus med. sredi{en del <strong>na</strong> mozokot koj gi vklu~uva centrite<br />
koi rakovodat so motivacionoto povedenie kako {to se hraneweto, pieweto,<br />
seksot, emociite, gi regulira endokrinite aktivnosti i ja odr-<br />
`uva teles<strong>na</strong>ta homeostaza.<br />
hipoteka gr~. zalo`uvawe <strong>na</strong> nedvi`nost zaradi obezbeduvawe <strong>na</strong> primeniot<br />
zaem, kredit.<br />
hipotenuza gr~. <strong>na</strong>jdolgata stra<strong>na</strong> vo triagolnik.<br />
hipotermija gr~. spu{tawe <strong>na</strong> temperaturata pod normal<strong>na</strong>ta teles<strong>na</strong><br />
temperatura.<br />
hipoteti~en gr~. pretpostaven.<br />
hipoteza gr~. 1. <strong>na</strong>u~<strong>na</strong> pretpostavka postave<strong>na</strong> za objasnuvawe <strong>na</strong> nekoja<br />
pojava koja treba da se proveri i doka`e za da stane <strong>na</strong>u~<strong>na</strong> teorija<br />
ili <strong>na</strong>u~en zakon, 2. prenos. pretpostavka.<br />
hiromantija gr~. pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta so gledawe vo crtite <strong>na</strong><br />
dlankata od raka.<br />
histerija med. nerv<strong>na</strong> bolet koja se manifestira so <strong>na</strong>jrazli~ni rastrojstva<br />
<strong>na</strong> ~uvstvata (od smeewe do pla~ewe).<br />
histologija gr~. <strong>na</strong>uka koja se zanimava so mikroskopskite delovi <strong>na</strong><br />
organizmite.<br />
hituelen lat. koj sta<strong>na</strong>l <strong>na</strong>vika.<br />
hlorofil gr~. zele<strong>na</strong> materija vo lisjata <strong>na</strong> rastenijata koja pod dejstvo<br />
<strong>na</strong> svetlosta go rastvoruva jaglednorodot poradi {to vo rastenieto<br />
ostanuva jaglenot.<br />
hloroform gr~. bezboj<strong>na</strong> te~nost koja slu`i za <strong>na</strong>rkoza.<br />
hodo~estie ed<strong>na</strong> od pette dol`nosti (stolbovi) <strong>na</strong> islamot - barem<br />
ed<strong>na</strong>{ vo `ivotot da se odi vo Meka (ili vo Erusalim za Evreite).<br />
hoh{tapler ger. 1. ~ovek koj so dobri maniri dobiva pristap vo op{testvoto<br />
so cel da vr{i razni izmami, 2. ~ovek koj se prika`uva za ne{to<br />
pogolemo odo{to <strong>na</strong>visti<strong>na</strong> e.<br />
hokus pokus zbor koj slu`el kako formula pri vol{ebni{tva.<br />
holizam psih. <strong>na</strong>~elo spored koe podrobnostite <strong>na</strong> psihi~kiot `ivot<br />
sekoga{ mora da se posmatraat vo sklop <strong>na</strong> psihi~kata celi<strong>na</strong>, <strong>na</strong>~elo<br />
koe predmetot <strong>na</strong> prou~uvawe go gleda kako celi<strong>na</strong>, kako sinteza: ne se<br />
interesira za su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> delovite.<br />
holokaust gr~. celosno izgoruvawe, evr. uni{tuvawe.<br />
holokaustoi (`rtvi) palenici<br />
homeostaza gr~. ramnote`a, vramnote`enost <strong>na</strong> razli~nite fiziolo-<br />
{ki funkcii vo organizamot, normalno nivo <strong>na</strong> funkcionirawe karakteristi~no<br />
za zdrav organizam.<br />
homicidomanija gr~. lat. ludilo, strast za ubivawe <strong>na</strong> lu|e.<br />
153
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
hominis tota vita nihil aluid quam ad mortem (Seneka) lat. celokupniot<br />
~ove~ki `ivot ne e ni{to drugo tuku pat kon smrta.<br />
homo 1. lat. ~ovek, 2. gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe isto,<br />
ed<strong>na</strong>kvo, prim. homogeno.<br />
homo homini lupus est (Hobs) lat. ~ovek <strong>na</strong> ~oveka mu e volk.<br />
homo mensura lat. ~ovekot e merka (<strong>na</strong> site ne{ta).<br />
homo noumenon (Kant) ~ovek kako moralno bite, ~ovek kako intelektualno<br />
bitie (spored svojata moral<strong>na</strong> <strong>na</strong>darenost), ~ovek kako subjekt<br />
<strong>na</strong> moralno-prakti~niot um, kako umen ~ovek,<br />
homo novus lat. novajlija.<br />
homo pfaenomenon (animal ratio<strong>na</strong>le) ~ovek kako fizi~ko bitie, ~ovek<br />
kako ~uvstvitelno bitie (spored svojata `ivotinska priroda), kako<br />
`ivotinski ~ovek (Kant).<br />
homo primigenius lat. pra~ovek.<br />
homo sapiens lat. razumen ~ovek, sega{en ~ovek.<br />
homo sum, humani nil a me alienum (Terencie) lat. ~ovek sum i ni{to<br />
~ove~ko ne mie tu|o.<br />
homogeno gr~. istovidno, istorodno, ed<strong>na</strong>kvo, so isti svojstva, sprot.<br />
heterogeno.<br />
homologacija (gr~. homologeo - se soglasuvam, soglasen sum) industriska<br />
postapka <strong>na</strong> dobivawe pisme<strong>na</strong> potvrda so koja <strong>na</strong>dle`niot kontrolen<br />
organ potvrduva deka nekoj proizvod soodvetstvuva <strong>na</strong> site zakonski<br />
propisi.<br />
homologno gr~. istosmisleno, istoimeno, soodveteno, so isti odnosi,<br />
homologni organi - organi kaj razli~ni organizmi koi imaat ed<strong>na</strong>kva<br />
gradba i isto poteklo, no mo`at da vr{at razli~ni funkcii.<br />
homonimi gr~. zborovi koi ed<strong>na</strong>kvo zvu~at, a imaat razli~no z<strong>na</strong>~ewe,<br />
prim. kosa (<strong>na</strong> glavata) i kosa (sprava za se~ewe treva); grad (mesto <strong>na</strong><br />
`iveewe) i gard (zaleden do`d).<br />
homoseksualec lat. ~ovek <strong>na</strong>klonet kon istiot pol, abnormalno seksualen.<br />
homoseksualizam lat. protivprirod<strong>na</strong> polova sklonost <strong>na</strong>so~e<strong>na</strong> kon<br />
istio pol.<br />
homozigoten gr~. koj od sekoj roditel <strong>na</strong>sleduva ista osobi<strong>na</strong>, sprot.<br />
heterozigoten.<br />
honestas lat. ~esnost.<br />
honeste vivere, alterum non leadere, suum cuique tribuere - iuris praecepta<br />
sunt (Ulpianus) lat. ~esno da se `ivee, drugiot da ne se <strong>na</strong>vreduva, sekomu<br />
da mu se priz<strong>na</strong>e o<strong>na</strong> {to mu pripa|a - toa se osnovnite zapovedi <strong>na</strong><br />
pravoto.<br />
honor est praemium virtutis lat. ~esta e <strong>na</strong>grada za doblesta.<br />
honorar lat. pla}awe po dogovor za izvr{enoto.<br />
honoris causa lat. po~esen doktor <strong>na</strong> nekoj univerzitet.<br />
honoris mutant mores lat. po~estite gi menuvaat obi~aite (se veli za<br />
nekoj koj se pokondiril so doa|aweto <strong>na</strong> povisoka polo`ba).<br />
154
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
hor gr~. zbir <strong>na</strong> pea~i.<br />
hora ruit lat. ~asot leta, vremeto leta, brzo minuva.<br />
horda 1. <strong>na</strong>jprimitiven oblik <strong>na</strong> ~ovekova zaednica, 2. neorganizira<strong>na</strong><br />
grupa, stado.<br />
horifej gr~. istak<strong>na</strong>t <strong>na</strong>u~en rabotnik, umetnik, prvak, slav<strong>na</strong> istak<strong>na</strong>ta<br />
li~nost.<br />
horizont gr~. linija kade se spojuvaat moreto i zemjata.<br />
horoskop gr~. tekst so opis <strong>na</strong> sudi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> nekoe lice sostaven spored<br />
polo`bata <strong>na</strong> yvezdite.<br />
horrible dictu lat. stra{no e da se ka`e.<br />
horror lat. strav.<br />
hortikultura lat. gradi<strong>na</strong>rstvo.<br />
hospital lat. bolica.<br />
hostija lat. kru`ni tenki listovi od p~enkarno bra{no koi slu`at<br />
za pri~est.<br />
hostilen lat. neprijatelski.<br />
hrestomatija gr~. zbirka so odbrani delovi od literaturni ili <strong>na</strong>u~ni<br />
dela od <strong>na</strong>jdobri avtori.<br />
hristijanstvo carot Konstantin Veliki (306-337) so Milanskiot edikt<br />
od 313 god. go proglasuva za ramnopravno so osta<strong>na</strong>tite religii, a vo<br />
387 god. stanuva zvani~<strong>na</strong> dr`av<strong>na</strong> religija vo Rimskoto carstvo.<br />
hrom (Cr.) hem. sjaen kr{liv bel metal, se primenuva za za{tita <strong>na</strong><br />
specijalnen vid ~elik, za za{tita od 'r|a kaj metalite i dr.<br />
hromatien gr~. vo boja.<br />
hromatika gr~. <strong>na</strong>uka za boite.<br />
hromatizam gr~. svojstvo <strong>na</strong> belite zraci da se raspa|aat <strong>na</strong> zraci so<br />
razli~<strong>na</strong> boja.<br />
hroni~ar gr~. avtor <strong>na</strong> hroniki.<br />
hroni~no gr~. toa {to se javuva odvreme-<strong>na</strong>vreme, koe trae dolgo vreme,<br />
povremeno (obi~no bolest).<br />
hronika gr~. vremensko bele`ewe <strong>na</strong> <strong>na</strong>stanite, 2. vo pe~atot - del od<br />
vestite od tekovniot `ivot, 3. vo kinematografijata - film koj sodr-<br />
`i snimki od tekovniot op{testven `ivot.<br />
hrono gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - vreme ili odnos kon<br />
vremeto.<br />
hronograf gr~. pisatel <strong>na</strong> hronika.<br />
hronologija gr~. 1. pomo{<strong>na</strong> istoriska discipli<strong>na</strong> koja |i objasnuva<br />
vremeto i datumite <strong>na</strong> istoriski <strong>na</strong>stani i istoriskite dokumenti, 2.<br />
prikaz <strong>na</strong> <strong>na</strong>stanite spored redosledot <strong>na</strong> nivnoto slu~uvawe.<br />
hronometar gr~. posebno to~en ~asovnik.<br />
hronolo{ki gr~. postepeno, postepe<strong>na</strong> vremenska redica <strong>na</strong> <strong>na</strong>stani.<br />
hugenoti v. kalvinizam.<br />
huligan rus. skitnik, bandit.<br />
human, humanost lat. ~ove~en, ~ove~nost, ~ovekoqubie.<br />
155
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
humanitaren lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> dobrotvorni akcii za pomagawe<br />
<strong>na</strong> onie <strong>na</strong> koi im e potreb<strong>na</strong> pomo{.<br />
humanizam lat. <strong>na</strong>predno dvi`ewe vo filozofijata i umetnosta od<br />
XIV i XV vek. <strong>na</strong>so~en kon po~ituvawe <strong>na</strong> ~ovekovoto dostoinstvo.<br />
humiditet lat. vla`nost.<br />
humor (lat. vlaga, te~nost, sok) lat. vedri<strong>na</strong>, duhovitost, {ega, {egobijnost,<br />
bezlobno, ne<strong>na</strong>vredlivo izlo`uvawe <strong>na</strong> ~ove~kite nedostatoci<br />
i slabosti zaradi smea i zabava.<br />
humus lat. plod<strong>na</strong> zemja.<br />
hunta {pan. zdru`enie, <strong>na</strong>ziv za voe<strong>na</strong> organizacija.<br />
husisti privrzaici <strong>na</strong> Jan Hus (1369-1415) ~e{ki protestant.<br />
I<br />
iberciger ger. mantil.<br />
iberija gr~. pirinejskiot ostrov: zemja niz koja te~e rekata Iber.<br />
ibermen{ ger. <strong>na</strong>t~ovek.<br />
ibi ius incertum, ibi ius nullum lat. neopredeleno pravo, nepostoe~ko<br />
pravo.<br />
ibid(em) lat. isto, <strong>na</strong> isto mesto (vo nekoja kniga).<br />
ibis mit. ptica sli~<strong>na</strong> <strong>na</strong> {trk koja Egipjanite ja obo`avale kako<br />
simbol <strong>na</strong> bogot Tauta (bog <strong>na</strong> mudrosta).<br />
iblis tur. sata<strong>na</strong>, |avol.<br />
ibrik tur. bakaren sad vo oblik <strong>na</strong> ~ajnik.<br />
id est lat. to est.<br />
id psih. vo Frojdovata psihoa<strong>na</strong>liti~ka teorija <strong>na</strong>jprimitiven del <strong>na</strong><br />
li~nosta od koj se razviva egoto i superegoto.<br />
id quod lat. isto {to.<br />
ideal gr~. (prapri~i<strong>na</strong>, bitie) ne{to {to slu`i za primer, <strong>na</strong>jgolemo<br />
sovr{enstvo, kone~<strong>na</strong> cel <strong>na</strong> streme`ot, <strong>na</strong>jvisoka cel, o<strong>na</strong> {to e <strong>na</strong>jva`no,<br />
<strong>na</strong>jvozvi{eno, `elba ~ie ostvaruvawe bi prestavuvala vrv <strong>na</strong><br />
sre}ata, o<strong>na</strong> {to e vo celos<strong>na</strong> soglasnost so idejata, predmet <strong>na</strong> osobe<strong>na</strong><br />
`elba, qubov, voshit i obo`uvawe, toa {to ~ovek se u{te ne e, me-<br />
|utoa {to se <strong>na</strong>deva i veruva deka ed<strong>na</strong>{ }e bide,<br />
idealen stek <strong>na</strong> krivi~ni dela prav. koga storitelot so edno dejstvie izvr-<br />
{i pove}e krivi~ni dela, prim. so eden istrel ubie edno i rani drugo<br />
lice.<br />
idealist gr~. 1. prika`uvawe <strong>na</strong> ne{to podobro odo{to e, 2. zanesuvawe<br />
so ideali, 3 . pripadnik <strong>na</strong> idealizmot kako filozofski pravec, 4. fantazer<br />
koj ne se <strong>na</strong>o|a vo `ivotot.<br />
idealizam gr~. 1. filozofski pravec (pogled <strong>na</strong> svet) spored koj idejata,<br />
svesta, duhot se primarni, a prirodata (<strong>na</strong>dvore{niot svet), postoeweto,<br />
materijata sekundarni, 2. sklonost vo `ivotot da se gleda<br />
semo o<strong>na</strong> {to e dobro i ubavo.<br />
156
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
idealiziranje gr~. pretstavuvawe <strong>na</strong> ne{to {to ne e sovr{eno kako sovr{eno,<br />
prika`uvawe <strong>na</strong> ne{to vo podobro svetlo odo{to e, razubavuvawe<br />
<strong>na</strong> stvarnosta.<br />
idealno gr~. 1 ne{to {to se zamisluva kako ideja, 2. zamisleno, koe realno<br />
ne postoi, nestvarno, 3. sovr{eno, primerno, sjajno, prekrasno,<br />
ne{to {to mu odgovara <strong>na</strong> idealot, <strong>na</strong> vozvi{enoto.<br />
idealno pravo gr~. prirodno pravo.<br />
ideen gr~. zamislen, koj postoi samo kako ideja, misloven, uveren, predaden<br />
kon nekoja ideja.<br />
ideja gr~. 1. misla, poim, (pretstava vo mislite) za nekoj predmet ili<br />
pojava, 2. glav<strong>na</strong> misla (zamisla, koncepcija), <strong>na</strong> nekoe (<strong>na</strong>u~no, umetni-<br />
~ko, politi~ko) delo, zamisla, plan, <strong>na</strong>crt, dosetka za ne{to, 3. vo idealisti~kata<br />
filozofija poim <strong>na</strong> nekoe sovr{enstvo koe ne se <strong>na</strong>o|a vo<br />
iskustvoto.<br />
idelologija gr~. 1. sistem <strong>na</strong> idei, pretstavi, <strong>poimi</strong> <strong>na</strong> nekoja grupa, 2.<br />
<strong>na</strong>uka za ideite.<br />
idem per idem (lat. isto so isto) objasnuvawe <strong>na</strong> nekoj poim so nego<br />
samiot.<br />
idemist (lat. idem est isto e) toj koj odobruva se, koj so se se soglasuva,<br />
koj <strong>na</strong> se vika amin - ami<strong>na</strong>{.<br />
identi~en lat. ist, istoviden, celosno ed<strong>na</strong>kov, koj ima isto z<strong>na</strong>~ewe.<br />
identifikacija lat. 1. poistovetuvawe, vospostavuvawe <strong>na</strong> identi~nost,<br />
2. psih. po~ituvawe, voshituvawe i sledewe i prifa}awe <strong>na</strong> veruvawata,<br />
stavovite i normite <strong>na</strong> odnesuvawe <strong>na</strong> drugot. 3. psih. odbranben mehanizam<br />
so koj poedinecot bara <strong>na</strong>domest <strong>na</strong> sopstveniot neuspeh vo<br />
uspesite <strong>na</strong> drugite: <strong>na</strong>domestuvawe <strong>na</strong> sopstveniot neuspeh so uspesite<br />
<strong>na</strong> onie so koi poedinecot se identifikuva. Identifikacijata e mo`<strong>na</strong><br />
ne samo so poedinec (~estopati roditelite se identifikuvaat so<br />
uspehot <strong>na</strong> svoite deca), tuku i so grupi <strong>na</strong> lu|e (so `iteli <strong>na</strong> svoeto<br />
mesto, <strong>na</strong> svojot kraj, so svojata <strong>na</strong>cija, partija i sl), kako i so institucii<br />
(so ustanovata vo koja se raboti, so klubot za koj se <strong>na</strong>viva). Psiholo{kata<br />
sodr`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> ovoj odbranben mehanizam, kako i kaj kompenzacijata,<br />
se sostoi vo otstranuvawe <strong>na</strong> neprijatnoto ~uvstvo <strong>na</strong> pomala<br />
vrednost. Identifikacijata deluva {tetno, za{to li~nosta ja ostava<br />
pasiv<strong>na</strong> vo situacii koga bi trebalo so aktivnost i dopolnitelni usilbi<br />
da se izvle~e od situacijata vo koja zapad<strong>na</strong>la. Taa mo`e da bide<br />
osobeno {tet<strong>na</strong> toga{ koga poedinecot se identifikuva, <strong>na</strong> primer, so<br />
voda~i <strong>na</strong> organizirani grupi, so nositelite <strong>na</strong> korumpira<strong>na</strong>ta vlast i<br />
sl. negativni primeri i ottamu se obide da gi imitira nivnoto povedenie<br />
koe se sostoi vo vr{ewe <strong>na</strong> razni krimi<strong>na</strong>lni dejstvija.<br />
identitet (lat. identitas) 1. celos<strong>na</strong> ed<strong>na</strong>kvost, 2. osobi<strong>na</strong> koja ja karakterizira<br />
odrede<strong>na</strong> li~nost ili predmet.<br />
ideografija gr~. slikovito pismo.<br />
ideografsko gr~. svoera~no, koe go prika`uva o<strong>na</strong> {to e individualno,<br />
{to samo ed<strong>na</strong>{ se slu~uva vo prirodata, sprot. nomoteti~ko.<br />
157
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ideolog gr~. mislitel, teoreti~ar, zanesewak vo odredeni idei, pretstavnik<br />
<strong>na</strong> dvi`ewe ili <strong>na</strong> nekoj smer vo nekoja oblast, branitel <strong>na</strong> nekakva<br />
ideilogija.<br />
ideologija gr~. zbir <strong>na</strong> idei, uveruvawa i stavovi <strong>na</strong> grupa lu|e.<br />
idila gr~. prijatelstvo, semeen `ivot bez kavgi, miten, bezbri`en `ivot.<br />
idili~en gr~. ednostaven, miren stalo`en.<br />
idio gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: samo, poedine~no, {to mu<br />
pripa|a samo <strong>na</strong> poedinecot, sopstven, li~en, oddelen, razli~en.<br />
idiognomik gr~. ~ovek koj ima svoi sopstveni pogledi <strong>na</strong> ne{tata.<br />
idiograf gr~. svoera~en rakopis, potpis.<br />
idiokraza gr~. osobenost <strong>na</strong> prirodata <strong>na</strong> edno ~ove~ko ili `ivotinsko<br />
telo.<br />
idioktonija gr~. samoubistvo.<br />
idiolatrija, idolatrija gr~. idolopoklonstvo, obo`uvawe, po~ituvawe <strong>na</strong><br />
idoli kipovi, po~ituvawe <strong>na</strong> samiot sebesi.<br />
idiolekt gr~. individualen govor.<br />
idiom gr~. dijalekt <strong>na</strong> nekoj kraj, govor, te{ko prevedliv izraz vo nekoj<br />
jazik.<br />
idiomatski gr~. koj e svojstven <strong>na</strong> nekoj govor ili dijalekt.<br />
idiopatija gr~. lokalno zaboluvawe <strong>na</strong> nekoj del od teloto bez kakvo i<br />
da e vlijanie <strong>na</strong> drugite delovi.<br />
idiosinkrazija gr~. pre~uvstvitelnost, odvratnost, vrode<strong>na</strong> pre~uvstvitelnost<br />
<strong>na</strong> nekoi stvari, osobeno odvratnost kon nekoi jadewa (jagodi,<br />
rakovi), lekovi (aspirin, jod, kinin), mirisi i `ivotni, ili <strong>na</strong>klonetost<br />
kon odvratni mirisi.<br />
idiot psih. lice so te{ka popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe postignuva<br />
koeficient <strong>na</strong> inteligencija od 21-35 i e so mnogu ograni~eni<br />
umstveni sposobnosti, no e vo sostojba da gi usvojuva elementarnite<br />
higienski <strong>na</strong>viki i <strong>na</strong>vikite <strong>na</strong> samoposlu`uvawe, kako i da se vklu~uva<br />
vo nekoi <strong>na</strong>jednostavni rabotni aktivnosti; lica koi ne mo`at da<br />
<strong>na</strong>u~at da zboruvaat i da se gri`at za sebesi.<br />
idiotip gr~. vkupnost <strong>na</strong> site <strong>na</strong>sledni determi<strong>na</strong>nti <strong>na</strong> eden organizam.<br />
idol gr~. 1. kip ili slika <strong>na</strong> <strong>na</strong> bog, 2. predmet <strong>na</strong> slepo obo`uvawe.<br />
igalo gr~. morski breg.<br />
igni et fero lat. so ogan i so me~.<br />
ignis lat. ogan.<br />
ignispicijum lat. gatawe spored goreweto <strong>na</strong> ognot.<br />
ignomija lat. sram, obes~estuvawe.<br />
ignoramus et ignorabimus lat. ne z<strong>na</strong>eme i nema da z<strong>na</strong>eme.<br />
ignorancija lat. 1. nez<strong>na</strong>ewe, neu~enost, 2. omalova`uvawe, prezir, negri`a<br />
za nekogo ili za ne{to.<br />
ignoranctia nocet lat. nepoz<strong>na</strong>vaweto {teti.<br />
158
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ignorant lat. 1. nez<strong>na</strong>jko, glupak, 2. ~ovek koj omalova`uva, prezira<br />
se, komu ne mu e gri`a za ni{to.<br />
ignorantia legis lat. nez<strong>na</strong>ewe, nepoz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> zakonot.<br />
ignorantia legis non excusat lat. nepoz<strong>na</strong>vaweto <strong>na</strong> pravoto ne opravduva.<br />
ignorantia supi<strong>na</strong> lat. volevo nez<strong>na</strong>ewe.<br />
ignoratio elenchi lat. gre{ki <strong>na</strong> proma{uvawe: gre{ka vo doka`uvawe<br />
koja se sostoi vo toa {to treba da se doka`e ili pobie se odbegnuva,<br />
prenebregnuva, ignorira, a se doka`uva ili pobiva ne{to sosema<br />
drugo.<br />
ignoriranje lat. 1. nez<strong>na</strong>ewe, nesakawe da se z<strong>na</strong>e, 2. prezir, negri`a za<br />
nekogo, smetawe deka nekogo go nema, pominuvawe preku ne{to kako da<br />
ne postoi, 3. ne obra}awe vnimanie, omalova`uvawe, ne zamawe predvid.<br />
ignoscibilen lat. prostliv.<br />
ignotantia facti lat. nepoz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> okolnostite.<br />
ignotum per ignotus lat. objasnuvawe koje pomalku se rabira od toa<br />
{to se objasnuva.<br />
igumen gr~. stare{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> pravoslav<strong>na</strong> crkva.<br />
ihtiologija gr~. granka <strong>na</strong> biologijata koja se zanimava so prou~uvawe<br />
<strong>na</strong> ribite.<br />
ikar mit. mom~e koe pobeg<strong>na</strong>lo od zarobeni{tvo od Krit odletuvaj}i<br />
so krilja od perduvi oblepeni so vosok {to go <strong>na</strong>pravil negoviot tatko<br />
Dedal; sonceto go stopilo vosokot i Ikar poto<strong>na</strong>l vo moreto. prenos.<br />
zanesewak <strong>na</strong> nekoe <strong>na</strong>u~no istra`uvawa koj propa|a poradi nedovolno<br />
z<strong>na</strong>ewe.<br />
ikeba<strong>na</strong> jap. ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> aran`irawe <strong>na</strong> cve}e.<br />
iko<strong>na</strong> gr~. slika <strong>na</strong> svetec ili <strong>na</strong> nekoe bo`enstvo <strong>na</strong> drvo ili <strong>na</strong> platno.<br />
ikonografija gr~. <strong>na</strong>uka za opi{uvawe, tolkuvawe i utvrduvawe <strong>na</strong> slikarski<br />
i kiparski trudovi.<br />
ikonoklast gr~. borec protiv po~ituvaweto <strong>na</strong> verski sliki, ikonite.<br />
ikonolatrija gr~. obo`uvawe <strong>na</strong> ikoni.<br />
ikonostas gr~. vo pravoslavnite crkvi so ikoni <strong>na</strong>kiten yid koj go<br />
oddeluva prostorot kade se <strong>na</strong>o|a oltarot od osta<strong>na</strong>tiot prostor <strong>na</strong><br />
crkvata.<br />
ikterus med. `oltica.<br />
iktus (lat. ictus) udar.<br />
ilegalen lat. taen, nezakonski, protivzakonski.<br />
ilegalnost lat. 1. nezakonitost, 2. sostojba vo koja se <strong>na</strong>o|a nekoj koj e<br />
vo begstvo poradi sudir so zakonot, sokrivawe od dr`avnite organi.<br />
ilegitimen lat. protizvakonski, protivpraven, sprot. legitimen.<br />
ille crucem sceleris pretium tulit, hic diedema (Juve<strong>na</strong>l) lat. onoj po zlostorot<br />
dospeal <strong>na</strong> krst, onoj dobil kru<strong>na</strong>.<br />
159
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ilmarinen rel. finski bog <strong>na</strong> vozduhot i vremeto koj gi kontrolira<br />
uslovite za plovidba <strong>na</strong> more.<br />
ilumi<strong>na</strong>cija lat. silno svetlo so razli~ni svetlosni efekti, rasko{-<br />
no sve~eno osvetluvawe.<br />
ilumi<strong>na</strong>ti lat. prosvetleni.<br />
ilustracija lat. 1. pregledno slikovito tolkuvawe <strong>na</strong> ne{to, 2. crte`<br />
ili slika koi se odnesuvaat <strong>na</strong> sodr`i<strong>na</strong>ta od tekstot vo nekoja kniga.<br />
ilustrisimus (lat. illustrissimus - presvetol) feudalen <strong>na</strong>ziv za t.n. goemi<br />
gospoda.<br />
iluzija psih. 1. iskrive<strong>na</strong> percepcija, opsenetost, obma<strong>na</strong>, zabluda, privid,<br />
2. prenos. samozala`uvawe, fantazija, neostvarliva <strong>na</strong>de`.<br />
iluzionist lat. opsesio<strong>na</strong>r, ma|ioni~ar, vol{ebnik.<br />
iluzoren lat. nostvarliv, koj postoi samo vo fantazijata, vo me~taeweto.<br />
iluzorno neto~no, pogre{no.<br />
imagi<strong>na</strong>cija lat. sposobnost za zamisluvawe, ne{to zamisleno, voobrazba,<br />
me~taewe, fantazija.<br />
imagi<strong>na</strong>ren lat. izmislen, zamislen, nestvaren, koj ne postoi vo stvarnosta.<br />
imagi<strong>na</strong>tiven lat. ~ovek koj ima sposobnost za zamisluvawe, izmisluvawe.<br />
imago lat. slika, lik.<br />
imakulaten (lat. immaculatus) bezgre{en.<br />
imam tur. 1. gospodar, vladetel, sve{tenik, verski poglavar vo islamot,<br />
2. titula <strong>na</strong> golemite islamski u~eni lu|e, 3. glavnoto ukraseno<br />
zrno vo brojanicite.<br />
iman tur. vera, veruvawe, zakon.<br />
imanenten lat. v<strong>na</strong>tre{en, biten, neoddeliv.<br />
imanentno lat. sodr`ano vo su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> nekoja pojava, koe proizleguva<br />
od prirodata <strong>na</strong> taa pojava.<br />
imaret ar. dobrotvor<strong>na</strong> ustanova pokraj xamija vo koja besplatno se<br />
deli hra<strong>na</strong>.<br />
imatrikulacija lat. zapu{uvawe vo matrikula.<br />
imbicil lat. lice so umere<strong>na</strong> popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe<br />
postignuva koeficient <strong>na</strong> inteligencija od 36-50 i koe e vo sostojba da<br />
se steknuva so elementarni <strong>na</strong>viki i da se gri`i za svoite osnovni potrebi,<br />
da se osposobuva za poednostav<strong>na</strong> rabota i koe mo`e da se prilagoduva<br />
<strong>na</strong> osnovnite barawa <strong>na</strong> op{etstveniot `ivot; lica koi ne mo-<br />
`at da se vospituvaat, obrazovaat i osposobuvaat za `ivot i rabota<br />
pod redovni uslovi i <strong>na</strong> koi im e potreben <strong>na</strong>dzor i gri`a.<br />
imedijaten lat. neposredno podreden.<br />
imemorabilen (lat. immemorabilius) koj ne e vreden da se spomne, koj ne<br />
zaslu`il se}avawe.<br />
imemorijalen lat. nezapampten, koj ne mo`e da se zamisli.<br />
imenzan lat. neizmere, mnogu golem.<br />
160
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
imidz ang. poseben, individualen lik koj vo javnosta go gradat glumcite,<br />
pea~ite i drugi javni li~nosti.<br />
imigracija lat. vseluvawe <strong>na</strong> stranci zaradi postojano `iveewe vo<br />
odrede<strong>na</strong> zemja, sprot. emigracija.<br />
iminii tur. konduri, ~evli.<br />
imitabilen lat. koj mo`e da se imitira.<br />
imitacija lat. 1. podr`uvawe, prenos. majmunirawe. 2. falsifikat.<br />
imitiranje (lat. imitari) podr`uvawe, majmunirawe, opo<strong>na</strong>{awe.<br />
imo pectore lat. od dnoto <strong>na</strong> du{ata.<br />
imobilen lat. nepodvi`en.<br />
imobilizacija lat. doveduvawe vo sostojba <strong>na</strong> nepodvi`nost.<br />
imopralizam lat. negirawe <strong>na</strong> kakvi i da e moralni normi.<br />
imoralen lat. nemoralen, v. amoralen.<br />
imortalitet lat. besmrtnost.<br />
impakt ang. vlijanie koe ed<strong>na</strong> pojava go ima vrz li~nosta.<br />
imparabilen (lat. imparabilis) koj ne mo`e da se sporeduva, nesporedliv.<br />
impatibilen (lat. impitabilis) nesnosen, nepodnosliv.<br />
imperare lat. zapovedawe.<br />
imperativ lat. zapoved, o<strong>na</strong> {to bezuslovno treba da se stori, morawe,<br />
kategori~ki imperativ - bezuslov<strong>na</strong> zapoved (Kant).<br />
imperativen lat. zapovedni~ki.<br />
imperativen mandat lat. zapoveden <strong>na</strong>log koj nekoe lice ili organ<br />
mora to~no da go izvr{i.<br />
imperator lat. vrhoven zapovednik <strong>na</strong> vojskata.<br />
imperfekt lat. mi<strong>na</strong>to trajno vreme.<br />
imperfekten lat. nesvr{en, nedovr{en, traen, neuovr{en, necelosen.<br />
imperijalizam lat. spored Marks, <strong>na</strong>jvisok i posleden stadium <strong>na</strong> kapitalizmot.<br />
imperium lat. vlast <strong>na</strong> rimskite dr`avni funkcioneri <strong>na</strong>d `ivotot,<br />
teloto i imotot <strong>na</strong> gra|anite, <strong>na</strong>jvisoka dr`av<strong>na</strong> vlast.<br />
impermeabilen lat. nepropustliv, koj ne propu{ta.<br />
impersuazibilen (lat. impesuasibilis) ~ovek so koj ne mo`e da se ragovara,<br />
koj te{ko mo`e da se ubedi, tvrdoglav.<br />
impertinencija lat. drskost, bezobrazluk.<br />
impertinenten (lat. impertinens) drzok, bezobrazen, nepristoen.<br />
impertuozen lat. `estok, ogenen.<br />
impetus lat. `estok <strong>na</strong>pad, prim, <strong>na</strong> nekoja bolest.<br />
impi~ment an. obvinenie i sudska postapka, osobeno protiv dr`ani<br />
slu`benici.<br />
implantacija lat. vsaduvawe, vkorenuvawe, kalemewe.<br />
implauzibilen lat. neuverliv, neprifatliv, neodobriv, nevistinit,<br />
neverojaten.<br />
implementacija lat. sproveduvawe, izvr{uvawe, prime<strong>na</strong>.<br />
161
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
implicitno, implicite lat. po sebe razbirlivo, {to se podrazbira, {to e<br />
opfateno, sodr`ano vo ne{to, a ne e izre~no re~eno, sprot. eksplicitno.<br />
implikacija lat. (metod. logi~ka konstanta) ako pa|a real<strong>na</strong>ta vrednost<br />
<strong>na</strong> parite, toga{ opa|a zarabotuva~kata (ako p - toga{ q)<br />
implikacija lat. vpletuvawe, vme{uvawe vo ne{to.<br />
imploracija lat. povikuvawe <strong>na</strong> pomo{, prekolnuvawe za ne{to.<br />
implorant lat. tu`itel, toj koj bara za{tita.<br />
implorat lat. optu`en.<br />
imponiranje it. vlevawe po~it, voshit, poslu{nost, strav.<br />
imponiranje lat. proizveduvawe silen vpe~atok, pridavawe ~est.<br />
import lat. uvoz od stranstvo.<br />
import uvoz, uveze<strong>na</strong> stoka.<br />
importanten (lat. importans) va`en, z<strong>na</strong>~aen, z<strong>na</strong>~itelen, vlijatelen,<br />
biten.<br />
importiarnje lat. uvezuvawe od stranstvo.<br />
impotencija lat. 1. nemo}, 2. polova nemo}.<br />
impozanten franc. <strong>na</strong>dmo}en, ugleden, z<strong>na</strong>~aen, dostoinstven, veli~estven,<br />
koj vleva po~it, voshit, poslu{nost, koj ostava vpe~atok, koj privlekuva<br />
vnimanie.<br />
impozanten lat. s<strong>na</strong>`en, golem, veli~enstven, sjaen, koj imponira, koj<br />
so svojata pojava predizvikuva silen vpe~atok.<br />
impreg<strong>na</strong>cija lat. protkajuvawe, <strong>na</strong>topuvawe, <strong>na</strong>kvasuvawe.<br />
impresario it. 1. koncerten i teatarski pretpriema~, 2. organizator i<br />
rakovoditel <strong>na</strong> glumci, muzi~ari i pea~ i drugi zabavuva~i.<br />
impresija lat. vpe~atok, vlijanie, do`iveano ~uvstvo.<br />
impresioniranje lat. predivikuvawe vpe~atok.<br />
impresionizam franc. pravec vo umetnosta i literaturata od sredi<strong>na</strong>ta<br />
<strong>na</strong> XIX vek koj se karakterizira so streme` da se prika`uvaat <strong>na</strong>jsitni<br />
podrobnosti od li~nite ~uvstva i do`ivuvawa sprot. ekspresionizam.<br />
impresiven lat. koj mo`e da predizvika vpe~atok.<br />
imprimatur (lat. - neka se pe~ati) odobruvawe ne{to da se pu{ti vo<br />
pe~at.<br />
improbabilitet (lat. improbabilitas) neverojatnost.<br />
improporcija lat. nesrazmernost.<br />
improvizacija lat. sostavuvawe (<strong>na</strong> pes<strong>na</strong>, muzi~ko delo ili govor) <strong>na</strong><br />
lice mesto, bez prethod<strong>na</strong> podgotovka i plan.<br />
improvizator lat. ~ovek koj ima darba za improvizacija.<br />
impubertas lat. nestasanost za `enidba.<br />
impug<strong>na</strong>cija (lat. impug<strong>na</strong>tio) pobivawe, osporuvawe, <strong>na</strong>pa|awe so argumenti.<br />
impuls lat. pottik za ne{to, pobuda, podstrek, dvi`e~ka sila koja<br />
predizvikuva nekoe deluvawe.<br />
162
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
impulsiven lat. `iv, sklon za nekakva dejnost, koj ne{to pravi ved<strong>na</strong>{<br />
bez razmisluavawe.<br />
impulziorales lat. pisme<strong>na</strong> opome<strong>na</strong> so koj nekoj povisok sud go pottiknuva<br />
poniskiot sud da pristapi kon re{avawe <strong>na</strong> nekoj predmet.<br />
imputacija lat. presmetuvawe, prepi{uvawe, okrivuvawe, kalemewe,<br />
podmetnuvawe vi<strong>na</strong>.<br />
imputiranje lat. nepravedno pripi{uvawe, neopravdano obvinuvawe,<br />
podmetnuvawe.<br />
imun lat. 1. otporen protiv zarazni bolesti, 2. neosetliv, nepovredliv,<br />
za{titen.<br />
imunitet 1. med. sposobnost <strong>na</strong> organizmot da se sprotivstavi <strong>na</strong> zarazni<br />
bolesti ili otrovi, 2. prav. izzemawe <strong>na</strong> odredeni lica od deluvaweto<br />
<strong>na</strong> nekoi zakoni, diplomatski imunitet - nepovredlivost <strong>na</strong> li~nosta<br />
<strong>na</strong> diplomatski pretstavnici i prostoriite koi im pripa|aat.<br />
imunizacija lat. sozdavawe imunitet <strong>na</strong> ve{ta~ki <strong>na</strong>~in.<br />
imunologija gr~. <strong>na</strong>uka za za{tita <strong>na</strong> organizmot od zarazni bolesti.<br />
in absentia lat. vo otsustvo.<br />
in aeternum lat. za <strong>na</strong>vek, za sekoga{.<br />
in apstracto (lat. in abstracto) voop{teno, bez ogled <strong>na</strong> konkretniot<br />
slu~aj, vo mislite, sprot. in concreto.<br />
in bo<strong>na</strong>m partem lat. vo dobra smisla.<br />
in camera caritatis (lat. "vo prostorijata <strong>na</strong> qubovta") doverlivo, vo<br />
~etiri o~i.<br />
in cirka (lat. in circa) otprilika, pribli`no.<br />
in concreto lat. vo daden slu~aj, vo odreden slu~aj, vo stvarnosta,<br />
stvarno, <strong>na</strong>visti<strong>na</strong>, zasnovano vrz fakti, sprot. in abstracto.<br />
in continuo lat. nepreki<strong>na</strong>to, postojano, stalno.<br />
in contumacium (lat. vo otsatnost) osuda vo rimskata gra|anska postapka<br />
vrz osnova (zaradi faktot) <strong>na</strong> izostanok (koj se tretiral kako<br />
priz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> obvrskata) od raspravata, osuda vo otsustvo.<br />
in corpore lat. site zaedno.<br />
in dubio pro libertate lat. pri sudir <strong>na</strong> pravata treba da mu se dade prednot<br />
<strong>na</strong> pravoto {to vo konkretniot slu~aj e <strong>na</strong>j<strong>na</strong>glaseno.<br />
in dubio pro mitius lat. vo slu~aj <strong>na</strong> somnenie treba da se bide poblag,<br />
odnosno vo slu~aj <strong>na</strong> dvoumewe treba da se prifati tolkuvaweto {to e<br />
<strong>na</strong>jpovolnoto za storitelot.<br />
in dubio pro reo lat. vo slu~aj <strong>na</strong> somnenie vo korist <strong>na</strong> obvinetiot:<br />
pravilo koe vo procesnoto zakonodavstvo z<strong>na</strong>~i deka somnenieto vo<br />
odnos <strong>na</strong> vi<strong>na</strong>ta odi vo prilog <strong>na</strong> storitelot. Za razlika od nego, praviloto<br />
in dubio pro mitius nema prav<strong>na</strong> osnova i ne e vo funkcija <strong>na</strong><br />
pretpostavkata <strong>na</strong> nevinost <strong>na</strong> obvinetiot, tuku eden zaobikolen pat<br />
za zloupotreba <strong>na</strong> tolkuvaweto vo korist <strong>na</strong> storitelot. Ottamu, osnovani<br />
se mislewata deka vo krivi~noto zakonodavstvo ova pravilo ne<br />
treba da se primenuva.<br />
in efigie (lat. in effigie) vo slika.<br />
163
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
in extenso lat. op{irno, vo {iri<strong>na</strong>, celosno.<br />
in extremis lat. vo posleden moment, pred smrt, <strong>na</strong> kraj <strong>na</strong> krai{tata.<br />
in facie loci lat. <strong>na</strong> lice mesto.<br />
in facto lat. stvarno, <strong>na</strong>visti<strong>na</strong>, samo po sebe, po priroda <strong>na</strong> ne{tata,<br />
vsu{nost.<br />
in favorem lat. vo korist.<br />
in fictione iuris semper aequitas existit lat. vo prav<strong>na</strong>ta fikcija sekoga{<br />
se <strong>na</strong>o|a pravi~nost (pravoto pribegnuva kon fikcii zaradi pravi~nosta).<br />
in fine lat. <strong>na</strong> kraj(ot).<br />
in flagranti lat. (zatek<strong>na</strong>t, faten) <strong>na</strong> delo.<br />
in foro lat. <strong>na</strong> plo{tadot, pred sud.<br />
in foro conscientiae lat. pred sudot <strong>na</strong> sovesta,<br />
in fraudem legis lat. so lukavo zaobikoluvawe <strong>na</strong> zakonot<br />
in genere lat. voop{to, voop{teno, vo se, vkupno.<br />
in globo lat. zaedno, vkupno.<br />
in grosso it. <strong>na</strong> golemo, vo se, sevkupno.<br />
in hok kazu (lat. in hoc casu) prav. vo ovoj slu~aj, vo dadeniot slu~aj.<br />
in honorem lat. vo ~est.<br />
in illo tempore lat. nekoga{, vo toa vreme. vo damne{no vreme.<br />
in infinitum lat. vo beskone~nost, bez kraj.<br />
in injuria ius non orietur lat. od nepravda ne mo`e da proizleze pravda<br />
(od bespravie ne mo`e da proizleze pravo).<br />
in instanti lat. vo moment, dodeka trepne{, ved<strong>na</strong>{.<br />
in lat. prefiks vo slo`enki so li{uva~ko (privativno) z<strong>na</strong>~ewe vo<br />
odnos <strong>na</strong> osnovniot zbor, prim. i<strong>na</strong>dekvaten kako sprotivnost <strong>na</strong> adekvaten.<br />
in litteram lat. po azbu~en red.<br />
in loco lat. <strong>na</strong> mesto, <strong>na</strong> lice mesto, <strong>na</strong> isto mesto.<br />
in magnis et voluisse set est lat. vo golemite raboti dovol<strong>na</strong> e i dobrata<br />
volja.<br />
in malam partem lat. vo lo{a smisla.<br />
in medias res lat. vo sredi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> ne{tata, preo|awe <strong>na</strong> samiot predmet,<br />
otvoreno, bez zaobikoluvawe.<br />
in medio stat virtus lat. doblesta e <strong>na</strong> sredi<strong>na</strong>.<br />
in melius lat. <strong>na</strong> podobro, vo korist.<br />
in memoriam lat. vo spomen, za se}avawe.<br />
in misero facile fit potens iniuria lat. lesno e <strong>na</strong> bednik da mu se <strong>na</strong>nese<br />
te{ka nepravda.<br />
in <strong>na</strong>tura lat. po priroda, vistinski, taka kako {to e.<br />
in <strong>na</strong>turalibus lat. vo prirod<strong>na</strong> sostojba, gol, kako od majka roden.<br />
in nomine lat. vo ime, in nomine dei - vo ime <strong>na</strong> boga.<br />
in nuce (lat. - vo orevot) vo sr`ta, sr`evito, zbieno, <strong>na</strong>kratko.<br />
in nucleo lat. vo jadroto, vo su{ti<strong>na</strong>ta.<br />
in obscuro lat. vo mrak, tajno, skrieno.<br />
164
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
in omnem eventum lat. za sekoj slu~aj.<br />
in omnibus quidem, maxime tamen in iure, aequitas spectanda est (Paulus)<br />
lat. vo sî, a osobeno vo pravoto treba da se vodi smetka za pravi~nosta.<br />
in optima forma lat. vo <strong>na</strong>jdobar oblik, <strong>na</strong> <strong>na</strong>jdobar <strong>na</strong>~in.<br />
in parenhesis lat. vo zagradi, t.e. patem ka`ano, spom<strong>na</strong>to.<br />
in peius lat. <strong>na</strong> polo{o, <strong>na</strong> {teta (prav. po povod `alba <strong>na</strong> optu`eniot<br />
predmetot ne mo`e da se re{i <strong>na</strong> negova {teta).<br />
in perpetuam rei memoriam lat. za ve~en, traen spomeen.<br />
in perso<strong>na</strong> lat. li~no, sam.<br />
in pleno lat. vo celost, sobranie vo poln sostav.<br />
in praesenti lat. vo sega{no vreme.<br />
in praxi lat. vo prime<strong>na</strong>.<br />
in prima linea lat. vo prva linija, <strong>na</strong>j<strong>na</strong>pred.<br />
in pristinum statum lat. vo prvobit<strong>na</strong> sostojba.<br />
in promptu lat. vo priprav<strong>na</strong> sostojba.<br />
in puncto lat. {to se odnesuva do, so ogled <strong>na</strong>, odnosno, vo pogled <strong>na</strong>.<br />
in re dubia benigniorem interpretationem sequi non minus iustius est quam<br />
tutius (Marcellus) lat. ne e samo popravi~no, tuku i posigurno vo nejasen<br />
slu~aj da se pridr`uvame do poblagiot zakon.<br />
in re propria iniquum admodum est alicui licentiam tribuere sententiae<br />
lat. bi bilo sosema nepravi~no nekomu da mu se dozvoli vo svojata sopstve<strong>na</strong><br />
rabota da donese presuda.<br />
in regula lat. po pravilo, redovno.<br />
in rerum <strong>na</strong>tura lat. vo prirodata <strong>na</strong> rabotite (ne{tata), vo su{ti<strong>na</strong>.<br />
in salvo lat. so sigurnost, <strong>na</strong> sigurno mesto.<br />
in sano sensu lat. vo dobra smisla.<br />
in satu nescendi lat. vo sostojba <strong>na</strong> pora|awe, t.e. pri <strong>na</strong>stanuvaweto,<br />
vo po~etokot.<br />
in secundis rebus time, in advertis spera lat. vo sre}a pla{i se, a vo nesre}a<br />
<strong>na</strong>devaj se.<br />
in situ lat. vo samoto mesto.<br />
in spe lat. vo <strong>na</strong>de`, so izgledi, vo o~ekuvawe.<br />
in specie lat. 1. osobeno, poedine~no, 2. vo gotovi pari, vo ke{.<br />
in summa lat. <strong>na</strong>kratko, so eden zbor, vo celost, vo se.<br />
in suo hactenus alii facere licet, quatenus nihil in alienum immittat (Ulpianus)<br />
lat. sekoj <strong>na</strong> svoeto mo`e da go pravi seto o<strong>na</strong> {to ne mu pre~i<br />
<strong>na</strong> drugiot.<br />
in suspenso lat. nere{eno, bez odluka, odlo`eno, vo somnenie.<br />
in terminis lat. <strong>na</strong> krajot.<br />
in ultima linea lat. vo kraj<strong>na</strong> linija, <strong>na</strong>jposle, kone~no, <strong>na</strong> krajot <strong>na</strong><br />
krai{tata<br />
in usu lat. vo upotreba.<br />
in vino veritas lat. vo vinoto e visti<strong>na</strong>ta.<br />
in{ala tur. ako saka gospod! ako dade gospod!<br />
165
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
i<strong>na</strong>brupten (lat. i<strong>na</strong>bruptus) preop{iren, premnogu razvle~en, neprekiden.<br />
i<strong>na</strong>dekvaten lat. neprimeren, koj so ne{to ne se podudira.<br />
i<strong>na</strong>et tur. prkos, neosnovano protivewe, uporno protivewe.<br />
i<strong>na</strong>kceptabilen lat. neprifatliv.<br />
i<strong>na</strong>kceptabilitet lat. neprifatlivost.<br />
i<strong>na</strong>petencija lat. nemawe ili nedostatok <strong>na</strong> `elba za zemawe hra<strong>na</strong>.<br />
i<strong>na</strong>plikabilen lat. neprimenliv.<br />
i<strong>na</strong>rtikularen lat. nejasno izgovoren, neartikuliran.<br />
i<strong>na</strong>uditia causa quemquam dem<strong>na</strong>ri aequitas nom patitur (Marcijan) lat.<br />
pravednosta ne dopu{ta koj bilo da bide osuden bez soslu{uvawe <strong>na</strong><br />
pri~inite.<br />
i<strong>na</strong>uguracija lat. 1. sve~eno otvorawe, 2. sve~eno promovirawe <strong>na</strong> funkcija<br />
ili vo akademsko zvawe, sprot. egzauguracija.<br />
inbecil psih. umno nerzavien, mentalno retardiran, oligofren, lice<br />
so posebni potrebi.<br />
incest lat. rodoskver<strong>na</strong>vewe, polov odnos so blizok srodnik.<br />
incident (lat. incidens) slu~aj, nepredviden neprijaten <strong>na</strong>stan, sudir.<br />
incitacija lat. <strong>na</strong>govarawe, <strong>na</strong>veduvawe, pottiknuvawe, podbucnuvawe,<br />
<strong>na</strong>draznuvawe.<br />
incomiscibilen (lat. incommiscibilis) koj ne mo`e da se pome{a.<br />
inconfident lat. somnitelno lice, lice vo koe ne mo`e da se ima doverba.<br />
inde leges datae, ne firmior omnia posset lat. zakonite se zatoa mo}nite<br />
da ne mo`at (da pravat) se.<br />
indecenten (lat. indecens) nepristoen, nedoli~en, sramoten. bezobrazen.<br />
indeciziven (lat. indecisivus) nere{ava~ki, neodlu~uva~ki,<br />
indeks (lat. index) 1. popis, sodr`i<strong>na</strong>, pokazatel, register <strong>na</strong> imiwa,<br />
ceni, <strong>na</strong>zivi i sl., 2. ekon. broj koj vo procenti poka`uva promeni <strong>na</strong><br />
nekoja ekonomska pojava, 3. kni{ka vo koja se vpi{uvaa posetenosta <strong>na</strong><br />
predavawata i ocenkite <strong>na</strong> visoko{kolska ustanova.<br />
indemnitet lat. 1. nekaznivost, 2. apsoluten (materijalnopraven imunitet,<br />
ili ednostavno krivi~en imunitet) koj se sostoi vo nevozmo`nost<br />
<strong>na</strong> kaznuvawe za delo koe edno lice go storilo vo vr{eweto <strong>na</strong><br />
funkcijata koja e za{tite<strong>na</strong> so imunitetot, a koe gi ima site obele`ja<br />
<strong>na</strong> krivi~no delo. Takviot imunitet <strong>na</strong> ovie lica ja isklu~uva krivi-<br />
~<strong>na</strong>ta odgovornost i kaznivost i pretstavuva apsolut<strong>na</strong> pre~ka za poveduvawe<br />
krivi~<strong>na</strong> postapka, odnosno obvrzuva <strong>na</strong> zapirawe <strong>na</strong> krivi~<strong>na</strong>ta<br />
postapka ako dopolnitelno se utvrdi deka e vo pra{awe toj vid <strong>na</strong><br />
imunitet. Takvoto trajno dejstvo ima i po prestanokot <strong>na</strong> mandatot <strong>na</strong><br />
funkcionerot, no samo za dadeno mislewe i glasawe (za tn. verbalni<br />
krivi~ni dela). Apsolutniot imunitet ja isklu~uva samo kaznivosta, a<br />
ne i postoeweto <strong>na</strong> krivi~noto delo. Ova e z<strong>na</strong>~ajno ottamu {to krivi~noto<br />
delo postoi, taka {to e mo`no licata {to se javuvaat kako sou-<br />
166
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
~esnici vo deloto <strong>na</strong> funkcionerot, da odgovaraat za istoto, 3. <strong>na</strong>domest<br />
<strong>na</strong> {teta, osobeno vo me|u<strong>na</strong>rodnoto pravo.<br />
indepedenti (nezavisni) - puritanska struja koj barala nezavisnost i<br />
samouprava <strong>na</strong> sekoja crkov<strong>na</strong> op{ti<strong>na</strong>. Bile za verska tolerancija<br />
osven sprema katolicite, anglikancite, a<strong>na</strong>baptistite i <strong>na</strong> niv bliskite<br />
sekti. Istapuvale protiv unifornost i konformizam vo religijata.<br />
independenten lat. nezavisen.<br />
indeterminizam lat. idealisti~ko u~ewe koe priz<strong>na</strong>va apsolut<strong>na</strong>ta<br />
slobod<strong>na</strong> volja <strong>na</strong> ~ovekot, t.e ja negira nejzi<strong>na</strong>ta pri~inska uslovenost,<br />
u~ewe deka ~ovekovata volja e celosno slobod<strong>na</strong>. sprot. determinizam.<br />
index librorum prohibitorum lat. spisok <strong>na</strong> imiwa <strong>na</strong> knigi koi spored<br />
misleweto <strong>na</strong> visokite crkovni lica se smetale za zabraneti.<br />
indicija lat. 1. predz<strong>na</strong>k, z<strong>na</strong>k koj <strong>na</strong> ne{to upatuva, karakteren z<strong>na</strong>k,<br />
simptom (<strong>na</strong> bolest), 2. prav. fakt od koj posredno (indirektno) se izveduva<br />
dokaz za nekoj <strong>na</strong>stan, osobeno za vi<strong>na</strong>ta za nekoj <strong>na</strong>stan, osnova<br />
za somne`,<br />
indiciranje lat. <strong>na</strong>z<strong>na</strong>~uvawe, oz<strong>na</strong>~uvawe, poka`uvawe, <strong>na</strong>govestuvawe,<br />
upatuvawe, uka`uvawe.<br />
indicta causa lat. 1. bez soslu{uvawe, 2. bez odbra<strong>na</strong>.<br />
indiferenten lat. 1. ramnodu{en, nezainteresiran, neopredelen, 2. neva`en,<br />
bez<strong>na</strong>~aen.<br />
indigen lat. starosedelec, domorodec.<br />
indigenet lat. dr`avjaqnstvo.<br />
indigestibilen lat. nesvarliv, te{ko svarliv.<br />
indigeti lat. heroi vo stariot Rim po ~ija smrt bile proglasuvani za<br />
bogovi, bogovi za{titnici <strong>na</strong> zemjata.<br />
indig<strong>na</strong>cija lat. negoduvawe, gnev, g<strong>na</strong>sewe, luti<strong>na</strong>, zloba, ogor~enost<br />
poradi nezaslu`en prekor.<br />
indig<strong>na</strong>tion ogor~uvawe<br />
indignitet lat. nedostojnost, nevrednost, nedostojno povedenie, niskost,<br />
sram, <strong>na</strong>vreda.<br />
indigo lat. modra boja.<br />
indikacija lat. 1. uka`uvawe, poka`uvawe, oz<strong>na</strong>~uvawe, oz<strong>na</strong>ka, upatstvo,<br />
2. prav. osnov za pretpazlivost, 3. med. <strong>na</strong>jdobar <strong>na</strong>~in za lekuvawe<br />
ili lek kako <strong>na</strong>jcelishoden treba da se primeni kaj nekoja bolest.<br />
indikativen lat. pokazen, koj poka`uva.<br />
indikator lat. sekoja sprava koja slu`i za nekoe merewe.<br />
indikcija (lat. indictio) objavuvawe, raspi{uvawe, povikuvawe <strong>na</strong> crkovno<br />
sobranie.<br />
indirekten lat. posreden, zaobikoluva~ki.<br />
indiskrecija lat. nepretpazlivost, nepromislenost, <strong>na</strong>metlivost, neumeewe<br />
da se ~uva taj<strong>na</strong>, sprot. diskrecija.<br />
167
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
indiskreten lat. brbliv, <strong>na</strong>metliv, nepromislen, nepristoen, koj ne<br />
umee da mol~i, koj ne umee da ~uva taj<strong>na</strong>.<br />
indisponiran lat. neraspolo`en, ~ovek so lo{a volja, sprot. dosponiran.<br />
indispozicija lat. neraspolo`enie, mrzlivost, ne<strong>na</strong>klonetost.<br />
indisputabilen lat. koj ne mo`e da se ospori, siguren, pouzdan, nesomnen.<br />
indium (In.) hem. mek bel metal.<br />
individua (lat. individuum) 1. toa {to ne e delivo, ne{to edinstveno,<br />
2. edno su{testvo, ed<strong>na</strong> li~nost, 3. li~nost.<br />
individuacija lat. izdvojuvawe <strong>na</strong> li~nosta od ne{to op{to.<br />
individualen lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> odreden poedinec, <strong>na</strong> odrede<strong>na</strong> li-<br />
~nost.<br />
individualist lat. ~ovek koj saka da `ivee sami za sebe bez da se gri`i<br />
za potrebite <strong>na</strong> op{testve<strong>na</strong>ta zaednica.<br />
individualizacija lat. izdvojuavawe <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> li~nost spored nejzinite<br />
li~ni svojstva, proces so koj ed<strong>na</strong> li~nost ja postignuva. svojata posebnost,<br />
celosnost i nedelivost.<br />
individualizam psih. 1. su{tinska oddelenost i nezavisnost <strong>na</strong> poedinecot,<br />
2. streme` za osamostojuvawe <strong>na</strong> poedinecot <strong>na</strong> op{testvoto, 3.<br />
stavawe <strong>na</strong> individualnite <strong>na</strong>d op{testvenite interesi.<br />
individualno lat. poedine~no, samo za sebe, zasebno.<br />
individualnost lat. li~nost, poedine~nost, osobenost, zbir <strong>na</strong> site karakteristiki<br />
<strong>na</strong> ed<strong>na</strong> li~nost.<br />
indivizibilii lat. nedelivi tela, tela koi ne mo`at da se delat.<br />
indoktri<strong>na</strong>cija lat. <strong>na</strong>stojuvawe za <strong>na</strong>metnuvawe <strong>na</strong> odredeni sfa}awa,<br />
veruvawa i <strong>na</strong>~ini <strong>na</strong> povedenie.<br />
indolencija lat. mrzlivost, bezbri`nost, ne~uvstvitelnost, ramnodu-<br />
{nost.<br />
indolenten lat. koj ne ~uvstvuva bolka, ramnodu{en, nebre`en, trom,<br />
le`eren.<br />
indosament lat. pisme<strong>na</strong> izjava <strong>na</strong> grbot <strong>na</strong> menicata so koja taa se<br />
prenesuva <strong>na</strong> drug.<br />
indosant lat. lice koe ja prenesuva menicata <strong>na</strong> drug.<br />
indosatar lat. lice <strong>na</strong> koe se prenesuva menicata.<br />
indukcija lat. zaklu~uvawe od poedine~ni slu~ai za op{toto.<br />
induktor lat. sprava za proizvodstvo <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong> struja so visok<br />
<strong>na</strong>pon.<br />
indulgencija 1. lat. popustlivost, blagost, milostivost, prostuvawe,<br />
2. teol. prostuvawe <strong>na</strong> grev, povelba za prostuvawe <strong>na</strong> storen ili iden<br />
grev koja za pari ja prodavala katoli~kata crkva vo ime <strong>na</strong> rimskiot<br />
papa, 3. psih. kakvo bilo osloboduvawe <strong>na</strong> li~nosta od psiholo{ki tovar.<br />
indulgenten lat. blag, koj prostuva, popustliv, milostiv.<br />
168
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
induracija lat. 1. nepokajuvawe, nepopravawe, okoravuvawe, 2. med.<br />
stvrdnuvawe <strong>na</strong> tkivoto ili organite.<br />
induratio cordis lat. skamenuvawe, okoravuvawe <strong>na</strong> srceto.<br />
industrija lat. trudoqubivost, proizvod<strong>na</strong> dejnost, osobeno <strong>na</strong> golemo<br />
ineligenten lat. razumen, ostroumen, pameten, koj lesno sfa}a i rasuduva,<br />
obrazovan, kulturen.<br />
inepcija lat. glupost, budala{ti<strong>na</strong>, ludost.<br />
inercija fiz. 1. svojstvo <strong>na</strong> nekoe telo da go zadr`i svoeto miruvawe<br />
ili prodol`i svoeto dvi`ewe dodeka nekoja <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> pri~i<strong>na</strong> ne go<br />
izvadi od taa polo`ba, 2. prenos. tromost, nepodvi`nost, mrzlivost.<br />
infalibilitet lat. nepogre{livost.<br />
infamanten lat. koj <strong>na</strong>nesuva sram.<br />
infamen lat. podol, zloglasen, ne~esen, besramen, izvikan, sramen,<br />
gaden.<br />
infamija lat. ne~esnost, sramnost, niskost, gadnost.<br />
infant (lat. infantus - dete koe ne mo`e da zboruva, nejak, detski), 1.<br />
{panski prestolo<strong>na</strong>slednik, 2. princ.<br />
infanticid lat. ubistvo <strong>na</strong> dete, deteubistvo, ~edomorstvo, deteubiec.<br />
infantilen lat. detski, nedozrean, neseriozen.<br />
infantilizam lat. nedovol<strong>na</strong> teles<strong>na</strong> i du{ev<strong>na</strong> razvienost, zaosta<strong>na</strong>tos<br />
<strong>na</strong> detsko ramni{te vo razvojot.<br />
infarkt (lat. infarcire - <strong>na</strong>trupuvawe) zatvorawe <strong>na</strong> ka<strong>na</strong>lite <strong>na</strong> krvnite<br />
sadovi.<br />
infatilen lat. ~ovek so detsko povedenie.<br />
infekcija lat. zarazaa, prodirawe <strong>na</strong> zarazni kletki vo organizmot.<br />
infektiven lat. zarazen.<br />
infektologija lat. <strong>na</strong>uka za zaraznite bolesti.<br />
inferi lat. podzemni bogovi, starorimski bogovi koi `iveat vo dolniot<br />
svet.<br />
inferioren lat. dolen, ponizok, poslab, pomalku vreden, nevreden, podreden,<br />
pot~inet sprot. superioren.<br />
inferno it. pekol.<br />
infertilen lat. neploden.<br />
infestacija lat. <strong>na</strong>pad, pusto{uvawe, voznemiruvawe.<br />
infibulacija lat. so{ivawe <strong>na</strong> `enskiot polov organ zaradi spre~uvawe<br />
<strong>na</strong> predvremeno polovo op{tewe ili prequba.<br />
infidelitet lat. neverstvo, bezverie.<br />
infiltracija lat. 1. prodirawe, <strong>na</strong>vleguvawe, 2. propu{tawe, 3. proceduvawe,<br />
vleguvawe cedej}i se vo ne{to, vpivawe.<br />
infiniten lat. traen, beskone~en, koj ne prestanuva.<br />
infinitezimalen lat. beskone~no mal.<br />
infinitiv gram. neodrede<strong>na</strong> glagolska forma.<br />
infinitum lat. beskone~nost, beskrajnost.<br />
inflacija lat. prekumerno zgolemuvawe <strong>na</strong> parite vo optek so brzo opa-<br />
|awe <strong>na</strong> niv<strong>na</strong>ta vrednost.<br />
169
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
inflikcija (lat. inflictio, infligere - <strong>na</strong>nesuvawe, zadavawe pri~inuvawe)<br />
prav. dosuduvawe kaz<strong>na</strong>, odreduvawe kaz<strong>na</strong>, izvr{uvawe <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>.<br />
influenca lat. 1. vlijanie, 2. grip.<br />
influencija lat. vlijanie, elektri~<strong>na</strong> influencija - svojstvo <strong>na</strong> elektri~no<br />
telo da predizvikuva elektricitet vo drugi tela koi se <strong>na</strong>o|aat vo negovata<br />
blizi<strong>na</strong>.<br />
influksija (lat. influxio) vlijanie, upliv, influxus physicus - vlijanie <strong>na</strong><br />
teloto vrz du{ata.<br />
informacija lat. izvestuvawe, soop{tenie, podatok za ne{to.<br />
informativen lat. izvestuva~ki, izvestitelen, obave{taen.<br />
informator lat. ~ovek koj dava informacii, obave{taec, izvestitel.<br />
informen lat. bezobli~en.<br />
infra lat. podolu, pod, dolu, ponisko, vide infra - vidi dolu, podoc<strong>na</strong>,<br />
ponisko (upatuvawe vo kniga).<br />
infrahumano (lat. infra humanus) povedenie koe ne e dostojno <strong>na</strong> ~ovek,<br />
ne~ove~no odnesuvawe.<br />
infrakcija (lat. infractio) 1. <strong>na</strong>ru{uvawe, prekr{uvawe, prestap, povreda,<br />
prekin, prim. <strong>na</strong> sojuz, dogovor i sl. 2. med. prelom, osobeno delumen<br />
prelom <strong>na</strong> koska.<br />
infrastruktura lat. temel, podloga, osnova za stopanski i op{testven<br />
razvoj koja ja pravat: soobra}aj<strong>na</strong>ta mre`a, vodovodnite instalacii,<br />
elektri~ni izvori, objektite <strong>na</strong>meneti za javni potrebi (u~ili{ta,<br />
bolnici) i sl.<br />
infuzija (lat. infusio) <strong>na</strong>levawe, dolevawe, <strong>na</strong>topuvawe, med. vnesuvawe<br />
<strong>na</strong> te~nosti, obi~no <strong>na</strong> tn. fiziolo{ki rastvor (kujnska sol) pod ko`ata<br />
ili vo krvnite sadovi zaradi <strong>na</strong>domestuvawe <strong>na</strong> krvta ili <strong>na</strong> telesnite<br />
sokovi.<br />
ingeniozen lat. o{troumen, genijalen, poln so smisla, dosetliv, pro<strong>na</strong>o|a~ki.<br />
ingenioznost lat. ostroumnost, dosetlivost, pro<strong>na</strong>o|a~ka sposobnost.<br />
ingenuitet lat. 1. pravo <strong>na</strong> ~ovek koj ne se rodil kako sloboden, a ne<br />
kako rob, 2. iskrenost, prostodu{nost.<br />
ingerencija lat. 1. <strong>na</strong>dle`nost, 2. me{awe, vpletuvawe vo ne{to, 3.<br />
vr{ewe <strong>na</strong> vlijanie.<br />
ingerent (lat. ingerens) sporeden tu`itel.<br />
ingrediandi cum voles ad iudicem, liberam habeas facultatem lat. neka sekomu<br />
koga saka mu bide sloboden pristapot do sudija (sud).<br />
ingrediencija lat. sostojka, za~in. dodatok, primesa, sostaven del <strong>na</strong><br />
nekoj sostav.<br />
inhalacija lat. vdi{uvawe <strong>na</strong> parea ili gasovi zaradi lekuvawe. <strong>na</strong><br />
organiete za di{ewe.<br />
inhalator lat. aparat so ~ija pomo{ se vr{i vdi{uvawe <strong>na</strong> gasovi ili<br />
parea.<br />
inherencija lat. odnos <strong>na</strong> svojstvata sprema stvarite, nerazdelivost,<br />
su{tinska bit<strong>na</strong> pripadnost.<br />
170
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
inherenten lat. nerazdeliv, biten svojstven.<br />
inhibicija (lat. inhibitio) 1. psih. zadr`uvawe <strong>na</strong> nekoja organska funkcija<br />
so volevo ili nevolevo dejstvie, 2. prav. zabra<strong>na</strong> (<strong>na</strong> povisokiot<br />
sud) po nekoj predmet da se zapre postapkata (vo poniskiot sud).<br />
inhibitoran lat. koj zadr`uva, spre~uva, zapira.<br />
inhuma<strong>na</strong>cija lat. o~ove~uvawe.<br />
inhumanitet lat. ne~ove~nost.<br />
inicijacija lat. voveduvawe, upatuvawe, posvetuvawe vo ne{to, obredno<br />
voveduvawe <strong>na</strong> mom~iwa ili devojki vo zaednicata <strong>na</strong> vozrasnite, obredite<br />
za takvo voveduvawe koi podrazbiraat voveduvawe vo tajnite i zakonite<br />
<strong>na</strong> zaednicata.<br />
inicijativa lat. prvi~en pottik za zapo~nuvawe <strong>na</strong> ne{to, samostoen<br />
pottik za ne{to.<br />
inicijator lat. pottiknuva~, za~etnik.<br />
iniquum est alios permittere, alios inhibere lat. nepravi~no e <strong>na</strong> edni da<br />
im se dozvoluva, a <strong>na</strong> drugi da im se zabranuva.<br />
iniuria est affectu facientis consistit (Ulpianus) lat. nepravdata se procenuva<br />
spored <strong>na</strong>merata <strong>na</strong> izvr{itelot.<br />
iniuria est omne quod non iniure fit (Ulpianus) lat. nepravda (povreda) e<br />
seto o<strong>na</strong> {to ne e vo soglasnost so pravoto.<br />
iniuria lat. nepravda, <strong>na</strong>vreda, nepravo, povreda <strong>na</strong> pravoto.<br />
iniuria non excusat iniuriam lat. ed<strong>na</strong> nepravda ne se opravduva so druga.<br />
iniuria non praesumptur lat. nepravdata ne se pretpostavuva (taa<br />
treba da se doka`e.<br />
iniuria propria non cadet in beneficium facientis (Ulpian) lat. od sopstve<strong>na</strong><br />
nepravda (nedelo) ne mo`e da se vle~e korist.<br />
iniuria verbalis lat. <strong>na</strong>vreda <strong>na</strong> ~esta <strong>na</strong>nese<strong>na</strong> so zborovi.<br />
iniustitia (inustum, iniuria) lat. nepravednost, nepravda.<br />
injunkcija (lat. injunctio) propis, <strong>na</strong>redba, zapoved.<br />
injurant (lat. iniurians) storitel <strong>na</strong> nepravda ili <strong>na</strong>vreda, nepravednik,<br />
<strong>na</strong>vreduva~, klevetnik, ozboruva~.<br />
injurat (lat. injuratus) toj koj {to ne polo`il zakletva.<br />
injurijat (lat. iniuriatus) toj komu mu e <strong>na</strong>nese<strong>na</strong> nepravda ili <strong>na</strong>vreda,<br />
`rtva <strong>na</strong> nepravdata, <strong>na</strong>vreden.<br />
inkar<strong>na</strong>cija lat. oli~uvawe, otelotvoruvawe, pretvorawe vo krv i<br />
meso, pretvorawe vo ~ovek.<br />
inkasant, inkasator lat. blagajnik, toj koj se zanimava so isplata i <strong>na</strong>plata<br />
<strong>na</strong> pari.<br />
inkasiranje lat. sobirawe pari<br />
inkli<strong>na</strong>cija lat. 1. otklonuvawe <strong>na</strong> magnet<strong>na</strong>ta igla, 2. med. sklonost <strong>na</strong><br />
organizmot kon nekoja bolest, 3. sklonost, <strong>na</strong>klonetost kon ne{to.<br />
inkliniranje lat. <strong>na</strong>klonuvawe, da se bide sklon kon ne{to (prim. kon<br />
bolest).<br />
171
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
inkludiranje lat. vklu~uvawe vo sebe, sodr`ewe vo sebe, podrazbirawe.<br />
inkluzija lat. vklu~uvawe, opfa}awe sodr`ewe vo sebe, podrazbirawe.<br />
inkluzivno lat. vklu~ivo, vklu~itelno vo sebe.<br />
inkoercibilen (lat. incoercibilis) nesovladliv, neskrotliv, nesopir-liv.<br />
inkognito (lat. incognito) tajno, skrieno, skri{um, prikrieno, bezimeno,<br />
kriewe pod tu|o ime.<br />
inkoherenten lat. koj nema vrska, labav. ~ii delovi ne se povrzani,<br />
zbunet, nedosleden, protivre~en.<br />
inkombustabilen (lat. incombustibilis) nesogorliv, koj ne mo`e da izgori.<br />
inkomenzurabilen (lat. incommensurabilis) neimerliv, koj ne mo`e da<br />
se meri so ista merka, koj nema zaedni~ka mera, koj ne mo`e da se sporedi<br />
so bilo {to drugo.<br />
inkomestibilen (lat. incomestibilis) koj ne se jade, {to ne e za jadewe.<br />
inkomodiranje lat. pre~ewe <strong>na</strong> nekogo, rasipuvawe <strong>na</strong> ne~ija udobnost<br />
inkomparabilen (lat. incomparabilis) nesporedliv.<br />
inkompatibilen (lat. incompatibilis) nespojiv, nesoglasen, koj ne spa|a<br />
zaedno so ne{to drugo, sprot. kompatibilno, 2. metod. logi~ka konstanta)<br />
protivre~nost, nespoivost i spored vistinitosta i spored la`nosta.<br />
prim. Marija ili diplomirala ili ne diplomirala (ili e - ili<br />
ne e).<br />
inkomprehenzibilen (lat. incomprehenzibilis) nepojmliv, nesfatliv, nerazbiliv,<br />
neoblasniv, ~uden.<br />
inkongruenten lat. neskladen, nesoglasen, nepodudaren.<br />
inkonskventnost lat. nedoslednost.<br />
inkontinencija lat. nemo`nost za zadr`uvawe <strong>na</strong> stolocata ili mokra~ata.<br />
inkonvednienten (lat. inconveniens) nezgoden, nepodesen, neprili~en,<br />
nepristoen).<br />
inkorporacija lat. 1. vklu~uvawe vo svojot sostav, pripojuvawe, 2.<br />
prav. mehani~ko sveduvawe <strong>na</strong> porano doneseni zakonodavni akti vo<br />
ed<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>, spored. kodifikacija.<br />
inkorporacija, inkorporiranje lat. vnesuvawe, vklopuvawe, pripojuvawe,<br />
priklu~uvawe vo nekoe telo kako negov sostaven del.<br />
inkorporiran lat. pripoen, soedinet, pridru`en, primen, vnesen vo sostavot,<br />
inkrement lat. prirast, porast, <strong>na</strong>preduvawe.<br />
inkrepacija lat. prekoruvawe, karawe.<br />
inkrimi<strong>na</strong>cija lat. obvinuvawe, optu`ba, vnesuvawe novo krivi~no<br />
delo vo krivi~niot zakonik.<br />
inkriminiranje lat. 1. pripi{uvawe <strong>na</strong> vi<strong>na</strong>, 2. proglasuvawe <strong>na</strong> nekoe<br />
povedenie za krivi~no delo vo krivi~niot zakonik.<br />
172
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
inkubacija lat. 1. ve{ta~ko ispiluvawe od jajce, 2. med. period od momentot<br />
<strong>na</strong> zarazuvaweto do prvite simptomi <strong>na</strong> bolesta.<br />
inkubi (kaj Grcite - panovi, satiri kaj Rimjanite - fauni, a kaj Galite<br />
- duzii) - |avoli koi gi <strong>na</strong>pa|aat pohotnite `eni zaradi telesno soedinuvawe<br />
(seks) so niv.<br />
inkulpant (lat. inculpans) toj koj obvinuva.<br />
inkurabilen lat. neizle~iv, nepopravliv.<br />
inkurvacija lat. svitkuvawe, iskrivuvawe.<br />
inkvietacija (lat. inquietatiio) voznemiruvawe vo vladenieto.<br />
inkvirent lat. toj {to ja vodi istragata, tu`itel, obvinitel.<br />
inkvizicija lat. istra`en i kaznen organ za borba protiv stavovite <strong>na</strong><br />
katoli~kata crkva od XIII do XIX vek.<br />
inkvizit lat. optu`en, toj protiv kogo se vodi istraga.<br />
inkvizitor lat. istra`en sudija, ~len <strong>na</strong> sudot <strong>na</strong> inkvizicijata.<br />
inobligaten lat. neobvrzuva~ki.<br />
inocencija lat. nevinost.<br />
inocenten (lat. innocens) nevin, ne {teten, bezazlen.<br />
inokulacija lat. vnesuvawe <strong>na</strong> zarazni klici vo tkivoto <strong>na</strong> zdrav organizam<br />
<strong>na</strong> `ivotni i lu|e zaradi ispituvawe <strong>na</strong> nivnoto dejstvo.<br />
inopija lat. beda, siroma{tija, nema{tija.<br />
inovacija lat. voveduvawe ne{to novo.<br />
inperso<strong>na</strong>len lat. bezli~en.<br />
inplant lat. presadeno tkivo.<br />
inplantacija lat. presaduvawe <strong>na</strong> tkiva ili organi vo drugo telo.<br />
inponderabilen lat. koj ne mo`e da se vaga, koj e bez te`i<strong>na</strong>.<br />
inponderabilii lat. ne{ta bez te`i<strong>na</strong>, sitnici, malenkosti, prenos.<br />
fakti i priliki so nez<strong>na</strong>~itelno deluvawe.<br />
insajder ang. pripadnik <strong>na</strong> elitata, dobro upaten, nekoj <strong>na</strong> kogo se<br />
smeta.<br />
insan tur. ~ovek.<br />
insanija lat. ludilo, du{ev<strong>na</strong> bolest, bezumie.<br />
insceniranje lat. 1. prerabotuvawe <strong>na</strong> literaturno delo za izveduvawe<br />
vo teatar, 2. pretstavuvawe ne{to so cel nekoj da se dovede vo zabluda.<br />
inscitia est mater arrogantiae lat. nez<strong>na</strong>eweto e majka <strong>na</strong> drskosta.<br />
insekretoren lat. koj e so v<strong>na</strong>tre{no la~ewe.<br />
insignii lat. z<strong>na</strong>ci <strong>na</strong> vlast, <strong>na</strong> dostoinstvo, posebni obele`ja <strong>na</strong> nekoe<br />
zvawe, odli~ja, prim. kru<strong>na</strong>, skeptar (`ezlo), grb i sl.<br />
insignija gr~. z<strong>na</strong>k, simbol <strong>na</strong> vlasta, prim. kru<strong>na</strong>, `ezlo, grb i sl.<br />
insinuacija lat. ve{to <strong>na</strong>veduvawe kon nekakva pomisla za ne~ija<br />
lo{a <strong>na</strong>mera, podmetnuvawe <strong>na</strong> ne{to lo{o, klevetni~ka izmislica<br />
zaradi <strong>na</strong>{tetuvawe.<br />
insistiranje lat. uporno istrajuvawe <strong>na</strong> ne{to, uporno barawe, nepopu-<br />
{tawe.<br />
inskripcija lat. vpi{uvawe.<br />
insolencija lat. nepristojnost, bezobraznost, drskost, <strong>na</strong>duenost.<br />
173
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
insolenten lat. bezobrazen, drzok.<br />
insolvencija lat. nesposobnost za pla}awe.<br />
insomnija gr~. nesonica.<br />
inspekcija lat. <strong>na</strong>dzor, pregled kontrola, <strong>na</strong>dgleduvawe.<br />
inspektor lat. slu`beno lice koe vr{i <strong>na</strong>dzor, kontrola.<br />
inspektorat lat. <strong>na</strong>dzorni{tvo.<br />
inspicient lat. <strong>na</strong>dzornik.<br />
inspiracija lat. 1. vdahnovenie, pottik<strong>na</strong>tost za tvore{tvo, podstrek,<br />
2. vdi{uvawe vozduh vo belite drobovi.<br />
inspirator lat. <strong>na</strong>veduva~, ~ovek koj <strong>na</strong>veduva <strong>na</strong> ne{to, pottiknuva~.<br />
instalacija lat. 1. postavuvawe uredi (prim. vodovodni cevki, elektri~ni<br />
kabli), 2. voveduvawe vo nekakva dol`nost.<br />
instalater lat. rabotnik koj vr{i instalacija.<br />
instanca, instancija lat. sekoj od sledovatelnite stepeni vo sistemot<br />
<strong>na</strong> organite vo sudstvoto ili vo dr`av<strong>na</strong>ta uprava.<br />
instant ang. moment, prehrambeni proizvodi za ~ija podgotovka e potrebno<br />
mnogu kuso vreme.<br />
instigacija lat. pottiknuvawe.<br />
instigator lat. pottiknuva~.<br />
instinkt biol. <strong>na</strong>gon, vrode<strong>na</strong> nesves<strong>na</strong> sposobnost za izvr{uvawe korisni<br />
postapki za samoodr`uvawe i pomo{ <strong>na</strong> <strong>na</strong>jbliskite.<br />
institucii lat. del od Corpus iuris civilis, zakonik vo koj e sodr`ano celokupnoto<br />
rimsko robovladetelsko pravo(Institucii, Pandekti, Kodeks<br />
i Noveli), sostaven vo VI vek, za vreme <strong>na</strong> rimskiot car Justinijan.<br />
institucija lat. ustanova.<br />
institut lat. 1. zavod, osobeno vospiten ili <strong>na</strong>u~en, 2. praven propis,<br />
pravno <strong>na</strong>~elo.<br />
instruiranje lat. podu~uvawe, davawe upatstva za izvr{uvawe <strong>na</strong> nekoja<br />
dejnost ili ispolnuvawe <strong>na</strong> nekoja obvrska.<br />
instrukcija lat. 1. podu~uvawe, obu~uvawe, 2. upatstvo kako treba da se<br />
raboti.<br />
instruktiven lat. pou~en, prav. instruktiven rok - rok {to se prepora~uva,<br />
no ne obvrzuva.<br />
instrument lat. oradie za rabota (prim. skalper) ili za izvedba <strong>na</strong><br />
muzika (prim. gitara).<br />
insuficiencija lat. nedostig, nedovolnost, nedovolnost ne~ij imot da<br />
gi pokrie negovite obvrski, slabost (osobeno <strong>na</strong> srceto).<br />
insulin med. hormon koj go regulira {e}erot vo organizmot.<br />
insurekcija lat. bunt, digawe <strong>na</strong> oru`je, <strong>na</strong> vostanie.<br />
insurgent lat. buntovnik, vostanik.<br />
intabulacija lat. prav. 1. vpi{uvawe vo zamji{nite knigi, sprot. ekstabulacija.<br />
2. zabra<strong>na</strong> <strong>na</strong> proda`ba <strong>na</strong> nepodvi`en imot koj slu`i kako<br />
zame<strong>na</strong> za dolg.<br />
intakten lat. nedopren, negib<strong>na</strong>t, neo{teten, nepovreden.<br />
174
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
integracija lat. sostavuvawe, spojuvawe <strong>na</strong> delovi vo celi<strong>na</strong>, sprot.<br />
dezintegracija.<br />
integralen lat. negib<strong>na</strong>t, cel, cvrsto povrzan, celosen, koj so~inuva<br />
celi<strong>na</strong>.<br />
integritet lat. celokupnost, potpolnost, nepovredlivost, neprikosnovenost,<br />
besprekornost.<br />
intelekt lat. um, razum, mo} za sfa}awe, misle~ka sposobnost.<br />
intelektualec lat. umstven rabotnik.<br />
intelektualen lat. misloven, umen.<br />
inteligencija lat. 1. razbirawe, razboritost, ostroumnost, bistri<strong>na</strong> <strong>na</strong><br />
umot, obrazovanost, 2. vrode<strong>na</strong> sposobnost za sfa}awe, razbirawe za<br />
s<strong>na</strong>o|awe vo novi situacii i za prilagoduvawe <strong>na</strong> okoli<strong>na</strong>ta, 3. sloj <strong>na</strong><br />
obrazovani lu|e, umstveni rabotnici.<br />
inteligenten lat. umno razvien.<br />
inteligibilen lat. koj mo`e da se sfati samo so razumot, a ne so setilata,<br />
sprot. senzibilen.<br />
inteligibilen lat. razbirliv.<br />
intencija lat. <strong>na</strong>mera.<br />
intencio<strong>na</strong>list lat. privrzanik <strong>na</strong> sfa}aweto deka celta gi opravduva<br />
sredstvata.<br />
intendant lat. ~ovek koj vr{i s<strong>na</strong>bduvawe <strong>na</strong> vojnicite so hra<strong>na</strong>, pari<br />
i osta<strong>na</strong>ti potrebi.<br />
intenzifikacija lat. zgolemuvawe <strong>na</strong> usilbi, <strong>na</strong>pori.<br />
intenzija lat. <strong>na</strong>pregnuvawe, <strong>na</strong>p<strong>na</strong>tost, v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> sila, zasiluvawe.<br />
intenzitet lat. 1. delotvor<strong>na</strong> sila, v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> sila i stepen <strong>na</strong> <strong>na</strong>p<strong>na</strong>tost<br />
<strong>na</strong> nekoe deluvawe ili do`ivuvawe, 2. <strong>na</strong>preg<strong>na</strong>tost, sila, ja~i<strong>na</strong><br />
(<strong>na</strong> do`ivuvawe). 3. psih. sila <strong>na</strong> odrede<strong>na</strong> drazba.<br />
intenzivno lat. silno, mo}no, zasileno, <strong>na</strong>preg<strong>na</strong>to, sprot. ekstenzivno.<br />
inter aequitatem iusque interpositam interpretationem, legislatori solo et<br />
oportat et licet inspicere lat. edinstveno zakonodavecot mo`e i treba da<br />
dava tolkuvawe vo slu~aj <strong>na</strong> dilema me|u pravednosta i zakonskiot propis.<br />
inter lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: me|u, pome|u, za vreme.<br />
inter arma silent leges lat. za vreme <strong>na</strong> voj<strong>na</strong> zakonite mol~at.<br />
inter caecos reg<strong>na</strong>t strabus lat. me|u slepite razrokiot e kral.<br />
inter muros lat. koj e me|u yidovite, taen, koj ne e za javnost.<br />
inter nos lat. me|u <strong>na</strong>s.<br />
inter partes (lat. me|u srankite) prav. oz<strong>na</strong>~uvawe deka nekoe pravno<br />
delo sozdava prava i obvrski samo za strankite koi vo nego u~estvuvale.<br />
inter vivos lat. me|u `ivi, za vreme <strong>na</strong> `ivotot, za`ivotnen (prim. dogovor).<br />
interakcija lat. me|udejstvo, me|uzavisnost.<br />
intercesija lat. emstvo, garancija, posreduvawe, vlo`uvawe prigovor,<br />
175
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
priem <strong>na</strong> tu| dolg vo dogovor so doveritelot.<br />
interdentalen lat. me|uzaben.<br />
interdikcija lat. sudska zabra<strong>na</strong> za upravuvawe so sopstveniot imot<br />
prim. ako nekoj e rasipnik ili ako e otvoren ste~aj.<br />
interdikt lat. 1. zabra<strong>na</strong>. 2. vo sredniot vek zabra<strong>na</strong> <strong>na</strong> vr{ewe bogoslu`ba<br />
kako kaz<strong>na</strong> <strong>na</strong> katoli~kata crkva, 3. vo rimskoto pravo - tu`ba<br />
za za{tita <strong>na</strong> sopstvenosta po koja bila vode<strong>na</strong> skrate<strong>na</strong> postapka.<br />
interegnum (lat. interregnum) me|uvlada, period <strong>na</strong> vreme od zaminuvaweto<br />
<strong>na</strong> starata do formiraweto <strong>na</strong> nova vlada.<br />
interen (lat. interus) v<strong>na</strong>tre{en.<br />
interes lat. 1. korist, 2. dobivka, kamata, 3. vnimanie, zanimlivost za<br />
ne{to, 4. silen streme` koj nekoja cel i samata cel.<br />
interesanten lat. zanimliv, zabaven, privle~en.<br />
interesen lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> interes.<br />
interesent lat. ~ovek koj e zainteresiran za ne{to.<br />
interferencija lat. fiz. zaemno zasiluvawe ili oslabuvawe <strong>na</strong> zvu~ni,<br />
svetlosni, elektri~ni branovi pri nivno sudirawe.<br />
interimen lat. privremen, provizoren, koj va`i dodeka ne se vovede<br />
traen poredok.<br />
interkonfesio<strong>na</strong>len lat. me|uverski.<br />
interludium lat. me|uigra, pomal muzi~ki sostav.<br />
intermeco (it. intermezzo) 1. pauza, 2. me|u~in, me|uigra, 3. prenos.<br />
neo~ekuvan <strong>na</strong>stan.<br />
intermisija lat. prekin za odredeno vreme, privremen prekin.<br />
inter<strong>na</strong>cija, interniranje lat. 1. ograni~uvawe <strong>na</strong> dvi`eweto i razoru-<br />
`uvawe koe vlastite <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> neutral<strong>na</strong> dr`ava go vr{at <strong>na</strong>d delovite<br />
<strong>na</strong> vojskata <strong>na</strong> zavojuvanite dr`avi koi stapile <strong>na</strong> teritorijata <strong>na</strong> taa<br />
neutral<strong>na</strong> dr`ava, 2. zadr`uvawe i li{uvawe od sloboda koe do zavr{-<br />
uvaweto <strong>na</strong> voj<strong>na</strong>ta go pravat vlastite <strong>na</strong> zavojuvanite dr`avi <strong>na</strong>d pripadnicite<br />
<strong>na</strong> neprijatelskata dr`ava koi se <strong>na</strong>o|aat <strong>na</strong> nejzinoto podra~je,<br />
3. progonstvo, zato~uvawe vo nekoe odredeno mesto.<br />
inter<strong>na</strong>cio<strong>na</strong>len lat. me|u<strong>na</strong>roden.<br />
inter<strong>na</strong>lizacija psih. usvojuvawe, prifa}awe <strong>na</strong> uveruvawa i stavovi.<br />
inter<strong>na</strong>t lat. ustanova za zaedni~ki `ivot.<br />
interniranje lat. progonstvo vo odredeno mesto.<br />
internist med. 1. lekar specijalist za v<strong>na</strong>tre{ni bolesti, 2. u~enik koj<br />
`ivee vo inter<strong>na</strong>t.<br />
internum lat. tao {to e v<strong>na</strong>tre{no, v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> rabota.<br />
interogativ lat. pra{al<strong>na</strong> zamenka: koj? {to, ~ie?<br />
interogacija lat. pra{awe, ispituvawe, soslu{uvawe.<br />
interogativen gram. pra{alen.<br />
interpelacija (lat. interpellatio), upa|awe, prekinuvawe vo govorot, prigovor,<br />
prateni~ko pra{awe, otpovikuvawe (obi~no <strong>na</strong> minister od<br />
vlada), prav. spre~uvawe, osporuvawe <strong>na</strong> vladeewe, prigovor, povikuvawe<br />
<strong>na</strong> sud.<br />
176
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
interpeliranje lat. 1. upa|awe vo zbor, 2. podnesuavwe interpelacija.<br />
interpol (an. Inter<strong>na</strong>tio<strong>na</strong>l Police) kratenka za megu<strong>na</strong>rod<strong>na</strong> organizacija<br />
<strong>na</strong> krimi<strong>na</strong>listi~ka policija.<br />
interpolacija (lat. interpolatio) 1. mat. <strong>na</strong>o|awe <strong>na</strong> me|uvrednost vo<br />
odred<strong>na</strong> niza <strong>na</strong> vrednosti, 2. dopolnitelno vnesuvawe, vmetnuvawe vo<br />
nekoj tekst <strong>na</strong> zborovi i frazi koi ne mu pripa|aat <strong>na</strong> avtorot.<br />
interpretacija lat. 1. tolkuvawe, objasnuvawe <strong>na</strong> smislata <strong>na</strong> ne{to,<br />
prim. <strong>na</strong> zakonska norma, 2. gluma , peewe, izveduvawe.<br />
interpretator, interpret lat. 1. tolkuva~, ~ovek koj dava interpretacija,<br />
2. glumec, pea~, izveduva~.<br />
interpunkcija lat. gramati~ki z<strong>na</strong>ci (. , ; : - "" ? !).<br />
interruptio praescriptionis prav. prekinuvawe <strong>na</strong> zastarenosta.<br />
interum lat. me|uvreme, privremeno, privreme<strong>na</strong> uredba.<br />
interupcija (lat. interruptio) prekinuvawe, prese~uvawe, popre~uvawe,<br />
interval lat. me|uvreme, me|uprostor, prazni<strong>na</strong>.<br />
intervencija lat. vpletuvawe, vme{uvawe vo odredeno dejstvie, pojavuvawe<br />
kako posrednik, vpletuvawe vo ne{to so voe<strong>na</strong> sila, stapuvawe vo<br />
dejstvo ili vr{ewe <strong>na</strong> vlijanie vrz nekogo ili ne{to.<br />
interventor lat. posrednik, izboren sudija.<br />
intervju ang. 1. metod so koj preku razgovor se dobivaat podatoci za nekoe<br />
istra`uvawe, 2. razgovor <strong>na</strong> novi<strong>na</strong>r so opredele<strong>na</strong> li~nost zaradi<br />
negovo objavuvawe vo vesnik.<br />
intestatno <strong>na</strong>sleduvanje lat. <strong>na</strong>sleduvawe vrz osnova <strong>na</strong> zakon, a ne vrz<br />
osnova <strong>na</strong> testament.<br />
inti rel. bog <strong>na</strong> sonceto kaj Inkite.<br />
intifada arap. op{to vostanie.<br />
intima lat. toa {to du{evno e svoe, {to ne se iznesuva vo javnost.<br />
intimacija lat. objavuvawe.<br />
intimat lat. 1. prav. pismeno soop{tuvawe, 2. odreduvawe rasprava<br />
bez intimat - usmeno soop{tuvawe <strong>na</strong> strankite <strong>na</strong> denot i ~asot <strong>na</strong> raspravata<br />
so <strong>na</strong>pome<strong>na</strong> deka za toa nema da dobijat pismeno izvestuvawe.<br />
intimno lat. 1. blisko, mnogu blisko, srde~no, 2. toa {to mu pripa|a<br />
samo nekomu.<br />
intimnost lat. doverlivost, ne{to {to gi zasega samo malkumi<strong>na</strong> bliski<br />
lu|e ili samo eden ~ovek.<br />
intimus lat. blizok prijatel.<br />
intiofobija gr~. bolen strav od ribi.<br />
intoksikacija lat. truewe <strong>na</strong> organizmot.<br />
intolerancija lat. netrpelivost.<br />
intoleranten lat. netrpeliv.<br />
into<strong>na</strong>cija lat. 1. davawe <strong>na</strong> osnovniot ton <strong>na</strong> pea~i i svira~i, 2. povi-<br />
{uvawe i sni`uvawe <strong>na</strong> glasot.<br />
intra lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: vo, v<strong>na</strong>tre, odv<strong>na</strong>tre, vremenski,<br />
za, pred istekot, pod, vo granicite, vo obemot.<br />
intra biduum lat. vo rok od dva de<strong>na</strong>.<br />
177
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
intransigentnost lat. nepopustlivost, nepomirlivost, tvrdokornost.<br />
intranzitiven lat. nepreoden.<br />
intravenozno lat. vnesuvawe lek direkno vo ve<strong>na</strong>ta zaradi zabrzuvawe<br />
<strong>na</strong> dejstvoto.<br />
intraverten lat. ~ovek koj e <strong>na</strong>so~en kon sebe, nedru{tven, sprot. ekstraverten.<br />
intriga gr~. spletka, tajno smisleno delo so cel da se postigne nekoe<br />
zlo.<br />
intrigant gr~. spletkar.<br />
intrinsi~<strong>na</strong> vrednost kraj<strong>na</strong> vrednost (vrednost po priroda <strong>na</strong> ne{tata,<br />
objektiv<strong>na</strong> vrednost)<br />
intrinsi~no dobro dobro samo po sebe: ne{to {to treba da postoi zaradi<br />
samoto sebe (a ne ne{to dobro kako sredstvo za postignuvawe <strong>na</strong> ne-<br />
{to {to e dobro samo po sebe)<br />
introdukcija lat. voved, voveduvawe, voveden del <strong>na</strong> muzi~ko delo.<br />
intronizacija lat. postavuvawe <strong>na</strong> vladetelski porestol.<br />
introspekcija psih. <strong>na</strong>bquduvawe i zabele`uvawe <strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{nite percepcii,<br />
misli i ~uvstva, samoposmatrawe.<br />
introverzija psih. svrtenost kon v<strong>na</strong>tre, orientacija <strong>na</strong> nekoja li~nost<br />
kon v<strong>na</strong>tre, kon sebe. v. ekstraverzija.<br />
intuicija lat. 1. instinktivno poimawe, du{evno gledawe, neposredno<br />
soz<strong>na</strong>nie, soz<strong>na</strong>nie do koe ne e dojdeno po pat <strong>na</strong> razmisluvawe ili<br />
iskustvo, 2. pret~ustvo.<br />
intuitivno lat. neposredno sfa}awe bez pomo{ <strong>na</strong> iskustvo ili <strong>na</strong> razumno<br />
zaklu~uvawe.<br />
intuitus lat. gledawe, posmatrawe, zabele`uvawe, sogleduvawe.<br />
invalid lat. toj {to e nesposoben ili onesposoben za rabota, za zarabotuvawe<br />
za samoizdr`uvawe.<br />
invalidacija lat. prav. proglasuvawe za neva`e~ko, presuda so koja ne-<br />
{to se proglasuva za neva`e~ko, obesiluvawe.<br />
invarijabilen lat. postojan, nepromenliv.<br />
invecta et illata lat. se {to e uvezeno i vneseno, podvi`ni stvari koi<br />
zakupecot gi donesuva <strong>na</strong> zemji{teto zemeno pod zakup.<br />
invektiven (lat. invectus) nestrpliv, <strong>na</strong>vredliv, pogrden.<br />
invencija lat. 1. tvore~ka darba, pro<strong>na</strong>o|a~ka sposobnost, 2. izum, pro<strong>na</strong>jdok.<br />
invenciozen lat. dosetliv, pro<strong>na</strong>o|a~ki.<br />
inventar lat. to~en i podroben opis <strong>na</strong> imotot, osobeno <strong>na</strong> podvi`niot<br />
so <strong>na</strong>z<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> negovata vrednost.<br />
inventarizacija lat. sostavuvawe <strong>na</strong> opisot <strong>na</strong> imotot, vpi{uvawe vo<br />
inventar.<br />
inventor lat. pro<strong>na</strong>o|a~.<br />
inventura lat. popi{uvawe <strong>na</strong> podvi`en imotot, pregled i popis <strong>na</strong><br />
toa {to e zatek<strong>na</strong>to, prim. vo nekoe skladi{te.<br />
inverso ordine lat. po obraten red.<br />
178
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
invertebrati lat. bezrbetnici.<br />
inverzija lat. preobra}awe, presvrtenost.<br />
investicija lat. vlo`uvawe kapital vo nekoja dejnost.<br />
investigacija lat. istra`uvawe, tragawe.<br />
investitura lat. voveduvawe vo nekoj posed ili vo nekoe pravo.<br />
invitium qui servat idem facit occidenti (Horacie) lat. koj nekogo go spasuva<br />
protivno <strong>na</strong> negovata volja, isto e kako da go ubiva.<br />
involviranje lat. zavitkuvawe, vpetuvawe, vklu~uvawe.<br />
inzult lat. <strong>na</strong>vreda.<br />
inzultiranje lat. <strong>na</strong>vreduvawe.<br />
iperit - boen otrov.<br />
iperturbacija (lat. imperturbatiio) ramnodu{nost.<br />
ipsacija lat. polovo samozadovoluvawe.<br />
ipse lat. sam, li~no.<br />
ipsisima verba (lat. ipsissima verba - <strong>na</strong>jsopstveni zborovi) to~no <strong>na</strong>vedeni<br />
zborovi (<strong>na</strong> avtorot).<br />
ipsizam lat. sebi~nost, samoqubie.<br />
ipso facto lat. so samiot akt, so samoto toa, samo po sebe, po priroda<br />
<strong>na</strong> ne{tata.<br />
ipso iure lat. po samoto pravo, spored bukvata <strong>na</strong> zakonot.<br />
ira brevis est insania (Seneka) lat. gnevot e kratkotrajno luduilo.<br />
ira odium generat lat. gnevot sozdava omraza.<br />
iracio<strong>na</strong>len lat. nerazumen, nedosti`en <strong>na</strong> razumot.<br />
iracio<strong>na</strong>lnost lat. nerazumnost.<br />
iratibilitet lat. du{ev<strong>na</strong> razdraznetost.<br />
iredentizam, iredenta it. streme` <strong>na</strong> <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lnoto malcinstvo da se<br />
spoi so mati~<strong>na</strong>ta zemja.<br />
iregularen lat. nepravilen.<br />
irelevanten lat. neva`en, sporeden, bez<strong>na</strong>~aen.<br />
ireparabilen lat. nepopravliv.<br />
irespektuozen lat. koj ne uka`uva po~it.<br />
ireverzibilen lat. nepovraten, poroces kon <strong>na</strong> nikoj <strong>na</strong>~in ne mo`e da<br />
se povrati.<br />
irezistenten lat. neotporen.<br />
irezolucija lat. nere{itelnost, koleblivost.<br />
iricio<strong>na</strong>lizam lat. filozofski pravec spored koj su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> `ivotot<br />
i <strong>na</strong> svetot ne mo`e da se sfati so razumot.<br />
iridium (Ir.) hem. metal so srebre<strong>na</strong> boja.<br />
irigacija (lat. irrigatio) <strong>na</strong>vodnuvawe.<br />
iriracija lat. razdraznetost, <strong>na</strong>draznuvawe.<br />
iris (lat. iris - vino`ito) 1. mit. bo`ica <strong>na</strong> vino`itoto, }erka <strong>na</strong> Tamus<br />
i Elektra, 2. {arenica vo okoto.<br />
iritabilitet (lat. irritabilitas) razdrazlivost.<br />
iritativen lat. koj <strong>na</strong>draznuva.<br />
iritiranje lat. <strong>na</strong>draznuvawe, voznemiruvawe.<br />
179
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
irogacija lat. <strong>na</strong>metnuvawe, dosuduvawe kaz<strong>na</strong>.<br />
ironi~en lat. podrugliv.<br />
ironija lat. potsmev, zajadlivost, fino, prikrieno ismejuvawe, pri<br />
{to se govori obratno od o<strong>na</strong> {to se saka da se ka`e, prim. koga <strong>na</strong><br />
glup mu se ka`uva deka e pameten.<br />
is est dives, qui soirte sua contentus est (Ciceron) lat. bogat e toj {to e<br />
zadovolen so svojata sudbi<strong>na</strong>.<br />
isaldo lat. vo zadocnuvawe so dolgot.<br />
isegoria ed<strong>na</strong>kvost, sloboda <strong>na</strong> govorot (vo stara Grcija).<br />
isihizam miruvawe, tihuvawe, mol~ewe: hristijanska molitve<strong>na</strong> tradicija<br />
ili duhoven `ivot prete`no zastapen <strong>na</strong> Sveta Gora. Isihasti-<br />
~kata praktika zapo~nuva so pokajuvawe i podvizi za o~istuvawe <strong>na</strong><br />
teloto i du{ata od strastite, a prodol`uva so postojano upraznuvawe<br />
<strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> molitva <strong>na</strong> srceto. Plodot <strong>na</strong> takviot podvig e da se vidi<br />
<strong>na</strong> bo`jata svetlost: da se postigne v<strong>na</strong>tre{no sreduvawe i mir vo koj<br />
du{ata slu{a i mu se otvara <strong>na</strong> Boga.<br />
islam se zasnova <strong>na</strong> verba vo eden bog (Alah), vo izbranosta <strong>na</strong> Muhamed<br />
za bo`ji pratenik, za predodredenost <strong>na</strong> ~ovekovata sudbi<strong>na</strong>, za <strong>na</strong>grada<br />
za dobrite dela i kaz<strong>na</strong> za lo{ite dela, za sudniot den i voskrsnuvawe<br />
<strong>na</strong> mrtvite.<br />
isohronizam gr~. istodobnost.<br />
ison gr~. ed<strong>na</strong>kov<br />
isonomija gr~. ed<strong>na</strong>kvost pred zakonot (vo stara Grcija)<br />
isotes gr~. ed<strong>na</strong>kvost.<br />
isperde{uvanje pers. istegnuvawe <strong>na</strong> ko`ata, prenos. pretepuvawe.<br />
i{tar rel. vavilonska bo`ica <strong>na</strong> voj<strong>na</strong>ta.<br />
itaracija lat. povtoruvawe.<br />
item lat. isto taka, <strong>na</strong> ist <strong>na</strong>~in, <strong>na</strong>tamu.<br />
iterferencija lat. zaemno zasiluvawe ili oslabuvawe <strong>na</strong> zvu~ni, svetlosni,<br />
elektri~ni branovi pri nivno sudirawe.<br />
it's <strong>na</strong>tural oreder of things ang. toa e priroden red <strong>na</strong> ne{tata.<br />
iudex aequitatem semper spectare debat (Ulpianus) lat. sudijata sekoga{<br />
treba da vodi smetka za pravednosta.<br />
iudex ante oculos aequitatem semper spectare debet (Ulpianus) lat. sudijata<br />
sekoga{ pred o~i treba da ja ima pravednosta.<br />
iudex bonus nihil ex arbitrio suo faciat, nec proposito domesticae voluntatis,<br />
sed iuxta leges et iura pronunciat lat. dobar sudija neka ni{to ne pravi<br />
po sopstveno <strong>na</strong>o|awe i neka ne sudi spored o<strong>na</strong> {to nemu mu se bendisuva,<br />
tuku strogo spored zakonot i spored pravoto.<br />
iudex est lex loquens lat. sudijata e zakon koj zboruva.<br />
iudicsi est ius dicere, non dare lat. dol`nost <strong>na</strong> sudijata e da go primenuva<br />
pravoto, a ne da go sozdava.<br />
iura gladio ultore armari debant lat. pravoto treba da se vooru`i so<br />
odmazdni~ki me~, bez prisilbata koja stoi zad nego, pravoto ne bi<br />
bilo pravo.<br />
180
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
iura <strong>na</strong>turae sunt immutabilia lat. prirodnite prava se nepromenlivi.<br />
iura non in singulas peros<strong>na</strong>s, sed generaliter constituuntur lat. zakonite<br />
ne se donesuvaat za poedinci tuku za site.<br />
iura novit curia lat. sudot go poz<strong>na</strong>va pravoto, sudot e dol`en da go poz<strong>na</strong>va<br />
zakonot.<br />
iura suo uti nemo cogitur lat. nikoj ne mora da go koristi svoeto pravo.<br />
iure <strong>na</strong>turae aequum est neminem cum alterius detrimento et iniuria fieri<br />
locupletiorem (Pomponius) lat. op{t princip <strong>na</strong> pravednosta e nikoj da<br />
ne se zbogati <strong>na</strong>nesuvaj}i mu <strong>na</strong> drug {teta i nepravda.<br />
iuris excusatio non habet iniuriam lat. toa {to pravoto go dozvoluva ne<br />
e nepravda.<br />
iuris praecepta sunt heac: honeste vivere, alterum non leadere, suum cuique<br />
tribuere (Ulpianus) lat. zapovedi <strong>na</strong> pravoto se ovie: da se `ivee ~esno,<br />
da ne mu se <strong>na</strong>{tetuva <strong>na</strong> drug, sekomu da mu se dade o<strong>na</strong> {to mu pripa|a.<br />
iurisprudentia est divi<strong>na</strong>rum atque huma<strong>na</strong>rum rerum notitia, iusti atque<br />
iniusti scientia lat. prav<strong>na</strong>ta <strong>na</strong>uka e poz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> sî {to e ~ove~ko i<br />
bo`ensko i sposobnost da se odvoi pravednoto od nepravednoto.<br />
ius aequm lat. pravi~no pravo.<br />
ius agraciendi (lat. ius agrattiendi) pravo <strong>na</strong> pomiluvawe.<br />
ius canonicum lat. kanonsko pravo.<br />
ius cogens 1. prisilen zakon, prisilno pravo, 2. pravni pravila koi ne<br />
mo`at da se menuvaat so volja <strong>na</strong> strankite, sprot. ius dispositivum).<br />
ius dicere, et non ius dare lat. da sudi, a ne da sozdava pravo, da go<br />
primenuva, a ne da sozdava pravoto (e dol`nost <strong>na</strong> sudijata)<br />
ius divine, iure divine lat. bo`ensko pravo.<br />
ius divinum lat. bo`ensko pravo.<br />
ius est ars boni et aequi (Ulpianus) lat. pravoto e <strong>na</strong>uka za dobroto i<br />
pravi~noto.<br />
ius est in armis (Seneka) lat. pravoto e vo oru`jeto (koj ima oru`je go<br />
ima pravoto).<br />
ius est norma recti, et quidquid est contra normam recuit est iniuria lat.<br />
pravoto e merilo <strong>na</strong> pravdata i se {to vo nego e protivno - e nepravda<br />
ius est quia iustum lat. zakon, pravo e o<strong>na</strong> {to e pravedno.<br />
ius gencium (lat. ius gentium) me|u<strong>na</strong>rodno pravo.<br />
ius komune (lat. ius commune) op{to pravo.<br />
ius kvezitum (lat. ius cvesitum) stek<strong>na</strong>to pravo.<br />
ius <strong>na</strong>turale lat. prirodno pravo.<br />
ius <strong>na</strong>turale est quod apud homines eandum habet potentiam (Ulpianus)<br />
lat. prirodnoto pravo e o<strong>na</strong> koe kaj site lu|e ima ista sila.<br />
ius primae noctis lat. pravo <strong>na</strong> prva bra~<strong>na</strong> no}, pravo <strong>na</strong> feudalecot<br />
da ja pomine prvata bra~<strong>na</strong> no} so suprugata <strong>na</strong> kmetot.<br />
ius primi ocupantis lat. pravo <strong>na</strong> prvo zazemawe.<br />
ius quaesitum lat. stek<strong>na</strong>to pravo<br />
181
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ius respicit aequitatem lat. pravoto se gri`i za pravi~nosta; pravoto<br />
ne e pravi~nost, me|utoa se stremi da ja ostvari.<br />
ius respicit aequitatem lat. pravoto se temeli vrz vi<strong>na</strong>ta.<br />
ius retozionis (lat. ius retorsionis) pravo <strong>na</strong> odmazda.<br />
ius strictum lat. strogo pravo.<br />
ius summum saepe summst malitia (Terentius) lat. <strong>na</strong>jgolemoto pravo<br />
~esto e <strong>na</strong>jgolema nepravda,<br />
ius talionis lat. pravo <strong>na</strong> odmazda.<br />
iusta omnia decora sunt, iusta contra ut turpia, sic indecora (Cicero) lat.<br />
sî {to e pravedno e ubavo, a sî {to e nepravedno e sramno i grdo.<br />
iustice angl. franc. pravda/pravednost.<br />
iustitia debet esse libera, quia nihil iniquius ve<strong>na</strong>li iustitia; ple<strong>na</strong> quia iustitia<br />
non debet claudicare; et celeris, quia dilatio est quaedam negtatio (Marcijan)<br />
pravdata treba da bide: sloboda<strong>na</strong>, za{to nema ni{to polo{o od potkupuvawe<br />
<strong>na</strong> pravdata; celos<strong>na</strong>, za{to pravdata ne smee da kuca i brza,<br />
za{to sporosta vo nekoja raka e negacija <strong>na</strong> pravdata.<br />
iustitia erga deos religio, erga parentes rietas, creditas in rebus fides nomi<strong>na</strong>tur<br />
(Ciceto) lat. pravdata vo odnos <strong>na</strong> bogovite se <strong>na</strong>rekuva religija,<br />
vo odnos <strong>na</strong> roditelite po~ituvawe, vo delovnite odnosi ~esnost.<br />
iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuiqie tribuendi (Ulpianus)<br />
lat. pravdata e nepreki<strong>na</strong>to i trajno <strong>na</strong>stojuvawe sekomu da mu se<br />
dade o<strong>na</strong> {to spored pravoto mu pripa|a, iuris praecepta sunt heac: honeste<br />
vivere, alterum non leadere, suum cuique tribuere (Ulpianus) lat. zapovedi<br />
<strong>na</strong> pravoto se ovie: da se `ivee ~esno, da ne mu se <strong>na</strong>{tetuva <strong>na</strong><br />
drug, sekomu da mu se dade o<strong>na</strong> {to mu pripa|a.<br />
iustitia est duplex: severe puniens et vere praeveniens (Cicero) lat. pravdata<br />
e dvokrat<strong>na</strong>: strogo kaznuva i vistinski spre~uva.<br />
iustitia est omnium et domi<strong>na</strong> et regi<strong>na</strong> virtutum (Cicero) lat. pravdata e<br />
gospodarica i kralica <strong>na</strong> site doblesti.<br />
iustitia in suo cuique tribuendo cernitur (Cicero) lat. pravdata se ogleda<br />
vo toa {to sekomu mu se priz<strong>na</strong>va o<strong>na</strong> {to e negovo.<br />
iustitia lat. pravda/pravednost, pravda (no i pravi~nost).<br />
iustitia nemini neganda est lat. pravdata (prav<strong>na</strong>ta za{tita) ne mo`e<br />
nikamu da mu se skrati).<br />
iustitia nihil expetit praemii (Cicero) lat. pravdata ne bara nikakva <strong>na</strong>grada.<br />
iustitia non est negenda, non differenda lat. pravdata nikomu ne mo`e<br />
trajno nitu privremeno da mu se uskrati.<br />
iustitia non novit patrem nec matrem, <strong>na</strong>m solam veitatemspectat lat. pravdata<br />
ne poz<strong>na</strong>va ni tatko ni majka, tuku ja gleda semo visti<strong>na</strong>ta.<br />
iustitia regnorum fundamentum lat. pravdata e osnova <strong>na</strong> vladeeweto<br />
(<strong>na</strong> dr`avite, buk. - <strong>na</strong> kralstvata).<br />
iustitia sine prudentia multum poterit, sine iustitia nihil valebit prudentia<br />
(Cicero) lat. pravdata bez mudrost bi mo`ela mnogu, me|utoa mudrosta<br />
182
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
bez pravednost ne bi vredela ni{to (za{to ako pametta ne se koristi<br />
za pravedni celi im <strong>na</strong>nesuva {teta <strong>na</strong> drugite.<br />
iustitia versatur in hominum societate tuendo,tribuendoque suum cuique et<br />
rerum contractarum fide (Cicero) lat. pravdata vo ~ovekovoto op{testvo<br />
se sostoi vo ~uvawe i priz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> o<strong>na</strong> {to <strong>na</strong> sekoj poedinec mu pripa|a<br />
i vo me|usebno poramnuvawe i vo dogovornite odnosi.<br />
iustum est ut in perpetuum suum quisque detineat lat. pravi~no e sekoj<br />
svoeto (stvari, imot) zasekoga{ gi dr`i.<br />
iustus, iusta, iustum lat. pravedno.<br />
iza<strong>na</strong>gi mit. bog koj ja sozdal Japonija.<br />
iza<strong>na</strong>mi mit. bo`ica - `e<strong>na</strong> <strong>na</strong> iza<strong>na</strong>gi.<br />
izegorija gr~. ed<strong>na</strong>kvost vo gra|anskite prava kaj starite Grci.<br />
izida mit. egipetska bo`ica <strong>na</strong> plod<strong>na</strong>ta zemja koja |i sobrala<br />
delovite <strong>na</strong> svojot iskasapen ma` Oziris i go za~<strong>na</strong>la sinot Hor.<br />
izmekar tur. sluga, slu`itel, posalu`uva~, ulizuva~.<br />
izmet tur. poslu`uvawe, slu`ewe.<br />
izo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: ist, ed<strong>na</strong>kov, sli~en.<br />
izobari gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat mestata so<br />
ed<strong>na</strong>kov atmosferski pritisok.<br />
izobati gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat ed<strong>na</strong>kvite dlabo~ini.<br />
izodi<strong>na</strong>mi gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat mestata so<br />
ed<strong>na</strong>kov magnetizam.<br />
izogoni gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat mestata so<br />
ed<strong>na</strong>kva magnet<strong>na</strong> dekli<strong>na</strong>cija.<br />
izohigri gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat mestata so<br />
ed<strong>na</strong>kva vla`nost.<br />
izohipsi gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat ed<strong>na</strong>kvite visini.<br />
izokrimi gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat mestata so<br />
ista temperatura <strong>na</strong> morskata povr{i<strong>na</strong>.<br />
izolacija lat. 1. izdvojuvawe, osamuvawe, oddeluvawe od drugite, 2.<br />
li{uvawe od sloboda, 3. oddeluvawe <strong>na</strong> elektri~ni `ici so pomo{ <strong>na</strong><br />
izolir.<br />
izolator franc. materija koja ne e ili e lo{ sprovodnik <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong><br />
ili toplinska energija.<br />
izoliran it. 1. sloboden, sam, osamen oddelen, povle~en od svetot, 2.<br />
koj taka e <strong>na</strong>praven da ne ne sproveduva elektricitet ili topli<strong>na</strong>.<br />
izolirband it. lepiva traka koja slu`i za izolirawe <strong>na</strong> goli `ici.<br />
izomeren gr~. koj e podelen <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>kvi delovi, koj ima ed<strong>na</strong>kvi delovi.<br />
izometrija gr~. ed<strong>na</strong>kov udel, ed<strong>na</strong>kvo pravo <strong>na</strong> ne{to, merewe <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>kvi<br />
delovi.<br />
izomorfen gr~. so ed<strong>na</strong>kov oblik.<br />
izonefi gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat mestata so<br />
ed<strong>na</strong>kva obla~nost.<br />
183
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
izonomija gr~. ed<strong>na</strong>kvost pred zakonite, ed<strong>na</strong>kvost vo pravata, ramnopravnost.<br />
izorahii gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat mestata so<br />
istovremeno <strong>na</strong>stapuvawe <strong>na</strong> plimata.<br />
izoseisti gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat mestata pogodeni<br />
so ista sila <strong>na</strong> potresi.<br />
izotermi gr~. crti koi <strong>na</strong> geografska karta |i spojuvaat mestata so<br />
ed<strong>na</strong>kva temperatura.<br />
izotopi lat. razli~ni formi <strong>na</strong> eden ist element koi se razlikuvaat<br />
spored atomskata te`i<strong>na</strong>.<br />
J<br />
jaba<strong>na</strong> tur. tu|i<strong>na</strong>.<br />
jaband`ija tur. stranec, tu|inec.<br />
jagma tur. grabawe <strong>na</strong> ne{to, <strong>na</strong>tprevar koj prv }e grabne, prigrabi,<br />
dobie xabe ne{to, plen, grabe`.<br />
jahve (hebr. ve~en, nepromenliv) imeto <strong>na</strong> Gospod od Stariot zavet.<br />
jaka tur. okoluvratnik, krag<strong>na</strong>.<br />
jak<strong>na</strong> ger. kratko palto.<br />
jakuza jap. japonska mafija.<br />
jand`ik tur. ko`<strong>na</strong> torba koja se nosi <strong>na</strong> ramo.<br />
jang kin. pozitiven princip, <strong>na</strong>~elo <strong>na</strong> dobroto vo kineskata filozofija.<br />
jansenizam - u~ewe <strong>na</strong> holanskiot teolog Konerlius Jansen (1585-1638)<br />
koj vo svojata kniga "Avgustinus" tvrdel deka bo`jata milost e tolkava<br />
{to za nea ne e potrebno posreduvawe <strong>na</strong> crkvata, so {to vrz sebe i vrz<br />
svoite privrzanici go <strong>na</strong>vlekol gnevot <strong>na</strong> katoli~kiot red <strong>na</strong> ezuitite.<br />
janus mit. rimski bog, <strong>na</strong>jprvin <strong>na</strong> sonceto, podoc<strong>na</strong> <strong>na</strong> godi<strong>na</strong>ta, bog<br />
<strong>na</strong> voj<strong>na</strong>ta i mirot, <strong>na</strong> vremeto i <strong>na</strong> sekoj po~etok voop{to kako i bog<br />
<strong>na</strong> patuvaweto, bog so dve lica koi gledaat <strong>na</strong>pred i <strong>na</strong>zad, odnosno koi<br />
gi pretstavuvaat idni<strong>na</strong>ta i mi<strong>na</strong>toto ili otvoraweto i zatvoraweto.<br />
japet gr~. eden od titanite, sin <strong>na</strong> Uran i Geja, brat <strong>na</strong> Kron i tatko<br />
<strong>na</strong> Prometej, Epimetej i Atlas, simbol <strong>na</strong> dolga starost.<br />
jaramaz tur. neranimajko, nepristoen, nemiren, bezrabotnik.<br />
jard an. angliska mera za dol`i<strong>na</strong> (1 jard = 91,44 sm.).<br />
jatagan tur. kratok kriv me~.<br />
jatak tur. gnezdo, leglo <strong>na</strong> divi yverovi, mesto kade se po~iva, postela,<br />
zasolni{te <strong>na</strong> kradci i ajduci, toj koj im pomaga ili gi sokriva<br />
kradcite.<br />
java{luk tur. sporost, mrzlivost.<br />
184
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
jehovini svedoci rel. hristijanska sekta koja svoeto u~ewe go zasnova<br />
vrz biblijata: osnova<strong>na</strong> e od ^arls Tejz Rasel vo 1872 godi<strong>na</strong> vo Pensilvanija<br />
- SAD.<br />
jeleosvetuvanje molitva + uqe (maslo), blagoslovuvawe <strong>na</strong> jelejot<br />
(uqe), taj<strong>na</strong> koja bolniot so pomazuvawe so osveteno uqe i so povikuvawe<br />
<strong>na</strong> blagodetite <strong>na</strong> Svetiot Duh od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> sve{teniikot, go prima<br />
isceluvaweto <strong>na</strong> teloto i prostuvawe <strong>na</strong> grevovite. Neposrednoto mesto<br />
koe zboruva za ovaa taj<strong>na</strong> se <strong>na</strong>o|a vo Jakovovoto poslanieto <strong>na</strong> Jakov<br />
"Boleduva li nekoj me|u vas, neka gi povika stare{inite <strong>na</strong> crkvata<br />
i tie neka se pomolat <strong>na</strong>d nego i neka go poma`at so maslo vo<br />
imeto <strong>na</strong> boga i molitvata <strong>na</strong> vera }e go spasi bolniot i gospod }e go<br />
krene i ako <strong>na</strong>pravil grevovi }e mu bidat prosteni."(5:14-15).<br />
jen pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Japonija.<br />
jod (J.) hem. emement od grupata <strong>na</strong> halogenite elementi.<br />
jogu<strong>na</strong>st tur. tvrdoglav, svoeglav, samovolen.<br />
jon gr~. elektri~no <strong>na</strong>bie<strong>na</strong> ~esti~ka.<br />
jonizacija gr~. proces <strong>na</strong> sozdavawe joni.<br />
jorgan tur. debel pokriva~ za spiewe.<br />
jota gr~. 1. deveta bukva vo gr~kata azbuka, 2. prenos. sitno, malo, bez<strong>na</strong>~ajno,<br />
nez<strong>na</strong>~itelno.<br />
juan - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Ki<strong>na</strong>.<br />
jubilej proslava <strong>na</strong> godi{ni<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> lice, ustanova ili <strong>na</strong>stan.<br />
judeks (lat. iudex) sudija, sub iudice - pred sudijata.<br />
judicial rewiew sudska kontrola <strong>na</strong> vladeeweto <strong>na</strong> pravoto, <strong>na</strong> ustavnosta<br />
(vo SAD).<br />
judicijalen lat. sudski, sudiski.<br />
judicium lat. sudstvo, pravosudstvo, istraga, sudewe, parnica, sud,<br />
mislewe, sfa}awe, pravno delo, prav<strong>na</strong> postapka, sudnica, mo} <strong>na</strong> rasuduvawe,<br />
o{troumnost.<br />
judikacija (lat. iudicatio) sudewe, presuduvawe, donesuvawe sudska<br />
odluka.<br />
judikacija lat. sudewe.<br />
judikat lat. presuda.<br />
judikat, judikatum lat. sudska odluka.<br />
judikatoren (lat. iudicatorius) sudski, koj spa|a vo sudska <strong>na</strong>dle`nost).<br />
judikatum (lat. iudicatum) sudska odluka.<br />
judikatura lat. pravosudstvo.<br />
juno<strong>na</strong> mit. bo`ica <strong>na</strong> ra|aweto, <strong>na</strong> mese~i<strong>na</strong>ta, <strong>na</strong> po~etokot i mladosta,<br />
vrhov<strong>na</strong> bo`ica kaj Rimjanite, za{to se oma`ila za vrhovniot<br />
bog Jupiter, v. Hera.<br />
jupiter lat. vrhoven bog kaj Rimjanite i praveden kral <strong>na</strong> univerzumot,<br />
v. Zevs.<br />
jura lat. period vo razvojot <strong>na</strong> Zemji<strong>na</strong>ta kora <strong>na</strong>re~en spored plani<strong>na</strong>ta<br />
Jura: vo ovoj period pogolemiot del od Evropa bil pod more, a<br />
Atlanskiot okean bil kopno.<br />
185
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
juracija lat. polagawe zakletva, zakolnuvawe.<br />
jurament (lat. iuramentum) zakletva, iurat depositio - iskaz daden pod<br />
zakletva, iurata renunciato - odrekuvawe <strong>na</strong> ka`anoto pod zakletva.<br />
jurat (lat. iuratus) toj koj{to polo`il zakletva.<br />
jurator lat. zakol<strong>na</strong>t (svedok, sudija).<br />
juratoren lat. daden pod zakletva.<br />
juratorium lat. vetuvawe dadeno pod zakletva.<br />
juridi~en lat. praven, zakonski, sudski.<br />
juridi~ki lat. pravni, pravni~ki.<br />
juris (lat. iuris) pravo, quid iuris - {to e pravo, {to e po pravo, da se<br />
bide sui iuris - da se bide svoj gospodar, t.e. da ne se bide pod tatkovska<br />
vlast, da se bide alieni iuris - da se bide pod tu|a vlast.<br />
jurisdikcija (lat. iurisdictio) pravda, pravosudstvo, pravo, <strong>na</strong>dle`nost<br />
<strong>na</strong> sudot, oblast <strong>na</strong> sudot, delokrug <strong>na</strong> sudot.<br />
jurisdikcija lat. sudska <strong>na</strong>dle`nost.<br />
jurisprudencija (lat. iuristprudentia) prav<strong>na</strong> <strong>na</strong>uka, prav<strong>na</strong> u~enost, <strong>na</strong>-<br />
~in <strong>na</strong> sudsko re{avawe, sudska praktika.<br />
jurisprudencija lat. 1. filozofija <strong>na</strong> pravoto, op{ta <strong>na</strong>uka za pravoto,<br />
op{ta teorija <strong>na</strong> pravoto, 2. zbir <strong>na</strong> <strong>na</strong>uki za pravoto i sudska<br />
praktika (normi vo niv<strong>na</strong>ta prakti~<strong>na</strong> prime<strong>na</strong>). 3. poz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> prav<strong>na</strong>ta<br />
<strong>na</strong>uka.<br />
jurist lat. pravnik.<br />
juristi~ki lat. praven, koj se odnesuva <strong>na</strong> pravoto, sudski.<br />
justifikacija (lat. iustificatio) pravdawe, opravduvawe. doka`uvawe <strong>na</strong><br />
sud, izrekuvawe <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>, osobeno <strong>na</strong> smrt<strong>na</strong>.<br />
juvenilen lat. mlade{ki.<br />
K<br />
kabadahija tur. 1. pomo{nik <strong>na</strong> dahijata, 2. prenos. <strong>na</strong>silnik.<br />
kabala hebr. 1. mistika, taj<strong>na</strong> <strong>na</strong>uka. 2. prenos. ogovarawe, spletki,<br />
intrigi.<br />
kabare franc. mal zabaven teatar.<br />
kabast tur. krupen, debel, glomazen.<br />
kabi<strong>na</strong> franc. mala oddele<strong>na</strong> prostorija za razni <strong>na</strong>meni.<br />
kabinet franc. 1. rabot<strong>na</strong> soba, kancelarija, 2. prostorija za ve`bi vo<br />
{koli, 3. ministerski sovet, vlada.<br />
kabir ar. voda~ <strong>na</strong> patnici niz pusti<strong>na</strong>.<br />
kabota`a franc. plovidba pokraj bregovite <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> dr`ava.<br />
kabriolet franc avtomobil so dve do ~etiri sedi{ta i krov koj mo`e<br />
da se sklopi.<br />
kaciga lat. metal<strong>na</strong> za{tit<strong>na</strong> kapa.<br />
ka~ak tur. odmetnik od vlasta, razbojnik.<br />
ka~ket franc. vid <strong>na</strong> kapa so izrazen za{titnik za sonce.<br />
186
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kadaif tur. vid <strong>na</strong> poslastica.<br />
kadar franc. 1. site lica opfateni so ed<strong>na</strong> slu`ba ili profesija, 2.<br />
del od film snimen so kamera bez prekin, 3. prostor opfaten so filmska<br />
kamera.<br />
kadaver lat. trup, le{, mrtvo telo.<br />
kadenca it. 1. odmor <strong>na</strong> posledniot <strong>na</strong>glasen slog, 2. ritam, dvi`ewe<br />
spored taktot, 3. zavr{en ton, zavr{etok <strong>na</strong> muzi~ki stav.<br />
kadenten lat. ~ovek koj pa|a, koj tone, koj se spu{ta.<br />
kader predesti<strong>na</strong>cija vo islamot.<br />
kadet franc. u~enik vo oficirska {kola.<br />
kadi{ hebr. molitva za mrtvite kaj Evreite.<br />
kadife tur. vid <strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
kadija ar. sudija.<br />
kaducej lat. mit. stap so dve krila <strong>na</strong> vrvot i obvitkan so dve zmii <strong>na</strong><br />
anti~kiot bog <strong>na</strong> trgovijata Merkur koj se javuva kako simbol <strong>na</strong> trgovijata<br />
kaduciranje (lat. caducus - slab, sklon kon pa|awe) proglasuvawe ne-<br />
{to za propad<strong>na</strong>to ili neva`e~ko, poni{tuvawe.<br />
kaducitet lat. slu~aj koga nekoja ostavi<strong>na</strong> }e ostane bez <strong>na</strong>slednik: vo<br />
toj slu~aj taa mu pripa|a <strong>na</strong> dr`avata.<br />
kafeterija franc. kafa<strong>na</strong>-restoran kade gostite sami se poslu`uvaat.<br />
kafez tur. prostor ograden so `ica za ~uvawe <strong>na</strong> divi i drugi `ivotni<br />
i prici.<br />
kailas mitska planie<strong>na</strong> <strong>na</strong> Himalaite <strong>na</strong> koja `iveat bogovite (indiski<br />
Olimp).<br />
kajga<strong>na</strong> tur. izmateni pr`eni jajca.<br />
kajzer{nit ger. carski rez.<br />
kako gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: lo{, nepravilen, pogre-<br />
{en.<br />
kakodoksija gr~. lo{o mislewe, lo{ glas.<br />
kakofil gr~. prijatel <strong>na</strong> zloto, zol ~ovek.<br />
kakofonija gr~. glasovi koi zaedno zvu~at lo{o, grdo, sprot. eufonija.<br />
kakokratija gr~. lo{o, nezakonito vladeewe.<br />
kakologija gr~. pogre{en izgovor, lo{ govor, pogre{en izraz.<br />
kakos gr~. grd, lo{, gaden.<br />
kalabalak tur. gu`va, galama, gungula, mete`.<br />
kalambur (franc. calembour) igra <strong>na</strong> zborovi; dosetki so zborovi koi<br />
imaat dvojno z<strong>na</strong>~ewe, a ed<strong>na</strong>kvo se izgovaraat, 2. gu`va, mete`, , nered,<br />
haos.<br />
kalamitet (lat. calamitas) beda, nesre}a, {teta, zaguba, propast, poraz.<br />
kalap tur. kli{e, obarzec, oblik, forma, v. model.<br />
kalauz tur. 1 vodi~, poka`uva~ <strong>na</strong> pat, 2. klu~ za otvorawe <strong>na</strong> site<br />
vrati, 3. posrednik vo trgovija so stoka, prekupec, 4. potka`uva~,<br />
{piun.<br />
kalcium (Ca.) hem. srebre<strong>na</strong>stobel lesen metal.<br />
187
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kaldrma tur. pat od kamen.<br />
kale tur. tvrdi<strong>na</strong>.<br />
kaleidos gr~. `ivopisen, slikovit.<br />
kaleidoskop gr~. sprava so ogledalca i iskr{eni staklenca vo boja<br />
koja pri vrtewe sozdava prijatni simetri~ni sliki.<br />
kaleidoskopski gr~. {areno i promenlivo.<br />
kalem tur. 1. drven valjak za <strong>na</strong>motuvawe <strong>na</strong> konec, 2. gran~e <strong>na</strong>sadeno<br />
<strong>na</strong> drugo rastenie zaradi oplemenuvawe, 3. moliv.<br />
kalenda (lat. calendae) kaj starite Rimjani prv den vo mesecot.<br />
kalfa tur. trgovski ili za<strong>na</strong>tski pomo{nik.<br />
kali v. {iva.<br />
kalibar {pan. razmer <strong>na</strong> cevka od ogneno oru`je ili <strong>na</strong> {upli<strong>na</strong>ta <strong>na</strong><br />
fi{ek, gra<strong>na</strong>ta za takvo oru`je.<br />
kalif ar. titula <strong>na</strong> duhoven poglavar kaj muslimanite koj se smeta za<br />
<strong>na</strong>slednik <strong>na</strong> Muhamed.<br />
kaligrafija gr~. krasnopis.<br />
kaliko franc. vid <strong>na</strong> pamu~<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> koja slu`i za povezi <strong>na</strong> knigi.<br />
kalilogija gr~. ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> dobro izrazuvawe.<br />
kaliopi mit. muza <strong>na</strong> epskata poezija i elegiite. v. muzi.<br />
kaliranje franc. gubewe od neto te`i<strong>na</strong>ta poradi prerabotka ili su-<br />
{ewe <strong>na</strong> nekoja stoka.<br />
kalkan tur. {tit, zaklon, potkrovje, tavan, zatvoren balkon.<br />
kalkulacija lat. 1. presmetka, 2. presmetka <strong>na</strong> site elementi <strong>na</strong> proizvod<strong>na</strong>ta<br />
i proda`<strong>na</strong>ta ce<strong>na</strong> <strong>na</strong> stoka ili uslugi i sl. 3. prenos. <strong>na</strong>mera,<br />
plan, kombi<strong>na</strong>cija.<br />
kalkulant lat. smetkovoditel.<br />
kalkulator lat. smeta~.<br />
kalma it. ti{i<strong>na</strong>.<br />
kalo it. zaguba <strong>na</strong> te`i<strong>na</strong>ta, mawak.<br />
kalokagatija gr~. ubavi<strong>na</strong> i dobri<strong>na</strong>, sovr{enstvo, ideal <strong>na</strong> starogr~koto<br />
vospituvawe.<br />
kalori~nost lat. sposobnost <strong>na</strong> nekoe gorivo da sozdava topli<strong>na</strong>.<br />
kalorija (lat. calor - topli<strong>na</strong>) 1. edinica za merewe <strong>na</strong> koli~estvoto <strong>na</strong><br />
topli<strong>na</strong>ta poreb<strong>na</strong> da se zagre 1 gr voda za 1 0 C.<br />
kalorimetar lat. sprava za odreduvawe <strong>na</strong> koli~estvoto <strong>na</strong> topli<strong>na</strong>.<br />
kalvadis franc. vid <strong>na</strong> rakija od jabolka.<br />
kalvinizam versko u~ewe <strong>na</strong> @an Kalvin od XVI vek: hristijanski pristap<br />
koj go <strong>na</strong>glasuva vladeeweto <strong>na</strong> boga <strong>na</strong>d site raboti. Kalvinizmot<br />
se pro{iril vo Francija kade se <strong>na</strong>rekuvale hugenoti. Za vreme <strong>na</strong><br />
Vartolomejskata no} (24 08. 1572) kalvinistite bile masovno ubivani<br />
vo Pariz i drugite gradovi vo Francija. Kalvinistite me|u sebe se <strong>na</strong>rekuvale<br />
drugari po zakletva.<br />
kamarad franc. drugar, prijatel.<br />
kamarila {pan. krug <strong>na</strong> lu|e okolu mo<strong>na</strong>rhor koi vr{at zadkulisno<br />
vlijanie vrz upravuvaweto so dr`avata, dvorska klika.<br />
188
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kamata gr~. pari koi se dobivat <strong>na</strong> ime <strong>na</strong> pozajmeni ili vlo`eni<br />
pari vo banka, interes.<br />
kamba<strong>na</strong> it. crkovno yvono.<br />
kamera obskura (lat. camera obscura) mar~<strong>na</strong> komora.<br />
kamgarn ger. vid <strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> od ~e{la<strong>na</strong> vol<strong>na</strong>.<br />
kamikaze jap. pilot samoubiec.<br />
kamin gr~. pe~ka, sobno ogni{te.<br />
kamora it. italijanska krimi<strong>na</strong>l<strong>na</strong> organizacija osnova<strong>na</strong> vo XVI<br />
vek.<br />
kamufla`a franc. prikrivawe, maskirawe vo vid <strong>na</strong> prilagoduvawe <strong>na</strong><br />
okoli<strong>na</strong>ta zaradi pomala zabele`itelnost vo prostorot.<br />
ka<strong>na</strong>be tur. divan, sofa.<br />
ka<strong>na</strong>bis konopje od koe se dobiva morfium.<br />
kand`a tur. svitkan ostar nokt kaj nekoi `ivotni i ptici grablivci.<br />
kandalabra franc. sve}nik so pove}e kraci ili takov stolb za osvetluvawe<br />
<strong>na</strong> ulici.<br />
kandela (lat. candella) sve}a.<br />
kandidat lat. lice predlo`eno za nekoja rabota ili polo`ba.<br />
kandidatura lat. projavuvawe `elba za nekoja slu`ba ili za nekoja<br />
po~est.<br />
kandiranje franc. so rastopen {eker oblo`uvawe <strong>na</strong> ovo{je, za{e}eruvawe.<br />
kanela franc. 1. cevka, 2. slavi<strong>na</strong>, 3. kora od cimet, cimet.<br />
kanibal {pan. ~ovekojadec.<br />
kanibalizam {pan. 1. ~ovekojadstvo, 2. divja{tvo, ne~ove~nost, surovost.<br />
kanija tur. futrola za no` ili sabja.<br />
kanila franc. cevka za ve{ta~ko hranewe <strong>na</strong> bolni.<br />
kanonski gr~. zasnovan vrz crkovni pravila.<br />
kanon gr~. 1. zakon, norma, pravilo, 2. crkoven propis.<br />
kano<strong>na</strong> franc. top.<br />
kano<strong>na</strong>da franc. za~esteni topovski istreli, topovski ogan.<br />
kanonizacija gr~. proglasuvawe nekogo za svetec vo katolicizmot.<br />
kantata it. pes<strong>na</strong> za peewe vo pridru`ba <strong>na</strong> orkestar.<br />
kanti<strong>na</strong> it. mala prodavnica i gostilnica vo kasarni i fabriki.<br />
kanton franc. mala administrativno teritorijal<strong>na</strong> edinica.<br />
kanu ang. 1. vid <strong>na</strong> lesen ~amec izraboten od edno par~e <strong>na</strong> vdlab<strong>na</strong>to<br />
drvo <strong>na</strong> severnoamerikanskite indijanci, 2. denes sportski plasti~en<br />
~amec.<br />
kanun tur. 1. uredba so zakonska sila koja ja izdaval turskiot vladetel,<br />
2. vid <strong>na</strong> staroarapski muzi~ki instrument so mnogu `ici.<br />
kaolin hem. zemja od koja se pravi porcelan.<br />
kapacitet (lat. capacitas - sposobnost), 1. du{ev<strong>na</strong> i fizi~ka sposobnost,<br />
sposoben ~ovek, 2. smestuva~ki mo`nosti <strong>na</strong> nekoj prostor, 3.<br />
189
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
maksilamni mo`nosti, <strong>na</strong>jgolema produktivnost <strong>na</strong> nekoj aparat, ma{-<br />
i<strong>na</strong> i sl.<br />
kapak tur. preklopnik.<br />
kapamad`ija tur. za<strong>na</strong>et~ija koj pravi pokrivki (}ebiwa, jorgani).<br />
kapar it. pari~en iznos ili stvari koi se davaat kako garancija za<br />
sklu~en dogovor za kupoproda`ba.<br />
kapara it. suma <strong>na</strong> pari koi ed<strong>na</strong>ta dogovor<strong>na</strong> stra<strong>na</strong> i gi dava <strong>na</strong> drugata<br />
dogovor<strong>na</strong> stra<strong>na</strong> kako emstvo za ispolnuvawe <strong>na</strong> dogovorot.<br />
kapat`a lat. sistem za dobivawe i odvod <strong>na</strong> podzemni vodi ili vodi od<br />
izvori, reki i ezera.<br />
kapcio (lat. captio) pogre{en zaklu~ok, <strong>na</strong>merno izveden zastranuva-<br />
~ki zaklu~ok,<br />
kapciozni (kaptativni) pra{anja prav. pra{awa vo koi se poa|a od pretpostavkata<br />
deka obvinetiot iska`al ne{to {to ne iska`al, prim.<br />
"Kade go sokrivte ukredeniot predmet?" so koe se implicira deka obvinetiot<br />
go ukral predmetot i deka z<strong>na</strong>e kade se <strong>na</strong>o|a istiot.<br />
kapela lat. 1. katoli~ka crkvi~ka ili del od crkva, 2. vokal<strong>na</strong> ili<br />
instrumental<strong>na</strong> grupa.<br />
kapi{on franc. kapuqa~a, kapa pri{ie<strong>na</strong> za jak<strong>na</strong>.<br />
kapid`ik tur. mala vrata me|u sosedni ku}i, sporeden vlez.<br />
kapija tur. golema vrata.<br />
kapilar (lat. capillus - vlakno) <strong>na</strong>jmal krven sad koj gi spojuva arteriite<br />
i venite.<br />
kapilati lat. cevki so mikroskopski vidliv tenok ka<strong>na</strong>l.<br />
kapiranje (lat. capere) sfa}awe, razbirawe.<br />
kapital lat. 1. suma <strong>na</strong> pari koja se koristi so cel da donese profit, 2.<br />
gotovi pari, 3. stek<strong>na</strong>ta vrednost.<br />
kapitalen lat. temelen, osnoven, glaven, v. kapitalis.<br />
kapitalis (lat. capitalis) glaven.<br />
kapitalist lat. sopstvenik <strong>na</strong> kapital.<br />
kapitalizacija 1. dobivawe prinos od kamatata, 2. pretvarawe <strong>na</strong> imotot<br />
vo kapital.<br />
kapital<strong>na</strong> investicija lat. vlo`uvawe vo objekt od op{to z<strong>na</strong>~ewe za razvojot<br />
<strong>na</strong> dr`avata (prim. hidrocentrala, fabrika, avtopat i sl).<br />
kapital<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> lat. smrt<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>.<br />
kapitel (lat. capitellum) 1. gorniot zavr{en del <strong>na</strong> grade`en stolb so<br />
posebni ukrasi, 2. glava, poglavie (vo tekstovi).<br />
kapiten franc. predvodnik <strong>na</strong> nekoja sportska ekipa.<br />
kapitis (lat. capitis) glava.<br />
kapitol lat. eden od sedumte bregovi vo Rim.<br />
kapitulacija lat. 1. prekinuvawe <strong>na</strong> voeni dejstvija i predavawe <strong>na</strong> neprijatelot,<br />
2. dogovor za predavaweto, 3. prenos. otstapuvawe od koja<br />
bilo borba protiv nekogo ili ne{to, priz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> svojata nemo}.<br />
kaplar lat. desetar.<br />
kapo it. {ef.<br />
190
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kapri~ozo it. svoevolno, nesta{no.<br />
kapric it. i<strong>na</strong>et.<br />
kapriciozen it. i<strong>na</strong>etliv, tvrdoglav, ~uden.<br />
kapsa lat. mrtove~ki sandak.<br />
kapsula lat. ~aura, mal sad <strong>na</strong>praven od skrob ili `elatin za smestuvawe<br />
lekovi vo vid <strong>na</strong> pra{ok ili te~nost, spor. ampula.<br />
kaptacija (lat. captatio - fa}awe) 1. zadobivawe (prim. <strong>na</strong> <strong>na</strong>klonetost),<br />
2. majstorija, 3. lukavstvo.<br />
kaptativno lat. koe odi kon fa}awe.<br />
kaptivacija (lat. captivatio) fa}awe so ve{ti<strong>na</strong> ili so lukavstvo,<br />
fa}awe <strong>na</strong> jadica.<br />
kapucin (lat. cappuccio - kapa) pripadnik <strong>na</strong> katoli~ki red vo koj redovnicite<br />
nosat sme|i mantii so kapuqa~a i imaat brada i mustaki.<br />
kapuciner lat. crno kafe pome{ano so malku mleko.<br />
kara tur. crn.<br />
kara|oz tur. marioneta, lakrdija{.<br />
karabin franc. vid <strong>na</strong> kratka pu{ka.<br />
karabinjer it. policaec.<br />
karakond`a tur. avet, stra{ilo.<br />
karakter psih. zbir <strong>na</strong> trajni osobini svojstveni za ed<strong>na</strong> li~nost.<br />
karakteristi~en gr~. koj gi poka`uva bitnite osobini <strong>na</strong> nekogo ili <strong>na</strong><br />
ne{to, osoben, svojstven.<br />
karakteristika gr~. 1. bit<strong>na</strong> osobi<strong>na</strong>, 2. dokument so glavnite podatoci<br />
za nekoe lice.<br />
karakteristiki lat. <strong>na</strong>veduvawe <strong>na</strong> bitnite svojstva <strong>na</strong> nekoe lice ili<br />
predmet.<br />
karakterologija gr~. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva bitnite osobini <strong>na</strong> li~nosta.<br />
karamanka tur. vid <strong>na</strong> vkus<strong>na</strong> kru{a prenese<strong>na</strong> od Karamanija vo Turcija.<br />
karambol franc. 1. vid <strong>na</strong> bilijardska igra so tri top~iwa, sudir <strong>na</strong><br />
top~iwata vo taa igra, 2. prenos. sudir, sukob, gu`va, mete`.<br />
karamela {pan. pr`en {eker.<br />
karantin it. izolacija <strong>na</strong> zarazeni lica ili lica koi bile so niv vo<br />
dopir zaradi spre~uvawe <strong>na</strong> {irewe <strong>na</strong> zarazata.<br />
karastar lat. opisi i procenka <strong>na</strong> objekti koi podle`at <strong>na</strong> danok.<br />
karat gr~. 1. merka za skapoceni kamewa, 2. z<strong>na</strong>k za ~isti<strong>na</strong> <strong>na</strong> zlatoto<br />
(24 karatno zlato = 1000% ~istost).<br />
karaula tur. stra`arnica, osobeno <strong>na</strong> dr`avni granici.<br />
karavan pers. redica od tovareni `ivotni (prvi~no kamili), brodovi,<br />
koli, lu|e vo dvi`ewe.<br />
karavela {pan. brod so tri ili ~etiri jarboli i slo`en sistem <strong>na</strong><br />
edra koi ovozmo`uvaat brzo manevrirawe.<br />
karbinol hem. metil alkohol.<br />
191
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
karbon (C.) hem. jaglen koj vo elementar<strong>na</strong> sostojba se pojavuva kako<br />
dijamant, garfit i amorfen jaglen, 2. period vo razvojot <strong>na</strong> korata <strong>na</strong><br />
Zemjata koga se sozdadeni golemi sloevi <strong>na</strong> jaglen.<br />
karboniziranje lat. jaglenisuvawe.<br />
karburator lat. sprava vo motorite so v<strong>na</strong>tre{no sogoruvawe za pretvorawe<br />
<strong>na</strong> te~noto gorivo (benzin, <strong>na</strong>fta) vo gasovita sostojba koja<br />
preo|a vo cilindrite <strong>na</strong> motorot.<br />
karcer lat. strog {kolki zatvor.<br />
karcinom, kancer med. rak.<br />
karda{ tur. brat, drugar, prijatel.<br />
kardan - mehani~ki zglob <strong>na</strong> motorite koj ovozmo`uva prenos <strong>na</strong> vrte`ite<br />
od edno <strong>na</strong> drugo vratilo, odnosno dvi`eweto da se vr{i vo site<br />
pravci, (spored negoviot pro<strong>na</strong>o|a~ italijaecot Geronimo Karden,<br />
1051 - 1576).<br />
kardia gr~. srce.<br />
kardigan ang, vid <strong>na</strong> pleten elek.<br />
kardija gr~. srce.<br />
kardi<strong>na</strong>l lat. 1. <strong>na</strong>jvisok sve{teni~ki ~in vo katoli~kata crkva posle<br />
papata, 2. vid <strong>na</strong> stolno grozje.<br />
kardi<strong>na</strong>len (lat. kardi<strong>na</strong>lis) osnoven, glaven, <strong>na</strong>jglaven, <strong>na</strong>jva`en, <strong>na</strong>jz<strong>na</strong>~aen.<br />
kardiograf gr~. aparat za ispituvawe <strong>na</strong> rabotata <strong>na</strong> srceto.<br />
kardiogram lat. grafi~ki prikaz <strong>na</strong> rabotata <strong>na</strong> srceto.<br />
kargo {pan. brodski tovar, tovaren brod.<br />
kari{ik tur. me{avi<strong>na</strong>.<br />
karias med. hroni~no razoruvawe <strong>na</strong> tkivoto <strong>na</strong> koskata ili zabot.<br />
karier franc. <strong>na</strong>jbrzo kowsko tr~awe koga kowot se otfrla so zadnite<br />
i se pre~ekuva <strong>na</strong> prednite noze.<br />
kariera franc. 1. prvobitno: trkali{te za koli, 2. <strong>na</strong>preduvawe, uspeh<br />
vo slu`bata, vo <strong>na</strong>u~<strong>na</strong> i druga dejnost.<br />
karierist franc. ~ovek koj <strong>na</strong>stojuva <strong>na</strong> koj i da e <strong>na</strong>~in brzo da <strong>na</strong>preduva<br />
<strong>na</strong> povisoko mesto vo slu`bata.<br />
karierist franc. v. arivist.<br />
karietidi gr~. golemi kameni `enski statui koi slu`at kako potpora<br />
<strong>na</strong> isturenite delovi <strong>na</strong> nekoja gradba: <strong>na</strong>re~eni spored `enite od gr~koto<br />
mesto Karie koi, zatoa {to bile <strong>na</strong> stra<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> - persijancite,<br />
bile odvedeni vo ropstvo i osudeni da nosat gredi.<br />
karijas lat. gniewe <strong>na</strong> koskenoto tkivo, osobeno <strong>na</strong> zabite.<br />
karijatida athit. potporen stolb vo forma <strong>na</strong> `enska figura.<br />
karikatura it. 1. prika`uvawe <strong>na</strong> li~nosti, <strong>na</strong>stani i pojavi vo poednostave<strong>na</strong><br />
iskrive<strong>na</strong>, forma zaradi zasmevawe, 2. sme{<strong>na</strong> sli~nost so<br />
ne{to, 3. izobli~en origi<strong>na</strong>l, 4 prenos. grdoba, rugoba.<br />
karikiranje lat. poednostavuvawe, pretruvawe, izopa~uvawe, prika`uvawe<br />
vo karikartura.<br />
kari<strong>na</strong> (lat. cari<strong>na</strong>) v<strong>na</strong>tre{nost <strong>na</strong> brod.<br />
192
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
karioka port. ju`noameri~ki brz tanc, 2. `e<strong>na</strong> od Rio de @aneiro.<br />
kariokineza gr~. biol. indirekt<strong>na</strong>, poseb<strong>na</strong> delba <strong>na</strong> kelii.<br />
karioplazma gr~. te~<strong>na</strong> supstanca kako osnov<strong>na</strong> materija <strong>na</strong> jadroto.<br />
kariran franc. ~etvrtast, kockast.<br />
karitativen lat. dobrotvoren, milosrden.<br />
karma delo ili akcija, vo {to se vklu~uva i o<strong>na</strong> {to oddelno razumno<br />
su{testvo go govori i misli. Spored budizmot site pojavi vo svemirot<br />
<strong>na</strong> oddelnoto razumno su{testvo se manifestacii <strong>na</strong> negoviot duh.<br />
Koga i da deluva, govori ili misli, negoviot duh ne{to pravi, a toa ne-<br />
{to mora da proizvede svoi rezultati, makar i vo dale~<strong>na</strong>ta idni<strong>na</strong>.<br />
Toj rezultat e vrakanje <strong>na</strong> karmata: karmata e pri~i<strong>na</strong>, a nejzinoto<br />
vra}awe posledica - bitieto <strong>na</strong> poedinecot se sostoi od sinxir <strong>na</strong> pri-<br />
~ini i posledici. Su{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> zakonot <strong>na</strong> karmata e deka sekoe su{testvo<br />
gi podnesuva posledicite od sopstvenite dela, govor i misli. Taka<br />
deloto stanuva zakon od ~ie dejstvo ne mo`e da se izbega. Sekoe su{testvo<br />
gi <strong>na</strong>sleduva sopstvenite dela i prodol`uva so pravewe novi<br />
dela ~ii posledici }e gi po~uvstvuva podoc<strong>na</strong>. Zbirot <strong>na</strong> ~ovekovite<br />
dela go opredeluva negoviot sega{en i iden `ivot, a sega{niot `ivot<br />
i karakter se opredeleni so delata izvr{eni vo mi<strong>na</strong>tiot `ivot. Taka,<br />
spored ova u~ewe, ako nie gre{ime vo sega{nosta, sozdavame pri~ini<br />
za novi konflikti vo idni<strong>na</strong>ta. Tie konflikti vo tekot <strong>na</strong> `ivoto }e<br />
se povtoruvaat se dodeka gre{kite ne se ispravat. A ako ne se ispravat<br />
do krajot <strong>na</strong> `ivotot, }e bidat vkalkulirani ako karmi~ki dolg za <strong>na</strong>redniot<br />
`ivot. Imeno, sekoe su{testvo e ve~no postoe~ka du{a (atma)<br />
koja po smrtta so reinkar<strong>na</strong>cija preo|a vo drugo telo vo soglasnost so<br />
zakonot <strong>na</strong> karmata. Karmata e pri~inski zakon <strong>na</strong> kosmi~kite <strong>na</strong>stani<br />
<strong>na</strong> ve~no <strong>na</strong>stanuvawe i propa|awe koj va`i duri i za bo`estvata: s<strong>na</strong>gata<br />
<strong>na</strong> delata e <strong>na</strong>d mo}ta <strong>na</strong> bogovite.<br />
karma vo budizmot ne z<strong>na</strong>~i sudbi<strong>na</strong>, tuku "delo" ili "pri~i<strong>na</strong> i posledica."<br />
Najprosto, sekoja aktivnost, pozitiv<strong>na</strong> ili negativ<strong>na</strong> (sekoe<br />
dejstvie, dobro ili lo{o izvira od umot, od dobrata ili lo{a volja) i<br />
ostava pe~at (otisok) vo umot. Voljata koja ja karakterizira kopne`<br />
(lobha), omraza (dosa) i zabluda (moha), pri~inuva lo{a karma, dodeka<br />
o<strong>na</strong> koja ja karakterizira nesebi~nost (alopha), blago<strong>na</strong>klonost (adosa)<br />
i nezabludenost (amoha) sozdava dobra karma. Na primer, ako nekoj ne<strong>na</strong>merno<br />
zgazil mravka, a toa ne go zabele`al, toa ne se odrazuva <strong>na</strong><br />
umot. No, ako nekoj <strong>na</strong>merno ja zgazi, toa ostava traga <strong>na</strong> umot. Negativnite<br />
sodr`ini <strong>na</strong> umot neizbe`no vodat kon stradawe. Karmata, <strong>na</strong>tamu<br />
vlijae <strong>na</strong> <strong>na</strong>{ite sklonosti (<strong>na</strong>viki) i <strong>na</strong>{eto do`ivuvawe <strong>na</strong><br />
stvarnosta. Na primer, borbeno lice vo mnogu slu~ai }e se ~uvstvuva<br />
<strong>na</strong>vredeno i besno, dodeka kaj smirenite lica }e bidat izbeg<strong>na</strong>ati takvite<br />
~uvstva. Ottamu {to sodr`i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> umot go uslovuva <strong>na</strong>~inot <strong>na</strong><br />
koj go do`ivuvame svetot, negativnite vpe~atoci neizbe`no vodat kon<br />
idno stradawe. Na toj <strong>na</strong>~in nie so zborovite i delata go seeme semeto<br />
<strong>na</strong> idnite iskustva. Spored toa, vo <strong>na</strong>{i race e mo}ta so primenuvawe<br />
193
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
<strong>na</strong> ova sfa}awe da go smenime svojot `ivot. Toa se postignuva so meditacija<br />
(ne<strong>na</strong>porno ostanuvawe vo o<strong>na</strong> {to e). So meditacijata se doa|a<br />
do prosvetluvawe.<br />
karma vo d`ainizmot - Xainite veruvaat deka du{ata postoi od pamtivek<br />
i vo ovoj svet e vrzan so ogrom<strong>na</strong> koli~i<strong>na</strong> suptil<strong>na</strong> materija <strong>na</strong>re-<br />
~e<strong>na</strong> karma. Koga du{ata deluva okolnite delovi <strong>na</strong> materijata se lepat<br />
<strong>na</strong> nea kako zrnca pra{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> mrs<strong>na</strong> ko`a. Ovie del~iwa materija<br />
stanuvaat kompletno asimilirani od du{ata i ostanuvaat vo takva sostojba<br />
za vreme <strong>na</strong> celiot `ivot i se prenesuvaat od edniot vo drugiot<br />
`ivot <strong>na</strong> sekoe su{testvo, pa i <strong>na</strong> bo`enstvata, se dodeka <strong>na</strong> prekine<br />
sozdavaweto <strong>na</strong> novi vrski. Tie veruvaat deka vrskata <strong>na</strong> du{ata i materijata<br />
e stvar<strong>na</strong>, za{to vo sprotivnost du{ata kako <strong>na</strong>jles<strong>na</strong> od site<br />
supstanci bi odletala vo <strong>na</strong>jvisokite to~ki <strong>na</strong> univerzumot. Taka za<br />
xainite, kartmata e ne{to materijalno. So ogled <strong>na</strong> toa {to prisustvoto<br />
<strong>na</strong> karmi~kata materija vo du{ata e pri~i<strong>na</strong> za ra|awe i umirawe,<br />
du{ata mora da se oslobodi od karmata. Naplivot <strong>na</strong> karmi~kata<br />
materija se zapira so razvoj <strong>na</strong> ~isti misli i dela, a koli~estvoto <strong>na</strong><br />
postoe~kata karma se tro{i so praktikuvawe <strong>na</strong> podvi`ni{tvo. Koga<br />
karmata celosno }e se uni{ti du{ata stanuva slobod<strong>na</strong>, a toa e cel <strong>na</strong><br />
sekoj poedinec - dostignuvawe <strong>na</strong> sovr{e<strong>na</strong> prirod<strong>na</strong> sostojba <strong>na</strong> du{ata<br />
so sopstveni usilbi. Osloboduvaweto <strong>na</strong> du{ata od karmi~kata vrzanost<br />
isklu~ivo zavisi od ~ovekot, a ne od koj i da e bog.<br />
karma vo hinduizmot oz<strong>na</strong>~va sekoe deluvawe (delo) koe go razdvi`uva<br />
krugot <strong>na</strong> pri~iite i posledicite. Karmata go volekuva ~ovekot vo ve-<br />
~niot tek <strong>na</strong> <strong>na</strong>stani (samsara) koj se smeta za izvor <strong>na</strong> stradawata i od<br />
koj se bara osloboduvawe (mok{a).<br />
karmapa gospodar <strong>na</strong> kaxu karmite koj do`iveal 17 inkar<strong>na</strong>cii.<br />
karmin it. izrazeno crve<strong>na</strong> boja.<br />
karmofiti gr~. biol. rastenija koi imaat koren, steblo i lisja.<br />
kramp germ. kazma, kopa~.<br />
kar<strong>na</strong>cija (lat. car<strong>na</strong>tio) boja <strong>na</strong> ~ove~kata ko`a.<br />
karneol lat. vid <strong>na</strong> poluskapocen kamen so crve<strong>na</strong> ili portokalova<br />
boja.<br />
karner (it. carniera) 1. love~ka ko`<strong>na</strong> torba, 2. <strong>na</strong>bran rab so{ien<br />
kako ukras <strong>na</strong> `enska su}wa.<br />
karneval it. sve~enost pod maski proslede<strong>na</strong> so tanc.<br />
karnivori lat. mesojadci, `ivotni i rastenija koi se hra<strong>na</strong>t so meso.<br />
karoserija franc. goren del <strong>na</strong> avtomobil, drve<strong>na</strong> ili metal<strong>na</strong> konstrukcija<br />
<strong>na</strong> kola.<br />
karpuz tur. lubenica.<br />
kartel franc. vid <strong>na</strong> monopolsko zdru`enie.<br />
karter ang. osnoven del <strong>na</strong> motorite so v<strong>na</strong>tre{no sogoruvawe, ku}i-<br />
{te.<br />
kartezijanizam - u~ewe <strong>na</strong> francuskikot filozof Rene Dekart, (spored<br />
negovoto perzime <strong>na</strong> latinski Re<strong>na</strong>tus Cartezius).<br />
194
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
karting ang. trki so mali vozila bez karoserija, samite vozila.<br />
kartografija gr~. <strong>na</strong>uka za izrabotka <strong>na</strong> geografski karti.<br />
karton franc. 1. debela hartija koja slu`i za izrabotka <strong>na</strong> ambala`a<br />
i drugi predmeti, 2. list vo kartoteka, vo register so podatoci .<br />
karto<strong>na</strong>`a franc. izrabotka <strong>na</strong> razni predmeti od karton.<br />
kartuzijanci franc. ~lenovi <strong>na</strong> kalu|erski red osnovan vo 1084 vo<br />
[artrez vo Francija. koi `iveat vo stroga osamenost i ti{i<strong>na</strong>.<br />
karusel franc. 1. kowska vite{ka igra, 2. detska vrtele{ka so figuri<br />
<strong>na</strong> kowi.<br />
kasaba tur. mal grad, palanka.<br />
kasacija prav. poni{uvawe, ukinuvawe <strong>na</strong> odluka donese<strong>na</strong> vo poniska<br />
instanca.<br />
kasacionen sud franc. <strong>na</strong>jvisok instancionen sud.<br />
kasandra mit. gata~ka, }erka <strong>na</strong> trojanskiot kral Prijam i Hekaba<br />
poz<strong>na</strong>ta po svoite pretska`uvawa <strong>na</strong> zla i nesre}i.<br />
kasap tur. mesar, prodava~ <strong>na</strong> meso.<br />
kasapenje tur. bodewe, kolewe, prolivawe <strong>na</strong> krv.<br />
kasar<strong>na</strong> franc. zgrada vo koja se smesteni vojnici.<br />
kaseta franc. kutija za ~uvawe <strong>na</strong> pomali predmeti.<br />
kasiranje franc. ukinuvawe, poni{tuvawe, proglasuvawe za ni{toven<br />
<strong>na</strong> nekoj akt.<br />
kaskada franc. priroden ili ve{ta~ki vodopad koj pa|a skalesto.<br />
kaskader franc. dvojnik <strong>na</strong> glumci koj |i zamenuva pri snimawe <strong>na</strong><br />
opasni filmski sceni.<br />
kasta {pan. zatvore<strong>na</strong> op{testve<strong>na</strong> grupa <strong>na</strong> lu|e so posebni interesi<br />
i normi <strong>na</strong> povedenie.<br />
kastenjeti {pan. dreveni tropalki koi se zaka~uvaat <strong>na</strong> prsti.<br />
kastor gr~. eden od sinovite bliz<strong>na</strong>ci <strong>na</strong> Zevs (vtoriot e Poluks).<br />
kastracija lat. {kopewe, otstranuvawe <strong>na</strong> polovite `lezdi.<br />
ka{ik(a) tur. la`ica.<br />
ka{mir - svile<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> so delovi od vol<strong>na</strong>.<br />
katabaza gr~. sleguvawe, spu{tawe, vra}awe od planinski predeli<br />
kon moreto, povlekuvawe, osobeno voeno, prenos. <strong>na</strong>zaduvawe.<br />
katabolizam gr~. biol. razgraduvawe <strong>na</strong> hranlivite materii i nivno<br />
koristewe vo organizmot, sprot. a<strong>na</strong>bolizam.<br />
kataklizma gr~. golema elementar<strong>na</strong> nesre}a, propast, karastrofa.<br />
katakombi gr~. 1. podzemni hodnici i pe{teri vo koi prvite hristijani<br />
gi pogrebuvale svoite umreni i se sobirale zaradi obredi, molitvi<br />
i sostanoci, 2. podzemni prostorii vo stariot Egipet kade se ~uvale<br />
mumii.<br />
katalakti gr~. 1. zbirka <strong>na</strong> ise~oci ili kratki pesni, 2. nepotpolni<br />
ostatoci od dela <strong>na</strong> klasi~ni pisateli.<br />
katalakti~en gr~. nepotpoln, necelosen, fali~en.<br />
katalekti~ki gr~. nepotpoln, necelosen.<br />
195
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
katalepsija gr~. uko~enost, gr~, zadr`uvawe <strong>na</strong> ekstremitetite i teloto<br />
vo sekoja duri i vo <strong>na</strong>jnezgod<strong>na</strong> dade<strong>na</strong> polo`ba.<br />
katalepsija gr~. vko~anetost <strong>na</strong> muskulite kako posledica i z<strong>na</strong>k <strong>na</strong><br />
du{evno rastrojstvo.<br />
kataliza hem. prome<strong>na</strong> (usporuvawe ili zabrzuvawe) <strong>na</strong> brzi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong><br />
hemiska reakcija pod vlijanie <strong>na</strong> katalizator (materija koja nitu se<br />
tro{i nitu menuva za vreme <strong>na</strong> toj proces).<br />
katalizator hem. materija koja ja menuva brzi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> hemiskata reakcija<br />
so samata svoja prisutnost, a samata spored koli~estvoto ne se menuva<br />
kaj reakcijata, prim. poroz<strong>na</strong> plati<strong>na</strong>.<br />
katalog gr~. sistematski popis <strong>na</strong> predmeti koj ovozmo`uva nivno<br />
brzo <strong>na</strong>o|awe, prim. katalog <strong>na</strong> knigi, sliki itn.<br />
katapleksija gr~. <strong>na</strong>gla i minliva odzemenost, uko~enost (obi~no od<br />
strav), 2. prenos. upla{enost.<br />
katapult lat. 1. sprava za frlawe golemi kamewa i drugi predmeti so<br />
koi se urivale zamoci pri voeni pohodi, 2. mehanizam za isfrlawe <strong>na</strong><br />
piloti od avioni i vselenski brodovi.<br />
katarakta gr~. 1. med. mre`a, zamatenost <strong>na</strong> okoto, 2. slap, vodopad.<br />
katarka tur. jarbol.<br />
katarza psih. eti~ko pro~istuvawe pri gledawe <strong>na</strong> lo{i <strong>na</strong>stani <strong>na</strong><br />
teatar ili film, praznewe <strong>na</strong> emociite preku nivno intenzivno do`ivuvawe.<br />
katastar (lat. catastrum) 1. slu`ben popis i opis <strong>na</strong> nedvi`en imot <strong>na</strong><br />
edno podra~je zaradi evidencija i odano~uvawe, 2. organot koj ja vr{i<br />
taa dejnost.<br />
katastrofa gr~. propast, slom, <strong>na</strong>stan so te{}i posledici, golema nesre}a.<br />
katastrofalen gr~. tra|i~en, stra{en, koben.<br />
katatonija gr~. vid <strong>na</strong> {izofrenija koja se karakterizira so postojano<br />
povtoruvawe <strong>na</strong> besmisleni dvi`ewa ili uko~enost, so tupost i zaguba<br />
<strong>na</strong> kontakt so okoli<strong>na</strong>ta.<br />
katedra gr~. 1. izvi{eno mesto za predava~i, govornici, 2. predmet <strong>na</strong><br />
predavawa <strong>na</strong> fakultet, 3. zbir <strong>na</strong> fakultetski predava~i od ed<strong>na</strong> ista<br />
<strong>na</strong>stavno<strong>na</strong>u~<strong>na</strong> oblast ili od srodni disciplini.<br />
katedrala lat. katoli~ka crkva.<br />
kategori~en, kategori~ki gr~. 1. siguren, beusloven, za koj nema somnenie,<br />
~ovek koj tvrdi bezuslovno, odlu~en, to~en, jasen.<br />
kategori~ki imperativ bezuslov<strong>na</strong> zapoved i zabra<strong>na</strong>, bezuslov<strong>na</strong> zapoved<br />
koja kako temel <strong>na</strong> moralot <strong>na</strong>vodno od iskonsko vreme e vkoreneta <strong>na</strong><br />
razumot i e ve~<strong>na</strong> i nepromenliva (Kant).<br />
kategorija gr~. 1. rod, klasa, red, 2. fil. <strong>na</strong>jop{ti <strong>poimi</strong> bez koi ni-<br />
{to ne mo`e da se zamisli, a da ne mo`e da se podredi pod eden od tie<br />
<strong>na</strong>jop{ti <strong>poimi</strong>. Spored Aristotel takvi kategorii se deset: Supstancija<br />
(~ovek, kow), Kolku (do dva lakti, od tri lakti), Kakvo (belo,<br />
gramati~ki), Odnos (dvokratno, polovi<strong>na</strong>, pove}e), Kade (<strong>na</strong> plo{ta-<br />
196
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dot), Koga (denes, lani), Polo`ba (le`ewe), Sostojba (da se bide<br />
opremen), Deluvawe (se~ewe, kopawe), Trpewe (da se bide tepan).<br />
kategorizacija gr~. pomestuvawe vo grupi.<br />
katehet gr~. sve{etnik koj vo {kolo predva vero<strong>na</strong>uka.<br />
kateheza gr~. u~ewe <strong>na</strong> hristijanskata vera.<br />
katehizis, katihizis, katehizam gr~. kratko izlagawe <strong>na</strong> hristijanskoto<br />
u~ewe vo forma <strong>na</strong> pra{awa i odgovori.<br />
kateta lat. 1. metal<strong>na</strong> ili gume<strong>na</strong> cevka koja se vovlekuva vo mo~niot<br />
ka<strong>na</strong>l koga ne e vozmo`no prirodno mokrewe. 2. geom. dvete strani od<br />
triagolnikot koi zaedno sozdavat prav agol.<br />
katil tur. ubiec.<br />
katjon gr~. fiz. pozitivno <strong>na</strong>elektriziran atom, sprot, anjon.<br />
katoda gr~. negativen pol <strong>na</strong> izvorot <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong> energija koja e<br />
dobiva pri elektroliza, negativ<strong>na</strong> elektroda, sprot. anoda.<br />
katu e opoj<strong>na</strong> droga koja se dobiva od lisjata <strong>na</strong> istoimenoto rastenie<br />
{to raste vo etiopskite visoramnini. Listovite <strong>na</strong> katu mo`at da se<br />
pu{at, xvakaat ili da se vnesuvaat vo organizmot po pat <strong>na</strong> pasti ili<br />
infuzija. Naj~esto se koristi <strong>na</strong> bregovite <strong>na</strong> Crvenoto More i vo<br />
pristani{tata <strong>na</strong> Xibuti i Aden.<br />
kauboj ang. kravar, govedar.<br />
kaucija lat. dogovorno emstvo, garancija koja slu`i za <strong>na</strong>domest <strong>na</strong><br />
{teta, pari koi se davaat kako garancija za izvr{uvawe <strong>na</strong> ne{to.<br />
kaur tur. muslimanski <strong>na</strong>ziv za hristijanin, nemusliman, nevernik.<br />
kaustika gr~. <strong>na</strong>grizuvawe <strong>na</strong> metali so razni kiselini.<br />
kautela (lat. caute - vnimatelno, oprezno) merka <strong>na</strong> pretpazlivost,<br />
odredba vo dogovor ~ija cel e obezbeduvawe od {teta kako merka <strong>na</strong><br />
pretpazlivost.<br />
kauterizacija gr~. 1. palewe, sogoruvawe <strong>na</strong> zaboleno tkivo so v`e{ten<br />
metal, so hemisko sredstvo ili so elektri~<strong>na</strong> struja, 2. `igosuvawe so<br />
z<strong>na</strong>k od v`e{teno `elezo.<br />
kauza (lat. causa - pri~i<strong>na</strong>) prav. 1. pri~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> pravno delo, 2. celta<br />
koja so pravnoto delo se saka da se postigne, 3. delo koe e pred sud.<br />
kauzalen lat. pri~inski, kauzalen neksus - pri~inska vrska.<br />
kauzalii lat. slu~ajnosti.<br />
kauzalitet lat. pri~insko-posledi~<strong>na</strong> povrzanost <strong>na</strong> pojavite, prim.<br />
ako se sop<strong>na</strong>m }e pad<strong>na</strong>m.<br />
kavacija (lat. cavatio - pravewe <strong>na</strong> ne{to {uplivo) kopawe <strong>na</strong> podrum.<br />
kavaler (franc. kowanik, vitez) plemenit, predusetliv, dare`liv ~ovek,<br />
osobeno sprama `enite.<br />
kavalerija franc. kowanica.<br />
kavalerist franc. vojnik koj slu`i vo kowanica.<br />
kavalkada franc. sve~e<strong>na</strong> povorka <strong>na</strong> kowanici.<br />
kavati<strong>na</strong> it. kratka ednostav<strong>na</strong> arija vo opera.<br />
kave! (lat. cave) pazi se!<br />
kaveat lat. 1. neka se pazi, 2. prav. opome<strong>na</strong>, sudki prigovor.<br />
197
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kaver<strong>na</strong> lat. 1. {upli<strong>na</strong>, otvor, dupka (obi~no vo belite drobovi)<br />
koja se sozdava vo tkivoto <strong>na</strong> `iv organizam. 2. pe{tera, podrum.<br />
kavernozen lat. 1. poln so pe{teri, 2. {uplikav.<br />
kavijar franc. jadewe <strong>na</strong>praveno od posole<strong>na</strong> ikra od riba.<br />
kavilacija (lat. cavillatio) zadevawe, peckawe, potsmevawe, pravewe<br />
sofizmi.<br />
kavurma tur. vid <strong>na</strong> jadewe <strong>na</strong>praveno od v<strong>na</strong>tre{i `ivotinski organi.<br />
kawa-kawa e opoen pijalok vo Indonezija, spored svoeto dejstvo mnogu<br />
sli~en <strong>na</strong> ha{i{ot. Se podgotvuva od korenot <strong>na</strong> eden vid paprat (piper-methystisum).<br />
Sozdava euforija i fantasti~ni vizii.<br />
kaza~ok ukarinski <strong>na</strong>roden tanc.<br />
kazamat it. vla`<strong>na</strong> koliba, podzemen zatvor, zatvor vo tvrdi<strong>na</strong> za<br />
politi~ki vinovnici.<br />
kazan tur. kotel.<br />
kazatplazma gr~. `e`ok ka{est oblog.<br />
kazino it. kuki~ka, vikendi~ka, kockarnica.<br />
kazualen (lat. casualis) slu~aen, koj zavisi od slu~aj, neizvesen, sporeden,<br />
neredoven.<br />
kazualist lat. privrzanik <strong>na</strong> kazualizmot.<br />
kazualitet lat. slu~ajnost.<br />
kazualizam lat. u~ewe za slu~ajnostite, t.e. sfa}awe deka site zbidnuvawa<br />
vo `ivotot se slu~ajni.<br />
kazuist lat. stru~wak, vetak vo re{avaweto <strong>na</strong> razni osobeno sporni<br />
pra{awa <strong>na</strong> sovesta, poz<strong>na</strong>va~ <strong>na</strong> te{ki i zamrseni pravni slu~ai.<br />
kazuistika fil. 1. u~ewe za sudirite me|u razni dol`nosti, osobeno<br />
me|u razni interesi, tendencii i sl. 2. ve{ti<strong>na</strong> za re{avawe <strong>na</strong> razni<br />
pra{awa <strong>na</strong> sovesta, 3. mudro i ume{no raspravawe i s<strong>na</strong>o|awe vo te{-<br />
ki pravni pra{awa voop{to, 4. ve{ti<strong>na</strong> vo pro<strong>na</strong>o|aweto <strong>na</strong> pomirlivi<br />
izlezi od zamreseni situacii, 5. prenos. dosetlivost, lukavost,<br />
kazuistika lat. prav. razgleduvawe <strong>na</strong> oddelni primeri od sudskite raspravi<br />
od aspekt <strong>na</strong> nivnoto re{avawe spored normite <strong>na</strong> pravoto.<br />
kazus (lat. casus) 1. <strong>na</strong>stan, slu~aj, slu~ajno, 2. in praesenti casu - vo<br />
sega{en slu~aj, vo daden slu~aj, in casu - vo slu~aj, 3. prav. slu~aj za razlika<br />
od vi<strong>na</strong> za koj nema krivi~<strong>na</strong> odgovornost,<br />
kazus beli (lat. casus belli) povod za voj<strong>na</strong>.<br />
ke sara sara it. che sara sara }e bide {to }e bide.<br />
kebe tur. pokriva~ za spiewe.<br />
kefalgija gr~. bolki vo glavata.<br />
kefir - kavkasko kiselo mleko.<br />
kej franc. izyidano krajbre`ie so {etali{te.<br />
kelepur tur. zarabotka <strong>na</strong> lasen <strong>na</strong>~in, dobivka bez vlog.<br />
kelner ger. konobar, de~ko.<br />
kelzenova ~ista teorija <strong>na</strong> pravoto pravoto e zbir <strong>na</strong> normi koi spored<br />
svojata priroda se preskriptivni. Negovoto postoewe se ogleda vo va-<br />
198
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
`eweto (koe se izveduva od pretpostave<strong>na</strong>ta osnov<strong>na</strong> norma). Pravoto<br />
postoi (stvarnost <strong>na</strong> pravoto), za{to va`i (va`ewe <strong>na</strong> pravoto).<br />
kenotaf gr~. grob koj e podig<strong>na</strong>t vo spomen <strong>na</strong> pokojniot ~ie telo e pogrebano<br />
<strong>na</strong> drugo mesto.<br />
kenozoik gr~. <strong>na</strong>jmlada era vo geolo{kaat istorija <strong>na</strong> Zemjata, se deli<br />
<strong>na</strong> tercijar i kvartar.<br />
kentauri mit. div <strong>na</strong>rod (polovi<strong>na</strong> lu|e, polovi<strong>na</strong> kowi) vo gr~kata<br />
pokrai<strong>na</strong> Tesalija.<br />
kepec tur. ~ovek so isklu~itelno nizok rast, patuqak.<br />
keramika gr~. umetni~ki i drugi proizvodi od pe~e<strong>na</strong> gli<strong>na</strong>.<br />
keraunofobija gr~, bolen strav od grme`i.<br />
kerber mit. troglavo lo{o ku~e so opa{ od zmej koj go ~uva vlezot vo<br />
podzemniot svet, prenos. strog stra`ar, ~uvar, vratar.<br />
kermes ang. 1. crkoven saem, 2. zabav<strong>na</strong> priredba so proda`ba <strong>na</strong> razni<br />
predmeti vo dobrotvorni celi.<br />
keroplatika gr~. skulptiri od vosok.<br />
kesed`ija tur. razbojnik, pqa~kosuva~, toj koj gi se~e "torbi~kite" so<br />
pari.<br />
ki~ angl. nevkusen <strong>na</strong>driumetni~ki proizvod, <strong>na</strong>driumetnost.<br />
kibernetika gr~. zbir <strong>na</strong> pove}e <strong>na</strong>u~ni disciplini koi gi prou~uvaat<br />
zakonitostite <strong>na</strong> procesot <strong>na</strong> upravuvawe i <strong>na</strong> komunikaciite vo organiziranite<br />
sistemi - ma{ini, `ivi organizmi i nivnite zaednici.<br />
kibic germ. posmatra~ kaj igri so karti, {ah i sl.<br />
kibicer ger. toj koj so osobeno zanimawe od stra<strong>na</strong> sledi nekoja igra<br />
({ah, karti i sl.).<br />
kibla tur. stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> svetot kade se <strong>na</strong>o|a Xaba vo Meka sprema koja se<br />
svrtuvaat muslimanite pri klawaweto.<br />
kidisuavanje tur. <strong>na</strong>pa|awe, <strong>na</strong>valuvawe, <strong>na</strong>frluvawe <strong>na</strong> nekogo ili <strong>na</strong><br />
ne{to.<br />
kid<strong>na</strong>per ang. grabnuva~.<br />
kid<strong>na</strong>piranje ang. grabnuvawe <strong>na</strong> nekogo zaradi ucenuvawe.<br />
kijamet ar. 1. nesre}a, kraj <strong>na</strong> svetot, propast, zlo, posleden sud, sudniot<br />
den, 2. nevreme, 3. bu~ava, 4. mno{tvo (prim. <strong>na</strong> <strong>na</strong>rod).<br />
kiklop mit. ~udovi{te, gigant so edno oko <strong>na</strong> ~eloto.<br />
kiks ang. pogre{n udar, proma{uvawe,<br />
kiksiranje ang. storuvawe <strong>na</strong> ne{to kako {to ne treba, proma{uvawe.<br />
kilibar tur. smola za izrabotka <strong>na</strong> <strong>na</strong>kit i ukrasni predmeti.<br />
kilim tur. tepih.<br />
kiloamper gr~. edinica za merewe <strong>na</strong> ja~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong>ta struja:<br />
1 kA = 1000 A.<br />
kilobar gr~. edinica za merewe <strong>na</strong> atmosferskiot pritisok: 1000 kg <strong>na</strong><br />
1 sm 2 .<br />
kilopond gr~. edinica za merewe <strong>na</strong> silata i zemji<strong>na</strong>ta te`a.<br />
kiloti franc. 1. kratki pantaloni, 2. `enski ga}i.<br />
kilovat gr~. edinica za merewe <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong>ta sila 1 kv = 1000 v.<br />
199
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kilt ang. <strong>na</strong>bra<strong>na</strong> kockasta ma{ka su}wa: <strong>na</strong>rod<strong>na</strong> nosija vo [kodska.<br />
kimono jap. japonska <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> <strong>na</strong>metka sli~<strong>na</strong> <strong>na</strong> bawarka.<br />
kineti~ki gr~. podvi`en, koj prenesuva dvi`ewe, kineti~ka energija energija<br />
<strong>na</strong> telo koe se dvi`i, sprot. potencijal<strong>na</strong> energija.<br />
kinetika fiz. granka <strong>na</strong> mehanikata koja gi prou~uva silite koi predizvikuvaat<br />
dvi`ewe <strong>na</strong> telata ili go menuvaat toa dvi`ewe.<br />
kineza gr~. dvi`ewe.<br />
kineziterapija, kinezijatrika gr~, lekuvawe so pomo{ <strong>na</strong> dvi`ewe, ve`bi<br />
i gim<strong>na</strong>stika.<br />
kinici gr~. pripadnici <strong>na</strong> filozofska {kola koja vo IV vek p.n.e. ja<br />
osnoval Antisten: vrednostite gi smetale za edinstveno i <strong>na</strong>jvisoko<br />
dobro i se zalagale za vra}awe kon prirodata so celosno otfrlawe <strong>na</strong><br />
op{testvenite konvencii.<br />
kinologija gr~. <strong>na</strong>uka za odgleduvawe <strong>na</strong> ku~iwa.<br />
kinta argo. pari.<br />
kip - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Laos.<br />
kiper ger. 1. teretno vozilo so podvi`<strong>na</strong> prikolka za lesno istovaruvawe<br />
<strong>na</strong> tovarot, 2. digalka, lift.<br />
kir gr~. gospodin, gospodar, obi~no kako sostaven del <strong>na</strong> li~no ime<br />
prim. Kir-Jawa.<br />
kiraet ar. ~itawe, recitirawe <strong>na</strong> kuranot.<br />
kireta`a franc. ~istewe <strong>na</strong> va<strong>na</strong>tre{nosta <strong>na</strong> matericata.<br />
kirija tur. sta<strong>na</strong>ri<strong>na</strong>, <strong>na</strong>emni<strong>na</strong>, zakupni<strong>na</strong>, vozari<strong>na</strong>.<br />
kirka mit. 1. }erka <strong>na</strong> bogot <strong>na</strong> sonceto koja imala mo} da gi pretvora<br />
lu|eto vo sviwi i obratno i da gi <strong>na</strong>tera da se vqubat vo nea: <strong>na</strong> toj <strong>na</strong>-<br />
~in go zavela Odisej <strong>na</strong> svojot ostrov, kade {to toj osta<strong>na</strong>l ed<strong>na</strong> godi<strong>na</strong><br />
zboravaj}i <strong>na</strong> svojata sopruga, 2. prenos. vol{ebni~ka, zavodnica.<br />
kist rus. slikarska ~etki~ka.<br />
kitara gr~. muzi~ki instrument sli~en <strong>na</strong> lira so 4 do 18 `ici vo<br />
stara Grcija.<br />
kizlaraga tur. glaven <strong>na</strong>dzornik vo sultanoviot harem.<br />
kjat - pari~<strong>na</strong> ediniva <strong>na</strong> Burma.<br />
kju-kluks-klan ang. rasisti~ko zdru`enie vo SAD.<br />
klaka franc. grupa <strong>na</strong> lu|e plateni da aplaudiraat (obi~no vo teatar).<br />
klaker franc. platen poedinec da aplaudira.<br />
klamfa ger. `elez<strong>na</strong> kuka so koja se sostavuvaat gredi.<br />
klan kelt. 1. rodovski zaednici vo [kotska i Irska, 2. rod, vid, zaednica.<br />
klaoka lat. 1. podzemen ka<strong>na</strong>l za odvod <strong>na</strong> ne~istotii, ka<strong>na</strong>lizacija, 2.<br />
zaedni~ki ka<strong>na</strong>l za izmet i uri<strong>na</strong> kaj nekoi `ivotni, 3. prenos. nemoral<strong>na</strong><br />
sredi<strong>na</strong>.<br />
klapa ger. poseb<strong>na</strong> plo~ka <strong>na</strong> koja se snimaat oz<strong>na</strong>kite za obele`uvawe<br />
<strong>na</strong> odelnite filmski kadri.<br />
klap<strong>na</strong> germ. ventil.<br />
klaptomanija gr~. bolen streme` za vr{ewe kra`bi.<br />
200
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
klasa (lat. classis - oddelenie) 1. grupa <strong>na</strong> `ivotni i rastenija srodni<br />
po svoite osobini, 2. zbir <strong>na</strong> odredeni lu|e, predmeti ili pojavi, 3.<br />
grupa <strong>na</strong> u~enici od ista vozrast, 4. stepen <strong>na</strong> ne{to spored vrednosta<br />
(prva, vtora klasa <strong>na</strong> hoteli, vagoni, sedi{ta i sl).<br />
klasi~en lat. 1. koj se odnesuva <strong>na</strong> anti~kite (gr~ki i rimski) <strong>na</strong>rodi,<br />
2. koj e vo vrska so izu~uvawe <strong>na</strong> klasi~nite jazici, 3. koj e priz<strong>na</strong>t<br />
kako odli~en sovr{en.<br />
klasi~<strong>na</strong> filozofija pretstavnici: Sokrat (469-399), Alkibijat, Ksenofont,<br />
Kritija, Platon (427-347), Aristotel (384-322)<br />
klasicizam lat. 1. smer vo literaturata i umetnosta od XVII i XVIII<br />
vek koj se potpiral <strong>na</strong> anti~kite (gr~ki i rimski) vrednosti, 2. sovr{enstvo<br />
vo literaturata i umetnosta.<br />
klasificiranje lat. rasporeduvawe vo klasi, grupi, oddelenija.<br />
klasifikacija lat. 1. opredeluvawe <strong>na</strong> vrednosta <strong>na</strong> ne{to, oce<strong>na</strong> <strong>na</strong> ne-<br />
{to, 2. stepen <strong>na</strong> prikladnost, stepen <strong>na</strong> obrazovanie za operdele<strong>na</strong><br />
dejnost, 3. prav. svrstuvawe <strong>na</strong> krivi~ni dela pod opredelen propis <strong>na</strong><br />
krivi~niot zakonik od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> sudot.<br />
klasifikacija lat. 1. raspredelba, podelba, rasporeduvawe vo klasi,<br />
grupi, oddelenija, spored odredeni kriteriumi, 2. ocenuvawe <strong>na</strong> vrednosta<br />
<strong>na</strong> kvalitetot, 3. sistematska podelba <strong>na</strong> nekoj materijal (osobeno<br />
<strong>na</strong>u~en).<br />
klasik lat. op{topriz<strong>na</strong>t pisatel, umetnik, <strong>na</strong>u~nik ~ii dela postojano<br />
go zadr`uvaat svoeto z<strong>na</strong>~ewe<br />
klasika lat. 1. umetnosta i kulturata <strong>na</strong> starite Grci i Rimjani, 2.<br />
<strong>na</strong>jdobrite litraturni i umetni~ki dela <strong>na</strong> eden <strong>na</strong>rod.<br />
klaun ang. cirkuski glumec, komi~ar.<br />
klaustrofobija gr~. bolen strav od zatvoren prostor.<br />
klauzula lat. ograni~uvawe, ograduvawe, uslov, dopolnenie vo dogovor,<br />
zabele{ka, dozvola, poseb<strong>na</strong> odredba <strong>na</strong> nekoj dogovor ili zakon.<br />
klavis (lat. clavis - klu~), tipka kaj klavirot, z<strong>na</strong>k so koj se obele`uva<br />
ton, nota, noten klu~.<br />
klepsidra gr~. peso~en ili voden ~asovnik, sprava za merewe <strong>na</strong> vremeto<br />
so pravilno istekuvawe <strong>na</strong> pesok ili voda od eden vo drug sad.<br />
kleptofobija gr~. bolen strav deka nekomu }e mu bide ne{to ukradeno<br />
ili deka toj ne{to }e ukrade.<br />
kleptomanija gr~. bol<strong>na</strong> sklonost kon kradewe.<br />
kler gr~. sve{teni~ki stale`, sve{tenstvo.<br />
klerikalizam gr~. dvi`ewe koe se stremi kon vladeewe <strong>na</strong> crkvata so<br />
politi~kiot i kulturniot `ivot <strong>na</strong> zemjata; dvi`ewe koe vo site svoi<br />
postapki vo prv red vodi smetka za interesite <strong>na</strong> katoli~kata crkva.<br />
kli{e franc. 1. srte` <strong>na</strong> kame<strong>na</strong>, metal<strong>na</strong> ili drve<strong>na</strong> plo~a koj so {tampawe<br />
se prenesuva <strong>na</strong> hartija, 2. obrazec, kalap, forma, 3. prenos.<br />
izraz koj pre~esto se upotrebuva.<br />
201
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
klient lat. 1. vo stariot Rim plebeec koj bil vo zavisdnost od svojot<br />
za{titnik (patron), 2. postojan posetitel, mu{terija, kupuva~, lice<br />
koe iz<strong>na</strong>jmilo advokat.<br />
klif an. strm<strong>na</strong> krajbre`<strong>na</strong> ste<strong>na</strong> koja visoko se izdiga <strong>na</strong>d moreto.<br />
klika franc. grupa <strong>na</strong> lu|e povrza<strong>na</strong> so zaedni~ki interes i nedopu{-<br />
teni mra~ni celi.<br />
kliker argo. malo obi~no stakleno top~e, bilija, prenos. um, pamet,<br />
s<strong>na</strong>odlivost.<br />
klima gr~. site meterolo{ki uslovi karakteristi~ni za nekoj kraj,<br />
obi~<strong>na</strong> sostojba <strong>na</strong> vremeto vo nekoe podra~je.<br />
klimaks gr~. 1. postepen porast <strong>na</strong> ne{to, vrven doseg <strong>na</strong> ne{to, 2. <strong>na</strong>-<br />
~in <strong>na</strong> izrazuvawe koj odi od poslab kon pojak izraz, zasiluvawe <strong>na</strong><br />
izrazot vo govor ili pes<strong>na</strong>, <strong>na</strong>gor<strong>na</strong> postepenost, 3. <strong>na</strong>jvisok stapen <strong>na</strong><br />
vegetacija vo odrede<strong>na</strong> oblast, 4. med. klimakterium.<br />
klimakterium gr~. 1. period kaj `enite koga poradi stareeweto im prestanuva<br />
mestruacijata; vreme koga im prestanuva rabotata <strong>na</strong> polovite<br />
`lezdi, 2. prenos. presvrtnica vo `ivotot.<br />
klinika gr~. zdavstve<strong>na</strong> ustanova koja istovremeno e i mesto za <strong>na</strong>u~ni<br />
istra`uvawa <strong>na</strong> bolestite i za studentska praktika.<br />
klio mit. muza <strong>na</strong> istorijata, nejzini atributi se: vol{eb<strong>na</strong> plo~ka i<br />
mnoliv. v. muzi.<br />
kliring ang. bezgotovinska presmetka, pla}awe bez upotreba <strong>na</strong> gotovi<br />
pari.<br />
klistir gr~. sprava za vbriznuvawe voda vo crevata zaradi nivno ~istewe.<br />
klitoridektomija med. otsekuvawe <strong>na</strong> klitorisot.<br />
klitoris gr~. del od poloviot `enski organ koj seksualno se <strong>na</strong>draznuva.<br />
klo{ar franc. bezdomnik, skitnik, uli~ar.<br />
klon gr~. potomok od bespolno razmno`uvawe.<br />
klovn, klaun ang. cirkuski komi~ar, lakrdija{, komi~ar.<br />
klozet an. nu`nik.<br />
klub ang. zdru`enie, mestoto kade{to toa zdru`enie se sostanuva.<br />
k<strong>na</strong>p ger. samo tolku, tolku treba, dovolno. tamam.<br />
knut rus. ko`en kam{ik so olovni top~i<strong>na</strong> i bocki <strong>na</strong> kraevite koj se<br />
upotrebuval za kaznuvawe do 1845 god, koga e zamenet so trokraten ko-<br />
`en remen.<br />
ko{e argo. sukwa, boj, zdolni{te.<br />
ko{mar franc. haos, zbrka, strava, panika, lo{ son.<br />
koacervacija lat. <strong>na</strong>trupuvawe (<strong>na</strong> dokazi, pri~ini).<br />
koagulacija (lat. coagulatio) zgru{uvawe <strong>na</strong> te~ni materii, zgrut~uvawe<br />
<strong>na</strong> krvta.<br />
koaksijalnost lat. podudirawe <strong>na</strong> oskite <strong>na</strong> dve tela.<br />
koalicija lat. soedinuvawe, sojuz, privremeno zdru`uvawe <strong>na</strong> politi~ki<br />
partii zaradi ostvaruavwe <strong>na</strong> zaedni~ki celi.<br />
202
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
koaptacija lat. podesuvawe, prilagoduvawe, 2. med. mestewe <strong>na</strong> skr{eni<br />
ekstremiteti.<br />
kobalt (Co.) hem. sjaen metal sli~en <strong>na</strong> `elezoto.<br />
kod (franc. code) 1. zakonik, prim. Code Napoleopn - gra|anski zakonik<br />
<strong>na</strong> Napoleon, 2. {ifra, klu~, dogovoren z<strong>na</strong>k za taj<strong>na</strong> komunikacija.<br />
kodein gr~. derivat <strong>na</strong> opiumot, eden od alkaloidite <strong>na</strong> opiumot. Se<br />
javuva vo vid <strong>na</strong> krupni kristali koi se rastvoraat vo 60 delovi voda.<br />
Obi~no se zema vo tableti. Kodeinot e pomalku toksi~en od morfiumot.<br />
Spored dejstvoto nemu mu se sli~ni: codeon, dicodal, novocodin,<br />
paracodin i sl.<br />
kodeks (lat. codex) zbornik <strong>na</strong> zakoni koi se odnesuvaat <strong>na</strong> odredeno<br />
podra~je od pravoto, prim. <strong>na</strong> gra|anskoto pravo.<br />
kodenzacija lat. zgusnuvawe, preo|awe <strong>na</strong> parea vo te~<strong>na</strong> sostojba.<br />
kodicil lat. isprava koja sodr`i odredba <strong>na</strong> pokojniot so koja eden to-<br />
~no opredelen predmet od svojot imot go ostava <strong>na</strong> opredeleno lice; za<br />
razlika od testamentot, kodicilot ne opredeluva univerzalen <strong>na</strong>slednik<br />
koj bi go <strong>na</strong>sleduval celokupniot imot.<br />
kodifikacija lat. sistematizirawe <strong>na</strong> zakonite koi reguliraat nekoe<br />
podra~je <strong>na</strong> op{testveniot `ivot vo kodeks.<br />
kodiranje franc. pretvorawe <strong>na</strong> kvalitativni vo kvantitativni podatoci<br />
so upotreba <strong>na</strong> opredeleni simboli i {ifri zaradi niv<strong>na</strong> za{-<br />
tita.<br />
koeficient mat. postoja<strong>na</strong> ili poz<strong>na</strong>ta golemi<strong>na</strong> koja e mno`itel <strong>na</strong><br />
promenlivata ili nepoz<strong>na</strong>ta golemi<strong>na</strong>.<br />
koeficient <strong>na</strong> inteligencija (IQ) psih. odnos <strong>na</strong> mental<strong>na</strong>ta i hronolo{kata<br />
vrozrast.<br />
koeficient <strong>na</strong> korelacija (stepenot <strong>na</strong> povrzanost me|u promenlivite golemini)<br />
broj koj ni poka`uva vo kolkava mera dve pojavi se pod vlijanie<br />
<strong>na</strong> isti faktori. Ako seto o<strong>na</strong> {to deluva <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> pojava deluva i<br />
<strong>na</strong> druga, korelacijata e celos<strong>na</strong>. Golemi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> povrzanosta me|u dve<br />
pojavi se izrazuva so visi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> korelacijata, a <strong>na</strong>sokata <strong>na</strong> niv<strong>na</strong>ta<br />
povrzanost so predz<strong>na</strong>kot. Celos<strong>na</strong>ta korelacija me|u dve pojavi se<br />
oz<strong>na</strong>~uva so koeficientot od +1. Ako nema povrzanost me|u pojavite<br />
koeficientot <strong>na</strong> korelacija iznesuva 0. Ako pak postoi celos<strong>na</strong> povrzanost<br />
me|u pojavite, no od obrat<strong>na</strong> <strong>na</strong>ska, toga{ koeficientot <strong>na</strong> korelacijata<br />
iznesuva -1. Toa z<strong>na</strong>~i deka koeficientot <strong>na</strong> korelacija<br />
mo`e da varira od +1, preku 0, do -1.<br />
koegzistencija lat. istovremeno postoewe <strong>na</strong> pove}e pojavi edni pokraj<br />
drugi, bez zaemno <strong>na</strong>{tetuvawe, istovremenost.<br />
koercibilen lat. skrotliv, sovladliv.<br />
koercibilen, koercitiven lat. prisilen, prinuden.<br />
koercicija lat. ograni~uvawe, spre~uvawe, prisiluvawe.<br />
kofein opoj<strong>na</strong> materija koja e sostaven del <strong>na</strong> kafeto.<br />
203
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kofezija lat. privle~<strong>na</strong> sila koja |i spojuva molekulite <strong>na</strong> edno telo,<br />
privle~nost, vrska.<br />
kogitabilen lat. zamisliv, koj mo`e da se zamisli.<br />
kogitacija lat. mislewe, razmisluvawe, smisluvawe, svesnost, svest.<br />
kog<strong>na</strong>t lat. krven srodnik, srodnik po krv, sprot. ag<strong>na</strong>t.<br />
kognicija lat. soz<strong>na</strong>nie, z<strong>na</strong>ewe.<br />
kognitiven lat. spoz<strong>na</strong>en, koj se odnesuva <strong>na</strong> soz<strong>na</strong>nieto.<br />
kognitivizam psih. psiholo{ko stojali{te koe se zanimava so mentalnite<br />
procesi kako percipirawe, pamtewe, rasuduvawe, odlu~uvawe i<br />
re{avawe <strong>na</strong> problemi i <strong>na</strong>stojuva da go protolkuva povedenieto vo<br />
vrska so tie procesi.<br />
kognitiv<strong>na</strong> procenka psih. interpretacija <strong>na</strong> nekoj <strong>na</strong>stan ili situacija<br />
so ogled <strong>na</strong> sopstvenite celi i korist.<br />
kognitivno ne{to {to se zasnova vrz z<strong>na</strong>ewe, vrz razmisluvawe, vrz razbirawe,<br />
vrz sopstve<strong>na</strong> procenka, vrz <strong>na</strong>{a evaluacija <strong>na</strong> <strong>na</strong>stanite i<br />
mo`e da vlijae <strong>na</strong> <strong>na</strong>{ite <strong>na</strong>tamo{ni procenki.<br />
kohabitacija lat. zaedni~ko stanovawe, zaedni~ki `ivot, seksualno<br />
op{tewe, obquba, polov akt.<br />
kohabitant lat. so`itel, sosta<strong>na</strong>r.<br />
koherenten lat. koj se dr`i zaedno, zaemno povrzan.<br />
koherentnost, koherencija lat. vrska, zaem<strong>na</strong> povrzanost, postojanost,<br />
osobe<strong>na</strong> sredenost<br />
kohezija lat. v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> privle~<strong>na</strong> sila koja deluva me|u molekulite<br />
<strong>na</strong> nekoe telo i gi dr`i zaedno.<br />
kohibicija lat. zabra<strong>na</strong>, spre~uvawe, ograni~uvawe.<br />
kohorta lat. takti~ka edinica <strong>na</strong> rimskata voj<strong>na</strong> pe{adija, prenos.<br />
cvrsto povrza<strong>na</strong> grupa <strong>na</strong> lu|e.<br />
koincidencija lat. istovremeno slu~uvawe, slu~ajno podudirawe, poklopuvawe.<br />
koitus lat. polovo op{tewe, polov akt, seksualen akt.<br />
kokain vid droga, <strong>na</strong>rkotik koj se dobiva od rastenieto koka.<br />
kokakin e alkaloid od lisjata <strong>na</strong> rastenieto koka (erythoxylon coca)<br />
koe raste vo forma <strong>na</strong> `bun visok od 1-3 m. <strong>na</strong> Andite, a se odgleduva vo<br />
mnogu tropski predeli (Peru, Bolivija, Kolumbija, Ekvador, Brazil<br />
<strong>na</strong> Java). Listot ima prijaten gor~liv vkus, za{to sodr`i brojni alkaloidi<br />
od koi e <strong>na</strong>jva`en kokainot. Se zema vo forma <strong>na</strong> pra{ok koj se<br />
{mrka, peroralno (so xvakawe <strong>na</strong> listot) i so injektirawe. Upotrebata<br />
<strong>na</strong> kokainot mo`e da dovede do: 1 0 akutno truewe (tropawe <strong>na</strong> srceto,<br />
{irewe <strong>na</strong> zenicite, rezigniranost, euforija, ~uvstvo <strong>na</strong> zasile<strong>na</strong><br />
teles<strong>na</strong> i duhov<strong>na</strong> mo}, zasile<strong>na</strong> govorlivost i seksualnost, samoprecenuvawe<br />
i sl), 2 0 kokainomanija (<strong>na</strong>glo slabeewe, stare~ki izgled, nesonica,<br />
treperewe <strong>na</strong> prstite, te{ko goltawe, op{irnost vo govorot,<br />
zgoleme<strong>na</strong> potencija koja brzo se pretvora vo impotencija) i 3 0 kokainomanska<br />
psihoza (delirium, paranoid<strong>na</strong> psihoza, korsakovleva psihoza<br />
i parzaliza). Kaj zavisnicite od ovaa droga se pojavuva apatija,<br />
204
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
rastrojstvo vo pamteweto i potreba od ~e{awe prosledeno so ~uvstvo<br />
deka razni insekti i gadinki im lazat po ko`ata. Na psiholo{ki plan<br />
se javuva sil<strong>na</strong> voznemirenost i qubomora prosledeni so izrazer<strong>na</strong><br />
agresivnost. Pri zemaweto <strong>na</strong> kokainot ne <strong>na</strong>stanuva <strong>na</strong>viknuvawe <strong>na</strong><br />
ve}e zemenoto koli~estvo. Od morfiumot e poopasen, za{to pobrgu i<br />
po~esto predizvikuva psihi~ki rastrojstva i pottiknuva <strong>na</strong> <strong>na</strong>silni-<br />
~ki dejstvija. Kokainomanijata ~esto se zdru`uva so alkoholizmot.<br />
kokarda franc. metal<strong>na</strong> z<strong>na</strong>~ka <strong>na</strong> slu`be<strong>na</strong> kapa.<br />
koketiranje franc. povedenie peresmetano da predizvika dopa|awe kaj<br />
sprotivniot pol, da se pridobie <strong>na</strong>klonetost.<br />
kokon farnc. ~aura <strong>na</strong> gasenica od koja se razviva peperutka.<br />
kokota franc. bludnica, prostitutka.<br />
koksalgija lat. bolka vo kolkovite.<br />
koktel (ang. cookteil - opa{ <strong>na</strong> petel) 1. kow koj ne e od ~ista rasa, 2.<br />
me{an pijalok.<br />
kola` franc. 1. slikarska tehnika koja se sostoi od lepewe <strong>na</strong> raznobojni<br />
formi od hartija, ko`a, platno i sl. 2. slikata izrabote<strong>na</strong> so taa<br />
tehnika.<br />
kolabiranje lat. doa|awe vo sostojba <strong>na</strong> kolaps.<br />
kolaboracija (lat. collaboratio) sorabotuvawe, sorabotka, zaedni~ka<br />
rabota <strong>na</strong> ne{to.<br />
kolaboracionist lat. 1. sorabotnik vo nekoja rabota, 2. prenos. sorabotnik<br />
<strong>na</strong> okupatorot, izdajnik.<br />
kolacija (lat. collatio) 1. sporeduvawe, sravnuvawe (<strong>na</strong> prepisot, <strong>na</strong> kopijata<br />
i dr, 2. prav. slu~aj koga <strong>na</strong> <strong>na</strong>slednicite im se presmetuva vo niven<br />
del od ostavi<strong>na</strong>ta toa {to u{te za vreme <strong>na</strong> `ivotot go primile od<br />
ostavitelot, prim. mirazot daden <strong>na</strong> }erka: spojuvawe <strong>na</strong> imotot vo<br />
ed<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>, 3. skromen obrok.<br />
kolacioniranje lat. proveruvawe, sravnuvawe <strong>na</strong> prepis so orgi<strong>na</strong>lniot<br />
tekst.<br />
kolan tur. 1. remen so koj pod pojasot se pricvrstuva sedloto <strong>na</strong> kow<br />
ili samarot <strong>na</strong> magare. 2. prenos. remen, pojas.<br />
kolaps lat. <strong>na</strong>glo omalaksuvawe, gubitok <strong>na</strong> svesta.<br />
kolateralen (lat. collateralis) strani~en, koj stoi <strong>na</strong> stra<strong>na</strong>, bo~en.<br />
kolaudacija (lat. collaudare - falewe) odobruvawe, potvrda, definitiven<br />
priem <strong>na</strong> rabotite od izveduva~ot <strong>na</strong> grade`en objekt (primopredavawe).<br />
kolaudiranje lat. 1. vr{ewe kolaudacija, 2. pregleduvawe, sravnuvawe.<br />
koled` ang. vid <strong>na</strong> razni visoki {koli vo SAD i Velika Britanija.<br />
koleda lat. pes<strong>na</strong> koja se pee <strong>na</strong> Bo`i}.<br />
kolega lat. drugar po zanimawe, dol`nost ili zvawe.<br />
kolegijalen lat. dru{tven, drugaraski postaven, dobar.<br />
kolegium (lat. collegium) 1. zbir <strong>na</strong> lica povrezani so isto zvawe ili<br />
stuka, 2. raboten sostanok <strong>na</strong> tie lica.<br />
kolekcija lat. zbirka <strong>na</strong> istovidni predmeti, prim. umetni~ki dela.<br />
205
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kolektiv lat. zbir <strong>na</strong> lu|e soedineti so zaedni~ka dejnost ili cel.<br />
kolektiven lat. grupen, zaedni~ki, zdru`en.<br />
kolektivizacija lat. 1. sozdavawe <strong>na</strong> krupni zaednici so zdru`uvawe <strong>na</strong><br />
sitni privatni doma}instva, 2. poop{testvuvawe <strong>na</strong> privatnite proizvodni<br />
sredstva, li~ni dobra i sl.<br />
kolektivizacija lat. sozdavawe <strong>na</strong> zaednica.<br />
kolektivizam lat. 1. kultura vtemele<strong>na</strong> vrz zaem<strong>na</strong> povrzanost <strong>na</strong> pogolem<br />
broj lu|e, 2. ~uvsto <strong>na</strong> takva povrzanost i uverenost deka nema <strong>na</strong>predok<br />
<strong>na</strong> li~nite bez <strong>na</strong>predok <strong>na</strong> kolektivnite interesi.<br />
kolektivno nesvesno psih. del od umot koj im e zaedni~ki <strong>na</strong> site lu|e, a<br />
se sostoi od mi<strong>na</strong>ti pretstavi i arhetipovi <strong>na</strong>sledeni od predcite.<br />
kolektor lat. 1. sobira~ <strong>na</strong> {to i da e, 2. sprava, mesto ili ustanova za<br />
sobirawe <strong>na</strong> ne{to, 3. sprava koja slu`i kako sobira~ ili pretvoruva~<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>izmeni~<strong>na</strong> vo edosmer<strong>na</strong> struja i obratno, 4. podzemen ka<strong>na</strong>l za sobirawe<br />
i odvod <strong>na</strong> povr{inska i podzem<strong>na</strong> voda, 5. prodava~ <strong>na</strong> srek}i.<br />
kolerik gr~. energi~en ~ovek koj lesno se vozbuduva.<br />
kolet it. 1. par~e od tovar, prim. bure, sunduk, 2. bala, 3. po{tenski<br />
pa}et.<br />
kolhoz rus. krupno soedineto selsko gospodarstvo.<br />
kolidiranje lat. sudirawe, sukobuvawe.<br />
kolitis lat. vospalenie <strong>na</strong> debeloto crevo.<br />
kolizija lat. sudir <strong>na</strong> sprotivstaveni sili, streme`i ili interesi.<br />
koloid gr~. materija koja se <strong>na</strong>o|a vo sostojba <strong>na</strong> visoka razdrobenost -<br />
od 0,1 do 1 mikroni.<br />
kolokvijalen lat. razgovoren, sekojdneven, neformalen (stil, izgovor)<br />
kolokvium lat. 1. razgovor <strong>na</strong> predava~ot so studentite so cel utvrduvawe<br />
<strong>na</strong> nivnoto z<strong>na</strong>ewe, vid <strong>na</strong> ispit <strong>na</strong> fakultet, 2. proben semestralen<br />
ispit.<br />
kolon - 1. pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Kostarika, 2. lat. selanec - polukmet vo<br />
periodot <strong>na</strong> Rimskoto carstvo i raniot sreden vek.<br />
kolo<strong>na</strong> lat. grupa <strong>na</strong> lu|e ili predmeti koi se rasporedeni vo niza.<br />
kolo<strong>na</strong>da lat. red <strong>na</strong> stolbovi.<br />
kolo<strong>na</strong>t lat. forma <strong>na</strong> kmetska zavisnost <strong>na</strong> selanite.<br />
kolonija lat. 1. osvoeno podra~je, teritorija, <strong>na</strong>selba <strong>na</strong> gra|ani <strong>na</strong><br />
nekoja dr`ava vo osvoe<strong>na</strong> zemja, 2. zbir <strong>na</strong> gra|ani od nekoja <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lnost<br />
koi `iveeat zaedno vo tu|a zemja.<br />
kolonijal lat. bakalnica.<br />
kolonijal<strong>na</strong> stoka lat. proizvodi koi porano se uvezuvale samo od kolonijalnite<br />
tropski zemji, prim. ~aj, kafe, kakao, oriz, za~ini.<br />
kolonist lat. <strong>na</strong>selenik od druga zemja, `itel <strong>na</strong> kolonija.<br />
kolonizacija lat. 1. <strong>na</strong>seluvawe <strong>na</strong> slobodni ne<strong>na</strong>seleni podra~ja vo<br />
sopstve<strong>na</strong>ta zemja, 2. osnovawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>selbi vo osvoe<strong>na</strong> zemja.<br />
kolor lat. boja.<br />
kolos gr~. predmet ili su{testvo so ogrom<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong>, xin, gorostas.<br />
kolosalen gr~. ogromen, mnogu golem, gorostasen, silen.<br />
206
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
koloseum lat. rimski cirkus izgraden za vreme <strong>na</strong> carot Vespazijan.<br />
kolovoz hrv. mesec avgust.<br />
kolpitis gr~. vospalenie <strong>na</strong> vagi<strong>na</strong>ta.<br />
kolporta`a lat. 1. raznesuvawe i prodavawe vesnici i knigi po ulici,<br />
2. dnev<strong>na</strong> hronika, iznesuvawe <strong>na</strong> dnevnite <strong>na</strong>stani.<br />
kolporter franc. raznesuva~ i prodava~ <strong>na</strong> vesnici.<br />
kolum<strong>na</strong> lat. 1. pe~aten stolb vo vesnik razdelen so vertikal<strong>na</strong> linija,<br />
2. stolb koj slu`i kako potpira~ <strong>na</strong> nekoj del <strong>na</strong> zgrada ili kako<br />
ukras.<br />
koluzija (lat. collusio - {uruvawe) prav. <strong>na</strong>stojuvawe <strong>na</strong> obvinetiot vo<br />
krivi~<strong>na</strong>ta postapka da ja spre~i ili ote`ne istragata so vlijanie vrz<br />
svedocite, sou~esnicite i so toa da gi uni{ti tragite <strong>na</strong> krivi~noto<br />
delo; pri~i<strong>na</strong> za opredeluvawe <strong>na</strong> istra`en pritvor.<br />
kom il fo (franc. comme il faut) kao {to treba.<br />
kom si-kom sa (franc. comme si-comme sa) i taka i taka, sekako.<br />
kom{ija tur. sosed.<br />
koma gr~. 1. zapirka, 2. dolgotraj<strong>na</strong> besves<strong>na</strong> sostojba koja i prethodi<br />
<strong>na</strong> smrtta.<br />
komanda it. zapoved, <strong>na</strong>redaba.<br />
komandant it. zapovednik.<br />
komanditno dru{tvo trgovsko dru{tvo kaj koe samo eden del od ~lenovite<br />
garantiraat so celokupniot imot, dodeka drugite ~lenovi garantiraat<br />
do visi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> vrednosta <strong>na</strong> svojot vlog.<br />
komasacija lat. grupirawe, zaokru`uvawe <strong>na</strong> rasfleni zemji{ta vo<br />
edinstve<strong>na</strong> parcela koja potem im se dodeluva vo eden del <strong>na</strong> istite sopstvenici.<br />
kombi<strong>na</strong>cija lat. 1. podudirawe, spoj, plan, zamisla, 2. rasporeduvawe<br />
<strong>na</strong> isti predmeti <strong>na</strong> razni <strong>na</strong>~ini, 3. prenos. manevar, lukavstvo.<br />
kombi<strong>na</strong>t it. spoj <strong>na</strong> industriski preprijatija vo koj proizvodite <strong>na</strong><br />
ednoto od preprijatijata slu`at kako surovi<strong>na</strong>, polufabrikat ili pomo{en<br />
materijal za drugoto pretprijatie.<br />
kombinizon franc. rabot<strong>na</strong> obleka vo eden del.<br />
kombustibilen gr~. zapalliv, gorliv, koj mo`e da gori, sogorliv.<br />
kombustija lat. gorewe, sogoruvawe, po`ar.<br />
komemorabilen (lat. commemorabilis) vreden za se}avawe.<br />
komemoracija lat. sve~e<strong>na</strong> priredba vo spomen <strong>na</strong> nekoj <strong>na</strong>stan ili <strong>na</strong><br />
nekoj umren ~ovek.<br />
komendacija lat. 1. preporaka, 2. molitva za po~i<strong>na</strong>tiot kaj katolicite,<br />
3. akt so koj vazalot se obvrzuva <strong>na</strong> feudalniot gospodar deka }e<br />
go sledi vo vojni.<br />
komensalizam (lat. commensalis) zool. trajno ili povremeno zdru`uvawe<br />
<strong>na</strong> dva vida organizmi koe mu e od korist samo <strong>na</strong> edniot od tie<br />
dav vida.<br />
komentar lat. tolkuvawe, objasnuvawe <strong>na</strong> nekoj tekst ili <strong>na</strong>stan.<br />
komenzurabilen lat. sporedliv, koj mo`e da se meri so ista merka.<br />
207
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
komerciajlen lat. trgovski.<br />
komercijalist lat. stru~wak vo trgovska dejnost.<br />
komesar lat. 1. slu`beno lice koe obi~no ima posebno polnomo{no<br />
izdadeno od vladata <strong>na</strong> nekoja zemja, 2. politi~ko rakovodno lice, obi-<br />
~no vo armija.<br />
komfor, konfor ang. franc. udobnost, seto o<strong>na</strong> {to `ivotot go pravi<br />
udoben.<br />
komfortabilen lat. udoben.<br />
komi~no gr~. sme{no, zabavno.<br />
kominike franc. slu`beno, oficielno, zvani~no soop{tenie, zvani-<br />
~en izve{taj.<br />
komisija (lat. commissio) 1. <strong>na</strong>log za izvr{uvawe <strong>na</strong> nekoja dejnost, 2.<br />
zbir <strong>na</strong> odbrani lu|e <strong>na</strong> koi im e dovere<strong>na</strong> nekoja poseb<strong>na</strong> dejnost.<br />
komision (lat. commissio) 1. du}an koj prodava tu|i predmeti so procentual<strong>na</strong><br />
zarabotka od toa, 2. parv. dogovor spored koj edno lice se<br />
obvrzuva deka po <strong>na</strong>log <strong>na</strong> drugo lice za <strong>na</strong>grada }e izvr{i nekoja rabota<br />
vo svoe ime no za smetka <strong>na</strong> drugoto lice.<br />
komisio<strong>na</strong>r lat. 1. toj koj ja zema stokata vo komision, 2. ~ovek koj<br />
raboti za tu|a smetka.<br />
komitent lat. <strong>na</strong>redbodatel, ~ovek koj <strong>na</strong> komisio<strong>na</strong>rot mu dava delovni<br />
<strong>na</strong>lozi (za negova smetka da izvr{i trgovska rabota).<br />
komitet lat. 1. odbor, poseben organ koj deluva vo ime <strong>na</strong> nekoja zaednica,<br />
2. rakovoden partiski organ.<br />
komocija (lat. commotio) 1. dvi`ewe, potres, vozbuda, 2. med. silen<br />
v<strong>na</strong>tre{en potres, prim. <strong>na</strong> mozokot. 3. ovoj zbor ~esto pogre{no se<br />
ized<strong>na</strong>~uva i upotrebuva so z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> zborot komoditet.<br />
komoda franc. nizok orman so fioki za ali{ta.<br />
komodacija (lat. commodatio) zaem, pozajmuvawe.<br />
komoditet, komotnost lat. udobnost, popustlivost, prenos. sporost vo<br />
rabotata, nebre`nost, mrzlivost.<br />
komodum (lat. commodum) prav. korist, dobivka, dobro, blagodet,<br />
udobnost, commodum publikum - op{to dobo, commodum possesionis -<br />
dobro vrzano so pravoto <strong>na</strong> poseduvawe <strong>na</strong> nekoja stvar, commodum rei<br />
vendatae - pravo <strong>na</strong> u`ivawe <strong>na</strong> prodade<strong>na</strong>ta stvar.<br />
komon sens (ang. common sense) obi~en um, zdrav razum.<br />
komonicija (lat. commonitio) opome<strong>na</strong>, potsetuvawe.<br />
komora lat. 1. prostor, prostorija za posebni, specijalni celi. 2.<br />
ustanova koja gi zastapuva interesite <strong>na</strong> nekoja granka <strong>na</strong> dejnosti,<br />
advokati, trgovci, za<strong>na</strong>et~ii, 3. ed<strong>na</strong> od srcevite praznini.<br />
kompakt lat. dogovor, spogodba.<br />
kompakten lat. 1. zbien, steg<strong>na</strong>t, jadrovit, gust, 2. prenos. celosen,<br />
cvrsto povrzan. edinstven.<br />
kompanija franc. 1. dru{tvo, zdru`enie, 2. trgovsko ili industrisko<br />
zdru`enie.<br />
kompanjon franc. drugar, ortak, sodru`nik.<br />
208
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
komparabilen lat. sporedliv.<br />
komparacija lat. sporedba.<br />
komparativ gram. vtor stepen vo stepenuvawe <strong>na</strong> pridavkite, prim. nov<br />
- ponov - <strong>na</strong>jnov, v. superlativ.<br />
komparativen lat. sporedben.<br />
komparticija lat. podelba <strong>na</strong> pravilni delovi.<br />
kompas it. sprava za opredeluavwe <strong>na</strong> stranite <strong>na</strong> svetot.<br />
kompatibilno lat. spojlivo, dopustlivo, koe se podnesuva so ne{to<br />
drugo, pomirlivo.<br />
kompendium lat. priru~nik, u~ebnik, izvod, potsetnik, skrateno<br />
izlagawe <strong>na</strong> osnovnite misli <strong>na</strong> nekoja <strong>na</strong>uka, istra`uvawe i sl.<br />
kompenzacija lat. 1. <strong>na</strong>domest, o{teta za ne{to zagubeno ili otstapeno,<br />
2. plata za neiskoristen odmor, 3. trg. presmetuvawe <strong>na</strong> me|usebni<br />
pobaruvawa so pla}awe <strong>na</strong> ostatokot, 4. kompenzacionen dogovor - me-<br />
|u<strong>na</strong>roden trgovski dogovor pri koj uvozot <strong>na</strong> stranskata stoka se vrzuva<br />
so izvozot <strong>na</strong> doma{<strong>na</strong>ta stoka.<br />
kompenzacija psih. 1. odbranben mehanizam <strong>na</strong> frustracii koj se sostoi<br />
vo <strong>na</strong>domestuvawe <strong>na</strong> neuspehot <strong>na</strong> eden plan so uspesi <strong>na</strong> drug plan,<br />
kade {to poedinecot ima uslovi da da postigne uspeh: zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> te{ko<br />
ostvarlivite celi so lesno ostvarlivi (prim. fizi~ki slabo lice `elbata<br />
za istaknuvawe ja ostvaruva so intelektual<strong>na</strong> rabota). So kompenzacijata<br />
vsu{nost, se <strong>na</strong>stojuva da se deluva protiv ~uvstvoto <strong>na</strong> kompleks<br />
<strong>na</strong> pomala vrednost prim. slab u~enik stanuva reprezentativec<br />
vo ko{arka, ili lo{ u~enik, <strong>na</strong>mesto da stane dobar sportist, stanuva<br />
odli~en karatist koj vo huliganski ispadi go pretepuva sekogo {to }e<br />
mu se stori za pogod<strong>na</strong> `rtva, 2. <strong>na</strong>dkompenzacija poseben oblik <strong>na</strong> kompenzacija<br />
- ostvaruvawe <strong>na</strong>tprose~en uspeh tokmu vo o<strong>na</strong>a aktivnost vo<br />
koja ~ovekot bil popre~en, so vlo`uvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>tprose~ni usilbi za da<br />
se sovlada aktuelniot nedostatok (<strong>na</strong> primer, Demosten, iako imal<br />
slab glas i dtkal, <strong>na</strong>porno ve`bal so stavawe kam~iwa pod jazikot i gi<br />
<strong>na</strong>vikuval morskite dalgi za da stane poz<strong>na</strong>t orator, ili pak Betoven i<br />
Smeta<strong>na</strong> koi <strong>na</strong>gluvi zapo~<strong>na</strong>le da se zanimavaat so muzika, za sosema<br />
gluvi da komponiraat pa duri i dirigiraat so orkestar).<br />
kompenziranje lat. <strong>na</strong>domestuvawe, od{tetuvawe, izravnuvawe, ized<strong>na</strong>~uvawe,<br />
ukinuvawe.<br />
kompetencija lat. 1. <strong>na</strong>dle`nost, delokrug, ovlastuvawe <strong>na</strong> nekoja ustanova<br />
ili li~nost, 2. podra~je vo koe nekoe lice poseduva z<strong>na</strong>eewe ili<br />
iskustvo.<br />
kompetenten lat. 1. sposoben, koj z<strong>na</strong>e, koj e upaten vo nekoe podra~je,<br />
2. lice koe soglasno svoite z<strong>na</strong>ewa i ovlastuvawa ima pravo ne{to da<br />
raboti ili da re{i, odlu~i, sudi, <strong>na</strong>dle`no lice.<br />
kompeticija lat. <strong>na</strong>tprevar, konkurencija, suparni{tvo.<br />
kompilacija lat. nesamostojno, od pove}e tu|i dela sostaveno literaturno<br />
ili <strong>na</strong>u~no delo.<br />
kompilator lat. neorgi<strong>na</strong>len avtor.<br />
209
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kompleks lat. 1. slo`e<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>, sevkupnost, 2. site predmeti ili<br />
pojavi koi so~inuvaat ed<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>, 3. zemji{te vo eden del, 4. zbir <strong>na</strong><br />
zapletkani op{testveni pojavi, 4. psih. prisilno ~uvstvo <strong>na</strong> poniska<br />
ili povisoka vrednost.<br />
kompleksen lat. slo`en, zapletkan, sostaven.<br />
kompleksija lat. edinstvo od pove}e ne{ta.<br />
komplement lat. dopol<strong>na</strong>, ne{to {to dopolnuva drugo ne{to.<br />
komplementaren lat. nedopolnuva~ki, dopolnitelen, koj slu`i za dopolnuvawe<br />
<strong>na</strong> ne{to.<br />
komplet lat. 1. vkupnost, celokupnost, 2. celosen broj <strong>na</strong> predmeti<br />
<strong>na</strong>meneti za opredele<strong>na</strong> cel, 3. celosen broj <strong>na</strong> lica koi se upateni nekade.<br />
kompleten lat. celosen, vkupen.<br />
kompletiranje lat. <strong>na</strong>dopolnuvawe.<br />
komplic lat. sou~esnik vo krivi~no delo.<br />
kompliciranje lat. zapletkuvawe, pravewe <strong>na</strong> ne{to pote{ko, ote`nuvawe.<br />
komplikacija lat. zaplet, zapletenost, pote{kotija, neprilika, vlo-<br />
{uvawe, prim. <strong>na</strong> bolest.<br />
komplikuvan lat. slo`en, zapletkan, te`ok.<br />
kompliment lat. ubav qubezen zbor, izraz <strong>na</strong> u~tivost, laskawe.<br />
komplot lat. zavera, taen dogovor protiv nekogo.<br />
komponenta lat. sostaven del <strong>na</strong> ne{to.<br />
komponiranje lat. sostavuvawe, sozdavawe, tvorewe.<br />
kompost lat. |ubre od rastitelni otpadoci i zemja.<br />
komposter franc. sprava vo forma <strong>na</strong> kle{ta za dup~ewe (poni{tuvawe)<br />
<strong>na</strong> bileti.<br />
kompozicija 1. sostav, spoj, sklop, 2. soodnos i zaemnost <strong>na</strong> delovite <strong>na</strong><br />
nekoja umetni~ka tvorba, 3. muzi~ka tvorba, 4, niza, prim. <strong>na</strong> `elezni~ki<br />
vagoni.<br />
kompozit (lat. compositus) gram. slo`en zbor, slo`enka.<br />
kompozitor lat. tvorec, avtor <strong>na</strong> muzi~ko delo.<br />
kompozitum (lat. compositum) slo`eno, toa {to e sostaveno od pove}e<br />
delovi, mixtum compositum - u`as<strong>na</strong> zbrka, darmar, ex composito -<br />
po dogovor, spored spogodba.<br />
komprehenzibilen lat. razbirliv, sfatliv.<br />
komprehenzija lat. sfa}awe, razbirawe pojmlivost.<br />
kompres lat. obloga koja se stava <strong>na</strong> bolno mesto zaradi lekuvawe.<br />
kompresija lat. stiskawe, zbivawe, zgusnuvawe, pritisok.<br />
kompresor lat. sprava za stisnuvawe, zbivawe <strong>na</strong> vozduh i drugi gasovi.<br />
komprimiranje lat. stisnuvawe, zbivawe.<br />
kompromis lat. spogodba, soglasnost me|u razli~ni mislewa postig<strong>na</strong>ta<br />
so zaemni otstapki.<br />
210
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kompromitiranje lat. 1. sozdavawe za nekogo lo{o mislewe, <strong>na</strong>ru{uvawe<br />
<strong>na</strong> ne~ija reputacija, osramotuvawe, 2. izlo`uvawe <strong>na</strong> nekogo <strong>na</strong><br />
opasnost od neuspeh.<br />
kompulzija (prisilba) psih. neodoliv poriv za vr{ewe odredeni aktivnosti<br />
(dejstvija ili rituali) koi ja smaluvaat anksioznosta.<br />
kompulzoren lat. prisilen.<br />
kompurgator lat. toj koj pod zakletva garantira za ne~ija nevinost.<br />
komu<strong>na</strong> (lat. communis - zaedni~ki) 1. zaednica, 2. op{ti<strong>na</strong>.<br />
komu<strong>na</strong>lii lat. op{tinski raboti, op{tinski potrebi.<br />
komu<strong>na</strong>ln lat. op{tinski.<br />
komuniciranje lat. sostojba <strong>na</strong> zaem<strong>na</strong> vrska.<br />
komunikacija lat. promet, soobra}aj, spojuvawe, vrska me|u dve ne{ta.<br />
komunikacio idiomatum (lat. communicatio idiomatum) soedinetost <strong>na</strong><br />
bo`enskite i ~ove~kite svojstva vo Isus Hristos.<br />
komunike franc. slu`beno izvestuvawe, soop{tuvawe <strong>na</strong> vladata za<br />
diplomatski pregovori i dogovori sklu~eni so drugi dr`avi.<br />
komunitet lat. zaednica, zaedni{tvo, smisla za zaedni{tvo, op{to<br />
dobro.<br />
komunizam lat. zamislen oblik <strong>na</strong> besklasno op{testvo vo koe nema<br />
esploatacija <strong>na</strong> lu|eto.<br />
komutabilen lat. zamenliv. promenliv.<br />
komutacija lat. 1. pretvorawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>izmeni~<strong>na</strong>ta vo edno<strong>na</strong>so~<strong>na</strong> struja,<br />
2. zame<strong>na</strong> (<strong>na</strong> ed<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> so druga), 3. prome<strong>na</strong>, izme<strong>na</strong>, menuvawe, zame<strong>na</strong>.<br />
komutativen dogovor lat. dvostran dogovor zasnovan vrz obvrskata<br />
o<strong>na</strong> {to ed<strong>na</strong>ta od dogovornite strani go dava, mora da bide ed<strong>na</strong>kvo <strong>na</strong><br />
o<strong>na</strong> {to od nea go prima (prim. dogovor za kupoproda`ba, zaem, zame<strong>na</strong>)<br />
komutator lat. prekinuva~, sprava za vklu~uvawe i isklu~uvawe <strong>na</strong><br />
elektri~<strong>na</strong> struja.<br />
kon dolore it. muz. so bolka, ta`no, `alno.<br />
ko<strong>na</strong>k tur. dom, preno}i{te.<br />
ko<strong>na</strong>t (lat. co<strong>na</strong>tus) obid, <strong>na</strong>mera. prav. obid za izvr{uvawe <strong>na</strong> krivi~no<br />
delo.<br />
koncediranje lat. dopu{tawe, otstapuvawe, priz<strong>na</strong>vawe, odobruvawe,<br />
davawe za pravo.<br />
koncentracija lat. 1. sobirawe <strong>na</strong> pogolem broj ne{ta <strong>na</strong> edno mesto, 2.<br />
pribranost, prisebnost, 3. sosredo~uvawe <strong>na</strong> ne{to, 4. hem. zasiluvawe<br />
<strong>na</strong> rastvor.<br />
koncentrat lat. 1. ne{to zbieno, zgus<strong>na</strong>to, 2. suv prehramben proizvod,<br />
3. proivod <strong>na</strong> koj so prerabotka mu e zgoleme<strong>na</strong> osnov<strong>na</strong> materija.<br />
koncentri~en lat. koj ima zaedni~ki centar ili koj e upaten <strong>na</strong> zaedni~ki<br />
centar, prim. koncentri~ni krugovi - pove}e krugovi so zaeni-<br />
~ki centar.<br />
koncentriranje lat. sosredo~uvawe, sobirawe, zgusnuvawe, zbogatuvawe,<br />
prim. <strong>na</strong> ruda.<br />
211
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
koncepcija lat. zamisla, neiznijansiran <strong>na</strong>crt, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> razgleduvawe<br />
<strong>na</strong> nekoja pojava, glav<strong>na</strong> misla.<br />
koncept lat. plan, <strong>na</strong>crt, skica <strong>na</strong> pismen sostav ili <strong>na</strong> govor.<br />
koncern ang. vid <strong>na</strong> kapitalisti~ki monopol vo koj zdru`enite pretprijatija<br />
formalno ostanuvaat nezavisni, v. trust.<br />
koncert it. 1. izvedba <strong>na</strong> instrumental<strong>na</strong> ili vokal<strong>na</strong> muzika pred publika,<br />
golemo muzi~ko delo za nekoj instrunet so pridru`ba <strong>na</strong> orkestar.<br />
koncesija lat. 1. dogovor so koj dr`avata pod opredeleni uslovi gi<br />
dava <strong>na</strong> eksploatacija svoite pretprijatija ili zemji{teto so pravo <strong>na</strong><br />
vadewe ruda, izrgadba <strong>na</strong> pati{ta itn., 2. dopu{tawe, otstapka, otstapuvawe,<br />
popu{tawe, povlastuvawe.<br />
koncesio<strong>na</strong>r lat. lice koe ja dobilo koncesijata.<br />
koncil lat. crkovno sobranie <strong>na</strong> katoli~ki biskupi.<br />
koncipijent lat. advokatski pripravnik.<br />
koncipiranje lat. pravewe koncept.<br />
koncizen lat. kratok, zbien, sr`evit, jadrovit.<br />
kondem<strong>na</strong>t lat. osudenik.<br />
kondem<strong>na</strong>toren lat. osuditelen.<br />
kondem<strong>na</strong>tor<strong>na</strong> presuda lat. presuda so koja nekoj se proglasuva za vinoven<br />
i mu se izrekuva kaz<strong>na</strong>.<br />
kondenzabilen lat. koj mo`e da se zgusne.<br />
kondenzacija lat. pretvorawe <strong>na</strong> parea vo te~nost, zgru{uvawe, zbivawe.<br />
kondenzans lat. sredstvo za zgru{uvawe.<br />
kondenzator lat. 1. sprava za sobirawe <strong>na</strong> elektri~en <strong>na</strong>pon, 2. sprava<br />
za kondenzacija <strong>na</strong> parea, 3. zgru{uva~, sobira~.<br />
kondenzibilitet lat. mo`nost za zgru{uvawe, zgru{livost.<br />
kondicija lat. uslov, sostojba, okolnost, mesto koe se dobiva pod izvesni<br />
uslovi, sposobnost za vr{ewe <strong>na</strong> fizi~ki <strong>na</strong>pori.<br />
kondicio<strong>na</strong>l gram. spogodben <strong>na</strong>~in, prim. koga bi mo`el, bi rabotel.<br />
kondicio<strong>na</strong>len lat. spogodben, usloven, kondicio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> re~enica - uslov<strong>na</strong><br />
re~enica, prim. ako raboti{ }e dobie{ plata.<br />
kondikcija lat. otka`uvawe, otkaz, prav. barawe za povrat <strong>na</strong> stvar<br />
ili pravo koi ni pripa|aat, sekoja li~<strong>na</strong> tu`ba voop{to.<br />
konditor lat. osnova~, trgovec.<br />
kondolencija lat. so`aluvawe, so~ustvo, izrazuvawe so~ustvo.<br />
kondoliranje lat. izrazuvawe so~uvstvo.<br />
kondom franc. <strong>na</strong>vlaka, prezervativ, gumeno za{titno sredstvo od<br />
za~nuvawe i polovi bolesti.<br />
kondomi<strong>na</strong>t lat. zaedni~lo vladeewe <strong>na</strong> pove}e lica so nekoja dr`ava,<br />
imot so pove}e gopodari.<br />
kondominium lat. zaedni~ko vladeewe <strong>na</strong> dve ili nekolku dr`avi <strong>na</strong>d<br />
nekoja teritorija.<br />
kondominus lat. sosopstvenik.<br />
212
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kondo<strong>na</strong>cija lat. podaruvawe, prostuvawe.<br />
kondukcija lat. preod <strong>na</strong> topli<strong>na</strong>ta od telo <strong>na</strong> telo pri nivno dopirawe.<br />
kondukt lat. sprovod, povorka.<br />
kondukter franc. ~ovek koj vo prevozno sredstvo gi pregleduva biletite<br />
<strong>na</strong> patnicite.<br />
konduktibilen lat. sprovodliv.<br />
konduktor lat. 1. dobar provodnik <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong> energija, 2. gromobran,<br />
3. zakupec.<br />
koneksija lat. vrska, tes<strong>na</strong> vrska, skladnost.<br />
konesekutivan lat. sleden, koj e <strong>na</strong> red.<br />
konfederacija lat. sojuz <strong>na</strong> dr`avi koi go zadr`uvaat svojot suverenitet,<br />
me|utoa se soedineti so eden ili pove}e zaedni~ki organi.<br />
konferencija lat. sostanok, sovetuvawe.<br />
konfekcija lat. 1. masovno pravewe obleka, 2. samata obleka <strong>na</strong>prave<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> toj <strong>na</strong>~in.<br />
konfer lat. sporedi! sravni! - upatuvawe <strong>na</strong> nekoe mesto vo kniga,<br />
obi~no se upotreuva vo skrate<strong>na</strong> forma - cf.<br />
konferansie franc. voditel <strong>na</strong> nekoja programa, javen govornik.<br />
konferansje franc. <strong>na</strong>javuva~, voditel i zabavuva~ <strong>na</strong> priredbi od zabaven<br />
karakter.<br />
konfesija lat. vera, veroispovest, priz<strong>na</strong>nie.<br />
konfesio<strong>na</strong>len lat. verski, veroispoveden, koj se odnesuva <strong>na</strong> verata.<br />
konfesor lat. toj {to go ispoveda hristijanstvoto, ispovednik, ma~enik.<br />
konfeti it. raznobojni sitno ise~eni hartieni par~enca koi se frlaat<br />
vrz u~esnicite <strong>na</strong> nekoj maskembal ili drug vid sve~enost.<br />
konfidencija lat. doverlivo soop{tenie, doverliv iskaz.<br />
konfidencijalen lat. taen, doverliv, koj ne e za javnost.<br />
konfident lat. doverliv ~ovek, taen agent, potka`uva~.<br />
konfiguracija lat. 1. <strong>na</strong>dvore{en oblik, 2. me|useb<strong>na</strong> polo`ba <strong>na</strong> razni<br />
predmeti, 3. <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> forma <strong>na</strong> zemji{teto.<br />
konfi<strong>na</strong>cija lat. 1. progonstvo vo opredeleno mesto, zato~eni{tvo, 2.<br />
ograni~uvawe <strong>na</strong> slobodata <strong>na</strong> dvi`eweto, ku}en zatvor.<br />
konfirmacija lat. 1. rel. sve~en ~in <strong>na</strong> potvrduvawe <strong>na</strong> crkovnoto polnolestvo<br />
kaj katolicite i protestantite, 2. prav. potvrduvawe, potvrda<br />
<strong>na</strong> sudskata presuda od soodvetno slu`ebno lice, zaveruvawe.<br />
konfiskacija lat. prisil<strong>na</strong> zaple<strong>na</strong> <strong>na</strong> privaten imot bez obe{tetuvawe<br />
vo korist <strong>na</strong> dr`avata.<br />
konfitent lat. toj {to se ispoveda.<br />
konflagracija lat. 1. golem po`ar, 2. voen sudir, 3. bunt.<br />
konflikt lat. sudir, rasprava, spor koj se zakanuva deka u{te pove}e }e<br />
se raspali, borba.<br />
konfluencija lat. stek, sostavuvawe, soedinuvawe, prim. <strong>na</strong> dve reki.<br />
konformen lat. koj se soglasuva, skladen.<br />
213
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
konformiranje (lat. conformare) soobrazuvawe, podesuvawe, prilagoduvawe.<br />
konformizam lat. prifa}awe <strong>na</strong> ne~ie mislewe ili ideologija od pomirlivi,<br />
spekulativni ili oportunisti~ki pri~ini.<br />
konfrontacija lat. soo~uvawe, sporeduvawe, sravnuvawe.<br />
konfu~ijanizam - u~ewe <strong>na</strong> Konfu~ie (Kung Fuce, 551-479).<br />
konfundiranje lat. me{awe, zamrsuvawe, zbrkuvawe, zbunuvawe, doveduvawe<br />
vo neprilika.<br />
konfutabilen lat. koj mo`e da se ospori, pobie.<br />
konfutiranje lat. pobivawe, osporuvawe, doka`uvawe <strong>na</strong> sprotivnoto.<br />
konfuzen lat. zbrkan, zbunet.<br />
konfuzija lat. zbunetost, zbrkanost, nejasnost, me{awe <strong>na</strong> razli~ni<br />
ne{ta.<br />
konfuzija <strong>na</strong> identitetot psih. nedosledno do`ivuvawe <strong>na</strong> sebesi i <strong>na</strong> sopstvenite<br />
vrednosti.<br />
kongelacija lat. zamrznuvawe.<br />
kongelativen lat. zamrznuva~ki, koj predizvikuva zamrznuvawe.<br />
kongeneri~en lat. istoroden, ednoroden.<br />
kongenijalen (lat. congenialis) sroden, blizok spored <strong>na</strong>~inot <strong>na</strong> mislewe,<br />
spored talentot, duhovno sroden.<br />
kongenitalen lat. vroden, koj postoi od samoto ra|awe, prim. nekoja<br />
bolest.<br />
kongenitalno lat. prirodeno, <strong>na</strong>sledno, ne{to so {to nekoj se rodil.<br />
kongeriranje lat. <strong>na</strong>trupuvawe, podnesuvawe.<br />
kongestija lat. <strong>na</strong>valuvawe <strong>na</strong> krvta, prim. vo glavata.<br />
konglamerat lat. mehani~ki spoj <strong>na</strong> raznovidni delovi i predmeti.<br />
konglobacija lat. <strong>na</strong>trupuvawe.<br />
konglomerat (lat. conglomerare - <strong>na</strong>trupuvawe, zbivawe) pre<strong>na</strong>trupanost,<br />
me{avi<strong>na</strong> <strong>na</strong> se i se{to.<br />
kongluti<strong>na</strong>cija lat. lepewe, slepuvawe, zgru{uvawe, usiruvawe.<br />
kongluti<strong>na</strong>nten (lat. congluti<strong>na</strong>ns) lepliv, slepliv.<br />
kongregacija lat. 1. bratstvo, zdru`eni crkovni op{tini <strong>na</strong> rimokatoli~kata<br />
crkva, 2. versko zdru`enie, 3. sobranie <strong>na</strong> kardi<strong>na</strong>li.<br />
kongregacio<strong>na</strong>listi, kongregacionisti lat. ~lenovi <strong>na</strong> versko dvi`ewe vo<br />
Anglija koi kako edinstven izvor <strong>na</strong> verata ja priz<strong>na</strong>vat Biblijata,<br />
otfrlaat sekakvi verski simboli i ne priz<strong>na</strong>vaat nikakvi crkovni<br />
poglavari.<br />
kongres lat. 1. sostanok, sovetuvawe, sobir, osobeno me|u<strong>na</strong>roden, 2.<br />
paralament - vo SAD i vo pogolemiot broj dr`avi <strong>na</strong> Latinska Amerika.<br />
kongruencija lat. 1. gram. soglasuvawe <strong>na</strong> zborovi vo re~enica, 2. mat.<br />
skladnost, podudirawe vo oblik i vo golemi<strong>na</strong>, 3. prenos. soglasnost.<br />
kongruenten lat. soglasen, skladen.<br />
konjektura lat. <strong>na</strong>setuvawe, pretpostavka, verojatnost.<br />
214
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
konjekturalizam lat. u~ewe <strong>na</strong> Nikola Kuzenus (1401-1464) spored koe<br />
so ogled <strong>na</strong> nedovolnosta <strong>na</strong> ne{ite soz<strong>na</strong>nija seto <strong>na</strong>{e z<strong>na</strong>eewe e<br />
samo <strong>na</strong>setuvawe <strong>na</strong> beskraj<strong>na</strong>ta visti<strong>na</strong>.<br />
konjugacija lat. spojuvawe, sprega.<br />
konjuktura lat. stek <strong>na</strong> povolni okolnosti.<br />
konjunkcija (metod. logi~ka konstanta) prim. veter duva i pa|a sneg.<br />
konjunktiv gram. glagolski <strong>na</strong>~in so koj ne se izrazuva stvarnost.<br />
konjunktivitis lat. vospalenie <strong>na</strong> o~<strong>na</strong>ta spojnica.<br />
konjunktura lat. stek <strong>na</strong> okolnosti, polo`ba <strong>na</strong> ne{tataat, koj mo`e<br />
da vlijae <strong>na</strong> ishodot <strong>na</strong> nekoe delo.<br />
konkavno lat. vdlab<strong>na</strong>to, sprot. konveksno.<br />
konklamacija lat. vikawe, skandirawe.<br />
konklava lat. 1. sobir <strong>na</strong> kardi<strong>na</strong>lite zaradi izbor <strong>na</strong> rimskiot papa,<br />
2. zatvore<strong>na</strong>ta prostorija vo koja se vr{i toj izbor.<br />
konkludenten lat. zaklu~uva~ki, prav. konkludentni dejstvija - dejstvija<br />
od koi mo`e da se zaklu~i opredeleno izrazuvawe <strong>na</strong> voljata - soglasnost.<br />
konkludiranje lat. zaklu~uvawe, izveduvawe zaklu~ok.<br />
konkluzija lat. zaklu~ok, zaklu~uvawe od nekoja pretpostavka.<br />
konkluzio lat. zaklu~ok.<br />
konkluziven lat. zaklu~en, koj sodr`i zaklu~ok, zavr{en.<br />
konkluzivno lat. zaklu~no.<br />
konkomitanten lat. koj sledi, koj sodejstvuva, koj se pojavuva istovremeno.<br />
konkordabilen lat. koj mo`e da se sostavi, ostavliv.<br />
konkordacija lat. me|usebno soglasuvawe, soglasnost, podudarnost (<strong>na</strong><br />
izjavi, tekstvovi, svedo`bi i sl.).<br />
konkordat lat. dogovor <strong>na</strong> rimskiot papa so nekoja dr`ava, koj gi ureduva<br />
pravnite odnosi me|u katoli~kata crkva i konkret<strong>na</strong>ta dr`ava.<br />
konkordija lat. sloga, soglasnost, ednodu{nost.<br />
konkrecijanci lat. psiholozi koi smetaat deka du{ata e neoddeliva od<br />
teloto.<br />
konkrementi lat. slepeni , stvrd<strong>na</strong>ti delovi <strong>na</strong> nekoja materija.<br />
konkreten lat. predmeten, stvaren, to~no odreden, koj mo`e da se razgleduva<br />
vo svojata celost i od site strani, sprot. apstrakten.<br />
konkretki fakti lat. pregledni, to~ni, odredeni fakti.<br />
konkretum lat. ne{to {to postoi, prim. ~ovek, drvo, `ivotno.<br />
konkubi<strong>na</strong> lat. neven~a<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>, vonbra~<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>, bludnica.<br />
konkubi<strong>na</strong>t lat. vonbra~en zaedni~ki `ivot, div brak.<br />
konkubitus lat. obquba, seksualen akt.<br />
konkurencija lat. soperni{tvo <strong>na</strong> koe bilo podra~je, <strong>na</strong>tprevar.<br />
konkurent lat. sopernik, lice koe <strong>na</strong> koe bilo podra~je se <strong>na</strong>tprevaruva<br />
so drugo lice.<br />
konkurs lat. <strong>na</strong>tprevar <strong>na</strong> kandidati za nekoe mesto ili za nekoja <strong>na</strong>grada.<br />
215
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
konkvistadori {pan. {panski i portigalski osvojuva~i koi ja zazedoa<br />
Sred<strong>na</strong> i delovi <strong>na</strong> Ju`<strong>na</strong> Amerika kon kraot <strong>na</strong> XV vek, 2. prenos. porobuva~i,<br />
pqa~ka{i.<br />
konotacija lat. soprijavuvawe.<br />
konsangvinitet lat. krvno srodstvo.<br />
konsciencija (lat. conscientia) svest sovest.<br />
konsekracija lat. posveta, posvetuvawe.<br />
konsekutiven lat. posledi~en, sledben, sleden.<br />
konsekvenca, konsekvencija lat. 1. doslednost, postojanost, nepokoleblivost,<br />
2. posledica, 3. zaklu~ok.<br />
konsekventen lat. dosleden, koj svoite <strong>na</strong>~ela gi sledi vo praktikata.<br />
konsekventnost lat. doslednost, nepokoleblivost.<br />
konsens lat. soglasnost.<br />
konsentiranje lat. soglasuvawe, spogoduvawe, ednoglasno odlu~uvawe.<br />
konsenzualen lat. koj so~uvstvuva, so~uvstvitelen, konsenzualen dogovor<br />
lat. prav. dogovor koj se smeta sklu~en so samata soglasnost <strong>na</strong><br />
dogovornite strani, bez da se bara ispolnuvawe <strong>na</strong> kakvi i da e formalnosti,<br />
prim. <strong>na</strong> pisme<strong>na</strong> isprava i sl.<br />
konsenzus lat. soglasnost, odobruvawe, consensus gentium teol. soglasnost<br />
<strong>na</strong> site <strong>na</strong>rodi vo pogled <strong>na</strong> veruvaweto za postoeweto <strong>na</strong> bo`enstvata.<br />
konsiderabilen lat. z<strong>na</strong>~aen, z<strong>na</strong>~itelen, ugleden, vreden za po~it.<br />
konsideracija lat. posmatrawe, razgleduvawe, procenuvawe, ispituvawe,<br />
zemawe, predvid, po~ituvawe, uva`uvawe.<br />
konsig<strong>na</strong>cio bonorum (lat. consig<strong>na</strong>tio bonorum) prav. sudski popis <strong>na</strong><br />
imotot, prim. <strong>na</strong> onoj koj }e umre bez testament.<br />
konsig<strong>na</strong>cija (lat. consig<strong>na</strong>tio - obele`uvawe, pe~atewe) 1. predavawe<br />
<strong>na</strong> stoka od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> konsig<strong>na</strong>ntot <strong>na</strong> konsig<strong>na</strong>tarot <strong>na</strong> ~uvawe ili <strong>na</strong><br />
proda`ba, 2. popis (<strong>na</strong> stoka), 3. ispra}awe (<strong>na</strong> stoka).<br />
konsignifikacija lat. dvokratno z<strong>na</strong>~ewe.<br />
konskripcija (lat. conscribere) 1. popis, popi{uvawe), 2. popis <strong>na</strong> politi~kite<br />
protivnici vo stariot Rim, 3. popis <strong>na</strong> vojnici, regrutirawe.<br />
konsolator lat. ute{itel.<br />
konsolidacija, konsolidiranje lat. 1. sreduvawe, utvrduvawe, zacvrstuvawe,<br />
stavawe <strong>na</strong> zdravi noze, obezbeduvawe, zbivawe <strong>na</strong> redovite, 2. kredit<strong>na</strong><br />
operacija koja kratkotrajnite dr`avni dolgovi gi pretvora vo<br />
dolgotrajni, skladnost, 3. med. zale~uvawe.<br />
konso<strong>na</strong>nca, konso<strong>na</strong>ncija lat. skladnost, harmoni~nost, spojuvawe <strong>na</strong><br />
pove}e tonovi vo sklad<strong>na</strong> zvu~<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>.<br />
konso<strong>na</strong>nt gram. soglasnik.<br />
konsort lat. ortak vo negativ<strong>na</strong> smisla, jatak, soobvinet, consortes litis<br />
prav. drugari pred sud, site koi pred sudot zastapuvaat isto pravo.<br />
konspekt lat. pregled, kratko izlagawe, <strong>na</strong>crt <strong>na</strong> nekoe delo, predavawe,<br />
govor i sl. conspectu omnium <strong>na</strong> o~igled <strong>na</strong> site, pred cel svet.<br />
216
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
konspektiven lat. sostaven vo forma <strong>na</strong> konspekt, koj <strong>na</strong>kratko ja<br />
izlo`uva sodr`i<strong>na</strong>ta.<br />
konspiracija lat. ~uvawe <strong>na</strong> taj<strong>na</strong>, stroga doverlivost.<br />
konspirant lat. zaverenik, u~esnik vo zavera.<br />
konspirativen lat. taen.<br />
konstanta mat. postoja<strong>na</strong>, nepromenliva golemi<strong>na</strong>.<br />
konstanten lat. postojan, nepromenliv, istraen.<br />
konstantnost (lat. constantia) postojanost, nepromenlivost, istrajnost,<br />
doslednost.<br />
konstatacija, konstatiranje lat. vostanovuvawe <strong>na</strong> fakti, utvrduvawe <strong>na</strong><br />
nesomenosta <strong>na</strong> ne{to, potvrduvawe.<br />
konstelacija lat. 1. me|useb<strong>na</strong> polo`ba <strong>na</strong> nebesnite tela, 2. prenos.<br />
stek <strong>na</strong> okolnosti, sostojba <strong>na</strong> ne{tata.<br />
konster<strong>na</strong>cija lat. zaprepastuvawe, u`as, porazenost.<br />
konstipacija lat. zatvor, tvrda stolica, kaps.<br />
konstituanta franc. ustavotvorno sobranie, osnova~ko sobranie<br />
svikano za donesuvawe ili prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> ustavot.<br />
konstitucija lat. 1. ustav, 2. kvalitet <strong>na</strong> ~ovekoviot organizam, negoviot<br />
sostav, fiziolo{ki i psiholo{ki svojstva.<br />
konstitucio<strong>na</strong>len lat. koj e vo vrska so sostojbata <strong>na</strong> celiot organizam.<br />
konstitucio<strong>na</strong>lizam lat. ustavotvornost, sistem <strong>na</strong> vladeewe koe se zasnova<br />
vrz ustav.<br />
konstitucionen lat. ustaven, spored ustavot, zasnovan vrz ustavot.<br />
konstituiranje lat. vostanovuvawe, organizirawe, osnovawe, obrazuvawe.<br />
konstitutiven lat. odreden, koj odreduva, osnoven, sostaven, biten.<br />
konstrikcija lat. stegawe, sogirawe, gr~ewe.<br />
konstriktiven lat. koj sobira, zbira, stesnuva.<br />
konstruiranje lat. sostavuvawe, pro<strong>na</strong>o|awe, proektirawe, izrabotuvawe<br />
<strong>na</strong> plan <strong>na</strong> ne{to.<br />
konstrukcija lat. sostavuvawe, izrabotuvawe, slo`uvawe, gradewe.<br />
konstruktiven lat. tvore~ki, koj sozdava, koj gradi, ploden, koj deluva<br />
vo pozitiv<strong>na</strong> <strong>na</strong>soka, koj sorabotuva.<br />
konstruktor lat. pro<strong>na</strong>o|a~, graditel.<br />
konstupracija lat. obes~estuvawe, siluvawe.<br />
konsultant lat. praven sovetnik, advokat, ~ovek od kogo se bara sovet<br />
ili stru~no mislewe, specijalist vo nekoe podra~je koj raboti vo svojstvo<br />
<strong>na</strong> lice koe dva soveti.<br />
konsultativen lat. sovetodaven.<br />
konsumacija (lat. consummatio - sobirawe, presmetuvawe) prav. izvr-<br />
{uvawe <strong>na</strong> dogovor, prestap, brakolomstvo itn.<br />
konsumiranje lat. sobirawe, presmetuvawe, izvr{uvawe, svr{uvawe.<br />
kontagiozen lat. zarazen.<br />
kontakt lat. dopir, spojuvawe, vrska.<br />
217
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kontami<strong>na</strong>cija lat. 1. spojuvawe, stopuvawe, vkrstosuvawe, 2. med. prodirawe<br />
<strong>na</strong> zaraza vo ~ovekoviot organizam, 3. zagaduvawe <strong>na</strong> zemji{te,<br />
okoli<strong>na</strong>, hra<strong>na</strong> i sl. so radioaktivni ~asti~ki ili so boevi otrovi.<br />
kontanje (it. contare) mislewe, sfa}awe, sudewe, presmetuvawe.<br />
konte it. knez, grof.<br />
kontekst (lat. contextus) povrzanost, vrska, smisla.<br />
kontemplacija lat. razgleduvawe, razmisluvawe, dlaboko vnesuvawe so<br />
mislite vo ne{to, zadlabo~uvawe so mislite vo ne{to, dlaboko razmisluvawe<br />
zaradi sogleduvawe, umuvawe.<br />
kontemplativen, kontemplatoren lat. posmatra~ki, misloven, sklon kon<br />
mislovno posmatrawe.<br />
kontemporaren (lat. contemporarius) sovremen.<br />
kontemporiranje lat. `iveewe vo isto vreme, ednovremeno postoewe.<br />
kontemptibilen lat. prezriv, koj e za prezir.<br />
kontencija (lat. contentio) <strong>na</strong>por, <strong>na</strong>pregawe, spor, rasprava, kavga.<br />
kontenciozen lat. sporen, kavgaxiski, prepira~}i.<br />
kontesa it. kne|iwa, grofica }erka <strong>na</strong> grofica.<br />
kontestabilen lat. sporen, osporliv.<br />
kontestacija lat. prav. osvedo~eno, obelodeneto so pomo{ <strong>na</strong> svedoci,<br />
osporuvawe, spor.<br />
kontestiranje lat. povikuvawe svedok, tvrdewe preku svedok, osporuvawe,<br />
sporewe.<br />
kontigent lat. 1. udel, del od pridones, 2. broj <strong>na</strong> ~eti koi nekoja dr`ava<br />
gi ima <strong>na</strong> raspolagawe za opredele<strong>na</strong> cel, 3. vo <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> trgovija<br />
- kraj<strong>na</strong>ta norma izraze<strong>na</strong> vo te`i<strong>na</strong> ili vrednost, koja se opredeluva<br />
za uvoz ili izvoz <strong>na</strong> nekoja stoka vo opredeleni zemji, 4. koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong><br />
stoka koja mu se predva nekomu za opredeleno vreme ili za odrede<strong>na</strong><br />
cel.<br />
kontinencija lat. vozdr`anost, umerenost.<br />
kontingencija slu~ajnost, neizvesnost, mo`nost ne{to da bide poi<strong>na</strong>ku<br />
odo{to <strong>na</strong>visti<strong>na</strong> e.<br />
kontingens lat. ne{to slu~ajno, slu~ajnost, mo`nost.<br />
kontingent lat. 1. zadol`itelen del koj nekomu mu otpa|a, 2. del od<br />
obvrska <strong>na</strong> dr`avata, prim. da dade odreden broj vojnici za nekoja me|u<strong>na</strong>rod<strong>na</strong><br />
voe<strong>na</strong> intervencija, 3. trg. ograni~eno koli~estvo <strong>na</strong> stoka<br />
koi dr`avite zaemno si gi odobruvaat za izvoz pod povlasteni uslovi.<br />
kontinuacija lat. prodol`uvawe, objavuvawe vo prodol`enija.<br />
kontinuativen lat. prodol`en, koj iska`uva neprekidno dejstvo.<br />
kontinuator lat. prodol`uva~.<br />
kontinuiran, kontinualen lat. nepreki<strong>na</strong>t, traen, postojan.<br />
kontinuitet lat. nepreki<strong>na</strong>tost, trajnost, postojanost.<br />
kontinum (lat. continuum) 1. fil. neprekid<strong>na</strong> celi<strong>na</strong> (prim. <strong>na</strong> vreme<br />
i prostor), 2. mno`estvo <strong>na</strong> site realni broevi.<br />
konto lat. smetka, a conto - <strong>na</strong> smetka, kapara, del od parite plateni<br />
od<strong>na</strong>pred.<br />
218
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kontra lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: protiv, sprotivno, <strong>na</strong>sproti,<br />
obratno, aktiv<strong>na</strong> protivdejnost <strong>na</strong> toa {to e izre~eno vo drugiot<br />
del od zborot, prim. kontra{pio<strong>na</strong>`a.<br />
kontra{pio<strong>na</strong>`a lat. franc. dejnost so koja se suzbiva neprijatelskata<br />
{pio<strong>na</strong>`a.<br />
kontrabanda {pan. 1. taen prevoz ili prenos preku dr`av<strong>na</strong>ta granica<br />
<strong>na</strong> stoka koja e podlo`e<strong>na</strong> <strong>na</strong> carinewe ili koja e zabraneta, 2. voop{-<br />
to se {to e zabraneto, skri{no preneseno, {verc, krium~arewe.<br />
kontrabandist {pan. ~ovek koj se zanimava so krium~arewe, so {verc.<br />
kontrabas it. <strong>na</strong>jgolem, a spored zvukot <strong>na</strong>jdlabok guda~ki muzi~ki<br />
instrument.<br />
kontracpcija lat. sredstva {to se upotrebuvaat protiv za~nuvawe,<br />
protiv oploduvawe.<br />
kontradiciranje lat. protivre~ewe.<br />
kontradiktornost, kontradikcija lat. protivre~nost, logi~ka sprotivnost.<br />
kontraha`a lat. dogotovor, dogovarawe.<br />
kontrahent lat. dogovara~.<br />
kontrahiranje lat. 1. sklu~uvawe dogovor, 2. skratuvawe, sobirawe.<br />
kontraindikacija lat. sprotiv<strong>na</strong> pojava, sprotiven z<strong>na</strong>k, lek ili operacija<br />
koi se necelishodni ili {tetni kaj izvesni bolesti.<br />
kontrakcija lat. stegawe, sobirawe, gr~. prim. <strong>na</strong> muskulite.<br />
kontrakt lat. dogovor, spogodba.<br />
kontraktualen lat. dogovoren.<br />
kontrapunkt lat. umeewe dve ili pove}e melodii da se povrzat taka<br />
{to niv<strong>na</strong>ta istovreme<strong>na</strong> izvedba skladno zvu~i.<br />
kontrareformacija se slu~i od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> rimokatoli~kata crkva kako<br />
reakcija <strong>na</strong> reformacijata. Glaven inicijator <strong>na</strong> protivreformacijata<br />
bil papa Pavle III (Aleksandar Farneze, 1468-1549) koj gi svika Tridentskite<br />
Sobori (1545-1547, 1551-1552 i 1562-1563), <strong>na</strong> koi se sozdadeni<br />
definicii <strong>na</strong> katoli~kata doktri<strong>na</strong> osporuva<strong>na</strong> od Luter. Vo 1540<br />
god. Sobirot go odobruva i osnovaweto <strong>na</strong> ezuitskiot red (Societas Jesu<br />
- Isusovo dru{tvo) pod vodstvo <strong>na</strong> Ig<strong>na</strong>cie Lojola (1491-1556) koje kao<br />
apsolut<strong>na</strong> deviza ja proklamira apsolut<strong>na</strong>ta poslu{nost <strong>na</strong> papata i<br />
propa|irawe <strong>na</strong> verata so site raspolo`ivi sredstva, a za da ja zajakne<br />
kontrareformacijata, Rimokatoli~kata crkva ja organizira "Kongregacijata<br />
<strong>na</strong> svetata slu`ba" ili "Inkvizicijata." Toa se slu~i vo 1542<br />
od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> papa Pavle III. Vo 1543 Pavle III ja vovede i cenzurata <strong>na</strong><br />
knigi.<br />
kontraren lat. sprotiven, opre~en, nepovolen, kontrani <strong>poimi</strong> - ~lenovi<br />
<strong>na</strong> niza koi stojat <strong>na</strong>jdaleku eden od drug, prim. crno - beli.<br />
kontrast franc. ostro izraze<strong>na</strong> sprotivnost, o~igleda<strong>na</strong> razlika, sil<strong>na</strong><br />
opre~nost.<br />
kontravencija lat. istap, prestap, in casu contraventionis vo slu~aj <strong>na</strong><br />
istap, prestap.<br />
219
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kontravenijent (lat. contraveniens) prestapnik.<br />
kontraveniranje lat. rabotewe sprotivno <strong>na</strong> zakon, dogovor itn.<br />
kontribucija lat. 1. denok, 2. pari~en iznos koj poraze<strong>na</strong>ta dr`ava i go<br />
isplatuva <strong>na</strong> pobedni~kata dr`ava.<br />
kontribuent lat. dano~en obvrznik.<br />
kontricija (lat. contritio) vistinsko kaewe, pokajuvawe, iskreno `alewe<br />
poradi storen grev so `elba pove}e da ne se pravi grev, vistinsko<br />
(sovr{eno `alewe zaradi storenot grev: gre{nikot so pokajni~ko<br />
srce `ali i se kae za svoite prestapi, ne zaradi li~<strong>na</strong> korist, tuku zatoa<br />
{to go <strong>na</strong>vredil boga, kaeweto se ra|a od qubovta kon gospod, nesebi~no<br />
pokajuvawe <strong>na</strong>so~eno kon gospod, sprot. atricija, attritio.<br />
kontrola franc. pregled, <strong>na</strong>dzor so cel da se proveri ne{to.<br />
kontrolor franc. <strong>na</strong>dzornik, lice koe vr{i kontrola.<br />
kontroverza (lat. controversia) spor, sporno pra{awe, nesoglasica.<br />
kontroverzija fran. nesoglasnost, sprotivnost, spor, sporno pra{awe.<br />
kontumacija lat. 1. neposlu{nost, oglu{uvawe, i<strong>na</strong>et, pakos, 2. prav.<br />
neotpovikuvawe <strong>na</strong> sudski pozivi, v. in contumaciam.<br />
kontura franc. ocrtuvawe <strong>na</strong> nekoj predmet, <strong>na</strong>setuvawe <strong>na</strong> nekoj predmet<br />
spored vidlivosta <strong>na</strong> negovite rabovi.<br />
kontuzija lat. v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> povreda zdobie<strong>na</strong> bez povreda <strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore-<br />
{<strong>na</strong>ta povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> teloto.<br />
konultacija lat. sovet <strong>na</strong> sepecijalisti, sovet od stru~no lice.<br />
konurbacija lat. spojuvawe <strong>na</strong> dve ili pove}e <strong>na</strong>selbi vo ed<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>.<br />
konus lat. kupa, geometsrisko telo vo vid <strong>na</strong> zaoble<strong>na</strong> piramida.<br />
konvalescencija lat. poravawe od bolst, ozdravuvawe.<br />
konvalescent lat. bolen koj zapo~<strong>na</strong>l za se oporavuva.<br />
konvalidacija lat. prav. dopolitelno osve`uvawe (davawe vrednost)<br />
<strong>na</strong> nekoja prav<strong>na</strong> rabota so ispolnuvawe <strong>na</strong> formalnosta koja nedostasuvala.<br />
konvejer ang. podvi`<strong>na</strong> lenta vo industrijata.<br />
konveksno lat. ispu~eno, sprot. konkavno.<br />
konvencija lat. me|u<strong>na</strong>roden dogovor.<br />
konvencio<strong>na</strong>len lat. voobi~aen, usloven, primen, soodveten <strong>na</strong> utvrde<strong>na</strong>ta<br />
tradicija, op{testveno pristoen, ladno u~tiv, konvencio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong><br />
- dogovor<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> koja dol`nikot e obvrzan da mu ja plati <strong>na</strong> doveritelot<br />
dokolku ne ja ispolni svojata prvi~<strong>na</strong> obvrska.<br />
konveniencija lat. pristojnost, u~tivost, udobnost, podudirawe, soglasuvawe,<br />
skladnost, vodewe smetka, imawe obziri sprema toa {to postoi,<br />
{to im odgovara <strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{nite okolnosti (polo`bata, zvaweto,<br />
imotot), obzir.<br />
konveniranje lat. ne{to {to soodvetstvuva, odgovara, {to e zgodno,<br />
prikladno, {to odi <strong>na</strong> dobro.<br />
konvent (lat. conventus - sostanok) 1. sobranie, sostanok, 2. <strong>na</strong>ziv za<br />
zakonodaven organ koi sostavuva zaradi donesuvawe ili prome<strong>na</strong> <strong>na</strong><br />
ustavot, 3. ma<strong>na</strong>stir, samostan.<br />
220
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
konventikl lat. taen sostanok, tajno dogovarawe.<br />
konvergencija fiz. zaemno pribli`uvawe, stek, prenos. streme` kon<br />
ista cel, slo`uvawe, soglasuvawe, sprot. divergencija.<br />
konvergencija lat. sli~nost, skladnost <strong>na</strong> osobini, biol. razvoj <strong>na</strong><br />
sli~ni crti i gradba kaj organizmite koi spored potekloto se daleku<br />
edni od drugi, me|utoa koi `iveat vo ista sredi<strong>na</strong>.<br />
konvergiranje lat. me|usebno, zaemno pribli`uvawe, sprot. divergiranje.<br />
konveriranje lat. soodvetstvuvawe, odgovarawe, soglasuvawe, vo soglasnost<br />
so interesite.<br />
konvertibilen lat. koj mo`e da se zamenuva za druga valuta ili zlato,<br />
zameliv, promenliv.<br />
konvertibilnost lat. zamenlivost.<br />
konvertiranje lat. 1. vr{ewe konverzija <strong>na</strong> valuta, 2. presvrtuvawe,<br />
obra}awe vo druga vera.<br />
konverzacija lat. razgovor, zabava.<br />
konverzija lat. 1. pretvorawe, prevrtuvawe, 2. prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> uslovite <strong>na</strong><br />
porano raspi{an dr`aven zaem, 3. presmetka i prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> vo<br />
druga valuta.<br />
konvikcija (lat. convictio) prav. uverenie, ubeduvawe, dokaz.<br />
konvikt (lat. convictus) ustanova vo koja u~enicite imaat stan i hra<strong>na</strong>,<br />
inter<strong>na</strong>t.<br />
konviktorijum lat. zaedni~ka trpeza.<br />
konvoj franc. 1. odred <strong>na</strong> vojnici za sledewe i za{tita <strong>na</strong> stare{inite,<br />
2. voeni avioni i brodovi koi gi za{tituvaat transportnite i tovarnite<br />
brodovi od neprijatelot.<br />
konvokacija (lat. convocatio) 1. svikuvawe, 2. prav. povikuvawe <strong>na</strong> doveritelite.<br />
konvolvulus lat. med. prepletuvawe, zapletkuvawe <strong>na</strong> crevata.<br />
konvulzija med. sobirawe <strong>na</strong> muskulite, silen gr~.<br />
konvulziven gr~. gr~evit, koj predizvikuva gr~evi.<br />
konzervacija, konzerviranje lat. za~uvuvawe, odr`uvawe (od rasipuvawe<br />
ili raspa|awe).<br />
konzervativec, konzervativen lat. ~ovek so zastareni sfa}awa, koj se<br />
stremi kon za~uvuvawe <strong>na</strong> seto o<strong>na</strong> {to e staro i <strong>na</strong>d`iveano, protivnik<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>predokot, <strong>na</strong> novoto i promenite vo site sferi <strong>na</strong> `ivotot.<br />
konzervatorium lat. muzi~ka akademija, <strong>na</strong>jvisoka muzi~ka {kola.<br />
konzilijaren lat. pomirliv, popustliv.<br />
konzilium lat. sobir, sovetuvawe <strong>na</strong> lekari zaradi utvrduvawe <strong>na</strong> bolesta<br />
i vidot <strong>na</strong> nejzinoto lekuvawe.<br />
konzistencija lat. 1. gradba <strong>na</strong> nekoe telo, 2. leplivost, gusti<strong>na</strong> <strong>na</strong> nekoja<br />
materija, povrzanost <strong>na</strong> sostavnite delovi, 3. prenos. postojanost.<br />
konzistenten lat. cvrst, postojan, gust.<br />
221
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
konzistorij lat. 1. sobir <strong>na</strong> kardi<strong>na</strong>li, 2. vrhov<strong>na</strong> duhov<strong>na</strong> vlast (vo nekoi<br />
verski zaednici), 3. crkoven sud vo pravoslav<strong>na</strong>ta i evangelisti~kata<br />
religija.<br />
konzola, konsola franc. 1. potpor, stolb (obi~no za balkoni) 2. mala<br />
masi~ka so dva svitkani noze koja se potpira <strong>na</strong> yidot obi~no pred<br />
ogledalo, polica pokaraj yid za kipovi ili vazni.<br />
konzorcium lat. 1. zaednica, zaedni~ki imot, 2. dogovor <strong>na</strong> pove}e<br />
banki zaradi zaedni~ko izvr{uvawe <strong>na</strong> nekoja fi<strong>na</strong>nsiska operacija.<br />
konzort lat. ortak, drugar.<br />
konzul lat. 1. za vreme <strong>na</strong> Republikata vo stariot Rim titula <strong>na</strong> dvajcata<br />
<strong>na</strong>jvisoki izbrani slu`beni lica, 2. slu`beno lice izbrano od<br />
ed<strong>na</strong> dr`ava zaradi pretstavuvawe <strong>na</strong> nejzinite interesi vo nekoe mesto<br />
vo druga dr`ava.<br />
konzulat lat. pretstavni{tvoto <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> dr`ava vo druga dr`ava vo<br />
koja e glaven konzul.<br />
konzum, konzumacija, konzumpcija lat. potro{uav~ka.<br />
konzument lat. potro{uva~.<br />
konzumiranje lat. tro{ewe, potro{uvawe, izeduvawe.<br />
kooperacija lat. sorabotka, sorabotuvawe.<br />
kooperativa lat. zadruga.<br />
kooperativno lat. zadru`no.<br />
kooperiranje lat. sorabotuvawe.<br />
kooptacija lat. vnesuvawe novi ~lenovi vo nekoj izboren organ so<br />
odluka <strong>na</strong> samiot toj organ bez izbor od bira~ite.<br />
koordi<strong>na</strong>cija, koordiniranje lat. skladnost, usoglasuvawe, doveduvawe<br />
vo soglasnost, ized<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> <strong>poimi</strong>, mislewa, dejnosti, funkciita<br />
<strong>na</strong> organizmot i sl.<br />
koordi<strong>na</strong>nta lat. geom. golemi<strong>na</strong> so koja se odreduva polo`bata <strong>na</strong> nekoja<br />
to~ka <strong>na</strong> ramni<strong>na</strong> ili vo prostorot.<br />
kopija lat. 1. prepis od orgi<strong>na</strong>lot, 2. preciz<strong>na</strong> reprodukcija <strong>na</strong> nekoe<br />
umetni~ko delo.<br />
kopiranje lat. pravewe kopija, prenos. imitirawe, umno`uvawe.<br />
kondor franc. golema ptica koja `ivee vo Central<strong>na</strong> i Ju`<strong>na</strong> Amerika.<br />
koprodukcija lat. zaedni~ko proizvodstvo.<br />
koprologija gr~. ispituvawe <strong>na</strong> fekalii zaradi dijagnosti~ki celi.<br />
kopros gr~. fekalii.<br />
kopula lat. vrska, svrznik.<br />
kopulacija lat. 1. spojuvawe, povrzuvawe, spojuvawe so brak, 2. polovo<br />
spojuvawe, polov odnos, koitus.<br />
kopulativen lat. sostaven, spoen.<br />
korba~ tur. kam{ik od ispleteni ko`ni remeni.<br />
kordon franc. 1. pograni~<strong>na</strong> stra`a, 2. raspored <strong>na</strong> vojska za odbra<strong>na</strong>.<br />
kordova - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Nikaragva.<br />
korekcija, korektura lat. ispravka, ispravawe <strong>na</strong> gre{ki, popravawe.<br />
222
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
korekten lat. koj e bez gre{ka, bez zabele{ki, pravilen, ~ove~en,<br />
pristoen.<br />
korektiv lat. sredstvo {to (so koe) vr{i ispravka.<br />
korektiven lat. popraven, koj poprava, koj isprava.<br />
korektnost lat. besprekornost, ispravnost, pravilnost.<br />
korektor lat. poprava~, lice koe se zanimava so korektura, so popravawe<br />
<strong>na</strong> gre{ki.<br />
korelacija lat. soodnos, me|useben odnos, zaemnost, zaem<strong>na</strong> zavisnost,<br />
povrzanost vo harmoni~<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>, metod. povrzanost me|u varijabli<br />
koja e pogolema od slu~aj<strong>na</strong> vrska, ako <strong>na</strong> dve ili pove}e pojavi deluva<br />
eden zaedni~ki faktor takvite pojavi }e imaat tendencija da variraat<br />
<strong>na</strong> pomalku ili pove}e istoveten <strong>na</strong>~in.<br />
korelat lat. metod, soodnosen poim, t.e. poim koj mu pripa|a <strong>na</strong> drug<br />
poim taka {to edniot go bara drugiot, prim. dete-roditel, rabota-plata,<br />
pri~i<strong>na</strong>-posledica.<br />
korelativen lat. metod. koj stoi vo zaemen odnos, zaemen, obostran.<br />
korelen (lat. correalis) sookriven, koreal<strong>na</strong> obligacija grup<strong>na</strong> obligacija,<br />
zbiren dolg, dolguvawe <strong>na</strong> pove}e lica.<br />
koreograf gr~. toj {to gi ve`ba tan~erite, toj koj postavuva balet i<br />
igri <strong>na</strong> sce<strong>na</strong>.<br />
koreografija gr~. 1. opi{uvawe <strong>na</strong> tan~erskite dvi`ewa so pomo{ <strong>na</strong><br />
posebni sistemi <strong>na</strong> z<strong>na</strong>ci, 2. umetnost <strong>na</strong> tancot, umetnost <strong>na</strong> sozdavawe<br />
i postavuvawe <strong>na</strong> baletski tanci <strong>na</strong> bi<strong>na</strong>.<br />
korepetiranje lat. povtoruvawe so nekogo <strong>na</strong> zada~a, pomagawe pri<br />
u~ewe.<br />
korepetitorium lat. kurs za povtoruavawe <strong>na</strong> {kolska materija.<br />
korespondencija lat. 1. vesti od oddelni mesta koi dopisnicite (korespondenti)<br />
im gi pra}aat <strong>na</strong> vesnicite, 2. site po{tenski otpravnici<br />
<strong>na</strong> pisma, 3. prepiska me|u oddelni lica ili ustanovi.<br />
korespondent lat. ~ovek koj pi{uva pisma.<br />
korespondet lat. 1. sorabotnik <strong>na</strong> vesnik, dopisnik, 2. slu`benik {to<br />
ja vodi prepiskata ustanovata, pretprijatieto.<br />
korespondiranje lat. dopi{uvawe.<br />
koribanti gr~. sledbenici i sve{tenici <strong>na</strong> frigiskata bo`ica Kibela<br />
koi istata ja slavele so urenbes<strong>na</strong> muzika i divi voeni tanci.<br />
koribantizam gr~. spiewe so otvoreni o~i.<br />
korida {pan. borba, osobeno so bikovi.<br />
koridor it. 1. hodnik, 2. tesen premin preku tu|o dr`avno zamji{te<br />
koj ja povrzuva dr`avata ~ii e koridorot so moreto ili so druga dr`ava.<br />
korifej gr~. prv vo ne{to, toj koj e <strong>na</strong>jdobar osobeno vo <strong>na</strong>ukata ili<br />
umetnosta, <strong>na</strong>roden voda~, poglavar<br />
korigiranje lat. vnesuvawe <strong>na</strong> isprav}i, ispravawe, popravawe.<br />
korner ang. agol, }o{.<br />
223
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kornet it. 1. duva~ki instrument, 2. fi{ek od pe~eno testo za sladoled.<br />
korniz franc. pregrada <strong>na</strong>d prozori kade se zaka~uva zavesa.<br />
koro<strong>na</strong> lat. venec, kru<strong>na</strong>, oreol<br />
korozibilen lat. podlo`en <strong>na</strong> <strong>na</strong>grizuvawe.<br />
korozija lat. <strong>na</strong>grizuvawe i razoruvawe <strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> metal predizvikano<br />
so hemiski procesi.<br />
korporacija lat. sojuz, zdru`enie, dru{tvo <strong>na</strong> lica od ista profesija<br />
ili struka.<br />
korporativen lat. zbiren, zaedni~ki.<br />
korporativno franc. zaedni~ki, vo dru{tvo.<br />
korpulenten lat. ~ovek so krupno telo.<br />
korpus delikti (lat. corpus delicti) predmet koj o~igledno go doka`uva<br />
izvr{enoto krivi~noto delo.<br />
korpus juris - Corpus iuris civilis, zakonik vo koj e sodr`ano celokupnoto<br />
rimsko robovladetelsko pravo (Institucii, Pandekti, Kodeks i Noveli),<br />
sostaven vo VI vek, za vreme <strong>na</strong> rimskiot car Justinijan.<br />
korpus lat. 1. telo, 2. trup <strong>na</strong> ~ovek ili <strong>na</strong> `ivotno, 3. voe<strong>na</strong> edinica,<br />
voen sostav, prim. strela~ki korpus,<br />
korpuskula lat. 1. sit<strong>na</strong> ~esti~ka, 2. <strong>na</strong>jmala edinica.<br />
korteks (lat. cortex) kora.<br />
kortes {pan. zakonodavno sobranie, parlament.<br />
korumpiranje lat. <strong>na</strong>veduvawe <strong>na</strong> nekogo <strong>na</strong> nemoralno i protivzakonito<br />
rabotewe so potkup.<br />
korumpiranje lat. rasipuvawe, iskol~uvawe, potkup.<br />
korupcija lat. rasipanost, iskol~enost, potkuplivost, podmitlivost.<br />
korzo it. uli~no {etali{te.<br />
kosekucija lat. sled, sleduvawe, posledica, zaklu~ok.<br />
kosmo lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: vsele<strong>na</strong>, svemir.<br />
kosmologija gr~. <strong>na</strong>uka koja go istra`uva svemirot.<br />
kosmopolit gr~. ~ovek koj celiot svet go smeta za svoja tatkovi<strong>na</strong>.<br />
kosmopolitizam gr~. sa}awe spored koe treba da postoi svetska zaednica<br />
kako zaedni~ka tatkovi<strong>na</strong> <strong>na</strong> site <strong>na</strong>cii.<br />
kosmos gr~. svemir.<br />
kosultiranje lat. pra{uvawe za sovet, sovetuvawe so nekogo.<br />
kota feanc. 1. to~ka kaj premeruvawe <strong>na</strong> zemji{te, 2. <strong>na</strong>dmorska visi<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> nekoe mesto.<br />
kotiranje franc. 1. imawe vrednost <strong>na</strong> berzata, 2. prenos. da se bide cenet,<br />
da se ima vrednost vo o~ite <strong>na</strong> drugite.<br />
kotlet franc. rebro so meso.<br />
kozmetika gr~. materijali koi se upotrebuvaat za nega <strong>na</strong> ko`ata (kolonski<br />
vodi, parfemi, pudri, pomadi i sl.).<br />
krah germ. slom, bankrot, propast, ste~aj, katastrofa.<br />
kran ger. sprava za podigawe i premestuvawe <strong>na</strong> tovar, digalka.<br />
krater geol. vulkanski otvor.<br />
224
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kratos gr~. mo}, sila, vladeewe, spored. demokratija.<br />
kravata franc. vratovrska.<br />
kre{~endo (it. crescendo) raste~ko, postepeno zasiluvawe <strong>na</strong> glasot.<br />
kreacija lat. tvorba, delo, sozdavawe ne{to novo, origi<strong>na</strong>l<strong>na</strong> tvorba.<br />
kreatura lat. 1. su{testvo, `ivo bitie, 2. rugoba, <strong>na</strong>kaza, nikakvec.<br />
kreda geol. <strong>na</strong>jmlad period <strong>na</strong> mezozoikot.<br />
kredenc, kredenec it. trpezariski orman.<br />
kredit lat. davawe <strong>na</strong> zaem <strong>na</strong> stoka ili pari za odredeno vreme koi se<br />
vra}aat so kamata, v. vereija.<br />
kreditor lat. zaemodavec, doveritel.<br />
kredo (lat. veruvaat) 1. ispoved, simbol <strong>na</strong> verata, 2. uveruvawa, principi,<br />
<strong>na</strong>~ela.<br />
kreiranje lat. tvorewe, sozdavawe, izumuvawe, voveduvawe, prim. <strong>na</strong><br />
nekoja moda, kreiranje uloga - origi<strong>na</strong>lno izveduvawe <strong>na</strong> nekoja uloga.<br />
krejon franc. 1. vid <strong>na</strong> moliv za slikawe, 2. boja za {minkawe.<br />
krek so prerabotka <strong>na</strong> kokainot vo kristal<strong>na</strong> forma se dobiva droga<br />
koja e od ponov datum i se <strong>na</strong>rekuva krek (crak - z<strong>na</strong>~i silen izne<strong>na</strong>den<br />
udar). Negovite glavni karakteristiki se: ednostav<strong>na</strong> prime<strong>na</strong>, niska<br />
ce<strong>na</strong> (poevtin e od kokainot), brzo deluvawe (predizvikuva efekt samo<br />
nekolku sekundi po zemaweto), sozdava brza zavisnost, ubiva i toga{<br />
koga se zema vo normalni dozi. Krekot, vsu{nost pretsavuva odrede<strong>na</strong><br />
kombi<strong>na</strong>cija <strong>na</strong> kokain i soda bikarbo<strong>na</strong>. Vo osumdesetite godini <strong>na</strong><br />
XX vek, pokraj krekot, vo SAD se pojavi i ed<strong>na</strong> nova droga <strong>na</strong>re~e<strong>na</strong> fri<br />
bejzing koja pretstavuva kombi<strong>na</strong>cija <strong>na</strong> kokain i amonjak.<br />
krekeri (ang. crackers) siroma{ni belci <strong>na</strong> jugot <strong>na</strong> Amerika.<br />
krem franc. 1. `oltenikavo bela boja, 2. kozmeti~ka mast za ma~kawe<br />
<strong>na</strong> ko`ata, 3. zasladuva~ <strong>na</strong> torti i kola~i, 4. prenos. <strong>na</strong>jdobro i <strong>na</strong>jodbrano<br />
dru{tvo.<br />
kremacija lat. spaluvawe <strong>na</strong> mrtvi vo posebni pe~ki <strong>na</strong>mesto pogrebuvawe.<br />
krematorium lat. prostorija za kremirawe <strong>na</strong> mrtvi.<br />
krenologija gr~. <strong>na</strong>uka za lekoviti izvori.<br />
krenoterapija gr~. lekuvawe so lekoviti vodi.<br />
kreolci doselenici od Latinska Amerika vo Evropa, sprot. ~epatoni.<br />
kreoli franc. potomci od me{ani brakovi, prim. [panci i severnoamerikanski<br />
Indijanci, Portugalci i Crncite koi bile robovi vo<br />
Brazil), i sl.<br />
krep franc. retka svile<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
krepsaten franc. te{ka svile<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
krepuskularen lat. sumra~en, koj e vo opa|awe.<br />
kresta lat. ko`en izrastok <strong>na</strong> glavata <strong>na</strong> petlite.<br />
kreten franc. lice so <strong>na</strong>jte{ka popre~enost vo psihi~kiot razvoj koe<br />
postignuva koeficient <strong>na</strong> inteligencija pomalku od 20 i krajno ograni~eni<br />
sposobnosti za aktivnosti i vo celost ili trajno e upateno <strong>na</strong><br />
pomo{ i gri`a od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> drugi lica.<br />
225
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kreton franc. jaka tkaeni<strong>na</strong> za zavesi i <strong>na</strong>vlaki za mebel.<br />
kri{<strong>na</strong> rel. osmiot avatar <strong>na</strong> Vi{<strong>na</strong> i eden od <strong>na</strong>jpo~ituvanite. v. avatar<br />
i kri{<strong>na</strong>.<br />
krida lat. ste~aj, bankrot.<br />
krigla ger. ~a{a, osobeno za pivo od polovi<strong>na</strong> litar.<br />
krimatologija gr~. <strong>na</strong>uka za sudovi i zaklu~oci.<br />
krimen (lat. crimen) prestap, zlostorstvo, krivi~no delo.<br />
krimi<strong>na</strong>l lat. zlostorni~ko deluvawe.<br />
krimi<strong>na</strong>lec lat. zlostornik.<br />
krimi<strong>na</strong>len lat. zlostorni~ki.<br />
krimi<strong>na</strong>listika lat. <strong>na</strong>uka ~ija zada~a e otkrivawe <strong>na</strong> krivi~nite dela<br />
i nivnite izvr{iteli.<br />
krimi<strong>na</strong>litet lat. zbir <strong>na</strong> krivi~ni dela izvr{eni <strong>na</strong> opredelen prostor<br />
za opredeleno vreme.<br />
kriminologija <strong>na</strong>uka za istra`uvawe <strong>na</strong> pojavnite oblici (fenomenologijata)<br />
i pri~inite (etiologijata) <strong>na</strong> krimi<strong>na</strong>litetot<br />
krinoli<strong>na</strong> franc. {iroka i so obra~i zateg<strong>na</strong>ta sukwa (bila vo moda vo<br />
XVII i prvata polovi<strong>na</strong> <strong>na</strong> XIX vek).<br />
kriolit gr~. poluskapocen kamen.<br />
krioterapija gr~. metod <strong>na</strong> lekuvawe so razladuvawe ili zamrznuvawe<br />
<strong>na</strong> zabolenite organi.<br />
kripl germ. sakat, v. topal.<br />
kripromnezija gr~. potsvesno pametewe.<br />
kripta gr~. 1. grobnica ili kapela pod crkva, 2. podzem<strong>na</strong> prostorija<br />
povrza<strong>na</strong> so hodnici.<br />
kriptestazija gr~. skrie<strong>na</strong> sposobnost.<br />
kripti~en gr~. skrien.<br />
kriptografija gr~. pi{uvawe so tajni z<strong>na</strong>ci, {ifrirawe.<br />
kriptogram gr~. tekst <strong>na</strong>pi{an so tajni z<strong>na</strong>ci.<br />
kriptorhija gr~. skrieni madiwa.<br />
kriti~ar gr~. ~ovek koj se zanimava so kritika.<br />
kriti~en gr~. 1. sposoben za ocenuvawe <strong>na</strong> vrednosta <strong>na</strong> nekogo ili <strong>na</strong><br />
ne{to, 2. re{ava~ki, sudbonosen, 3. te`ok, opasen.<br />
kriticizam ang. kriti~en odnos kon ne{to.<br />
kritika gr~. 1. stru~<strong>na</strong> oce<strong>na</strong> <strong>na</strong> vrednosta <strong>na</strong> nekoe <strong>na</strong>u~no, literaturno<br />
ili umetni~ko delo, 2. procenka <strong>na</strong> nekoja postapka, dejnost, predmet,<br />
3. nepovolen sud za nekogo ili za ne{to.<br />
kritizer gr~. toj koj saka da kritikuva, koj e zajadliv.<br />
kriza lat. mnogu te{ka no minliva sostojba.<br />
krntija tur. ne{to staro, dotraeno. starudija.<br />
kroki frac. 1. skica, <strong>na</strong>crt, 2. <strong>na</strong>brzi<strong>na</strong> <strong>na</strong>frlen plan <strong>na</strong> nekoj kraj.<br />
krokiranje lat. crtawe od oko <strong>na</strong> nekoj predel.<br />
kros (ang. cross country) sportski <strong>na</strong>tprevar <strong>na</strong> tr~ewe niz priroda.<br />
krstonosnite vojni (1096-1270) gi organizirala Crkvata - |oa voj<strong>na</strong> protiv<br />
islamot zaradi osvojuvawe <strong>na</strong> "svetiot grob," vo su{ti<strong>na</strong> za osvo-<br />
226
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
juvawe novi teritorii.<br />
kru`ok rus. pomal zatvoren krug <strong>na</strong> lu|e, dru{tvo.<br />
krucifiks lat. krst, raspetie.<br />
kru<strong>na</strong> lat. z<strong>na</strong>k <strong>na</strong> vladetelsko dostoinstvo koj se nosi <strong>na</strong> glava.<br />
krunski lat. 1. dr`aven, kralski, 2. krunski svedok - re{ava~ki svedok<br />
vo krivi~<strong>na</strong>ta postapka.<br />
krupije (franc. croupier) pomo{nik <strong>na</strong> "bankarot" kaj hazardnite igri<br />
koj od igra~ite gi sobira vlo`enite pari, slu`benik vo igra~nica koj<br />
rakovodi so hazard<strong>na</strong>ta igra.<br />
ksalo tur. motovilka, v. doronga.<br />
ksantipa gr~. ime <strong>na</strong> soprugata <strong>na</strong> Sokrat, prenos. lo{a `e<strong>na</strong> i kavgaxika.<br />
ksenofobija gr~. bol<strong>na</strong> omraza sprema stranci i se {to e stransko.<br />
ksenomanija lat. bol<strong>na</strong>, pretera<strong>na</strong> qubov kon stranci i se {to e<br />
stransko.<br />
ksenon hem. element od vidot <strong>na</strong> plemenite gasovi.<br />
ksero gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: suv.<br />
kserofagija gr~. hranewe so suva hra<strong>na</strong>.<br />
kseroza gr~. su{ewe, subost.<br />
ksilo gr~. prefiks vo slo`enici so z<strong>na</strong>~ewe: drvo, drveno.<br />
ksilofon gr~. muzi~ki instrument koj za razlika od vibrafonot ima<br />
drveni plo~ki vrz koi se udira so dve stap~iwa.<br />
ksiloglifika gr~. drvorez.<br />
ksilograf gr~. drvoreza~, kopani~ar.<br />
ksilografija gr~. drvorez.<br />
ksilografija gr~. kopani~arstvo, rezbarstvo vo drvo, duborez.<br />
ksiloiden gr~. <strong>na</strong>lik <strong>na</strong> drvo, sli~en <strong>na</strong> drvo.<br />
ksilolatrija gr~. obo`uvawe <strong>na</strong> drvo.<br />
ksilologija gr~. <strong>na</strong>uka za vidovite <strong>na</strong> drvja.<br />
ksmet, kismet tur. 1. neizbe`<strong>na</strong> mo} <strong>na</strong> sudbi<strong>na</strong>ta, ne{to od {to ne<br />
mo`e da se izbegne, 2. povolen slu~aj <strong>na</strong> okolnosti, sre}a.<br />
kub gr~. 1. kocka, 2. tret stepen <strong>na</strong> nekoj broj, prim. 23 3 .<br />
kubatura gr~. zafatni<strong>na</strong> izrazer<strong>na</strong> vo kubni metri.<br />
kube tur. svod vo oblik <strong>na</strong> polutopka, kupola.<br />
kubik lat. eden kuben metar.<br />
kubitus lat. lakt.<br />
kubizam gr~. smer vo umetnosta osobeno vo slikarstvoto od po~etokot<br />
<strong>na</strong> XX vek koj se sostoi vo pretstavuvawe <strong>na</strong> predmeti razdeleni <strong>na</strong> <strong>na</strong>jednostavni<br />
geometriski likovi (kocka, krug, trijagolnik i sl).<br />
kubura tur. 1. mala pu{ka ili golem pi{tol, 2. kuburam - sum vo beda,<br />
nevolja.<br />
kubus mat. kocka.<br />
kufer gr~. patni~ka "sandak" od ko`a, karton i sl.<br />
kujundzija tur. zlatar.<br />
kuli<strong>na</strong>rstvo lat. ve{ti<strong>na</strong> vo pogotvuvawe <strong>na</strong> jadewa.<br />
227
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kulisi franc. dekoracii smesteni <strong>na</strong> stranite od bi<strong>na</strong>ta, 2. prenos. zad<br />
kulisno - tajno.<br />
kulmi<strong>na</strong>cija lat. 1. <strong>na</strong>jvisoka i <strong>na</strong>jniska polo`ba <strong>na</strong> nebesno telo,<br />
prim. gor<strong>na</strong>ta kulmi<strong>na</strong>cija <strong>na</strong> Sonceto se slu~uva <strong>na</strong> pladne, 2. prenos.<br />
<strong>na</strong>jsilen <strong>na</strong>pon vo nekoja rabota, vrv <strong>na</strong> <strong>na</strong>p<strong>na</strong>tosta.<br />
kulminiranje lat. dostignuvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong> vrvot, <strong>na</strong>jvisokiot stepen, <strong>na</strong>jvisokiot<br />
<strong>na</strong>pon.<br />
kuloari franc. prostorii <strong>na</strong>j~esto vo parlamentite, <strong>na</strong>dvor od salite<br />
za sednici koi slu`at za odmor i za razme<strong>na</strong> <strong>na</strong> mislewa, pomali sostanoci.<br />
kulon lat. edinica za merewe <strong>na</strong> elektricitetot (spored imeto <strong>na</strong><br />
francuslkiot fizi~ar Coulomb, 1736-1806).<br />
kulpa (lat. culpa) vi<strong>na</strong>, vo potes<strong>na</strong> smisla - nebre`nost, grev.<br />
kulpabilitet lat. kaznivost.<br />
kulpozno lat. nebre`no (krivi~no delo), za razlika od dolozno (umisleno).<br />
kult lat. 1. religiozen obred, slu`ewe <strong>na</strong> bo`enstvo, 2. prenos. obo-<br />
`uvawe, osobeno po~ituvawe <strong>na</strong> nekoja li~nost ili predmet.<br />
kultivacija lat. podigawe, odgleduvawe, neguvawe, oplemenuvawe, usovr{uvawe.<br />
kultivator lat. 1. oradie za doobrabotka <strong>na</strong> zamja po osnovnoto izoruvawe<br />
so plug, 2. obrabotuva~, odgleduva~.<br />
kultiviranje lat. 1. obrabotuvawe, odgleduvawe, neguvawe, 2. prenos.<br />
razvivawe, sadewe, pottiknuvawe, voveduvawe vo obi~aj.<br />
kultura lat. 1. se {to e sozdadeno so fizi~ki (materijal<strong>na</strong> kultura) i<br />
umstven trud (duhov<strong>na</strong> kultura) <strong>na</strong> ~ovekot, 2. stepen <strong>na</strong> sovr{enstvo<br />
postig<strong>na</strong>t vo odnesuvaweto, 3. odgleduvawe <strong>na</strong> rastenija, 4. odgleduvawe<br />
bakterii za <strong>na</strong>u~ni celi.<br />
kulturen lat. 1. obrazovan, prosveten, 2. obrabotliv, koj ve{ta~ki se<br />
odgleduva (za rastenijata).<br />
kuluk tur. te{ka i <strong>na</strong>por<strong>na</strong> rabota, argatuvawe, robuvawe.<br />
kumez tur. koko{arnik, zapu{te<strong>na</strong> prostorija ili ku}a.<br />
kumplung ger. spojnica.<br />
kumulacija lat. 1. <strong>na</strong>trupuvawe, 2. prav. izrekuvawe <strong>na</strong> zaedi~ka kaz<strong>na</strong><br />
za site krivi~ni dela vrz osnova <strong>na</strong> sobirawe <strong>na</strong> poedine~nite kazni<br />
odmereni za sekoe krivi~no delo.<br />
kumulativno lat. zbirno, zaedno.<br />
kumuliranje lat. <strong>na</strong>trupuvawe, stavawe <strong>na</strong> kup, sobirawe.<br />
kundak tur. drven del <strong>na</strong> pu{kata.<br />
kunktator lat. koleblivec (spored rimskiot diktator Fabian Kunktator<br />
koj se kolebal da vleze vo re{ava~ka bitka so Hanibal).<br />
kup (ang. cop) pahar koj se dodeluva kako <strong>na</strong>grada za sportski postignuvawa.<br />
kupe franc. zatvore<strong>na</strong> prostorija vo vagon <strong>na</strong>meneta za pomal broj<br />
patnici.<br />
228
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kupidon lat. mit. bog <strong>na</strong> qubovta kaj starite Rimjani.<br />
kupiranje franc. skratuvawe <strong>na</strong> opa{kite <strong>na</strong> ku~iwa, kowi, ovci od<br />
estetski pri~ini.<br />
kupola lat. pokriv, svod vo forma <strong>na</strong> polutopka.<br />
kupon lat. 1. del od bilet koj se }ine zaradi kontrola, 2. dokaz za podigawe<br />
<strong>na</strong> deficitar<strong>na</strong> stoka.<br />
kur{um tur. metak, zrno od ogneno oru`je.<br />
kura lat. nega, lekuvawe.<br />
kura` franc. odva`nost, hrabrost.<br />
kurabilen lat. izle~liv, koj mo`e da se izlekuva.<br />
kuracija (lat. curatio) lekuvawe.<br />
kuran ("da se ~ita, ka`uva") sveta kniga <strong>na</strong> islamot - zbor <strong>na</strong> boga, sostave<strong>na</strong><br />
e od 114 suri (poglavija) so razli~en broj ajeti (stihovi, z<strong>na</strong>ci)<br />
rasporedeni, ne spored sodr`i<strong>na</strong>ta, tuku spored dol`i<strong>na</strong>ta.<br />
kuranti franc. sat <strong>na</strong> kula ili <strong>na</strong> yid so muzika.<br />
kurare ju`noameri~ki otrov za streli koj gi ko~i site motorni nervi.<br />
kuratela lat. staratelstvo, tutorstvo.<br />
kurativa (lat. curativus) lekuvawe <strong>na</strong> organski i du{evni bolesti.<br />
kurativen lat. koj e za lekuvawe, koj lekuva, lekovit.<br />
kurator lat. staratel.<br />
kurban ar. `rtva, obi~no oven koj se kole za vreme <strong>na</strong> kurban-bajram.<br />
kurbla ger. poluga za "palewe" <strong>na</strong> starite avtomobilskite motori.<br />
kurc{lus ger. kratok spoj koj predizvikuva prekin <strong>na</strong> strujata.<br />
kurenten lat. tekoven, brz, bistar, sovremen, koj e vo optek, koj dobro<br />
se prodava,<br />
kurentni pari - pari vo optek,<br />
kurentno pismo - pismo pi{uvano <strong>na</strong> raka.<br />
kurialii (lat. curialia) formalnosti, kancelariski obi~ai i formalnosti.<br />
kurija lat. 1. <strong>na</strong>ziv <strong>na</strong> sekoja grupa <strong>na</strong> koja se delele patriciite vo<br />
stariot Rim, 2. zgrada vo koja se sostanuval se<strong>na</strong>tot vo stariot Rim, 3.<br />
vo sredniot vek sobor pokraj kralot sostaven od vazali i golemodostojnici,<br />
4. dve centralni ustanovi <strong>na</strong> papskata vlast.<br />
kuriozen lat. 1. neobi~en, zanimliv, ~uden, 2. qubopiten, radoz<strong>na</strong>l.<br />
kuriozitet, kuriozum franc. 1. zanimliv, sme{en <strong>na</strong>stan ili prilika, 2.<br />
retkost koja predizvikuva vnimanie so svojata zabav<strong>na</strong> neobi~nost.<br />
kurioznost lat. neobi~nost, zanimlivost.<br />
kurir franc. 1. glasik, 2. raznesuva~ <strong>na</strong> voe<strong>na</strong> slu`be<strong>na</strong> po{ta.<br />
kurtoazija franc. ubavo odnesuvawe.<br />
kurs lat. 1. tek, te~enie, 2. pravec, smer <strong>na</strong> dvi`ewe <strong>na</strong> brod ili avion,<br />
3. pravec <strong>na</strong> politika, 4. tek, razvoj <strong>na</strong> nekoja dejnost, 5. celosno<br />
izlo`uvawe <strong>na</strong> nekoja <strong>na</strong>uka ili <strong>na</strong> nekoj nejzin del, 6. stepen <strong>na</strong> posetuvawe<br />
<strong>na</strong> nekoja {kola, 7. ce<strong>na</strong> po koja vo odreden den se prodava ili<br />
kupuva stoka, vrednosni hartii ili stranska valuta.<br />
229
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kursist lat. posetitel <strong>na</strong> nekoj kurs.<br />
kurta`a franc. provizija, posredni~ka <strong>na</strong>grada, <strong>na</strong>grada <strong>na</strong> posrednikot<br />
za izvr{uvaweto <strong>na</strong> nekoja rabota.<br />
kurtizan franc. dvorjanin.<br />
kurtiza<strong>na</strong> franc. 1. `e<strong>na</strong> so lesno povedenie, 2. elegant<strong>na</strong> qubovnica,<br />
skapa prostitutka.<br />
kurtoazija franc. fino povedenie, qubeznost.<br />
kurtul, kurtulmak tur. spas, spasuvawe, osloboduvawe, izbavuvawe.<br />
kurtulisuvanje tur. osloboduvawe od nekogo.<br />
kurva ger. kriva linija.<br />
kurvimetar ger. sprava za merewe <strong>na</strong> dol`i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> krivi linii (<strong>na</strong><br />
pati{ta, reki, `elezni~ki prugi) <strong>na</strong> geografski karti.<br />
kurziv lat. <strong>na</strong>koseno {tampani bukvi, sprot. antikva, denes italik.<br />
kustos lat. akademski obrazovan slu`benik rakovoditel i ~uvar <strong>na</strong><br />
nekoja zbirka, prim. vo muzej.<br />
kusur tur. ostatok <strong>na</strong> parite po ispla}awe <strong>na</strong> stoka koja vredi pove}e<br />
od pari~niot apoen {to bil daden za nejzi<strong>na</strong> <strong>na</strong>plata.<br />
kuvet tur. sila, mo}. ja~i<strong>na</strong>.<br />
kvadrant lat. ~etvrti<strong>na</strong> od krugot.<br />
kvadrupedi lat. zool. ~etvorono`ni `ivotni.<br />
kvalificiran lat. 1. koj ima opredele<strong>na</strong> kvalifikacija, sprema, 2. kvalificirano<br />
krivi~no delo prav. delo koe poradi opredeleni obele`ja ima pote`ok<br />
vid, prim. ubistvo <strong>na</strong> svirep <strong>na</strong>~in, 3. kvalificirano mnozinstvo<br />
mnozinstvo <strong>na</strong> glasovi.<br />
kvalifikacija lat. 1. odreduvawe <strong>na</strong> vrednosta, sposobnosta <strong>na</strong> nekoj ili<br />
ne{to, 2. vrednost, sposobnost, stru~nost, 3. prav. podveduvawe <strong>na</strong> krivi~no<br />
delo pod odreden ~len od krivi~niot zakonik, 3. sport. uspe{no<br />
pominuvawe <strong>na</strong> prethodnite pre~ki i plasirawe vo <strong>na</strong>tamo{en povisok<br />
krug za <strong>na</strong>trevaruvawe.<br />
kvalifikativen lat. koj pobliski odreduva, koj pridava ili odreduva<br />
osobi<strong>na</strong>, svojstvo.<br />
kvalifikuvan lat. sposoben, doras<strong>na</strong>t za nekoja dejnost.<br />
kvalitet lat. vrednost, svojstvo, osobi<strong>na</strong>, dobri<strong>na</strong>.<br />
kvaliteten lat. koj ima dobra vrednost, dobri svojstva, dobri osobini.<br />
kvalitativno (lat. qualitativus) toa {to se odnesuva <strong>na</strong> osobinite, vidot,<br />
vrednosta <strong>na</strong> ne{to.<br />
kvant lat. 1. <strong>na</strong>jmala koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> energija koja mo`e da ja emituva<br />
ili apsorbira atom, molekul ili atomsko jadro, 2. ~esti~ka <strong>na</strong> energijata<br />
<strong>na</strong> zrakot.<br />
kvantifikacija lat. utrduvawe <strong>na</strong> brojnosta, ized<strong>na</strong>~uvawe, poklopuvawe.<br />
kvantitativno lat. koli~insko, so ogled <strong>na</strong> koli~i<strong>na</strong>ta.<br />
kvantitet lat. koli~i<strong>na</strong>, broj<strong>na</strong> odredenost, golemi<strong>na</strong>.<br />
230
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kvant<strong>na</strong> teorija - (teorija <strong>na</strong> Maks Plank, 1858-1947) prou~uvawe <strong>na</strong> zakonite<br />
<strong>na</strong> dvi`eweto <strong>na</strong> ~esti~kite od koi se sostaveni telata (<strong>na</strong><br />
atomot, molekulata, elektronot, pozitronot i sl.)<br />
kvantum (lat. quantum ) koli~i<strong>na</strong>.<br />
kvart (lat. quartus - ~etiri) 1. gradska ~etvrt, 2. format <strong>na</strong> hartija<br />
(~etvrti<strong>na</strong> od tabak).<br />
kvartal lat. ed<strong>na</strong> ~etvrti<strong>na</strong> od godi<strong>na</strong>ta, tromese~ie.<br />
kvarter lat. <strong>na</strong>jmlad period vo razvojot <strong>na</strong> Zemjata.<br />
kvartet lat. grupa od ~etvorica, obi~no pea~i, muzi~ari.<br />
kvartrilijun lat. broj koj sodr`i iljada pomno`eno so iljada trilioni,<br />
se pi{uva so 1 i 24 nuli.<br />
kvazi prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: kako da, bo`emno, <strong>na</strong>vodno,<br />
|omiti.<br />
kvekeri (an. quakers - tie koi treperat) sekta <strong>na</strong> puritantizmot, kvekeri<br />
e podbiven <strong>na</strong>ziv koj im go dale drugi ("onie koi se tresat" pri<br />
verskite obredi), a me|u sebe se <strong>na</strong>rekuvale prijateli ili "zdru`enie<br />
<strong>na</strong> prijateli". Tie otidoa <strong>na</strong>jdaleku vo baraweto <strong>na</strong> li~<strong>na</strong> sloboda pri<br />
ispovedaweto <strong>na</strong> verata: go otflaat krsteweto i euharistijata i sekoj<br />
ritual ili ceremonija gi smetaat za paganski akt. Smetaat deka Svetiot<br />
duh e vsu{nost visti<strong>na</strong>ta. Voop{to nemaat sve{tenici ni bogoslu`ba,<br />
tuku dr`at sostanoci zaradi "povlekuvawe vo sebe," za razmisluvawe<br />
{to doveduva do vdahnovenost. Bea protiv zakletva i protiv<br />
<strong>na</strong>silstvo i za tolerancija sprema lu|eto od drugi veroispovesti.<br />
Osnova~ <strong>na</strong> kvekerstvoto bil bil konduraxijata Xorz Foks, vo 1647<br />
(1624-1691). Mnogu kvekerite zaradi progonite emigrirale vo SAD.<br />
kverulant (lat. quaerulus) ~ovek koj lesno podnesuva tu`bi <strong>na</strong> sud, tu-<br />
`ibaba, ~ovek koj tera pravdini, pravda{.<br />
kverulencija (lat. querulus - ~ovek koj rado tu`i, koj postojano vodi<br />
parnici za se i se{to) patolo{ka sklonost za podnesuvawe tu`bi pred<br />
sud, za parni~ewe.<br />
kvescio facti (lat. quaestio facti) prav. fakti~ko pra{awe, pra{awe za<br />
faktite, okolnostite <strong>na</strong> slu~ajot.<br />
kvescio iuris (lat. quaestio iuris) prav. pravno pra{awe.<br />
kvescio lat. pra{awe, sporno pra{awe, ma~no pra{awe.<br />
kvestor lat. visok fi<strong>na</strong>nsiski ~inovnik vo stariot Rim.<br />
kvietizam lat. 1. misti~no u~ewe koe se razvilo osobeno vo XVII vek,<br />
spored koe spasenieto se sostoi vo otka`uvawe od se {to e ovozemno i<br />
svrtuvawe kon razmisluvawe i duhovno ponirawe vo samiot sebesi (samoposmatrawe)<br />
{to vodi kon celosen du{even i bla`en mir, 2. nebre`no,<br />
pasivno dr`ewe kon `ivotot okolu sebe.<br />
kvintesencija (lat. quinta essentia - petta su{ti<strong>na</strong>) su{ti<strong>na</strong>, bitie,<br />
sr`, jadro, toa {to e <strong>na</strong>jglavno, <strong>na</strong>jbitno, <strong>na</strong>jva`no <strong>na</strong> nekoj predmet<br />
ili poim.<br />
kvintet lat. grupa od pet, obi~no pea~i, muzi~ari.<br />
231
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
kvintilijun lat. broj koj sodr`i iljada pomno`eno so iljada kvatrilijuni,<br />
se pi{uva so 1 i 30 nuli.<br />
kviriti lat. gra|ani <strong>na</strong> stariot Rim, Rimjani.<br />
kvisling predavnik <strong>na</strong> tatkovi<strong>na</strong>ta, pomo{nik <strong>na</strong> okupatorot (spored<br />
imeto <strong>na</strong> norve{kiot predavnik Vidkun. Quisling koj bil sorabotnik <strong>na</strong><br />
germanskite okupatorski sili).<br />
kvit (lat. quietus) 1. podmiren, <strong>na</strong>miren, ized<strong>na</strong>~en, izravnet, 2. gotovo,<br />
re{eno, svr{eno.<br />
kvitancija lat. pisme<strong>na</strong> potvrda deka obvrskata e izvr{e<strong>na</strong>.<br />
kviz ang. <strong>na</strong>graden <strong>na</strong>tprevar vo z<strong>na</strong>ewe.<br />
kvocient lat. koli~nik, rezultat <strong>na</strong> deleweto.<br />
kvorum lat. so zakon ili so pravila opredelen broj <strong>na</strong> prisutni ~lenovi<br />
<strong>na</strong> nekoj sobir potreben za zaklu~ocite i odlukite <strong>na</strong> toj sobir da<br />
bidat validni.<br />
kvota (lat. quot - kolku) 1. so dogovor utvrde<strong>na</strong> suma koja se pla}a vo<br />
utvrdeni rokovi, 2. udel koj nekomu mu pripa|a pri delabata, 3. odrede<strong>na</strong><br />
koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> rabota, norma, 4. od<strong>na</strong>pred odreden broj <strong>na</strong> ne{to voop-<br />
{to, dano~<strong>na</strong> kvota - golemi<strong>na</strong> <strong>na</strong> dano~<strong>na</strong>ta stapka.<br />
L<br />
labaratorija lat. specijalno urede<strong>na</strong> prostorija za <strong>na</strong>u~nostra`uva~--<br />
ki eksperimenti, za kontrolirawe <strong>na</strong> tehnolo{ki procesi, za izrabotka<br />
<strong>na</strong> komplicirani preparati.<br />
labiadektomija med. otse~uvawe <strong>na</strong> vagi<strong>na</strong>lnite usni.<br />
labilen lat. nepostojan, labav, nestalo`en, sklon kon pa|awe, koj lesno<br />
gubi ramnote`a, sprot. stabilen.<br />
labilnost lat. nepostojanost, koleblivost.<br />
labitur ex animo bebefactum, iniuria mumquam lat. dobrodetelta se zaborava,<br />
a nepravdata nikoga{.<br />
labium lat. us<strong>na</strong>.<br />
labor lat. rabota, trud, <strong>na</strong>por.<br />
laborant lat. <strong>na</strong>u~en ili tehni~ki sorabotnik koj raboti vo labaratorija.<br />
laburisti angliska reformisti~ka rabotni~ka partija.<br />
laceracija (lat. lacerare) kinewe, raspar~uvawe, abewe, tro{ewe poradi<br />
upotreba.<br />
lada mit. bo`ica <strong>na</strong> proletta, mladosta i ubavi<strong>na</strong>ta kaj starite Sloveni.<br />
lafet, lafeta franc. postoqe vrz koe e pomeste<strong>na</strong> cevka <strong>na</strong> artileris-ko<br />
oru`je.<br />
lagalizacija lat. ozakonuvawe, dvawe <strong>na</strong> zakonska sila.<br />
lager germ. 1. stovari{te, 2. voj. tabor, logor, 3. le`i{te, postela.<br />
lagu<strong>na</strong> it. plitok zaliv.<br />
232
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
laik lat. 1. ~ovek koj ne mu pripa|a <strong>na</strong> sve{etni~kiot stale`, 2. prenos.<br />
nestru~en ~ovek.<br />
laissez-faire - laissez-passer franc. pu{ti da se pravi, pu{ti slobodno<br />
da se dejstvuva.<br />
lajtmotiv ger. 1. osnov<strong>na</strong> zamisla, osnov<strong>na</strong> tema koja se provlekuva niz<br />
celoto muzi~ko delo, 2. prenos. glav<strong>na</strong> misla voditelka povtore<strong>na</strong> i<br />
pove}ekratno <strong>na</strong>glase<strong>na</strong>.<br />
lak{mi mit. bogiwa <strong>na</strong> <strong>na</strong>predokot, bogatstvoto i dobrata sre}a vo<br />
hinduizmot.<br />
lakej franc. sluga vo uniforma.<br />
lakmus ger. modra boja koja slu`i kako indikator.<br />
lakmusova hartija hem. hartija koja koga e stave<strong>na</strong> vo kiseli<strong>na</strong> pocrvenuva,<br />
a vo baza pomodruva.<br />
lakonizam gr~. kratko i jasno izrazuvawe <strong>na</strong> misli so {to se odlikuvale<br />
Spartancite.<br />
lakonski gr~. kratok, sr`evit i to~en (spored Lakedemoncite, Lakonci,<br />
Spartanci koi bile ve{ti vo kratko izrazuvawe).<br />
lakrdija tur. {ega, farsa, ismejuvawe, komedija bez literatur<strong>na</strong> vrednost,<br />
laksativ lat. 1. razbla`uva~, omeknuva~, 2. sredstvo za regulirawe <strong>na</strong><br />
stolicata, v. purgativ.<br />
laksizam (lat. laxus - mlitav) labavost vo sfa}aweto <strong>na</strong> moralot.<br />
laktacija lat. la~ewe mleko od mle~nite `lezdi, doewe <strong>na</strong> dete so maj-<br />
~ino mleko.<br />
lalacija gr~. dtkawe.<br />
lalija gr~. govor, zboruvawe.<br />
lamarkizam teorija <strong>na</strong> Lamark spored koja evolucijata se ostvaruva<br />
isklu~ivo pod neposredno vlijanie <strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong>ta sredi<strong>na</strong> bez u~estvo<br />
<strong>na</strong> prirod<strong>na</strong>ta selekcija.<br />
lamela it. 1. tenka metal<strong>na</strong> plo~a, 2. osigura~.<br />
lamentacija lat. taguvawe, `alewe, lelekawe <strong>na</strong>d sudbi<strong>na</strong>ta.<br />
lamentozno lat. `alosno.<br />
lampa ger. svetilka.<br />
lampas franc. {iroka traka vo boja <strong>na</strong> pantaloni, obi~no <strong>na</strong> generalski<br />
uniformi.<br />
lampion franc. mala oboe<strong>na</strong> ukras<strong>na</strong> svetilka.<br />
lansiranje franc. 1.isfrlawe, 2. iznesuvawe <strong>na</strong> ne{to novo pred javnosta.<br />
lantan (La.) hem. bel metal.<br />
laokon mit. sve{tenik od Troja, koj zaedno so negovite dva si<strong>na</strong> bil<br />
zadaven od dve zmii zatoa {to im sovetuval <strong>na</strong> Trojancite da ne go vnesuvaat<br />
drveniot kow i prv frlil kopje vrz nego velej}i: "Se pla{am<br />
od Da<strong>na</strong>jcite i koga donesuvaat podaroci."<br />
lapalija lat. bez<strong>na</strong>~aj<strong>na</strong> sitnica.<br />
lapidacija (lat. lapidatio) kamenuvawe.<br />
233
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
lapidaren lat. kratok, sr`evit, jadrovit, zbien.<br />
lapidarium lat. zbirka <strong>na</strong> stari kameni spomenici.<br />
lapidifikacija lat. skamenuvawe.<br />
lapis lat. kamen.<br />
lapsus lat. gre{ka, oma{ka.<br />
lar pur lart (franc. l'atr pour l'art - umetnost zaradi umentost)<br />
larpurlartizam umetnost zaradi umetnost, a ne kako sredstvo za postignuvawe<br />
<strong>na</strong> drugi celi, deviza <strong>na</strong> umetni~kiot pravec <strong>na</strong>Teodor Gotje, v.<br />
ares gratia artis koj sprotivno <strong>na</strong> utilitatristi~kiot pravec vo umetnosta<br />
ja negira op{testve<strong>na</strong>ta funkcija <strong>na</strong> umetnosta.<br />
lararium lat. doma{<strong>na</strong> kapeli~ka kaj starite Rimjani.<br />
largus lat. obilen, izda{en, darovit, larga manu - so dare`liva raka,<br />
obilno.<br />
lari lat. doma{ni ku}ni bogovi kaj starite Rimjani - blagodarni duhovi<br />
<strong>na</strong> po~i<strong>na</strong>tite lica od ku}ata.<br />
larifari it. brborewe <strong>na</strong> besmislici.<br />
laringitis gr~. vospalenie <strong>na</strong> grloto i grklanot.<br />
laringo gr~. prefiks vo slo`enici so z<strong>na</strong>~ewe: grlo<br />
laringolog gr~. lekar specijalist za bolesti <strong>na</strong> grloto.<br />
laringologija gr~. <strong>na</strong>uka za bolesti <strong>na</strong> grloto.<br />
larinks gr~. grklan.<br />
larma ger. buka, galama.<br />
larva lat. avet, prividenie, 2. biol. prv stadium vo razvojot <strong>na</strong> insektite.<br />
lasciven lat. razvraten, bezsramen, bluden.<br />
laso {pans. ortoma so koja kaubojcite (kravarite) ja lovat stokata.<br />
last but no least ang. posledno, no ne i <strong>na</strong>jmalku va`no.<br />
latalen lat. smrten, smrtonosen, latal<strong>na</strong> doza - koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> lek koja go<br />
usmrtuva bolniot.<br />
latalen lat. smrten, smrtonosen.<br />
latargi~en gr~. trom, dremliv, neosetliv.<br />
latencija lat. vreme koe pominuva od momentot koga po~nuva da deluva<br />
stimulansot, do momentot koga <strong>na</strong>stanuva odgovorot, odnosno reakcijata<br />
<strong>na</strong> stimulansot.<br />
latenten lat. 1. skrien, koj ne se zabele`uva od <strong>na</strong>dvor, pritaen, prikrien,<br />
nezabele`itelen, 2. koj ne e izre~en, me|utoa koj se podrazbira i<br />
e sodr`an vo samoto z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> zborot.<br />
lateralen lat. strani~en, bo~en.<br />
lateralni hipotalami~ki sindrom psih. celosno gubewe <strong>na</strong> ~uvstvoto za<br />
glad.<br />
later<strong>na</strong> lat. 1. svetilka, fener, later<strong>na</strong> magica - vol{eb<strong>na</strong> lamba, 2.<br />
arh. mala kula <strong>na</strong> vrv <strong>na</strong> kupola so otvori za osvetluvawe.<br />
latifundija lat. golem zemji{en posed.<br />
latituda lat. {iri<strong>na</strong>, prostranstvo.<br />
234
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
latitudi<strong>na</strong>ren lat. {irokograd, slobodoumen, koj ne preteruva, nepreteran.<br />
lato sensu lat. vo po{iroka smisla.<br />
latrija gr~. obo`avawe, bogoslu`ewe.<br />
latrocinium lat. drumsko razbojni{tvo.<br />
laudacija lat. pofalba, pofalben govor.<br />
laudanium lat. sekoe sredstvo za smiruvawe i uspivawe.<br />
laudari a bonis et vituperari a malis unum atque idem est (Cicero) lat.<br />
isto e da bide{ falen od dobri i da bide{ kuden od lo{i.<br />
laudativen, laudatoren (lat. laudativus) pofalben.<br />
laufer ger. trka~, glasnik, ed<strong>na</strong> od figurite vo {ah.<br />
laureat lat. oven~an so lovorov venec, umetnik, poet, glumec, pro<strong>na</strong>o-<br />
|a~, pisatel koj ja dobil <strong>na</strong>jgolemata <strong>na</strong>grada <strong>na</strong> nekoj <strong>na</strong>tprevar.<br />
lauta arap. star muzi~ki instrument so 6-24 `ici.<br />
lava lat. rastope<strong>na</strong> vulkanska materija.<br />
lavabo lat. mijalnik.<br />
lavi<strong>na</strong> germ. golem odron od sneg, golema sne`<strong>na</strong> topka.<br />
laviranje ger. 1. edrewe so ve{to zaobikoluvawe <strong>na</strong> pre~ki, 2. prenos.<br />
kolebawe me|u tu|i gledi{ta.<br />
lavirint gr~. zgrada so zapletkani hodnici, prenos. zapletka<strong>na</strong> rabota.<br />
lavor franc. dlabok sad koj slu`i kako mijalnik, obi~no za noze, tur.<br />
le|en.<br />
lazaret it. 1. dom za leprozno bolni vo blizi<strong>na</strong> <strong>na</strong> Erusalim posveten<br />
<strong>na</strong> Sv. Lazar, 2. ustanova za smestuvawe <strong>na</strong> bolni od zarazni bolesti, 3.<br />
voe<strong>na</strong> bolnica vo blizi<strong>na</strong> <strong>na</strong> samoto boi{te.<br />
lazura lat. 1. prozir<strong>na</strong> boja za prema~kuvawe <strong>na</strong> izraboteni sliki, 2.<br />
samiot proces <strong>na</strong> takvo prema~kuvawe.<br />
le`eren franc. lesen, neusilen, nebre`en, bez <strong>na</strong>por, povr{en.<br />
le`ernost franc. neusilenost, lesnotija, nevrzanost.<br />
leda mit. `e<strong>na</strong> <strong>na</strong> spartanskiot kral Tindarej koja pretvoren vo lebed<br />
ja obqubil Zevs.<br />
ledi (ang. lady) otme<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>, dama, gospo|a.<br />
leegs <strong>na</strong>turae perfectissimae sunt et immutabiles, humani vero iuris conditio<br />
in infinitum decurrit, et nihil est in eo quod perpetuo stare possit lat. prirodnite<br />
zakoni se <strong>na</strong>jsovr{eni i nepromenlivi, dodeka ~ovekovoto pravo<br />
postojano se menuva, pa vo nego nema ni{to {to bi mo`elo trajno da<br />
opstane).<br />
legalen lat. zakonit, koj e vo sklad, vo soglasnost so zakonot.<br />
legalitet lat. 1. zasnovanost vrz zakonot, 2. neiznude<strong>na</strong>, ne<strong>na</strong>met<strong>na</strong>ta<br />
soglasnost <strong>na</strong> mnozinstvoto so postojniot praven poredok<br />
legalizacija lat. ozakonuvawe, potvrda, overuvawe.<br />
legalnost lat. soglasnost so zakonot.<br />
legat lat. 1. kaj starite Rimjani - pratenik, pomo{nik, 2. vo katolicizmot<br />
- slu`ben pretstavnik, polnomo{nik <strong>na</strong> papata, 3. prav. ostavi-<br />
235
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
<strong>na</strong>, <strong>na</strong>log <strong>na</strong> ostavitelot <strong>na</strong> <strong>na</strong>slednikot nekomu da mu isplati odrede<strong>na</strong><br />
suma pari i predade odreden del od imotot.<br />
la`iranje franc. <strong>na</strong>merno gubewe <strong>na</strong> <strong>na</strong>tprevar.<br />
legatar lat. toj komu{to so <strong>na</strong>log mu e ostaven vo <strong>na</strong>sledstvo samo nekoj<br />
opredelen predmet (a ne celata ostavi<strong>na</strong>).<br />
legator lat. toj koj{to nekomu so <strong>na</strong>log mu ostava ne{to vo <strong>na</strong>sledstvo.<br />
lege artis lat. spored zakonot, spored praviloto <strong>na</strong> za<strong>na</strong>etot, spored<br />
site pravila i propisi.<br />
legem nocens vetetur, fortumam innocens lat. od zakonot se pla{i vinovniot,<br />
a od sudbi<strong>na</strong>ta neviniot.<br />
legen tur. umivalnik.<br />
legenda lat. 1. <strong>na</strong>rodno predanie za `ivotot <strong>na</strong> nekoe lice ili <strong>na</strong>stan,<br />
prikaz<strong>na</strong> za neobi~en <strong>na</strong>stan, 2. izmisle<strong>na</strong> prikaz<strong>na</strong>, 3. <strong>na</strong>tpis <strong>na</strong><br />
pari~ni apoeni, 3. objasnuvawe <strong>na</strong> geografska karta.<br />
legendaren lat. ~ovek koj se spomenuva vo legenda, koj ne postoel ili<br />
koj bil poi<strong>na</strong>kov odo{to se prika`uva.<br />
leges ab omnibus intelligi debant zakonite treba site da gi razberat.<br />
leges legum lat. zakoni <strong>na</strong>d zakonot (prirodnite prava pretstavuvaat<br />
zakoni <strong>na</strong>d zakonot).<br />
leges sibi homines condiderunt pro utilitate communi, ut se interim tutos ab<br />
iniuriis fecerent (Latantius) lat. lugeto gi donele zakonite za op{ta korist,<br />
za da se obezbedat od nepradvi); celta <strong>na</strong> pravoto e pravda.<br />
leges suum ligant latorem lat. zakonite go obvrzuvaat i svojot donositel.<br />
legija lat. pogolema edinica <strong>na</strong> rimskata vojska.<br />
legis ab omnibus intelligi debent lat. zakonite treba site da gi razbiraat.<br />
legis constructio non facit iniuriam lat. zakonskata odredba ne pravi<br />
nepravda.<br />
legis huma<strong>na</strong>e <strong>na</strong>scuntur, vivunt et moriuntur lat. ~ove~kite zakoni <strong>na</strong>stanuvaat,<br />
`iveeat i umiraat.<br />
legislacija lat. zakoni, donesuvawe <strong>na</strong> zakoni, zakonodavstvo, zakonodav<strong>na</strong><br />
vlast.<br />
legislativa, legislatura lat. zakonodavno telo, zakonodav<strong>na</strong> vlast, zakonodavstvo,<br />
donesuvawe <strong>na</strong> zakoni.<br />
legislativen lat. zakonodaven.<br />
legislator lat. zakonodavec.<br />
legist lat. poz<strong>na</strong>va~ <strong>na</strong> zakonite.<br />
legitima lat. prav. zakonski del, koj bez ogled <strong>na</strong> testamentot, mora da<br />
mu pripadne <strong>na</strong> <strong>na</strong>slednikot.<br />
legitimacija lat. 1. isprava so koja se doka`uva identitetot <strong>na</strong> nekoja<br />
li~nost, li~<strong>na</strong> karta, 2. prav. pravo <strong>na</strong> prezemawe <strong>na</strong> opredeleni ~ekori<br />
pred sud, aktiv<strong>na</strong> legitimacija - pravo da se podnese tu`ba pred sud, pas-<br />
236
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
iv<strong>na</strong> legitimacija - sposobnost da se bide tu`en <strong>na</strong> sud, 3. dopolnitelno<br />
oglasuvawe <strong>na</strong> vonbra~no dete za bra~no.<br />
legitimen lat. praveden, opravdan sprot. iliegitimen.<br />
legitimiranje lat. barawe od nekogo da ja poka`e li~<strong>na</strong>ta karta ili<br />
drug dokument za potvrduvawe <strong>na</strong> negoviot identitet.<br />
legitimitet lat. zasnovanost vrz pravdata, pravednost.<br />
legitimno osnovano, opravdano, izdr`ano, nu`no, dozvoleno, o<strong>na</strong> {to<br />
ima op{ta podr{ka od gra|anite, pravedno, pravdata e kriterium za<br />
legitimnoto).<br />
legitimnost lat. zakonitost, pravo <strong>na</strong> ne{to, prim. <strong>na</strong> sopstvenost<br />
legologija gr~. ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> ~itawe.<br />
leguminozi lat. me{unkarski rastenija (grav, gra{ok, le}a itn.).<br />
legura lat. me{avi<strong>na</strong> od dva ili pove}e metali dobie<strong>na</strong> so topewe.<br />
lekcija lat. 1. usmeno izlo`uvawe <strong>na</strong> nekoja tema, 2. zada~a (za u~ewe),<br />
3. opome<strong>na</strong>, ukor, prigovor.<br />
leksi~ki gr~. koj se odnesuva <strong>na</strong> re~nik, <strong>na</strong> zborovi, re~ni~ki.<br />
leksika gr~. 1. site zborovi <strong>na</strong> nekoj jazik ili dijalekt, 2. site dela <strong>na</strong><br />
nekoj pisatel.<br />
leksikograf gr~. pisatel <strong>na</strong> re~nik, leksikon.<br />
leksikon gr~. re~nik <strong>na</strong> <strong>poimi</strong>.<br />
lektira lat. 1. ~itawe, 2. toa {to se ~ita, pro~ita<strong>na</strong> materija.<br />
lektor lat. 1. prakti~en u~itel <strong>na</strong> visoki {koli, obi~no za <strong>stranski</strong><br />
jazici, 2. litaraturen i jazi~en sovetnik koj isprava rakopisi, 3. ~ita~,<br />
predava~.<br />
lenger tur. sidro.<br />
lenjir germ. sprava koja slu`i kako potpora za povlekuvawe pravi linii<br />
so moliv i za merewe <strong>na</strong> dol`i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> tie linii.<br />
lentigo lat. bemka <strong>na</strong> ko`ata od teloto.<br />
leon - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Siera Leone.<br />
lepeza (tur. elpeza) sprava za razladuvawe so nejzino ra~no maftawe.<br />
lepidopterologija gr~. <strong>na</strong>uka za peperutki i molci.<br />
lepra gr~. guba, opas<strong>na</strong> zaraz<strong>na</strong> bolest <strong>na</strong> ko`ata i <strong>na</strong> nervniot sistem.<br />
lese fer, lese pase (franc. laissez faire, laissez passer - pu{ti sekoj da pravi<br />
{to saka i neka se odi po svojot tek) deviza <strong>na</strong> ekonomskiot liberalizam,<br />
~ija smisla e sloboda <strong>na</strong> konkurencijata, neme{awe <strong>na</strong> dr`avata<br />
vo ekonomskite pra{awa.<br />
leta mit. reka <strong>na</strong> zaboravot vo dolniot svet (isto kako i Stiks) od<br />
koja pijat voda du{ite <strong>na</strong> umrenite za da go zaboravat svojot `ivot <strong>na</strong><br />
zemjata, 2. gr~ka bo`ica <strong>na</strong> no}ta i <strong>na</strong> se {to e skrieno, majka <strong>na</strong> Apolon<br />
i Artemida.<br />
letargija gr~. 1. poseb<strong>na</strong> bol<strong>na</strong> sostojba sli~a <strong>na</strong> dlabok son koja mo`e<br />
da potrae od nekolku sati do nekolku de<strong>na</strong>, pri {to pulsot i di{eweto<br />
mo`at da bidat nezabele`itelni, 2. dremka, nepodvi`nost, nedejstvenost.<br />
leteomanija gr~. zaboravnost.<br />
237
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
letovanje germ. lemewe, zavaruvawe.<br />
leuhemija med. bolest pri koja doa|a do drasti~no zgolemuvawe <strong>na</strong> belite<br />
i smaluvawe <strong>na</strong> crvenite krvni zrnca.<br />
leukociti. beli krvni zrnca, v. eritociti.<br />
lev pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Bugarija.<br />
leveleri (izravnuva~i) - puritanska struja izdvoe<strong>na</strong> kako levo krilo <strong>na</strong><br />
indepedendentite vo 1647 godi<strong>na</strong>. Nazivot go zele od Stariot zavet:<br />
"Site dolini neka se povi{at i site gori i bregovi neka se sleg<strong>na</strong>t, i<br />
{to e krivo neka bide pravo i neramnite mesta neka bidat ramni."<br />
Isaija (40.4). Barale u{te pogolemi verskite slobodi od indepedentite.<br />
Nivni voda~ bil Xon Lilbern (D`on Lilburn, 1614-1655).<br />
levijatan mit. 1. ogromno morsko ~udovi{te od Biblijata, 2. prenos.<br />
ogromen stra{en ~ovek.<br />
levirat (lat. levir - dever) brak so soprugata <strong>na</strong> po~i<strong>na</strong>tiot brat koj<br />
bil zadol`itelen kaj Evreite.<br />
levitacija lat. izdigawe <strong>na</strong>d zemjata, lebdewe pri duhoven zanes vo<br />
spiritizmot.<br />
levius dicere, quam facere est lat. polesno e da se ka`e, odo{to da se<br />
stori.<br />
lex aequitate gaudent, appetit perfectum et norma est recti lat. zakonot ja<br />
saka pravednosta, se stremi kon sovr{enstvo i pretstavuva merilo <strong>na</strong><br />
pravdata.<br />
lex asliquando sequitur aequitatem lat. zakonot ponekoga{ ja sledi<br />
pravednosta.<br />
lex aut rogatur, id est fertur; aut abrogatur id est prior lex tollitur; aut derogatur,<br />
id est pars primae legis tolitur, aut subrogatur id est adicitur aliquid<br />
primae legi; aut obrogatur, id est mutatur aliquid ex prima lege (Ulpianus)<br />
lat. zakonot ili se: rogira, t.e. donesuva; ili abrogira t.e. ukinuva;<br />
ili derogira t.e. del od porane{en zakon se ukinuva; ili subrogira t.e.<br />
ne{to mu se dodava; ili obrogira t.e. ne{to vo nego se menuva.<br />
lex deficere non potest in iustitia exhibenda lat. vo potraga po pravednosta<br />
zakonot ne mo`e da malaksa.<br />
lex enminem sogit ad va<strong>na</strong> seu inutilia lat. zakonot nikogo ne go tera da<br />
raboti ne{to {to e zaludno ili nekorisno.<br />
lex est norma recti lat. zakonot e merilo <strong>na</strong> pravednosta.<br />
lex ferenda lat. zakon {to treba da se donese.<br />
lex fingit ubi subsistit aequitas lat. kade {to prestanuva pravednosta<br />
zakonot se slu`i so fikcija; tamu kade {to prime<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> va`e~ki propis<br />
bi sozdala nepravda, zakonot se slu`i so fikcija.<br />
lex fingit ubi subsistit aequitas lat. kade {to prestanuva pravednosta zakonot<br />
se slu`i so fikcija, tamu kade {to prime<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> va`e~ki propis<br />
bi sozdala nepravda, zakonot se slu`i so fikcija.<br />
lex intenditvieinum vicini facta scire lat. zakonot pretpostavuva deka <strong>na</strong><br />
sosedot mu e poz<strong>na</strong>to {to mu raboti sosedot.<br />
lex lat. zakon.<br />
238
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
lex lata lat. donesen zakon.<br />
lex nemini facit iniuriam lat. zakonot nikomu ne mu pravi nepravda.<br />
lex nemini operatur iniquum lat. zakonot kon nikogo ne postapuva nepravedno.<br />
lex non deficit in iustitia exhibenda lat. koga mora da se <strong>na</strong>jde pravdata,<br />
zakonot ne e nepotpoln; zatoa {to nema soodveten zakon ne mo`e da se<br />
odbie raspravaweto po nekoj spor.<br />
lex non distinguit lat. zakonot ne pravi razlika (me|u lugeto).<br />
lex plus laudatur quando retione probatur lat. <strong>na</strong>jdobar zakon e onoj zakon<br />
~ija va`nost ja potvrdil i zdraviot razum.<br />
lex posteriori derogat legi priori lat. podocne`niot zakon go ukinuva<br />
prethodniot, za{to podocne`<strong>na</strong>ta norma e popraved<strong>na</strong> od porane{<strong>na</strong>ta.<br />
lex reiecit superflua, pug<strong>na</strong>ntia, incongrua lat. zakonot go otfrla seto<br />
o<strong>na</strong> {to e odvi{no, kontradiktorno i neskladno.<br />
lex respicit aequitatem lat. zakonot se gri`i za pravednoto.<br />
lex speciali derogat legi generali lat. posebniot zakon go ukinuva op{-<br />
tiot, za{to specijal<strong>na</strong>ta norma e popraved<strong>na</strong> od general<strong>na</strong>ta norma.<br />
lex superior derogat legi inferiori lat. povisokiot zakon go ukiniuva poniskiot,<br />
za{to povisokata norma e popraved<strong>na</strong> od poniskata norma.<br />
lezbejstvo gr~. `enski homoseksualizam <strong>na</strong>re~en spored gr~kiot ostrov<br />
Lezbos kade `iveela poetesata Sapfo, koja protivnicite nepravedno<br />
ja <strong>na</strong>bedile deka vodela qubov so `eni.<br />
lezet tur. slast, u`ivawe.<br />
lezija (lat. laesio) 1. prav. povreda, <strong>na</strong>vreda, 2. pri~inuvawe {teta,<br />
{teta koja nekoj ja pretrpuva koga vo tovaren dogovor za toa {to go<br />
dava dobiva mnogu pomala vrednost.<br />
libela lat. sprava so koja se opredeluva dali nekoja povr{i<strong>na</strong> e horizontalno<br />
ram<strong>na</strong>.<br />
libenter homines id, quod volunt, credunt lat. lu|eto rado veruvaat vo<br />
toa {to go sakaat.<br />
liberacija (lat. liberatio) osloboduvawe, proglasuvawe za nevin, pu{tawe<br />
<strong>na</strong> sloboda, pu{tawe vo slobod<strong>na</strong> proda`ba.<br />
liberalen, liberal lat. slobodoumen, slobodnomisle~ki, bez predrasudi.<br />
liberalitas lat. velikodu{nost.<br />
liberalizacija lat. osloboduvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong>ta trgovija od ograni~uvawa,<br />
osloboduvawe <strong>na</strong> uvozot od koli~inski ograni~uvawa.<br />
liberalizam lat. 1. slobodoumnost, slobodno mislitelstvo, 2. teorija i<br />
praksa <strong>na</strong> neograni~e<strong>na</strong> sloboda <strong>na</strong> pazarot, 3. pretera<strong>na</strong> popustlivost.<br />
liberaliziranje lat. osloboduvawe, popu{tawe.<br />
liberator lat. osloboditel.<br />
liberatoren lat. osloboditelen, liberator<strong>na</strong> presuda osloboditel<strong>na</strong> presuda,<br />
presuda so koja nekoj se osloboduva od vi<strong>na</strong>ta.<br />
libero arbitrio indifferentiae slat. slobodno volevo odlu~uvawe.<br />
239
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
libertas est potestas faciendi id, quod iure fieri licet lat. slobodata e mo`nost<br />
da se pravi toa {to pravoto go dozvoluva.<br />
libertas lat. sloboda, bo`ica <strong>na</strong> slobodata kaj starite Rimjani.<br />
liberte, fraternite, egalite franc. sloboda, bratstvo, ed<strong>na</strong>kvost - deviza<br />
<strong>na</strong> Francuskata revolucija od 1789 god.<br />
libertin lat. slobodwak, osloboden rob vo stariot Rim.<br />
libertinizam lat. lesnoumnost, raskala{enost.<br />
liberum arbitrium nihil aluid est quam vis electiva (Akvinski) lat. slobod<strong>na</strong>ta<br />
volja ne e ni{to drugo tuku mo`nost za izbor).<br />
libido lat. polov <strong>na</strong>gon, seksual<strong>na</strong> strast.<br />
libra lat. vaga.<br />
libreto it. kniga so tekst <strong>na</strong> opera ili opereta.<br />
libreto lat. tekst za nekoe muzi~ko delo (opera, opereta).<br />
licej gr~. {kola vo stara Grcija koja ja osnoval i vo koja predaval<br />
Aristotel.<br />
licenca lat. 1. odobruvawe, ovlastuvawe, dozvola za pravo <strong>na</strong> uvoz i<br />
izvoz <strong>na</strong> stoka, za prireduvawe <strong>na</strong> igri <strong>na</strong> sre}a 2. voop{to dozvola,<br />
pravo <strong>na</strong> povlasteno ili besplatno iskoristuvawe <strong>na</strong> ne{to.<br />
licet lat. se dozvoluva, dopu{teno e, dolikuva.<br />
licitacija lat. <strong>na</strong>davawe, jav<strong>na</strong> proda`ba.<br />
lider ang. voda~, {ef <strong>na</strong> politi~ka partija.<br />
lido it. morski breg.<br />
liferacija, liferuvanje ger. <strong>na</strong>bavuvawe stoka za drug, ispora~uvawe <strong>na</strong><br />
stoka.<br />
liga {pan. sojuz, dru{tvo, zdru`enie.<br />
lignit lat. drven jaglen.<br />
lignum lat. drvo.<br />
likoreksija gr~. ~uvstvo <strong>na</strong> stra{en glad.<br />
liktori lat. slugi <strong>na</strong> <strong>na</strong>jvisokite dr`avni ~inovnici vo stariot Rim<br />
(dikratori, konzuli, pretori).<br />
likvacija lat. topewe, rastopuvawe, pretvorawe vo te~nost.<br />
likventen (lat. liquens) te~en, prenos. jasen, razbirliv.<br />
likvidacija lat. 1. prekin <strong>na</strong> dejnosta, prim. <strong>na</strong> nekoe pretprijatie. 2.<br />
otstranuvawe, uni{tuvawe (ubistvo) <strong>na</strong> nekogo ili <strong>na</strong> ne{to, 3. izvr-<br />
{uvawe <strong>na</strong> smrt<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>, 4. kone~<strong>na</strong> fi<strong>na</strong>nsiska presmetka.<br />
likvidator lat. lice <strong>na</strong> koe mu e dovere<strong>na</strong> nekoja likvidacija.<br />
likviden lat. dospean za <strong>na</strong>plata, <strong>na</strong>plativ bez te{kotii.<br />
likvidnost lat. lesnotija za realizacija.<br />
liliputanec ~ovek so mnogu mal rast od izmisle<strong>na</strong>ta zemja Liliput <strong>na</strong><br />
Sfivt opi{a<strong>na</strong> vo deloto "Guliverovite patuvawa".<br />
lilit mit. `e<strong>na</strong> |avol, sumerski i vavilonski sukub (|avol koj zaema<br />
ma{ki oblik i stapuva vo seksualni odnosi so ma`ite dodeka tie spijat).<br />
limb lat. spored katolicizmot mesto kade du{ite se is~istuvaat za<br />
vlez vo rajot.<br />
240
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
limburg argo. nepostoe~ki mesec vo godi<strong>na</strong>ta, nikoga{.<br />
limbus infantum - izdvoeno mesto pokraj pekolot kade prestojuvale<br />
decata koi umrele zatoa {to ne bile krsteni se dodeka ne se is~istat<br />
od <strong>na</strong>sledeniot grev i so toa sta<strong>na</strong>t sposobni da vlezat vo rajot.<br />
limbus lat. rab.<br />
limfa lat. te~nost koja <strong>na</strong>stanuva od krv<strong>na</strong>ta plazma.<br />
limiatcija lat. ograni~uvawe.<br />
limit lat. ograni~uvawe, granica, grani~no koli~estvo, ce<strong>na</strong> ili<br />
iznos koj ne smee da se pre~ekori.<br />
limitacija, limitiranje lat. ograni~uvawe, odreduvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>jniska ili<br />
<strong>na</strong>jvisoka ce<strong>na</strong>, odreduvawe <strong>na</strong> kraen rok.<br />
limitativen lat. ograni~uva~ki, koj ograni~uva.<br />
limited ang. trgovsko dru{tvo so ograni~e<strong>na</strong> odgovornost.<br />
limoktonija gr~. ubivstvo so gladuvawe, smrt od glad.<br />
limoterapija gr~. lekuvawe so gladuvawe.<br />
limoza med. bolno ~uvstvo <strong>na</strong> glad, neodoliv prohtev za hra<strong>na</strong>.<br />
limu<strong>na</strong>da it. 1. sok od malku limun, {eker i voda, 2. prenos. isklu~itelno<br />
slabo <strong>na</strong>u~no ili umetni~ko delo.<br />
lin~ ang. samovolen sud, likvidacija bez istraga i sudewe od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong><br />
raztrevo`e<strong>na</strong> masa <strong>na</strong> lu|e.<br />
linea ascendens lat. linija <strong>na</strong> srodstvo koja se podiga (roditeli, dedovci,<br />
pradedovci)<br />
linea descendens lat. linija <strong>na</strong> srodstvo koja pa|a (deca, vnuci, pravnuci).<br />
linearen lat. koj e vo forma <strong>na</strong> linija.<br />
linga (sanskr. "falus") falusen predmet koj ja simbolizira kreativ<strong>na</strong>ta<br />
mo} <strong>na</strong> bogot [iva.<br />
lingvistika lat. <strong>na</strong>uka za jazikot.<br />
lira pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Turcija i Egipet.<br />
lirika gr~. poetski izraz koj go <strong>na</strong>glasuva v<strong>na</strong>tre{noto do`ivuvawe <strong>na</strong><br />
avtorot.<br />
lirski gr~. ~uvstvitelen.<br />
lister franc. sjaj<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> za ma{ki odela.<br />
listopad hrv. oktomvri.<br />
litanija gr~. 1. crkov<strong>na</strong> molitva koja se govori i pee vo slu~aj <strong>na</strong> nu`da,<br />
2. prenos. dosadno povtoruvawe, dosadno pripovedawe.<br />
litegiozen lat. sklon kon parni~ewe, kavgaxija.<br />
litera lat. bukva.<br />
literalen lat. dosloven, bukvalen, od zbor do zbor.<br />
literalist lat. toj koj kruto se dr`i do <strong>na</strong>pi{anoto, cepidlaka.<br />
literarno lat. kni`evno.<br />
literat lat. kni`evnik.<br />
literatura lat. site pi{ani i pe~ateni dela (<strong>na</strong>u~ni, filozofski,<br />
umetni~ki).<br />
lithos gr~. kamen.<br />
241
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
litigiranje lat. parni~ewe, postojano vodewe sudski sporovi, raspravawe.<br />
litija gr~. pravoslav<strong>na</strong> procesija.<br />
litium (Li.) hem. mek metal so srebre<strong>na</strong> boja.<br />
litograf gr~. crta~ <strong>na</strong> kamen.<br />
litografija gr~. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> pe~atewe od ram<strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> kamen <strong>na</strong> koja<br />
e vre`an crte`.<br />
litolog lat. stru~wak za kamewa, <strong>na</strong>u~nik koj se zanimava so <strong>na</strong>stanuvaweto<br />
i prirodata <strong>na</strong> stenite i kamewata.<br />
litologija gr~. <strong>na</strong>uka za stenite, kamewata.<br />
litomorfi gr~. kamewa koi zdobile ~ove~ka ili `ivotinska forma.<br />
litoral lat. krajbre`en del <strong>na</strong> morskoto dno.<br />
litoralen lat. krajbre`en pojas.<br />
litosfera gr~. kame<strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> Zemjata<br />
litotomija gr~. hirur{ki zafat koj se sostoi vo otstranuvawe <strong>na</strong> kamen<br />
od `ol~niot ili od mo~niot meur.<br />
liturgija gr~. pravoslavno utrisnko bogoslu`enie.<br />
live and let die an. `ivej i pu{ti gi drugite da umrat, maksimi <strong>na</strong> liberalizmot.<br />
liza med. postepeno dvi`ewe <strong>na</strong> nekoja bolest kon podobro.<br />
lizeza franc. predmet od razli~en materijal koj se stava vo kniga kade<br />
{to e preki<strong>na</strong>to ~itaweto.<br />
lo`a franc. 1. mala so poseben vlez odele<strong>na</strong> teatarska prostorija<br />
opredele<strong>na</strong> za nekolku gleda~i, 2. prostorija ili mesto za tajni sostanoci<br />
<strong>na</strong> politi~ko ili religiozno zdu`enie, prim. masonska lo`a.<br />
loakcija lat. odreduvawe <strong>na</strong> polo`bata.<br />
loba ag. prefrluvawe <strong>na</strong> topkata preku istr~aniot protivni~ki<br />
igra~ vo fudbal, tenis i sl.<br />
lobi ang. lobby predvorje, osobeno <strong>na</strong> parlament.<br />
loci communes lat. op{to mesto, t.e. ne{to {to e mnogu jasno i ~esto<br />
upotrebuvano {to <strong>na</strong> site im e poz<strong>na</strong>to, pa ottamu sta<strong>na</strong>lo otrca<strong>na</strong><br />
fraza.<br />
loco citato lat. <strong>na</strong> <strong>na</strong>vedenoto mesto.<br />
loco laudato (l.c.) lat. <strong>na</strong> <strong>na</strong>vedenoto, spom<strong>na</strong>toto mesto, vo <strong>na</strong>vede<strong>na</strong>ta<br />
kniga.<br />
locus lat. mesto.<br />
locus sigilli lat. mesto za pe~at.<br />
locus standi lat. praven interes.<br />
logarimetar gr~. sprava koja slu`i za razli~ni presmetuvawa.<br />
logaritam gr~. broj koj oz<strong>na</strong>~uva stepen <strong>na</strong> koj treba da se podigne osnovniot<br />
broj za da se dobie sakaniot broj, prim. 5 3 t.e. 5 x 5 x 5.<br />
logi gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe deka ne{to e vo vrska so<br />
mislewe, razmisluvawe, rasuduvawe.<br />
logi~ki konstanti metod. simboli i zborovi odnosno <strong>poimi</strong> koi z<strong>na</strong>~at<br />
postojani logi~ki vrski kako {to se svrznicite i, ili, ako ... toga{.<br />
242
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
stavnite promenlivi povrzani so logi~ni konstanti gi davaat osnovnite<br />
iskazni funkcii.<br />
logia it. prostorija <strong>na</strong> fasada <strong>na</strong> zgrada {iroko otvore<strong>na</strong> sprema <strong>na</strong>dvore{nosta.<br />
logika lat. 1. razum, mislewe, rasuduvawe, 2. <strong>na</strong>uka za zakonite <strong>na</strong> misleweto.<br />
logistika lat. del od voe<strong>na</strong> strategija koja se odnesuva <strong>na</strong> podr{ka: s<strong>na</strong>bduvawe<br />
i smestuvawe <strong>na</strong> vojskata.<br />
logo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: zbor, govor, razum.<br />
logofobija gr~. bolen strav od govorewe.<br />
logomahija gr~. borba so zborovi, raspravawe.<br />
logopat gr~. ~ovek koj ima pre~ki vo govorot.<br />
logopatija gr~. <strong>na</strong>ru{uvawe <strong>na</strong> govorot.<br />
logoped gr~. stru~wak koj raboti <strong>na</strong> ostranuvawe pre~ki vo govorot.<br />
logopedija gr~. lekuvawe i ve`bawe <strong>na</strong> gluvonemi vo <strong>na</strong>dminuvawe <strong>na</strong><br />
pre~kite vo govorot.<br />
logor ger. mesto <strong>na</strong> privremen prestoj.<br />
logos (svetski) um, misla, razum, zakon, zbor, govor, iskaz, svojstvo,<br />
visti<strong>na</strong>, red, volja, u~ewe, aksioma, smisla, <strong>na</strong>~elo, (objektiven) zakon<br />
(spored koj se se slu~uva), <strong>na</strong>uka, objasnuvawe, fraza, argumentacija,<br />
rasuduvawe, merka, pri~i<strong>na</strong>, logika, Isus Hristos, bo`jo providenie, i<br />
mnogu drugo.<br />
lojalen franc. veren, ~esen, ispraven, praveden.<br />
lojalnost, franc. pokoruvawe <strong>na</strong> zakonite, ispolnuvawe <strong>na</strong> obvrskite,<br />
vernost iskrenost, ~esnost.<br />
lokal lat. prostorija.<br />
lokalen lat. mesen, ograni~en <strong>na</strong> edno mesto.<br />
lokalitet lat. mesto, predel, kraj so ogled <strong>na</strong> negovata polo`ba, ne{to<br />
{to mu e svojstveno <strong>na</strong> nekoe mesto ili <strong>na</strong> nekoj kraj.<br />
lokalizacija lat. pozvrzanost so nekoe odredeno mesto, ograni~uvawe<br />
<strong>na</strong> deluvaweto <strong>na</strong> nekoja pojava <strong>na</strong> odredeno mesto, prim. <strong>na</strong> po`ar, bolest,<br />
voj<strong>na</strong>.<br />
lokaliziranje lat. ograni~uvawe <strong>na</strong> ne{to <strong>na</strong> odredeno mesto, ne dopu-<br />
{tawe da se rasprostrani ne{to <strong>na</strong>dvor od odredeno mesto, prim. po-<br />
`ar.<br />
lokaut (ang. look-out) zatvorawe <strong>na</strong> pretprijatie koe go vr{i negoviot<br />
sopstvenik i masovno otpu{tawe <strong>na</strong> rabotnicite so cel da se prisilat<br />
<strong>na</strong> otstapuvawe od nivnite barawa.<br />
lokomocija lat. med. dvi`ewe od edno <strong>na</strong> drugo mesto, prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> polo`bata.<br />
lokus lat. mesto, lokus delicti - mesto <strong>na</strong> koe e izvr{eno krivi~noto<br />
delo.<br />
lombard it. kratkoro~en zaem <strong>na</strong> zalo`e<strong>na</strong> stoka.<br />
longitudi<strong>na</strong>len lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> dol`i<strong>na</strong>ta.<br />
lorandit redok crvekast mineral koj se <strong>na</strong>o|a vo Al{ar kaj Gevgelija.<br />
243
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
losion franc. te~no kozmeti~ko sredstvo za nega <strong>na</strong> lice i kosa.<br />
lotarija franc. igra <strong>na</strong> sre}a so izvlekuvawe liv~e so odbele`an broj.<br />
lotos vodeno rastenie koe Indicite go smetaat za sveto.<br />
lovor lat. drvo so ve~nozeleni listovi.<br />
lovorov venec lat. venec koj vo stara Grcija i Rim se nosel <strong>na</strong> glava<br />
kako simbol <strong>na</strong> pobeda, slava, uspeh.<br />
lozinka ger. 1. parola, kratko jasno izraze<strong>na</strong> ideja, zada~a ili barawe<br />
koi go istaknuvaat politi~kite partii sprama masite, 2. dogovoren taen<br />
zbor ili izraz koj se upotrebuva pri vr{ewe <strong>na</strong> stra`arska slu`ba<br />
kaj vojskata, 3. pasford za za{tita <strong>na</strong> kompjuteri od neovlasteno vleguvawe<br />
vo negovite podatoci.<br />
LSD - 25 (ili samo LSD) e polusinteti~ka droga koja se dobiva so zasekuvawe<br />
<strong>na</strong> glavicata <strong>na</strong> eden parazit koj raste vrz 'r`ta. Ovaa droga<br />
se zema vo oblik <strong>na</strong> kapsuli i tableti, a poretko <strong>na</strong>tope<strong>na</strong> <strong>na</strong> kocka<br />
{e}er. Nejziniot efekt obi~no trae od 5 do 12 ~asa, no mo`e da predizvika<br />
nesakani i zastra{uva~ki reakcii koi traat i po nekolku de<strong>na</strong>.<br />
Za ovaa droga e karakteristi~no deka nejziniot efekt (flesh back)<br />
mo`e da se pojavi duri i po nekolku meseci od nejzi<strong>na</strong>ta upotreba. Pod<br />
vlijanie <strong>na</strong> LSD, <strong>na</strong>rkomanite do`ivuvaat rastrojstva vo percepcijata<br />
<strong>na</strong> prostorot i vremeto. Prostorot se do`ivuva multidimenzio<strong>na</strong>lno<br />
vo eden moment, t.e. predmetite oded<strong>na</strong>{ se gledaat <strong>na</strong> pove}e <strong>na</strong>~ini.<br />
Vremeto stanuva bezvredno i dominira ~uvstvo <strong>na</strong> bezvrednost. Narkomanite<br />
soop{tuvaat i za postoewe <strong>na</strong> fenomenot sinestizija - simulta<strong>na</strong><br />
percepcija <strong>na</strong> stistimulacija <strong>na</strong> razli~ni setila: tie "slu{aat"<br />
boi, "gledaat" zvuci i sl. U`ivatelite <strong>na</strong> LSD do`ivuvaat zgolemuvawe<br />
<strong>na</strong> delovi od sopstvenoto telo i zgolemuvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{niot<br />
svet, koj pokraj toa im izgleda deka pliva vo te~nost. Posledicite od<br />
zloupotrebata <strong>na</strong> ovaa droga se manifestiraat kako te{ki psihi~ki<br />
rastrojstva: akutni psihoti~ni reakcii <strong>na</strong> panika, akutni psihoti~ni<br />
epizodi, prodol`eni psihoti~ni reakcii od tipot <strong>na</strong> {izofrenija,<br />
povratni psihoti~ni reakcii i hroni~ni izmeni <strong>na</strong> li~nosta. Ova droga<br />
e mnogu les<strong>na</strong> za krium~arewe. Vo te~<strong>na</strong> sostojba e bez boja, miris i<br />
vkus i ottamu mo`e da se kapne <strong>na</strong> upivatel<strong>na</strong> hartija ili vrz kocka<br />
{eker i <strong>na</strong> toj <strong>na</strong>~in da lesno da se prenesuva. So ogled deka se raboti<br />
za sil<strong>na</strong> droga se krium~ari i vo tvrda sostojba vo vid <strong>na</strong> sitni tableti.<br />
Po nejzinoto zemawe brzo se apsorbira, a dozite i se mnogu mali:<br />
od 100 do 25 miligrami.<br />
lubrikati (lat. lubrikus) maziva za podma~kuvawe poradi spre~uvawe <strong>na</strong><br />
triewe.<br />
lucida intervalla lat. svetli momenti <strong>na</strong> prisebnost kaj du{evo bolni<br />
lica.<br />
luciden lat. svetol, jasen, bistar, lucida intervalla - svetli momenti kaj<br />
nekoi vidovi <strong>na</strong> du{eva bolest vo koi bolniot e pri sebe.<br />
lucidos ordo lat. sovr{en red.<br />
lucifer lat. vo katolicizmot voda~ <strong>na</strong> |avolite.<br />
244
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
luft ger. vozduh.<br />
luftiranje ger. provetruvawe.<br />
lukrativen lat. vnosen, rentabilen, koj donesuva zarabotka, korist,<br />
korisen, celishoden.<br />
luks (lat. lux svetlost) edinica <strong>na</strong> ja~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> osvetluvaweto.<br />
luksacija (lat. luxatio) is~a{uvawe (<strong>na</strong> koska).<br />
luksuz (lat. luxus) rasko{, izobilstvo, poseduvawe predmeti bez koi<br />
se mo`e, ne{to ubavo no {to ne e neophodno za `ivot.<br />
lumbago lat. bolki <strong>na</strong> muskulita vo slabi<strong>na</strong>ta.<br />
lumen lat. svetlo, svetlost, sjaj, lumen mundi - svetlo <strong>na</strong> svetot, neobi~no<br />
pameten ~ovek, golem um (<strong>na</strong>j~esto ironi~no).<br />
luminiscencija lat. svetewe <strong>na</strong> telata koe doa|a ne od niv samite, tuku<br />
od strani~no osvetluvawe, od hemiski procesi, od rentgenski zraci<br />
itn.<br />
luminozen lat. svetol, sjajen, jasen, bleskav.<br />
lump germ. propalica, pijanica.<br />
lumpenproleterijat ger. deklasirani, propad<strong>na</strong>ti lu|e.<br />
lumperaj ger. pijanka, terevenka.<br />
lu<strong>na</strong>ren lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> Mese~i<strong>na</strong>ta.<br />
lunularen lat. polumese~inski.<br />
lupa franc. staklo so svojstvo ne{tata da gi prika`uva zgolemeno.<br />
lupercalija lat. rimski praznik <strong>na</strong> pro~istuvawe koj se odr`uva <strong>na</strong> 15<br />
februari <strong>na</strong> koj so jarec i pes kako `rtvi grupa lu|e <strong>na</strong>re~eni luperkali<br />
(ma`i-volci) tr~aat okolu bregot Palatin. Pritoa `enite {to<br />
tie so svoite kam{ici od kozja ko`a }e gi udrat sigurno }e zatrud<strong>na</strong>t.<br />
luping ang. avionska akrobacija.<br />
lupus lat. volk, lupus in fabula 1. volk vo bas<strong>na</strong>, 2. prenos. nie za volkot,<br />
volkot <strong>na</strong> vrata.<br />
luster franc. sprava so pove}e svetilki koja visi od tavanot.<br />
lustracija (lat. lustratio) sve~eno ~istewe od grevovi, pro~istuvawe so<br />
`rtva.<br />
lustrum lat. `rtva koja cenzorot zaedno so <strong>na</strong>rodot ja prinesuval sekoja<br />
petta godi<strong>na</strong>; period od pet godini.<br />
M<br />
maca it. te`ok ~ekan.<br />
maces hebr. beskvasen leb koj evreite go jadat <strong>na</strong> pasha.<br />
madam (franc. madame) gospo|a.<br />
madmozel (franc. mademoiselle) gospo|ica.<br />
mado<strong>na</strong> it. 1. gospo|a, ubava `e<strong>na</strong>, 2. slika ili kip so dete, obi~no<br />
bogorodica.<br />
madrigal fran. pes<strong>na</strong> so {egovit ili quboven karakter.<br />
245
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
maestoso it. muz. sve~ano, dostoinstveno, veli~enstveno muzi~ko<br />
tempo.<br />
maestral it. laden severozapaden veter <strong>na</strong> Jadransko more i vo Ju`<strong>na</strong><br />
Francija.<br />
maestro it. po~esen <strong>na</strong>slov za golemi majstori, muzi~ari, umetnici,<br />
{ahisti.<br />
mafija it. 1. <strong>na</strong>ziv za tajno teroristi~ko zdru`enie <strong>na</strong> Sicilija, prenos.<br />
krimi<strong>na</strong>lno zdru`enie.<br />
mag gr~. 1. sve{tenik kaj Medejcite i Persijancite, 2 astrolog kaj<br />
Grcite i Rimjanite.<br />
magazin lat. 1. skladi{te, stovari{te. 2. ilustriran zabaven ~asopis,<br />
3. del od pu{ka vo koj se <strong>na</strong>o|aat kur{umite.<br />
magi klasa <strong>na</strong> sve{tenici kaj drevnite Medeji koi se zanimavale so<br />
prinesuvawe <strong>na</strong> `rtvi. Podoc<strong>na</strong>, vo stara Grcija lu|e {to se zanimavale<br />
so okultizam.<br />
magi~en gr~. vol{even.<br />
magija gr~. vol{ebstvo, vol{ebni{tvo, baewe, vra`bi<strong>na</strong>, ~udotvorstvo.<br />
magioni~ar gr~. vol{ebnik.<br />
magister lat. 1. majstor, u~itel, 2. akademski stepen.<br />
magistrala lat. sekoja glav<strong>na</strong> linija vo odnos <strong>na</strong> sporednite, prim. pat,<br />
elektri~<strong>na</strong> linija, vodovod<strong>na</strong> cevka, `elezni~ka pruga.<br />
magistrat lat. 1. kaj starite Rimjani - dr`av<strong>na</strong> slu`ba, <strong>na</strong>~elnik, golemodostojnik,<br />
prim. konzul, pretor, 2. vo nekoi zemji - gradska uprava.<br />
magistratura lat. uprav<strong>na</strong> vlast<br />
magma gr~. v`are<strong>na</strong> masa koja se <strong>na</strong>o|a vo v<strong>na</strong>tre{nosta <strong>na</strong> Zemjata.<br />
mag<strong>na</strong> carta libertatum (lat - golem list <strong>na</strong> slobodata) povelba od 1215<br />
godi<strong>na</strong> so koja angliskiot kral Jovan Lakland (Jovan bez Zemja) se<br />
otka`al od nekoi svoi prava vo korist <strong>na</strong> plemstvoto.<br />
mag<strong>na</strong>t lat. krupen feudalec ili kapitalist.<br />
magnet, magnetit ruda koj ima svojstvo da go privlekuva `elezoto.<br />
magnetska rezo<strong>na</strong>ncija (MRI) kompjuterski slikovit prikaz <strong>na</strong> mozokot.<br />
magnezium (Mg.) hem. srebrenesto bel metal.<br />
magni animi despicere iniurisas est (Seneka) lat. osobi<strong>na</strong> <strong>na</strong> golem duh e<br />
preziraweto <strong>na</strong> nepravdata.<br />
magnificus lat. titula <strong>na</strong> rektor <strong>na</strong> univerzitet i drugi ugledni li~nosti.<br />
magnolija ukrasno zimzeleno drvo ili grmu{ka so rozovi i beli cvetovi.<br />
magnovanje moment, tren.<br />
magnus lat. golem, veliki, Alexandar Magnus - Aleksandar Veliki.<br />
maha sanskr. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: veliki.<br />
mahabharata (sanskr. Kral Bharata) <strong>na</strong>jobimen ep <strong>na</strong> Indijcite od V<br />
vek p.n.e.<br />
246
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
mahagonija fino tvrdo drvo so crvenkasto siva boja.<br />
mahala ar. gradska ~etvrt.<br />
maharadza sanskr. (golem krtal) titula <strong>na</strong> golemi industriki vladeteli.<br />
mahatma sanskr. golema du{a, po~esen <strong>na</strong>ziv za golemi indiski voda-<br />
~i i sudii.<br />
mahdi (ar. од бога добро воден) prorok i spasitel kogo }e go prati<br />
alah da go dovr{i deloto <strong>na</strong> Muhamed.<br />
maher germ. 1. faktor, 2. ~ovek koj vo sekoja prilika umee da se s<strong>na</strong>jde.<br />
mahi<strong>na</strong>cija lat. lukavost, intriga, postapka so lo{a cel, nesoves<strong>na</strong><br />
postapka.<br />
mahi<strong>na</strong>len lat. nebre`en, nesvesen, mehani~ki.<br />
mahi<strong>na</strong>leno lat. nesvesno, nebre`no.<br />
maior dignitas nulii debetpraeiudicium facere lat. nitu ed<strong>na</strong> visoka funkcija<br />
ne treba da sozdava privilegii (za nivnite izvr{iteli).<br />
maja pers. kvacec.<br />
majestas lat. veli~enstvo.<br />
majestati~en lat. veli~enstven.<br />
majevtika gr~. babe{tvo, metod <strong>na</strong> starogr~kite filozofi koj se sostoel<br />
vo toa so zgodi pra{awa u~enikot da se <strong>na</strong>vede <strong>na</strong> sopstveno donesuvawe<br />
zaklu~oci.<br />
majorat lat. <strong>na</strong>sleden red spored koj celokupniot imot preo|a <strong>na</strong> <strong>na</strong>jstariot<br />
sin.<br />
majorenten lat. polnoleten.<br />
majoritet lat. mnozinstvo (kaj glasawe) sprot. minoritet.<br />
majorizacija lat. <strong>na</strong>dglasuvawe.<br />
majuskula lat. golema po~et<strong>na</strong> bukva, sprot. minuskula.<br />
makadam - gradewe pati{ta so zdroben kamen (spored imeto <strong>na</strong> {kotskiot<br />
in`iner D`on Mak-Adam).<br />
makara tur. 1. kalem <strong>na</strong> koj se <strong>na</strong>motuva konec, `ica, kabli, 2. sprava<br />
so koja se digaat predmeti <strong>na</strong> golema viso~i<strong>na</strong>.<br />
makartizam dvi`ewe protiv komunizmot, spored negoviot voda~ Xozef<br />
R. Makarti 1909-1957.<br />
makazi tur. no`ici.<br />
maketa franc. model <strong>na</strong> ne{to, to~<strong>na</strong> reprodukcija <strong>na</strong> nekoj objekt vo<br />
smaleni razmeri.<br />
maki franc. polumajmun.<br />
makinto{ <strong>na</strong>metka od nepropustliva gumira<strong>na</strong> tkani<strong>na</strong> (spored nejziniot<br />
pro<strong>na</strong>o|a~ Mak Into{).<br />
makro fgranc. 1. podveduva~ <strong>na</strong> prostitutki, 2. gr~. prefiks vo slo`enki<br />
so z<strong>na</strong>~ewe - golem, so golemi dimenzii, dolg.<br />
makrobiotika gr~. del od medici<strong>na</strong>ta koj gi prou~uva sredstvata i <strong>na</strong>~inite<br />
za prodol`uvawe <strong>na</strong> ~ovekoviot `ivot.<br />
makrokefalija gr~. nenormal<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong> <strong>na</strong> glavata.<br />
makropsija gr~. gledawe <strong>na</strong> ne{tata vo zgoleme<strong>na</strong> forma.<br />
247
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
makrotija gr~. nenormal<strong>na</strong> razvienost <strong>na</strong> u{ite.<br />
maksilalen lat. <strong>na</strong>jvisok, <strong>na</strong>jgolem.<br />
maksima lat. mudra sr`evita izreka, <strong>na</strong>~elo, pravilo za `ivot, princip<br />
do koj treba da se dr`ime vo `ivotot.<br />
maksimalen lat. <strong>na</strong>jvisok, <strong>na</strong>jgolem.<br />
maksimiranje lat. opredeluvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>jvisokata vrednost <strong>na</strong> ne{to,<br />
prim. <strong>na</strong> cenite.<br />
maksimum lat. <strong>na</strong>jvisoka vrednost ili koli~i<strong>na</strong>.<br />
maksimus lat. maximus - <strong>na</strong>jgolem, <strong>na</strong>jvisok, <strong>na</strong>jvreden.<br />
maksuz ar. osobeno, <strong>na</strong>ro~no.<br />
makulatura lat. 1. vo pe~atarstvoto - rasipani, izvalkani listovi <strong>na</strong><br />
hartija, 2. prenos. netalentira<strong>na</strong>, bezvred<strong>na</strong> literatura, delo bez kakva<br />
i da e vrednost.<br />
mala fide lat. so lo{a, zla <strong>na</strong>mera, zlo<strong>na</strong>merno, sprot. bo<strong>na</strong> fide.<br />
mala in se lat. zlo po sebe.<br />
mala prohibita lat. zlo koe e zabraneto so nekakov propis<br />
mala, mahala tur. del od grad, selo. gradska ~etvrt, ulica sokak.<br />
malanholija gr~. 1. bol<strong>na</strong> sostojba koja se sostoi vo poti{tenost, slabeewe<br />
<strong>na</strong> podvi`nosta i ote`<strong>na</strong>t tek <strong>na</strong> misleweto, 2. taga, jadosanost,<br />
gri`a, ta`no raspolo`enie.<br />
malarija it. treska koja ja prenesuva komarecot anofeles.<br />
maler (franc. malheur) 1. nesre}a, neprilika, nezgoda, 2. ger. slikar.<br />
malerozan franc. ~ovek komu mu se slu~uvaat maleri, baksuzen.<br />
malevolencija lat. zlo<strong>na</strong>mernost, zloba, zavist.<br />
malformacija ang. neispravno storeno, ne{to so neispraven oblik,<br />
med. manlivost, <strong>na</strong>kaznost.<br />
malicia lat. zloba, pakost.<br />
maliciozen lat. zloben, pakosen, podmolen.<br />
malicioznost lat. zloba, zlobonost, zlob<strong>na</strong> zabele{ka, zloradost.<br />
malignen lat. zol, {teten, opasen, sprot. benignen.<br />
malkart rel. fenikijanski bog patron <strong>na</strong> gradot Tir.<br />
malpomeni mit. muza <strong>na</strong> tragedijata, nejzini atributi se: venec od vinova<br />
loza i tragi~<strong>na</strong> maska, v. muzi.<br />
maltretiranje franc. lo{o postapuvawe, zlostavuvawe, ma~ewe.<br />
maltuzijanizam u~ewe spored koe siroma{tijata e posledica isklu-<br />
~ivo <strong>na</strong> pre<strong>na</strong>selenosta (spored Maltus, 1766-1834).<br />
malum omen lat. lo{ z<strong>na</strong>k.<br />
malus bonum ubi se dissimulat tunce est pessimus lat. koga lo{iot se<br />
preprava deka e dobar, toga{ e <strong>na</strong>jlo{.<br />
malverzacija lat. zloupotreba, pronevera.<br />
mamalii (lat. mamalia) zool. cica~i.<br />
mambo - vid <strong>na</strong> kubanski tanc.<br />
mameluk ar. 1. pripadnik <strong>na</strong> teles<strong>na</strong>ta garda <strong>na</strong> egipetskite sultani,<br />
2. pripadnik <strong>na</strong> Napolonovata teles<strong>na</strong> stra`a, 3. prenos. poslu{en slu-<br />
248
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ga koj bez pogovor gi izvr{uva <strong>na</strong>redbite, 4. potomok <strong>na</strong> tatko belec i<br />
majka Indijanka vo Brazil.<br />
mamlaz ung. glupak, nespreten, nes<strong>na</strong>odliv ~ovek,<br />
mamon mit. bog <strong>na</strong> bogatstvoto, bog <strong>na</strong> parite, prenos. lakomost, koristoqubie,<br />
pari.<br />
mamonizam - obo`uvawe <strong>na</strong> parite, kopne` kon pari.<br />
mamurluk tur. neprijatno raspolo`enie po neprespie<strong>na</strong> no} ili posle<br />
pijanstvo.<br />
mamut - izumren vid <strong>na</strong> ogromnen slon.<br />
mamuza tur. trkalce so zapci koe se pricvrstuva za peticata a slu-<br />
`i za pottiknuvawe <strong>na</strong> kowot pri javawe.<br />
man{eta franc. kraen del <strong>na</strong> rakav od ko{ula.<br />
ma<strong>na</strong> 1. (ar. nebesen leb) lebno rastenie so koe Jehova gi hranel<br />
Izraelcite vo pusti<strong>na</strong>ta, 2. tur. falinka, nedostatok, pogre{ka, neispravnost.<br />
ma<strong>na</strong>ken hol 1. figura od drvo vo forma <strong>na</strong> ~ovek za podgotvuvawe <strong>na</strong><br />
obleka, 2. ~ovek koj reklamira nova mod<strong>na</strong> kolekcija.<br />
ma<strong>na</strong>stir gr~. crkva so prostorii vo koi `iveat mo<strong>na</strong>si.<br />
mancipacia (lat. mancipatio) sve~en ~in vo rimskoto pravo <strong>na</strong> predavawe<br />
<strong>na</strong> nekoja stvar <strong>na</strong> drug vo sopstvenost.<br />
mand`a it. hra<strong>na</strong>, jadewe, prenos. lo{o podgotve<strong>na</strong> hra<strong>na</strong>.<br />
mandal(o) tur. reze, greda ili druga sprava za obezbeduvawe, zaklu-<br />
~uvawe <strong>na</strong> vrata od v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong>ta stra<strong>na</strong>.<br />
mandarin evropski <strong>na</strong>ziv za <strong>na</strong>jvisokite ~inovnici vo vreme <strong>na</strong> kineskoto<br />
carstvo.<br />
mandat lat. 1. <strong>na</strong>log koj ed<strong>na</strong>ta stra<strong>na</strong> mu go dava <strong>na</strong> drugata stra<strong>na</strong> za<br />
nea da izvr{i nekoja rabota, 2. dokument koj posvedo~uva opredeleno<br />
polnomo{no, 3. <strong>na</strong>redba.<br />
mandatar lat. toj koj {to go prima polnomo{noto, opolnomo{teno<br />
lice, ovalsten pretstavnik, zastapnik.<br />
mandat<strong>na</strong> komisija komisija za proveruvawe <strong>na</strong> polnomo{<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> pratenicite<br />
i pravilnosta <strong>na</strong> nivniot izbor.<br />
mandator lat. toj koj go dava mandatot, <strong>na</strong>redbodavec.<br />
mandoli<strong>na</strong> muzi~ki instrument so ~etiri para `ici.<br />
mandra gr~. mesto vo kolibata kade vo leto se molzat ovcite, 2. pustinska<br />
pe{tera, ma<strong>na</strong>stir.<br />
mandula 1. it. badem, 2. a<strong>na</strong>t. krajnik.<br />
maneken, manekenka franc. lice koe prika`uva novi modeli <strong>na</strong> modni<br />
revii.<br />
manevriranje franc. 1. prefrluvawe <strong>na</strong> voeni trupi zaradi zazemawe<br />
<strong>na</strong>jzgod<strong>na</strong> boeva polo`ba, 2. takti~ka voe<strong>na</strong> ve`ba, 3. razmestuvawe <strong>na</strong><br />
vagoni <strong>na</strong> `elezni~ki stanici zaradi sostavuvawe <strong>na</strong> vozovi, 4. prenos.<br />
pokretnost, ve{t zafat.<br />
mangal tur. trkalezen metalen sad <strong>na</strong>polnet so `ar koj slu`i za zagrevawe<br />
<strong>na</strong> prostorii.<br />
249
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
mangan (Mg.) hem. metal so sivkasta boja.<br />
mangup tur. lo{ ~ovek, skitnik, nemirno dete.<br />
mani mit. kaj starite Rimjani - dobri duhovi <strong>na</strong> podzemniot svet.<br />
manifaktura lat. 1. rakovodstvo, 2. vid <strong>na</strong> ra~no proizvodstvo bazirano<br />
<strong>na</strong> podelba <strong>na</strong> trudot.<br />
manifest lat. 1. sve~an pismen proglas <strong>na</strong> vrhov<strong>na</strong>ta vlast za nekoj va-<br />
`en <strong>na</strong>stan upaten kon <strong>na</strong>rodot, 2. proglas <strong>na</strong> nekoe zdru`enie, partija,<br />
organizacija vo koj se iznesuvaat osnovnite stavovi, programi i celi.<br />
manifesta haud indigent probatione lat. za toa {to e jasno ne e potrebno<br />
doka`uvawe.<br />
manifestacija lat. javen masoven <strong>na</strong>stap so cel izrazuvawe <strong>na</strong> odobruvawe,<br />
solidarnost ili protest.<br />
manifestant lat. u~esnik vo manifestacija.<br />
manifesten lat. vidliv, o~igleden, jasen.<br />
manifestiranje lat. poka`uvawe, javno izrazuvawe, u~estvuvawe vo manifestacija.<br />
manija gr~. 1. ludilo, bol<strong>na</strong> psihi~ka sostojba so o{tri preodi od vozbuda<br />
do poti{tenost, 2. bol<strong>na</strong> strast, zanesenost za ne{to.<br />
manijak gr~. toj {to boleduva od manija, zanesewak, osobewak.<br />
manijankalen gr~. obzemen so manija, <strong>na</strong>so~en <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> misla ili <strong>na</strong><br />
ed<strong>na</strong> `elba.<br />
manikir franc. negovatel <strong>na</strong> stapala.<br />
manikura franc. specijal<strong>na</strong> nega <strong>na</strong> racete i noktite.<br />
manipulacija lat. 1. slo`en zafat vo ra~<strong>na</strong> rabota za koj treba golema<br />
preciznost, 2. prenos. ve{to mamewe, izmama.<br />
manipulant, manipulator lat. 1. rakovoditel so nekoja sprava, 2. ~ovek<br />
koj ve{to se slu`i so izmami.<br />
manir franc. 1. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> koj ne{to se raboti, postapuva 2. povedenie,<br />
odnesuvawe.<br />
maniriran franc. izve{ta~en.<br />
manjak gr~. ~ovek koj ima nekoja manija, koj boluva od ednostaran zanes<br />
kon ne{to.<br />
manometar gr~. sprava za merewe pritisok <strong>na</strong> te~ni i gasoviti tela<br />
vo zatvoren prostor.<br />
mansarda franc. potkrovje.<br />
mantija gr~. sve{teni~ka <strong>na</strong>metka.<br />
mantika gr~. ve{ti<strong>na</strong> za pretska`uvawe <strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta, gatawe, vra`bi<strong>na</strong>.<br />
mantil ger. 1. lesno palto, 2. <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> guma.<br />
mantipule argo. sitno {traf~e, {ajb<strong>na</strong>, klin~e i dr. koi obi~no se<br />
~uvaat vo ed<strong>na</strong> kutija. v. mente{e, pempere.<br />
mantra sanskr. kratko versko ili doktrinerno tvrdewe, kratka hinduska<br />
molitva <strong>na</strong> koja i se pripi{uva poseb<strong>na</strong> mo}, magi~<strong>na</strong> formula.<br />
manu propria (m.p.) lat. svoera~no.<br />
manualec lat. fizi~ki rabotnik.<br />
250
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
manumisija lat. vo stariot Rim - polagawe <strong>na</strong> raka kako z<strong>na</strong>k za osloboduvawe<br />
<strong>na</strong> rob.<br />
manuskript lat. rakopis, obi~no star.<br />
manusturpacija lat. polno samozadovoluvawe, o<strong>na</strong>nija, masturbacija.<br />
mapa (lat. mappa) geografska karta.<br />
mar`a franc. 1. {iri<strong>na</strong>, 2. lesnotija, 3. vreme koe preostanuva za ne-<br />
{to da se stori, 4. seto o<strong>na</strong> {to se dava za merata da bide celos<strong>na</strong>,<br />
prim. mar`a za pakuvawe, 5. razlika me|u <strong>na</strong>bav<strong>na</strong>ta i proda`<strong>na</strong>ta<br />
ce<strong>na</strong>.<br />
mar{ruta franc. 1. pravec <strong>na</strong> dvi`ewe <strong>na</strong> vojska, avion, voz, avtomobil,<br />
2. tek <strong>na</strong> patuvawe.<br />
marani - pokrsteni Evrei i Mauri vo [panija.<br />
maraton gr~. sportska discipli<strong>na</strong> <strong>na</strong> tr~awe <strong>na</strong> 42,135 m. vovede<strong>na</strong> <strong>na</strong><br />
prvite olimpiski igri vo Ati<strong>na</strong> vo 1896 godi<strong>na</strong> vo spomen <strong>na</strong> voinot<br />
koj po Maratonskata bitka istr~al do Ati<strong>na</strong> za da ja soop{ti pobedata<br />
<strong>na</strong>d persijancite (490 g.p.n.e.)<br />
marcijalen (lat. martijialis) hrabar, odva`en, borben.<br />
marcijalen lat. voinstven, ratoboren, vojni~ki, silovit.<br />
marcipan lat. kola~ od bademi i {eker.<br />
marduk rel. bog <strong>na</strong> burite i vrhoven bog <strong>na</strong> Vavilon, pretstaven kako<br />
polovi<strong>na</strong> zmija i polovi<strong>na</strong> grabliva ptica.<br />
marenda it. pojadok.<br />
margarin franc. puter od rastitelni masti.<br />
margi<strong>na</strong> lat. bel rab <strong>na</strong> {tampan ili ispi{an list.<br />
margi<strong>na</strong>lii lat. zabele{ki <strong>na</strong> rabovite od kniga.<br />
marifet, marifetluk tur. lukavstvo, prepredenost, majstorija, {ega.<br />
marihua<strong>na</strong> {pan. droga koja se dobiva so su{ewe <strong>na</strong> lisjata od meksikansko<br />
konopje (ca<strong>na</strong>bis meica<strong>na</strong>). Upotrebata <strong>na</strong> marihua<strong>na</strong>ta e mo`ebi<br />
poseriozen problem od upotrebata <strong>na</strong> drugite drogi so ogled <strong>na</strong> nejzinoto<br />
dejstvo <strong>na</strong> povedenieto. Marihua<strong>na</strong>ta predizvikuva pogolema<br />
duhov<strong>na</strong> i moral<strong>na</strong> degradacija od osta<strong>na</strong>tite sredstva. So nejzi<strong>na</strong>ta<br />
upotreba is~eznuvaat site vidovi <strong>na</strong> inhibicii, a razumot o~igledno e<br />
<strong>na</strong>ru{en. Od druga stra<strong>na</strong> odva`nosta e silno zgoleme<strong>na</strong>, i ako edno<br />
lice e duhovno iskol~eno, mo`e da bide <strong>na</strong>vedeno <strong>na</strong> agresivno krimi<strong>na</strong>lno<br />
povedenie. Marihua<strong>na</strong>ta prose~niot poedinec go pravi kako da e<br />
pijan, za{to gi slabee negovite pretstavi za prostor.<br />
mari<strong>na</strong> it. 1. mor<strong>na</strong>rica, 2. slika koja pretstavuva more.<br />
marinec lat. vojnik koj slu`i vo mor<strong>na</strong>rica.<br />
mariniranje it. stavawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>soleno ili sve`o meso od riba vo varen<br />
ocet, morski pejsa`.<br />
marioneta franc. 1. kukla koja se razdvi`uva so pomo{ <strong>na</strong> ja`e vo kuklen<br />
teatar, 2. prenos. poltron, lice koe e slepo odadie vo tu|i race,<br />
koe nema svoe jas, svoja volja i svoi <strong>na</strong>~ela.<br />
marka `ig, obele`je <strong>na</strong> proizvodite <strong>na</strong> nekoja firma, fabrika.<br />
markacija franc. z<strong>na</strong>k, beleg, obele`je.<br />
251
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
markanten franc. istak<strong>na</strong>t, vpe~atliv, koj pa|a vo o~i.<br />
marketing an. trg. sistematsko ispituvawe <strong>na</strong> pazarot zaradi proda`ba<br />
<strong>na</strong> nekoj proizvod.<br />
markiranje franc. oz<strong>na</strong>~uvawe, stavawe marka, z<strong>na</strong>k, `ig, beleg.<br />
markiz franc. plemenska titula.<br />
markizet franc. tenka prozir<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> od pamuk ili svila.<br />
markos gr~. golem, krupen, dolg.<br />
marksizam sociolo{ko i filozofsko u~ewe <strong>na</strong> Karl Marks, Fridrih<br />
Engels i Vladimir Ili~ Lenin.<br />
maroder franc. ograbuva~ <strong>na</strong> mrtvi i raneti vojnici <strong>na</strong> bojno pole<br />
mars mit. bog <strong>na</strong> voj<strong>na</strong>ta kaj Rimjanite, koj primal trokratni `rtvi:<br />
divi sviwi, jarec i bik, v. ares.<br />
martirologium lat. katoli~ka kniga vo koja e opi{an `ivotot, progonite<br />
i stradawata <strong>na</strong> svetcite i ma~enicite.<br />
masa lat. 1. koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> materijata <strong>na</strong> nekoe telo, 2. bezlobli~<strong>na</strong><br />
materija, materija bez forma, 3. mno`estvo, golema koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> ne-<br />
{to, prim. <strong>na</strong> lu|e, 4. celokupniot imot <strong>na</strong> po~i<strong>na</strong>to lice pod za{tita<br />
<strong>na</strong> sudot.<br />
masa`a franc. triewe <strong>na</strong> teloto zaradi podobruvawe <strong>na</strong> cirkulacijata<br />
<strong>na</strong> krvta.<br />
masakr, masakriranje franc. kasapa<strong>na</strong>, ubivawe, kolewe, mrcvarewe <strong>na</strong><br />
`rtvata.<br />
masali<strong>na</strong> 1. razvrat<strong>na</strong> `e<strong>na</strong> <strong>na</strong> rimskiot car Klaudie, 2. prenos. razvrat<strong>na</strong>,<br />
besram<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>.<br />
masiv franc. 1. mnogu te{ka ste<strong>na</strong>, 2. golem prostor <strong>na</strong> ne{to istovidno,<br />
prim. {umski masiv.<br />
masiven franc. mnogu te`ok, krupen, zbien, celosen.<br />
maska franc. toa {to se stava <strong>na</strong> liceto zaradi sokrivawe <strong>na</strong> identitetot<br />
ili zaradi za{tita, zabava i sl. prenos. sokrienost, prikrienost,<br />
pritaenost.<br />
maskalin e alkaloid od meksikanskiot kaktus. ^esto bil upotrebuvan<br />
od Astekite pri vr{eweto <strong>na</strong> verski rituali. Negovata upotreba <strong>na</strong>jprvin<br />
sozdava mamur<strong>na</strong> sostojba, a potoa <strong>na</strong>stapuva sostojba <strong>na</strong> zamaenost<br />
i veselo bla`enstvo prosledeno so opti~ki haluci<strong>na</strong>cii. Poedinecot<br />
ima ~uvstvo deka e vo drug svest, odnosno vo drugo vreme i prostor.<br />
Za ovaa halucinoge<strong>na</strong> droga ~esto se veli deka predizvika iluzii<br />
vo boja.<br />
maskarada franc. 1. povorka <strong>na</strong> lica so maski, 2. lakrdija, {ega~ewe.<br />
maskenbal franc. zabava <strong>na</strong> koja licata doa|aat so maski, igranka pod<br />
maski.<br />
maskota franc. predmet za koj se veruva deka donesuva sre}a ili za-<br />
{tituva od nesre}a.<br />
maskulinum lat. ma{ki rod.<br />
masoni v. framazoni.<br />
masoven lat. zbiren, vo golema grupa.<br />
252
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
massa perditionis lat. masa <strong>na</strong> prokleti, masa <strong>na</strong> lu|e koi se negativno<br />
predopredeleni (koi nema da bidat spaseni so vtoroto doa|awe <strong>na</strong> Hristos),<br />
v. predesti<strong>na</strong>cija.<br />
mastodont gr~. vid <strong>na</strong> pretrotopski slon.<br />
masturbacija lat. o<strong>na</strong>nija, polovo samozadovoluvawe.<br />
ma{a tur. metal<strong>na</strong> {tipka za fa}awe `ar.<br />
ma{ala tur. 1. izraz so koj se iska`uva za~udenost i voodu{evenost od<br />
ne~ii dobri svojstva, 2. zapis i iskaz zaradi ~uvawe od uroci.<br />
ma{i<strong>na</strong> ger. ured so koj nekoja energija se pretvora vo mehani~ka rabota.<br />
ma{<strong>na</strong> ger. 1. vratovrska, 2. ukras<strong>na</strong> lenta vrza<strong>na</strong> <strong>na</strong> `enska kosa.<br />
mat 1. ar. smrt, 2. franc. zamaglen, prim. mat staklo. 3. zavr{en potez<br />
vo igrata {ah.<br />
matador ({pan. ubiec) 1. borec so bikovi, 2. istak<strong>na</strong>t poedinec, pobednik.<br />
matematika gr~. <strong>na</strong>uka za goleminite, <strong>na</strong>uka za kvantitativnite odnosi<br />
i i prostornite oblici <strong>na</strong> stvarniot svet.<br />
materija lat. 1. seto o<strong>na</strong> od {to se sostoi objektiv<strong>na</strong>ta stvarnost, 2.<br />
predmet <strong>na</strong> u~ewe i razgovor.<br />
materijal lat. toa od {to ne{to e izraboteno.<br />
materijalen lat. 1. koj mu pripa|a <strong>na</strong> objektiv<strong>na</strong>ta stvarnost, 2. pari-<br />
~en, koj se odnesuva <strong>na</strong> zarabotuva~ka.<br />
materijalisti (vreme <strong>na</strong> inters za kosmosot, dvi`eweto i pri~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong><br />
site pojavi, od robovladetelska demokratija, vreme <strong>na</strong> vladeewe <strong>na</strong> Perikle<br />
vo Ati<strong>na</strong>).<br />
materijalizam franc. filozofski pogled <strong>na</strong> svet spored koj materijata<br />
e primar<strong>na</strong>, a duhot sekundar<strong>na</strong>.<br />
matine franc. pretstava koja se prika`uva <strong>na</strong>utro ili voop{to denski.<br />
matrica lat. kalap.<br />
matrijarhat lat. forma <strong>na</strong> prvobitno op{testvo koga `enite upravuvale<br />
so `ivotot <strong>na</strong> zaednicata, sprot. patrijarhat.<br />
matrikula lat. 1. mati~<strong>na</strong> kniga, 2. upisnik - kniga vo koja se vr{at zapi{uvawa<br />
<strong>na</strong> studenti, vojnici i sl, 2. isprava za plovidba.<br />
matrimonijalen lat. bra~en.<br />
matrimonium lat. brak.<br />
matro<strong>na</strong> lat. ma`e<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>.<br />
matura lat. zrelost, doras<strong>na</strong>tost, ispit <strong>na</strong> zrelosta.<br />
mauzolej lat. monumental<strong>na</strong>, veli~estve<strong>na</strong> grobnica (spored grobnicata<br />
koja kralicata Artemizija ja podig<strong>na</strong>la za svojot ma` Mauzol).<br />
mavari muslimanski plemiwa od Maroko, Al`ir i Tunis, nekoga{ i<br />
od [panija.<br />
maxima inter homines bo<strong>na</strong> sunt iustitia et humanitas lat. pravednosta i<br />
~ove~nosta se <strong>na</strong>jgolemi bogatstva <strong>na</strong> ~ovekot.<br />
253
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
mazalijansa farnc. neprili~en brak, brak me|u lica so need<strong>na</strong>kva<br />
op{testve<strong>na</strong> polo`ba.<br />
mazija tur. vid <strong>na</strong> bo`ji sud - vadewe <strong>na</strong> usviteno `elezo od vrela<br />
voda: ako obvinetiot pritoa ne se ope~el se smetal za nevin.<br />
mazohizam - seksualno zadovoluvawe samo ako se trpat zlostavuvawa<br />
i bolki (spored avstriskiot pisatel Leopold fon Zaher-Mazoh, 1836-<br />
1895).<br />
mazurka polski <strong>na</strong>roden tanc.<br />
mazut rus. ostatoci po destilacijata <strong>na</strong> <strong>na</strong>fta.<br />
me{etar gr~. trgovski posrednik, obi~no <strong>na</strong> berza.<br />
me{etar lat. posrednik pri sklu~uvawe trgovski zdelki.<br />
me~ an. <strong>na</strong>tprevar.<br />
me~taenje psih. 1. fantazija, densko sonuvawe, 2. odbramben mehanizam<br />
<strong>na</strong> frustracii koj postoi toga{ koga poedinecot svoite motivi gi<br />
zadovoluva ne so real<strong>na</strong> aktivnost, tuku so zamisleni celi kako ostvareni.<br />
Sakanite celi ne se ostvaruvaat so <strong>na</strong>por i akcija, tuku so ednostavno<br />
zamisluvawe deka se ostvareni.<br />
mea culpa lat. jas sum kriv, moja e vi<strong>na</strong>ta, grevot.<br />
mea<strong>na</strong> tur. gostilnica, kafea<strong>na</strong>, restoran.<br />
metazoa gr~. pove}ekleto~ni `ivotni.<br />
mebel franc. <strong>na</strong>me{taj.<br />
mece<strong>na</strong> - bogat dare`liv pokrovitel <strong>na</strong> <strong>na</strong>uka i umetnost (spored<br />
rimskiot bogata{ Maece<strong>na</strong>s od I vek p.n.e. koj gi poomagal poetite<br />
Horacie i Vergilie).<br />
medalja franc. metal<strong>na</strong> plo~ka so lik i <strong>na</strong>tpis <strong>na</strong> vrvca, odlikuvawe.<br />
medaljon franc. privezok vo vid <strong>na</strong> mala kutija vo koja se vensuva slika,<br />
a se nosi <strong>na</strong> lan~e okolu vratot.<br />
medeja mit. sopruga <strong>na</strong> argo<strong>na</strong>utot Jazon koja `estoko mu se odmazdila<br />
za negovoto neverstvo, prenos. qubomor<strong>na</strong> osvetoq`ubiva `e<strong>na</strong>.<br />
medici<strong>na</strong> lat. <strong>na</strong>uka za ~ovekoviot organizam, za negovite bolesti i<br />
za nivnoto spre~uvawe i lekuvawe.<br />
medijacija lat. posredni{vo <strong>na</strong> tret vo spor pome|u dve lica, posreduvawe<br />
<strong>na</strong> treta dr`ava vo spor me|u dve dr`avi.<br />
medijalen lat. sredi{en.<br />
medikament lat. lek.<br />
medikus (lat. medicus) lekar.<br />
mediokritet lat. 1. sredi<strong>na</strong>, osrednost, 2. ~ovek so osredni umni, du{-<br />
evni sposobnosti.<br />
meditacija psih. 1. razmisluvawe, 2. zadlabo~uvawe vo misli, 3. postignuvawe<br />
<strong>na</strong> promeneta sostojba <strong>na</strong> svesta preku izveduvawe <strong>na</strong> odredeni<br />
rituali i ve`bi.<br />
meditativen, meditator lat. misloven, dlaboko zamislen, ~ovek koj razmisluva,<br />
mislitel.<br />
mediteran lat. Sredozemnoto more i zemjite okolu nego.<br />
meditiranje lat. razmisluvawe.<br />
254
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
medium lat. 1. sredi<strong>na</strong>, prim. vo koja nekoj ili ne{to se <strong>na</strong>o|a ili<br />
dvi`i, 2. lice <strong>na</strong>d koe se vr{at hipnotizerski i spiritisti~ki eksperimenti.<br />
medresa ar. sred<strong>na</strong> ili visoka muslimanska verska {kola.<br />
meduza mit. ed<strong>na</strong> od trite sestri <strong>na</strong> Gorgon koja <strong>na</strong> glavata <strong>na</strong>mesto<br />
kosa imala zmii.<br />
med`lis tur. 1. zakonodavno sobranie kaj nekoi isto~ni muslimanski<br />
dr`avi, 2. sovet, odbor.<br />
mefisto mit. neprijatel <strong>na</strong> svetli<strong>na</strong>ta, |avol, soto<strong>na</strong>, lo{ duh.<br />
mefistofel mit. su{testvo koe ne veruva vo dobroto, lo{ duh.<br />
mefistofelski |avolski, cini~en, gaden.<br />
mega gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe golem, ogromen.<br />
megafon gr~. sprava za zasiluvawe <strong>na</strong> glasot.<br />
megaloman gr~. ~ovek koj za sebe ima preterano visoko mislewe, zamisle<strong>na</strong><br />
golemi<strong>na</strong>.<br />
megalomanija gr~. bolno precenuvawe <strong>na</strong> sebesi, voobraze<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong>.<br />
megalomanija gr~. ludilo <strong>na</strong> golemi<strong>na</strong>, zamisle<strong>na</strong> sopstve<strong>na</strong>ta golemi<strong>na</strong>,<br />
precenuvawe <strong>na</strong> sebesi.<br />
megas gr~. golem.<br />
megdan, mejdan tur. 1. pole, 2. dvoboj, mesto za dvoboj.<br />
megera mit. 1. ed<strong>na</strong> od trite erinei, 2. prenos. lo{a `e<strong>na</strong>, kavgaxika.<br />
mehanika gr~. <strong>na</strong>uka koja gi izu~uava pojavite <strong>na</strong> dvi`ewe i ramnote`a<br />
<strong>na</strong> materijalnite tela pod dejstvo <strong>na</strong> fizi~ki tela.<br />
mehanizacija gr~. vnesuvawe <strong>na</strong> ma{ini vo proizvodstvoto.<br />
mehanizam gr~. 1. v<strong>na</strong>tre{no ustrojstvo <strong>na</strong> ma{ini ili aparati koe gi<br />
stava vo dvi`ewe, 2. zbir <strong>na</strong> sostojbi i procesi niz koi prominuva<br />
nekoja hemiska ili fizi~ka pojava.<br />
melan` franc. 1. smesa, 2. belo kafe, kafe so mleko.<br />
melan` franc. 1. smesa, me{avi<strong>na</strong>, 2. crno kafe so kajmak.<br />
melanin gr~. pigment od koj zavisi bojata <strong>na</strong> o~ite, ko`ata i kosata.<br />
melanizam lat. pojava <strong>na</strong> tem<strong>na</strong> boja poradi nedostig <strong>na</strong> pigmenti<br />
sprot. albinizam.<br />
melanom gr~. temnosiv ili crn malignen tumot sostaven od kelii koi<br />
sozdavat i sodr`at pigment melanin.<br />
melanoza med. crnoko`nost, pocrnuvawe <strong>na</strong> organite i tkivoto.<br />
melas gr~. crn, so tem<strong>na</strong> boja.<br />
melasa franc. gusta te~nost koja ostanuva pri fabrikuvawe <strong>na</strong> {e}er<br />
od koja se proizveduva {piritus i kvasec, a slu`i i kako sto~<strong>na</strong> hra<strong>na</strong>.<br />
melatonin med. hormon koj go inducira sonot.<br />
melem tur. 1. mast koja se podgotvuva kako lek za rani, 2. prenos.<br />
blag, dobar ~ovek<br />
melez tur. me{anec, ~ovek ili `ivotno ~ii roditeli se od razli~ni<br />
rasi.<br />
melior lat. podobar.<br />
255
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
melioracija, melioriranje lat. podobruvawe <strong>na</strong> plodnosta <strong>na</strong> zemji{teto<br />
(so isu{uvawe, <strong>na</strong>vodnuvawe, za{tita od poplavi i odroni)<br />
melioribus annis lat. vo sre}ni vremiwa.<br />
meliorizacija lat. podobruvawe vo zemjodelieto - temelno popravawe<br />
<strong>na</strong> zemji{teto so prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> sostavot <strong>na</strong> po~vata, su{ewe <strong>na</strong> mo~uri-<br />
{ta.<br />
melius aequitas lat. podobro i pospravedlivo (formula koja sudijata<br />
ja izrekuva vo sporovite za podelba <strong>na</strong> imot pri razvod <strong>na</strong> brak).<br />
melodeklamacija gr~. ~itawe poetski tekstovi vo pridru`ba so muzika.<br />
melodija gr~. sklad<strong>na</strong> redica <strong>na</strong> zvuci koi obrazuvaat posebno muzi~ko<br />
edinstvo.<br />
melodrama gr~. 1. vo XVII vek - drama spoe<strong>na</strong> so muzika i peewe, 2. denes<br />
- dramsko delo koe se odlikuva so la`<strong>na</strong> i deklamatorska ~uvstvitelnost.<br />
meloman gr~. strastven qubitel <strong>na</strong> muzika.<br />
melopeja gr~. govor vo vid <strong>na</strong> melodija.<br />
melos gr~. zbiren poim za z<strong>na</strong>~ajnite osobini <strong>na</strong> melodijata, <strong>na</strong>uka za<br />
melodijata.<br />
membra<strong>na</strong> gr~. tenka op<strong>na</strong> ili plo~ka od ko`a ili drug materijal<br />
me|u dve praznini, <strong>na</strong>j~esto za prenesuvawe <strong>na</strong> zvu~ni treperewa.<br />
memento lat. 1. opome<strong>na</strong>, z<strong>na</strong>k za potsetuavawe, 2. pameti, seti se, 3.<br />
memento mori - potseti se deka }e umre{, potseti se deka si smrten.<br />
memla tur. vlaga, vla`nost.<br />
memoari franc. se}avawa.<br />
memorandum lat. 1. spis vo koj se obraboteni pra{awa koi se odnesuvaat<br />
<strong>na</strong> diplomatski razgovori; memorandum se prilo`uva kon nota<br />
kako obrazlo`enie <strong>na</strong> nejzi<strong>na</strong>ta sodr`i<strong>na</strong> ili se vra~uva kako samostoen<br />
dokument bez pe~at i potpis, 2. referat ili izvestuvawe <strong>na</strong> nekoja<br />
ustanova, 4. slu`beni listovi <strong>na</strong> hartija, 4. trg. pismo so potsetuvawe<br />
<strong>na</strong> ne{to, 5. pismen sostav vo koj se iznesuva nekoe barawe ili<br />
pravi nekoja ponuda.<br />
memorija lat. 1. kniga <strong>na</strong> spomeni, potsetnik, 2. pamtewe, se}avawe,<br />
mo} za pamtewe, 3. priredba vo spomen <strong>na</strong> nekogo.<br />
memorijal lat. pismen podnesok so predlozi do pretpostaveniot.<br />
memoriranje lat. patewe, u~ewe <strong>na</strong> pamet.<br />
men{evici (rus. lu|e vo malcinstvo) malcinstvo <strong>na</strong> ruskata socijaldemokratska<br />
partija, koja po rasceptot vo 1903 go zastapuvala desnoto<br />
krilo <strong>na</strong> socijaldemokratskoto dvi`ewe protiv revolucioner<strong>na</strong>ta politika<br />
<strong>na</strong> bol`evicite.<br />
men{evici rus. onie koi se vo malcinstvo.<br />
me<strong>na</strong>da mit. 1. sledbeni~ka <strong>na</strong> bogot Dionis (Bah), 2. prenos. bes<strong>na</strong>,<br />
zla `e<strong>na</strong>.<br />
me<strong>na</strong>di 1. mit. ludi `eni pridru`ni~ki <strong>na</strong> bogot <strong>na</strong> vinoto Dionis/<br />
Bahus koi se <strong>na</strong>rekuvale u{te i Bahatnici, Basaridi. 2. vo stvarnosta<br />
256
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
se sobirale vo ~est <strong>na</strong> bogot Dionis/Bahus i pravele pijanki i ispadi<br />
koj sekoga{ zavr{uvale so orgii, poradi {to vo 186 god. p.n.e. rimskiot<br />
se<strong>na</strong>t go zabranil nivnoto sobirawe. Otoga{ za takvoto odnesuvawe<br />
e zadr`an izrazot baha<strong>na</strong>lii.<br />
mendar gr~. krivulest tok <strong>na</strong> reka.<br />
mengeme tur. za<strong>na</strong>et~iska sprava koja slu`i za stegane.<br />
meni franc. popis <strong>na</strong> jadewa vo restorani, jelovnik.<br />
meninga med. mozo~<strong>na</strong> obvivka.<br />
meningitis med. vospalenie <strong>na</strong> mozo~<strong>na</strong>ta obvivka.<br />
menopauza med. prestanuvawe <strong>na</strong> menstruacija kaj `e<strong>na</strong>ta vo klimakteriumot,<br />
promeni vo teloto <strong>na</strong> `enite po peesetatta godi<strong>na</strong> od `ivotot,<br />
v. andropauza.<br />
menoragija med. nepravilnost <strong>na</strong> menstruacijata, premnogu ~esta ili<br />
dolgotraj<strong>na</strong> menstuacija,<br />
menoreja gr~. menstruacija.<br />
menostaza med. otsustvo <strong>na</strong> menstruacija.<br />
mens lat. pamet, um, razum, svest, duh.<br />
mens legis lat. duh, smisla <strong>na</strong> zakonot.<br />
mens sa<strong>na</strong> in corpore sano lat. vo zdravo telo zdrav duh.<br />
menstruacija med. mese~no la~ewe krv od matkata.<br />
mentalen lat. du{even, koj se <strong>na</strong>o|a vo svesta, umen, misloven.<br />
mentalitet lat. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> mislewe, du{even karakter, zbir <strong>na</strong> psihi~ki<br />
dispozicii, zbir <strong>na</strong> psihi~ki osobini vo sklopot <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> li~nost<br />
ili <strong>na</strong> pogolem broj lu|e.<br />
mental<strong>na</strong> higie<strong>na</strong> med. granka <strong>na</strong> medici<strong>na</strong>ta koja se zanimava so du{evnite<br />
rastrojstva i ~uvawe <strong>na</strong> du{evnoto zdravje.<br />
mente{e argo. sitno {traf~e, {ajb<strong>na</strong>, klin~e, tipla i dr. koi obi~no<br />
se ~uvaat vo ed<strong>na</strong> kutija. v. pempere, mantipule.<br />
mentol lat. glav<strong>na</strong> sostojka <strong>na</strong> uqeto koe se dobiva od <strong>na</strong>ne.<br />
mentor lat. u~itel, <strong>na</strong>stavnik, sovetnik, voda~ (spored imeto <strong>na</strong> mudrecot<br />
Mentor u~itel <strong>na</strong> sinot <strong>na</strong> Odisej - Telemah), 2. prenos. <strong>na</strong>metliv,<br />
dosaden sovetodava~.<br />
menuet frac. 1. vid <strong>na</strong> starinski tanc vo dvojka, 2. stav vo muzi~ki<br />
kompozicii.<br />
menza (lat. masa) ugostitelski objekt, jav<strong>na</strong> gostilnica.<br />
menzura lat. aptekarski ili labaratoriski sad so to~no oz<strong>na</strong>~e<strong>na</strong><br />
skala za precizno merewe <strong>na</strong> te~nosti.<br />
mer (franc. maire) grado<strong>na</strong>~alnik.<br />
merak tur. volja za ne{to, `elba, strast.<br />
meraklija tur. ~ovek koj saka da u`iva.<br />
merd`an tur. koral.<br />
merdevini tur. skali.<br />
merhaba ar. zdravo! (pozdrav pri sredba so drugo lice).<br />
merhum ar. pokoen.<br />
257
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
meridijan lat. zamisle<strong>na</strong> linija koja ja se~e Zemjata od severniot do<br />
ju`niot pol.<br />
meritoren (lat, meritorius) biten, presuden, medodaven, <strong>na</strong>dle`en, polnova`en.<br />
meritoreno lat. {to se odnesva <strong>na</strong> su{ti<strong>na</strong>ta, merodavno, stvarno, re-<br />
{ava~ko, sprot. formalno, meritorno re{avanje - re{avawe so koe se<br />
odlu~uva za glavniot predmet <strong>na</strong> sporot.<br />
meritum lat. 1. prav. su{ti<strong>na</strong>, bitie, glaven predmet <strong>na</strong> sporot za koj<br />
se sudi, 2. zasluga, 3. toa {to zaslu`uva glavno vnimanie,<br />
merkantilen lat. trgovski, koj se odnesuva <strong>na</strong> trgovijata, merkantil<strong>na</strong><br />
stoka - stoka so prose~en, sreden kvalitet.<br />
merkantilizam lat. ekonomska <strong>na</strong>uka i politika koja gi odrazuva{e<br />
interesite <strong>na</strong> trgovskiot kapital od XVI i XVII vek, spored koja bogatsvoto<br />
se sostoi vo prometot <strong>na</strong> parite, a blagosostojbata <strong>na</strong> op{testvoto<br />
vo nivnoto zgolemuvawe kako zlatoto i srebroto i ottamu se <strong>na</strong>stojuvalo<br />
vrz zgolemuvawe <strong>na</strong> izvozot so istovremen <strong>na</strong>maluvawe <strong>na</strong><br />
uvozot.<br />
merkur 1. mit. kaj starite Rimjani bog pokrovitel <strong>na</strong> stadoto, bog<br />
glasnik <strong>na</strong> bogovite, bog <strong>na</strong> trgovijata i za{titnik <strong>na</strong> patnicite, bog<br />
<strong>na</strong> ostroumnosta i dobroto izrazuvawe, bog <strong>na</strong> razni pro<strong>na</strong>jdoci, v. Hermes,<br />
2. <strong>na</strong>jmala planeta koja e <strong>na</strong>jblisku do Sonceto, 3. `iva.<br />
merkurijalizam lat. truewe so `iva.<br />
mesija gr~. prorok pratenik <strong>na</strong> boga, pomaznik, spasitel koj treba da<br />
go donese kralstvoto bo`je <strong>na</strong> zemjata.<br />
mesing hem. legura <strong>na</strong> bakar i cink.<br />
meskalin hem. alkaloid od meksikanski kaktus, se upotrebuva za predizvikuvawe<br />
ekstazi pri verski obredi.<br />
mesos gr~. sreden.<br />
mestri tur. papu~i.<br />
meta gr~. 1. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: me|u, pokraj, spored,<br />
zad, okolu, preku, <strong>na</strong>d, 2. predmet vo koj se puka, 3. cel.<br />
metabaza (lat. metabazis eis allogenos preod vo drug rod) log. drasti-<br />
~en oblik <strong>na</strong> zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> tezi: se <strong>na</strong>o|a kaj onie koi izbegnuvaat da zboruvaat<br />
za o<strong>na</strong> {to gi pra{uvat i svesno preo|aat <strong>na</strong> drugo neva`no podra~je<br />
("jas vo klin toj vo plo~a").<br />
metabolizam med. izme<strong>na</strong> <strong>na</strong> materiite vo teloto, prerabotka <strong>na</strong> hra<strong>na</strong>ta<br />
vo teloto.<br />
metadon farm. lek koj se koristi protiv zavisnosta od heroin.<br />
metafizi~ki pojavi posmatani izolirano, vo sostojba <strong>na</strong> miruvawe - nepodvi`no<br />
(ne dijalekti~ki).<br />
metafizika fil. <strong>na</strong>d (zad, preku) fizikata (prirodata), u~ewe za se<br />
{to e <strong>na</strong>d setilnite zabele`uvawa, {to e <strong>na</strong>dvor od granicite <strong>na</strong> iskustvoto<br />
(za gospod, du{ata i sl.), o<strong>na</strong> {to go preo|a fizi~koto t.e. prirodnoto.<br />
Idealiisti~ka filozofija za po~etocite <strong>na</strong> postoeweto, za<br />
258
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> svetot i predmetite i pojavite koi mu se nepristapni <strong>na</strong><br />
~ovekovoto iskustvo.<br />
metafora gr~. 1. figura vo govorot, 2. vo potes<strong>na</strong> smisla: zbor ili<br />
izraz koj se upotrebuva vo prenos<strong>na</strong> smisla ili za sporeduvawe, prim.<br />
govor <strong>na</strong> branovite, brezata pla~e, toj e vistinski |avol, toa za mene e<br />
ma~ja ka{lica, toj e lukav kako lisica, 3. vo po{iroka smisla, sekoe<br />
alegori~no - slikovito izrazuvawe <strong>na</strong> <strong>poimi</strong>.<br />
metakognicija mislewe za misleweto.<br />
metal hem. hemiski element koj se topi i lesno se kova i se javuva kako<br />
dobar sprovodnik <strong>na</strong> topli<strong>na</strong> i elektricitet.<br />
metalurgija gr~. <strong>na</strong>uka za metalite i nivnite leguri kako i za indusriskiot<br />
<strong>na</strong>~in <strong>na</strong> nivnoto proizvodstvo.<br />
metamorfoza lat. 1. prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> formata, 2. biol. preod od ed<strong>na</strong> faza<br />
<strong>na</strong> biolo{kiot razvoj vo druga porazvie<strong>na</strong> i kone~<strong>na</strong> forma, 3. prenos.<br />
prome<strong>na</strong>, preobrazba.<br />
metamorfoziranje gr~. preobrazuvawe, preobra}awe, pretvorawe, smenuvawe<br />
<strong>na</strong> formata, oblikot.<br />
metamsomatoza preseluvawe <strong>na</strong> du{ite.<br />
metan hem. barski, lesno zapalliv gas.<br />
metanija, metanisanje gr~. 1. dolgo pokorno poklonuvawe, 2. poniznost,<br />
ropsko povedenie.<br />
metanisanje gr~. 1. kaewe, poklonuvawe, kle~ewe, 2. prenos. ropsko povedenie.<br />
metar gr~. osnov<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> metri~kiot sistem dogovore<strong>na</strong> vo Pariz<br />
vo 1875 god.<br />
metastaza gr~. 1. prenesuvawe, premestuvawe, 2. prenesuvawe <strong>na</strong> pri~initelot<br />
<strong>na</strong> bolesta preku krvta ili limfata od prvobitnoto `ari-<br />
{te <strong>na</strong> drugo mesto vo organizmot.<br />
meteci gr~. sranski doselenici vo stara Grcija.<br />
metempsihoza gr~. selewe <strong>na</strong> du{ite, veruvawe deka po smrta du{ata<br />
se <strong>na</strong>seluva vo nekoe `ivotno ili rastenie.<br />
meteor, meteorit gr~. telo koe pa|a od svemirot <strong>na</strong> Zemjata i koe pritoa<br />
poradi trieweto se v`aruva i sveti.<br />
meteorologija gr~. <strong>na</strong>uka za fizi~kata sostojba <strong>na</strong> atmosferata i pojavite<br />
koi se pojavuvaat vo nea (promeni <strong>na</strong> temperaturata, vla`nosta,<br />
obla~nosta, pritisokot i sl.).<br />
metod gr~. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> istra`uvawe.<br />
metodi~en, metodki gr~. 1. koj se slu~uva spored odreden sistem, bez<br />
otstapuvawe od sistemot, 2. koj neotstapno se rakovodi po od<strong>na</strong>pred vostanoven<br />
raspored, plan, sistem.<br />
metodika gr~. 1. site <strong>na</strong>~ini <strong>na</strong> celishodno proveruvawe <strong>na</strong> nekoja rabota,<br />
2. del od pedagogijata koj se zanimava so pravilata, metodite <strong>na</strong><br />
predavawata.<br />
metodologija gr~. <strong>na</strong>uka za <strong>na</strong>~inite <strong>na</strong> <strong>na</strong>u~noto istra`uvawe.<br />
metresa franc. qubovnica, konkubi<strong>na</strong>.<br />
259
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
metronom muz. sprava za merewe <strong>na</strong> taktot vo muzikata.<br />
metropola gr~. glaven grad <strong>na</strong> nekoja dr`ava.<br />
metus psih. strav, primarno ~uvstvo (emocija) koe <strong>na</strong>stanuva poradi<br />
zabele`a<strong>na</strong> ili o~ekuva<strong>na</strong> opasnost ili serioz<strong>na</strong> zaka<strong>na</strong>. Toa e vrode<strong>na</strong><br />
genetski programira<strong>na</strong> reakcija <strong>na</strong> zakanuva~ki ili bol<strong>na</strong> <strong>na</strong>drazba.<br />
metuzalem hebr. 1. ~ovek koj spored Biblijata `iveel 964 godini, 2.<br />
prenos. prestar ~ovek.<br />
mevlud ar. ra|awe, ra|awe <strong>na</strong> Muhamed, muslimanski praznik posveten<br />
<strong>na</strong> ra|aweto <strong>na</strong> Muhamed.<br />
mezalijansa franc. brak me|u socijalno neramnopravni lu|e.<br />
mezanin lat. mala <strong>na</strong>dgradba <strong>na</strong>d ku}ata, nepotpoln kat, necelosen<br />
kat, polukat, me|ukat.<br />
meze tur. hra<strong>na</strong> koja se zema dodeka se pie rakija.<br />
mezo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: sredno, izme|u.<br />
mezolitik gr~. sredno kameno vreme.<br />
mezotron gr~. te`ok elektron.<br />
mezozojska era gr~. pretposled<strong>na</strong>, sred<strong>na</strong> era vo geolo{kata istorija<br />
<strong>na</strong> Zemjata: se odlikuva so vladeewe <strong>na</strong> golemi vleka~i, so pojava <strong>na</strong><br />
prvite ptici, cica~i i mnogu morski `ivotni i se deli <strong>na</strong> slednive periodi:<br />
trijas, jura i kreda.<br />
mezzoforte muz. polusilno, so polusilen glas.<br />
mezzopiano muz. polutiho, so polutih glas.<br />
mezzosopran muz. sreden `enski glas me|u sopran i alt.<br />
mider ger. stega~ za polovi<strong>na</strong>ta.<br />
midra{ tolkuvawe <strong>na</strong> Torata (petokni`ieto). Denes pod toj poim se<br />
podrazbira zbirka <strong>na</strong> tekstovi (tolkuvawa) vo koi postoi midra{ <strong>na</strong><br />
halaha i midra{ <strong>na</strong> hagada.<br />
migracija lat. preselba.<br />
migre<strong>na</strong> franc. bolest koja se sostoi vo periodi~i glavobolki, obi-<br />
~no <strong>na</strong> polovi<strong>na</strong> od glavata, so ma~ni<strong>na</strong> i poti{tenost.<br />
mijalgija med. bolka vo eden ili vo pove}e muskuli.<br />
mijatonija med. mlitavost <strong>na</strong> muskulite.<br />
mijologija gr~. <strong>na</strong>uka za muskulite.<br />
mijopatija gr~. sekoe zaboluvawe <strong>na</strong> muskulite.<br />
mikado (jap. "visoka vrata") titula <strong>na</strong> japonski car<br />
mikologtija gr~. <strong>na</strong>uka za pe~urkite.<br />
mikro gr~. 1. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - malo, sutno, mnogu<br />
malo, 2. vo fizi~kite edinici oz<strong>na</strong>~uva merka za milion pati pomala<br />
od osnov<strong>na</strong>ta merka, prim. mikroamper - milioniti del od amperot.<br />
mikrob gr~. <strong>na</strong>jmalo `ivotinsko ili rastitelno `ivo su{testvo, zarazni<br />
klici, bakterii.<br />
mikrobi gr~. <strong>na</strong>jsitni organizami od rastitelno i `ivotinsko poteklo<br />
vislivi samo so mikroskop: golem del od niv predizvikuvaat vriewe,<br />
gniewe i raspa|awe <strong>na</strong> organskite materii i zarazni bolesti.<br />
260
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
mikrokefalija gr~. maloglavost, nerazvienost <strong>na</strong> glavata obi~no pridru`e<strong>na</strong><br />
i so du{ev<strong>na</strong> nerzavienost - idiotizam.<br />
mikron gr~. 0,001 milimetar, milioniti del od metar.<br />
mikros gr~. male~ok.<br />
mikrosekunda gr~. milioniti del od sekundata.<br />
mikser ang. me{a~.<br />
mikstura lat. smesa, me{avi<strong>na</strong>, te~en lek koj e me{avi<strong>na</strong> od pove}e<br />
materii.<br />
milenium period od 1000 godini.<br />
mili gr~. prefiks vo slo`enki koj z<strong>na</strong>~i stoti del od nekoja edinica<br />
za merewe.<br />
milicija lat. gra|anska ili <strong>na</strong>rod<strong>na</strong> vojska, 2. poseb<strong>na</strong> vooru`e<strong>na</strong> formacija<br />
za odr`uvawe <strong>na</strong> redot vo gradovite i selata.<br />
milicioner lat. pripadnik <strong>na</strong> milicija, stra`ar, redar, policaec.<br />
milijarda lat. iljada milioni =1.000.000.000.<br />
milion lat. 1.000.000.<br />
militarizacija lat. prenesuvawe <strong>na</strong> formite i metodite <strong>na</strong> voe<strong>na</strong> organizacija<br />
<strong>na</strong> podra~jeto <strong>na</strong> gra|anskite odnosi.<br />
militarizam lat. politika <strong>na</strong> voru`uvawe i podgotovka za voj<strong>na</strong>.<br />
milja lat. merka za dol`i<strong>na</strong>: geografska milja = 7.<strong>420</strong> metri, morka<br />
milja = 1.852 metri, angliska milja = 1.609 metri.<br />
milje franc. 1. sredi<strong>na</strong>, okoli<strong>na</strong>, opkru`uvawe vo koja nekoj se dvi`i,<br />
2. mal vezen ili heklovan ~ar{av za masa.<br />
milosrdie milosredieto se sfa}a kako prostuvawe (ne davawe) <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong><br />
koja nekoj ja zaslu`il, dodeka milosta e primawe (davawe) <strong>na</strong> dobro<br />
koe nekoj ne go zaslu`il. Prvi~no z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> milosrdieto e <strong>na</strong>jvisok,<br />
<strong>na</strong>jbo`enstven oblik <strong>na</strong> qubov. Vo obi~iot govor milosrdieto e i sinonim<br />
za davawe milosti<strong>na</strong>.<br />
milost (blagodet, harizma, dobrodet, bo`ja milost) dadeno dobro, podareno<br />
dobro od gospod, podarok od gospod koj ovozmo`uva ~ovekot da<br />
ja dostigne polnosta <strong>na</strong> `ivotot, obo`enie i so samoto toa i spasenie.<br />
bo`jata milost pretstavuva vrhov<strong>na</strong> <strong>na</strong>klonetost <strong>na</strong> gospod kon ~ove-<br />
{tvoto, podrazbiraj}i bo`ensko dejstvo i prosvetluvawe, nezavisno<br />
od praveweto dobri dela, steknuvaweto <strong>na</strong> zaslugi ili poka`a<strong>na</strong>ta dobri<strong>na</strong>.<br />
Bo`jata milost e slobod<strong>na</strong> odluka da im go <strong>na</strong>pravi dostapen patot<br />
kon spasenieto <strong>na</strong> lu|eto. Toj ne e dol`en nikogo da go spasi. ^ovekot<br />
ne mo`e da bide tolku dobar samiot da si zaslu`i prestoj vo rajot.<br />
So milosta, gospod dava blagodet bez da gi razgleduva zaslugite. Milosta<br />
e dovol<strong>na</strong> da iskupi (prosti) sekakov grev, no ne go osloboduva ~ovekot<br />
od odgovornosta da se odnesuva ispravno. Milosta e <strong>na</strong>klonetost,<br />
so ni{to nezaslu`e<strong>na</strong> pomo{, koja ni ja dava gospod za da odgovorime<br />
<strong>na</strong> negoviot poziv: da staneme sinovi i }erki <strong>na</strong> gopsod. Milosta e<br />
u~estvo vo bo`jiot `ivot: so krsteweto hristijanite sou~estvuvaat vo<br />
milosta. Milosta <strong>na</strong> Isus e nezaslu`en podarok so koj gospod go podaruva<br />
svojot `ivot, {to vo du{ata ni go vleva svetito duh za da ja ozd-<br />
261
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ravi od grevot i da ja posveti. Milosta <strong>na</strong>d se i glavno e akt <strong>na</strong> pravednite.<br />
No milosta i podarok da mo`e da se u~estvuva vo spasenieto <strong>na</strong><br />
drugite. Nasproti Avgustin, Pelagije (354-<strong>420</strong>) smetal deka ~ovekot<br />
ima mo} da pravi dobro i da raboti <strong>na</strong> sopstvenoto spasenie i bez bo-<br />
`ja milost. Adamovito grev e samo lo{ primer, no negovata postapka<br />
nema drugi posledici po ~ovekovata priroda. Plagijanizam ulogata <strong>na</strong><br />
Isus ja gleda kako postavuvawe <strong>na</strong> dobar primer, <strong>na</strong>sproti lo{iot primer<br />
<strong>na</strong> Adam.<br />
mimeza gr~. podr`uvawe, opo<strong>na</strong>{awe, imitirawe.<br />
mimika gr~. umetnost <strong>na</strong> izrazuvawe <strong>na</strong> ~uvstvata i mislite so pomo{<br />
<strong>na</strong> razdvi`uvawe <strong>na</strong> muskulite <strong>na</strong> liceto i soodvetni gestikulacii.<br />
mimikrija, mimitizam biol. pojava <strong>na</strong> prilagoduvawe <strong>na</strong> nekoi `ivotni<br />
ili rastenija spored formata i bojata so drugi `ivotni i rastenija<br />
ili so predmetite od okoli<strong>na</strong>ta zaradi sopstve<strong>na</strong> za{tita.<br />
mimoza lat. rastenie koe ved<strong>na</strong>{ gi vovlekuva listovite {tom ne-<br />
{to gi dopre.<br />
mi<strong>na</strong> franc. 1. podzem<strong>na</strong> galerija ili hodnik vo rudnici, eksploziv<strong>na</strong><br />
sprava koja se sokriva vo zemja ili voda i se aktivira <strong>na</strong> dopir, 3. eksploziv<br />
koj se isfrla od minofrla~.<br />
mineral franc. ruda, proizvod <strong>na</strong> prirodnite hemiski procesi.<br />
minerva mit. bo`ica <strong>na</strong> mudrosta kaj Rimjanite, v. Ati<strong>na</strong>.<br />
minijatura lat. 1. slikarstvo vo mali razmeri, 2. mala skica ili prikaz<strong>na</strong>,<br />
3. smalen lik ili oblik <strong>na</strong> ne{to, 4. kratka {ahovska partija.<br />
minijaturen lat. mnogu mal, siten.<br />
minimalen lat. <strong>na</strong>jmal, <strong>na</strong>jsiten.<br />
minimalist lat. toj koj vo politi~kite programi se zadovoluva so <strong>na</strong>jmalku.<br />
minimum lat. <strong>na</strong>jmala golemi<strong>na</strong>, vrednost, koli~i<strong>na</strong>, stepen, granica.<br />
minister (lat. minister - sluga) ~len <strong>na</strong> vladata koj stoi <strong>na</strong> ~elo <strong>na</strong> ed<strong>na</strong><br />
granka <strong>na</strong> upravata.<br />
minjon franc. qubimec.<br />
minor lat. pomal, poslab, pomlad.<br />
minorat lat. pravo <strong>na</strong> pomladiot (<strong>na</strong>jmladiot) ~len <strong>na</strong> semsjtvoto da<br />
go <strong>na</strong>sledi imotot ili del od imotot, sprot. majorat.<br />
minoritet lat. malcinsto kaj glasawe) sprot. majoritet.<br />
minuciozen lat. precizen, koj gi zema predvid i <strong>na</strong>jmalite sitnici,<br />
to~en, koj se dr`i do sitnicite, pedanten, podroben, iscrpen, sovesen.<br />
minuend lat. broj od koj se odbiva, <strong>na</strong>malenik, prim. 30 (minuend) - 5<br />
(suptrahend, <strong>na</strong>malitel) = 25 (diferencija, razlika).<br />
minus lat. 1. z<strong>na</strong>k koj se upotrebuva za oz<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> odzemawe ili za<br />
oz<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> negativ<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong>, sprot. plus.<br />
minuskula lat. mala po~et<strong>na</strong> bukva, sprot. majusklula.<br />
miokardititis med. vospalenie <strong>na</strong> srceviot muskul.<br />
miom gr~. izrastok, dobro~uden tumot koj <strong>na</strong>j~esto se javuva <strong>na</strong> matericata.<br />
262
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
miopija gr~. kratkovidnost.<br />
mirakul (lat. miraculum) ~udo, ~uden <strong>na</strong>stan.<br />
mirakul lat. ~udo.<br />
miraz tur. imot koj `e<strong>na</strong>ta mu go nosi <strong>na</strong> ma`ot pri ma`eweto.<br />
miro gr~. mirizlivo ulje, vo crkva - osveteno takvo ulje.<br />
mirodija gr~. miris.<br />
mirza pers. <strong>na</strong>slov koj se dodava kon imeto <strong>na</strong> Persijancite: pred imeto<br />
z<strong>na</strong>~i mudrec, gospodin, a zad imeto - princ, knez.<br />
misija lat. 1. zada~a, poziv, poraka, 2. diplomatsko pretstavni{tvo vo<br />
nekoja zemja, 3. specijal<strong>na</strong> delegacija.<br />
misio<strong>na</strong>r lat. lice koe obi~no vr{i verska propaganda, osobeno vo<br />
koloniite.<br />
misos gr~. omraza.<br />
misterii gr~. 1. kaj starite Grci i Rimjani tajni religiozni obredi, ceremonii<br />
vo koi u~estvuvale samo posvetenite, 2. religiozni drami vo<br />
Zapad<strong>na</strong> Evropa vo sredniot vek.<br />
misterija lat. 1. tainstven verski obred kaj starite Rimjani, 2. ne{to<br />
tajno, skrieno.<br />
misteriozen gr~. tainstven, zagoneten, temen.<br />
misticizam, mistika gr~. 1. vera vo tajnovito, <strong>na</strong>tprirodno, tajno, zagonetno,<br />
2. idealisti~ko-religiozen pogled <strong>na</strong> svet.<br />
mistificiranje gr~. izmama, mamewe, doveduvawe vo zabluda.<br />
mistifikacija gr~. opse<strong>na</strong>, <strong>na</strong>merno zaveduvawe.<br />
mistifikator gr~. opsenuva~.<br />
mistik gr~. privrzanik <strong>na</strong> misticizmot.<br />
mistral franc. ostar severen i severoisto~en veter vo jugoisto~<strong>na</strong><br />
Francija.<br />
mit gr~. 1. prikaz<strong>na</strong>, veruvawe <strong>na</strong> starite <strong>na</strong>rodi za potekloto <strong>na</strong> svetot,<br />
za <strong>na</strong>tprirodni su{testva za bogovite i legendarnite heroi, 2.<br />
prenos. bajka, prikaz<strong>na</strong>, neverodostoen prikaz <strong>na</strong> razni <strong>na</strong>stani.<br />
miting ang. sostanok, <strong>na</strong>roden sobir zaradi raspravawe <strong>na</strong> pra{awa od<br />
op{t interes, <strong>na</strong>j~esto <strong>na</strong> politi~ki pra{awa.<br />
mitologija gr~. zbir <strong>na</strong> mitovi.<br />
mitra gr~. 1. kru<strong>na</strong> <strong>na</strong> orientalnite vladeteli, 2. kapa <strong>na</strong> biskup.<br />
mitropolija gr~. pogolema crkov<strong>na</strong> oblast so nekolku episkopii.<br />
mitropolit gr~. <strong>na</strong>jvisoko crkovno zvawe <strong>na</strong> pravoslavnite episkopi.<br />
mittere margaritas ante porkos lat. frlawe biseri pred sviwi.<br />
mixtum copositum lat. me{avi<strong>na</strong>, zbrka.<br />
mizantrop gr~. ~ovek koj gi mrazi lu|eto, ~ovekomrzec, onoj komu mu e<br />
dorbo samo koga <strong>na</strong> drugite im e lo{o.<br />
mizeren lat. beden, nesre}en, ni{to`en, greoti~ka.<br />
mizerija lat. beda, siroma{ti<strong>na</strong>, nevolja.<br />
mizogin gr~. ~ovek koj gi mrazi `enite, `enomrzec.<br />
mizoksenija gr~. bol<strong>na</strong> omraza sprema stranci.<br />
mizopedija gr~. bol<strong>na</strong> omraza sprema deca.<br />
263
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
mnema gr~. se}avawe, spomenuvawe.<br />
mnemonika, menenotehnika gr~. zbir <strong>na</strong> pravila i <strong>na</strong>~ini koi ovozmo-<br />
`uvaat pamteweto <strong>na</strong> {to pogolem broj podatoci, ve`bawe <strong>na</strong> pamteweto.<br />
mnemozi<strong>na</strong> mit. bo`ica <strong>na</strong> poezijata, umetnosta i <strong>na</strong>ukata.<br />
mo{ti rel. koski <strong>na</strong> nekoj svetec.<br />
mo{us vid <strong>na</strong> mal planinski elen koj `ivee vo Cetral<strong>na</strong> Azija.<br />
mobilen lat. podvi`en.<br />
mobilijar lat. podvi`en imot.<br />
mobilizacija lat. 1. prilagoduvawe <strong>na</strong> vooru`enite sili od mirodobski<br />
vo voeni uslovi, 2. privlekuvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>rodot za izvr{uvawe <strong>na</strong> nekoja<br />
zada~a od javen interes.<br />
mobing psihi~ko maltretirawe <strong>na</strong> vraboten.<br />
mobiran psihi~ki maltretiranoto vraboteno lice.<br />
moda fran. toa {to soodvetstvuva <strong>na</strong> vkusot <strong>na</strong> vremeto, osobeno vo<br />
pogled <strong>na</strong> oblekuvaweto.<br />
modalen lat. <strong>na</strong>~inski.<br />
modalitet lat. 1. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> koj ne{to se slu~uva ili se misli, uslovenost,<br />
2. log. sterpen <strong>na</strong> sigurnosta ne <strong>na</strong>koj sud.<br />
model franc. 1. kalap, primerok, mustra, obrazec, uzorak, izrabotka<br />
<strong>na</strong> predmet vo <strong>na</strong>male<strong>na</strong> ili zgoleme<strong>na</strong> forma, 2. lice koe pozira pred<br />
umetnik.<br />
modeliranje lat. vajawe, oblikuvawe, izrabotuvawe <strong>na</strong> modeli..<br />
moderen franc. nov, spored <strong>na</strong>jnov vkus, sovremen, koj soodvetstvuva<br />
so sega{nosta.<br />
moderiranje lat. ubla`uvawe, smaluvawe, popre~uvawe, sveduvawe <strong>na</strong><br />
vistinska mera.<br />
moderniziranje franc. obnovuvawe, doteruvawe spored sovreme<strong>na</strong>ta<br />
moda.<br />
modestia umerenost, sposobnost za upravuvawe so strastite, nivno<br />
dr`ewe vo granicite <strong>na</strong> razumot.<br />
modificiranje lat. prome<strong>na</strong>, izme<strong>na</strong>, prei<strong>na</strong>~uvawe.<br />
modifikacija lat. 1. prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> formata, oblikot, 2. biol. ne<strong>na</strong>sled<strong>na</strong><br />
prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> svojstvata i karakteristikite <strong>na</strong> organizmot poradi prome<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> vli<strong>na</strong>nijata od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> okoli<strong>na</strong>ta.<br />
modisterija fran. izrabotka <strong>na</strong> `enski {e{iri.<br />
modla ger. kalap za pravewe kola~i.<br />
modul (lat. modulus - merka, merilo) utvrde<strong>na</strong> osnov<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong>.<br />
modulacija, moduliranje lat. podigawe i spu{tawe <strong>na</strong> glasot.<br />
modus faciendi lat. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> koj ne{to se raboti.<br />
modus lat. 1. oblik, vid, pojava, podvid, 2. prenos. <strong>na</strong>~in, poredok, 3.<br />
prav. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> steknuvawe <strong>na</strong> nekoe pravo, prim. <strong>na</strong> sopstvenosta so<br />
predvawe od raka vo raka.<br />
modus vivendi (lat. "<strong>na</strong>~in <strong>na</strong> `ivot") uslovi koi barem privremeno<br />
ovozmo`uvaat pravilni, mirni odnosi me|u dve sprotivstaveni strani.<br />
264
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
mogonija gr~. bespolno razmno`uvawe.<br />
moher an. materijal od vlak<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> angolka koza.<br />
mohikanec pripadnik <strong>na</strong> izumreno indijansko pleme.<br />
mojri mit. tri sestri: Klota, Lehazis, Atropa - bo`ici <strong>na</strong> sudbi<strong>na</strong>ta kaj<br />
starite Grci. Niv<strong>na</strong> zada~a bila da ja odreduvaat sudbi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> sekoj<br />
~ovek: koga }e se rodel ~ovekot od niv go dobival konecot <strong>na</strong> svojot<br />
`ivot: Klota go raspreduvala, Lahaza ga zamotuvala, a Atropa go kinela<br />
toj konec. v. parki.<br />
mok{a sanskr. spasenie, izbavuvawe so preod <strong>na</strong> poedinecot vo drugi<br />
formi <strong>na</strong> postoewe.<br />
mol muz. eden od dvata tonski rodovi, vtoriot e dur, muzi~ko delo vo<br />
mol zvu~i ne`no i ta`no.<br />
molekula lat. <strong>na</strong>jmal del <strong>na</strong> materijata koj gi ~uva svoite hemiski<br />
svojstva: se sostoi od eden ili nekolku atomi<br />
molestiranje (lat. molestare) dosaduvawe, voznemiruvawe, zlostavuvawe.<br />
molestriranje lat. dosaduvawe, pre~ewe.<br />
molibden (Mo.) hem. bel metal.<br />
moloh mit. bog <strong>na</strong> ognot, sonceto i <strong>na</strong> voj<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> koj Amonijancite<br />
kako `rtva mu gi prinesuvale svoite sinovi.<br />
moloh mit. bog <strong>na</strong> sonceto kaj Feni~anite, Kartagijancite, Amoncite<br />
i dr. <strong>na</strong> koj mu bea prinesuvani ~ove~ki `rtvi.<br />
moluski lat. `ivotni bez koski.<br />
mon ami franc. moj prijatelu!<br />
mo<strong>na</strong>da gr~. 1. fil. nedeliva edinica <strong>na</strong> materijata, nedeliva su{ti<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> bitieto 2. zool. mnogu sitno ednokelisko `ivotno.<br />
mo<strong>na</strong>h gr~. kalu|er, vladetel (car, imperator, kral).<br />
mo<strong>na</strong>rhija gr~. oblik <strong>na</strong> vladeewe i <strong>na</strong> dr`avi so koi upravuva edno<br />
lice ~ija vlast e <strong>na</strong>sled<strong>na</strong>, neograni~e<strong>na</strong> i do`ivot<strong>na</strong>.<br />
mo<strong>na</strong>rhomasi <strong>na</strong>ziv za pravite i teolo{kite pisateli koi vo XVI i<br />
XVII vek se borele protiv apsolutizmot <strong>na</strong> mo<strong>na</strong>rsite.<br />
monden franc. ~ovek koj se poveduva po <strong>na</strong>jnovata moda i koj se dvi`i<br />
vo visoko dru{tvo.<br />
moneta it. 1. prvobitno kova<strong>na</strong> para, 2. para, nov~anica.<br />
monisti~ki gr~. edinstven, koj se odnesuva <strong>na</strong> monizam.<br />
monitor lat. 1. sovetodavec, praven sovetnik, 2. aparat vo televizisko<br />
studio za proveruvawe <strong>na</strong> ispravnosta <strong>na</strong> slikata,<br />
monizam fil. doktri<strong>na</strong> koja za osnova <strong>na</strong> site pojavi vo svetot priz<strong>na</strong>va<br />
edno <strong>na</strong>~elo ili ed<strong>na</strong> materija, prim. materijalisti~ki monizam,<br />
idealisti~ki monizam, sprot dualizam.<br />
mono gr~. prefiks vo sloo`enici so z<strong>na</strong>~ewe: sam, eden, edno, edinstveno.<br />
monodrama gr~. darma vo koja <strong>na</strong>stapuva samo edno lice.<br />
monofizit gr~. privrzanik <strong>na</strong> u~eweto samo za ed<strong>na</strong> bo`enska priroda<br />
<strong>na</strong> Isus Hristos.<br />
265
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
monofobija gr~. bolen strav od osamenost.<br />
monoftalmija gr~. poseduvawe samo <strong>na</strong> edno oko.<br />
monoftong gr~. ednoglasnik.<br />
monogamija gr~. brak so ed<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>, ednobra~nost. sprot. poligamija.<br />
monografija gr~. <strong>na</strong>u~<strong>na</strong> rabota koja obrabotuva ed<strong>na</strong> tema.<br />
monogram gr~. po~etni bukvi <strong>na</strong> ime, prezime ili <strong>na</strong> nekoj poim obi-<br />
~no izvezeni <strong>na</strong> nekoja tkaeni<strong>na</strong>.<br />
monohromatizam med. celos<strong>na</strong> slepost za boi.<br />
monohromija gr~. ednobojnost.<br />
monokl franc. opti~ko staklo za edno oko koe se upotrebuva <strong>na</strong>mesto<br />
<strong>na</strong>o~ari.<br />
monokratija gr~. mo<strong>na</strong>rhija.<br />
monokultura gr~. neprekidno odgleduvawe <strong>na</strong> odredeni rastenija <strong>na</strong><br />
isto zemji{te pove}e godini.<br />
monolit gr~. spomenik isklesan od eden kamen.<br />
monoliten gr~. edinstven, cvrst, povrzan, kako od eden kamen isklesan.<br />
monolog gr~. 1. govor <strong>na</strong> edno lice, osobeno vo drama, <strong>na</strong>so~en kon<br />
sebe ili kon gleda~ite, 2. govor <strong>na</strong>samo so samiot sebe.<br />
monom mat. edno~len broj.<br />
monopol gr~. isklu~itelno pravo <strong>na</strong> ne{to, prim. <strong>na</strong> proizvodstvo,<br />
trgovija, promet koe mu pripa|a <strong>na</strong> edno lice, grupa <strong>na</strong> lica ili <strong>na</strong><br />
dr`ava.<br />
monos gr~. sam, edinstven.<br />
monosibali~en gr~. ednoslo`en.<br />
monoteist lat. ~ovek koj veruva vo eden bog.<br />
monoteizam gr~. religija koja priz<strong>na</strong>va samo eden bog.<br />
monoton gr~. 1. ednozvu~en, 2. prenos. ednoli~en, dosaden.<br />
monotonija gr~. ednoli~nost, dosada.<br />
mons lat. gora breg, bair, gorski kamewa.<br />
monsenjer (franc. monseigneur) po~esen <strong>na</strong>ziv <strong>na</strong> princovi i biskupi.<br />
monstrum lat. ~udovi{te, izrod, <strong>na</strong>kaza, grdosija.<br />
monsun ar. veter koj periodi~no go menuva pravecopt: zimno vreme<br />
duva od kopno kon moreto, a letno vreme - obrastno.<br />
monta`a franc. 1. sostavuvawe <strong>na</strong> ma{ini, uredi i celi prprijatija<br />
spored opredeleni planovi i <strong>na</strong>crti, 2. vo literaturata, muzikata i<br />
umetnosta izbor <strong>na</strong> oddelni delovi, sliki, crte`i i sl. i sostavuvawe<br />
vo ed<strong>na</strong> umetni~ka celi<strong>na</strong>.<br />
montanist lat. rudarski stru~wak.<br />
montanistika lat. <strong>na</strong>uka za rudarstvoto i rudnicite.<br />
monter lat. sostavuva~ <strong>na</strong> ma{ini, uredi i postroenija.<br />
monument lat. golem spomenik.<br />
monumentalen lat. veli~estven, mo}en, koj se odlikuva so ideja, dlabo~i<strong>na</strong><br />
i organsko edinstvo <strong>na</strong> sodr`i<strong>na</strong>ta i formata, 2. prenos. temelen,<br />
soliden, ogromen.<br />
mora lat. prav. docnewe vo ispolnuvawe <strong>na</strong> obvrska.<br />
266
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
moral insaniti ang. nedostig <strong>na</strong> moralno rasuduvawe i ~uvstva, deluvawe<br />
bez kakvi bilo moralni obziri, vid <strong>na</strong> ludilo so antisocijalni <strong>na</strong>goni.<br />
moral zbir <strong>na</strong> pravila (moralni normi) <strong>na</strong> odnesuvawe koi gi iska-<br />
`uvaat vrednosnite sudovi za povedenieto <strong>na</strong> lu|eto za toa {to vo<br />
op{testveniot `ivot za zaednicata ili za poedinecot e dobro, a {to<br />
lo{o. Tie <strong>na</strong> poedinecot mu <strong>na</strong>lo`uvaat da pravi dobro, a da go propu{ta<br />
(da se vozdr`uva od) zloto.<br />
moralen lat. ~estit, ~esen, po{ten, koj ne la`e, koj gi ispolnuva svoite<br />
vetuvawa i svoite obvrski.<br />
moralist lat. ~ovek koj propoveda strog moral.<br />
moral<strong>na</strong> pozicija - pozicija koja ja zastapuva samo onoj koj od drugite<br />
bara da mislat isto (za toa mu se potrebni zborovite "dobro" i<br />
"lo{o").<br />
moralni baranja 1 0 da ne se la`e, 2 0 da se ispolnuvaat vetuvawata, 3 0 da<br />
se vra}a pozajmenoto, 4 0 da se po~ituva drugiot, 5 0 da mu se pomaga <strong>na</strong><br />
drug vo nevolja (sporno). Moralni zapovedi: mora{, (ne smee{), treba -<br />
za{to e lo{o. Pravni barawa se: ti <strong>na</strong>reduvam (imperativni), ti zabranuvam<br />
(prohibitivni), ti dozvoluvam (permisivni normi) - za{to<br />
toa e zabraneto.<br />
moralni <strong>poimi</strong> dobar, lo{, treba, ispravno, dol`nost, pofalba i prekor.<br />
moratorium lat. odlo`uvawe <strong>na</strong> pla}awe <strong>na</strong> dol`nikot koj e nesposoben<br />
za pla}awe.<br />
morbiden lat. bolnikav, nezdrav, slab, ne`en, osetliv.<br />
morbiditet lat. 1. bol<strong>na</strong> sostojba, 2. procent, broen odnos <strong>na</strong> bolnite<br />
sprema zdravite.<br />
morbili (lat. morbus) mali sipanici.<br />
morfe gr~. oblik, lik.<br />
morfej mit. bog <strong>na</strong> sonot i sonuvaweto, sin <strong>na</strong> no}ta.<br />
morfium e glaven alkaloid <strong>na</strong> opiumot. Izoliran e vo 1804 godi<strong>na</strong>. Vo<br />
ed<strong>na</strong> opiumska poga~a ima maksimalno 12-14% morfium. Se upotrebuva<br />
glavno vo forma <strong>na</strong> pra{ok, ~ep~iwa, a od pro<strong>na</strong>o|aweto <strong>na</strong> {pricot<br />
vo 1864, i so injektirawe. Negovata upotreba doveduva do bla`eni ~uvstva<br />
i opienost. Hroni~<strong>na</strong>ta upotreba <strong>na</strong> morfiumot postepeno ja menuva<br />
celata li~nost: oslabuva pomneweto, se javuva nedostig <strong>na</strong> interesi<br />
i inicijativi, <strong>na</strong>maluvawe <strong>na</strong> sposobnostite i odgovornosta, moralni<br />
i karakterni deprivacii i postojan strav od pojava <strong>na</strong> apstinencija.<br />
Ovaa droga koja predizvikuva zavisnost doveduva do slabeewe <strong>na</strong><br />
voljata <strong>na</strong> <strong>na</strong>rkomanot, do negova ramnodu{nost i letargi~nost, osven<br />
za dobivawe <strong>na</strong> nov fiks. Kaj <strong>na</strong>rkomanot doa|a do gubewe <strong>na</strong> teles<strong>na</strong>ta<br />
te`i<strong>na</strong>, gubewe <strong>na</strong> silata i pa|awe <strong>na</strong> teles<strong>na</strong>ta temperatura pod normal<strong>na</strong>ta,<br />
stesnuvawe <strong>na</strong> zenicite i usporuvawe <strong>na</strong> refleksite.<br />
morfium gr~. alkaloid, droga, materija koja ubla`uva bolka, silen<br />
otrov.<br />
267
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
morfologija gr~. 1. zool. <strong>na</strong>uka za gradbata <strong>na</strong> `ivotnite i nivnite<br />
organi, 2. bot. <strong>na</strong>uka za <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong>ta forma <strong>na</strong> rastenijata, 3. gram.<br />
<strong>na</strong>uka koja ja prou~uva formata <strong>na</strong> zborovite.<br />
morituri te salutant (lat. te pozdravuvaat tie {to umiraat) izraz so<br />
koj gladiatorite go pozdravuvale od are<strong>na</strong>ta rimskiot car).<br />
mormoni verska sekta vo SAD osnova<strong>na</strong> od Jozeph Smith koj vo 1830<br />
god. ja izdal knigata <strong>na</strong> <strong>na</strong>vodniot prorok Mormon <strong>na</strong>pi{a<strong>na</strong> vo <strong>420</strong><br />
god. p.n.e.<br />
moron an. <strong>na</strong>jblag stepen <strong>na</strong> um<strong>na</strong> zaosta<strong>na</strong>tost.<br />
mortadela it. vid <strong>na</strong> salama od govedsko i svinsko meso.<br />
mortalitet lat. smrtnost, broj <strong>na</strong> smrtni slu~ai vo odnos <strong>na</strong> celokupniot<br />
broj <strong>na</strong> <strong>na</strong>selenie, sprot. <strong>na</strong>talitet.<br />
mortifikacija gr~. 1. izumirawe, odzemawe <strong>na</strong> oddelni delovi od teloto,<br />
2. prav. oglasuvawe <strong>na</strong> izvesni izgubeni dokumenti za neva`e~ki ili <strong>na</strong><br />
nekoj dolg deka e poni{ten.<br />
mortus (lat. mortuus - mrtov) mrtov, skr{en, prenos. mrtov pijan.<br />
morzeova azbuka - pismo sostaveno od crtiki i to~ki (spored negoviot<br />
pro<strong>na</strong>o|a~ amerikanecot Semjuel Morse, 1791-1872).<br />
moskiti {pan. zaedni~ko ime za site komarci koi cicaat krv.<br />
motiv franc. 1. v<strong>na</strong>tre{en pottik, povod za nekoe deluvawe, razlog vo<br />
korist <strong>na</strong> ne{to, 3. tema, si`e <strong>na</strong> umetni~ko delo.<br />
motivacija psih. proces koj go radvi`uva i <strong>na</strong>so~uva povedenieto <strong>na</strong><br />
~ovekot.<br />
moto it. kratka mudra izreka, lapidar<strong>na</strong> misla, citat ili izreka<br />
koja se stava <strong>na</strong> po~etokot <strong>na</strong> nekoja kniga ili del od kniga.<br />
movens lat. razdvi`uva~, dvi`e~ka sila.<br />
mozaik lat. slika sostave<strong>na</strong> od kam~iwa vo razli~<strong>na</strong> boja.<br />
mu{ema tur. platno impregnirano so vosok.<br />
mu{terija tur. kupuva~, klient.<br />
mu{tuluk, mu`de tur. <strong>na</strong>grada <strong>na</strong> toj koj ni donel dobra vest.<br />
mufljuz tur. ~ovek koj e bez skr{en di<strong>na</strong>r, bankrotiran, propad<strong>na</strong>t<br />
trgovec.<br />
mufte, mukte tur. besplatno, xabe.<br />
mufted`ija tur. ~ovek koj saka da se grebe, da dobiva besplatno, xabe,<br />
koj saka da se ~esti <strong>na</strong> tu|a smetka.<br />
muftija tur. u~en ~ovek, muslimanski sve{tenik <strong>na</strong>jstar spored rangot<br />
vo ed<strong>na</strong> oblast.<br />
mujezin tur. oxa ili negov pomo{nik koj od mirareto gi povikuva<br />
vernicite <strong>na</strong> molitva.<br />
mukaet tur. vnimanie, vodewe smetka za ne{to, nemukaet nevnimanie,<br />
nebre`nost.<br />
muktad`ija, mufred`ija tur. ~ovek koj saka da dobie se besplatno, parazit,<br />
koj `ivee od tu|a maka.<br />
mula ar. muslimanski sve{tenik, mudrec, <strong>na</strong>u~nik, doktor, sudija.<br />
mulat {pans. potpomok od brak me|u belci i crnci.<br />
268
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
multi lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: mnogu, pove}e, pove}ekratno.<br />
multipli lat. mnogukraten, pove}ekraten, slo`en.<br />
multiplikacija, multipliciranje lat. mno`ewe, umno`uvawe, zasiluvawe.<br />
multiplikand lat. broj koj treba da se pomno`i, prim. 5 x 3 = 15 (5 e<br />
multiplikand, 3 e multiplikator, a 5 e produkt, rezultat).<br />
mumifikacija ar. postapka za so~uvuvawe <strong>na</strong> ~ove~ki trup od raspa|awe<br />
po pat <strong>na</strong> balsamirawe.<br />
mumija ar. ~ove~ki trup so~uvan od raspa|awe.<br />
mumocopalen lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> lokal<strong>na</strong>ta samouprava<br />
mungos biol. `ivotno so poteklo od Afrika koe se hrani so zmii<br />
otrovnici.<br />
municipalen (lat. municipalis) samoupraven, gradski, op{tinski.<br />
municipalitet lat. site organi koi se odnesuvaat <strong>na</strong> lokal<strong>na</strong>ta uprava.<br />
municipalizacija lat. prisilno predavawe <strong>na</strong> pravoto <strong>na</strong> sopstvenost<br />
<strong>na</strong> zemji{teto i gradbite <strong>na</strong> pravnite ustanovi <strong>na</strong> organite <strong>na</strong> lokal<strong>na</strong>ta<br />
samouprava.<br />
municipalizacija lat. prisilno predavawe <strong>na</strong> sopstvenosta vrz zemjata<br />
i zgradite <strong>na</strong> organite <strong>na</strong> gradskata ili selskata uprava.<br />
munificencija lat. dare`livost, golemodu{nost.<br />
munificenten lat. dare`liv, golemodu{en.<br />
musaka tur. jadewe od meleno meso, kompir i sin patlixan.<br />
muslimani - onie koi mu se pod~inuvaat <strong>na</strong> bo`jata volja.<br />
mustang ang. vid <strong>na</strong> poludiv indijanski kow.<br />
mustra tur. 1. kalap, primerok, obrazec, uzorak, 2. prenos. neotesan,<br />
neugleden ~ovek, lice koe ne mo`e da poslu`i za ugled.<br />
mutacija biol. 1. <strong>na</strong>sledno prenesuvawe promeni vo organizmot, 2. prome<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> glasot kaj deca vo vreme <strong>na</strong> polovo sozrevawe, 3. prav. pravno<br />
delo <strong>na</strong> zame<strong>na</strong>.<br />
mutant lat. poedinec koj poteknuva od mutacija.<br />
mutare quod non possis ut <strong>na</strong>tum feras lat. toa {to ne mo`e{ da go<br />
promeni{, podnesuvaj (trpi) go takvo kakvo {to e.<br />
mutatis mutandis lat. so nu`ni izmeni, so nu`ni promeni, izmenuvaj-<br />
}i go toa {to treba da se imeni.<br />
muter ger. {traf, zavrtka.<br />
mutilacija lat. osakatuvawe.<br />
mutiranjnje lat. menuvawe, osobeno <strong>na</strong> glasot <strong>na</strong> decata koga glasot im<br />
stanuva podalbok.<br />
mutlak tur. 1. garantirano, sekako, 2. glupak.<br />
mutuacija lat. zaem, pozajmuvawe.<br />
mutualizam lat. eden od vidovite <strong>na</strong> so`ivot (simbioza) koga dvata<br />
me|usebno povrzani organizmi izvlekuvaat korist od toj so`ivot.<br />
mutuelen, mutualen lat. zaemen, me|useben, izmeni~en.<br />
muzi mit. muzi se devette ker}i <strong>na</strong> bogot Zevs i bo`iacta <strong>na</strong> poezijata,<br />
umetnosta i <strong>na</strong>ukata Mnemozi<strong>na</strong>: Talija (komedija), Uranija, (ast-<br />
269
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ronomija), Melpome<strong>na</strong> (tragedija), Polihimnija (lirska poezija), Erato<br />
(qubov<strong>na</strong> poezija), Kaliopa (epska poezija i elegija), Klio (istorija),<br />
Euterpa (muzi~ka umetnost), Terpsihora (tanc i horsko peewe).<br />
N<br />
<strong>na</strong>drealizam franc. smer vo literaturata i umetnosta koj se potpira<br />
vrz psihoa<strong>na</strong>lizata, odnosno vrz pretstavuvawe <strong>na</strong> iracio<strong>na</strong>lnite i nesvesnite<br />
sodr`ini.<br />
<strong>na</strong>d`ak tur. boj<strong>na</strong> sekira.<br />
<strong>na</strong>d`ak-baba tur. kavgaxika, `e<strong>na</strong> koja ~esto se rasprava.<br />
<strong>na</strong>faka tur. 1. toa {to <strong>na</strong> ~ovek mu e sudeno da go izede <strong>na</strong> ovoj svet, 2.<br />
sudbi<strong>na</strong>.<br />
<strong>na</strong>fora gr~. osveten leb koj vo pravoslavnite crkvi se deli po liturgija.<br />
<strong>na</strong>gan - golemokalibarski revolver.<br />
<strong>na</strong>jadi mit. vodeni nimfi koi gospodarele so izvorite, potocite, rekite<br />
i fontanite; me|u nejadite se vbrojuvale: Amnisijadi (<strong>na</strong> rekite,<br />
spored rekata Amnis <strong>na</strong> Krit), Elionomi (<strong>na</strong> mo~uri{tata), Krineji<br />
(<strong>na</strong> fontanite), Libertidi (<strong>na</strong> planinskite izvori), Lim<strong>na</strong>di i Lim<strong>na</strong>tidi<br />
(<strong>na</strong> ezerata), Ortigiji, Pagaji (<strong>na</strong> izvorite), Potameidi (<strong>na</strong> rekite),<br />
a vo <strong>na</strong>j{iroka smisla i Oke<strong>na</strong>idite (okolu 3.000 ker}i <strong>na</strong> titanot<br />
Okeani titankata Tetija) i Nereidite (okolu 300 ker}i <strong>na</strong> bogot<br />
<strong>na</strong> moreto Neraj i nimfata Doris). Me|u <strong>na</strong>jomilenite pridru`nici<br />
<strong>na</strong> Nejadite bile: silenite, satirite i panovite, a od bogovite Apolon<br />
i Hermes kako i bo`icata Artemida.<br />
<strong>na</strong>karada it. 1. grdosija, 2. nevkusno spreme<strong>na</strong> ili izvede<strong>na</strong> rabota.<br />
<strong>na</strong>krolatrija gr~. obo`uvawe <strong>na</strong> pokojnik.<br />
<strong>na</strong>lani tur. drveni vle~ki.<br />
<strong>na</strong>m hoc <strong>na</strong>tura aecuum est, neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorum<br />
(Pomponius) lat. po priroda e pravedno nikoj da ne se zbogati<br />
<strong>na</strong> tu|a smetka.<br />
<strong>na</strong>m poe<strong>na</strong> praemium esse non debet (Marcianus) lat. kaz<strong>na</strong>ta ne treba<br />
da bide <strong>na</strong>grada; ne treba nekoj da se kazni, ako toj od toa ima korist.<br />
<strong>na</strong>maz tur. molitva, ed<strong>na</strong> od pette dol`nosti (stolbovi) <strong>na</strong> islamot -<br />
pet pati <strong>na</strong> den.<br />
<strong>na</strong>mera sokrie<strong>na</strong> cel: koga se pravi edno (o<strong>na</strong> za {to normalno se misli<br />
deka cel <strong>na</strong> takvo dejstvie: se ni{ani vo drug za da se ubie) za da se<br />
postigne ne{to drugo (se ni{ani vo A, ne za da se ubie, tuku samo za da<br />
se zapla{i B ne{to da stori ili da propu{ti da stori). Kaj celta ima<br />
vidliva povrzanost me|u motivot i o<strong>na</strong> {to e cel (rezultatot ili posledicata)<br />
<strong>na</strong> motiviranoto dejstvie. Kaj <strong>na</strong>merata ima skrie<strong>na</strong>, posred<strong>na</strong><br />
povrzanost me|u motivot i o<strong>na</strong> {to e cel (rezultatot ili posledicata)<br />
<strong>na</strong> motiviranoto dejstvie.<br />
270
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
<strong>na</strong><strong>na</strong> rel. sumarski bog <strong>na</strong> mese~i<strong>na</strong>ta.<br />
<strong>na</strong>nizam gr~. mal rast, kepec.<br />
<strong>na</strong>numan hinduisti~ki bog <strong>na</strong> povolni vesti vo oblik <strong>na</strong> majmun.<br />
<strong>na</strong>palm (od prvite slogovi <strong>na</strong> angliskite zborovi <strong>na</strong>phtenic i palmitic)<br />
mnogu zapaliva smesa koja pri sogoruvaweto dava visoka temperaura i<br />
visok plamen.<br />
<strong>na</strong>rartor lat. raska`uva~, prika`uva~.<br />
<strong>na</strong>rativen lat. raska`uav~ki.<br />
<strong>na</strong>rcija (lat. <strong>na</strong>rratio) prika`uvawe.<br />
<strong>na</strong>rcis mit. ubavo mom~e koe se zaqubilo vo svojot odraz vo vodata i<br />
od taa qubov umrelo <strong>na</strong> bregot <strong>na</strong> potokot, a od negovoto telo izras<strong>na</strong>l<br />
cvetot koj isto se <strong>na</strong>rekuva <strong>na</strong>rcis, 2. ~ovek zaquben samiot vo sebe,<br />
koj u`iva sam so i vo sebesi.<br />
<strong>na</strong>rcizam - zaqubenost vo sebesi.<br />
<strong>na</strong>rkolepsija med. ne<strong>na</strong>deen <strong>na</strong>pad <strong>na</strong> son.<br />
<strong>na</strong>rkomanija gr~. bol<strong>na</strong> `elba za zemawe <strong>na</strong>rkotici.<br />
<strong>na</strong>rkoti~en gr~. opoen, uspiva~ki.<br />
<strong>na</strong>rkotici gr~. grupa <strong>na</strong> otrovni opojni materii koi se upotrebuvaat vo<br />
medici<strong>na</strong>ta za lekuvawe i ubla`uvawe <strong>na</strong> bolki i koi doveduvaat do<br />
zaguba <strong>na</strong> svesta.<br />
<strong>na</strong>rkoza gr~. so <strong>na</strong>rkotici ve{ta~ki predizvikan dlabok son so zaguba<br />
<strong>na</strong> svesnosta i <strong>na</strong>stanuvawe <strong>na</strong> celos<strong>na</strong> bez~uvstvitelnost.<br />
<strong>na</strong>scenten lat. koj tuku {to se sozdava, <strong>na</strong>stanuva.<br />
<strong>na</strong>sciturus lat. za~<strong>na</strong>t no neroden, ~ovek koj se u{te ne e roden komu<br />
me|utoa mu e pru`e<strong>na</strong> prav<strong>na</strong> za{tita, prim. vo pogled <strong>na</strong> <strong>na</strong>sledstvoto.<br />
<strong>na</strong>talitet lat. broj <strong>na</strong> pora|awa vo odnos <strong>na</strong> celokupniot broj <strong>na</strong> <strong>na</strong>selenieto<br />
vo odreden period i prostor. sprot. mortalitet.<br />
<strong>na</strong>tirmort (franc. <strong>na</strong>ture morte - mrtva priroda) slikarsko pretstavuvawe<br />
<strong>na</strong> predmeti za doma{<strong>na</strong> upotreba: cve}iwa, ribi i sl.<br />
<strong>na</strong>tiven (<strong>na</strong>tivus) vroden, priroden, dobien so ra|aweto, priroden.<br />
<strong>na</strong>tivitet prorekuvawe <strong>na</strong> ne~ija sudbi<strong>na</strong> spored polo`bata <strong>na</strong> zvezdite<br />
vo momentot <strong>na</strong> negovoto ra|awe.<br />
<strong>na</strong>tivizam (lat. <strong>na</strong>tivus - vroden) u~ewe spored koe nekoi vistini, <strong>na</strong>~ela<br />
i op{ti idei mu se vrodeni <strong>na</strong> ~ovekot (za razlika od onie do koi<br />
se doa|a po pat <strong>na</strong> iskustvo).<br />
<strong>na</strong>tura lat. 1. priroda, 2. karakter, temperament, 3 pla}awe <strong>na</strong> stoka<br />
so stoka, stoka kako plate`no sredstvo.<br />
<strong>na</strong>tura non facit saltum lat. prirodata ne pravi skokovi, t.e. vo prirodata<br />
se se razviva postepeno.<br />
<strong>na</strong>turalen lat. priroden.<br />
<strong>na</strong>turalii lat. 1. prirodni ne{ta i potrebi, 2. preparirani ili konzervirani<br />
predmeti od prirodata.<br />
<strong>na</strong>turalija non sunt turpija lat. {to e prirodno ne e sramotno.<br />
<strong>na</strong>turalist lat. <strong>na</strong>u~nik koj se zanimava so prou~uvawe <strong>na</strong> prirodata.<br />
<strong>na</strong>turalizacija lat. primawe vo dr`avjanstvo.<br />
271
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
<strong>na</strong>turalizairanje lat. 1. zdomuvawe, odoma}inuvawe, 2. davawe <strong>na</strong> dr`avjanstvo.<br />
<strong>na</strong>u~<strong>na</strong> teorija metod. u~ewe za problemi koi ne se dovedeni do stepen<br />
koga prerasnuvaat vo <strong>na</strong>u~en zakon.<br />
<strong>na</strong>u~ni metodi metod. mislovni i prakti~ni pretpostavki ili formalizirani<br />
operacii, spored opredeleni principi formalizirani i<br />
standardizirani postapki so ~ija pomo{ vo procesot <strong>na</strong> <strong>na</strong>u~noto poz<strong>na</strong>vawe<br />
(sfaten kako celi<strong>na</strong> <strong>na</strong> apstraktno-mislovno, setivno-prakti~no,<br />
emocio<strong>na</strong>lno i vrednosno odnesuvawe <strong>na</strong> ~ovekot kon stvarnosta)<br />
predmetot <strong>na</strong> poz<strong>na</strong>vaweto se menuva prerabotuva prestruktuira i <strong>na</strong><br />
toj <strong>na</strong>~in postepeno se soz<strong>na</strong>va vo negoviot totalitet.<br />
<strong>na</strong>ut tur. leblebija.<br />
<strong>na</strong>utika lat. 1. moreplovstvo, 2. <strong>na</strong>uka za moreplovstvoto, 3. moreplovska<br />
{kola.<br />
<strong>na</strong>utofobija gr~. bolen strav od vozewe so ~amec ili brod.<br />
<strong>na</strong>val lat. brodska vozari<strong>na</strong>.<br />
<strong>na</strong>vigacija lat. 1. ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> upravuvawe so brodovi, 2. plovidba, pomorstvo,<br />
brodarstvo.<br />
<strong>na</strong>vis lat. ~amec, brod.<br />
<strong>na</strong>zal lat. glas koj proizleguva od nosot.<br />
<strong>na</strong>zaren - pripadnik <strong>na</strong> verska sekta koja za <strong>na</strong>jgolem zlostor go smeta<br />
ubistvoto <strong>na</strong> ~ovek makar i vo voj<strong>na</strong> ili vo samoodbra<strong>na</strong>: ottamu odbivaat<br />
slu`ewe vo voeni edinici.<br />
ne curia deficerat in iustitias exhibienda lat. neka sudot nikomu ne mu go<br />
skrati deleweto pravda.<br />
ne quid nimis lat. ne premnogu, se vo ramki <strong>na</strong> granicite, da ne se <strong>na</strong>dmine<br />
merata.<br />
ne quid nimis lat. ni{to preku merka.<br />
ne sutor ultra crepidam (Plinius) lat. neka konduraxijata ne sudi podaleku<br />
od kondurite (ne sudi za ne{tata vo ne si upaten).<br />
nebesni nimfi mit. nebesni nimfi bile: Asteriji, Auri, Nefeli,<br />
Plejadi (sedum ker}i <strong>na</strong> oke<strong>na</strong>idata Plejo<strong>na</strong> i Atlas: Maja, Alkio<strong>na</strong>,<br />
Elektra, Tajgeta, Steropa i Meropa) i Hijadi.<br />
nebuloza (lat. nebula - magla) maglovitost, zamaglenost, nejasnotija.<br />
nebulozen lat. maglovit, tmuren, mra~en, obla~en, nejasen.<br />
nec plus ultra, non plus ultra lat. toa {to e ne<strong>na</strong>dminlivo vo svojot vid,<br />
neccesse est ut pecet, a quo ignoratur justitia lat nevozmo`no e da ne se<br />
zgre{i koga ne se poz<strong>na</strong>va pravdata.<br />
necessitas frangit (tollit) legem lat. nu`data zakon menuva.<br />
nefas lat. nepravda, par nefas - po nepravda, nepravedno.<br />
nefologija gr~. <strong>na</strong>uka za oblacite.<br />
nefritis gr~. vospalenie <strong>na</strong> bubrezi.<br />
negacija lat. 1. odre~uvawe, 2. metod. logi~ka konstanta, prim. ne e<br />
visti<strong>na</strong> deka 2+2=5.<br />
neganti incumbit probatio lat. toj koj{to negira treba da doka`e.<br />
272
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
negativen blagoslov - ogan da ne te izgori.<br />
negativen lat. odre~en.<br />
negator (lat. negare) toj koj odre~uva, negira, protivre~i.<br />
negli`e franc. 1. utrinski ku}en fustan, 2. nebre`<strong>na</strong> obleka, nebre-<br />
`en izgled.<br />
negligencija lat. nebre`nost, prav. poblag vid <strong>na</strong> vi<strong>na</strong> od umislata.<br />
negocijacija lat. 1. pregovarawe, posreduvawe vo trgovijata, 2. proda-<br />
`ba <strong>na</strong> u{te nedospea<strong>na</strong> menica, 3. izdavawe <strong>na</strong> javen zaem preku banka.<br />
negocijant lat. veletrgovec, trgovec <strong>na</strong> golemo osobeno so <strong>stranski</strong><br />
zemji.<br />
negotium lat. pravno delo, negotiorum gestio - nepovikano vr{ewe <strong>na</strong><br />
tugi raboti, negotiorum gestor voditel <strong>na</strong> rabotite bez izre~en <strong>na</strong>log<br />
~ii pravni dela gi vodi.<br />
negroiden lat. so crne~ki izgled.<br />
neimar (tur. miimar) graditel, arhitekt.<br />
nekro gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - mrtov.<br />
nekrofilija, <strong>na</strong>kromanija gr~. gatawe so pomo{ <strong>na</strong> povikuvawe <strong>na</strong> umreni<br />
lica.<br />
nekrolatrija gr~. obo`uvawe <strong>na</strong> mrtvi.<br />
nekrolog gr~. posmerten govor ili novi<strong>na</strong>rski <strong>na</strong>pis za pokojniot.<br />
nekropola (gr~. grad <strong>na</strong> mrtvi) 1. grobi{ta, osobeno pogolemi i ukraseni,<br />
2. podzem<strong>na</strong> grobnica.<br />
nekropsija gr~. pregleduvawe <strong>na</strong> mrtvi.<br />
nekros gr~. mrtov.<br />
nekroza gr~. odumirawe <strong>na</strong> oddelni delovi od teloto zaradi pre~ki vo<br />
krvniot protek, kaj {eker<strong>na</strong> bolest i sl. pri {to tie delovi otpa|aat.<br />
nektar mit. 1. pijalok <strong>na</strong> bogovite koj dava besmrtnost, 2. sladok sok<br />
od rastenija.<br />
nelegalen lat. nezakonit, sokrien.<br />
nelimitiuran lat. neograni~en.<br />
nelojal<strong>na</strong> konkurencija nedopu{te<strong>na</strong> konkurencija.<br />
nem hoc <strong>na</strong>tura aequum est, neminem cum alterius detrimento fieri locupletorem<br />
(Pomponius) lat. po priroda e pravedno nikoj da ne se zbogati <strong>na</strong><br />
tu|a smetka.<br />
nemezis mit. 1. bo`ica <strong>na</strong> merkata i neprijatelka <strong>na</strong> pregolemata<br />
sre}a, 2. kaj starite Grci bo`ica <strong>na</strong> odmazdata.<br />
nemo amat quos timet lat. nikoj ne gi saka onie od koi se pla{i.<br />
nemo es supra legis lat.nikoj ne e <strong>na</strong>d zakonot.<br />
nemo iniuriam facit qui iure suo utitur (Gaius) lat. koj se koristi so svoeto<br />
pravo ne pravi nepravda.<br />
nemo iudex in propria causa lat. nema sudija vo sopstven predmet,<br />
nikoj ne mo`e da bide sudija vo sopstven predmet.<br />
nemo lat. nikoj.<br />
nemo potest nudo vestimenta detrahere lat. nikoj ne mo`e <strong>na</strong> gol da mu<br />
ja simne oblekata.<br />
273
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
nemo propheta in patria lat. nikoj ne e prorok vo tatkovi<strong>na</strong>ta.<br />
neo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: nov, novo.<br />
neofanski stakla stakla za <strong>na</strong>o~ati koi ne prop{taat `olti zraci taka<br />
{to preku niv mo`e da se gleda i pri slaba svetlost.<br />
neofit gr~. ~ovek koj skoro premi<strong>na</strong>l vo nekoja vera ili partija, novajlija.<br />
neolit gr~. period <strong>na</strong> kamenoto vreme koj se karakterizira so pojavata<br />
<strong>na</strong> kame<strong>na</strong>ta sekira i bruseni kameni oradija.<br />
neologizam gr~. nov zbor.<br />
neon (Ne.) hem. plemenit gas.<br />
neozoik gr~. <strong>na</strong>jmlad period od razvojot <strong>na</strong> Zemjata, isto {to i kenozoik,<br />
antropozoik.<br />
nepar 1. broj koj ne e deliv so dva, 2. toj koj ne mu prilega <strong>na</strong> drug.<br />
nepotizam (lat. nepotis - vnuk) protekcionersko popolnuvawe <strong>na</strong> visoki<br />
polo`bi so sopstveni rodnini.<br />
neprekluzivni rokovi prav. rokovi koi mo`at da se prodol`at i nivnoto<br />
propu{tawe nema za posledica zabra<strong>na</strong> od prezemawe <strong>na</strong> takvoto<br />
dejstvie. Sudskite rokovi se od prekluzivno dejstvo dokolku ne se zapazeni<br />
od opravdani pri~ini.<br />
neptun mit. 1. osma planeta od son~eviot sistem, 2. bog <strong>na</strong> moreto kaj<br />
Rimjanite, v. Posejdon.<br />
neptunium (Np.) hem. radioaktiven element koj ne postoi vo prirodata<br />
- se dobiva <strong>na</strong> ve{ta~ki <strong>na</strong>~in preku bombardirawe so neutroni<br />
<strong>na</strong> prirodniot uranium.<br />
neque enim i<strong>na</strong>udita causa quemquam dem<strong>na</strong>ri aequitatis ratio patitur (Marcianus)<br />
lat. <strong>na</strong>~eloto <strong>na</strong> pravednost ne dozvoluva nekoj nesoslu{an da<br />
bide osuden.<br />
nergal mit. mesopotamiski bog <strong>na</strong> dolniot svet.<br />
nervoza lat. razdrazlivost.<br />
nescis, quam scis, si sapis lat. ako si pameten, ne go z<strong>na</strong>e{ o<strong>na</strong> {to go<br />
z<strong>na</strong>e{ (ponekoga{ }e se preprava{ deka ne go z<strong>na</strong>e{ toa {to go z<strong>na</strong>e{).<br />
neseser franc. mala kutija ili torbi~ka za smestuvawe <strong>na</strong> toalet,<br />
pribor za {iewe i sl.<br />
nestor - mudar, iskusen, ~esen starec, <strong>na</strong>jstar i <strong>na</strong>j~esen pretstavnik<br />
<strong>na</strong> nekoja ideja, <strong>na</strong> op{testvoto i sl. (spored Nestor, kralot od Pil,<br />
<strong>na</strong>jstarot od gr~kite voda~i pod Troja).<br />
nesvesno psih. sodr`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> nekoi se}avawa, emocii, impulsi i `elbi<br />
koi ne im se dostapni <strong>na</strong> svesta, a koi deluvaat <strong>na</strong> <strong>na</strong>{eto mislewe i<br />
povedenie.<br />
neto it. 1. te`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> stokata bez opakovkata ili ambala`ata (kutija,<br />
vre}a, sandak), 2. ~ista ce<strong>na</strong> <strong>na</strong> stokata po odbivaweto <strong>na</strong> popustot, 3.<br />
~ist prihod po odbivaweto <strong>na</strong> site rashodi, sprot. bruto.<br />
neuritis gr~. vospalenie <strong>na</strong> `ivcite.<br />
neurolog gr~. lekar za nervni bolesti.<br />
neurologija gr~. <strong>na</strong>uka za nervni bolesti.<br />
274
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
neurom gr~. izrastok <strong>na</strong> nerv koj predizvikuva bolka.<br />
neuropat gr~. ~ovek so bolni nervi.<br />
neurostenija gr~. rastroenost <strong>na</strong> nervniot sistem poradi negova iscrpenost,<br />
prezamorenost ili bolest.<br />
neurozi psih. mentalno rastrojstvo vo koe poedinecot ne e vo sostojba<br />
da se nosi so konfliktite i anksioznosta pa razviva neugodni simptomi<br />
kako {to se opsesii, kompulzii, fobii ili <strong>na</strong>padi <strong>na</strong> anksioznost.<br />
neutralen lat. nepristrasen, koj ne zema u~estvo vo sporot.<br />
neutralizacija lat. sozdavawe neutralnost.<br />
neutron lat. elementar<strong>na</strong> ~esti~ka koja spa|a vo sostav <strong>na</strong> jadroto <strong>na</strong><br />
slo`nite atomi, a koja nema elektri~en <strong>na</strong>boj, v. proton.<br />
nexum lat. dogovor za zaem.<br />
ni{a franc. vdlab<strong>na</strong>ti<strong>na</strong> vo yidot za smestuvawe <strong>na</strong> kipovi, vazni ili<br />
mebel.<br />
ni{an tur. 1. cel, meta, 2. sprava <strong>na</strong> ogneno oru`je za podesuvawe <strong>na</strong><br />
celta, 3. beleg, z<strong>na</strong>k, 4. odlikuvawe, 5. podarok koj i se dava <strong>na</strong> devojkata<br />
pri ven~aka, 6. kamen <strong>na</strong>d grobot kaj muslimanite.<br />
ni{este tur. vid <strong>na</strong> p~eni~en skrob vo prav koj se upotrebuva za pravewe<br />
slatki.<br />
niger lat. crn.<br />
nihil admirari lat. <strong>na</strong> ni{to ne treba da se ~udime.<br />
nihil appetimus nisi sub rationi boni, nihil aversamur nisi sub ratione mali<br />
lat. kon ni{to ne se stremime, osven ako toa ne e dobro, ni{to ne odbivame,<br />
osven ako toa ne e zlo.<br />
nihil enim honestum esse potest, quod iustitia vecat lat. ni{to ne mo`e<br />
da bide ~esno ako ne e pravedno.<br />
nihil est enim liberale, quod non idem iustum lat. ni{to ne e plemenito<br />
ako ne e pravedno.<br />
nihil humani a me alienum puto lat. ni{to {to e ~ove~no ne mi e tu|o.<br />
nihil iniquius quam aequitatem nimis intendere lat. ni{to ne e ponepravedno<br />
odo{to preku mera da se insistira <strong>na</strong> pravednost.<br />
nihil lat. ni{to.<br />
nihilist lat. toj {to celosno gi negira site <strong>na</strong>~ela i tradicijata.<br />
nihilizam lat. celosno otka`uvawe od op{testvenite normi, moralnite<br />
<strong>na</strong>~ela, tradicijata, kulturata, <strong>na</strong>sledstvoto i sl.<br />
nijansa franc. 1. prelevawe, postepen preod vo zvuci, boi, mislewa, 2.<br />
prenos. nez<strong>na</strong>~itelno razlikuvawe.<br />
nijet tur. <strong>na</strong>mera ne{to da se stori.<br />
nike gr~. bo`ica <strong>na</strong> pobedata kaj starite Grci, v. victorija.<br />
nikel (Ni.) hem. tvrd, sjaen, srebrenestosiv metal.<br />
nikotin hem. silen otrov koj se <strong>na</strong>o|a vo tutunot, 8 grama od nikotin<br />
ubivaat slon, ladnokrvnite `ivotni (zmii, `abi) ved<strong>na</strong>{ pa|aat vo nesvest<br />
{tom im se vdahne ~ad od tutun.<br />
niktalopija gr~. smalen vid pri dnev<strong>na</strong> svetlost, nemo`nost da se gleda<br />
dewe, koga poradi zaboluvawe <strong>na</strong> o~ite no}e se gleda podobro otkolku<br />
275
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
dewe.<br />
niktofobija gr~. bolen strav od no}, mrak.<br />
nil homini certum (Ovidie) lat. za ~ovekot ni{to ne e sigurno.<br />
nil novi sub sole lat. ni{to novo nema pod sonceto.<br />
nimbus lat. 1. silen do`d, 2. svet krug okolu glavata <strong>na</strong> svetcite, 3.<br />
prenos. golem (<strong>na</strong>j~esto nezaslu`en) ugled.<br />
nimfi mit. poniski `enski bo`enstva, bo`ici od vtor red - duhovi <strong>na</strong><br />
prirodata, me|u nimfite se vbrojuvaat: 1. vodeni nimfi, 2. nimfi <strong>na</strong><br />
drvjata, 3. nimfi <strong>na</strong> zemjata, 4. nebesni nimfi i 5. osta<strong>na</strong>ti nimfi;<br />
me|u osta<strong>na</strong>tite nimfi se vbrojuvaale: Muzi, Artemidi, Lampadi (nimfi<br />
<strong>na</strong> podzemjeto, pridru`ni~ki <strong>na</strong> Hekata), Me<strong>na</strong>di, Telhini, Hekaterijadi,<br />
Helijadi, Hespatidi.<br />
nimfi <strong>na</strong> drvjata mit. nimfi za{titni~ki <strong>na</strong> drvjata bile: Drijadi (<strong>na</strong><br />
hrastovoto drvo), Melijadi (<strong>na</strong> jasenovoto drvo), Napeji (<strong>na</strong> dolinite),<br />
Hamardijadi (<strong>na</strong> hrastovoto drvo), Hesparidi (<strong>na</strong> drvoto so zlatni jabolka).<br />
nimfi <strong>na</strong> zemjata mit. nimfi za{titni~ki <strong>na</strong> zemjata bile: Alseidi<br />
(za{titni~ki <strong>na</strong> dolinite), Aulonijadi (<strong>na</strong> pasi{tata), Epimelijadi<br />
(<strong>na</strong> ovcite), Jamakidi (<strong>na</strong> livadite) i Lajmonidi, Oreadi (<strong>na</strong> planinite<br />
i pe{terite)<br />
nimfomanija gr~. polova nezasitnost kaj `enite, poradi neurozi ili<br />
du{evni bolesti, preteran polov <strong>na</strong>gon.<br />
ninma rel. vavilons<strong>na</strong>ka bo`ica majka.<br />
ninurta rel. mesopotamiski bog <strong>na</strong> oluite i voj<strong>na</strong>ta.<br />
nioba mit. kerka <strong>na</strong> Tantal, majka <strong>na</strong> sedum sinovi i sedum ker}i, site<br />
ubieni od bo`icata Leta, po {to od bolka se pretvorila vo kamen.<br />
nirva<strong>na</strong> sanskr. vo budizmot oz<strong>na</strong>~uva neopi{liva sostojba <strong>na</strong> probudenite:<br />
sostojba <strong>na</strong> <strong>na</strong>jvisoko bla`enstvo oslobode<strong>na</strong> od site gri`i i<br />
streme`i i predavawe <strong>na</strong> celosno miruvawe.<br />
niton (Ni.) hem. plemenit gas.<br />
nitroglicerin hem. eksplozivno ulje od koe se pravi di<strong>na</strong>mit.<br />
nivealcija franc. postapka <strong>na</strong> ized<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> site delovi prim. <strong>na</strong> zemji{teto.<br />
nivelacija, nivelizacija franc. ramnewe, izravnuvawe, poramnuvawe <strong>na</strong><br />
razli~ni visini <strong>na</strong> nekoja povr{i<strong>na</strong>.<br />
nivo franc. 1. ramni{te, 2. stepen <strong>na</strong> visi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> razvojot <strong>na</strong> ne{to.<br />
nobili (lat. nobiles) pripadnici <strong>na</strong> plemstvoto, plemenski stale`,<br />
plemstvo, aristokratija.<br />
nobl franc. otmeno vospitano.<br />
nobles (franc. noblesse plemstvo, vite{tvo) plemenitost, dostoinstvo,<br />
nobles obi` (noblesse oblige) - vite{tkata titula obvrzuva <strong>na</strong> plemeniti<br />
dela, t.e. koj e vitez treba i vite{ki da se odnesuva.<br />
noblesa franc. 1. plemstvo, 2. otmenost.<br />
nok{ir ger. mal sad za no}no mokrewe.<br />
276
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
nokaut (ang. knock-out) re{ava~ki udar vo boksot po koj bokserot ostanuva<br />
<strong>na</strong> podot pove}e od 10 sekundi.<br />
noksa lat. med. ne{to {to mu <strong>na</strong>{tetuva <strong>na</strong> zdravjeto.<br />
nokturno (lat. nocturnus) 1. muz. kompozicija od lirski karakter, obi-<br />
~no za klavir, 2. ve~er<strong>na</strong> pes<strong>na</strong> koja se izveduva vo pridru`ba <strong>na</strong> instrumenti,<br />
sere<strong>na</strong>da, 3. literaturno delo koe prenesuva ve~erno raspolo`enie.<br />
nolens-volens lat. skal ili nesakal.<br />
noli dentes equi inspicere do<strong>na</strong>ti lat. ne gledaj gi zabite <strong>na</strong> podaren<br />
kow.<br />
noli me tangere lat. ne gibaj me! ne dopiraj me!<br />
noli turbare circulos meos lat. "ne gibaj gi moite krugovi" izvikal<br />
gr~kiot matemati~ar Arhimed, koga vo 212 god pred <strong>na</strong>{ata bil ubien<br />
od rimski vojnik, dodeka gi crtal vo pesokot.<br />
nomen lat. ime.<br />
nomen est omen - imeto e z<strong>na</strong>k, se veli koga nekoj ima ime koe e z<strong>na</strong>k<br />
za ne{to (<strong>na</strong> primer, nekoj se vika sre~ko, a sre}en e).<br />
nomenklator lat. rob koj <strong>na</strong> svojot gospodar vo stariot Rim mu gi ka-<br />
`uval imiwata <strong>na</strong> onie koi }e gi sretnel; ottamu popis, register <strong>na</strong><br />
imiwa.<br />
nomenklatura lat. zbir ili pospis <strong>na</strong> <strong>na</strong>zivi koi se upotrebuvaat vo<br />
nekoja granka <strong>na</strong> <strong>na</strong>ukata, tehnikata, umetnosta itn.<br />
nomija gr~. sufiks so z<strong>na</strong>~ewe pravilo, red.<br />
nomi<strong>na</strong> sunt odiosa (lat. imiwata se omrazeni) bi bilo nezgodno da se<br />
<strong>na</strong>vede ime.<br />
nomi<strong>na</strong>cija lat. imenuvawe, davawe <strong>na</strong>zaiv <strong>na</strong> pojavite.<br />
nomi<strong>na</strong>la lat. vrednost <strong>na</strong>z<strong>na</strong>~e<strong>na</strong> <strong>na</strong> hartiite od vrednost i patite,<br />
koja ~esto se razlikuva od vistinskata vrednost koja ja imaat vo prometot.<br />
nomi<strong>na</strong>len lat. koj postoi samo po ime <strong>na</strong> hartija, a ne vo stvarnosta.<br />
nomi<strong>na</strong>lizam fil. srednovekovno u~ewe spored koe univerzalnite, t.e.<br />
<strong>na</strong>jop{tite <strong>poimi</strong> se samo prazni zborovi koi vo sebe ne sodr`at nikakva<br />
objektiv<strong>na</strong> sodr`i<strong>na</strong>. Relano egzistiraat samo poedine~nite ne{-<br />
ta (glaven pretstavnik Roscalin). Nomi<strong>na</strong>lizmot vo svojata pojdov<strong>na</strong><br />
osnova be{e materijalizam, a vo spoz<strong>na</strong>aj<strong>na</strong>ta teorija senzualizam i<br />
istapuva{e protiv teolo{kite dogmi. ekstremen nomi<strong>na</strong>lizam - poedine~noto<br />
e sî (glavno): op{tite <strong>poimi</strong> se pravni zborovi; realno postoi<br />
samo poedine~no ne{to, umeren nomi<strong>na</strong>lizam - op{toto ne e prazen<br />
zvuk, tuku opf}a mno`estvo istovidni objekti i kako takvo ima svoe<br />
objektivno z<strong>na</strong>~ewe, ekstremen realizam - op{toto e sî (glavno), op{-<br />
tite <strong>poimi</strong> se vistinska realnost: universalia ante res - Platon, umeren<br />
realizam - go sfa}a{e op{toto kako postoe~ko, no samo imanentno vo<br />
ne{tata - universalia in rebud - Aristotel.<br />
nomografija lat. pi{uvawe <strong>na</strong> zakoni.<br />
277
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
nomos gr~. 1. zakon, 2. konvencija, ~ovek koj `ivee vo nekoja zaednica<br />
(dr`ava) i se soobrazuva so merilata koi taa gi postavuva e su{testvo<br />
<strong>na</strong> konvencija.<br />
nomoteti~ko gr~. 1. zakonoidvno, koe se odnesuva <strong>na</strong> zakonodavstvoto,<br />
2. <strong>na</strong>stan koj vo prirodata postojano se povtoruva, sprot. ideografsko.<br />
nomotetika lat. ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> pi{uvawe <strong>na</strong> zakoni.<br />
non dat <strong>na</strong>tura virtutem: ars est bonum fieri lat. doblesta ne ja dava prirodata,<br />
da se bide dobar e ve{ti<strong>na</strong> (stek<strong>na</strong>ta <strong>na</strong>vika).<br />
non decet lat. ne prili~i.<br />
non dem<strong>na</strong>tio, sed causa hominem turpem facit (Seneka) lat. ~oveka ne<br />
go srami presudata, tuku deloto.<br />
non est princeps supra legis, sed leges supra principem (Plinie) lat. Ne e<br />
vladetelot <strong>na</strong>d zakonot, tuku zakonite se <strong>na</strong>d nego.<br />
non facias malum, ut inde fiat bonum lat. ne pravi zlo za od toa da <strong>na</strong>stane<br />
dobro; ne pravi dobro so pomo{ <strong>na</strong> zlo, non sunt facienda mala, ut<br />
evenient bo<strong>na</strong> lat. ne treba da se pravi zlo za da se postigne dobro.<br />
non firmatur temporis, quod de iure ab inito non subsistit (Paulus) lat. toa<br />
{to od po~etok e ni{tovno ne mo`e so tek <strong>na</strong> vreme da stane pravovalidno<br />
- toa {to od po~etok ne e zakonito ne mo`e so protek <strong>na</strong> vreme<br />
da stane zakonito.<br />
non liquet lat. ne e jasno.<br />
non mulata sed multum lat. ne mnogu razli~ni ne{ta, tuku mnogu vo<br />
edno ne{to.<br />
non nesci et <strong>na</strong>tum mori, paria sunt lat. neroden i mrtvoroden e isto<br />
non omnes omnium possent lat. ne mo`at site se.<br />
non omni verbo credas lat ne veruvaj vo sekoj zbor.<br />
non omnibus aegria eadem auxilia conveniunt (Celsus) lat. <strong>na</strong> site bolni<br />
ne im soodvetstvuvaat isti lekovi, sekoja bolest ima svoj lek.<br />
non omnius moriar lat. nema celiot da umram, t.e. ostavam zad sebe<br />
ne{ta spored koj }e me spomenuvaat (Horacius).<br />
non plus ultra lat. ne<strong>na</strong>dminlivo, <strong>na</strong>tamu ne se mo`e, ne{to {to ne<br />
mo`e da se <strong>na</strong>dmine.<br />
non potest liberalitas nolenti adquiri (Ulpianus) lat. ne mo`e podarok<br />
(dobrodetel) da mu se <strong>na</strong>meni <strong>na</strong> onoj kon ne so saka; so sila ubavi<strong>na</strong> ne<br />
biva; so sila nikomu ne mo`e{ ni{to da mu dade{.<br />
non potest rex gratiam facere cum iniuria et demno aliorum lat. ne mo`e<br />
vladetelot da im deli privilegii <strong>na</strong> edni, pravej}i im {teta i nepravda<br />
<strong>na</strong> drugi.<br />
non potest videri desisse habere, qui numquam habuit (Paulus) lat. ne<br />
mo`e da se smeta deka nekoj go zagubil o<strong>na</strong> {to nikoga{ go nemal).<br />
non progredi est regredi lat. da ne se <strong>na</strong>preduva z<strong>na</strong>~i da se <strong>na</strong>zaduva.<br />
non quid parum habet, sed qui plus cupit, pauper est (Seneka) lat. ne e<br />
siromav onoj koj ima malku, tuku onoj koj posakuva pove}e.<br />
non quis, sed quid lat. ne koj, tuku {to, ne se sudi spored toa koj<br />
ne{to pravi (zboruva), tuku spored toa {to pravi (zboruva), t.e. pova-<br />
278
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
`<strong>na</strong> e izjavata ili deloto odo{to liceto koe ne{to ka`alo ili <strong>na</strong>pravilo.<br />
non scholae, sed vitae discimus (Seneka) lat. ne za {koloto, tuku za<br />
`ivotot u~ime.<br />
non semper ea quae cum minoribus garuntur rescindenda sed ad bonum et<br />
aequum redigenda sunt (Paulus) lat. pravnite dela zaklu~eni so maloletnici<br />
ne treba sekoga{ da se raskinuvaat, tuku treba da se prilagoduvaat<br />
<strong>na</strong> pravdata i pravi~nosta.<br />
non semper idem spirat ventus lat. ne duva sekoga{ ist veter.<br />
non sequitur (gre{ka vo doka`uvawe "ne sleduva" ili "bez vrska"),<br />
prim. 1. studentot X e vnimatelen, 2. studentot X e seriozen, 3. studentot<br />
X e trudoqubiv - z<strong>na</strong>~i studentot X e inteligenten.<br />
non stop ang. neprekidno, bez zapirawe, koj raboti 24 ~asa <strong>na</strong> den.<br />
non sunt facienda mala, ut evenient bo<strong>na</strong> lat. ne treba da se pravi zlo za<br />
da se postigne dobro.<br />
non temare credere est nervus sapientiae lat. da ne se poveruva lesno e<br />
su{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> mudrosta.<br />
non{alanten lat. nebre`en.<br />
no<strong>na</strong> lat. opatica.<br />
nonet lat. 1. kompozicija za devet instrumenti ili devet glasovi, 2.<br />
orkestar od devet instrumenti ili grupa od devet pea~i.<br />
nonilijun lat. broj koj se pi{uva so 1 i 54 nuli.<br />
nonius - vid <strong>na</strong> mal lenir podelen <strong>na</strong> milimetri so ~ija pomo{ to~no<br />
se merat mali dol`ini (spored portugalskiot matemati~ar Petrus Nonius,<br />
1492-1577).<br />
nono modo lat. <strong>na</strong> dobar, miren <strong>na</strong>~in (da se re{i ne{to).<br />
nonsens (lat. non sensus - nema smisla) besmislica, glupost.<br />
noologija lat. del od filozofijata koja za zanimava so ~isto mislewe<br />
nezavisno od negovata sodr`i<strong>na</strong>.<br />
norma lat. propis, obrazec, merilo, mera, koli~i<strong>na</strong>, razmer <strong>na</strong> ne-<br />
{to, upatstvo za deluvawe, pravilo spored koe treba da se rakovodime.<br />
Od maksima, normata se razlikuva po toa {to e od zadol`itel<strong>na</strong> priroda.<br />
Sekoja norma e imperativ (pozitiven - zapoved, negativen - zabra<strong>na</strong>).<br />
Imperativot ima smisla samo vo ustata <strong>na</strong> onoj koj ima mo} (sila)<br />
<strong>na</strong> nekoja tu|a volja da i go <strong>na</strong>metne ova ograni~uvawe, toa e posil<strong>na</strong><br />
volja koja <strong>na</strong> poslabata i propi{uva <strong>na</strong>so}i za deluvawe.<br />
normalen lat. pravilen, propisen, takov kako {to treba da bide, voobi~aen,<br />
du{evno zdrav.<br />
nostalgija lat. kopne`, golem streme` kon tatkovi<strong>na</strong>ta, domot, nekoj<br />
sakan i sl.<br />
nostrifikacija lat. zakonska postapka spored koja nekoja vo stranstvo<br />
stek<strong>na</strong>ta isprava se ized<strong>na</strong>~uva so istovid<strong>na</strong> doma{a isprava.<br />
not ut edam vivo, sed ut vivam edo lat. ne `iveam za da jadam, tuku jadam<br />
za da `iveam.<br />
nota bene lat. pamti dobro! nemoj da zaboravi{! da ne se zaboravi!<br />
279
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
nota lat. slu`eb<strong>na</strong> pisme<strong>na</strong> diplomatska pretstavka <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> kon druga<br />
vlada.<br />
notabilitet lat. uglednost, ugled<strong>na</strong> li~nost.<br />
notar lat. bele`nik, slu`beno lice ~ija dol`nost e zaveruvawe,<br />
oblikuvawe <strong>na</strong> pravni akti so cel da im se dade verodostojnost.<br />
notifikacija lat. izvestuvawe <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> <strong>na</strong> druga dr`ava za razni me|u<strong>na</strong>rodni<br />
akti.<br />
notiranje lat. zabele`uvawe.<br />
notoren lat. 1. op{topoz<strong>na</strong>t, 2. ozloglasen.<br />
noumen lat. vo Kantovata dualisti~ka filozofija stvar za sebe<br />
koja, sprotivno <strong>na</strong> fenomenot, ne mo`e da se spoz<strong>na</strong>e i da se zabel`i so<br />
~uvstvata.<br />
noumenon fil. ne{to {to ne mo`e da se soz<strong>na</strong>e so setilata, tuku<br />
samo so razumot.<br />
novacija lat. obnovuvawe, dogovor spored koj starata obrska se ukinuva<br />
so vospostavuvawe <strong>na</strong> novata obvrska.<br />
novator lat. ~ovek koj hrabro voveduva ne{to novo.<br />
novela lat. 1. kratka prikaz<strong>na</strong>, 2. izme<strong>na</strong> ili dopolnuvawe <strong>na</strong> zakonot.<br />
novicijat lat. vreme <strong>na</strong> isku{enie, podgotovka za sve{tni~ko zvawe.<br />
novitet lat. novost.<br />
novum prav. ne{to novo, prav. okolnost koja po zavr{e<strong>na</strong> prav<strong>na</strong> postapka<br />
dava povod za zapo~nuvawe <strong>na</strong> nova postapka.<br />
nugget an. golemo par~e <strong>na</strong> samorodno zlato.<br />
nukleus lat. jadro, upori{te.<br />
nula dies sine linea lat. nieden den bez crta, t.e. sekoj den treba ne{o<br />
da se pravi vo svojata struka: moto <strong>na</strong> slikarot Apel.<br />
nulla iuris ratio patitur ut quae pro utilitate hominum introducuntur, duriore<br />
interpretatione contra ipsorum commodum producere (Modestinus) lat.<br />
ne mu odgovara <strong>na</strong> duhot <strong>na</strong> pravoto o<strong>na</strong> {to e vovedeno vo korist <strong>na</strong> lu-<br />
|eto so tesno tolkuvawe da se svrti <strong>na</strong> niv<strong>na</strong> {teta.<br />
nulla lex setis commoda omnibus est lat. nitu eden zakon ne e dovolno<br />
povolen za site.<br />
nulla regula sine exceptione lat. nema pravilo bez isklu~ok.<br />
nulli mortalium iniuriae suae pervae videntur (Sallustius) lat. nitu <strong>na</strong><br />
eden ~ovek ne mu se ~i<strong>na</strong>t mali nepravdite {to mu se storeni nemu.<br />
nulli vendemus, nulli negabimus aut differemus rectum vel iustitiam lat.<br />
nikomu nema da mu prodademe, nikomu da mu odbieme ili oklevame da<br />
mu pu`ime pravda ili pravi~nost (dol`nost i obvrska <strong>na</strong> sudot).<br />
nullimus addictus iurare in verba magistri (Horatius) lat. nikoj ne e osuden<br />
(obvrzan) da se zakolnuva vo zborovite <strong>na</strong> u~itelot; sekoj ima pravo<br />
samostojno da misli i zaklu~va.<br />
nullius boni sine sicio iucunda possessio (Seneka) lat. ne e prijatno da<br />
ima{ ne{to ako nema{ so kogo da go podeli{.<br />
280
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
nullum commodum capere potest de sua propria iniuria (Ulpianus) lat.<br />
nikoj ne mo`e da vle~e korist od svoja sopstve<strong>na</strong> nepravda; ne mo`e da<br />
se vle~e korist od sopstveno zlodelo.<br />
nullum exemplum est idem omnibus lat. nitu eden slu~aj ne ed<strong>na</strong>kov <strong>na</strong><br />
drug.<br />
nullum iniquum est praesumendum in lege lat. ne smee da se pretpostavi<br />
deka vo zakonot ima {to i da e nepravi~no.<br />
nullum malum est sine aliquo bono (Plinius) lat. nema nitu edno zlo bez<br />
nekoe dobro, vo sekoe zlo ima dobro.<br />
nullum malum inpunitum, nullum bonum irrenumeratum (Boetius) lat.<br />
nitu edno zlo neka ne bide nekazneto, nitu niedno dobro ne<strong>na</strong>gradeno).<br />
nullum scelus rationem habet lat. nitu edno zlostorstvo nema opravduvawe.<br />
nullus effectus sine causa lat. bez pri~i<strong>na</strong> nema posledica.<br />
nullus pro alio patiatur iniuriam lat. nikoj ne treba da trpi nepravda za<br />
drug.<br />
numeracija lat. stavawe broevi <strong>na</strong> knigi, spisi i sl.<br />
numerantur enim sentetiae, non ponderantur (Plinius) lat. glasovite ne<br />
se merat, tuku se brojat.<br />
numeriranje lat. oz<strong>na</strong>~uvawe so broevi..<br />
numerus lat. broj.<br />
numerus clausus (lat. zatvoren broj) odredba deka vo nekoe u~ili{te<br />
ili vo nekoja slu`ba se primaat samo odreden broj <strong>na</strong> lu|e.<br />
numizmatika lat. 1. <strong>na</strong>uka za kovani pari i medali kako i za kulturno<br />
umetni~ki spomenici, 2. sobirawe <strong>na</strong> stari pari.<br />
numquam malum malo curatur lat. nikoga{ zloto ne se lekuva so zlo.<br />
nunc aut nunquam lat. sega ili nikoga{.<br />
nunc et semper lat. sega i sekoga{.<br />
nuncij lat. papski pratenik.<br />
nuncijatura lat. 1. prateni{tvo, 2. ~est i dostoinstvo <strong>na</strong> nunciite.<br />
nunquam sapiens irascitur lat. mudriot nikoga{ ne se luti.<br />
nupcija lat. brak, ven~avka.<br />
nusquam est, qui ubique est (Seneka) lat. koj e sekade ne e nikade.<br />
nutricionist lat. stru~wak za ishra<strong>na</strong>.<br />
nutritiven lat. hranliv, koj slu`i za ishra<strong>na</strong>.<br />
O<br />
O' - prefiks pred irksi prezimiwa so z<strong>na</strong>~ewe: potomok, sin, prim.<br />
O'Neill - potomok <strong>na</strong> Neill.<br />
o tempora, o mores! lat. o kakvi ~udni vremiwa, kakvi ~udni obi~ai!<br />
oaza gr~. mala povr{i<strong>na</strong> vo pusti<strong>na</strong> so voda i vegetacija.<br />
obdukcija lat. autopsija, otvarawe <strong>na</strong> mrtvo telo zaradi <strong>na</strong>u~no prou~uvawe<br />
ili zaradi utrvrduvawe <strong>na</strong> pri~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> smrta.<br />
281
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
obeijencija lat. poslu{nost, pokoruvawe.<br />
obektivizam lat. metod <strong>na</strong> prou~uvawe koj sprotivno <strong>na</strong> subjektivizmot<br />
poa|a od prou~uvawe <strong>na</strong> objektiv<strong>na</strong>ta stvarnost pri{to se ograni~uva<br />
<strong>na</strong> pasivno registirawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>stanite, konstatacija <strong>na</strong> niv<strong>na</strong>ta<br />
nu`nost, so opravduvawe <strong>na</strong> se {to se slu~uva.<br />
obelisk gr~, visok spomenik od kamen so vre`an tekst.<br />
obit anus, abit onus lat. umre babata, otide tovarot.<br />
obiter dicta lat. slu~ajni zabele{ki.<br />
obiter dictum lat. patem ka`ano.<br />
objekcija lat. prigovor, zbele{ka.<br />
objekt lat. predmet koj so~inuva del od <strong>na</strong>dvore{niot svet, predmet<br />
<strong>na</strong> spoz<strong>na</strong>vawe i deluvawe <strong>na</strong> subjektot.<br />
objektiven idealizam (Hegel, [eling) osnovata <strong>na</strong> se {to postoi e apsolut<strong>na</strong>ta<br />
ideja, svetskiot duh, vo kraj<strong>na</strong> linija - gospod.<br />
objektiven lat. 1. stvaren, koj vistinski postoi, 2. nezavisen od spoz<strong>na</strong>nieto,<br />
objektiv<strong>na</strong> stvarnost - se {to postoi nezavisno od <strong>na</strong>{eto spoz<strong>na</strong>nie,<br />
objektiv<strong>na</strong> visti<strong>na</strong> - z<strong>na</strong>ewe koe ja odrazuva stvarnosta takva kakva<br />
{to e, 3 nepristrasen, bez odreden stav.<br />
objektivnost lat. toa {to se sogalasuva so objektot, nepristrasen, neodreden<br />
odnos kon dade<strong>na</strong> pojava, nepristrasnost.<br />
oblagten lat. obavezen, zadol`itelen, dol`en, nu`en, obi~aen.<br />
obligacija lat. 1. obvrska, dolg, 2. vid <strong>na</strong> vrednosa<strong>na</strong> hartija.<br />
obligaciono pravo lat. grnka <strong>na</strong> gr|anskoto prvo koja se zaimava so<br />
obvrskite.<br />
obligatotren lat. koj obvrzuva "mora{", toa {to ne e prepu{teno <strong>na</strong><br />
sloboden izbor, sprot, fakulatativen.<br />
oboa gr~. vid <strong>na</strong> duva~ki instrument.<br />
obol gr~. 1. sitni pari vo stara Grcija, 2. pomal pari~en prilog, podarok.<br />
obrogiranje lat. koga ne{to se menuva vo zakon. v. rogiranje, abrogiranje,<br />
derogiranje, subrogiranje.<br />
obskuran lat. mra~en, temen, skrien, nepoz<strong>na</strong>t.<br />
obskurant lat. temni~ar, neprijatel <strong>na</strong> <strong>na</strong>ukata i obrazovanieto.<br />
obskurantizam lat. krajno neprijatelski odnos sprema <strong>na</strong>ukata i prosvetata.<br />
octo lat. osum.<br />
oculum pro oculo, dentum pro dente lat. oko za oko, zab za zab.<br />
oculus lat. oko.<br />
oda lat. sve~a<strong>na</strong> lirska pes<strong>na</strong> so koja se slavi nekoj z<strong>na</strong>~aen istoriski<br />
<strong>na</strong>stan ili istoriska li~nost.<br />
odaja tur. soba.<br />
odbranbeni mehanizmi psih. nesvesni strategii so koi nekoj se koristi<br />
za da se za{titi od anksioznost.<br />
odeon gr~. 1. trkalez<strong>na</strong> zrada vo stara Grcija <strong>na</strong>meneta za muzi~ki<br />
izvedbi i <strong>na</strong>tprevari, 2. denes dvora<strong>na</strong> za umetni~ki priredbi.<br />
282
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
oderint per metuant (Cicero) lat. neka me mrazat, samo neka mi se pla-<br />
{at.<br />
odi et amo lat. mrzam i sakam.<br />
odi profanum vulgus et arceo (Horacius) lat. gi mrazam prostite lu|e i<br />
se vardam od niv.<br />
odiozen lat. neugoden, nesakan, neprifatliv, koj predizvikuva negativen<br />
odnos, gaden.<br />
odium lat. omraza. omrazenost, neprijatelstvo, odvratnost.<br />
odontitis gr~. vospalenie <strong>na</strong> zabite.<br />
odontologija gr~. <strong>na</strong>uka za zabite.<br />
ofanziva lat. <strong>na</strong>pad.<br />
ofanziven lat. <strong>na</strong>pa|a~}i.<br />
oferiranje lat. nudewe, podnesuvawe ponuda.<br />
oferta lat. ponuda, molba.<br />
officium lat. dol`nost, postapka koja sum obvrzan da ja ispol<strong>na</strong>m kon<br />
drugite.<br />
oficij lat. slu`ba, slu`eb<strong>na</strong> molitva.<br />
oficijalen lat. <strong>na</strong> vlaata, slu`ben, pren. formalen.<br />
ofici<strong>na</strong> lat. labaratorija.<br />
oficioz lat. organ koj gi zastapuva gledi{tata <strong>na</strong> vladatata.<br />
oficiozen lat. poluslu`ben, povrzan so vladata, koj gi sproveduva nejzinite<br />
direktvi no <strong>na</strong>dvore{no e formalo nezavisen od vladata, oficiozen<br />
delikt - krivi~no delo koe dr`avata go goni po slu`eb<strong>na</strong> dol`nost.<br />
oficir lat. sekoe voeno lice nositel <strong>na</strong> ~in pogolem od zastavnik.<br />
ofidiologija gr~. <strong>na</strong>uka za zmiite.<br />
oformuvanje lat. davawe <strong>na</strong> oblik,<br />
oftalmologija gr~. <strong>na</strong>uka za o~ite.<br />
ogar ung. vid <strong>na</strong> lov~ki pes.<br />
oglu tur. sin.<br />
ohlokratija gr~. vladeewe <strong>na</strong> prost <strong>na</strong>rod.<br />
okari<strong>na</strong> it. mal dolg<strong>na</strong>vest duva~ki instrument.<br />
okazija lat. 1. slu~aj, prilika, zgod<strong>na</strong> prilika za nekoja rabota, 2. <strong>na</strong>stan,<br />
neprijat<strong>na</strong> slu~ajnost, neprilika.<br />
okazionen lat. prigoden, okazio<strong>na</strong> proda`ba - prigod<strong>na</strong> proda`ba, prodaba<br />
za mali pari.<br />
okeanografija gr~. <strong>na</strong>uka koja go prou~uva moreto.<br />
okjular lat. kaj opti~ki instrumenti stakloto od koe se gleda.<br />
oklagija tur. sukalo.<br />
oksid gr~. spoj <strong>na</strong> nekoja materija so kislorod.<br />
oksidacija gr~. spojuvawe <strong>na</strong> nekoja materija so kislorod.<br />
oksidiranje gr~. 1. pravewe za{titen sloj od oksid <strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong><br />
metali zaradi spre~uvawe <strong>na</strong> 'rgosuvawe, 2. farbawe <strong>na</strong> kosata.<br />
oksigen (O.) hem. kislorod, gas bez boja, miris i vkus, pote`ok od vozdhot,<br />
samiot ne gori, no go pod`ruva goreweto, spoen so vodorod ja sozdava<br />
vodata.<br />
283
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
oksimoron gr~, stilska figura koga duhovito se spojuvaat dva protivr~ni<br />
<strong>poimi</strong>, prim. ~esen krdec, mudri gluposti.<br />
oktaedar gr~. pravilen osmoagolnik.<br />
oktava lat. 1. osmi ton <strong>na</strong> dijatonskata skala, 2. interval koj opfa}a<br />
12 polutonovi od koi prviot i posledniot sekoga{ imaat isto ime.<br />
oktet lat. 1. grupa od osum, obi~no pea~i, muzi~ari, 2. kompozicija za<br />
osum solisti~ki instrumenti ili glasovi..<br />
oktilijun lat. broj koj se pi{uva so 1 i 48 nuli.<br />
oktogon gr~. osmoagolnik.<br />
oktroiranje franc. <strong>na</strong>metnuvawe odozgora, oktroiran ustav - ustav <strong>na</strong>met<strong>na</strong>t<br />
od vladetelot bez u~estvo <strong>na</strong> parlamentot.<br />
oktroj franc. <strong>na</strong>met<strong>na</strong>to odozgora, osobeno zakoni.<br />
okulist med. specijalist za o~ni bolesti.<br />
okultizam lat. anti<strong>na</strong>u~no, misti~no, izmisleno, taj<strong>na</strong>, skrie<strong>na</strong> sila<br />
<strong>na</strong> prirodata, nedopirlivi svojstva <strong>na</strong> ne{tata pristapni samo za sfa-<br />
}awe <strong>na</strong> izbranite, prosvetenite. Op{t <strong>na</strong>ziv za anti<strong>na</strong>u~ni izmislici<br />
(magii, asrtologii, spiritizam) za tajnie sili <strong>na</strong> prirodata koi bo-<br />
`em im se pristapni samo <strong>na</strong> izbrani i posveteni lu|e. U~ewe za tainstvenite,<br />
skrieni i <strong>na</strong>tprirodni pojavi koi mo`at da se objas<strong>na</strong>t so<br />
poz<strong>na</strong>ti prirodni zakoni i po racio<strong>na</strong>len pat. Okultistite veruvaat<br />
deka nevidliviot skrien svet se manifestira preku tainstven fluid.<br />
Praktikata <strong>na</strong> okultizmot e taj<strong>na</strong> za{to nivnite obredi se dostapni<br />
samo <strong>na</strong> posvetenite. Okultizmot vklu~uva astrologija, visoka magija,<br />
alhemija, raznovidni ve{tini <strong>na</strong> prorekuvawe, okult<strong>na</strong> medici<strong>na</strong>, Kabala,<br />
hermetizam itn.<br />
okupacija lat. 1. zazemawe tu|i teritori so voe<strong>na</strong> sila, 2. prav. steknuvawe<br />
sopstvenost vrz stvari koi ne se nikogo so nivno zamaewe vo<br />
vladeewe.<br />
okupiran lat. 1. zazemen, zaposed<strong>na</strong>t, 2, vraboten, prezafaten.<br />
olfaktoren korteks med. podra~je <strong>na</strong> mozokot odgovorno za setiloto <strong>na</strong><br />
miris.<br />
oligarhja gr~. vladeewe <strong>na</strong> aristokrati ili bogata{i.<br />
oliva lat. maslinka<br />
om - edinica za merewe <strong>na</strong> elektren otpor, spored germanskiot fizi-<br />
~ar Ohm, (1787-1854).<br />
omen lat. dobar ili zol z<strong>na</strong>k, predz<strong>na</strong>k, kob, pret~ustvo koj <strong>na</strong> ne{to<br />
uka`uva.<br />
omen nocet minium lat. se {to e premnogu, {teti.<br />
omimozen lat. koj ne{to pretska`uva, koj ne odi <strong>na</strong> dobro, zlokoben,<br />
zakanuva~}i.<br />
omisija (lat. omissio) propust, pogre{ka, oma{ka.<br />
omlet franc. kajga<strong>na</strong>.<br />
omne nimium nocet lat. se {to e premnogu <strong>na</strong>{tetuva.<br />
omne nimium vertitur in vitium lat. se {to e premnogu se pretvora vo<br />
porok.<br />
284
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
omne pareclatra rara lat. se {to e mnogu ubavo e retko.<br />
omne quod non iure fit, iniuria fieri dicitur (Ulpianus) lat. se {to ne e vo<br />
soglasnost so pravoto se smeta za nepravda.<br />
omni ratione colenda et retinenda iustitia est (Cicero) lat. pravdata treba<br />
da se ~uva i po~ituva so site sredstva.<br />
omnia ad maiorem dei glorem celta gi opravduva sredstvata, lat. - aksiom<br />
<strong>na</strong> ezuitite: Treba da sî pravi se za bo`jata slava. Ova maksima vo<br />
17 vek {panskite ezuiti Eskobar i Mendoza ja iska`aa kako - Celta gi<br />
opravduva sredstvata.<br />
omnia mea mecum (Bijant) lat. seto svoe so sebe go nosam, t.e. vistinsko<br />
bogatsttvo <strong>na</strong> ~ovekot e negovata v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> vrednost.<br />
omnia mots aequat lat. smrtta ized<strong>na</strong>~uva se.<br />
omnia mutantur lat. se se menuva.<br />
omnia vincit amor lat. qubovta pobeduva se.<br />
omnibus (lat. - <strong>na</strong> site, za se) golema kola so pogolem broj sedi{ta.<br />
omnipotencija lat. semo}nost, semo`nost.<br />
omnis indem<strong>na</strong>tus pro innoxio legibus habetur (Ulpianus) lat. sekoj koj<br />
ne bil osuduvan, zakonite go smetaat za ~esen (nevin).<br />
omnis iniuria et damnum reprimatur (Justinian) lat. sekoja nepravda i<br />
{teta treba da se suzbie.<br />
omnium consensu lat. so soglanost <strong>na</strong> site.<br />
omnivora lat. `ivotni koi se hra<strong>na</strong>t so rastenija i meso.<br />
o<strong>na</strong>nija, o<strong>na</strong>nizam - masturbacija, seksualno samozadovoluvawe (spored<br />
bibliskata li~nost O<strong>na</strong>n).<br />
ondulacija franc. 1. branuvawe, 2. ve{ta~ko vitkawe <strong>na</strong> kosata..<br />
onerozen lat. neprili~en, te`ok, tereten.<br />
onihofagija gr~. bolno grickawe <strong>na</strong> noktite.<br />
oniks gr~. poluskapocen kamen.<br />
oniomanija gr~. bolen <strong>na</strong>gon za kupuvawe <strong>na</strong> se i se{to.<br />
oniromant gr~. tolkuva~ <strong>na</strong> soni{ta.<br />
onkologija med. <strong>na</strong>uka za tumori.<br />
onoma gr~. ime.<br />
onomastika gram. <strong>na</strong>uka koja se zanimava so izu~uvawe <strong>na</strong> li~nite imiwa.<br />
onomatlogija gr~. <strong>na</strong>uka za tvorbata i z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> imiwata.<br />
onomatopeja gr~. zborovi sozdadeni so podr`uvawe <strong>na</strong> glasovi od prirodata<br />
ili <strong>na</strong> `ivotiski glasovi, prim. bum, tres, kikiriku.<br />
ontogeneza gr~. istorija <strong>na</strong> individualen razvoj <strong>na</strong> `ivo bitie.<br />
ontologija (metafizika) fil. u~ewe za bitieto, u~ewe za su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong><br />
svetot, u~ewe za o<strong>na</strong> {to e bitno za sî {to postoi. Predmet <strong>na</strong> ontologijata<br />
e svetot vo celi<strong>na</strong>, seto o<strong>na</strong> to postoi, no ne vo poedinosti i konkretno,<br />
tuku vo su{ti<strong>na</strong>, apstraktno. Glavni pra{awa <strong>na</strong> koi taa treba<br />
da odgovori se dali voop{to ne{to (svetot) postoi, a ako postoi,<br />
zo{to postoi tokmu taka kako {to postoi, a ne poi<strong>na</strong>ku, i <strong>na</strong>jposle<br />
{to e su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> toa {to postoi, t.e. {to nu`no mora da ima (da po-<br />
285
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
seduva) sî {to postoi, kako i eventualno koi sî vidovi gi ima toa {to<br />
postoi. Pritoa, pra{aweto ne se vrzuva so o<strong>na</strong> {to e dadeno vo iskustvoto,<br />
tuku se odnesuva i <strong>na</strong> <strong>na</strong>diskustvoto.<br />
onus probandi lat. teret <strong>na</strong> doka`uvawe.<br />
op{t metodolo{ki pristap metod. z<strong>na</strong>ewa i pretpostavki za karakterot i<br />
mo`nostite <strong>na</strong> poz<strong>na</strong>vaweto, sistem <strong>na</strong> generalizirani z<strong>na</strong>ewa i pretpostavki<br />
za predmetot, izvorite i granicite i mo`nostite <strong>na</strong> poz<strong>na</strong>vaweto,<br />
za kriteriumite <strong>na</strong> negovata vistinitost i za osnovnite poz<strong>na</strong>vatelni<br />
kategorii, ovie z<strong>na</strong>ewa obi~no se formuliraat vo vid <strong>na</strong> metodolo{ki<br />
principi i zakoni i pretstavuvaat op{ta metodolo{ka osnova<br />
vo procesot <strong>na</strong> poz<strong>na</strong>vaweto, op{t metodolo{ki pristap neposredno e<br />
usloven od op{tata teoretska orientacija, odnosno toj e nejzi<strong>na</strong> konkretizacija<br />
vo procesot <strong>na</strong> <strong>na</strong>u~noto poz<strong>na</strong>vawe<br />
op{tata teoretska orientacija metod. teoretski z<strong>na</strong>ewa i pretpostavki<br />
za stvarnosta voop{to i za predmetot <strong>na</strong> istra`uvaweto posebno, sistem<br />
<strong>na</strong> prethodno akumulirani z<strong>na</strong>ewa i pretpostavki vrz ~ija osnova<br />
zapo~nuva i se vr{i sekoj vid <strong>na</strong> <strong>na</strong>u~<strong>na</strong> rabota i od koj {to izviraat<br />
opredeleni metodolo{ki principi i konkretni <strong>na</strong>u~ni metodi.<br />
opal sanskr. skapocen kamen.<br />
opat lat. stare{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> ma{ki ma<strong>na</strong>stir.<br />
opatija lat. katoli~ki ma<strong>na</strong>stir.<br />
opcija lat. 1. sloboden izbor, pravo <strong>na</strong> slobodno opredeluvawe, 2. dogovor<br />
so koj nekomu mu se dava pravo po sopstven izbor da kupi nekoja<br />
star vo opredelen rok.<br />
opera it. muzi~ka drama, opera buffa - komi~<strong>na</strong> opera.<br />
operari sequitur esse lat. toa {to nekoj go pravi sleduva od toa {to<br />
toj vsu{nost e (postapkata sleduva od bitieto ili sekoe ne{to dejstvuva<br />
takvo kakovo {to toa e, spored negovata priroda) spored toa kakov<br />
{to e ~ovekot taka mora i da postapuva.<br />
operativa lat. izvr{ni organi i poedinci koi go sproveduvat izvr{uvaweto<br />
<strong>na</strong> nekoja zada~a, 2. prakti~<strong>na</strong> dejnost.<br />
opereta lat. muzi~ko delo vo koe oddelni ulogi se peat, a oddelni<br />
ulogi se govorat.<br />
opetacija lat. 1 med. hirur{ka operacija so koja se otstranuvaat bolni<br />
orani ili nivni delovi, 2. dejnost <strong>na</strong> golemi voeni formacii, 3.<br />
izvr{uvawe <strong>na</strong> nekoja zada~a od fi<strong>na</strong>nsiska, kredit<strong>na</strong>, matemati~ka<br />
ili druga priroda.<br />
opija gr~. sufiks so z<strong>na</strong>~ewe gledawe, viduvawe. spor. miopija, niktalopija.<br />
opijat gr~. uspiva~ko sredstvo vo koe ima opium.<br />
opium lat. gust sok koj se dobiva od makot <strong>na</strong> afionot (papaver somniferum)<br />
rastenie po poteklo od Azija. Negoviot plod se sostoi od ~u{-<br />
ka so sitno seme (mak) so bela, sinkasta, `olta ili cr<strong>na</strong> boja. Opiumot<br />
se dobiva so zasekuvawe <strong>na</strong> ~u{kata od koja protekuva mle~en sok koj<br />
vo dopir so vozduhot brzo oksidira taka {to ved<strong>na</strong>{ se su{i i potem-<br />
286
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
nuva. Opiumot sodr`i brojni alkaloidi od koi <strong>na</strong>jva`ni se morfiumot<br />
i kodeinot. Narkomanite glavno go pu{at ili go zemaat oralno ili so<br />
potko`no vbrizgnuvawe. Opiumot se upotrebuval u{te od <strong>na</strong>jstarite<br />
civilizacii kako sredstvo za truewe, pri vr{ewe <strong>na</strong> samoubistvo no, i<br />
kako lek protiv razni bolki. Ed<strong>na</strong> afionska ~u{ka sodr`i okolu 0,02<br />
do 0,05 grama opium. Negovata upotreba doveduva do bla`eni ~uvstva i<br />
smiruvawe.<br />
oponent lat. 1. protivnik vo spor, 2. lice koe izrazuva sprotivno mislewe.<br />
oportunist lat. toj koj lesno se prilagoduva <strong>na</strong> prilikite, koj se dvi-<br />
`i po linijata <strong>na</strong> <strong>na</strong>jmal otpor, onoj koj gi iskoristuva povolnite okolnosti,<br />
koj ne se vodi za svoite sfa}awa za nekomu da ne mu se zameri,<br />
~ovek koj z<strong>na</strong>e da se s<strong>na</strong>o|a, (vo raboti~koto dvi`ewe onoj koj e privrzanik<br />
<strong>na</strong> bur`uazijata, onoj koj se spogoduva so neprijatelite <strong>na</strong> rabotni~kata<br />
klasa).<br />
oportunitet lat. celishodnost, dobra prilika, zgod<strong>na</strong> prilika, povolno<br />
vreme, povolni okolnosti, li~<strong>na</strong> korist i dobivka.<br />
oportunizam lat. prilagoduvawe, iskoristuvawe povolni priliki zaradi<br />
postignuvawe <strong>na</strong> celi osobeno vo politikata.<br />
oportuno lat. probita~no, korisno, povolno, podesno, soodvetno, prikladno,<br />
zgodno, celesoobrazno, o<strong>na</strong> {to e vo <strong>na</strong>{ interes.<br />
opozicija lat. 1. protivakcija, sprotivstavuvawe <strong>na</strong> svoite satvovi i<br />
politika <strong>na</strong> nekoi drugi stavovi i politika, 2. stranka ili politi~ka<br />
partija koja vr{i takvo sprotivstavuvawe.<br />
opozit (lat. oppositum) toa {to se sprotivstavuva, sprotivnost, opre-<br />
~nost.<br />
opresija lat. podjarmuvawe.<br />
opscen lat. koj <strong>na</strong>vreduva, sramen, bezsramen.<br />
opservacija lat. posmatrawe, zabele`uvawe.<br />
opservacionen lat. posmatra~ki.<br />
opservator lat. posmatra~.<br />
opservatorija, opservatorium lat. specijalno urede<strong>na</strong> zgrada za vr{ewe<br />
astronomski i drugi posmatrawa.<br />
opsesija psih. 1. sostojba <strong>na</strong> ~ovek obzemen, opsed<strong>na</strong>t so ne{to, prim.<br />
so misli, so idei, 2. uporni misli, pretstavi i impulsi koi predizvikuvaat<br />
anksioznost.<br />
opsesivno kompulzivni rastrojstva psih. anskiozno rastrojstvo koe se pojavuva<br />
vo tri vida: 1. uporni intenzivni misli, pretstavi ili impulsi<br />
koi predizvikuvaat opsesii, 2. neodoliv poriv za vr{ewe odredeni dejstvija<br />
i rituali koi ja <strong>na</strong>maluvaat anksioznosta i 3. kombi<strong>na</strong>cija <strong>na</strong><br />
prethodnite dva vida.<br />
opsig<strong>na</strong>cija (lat. opsig<strong>na</strong>re) sudsko zape~atuvawe <strong>na</strong> prostorii ili stvari.<br />
opskurantizam lat. negativen odnos sprema <strong>na</strong>ukata i prosvetata.<br />
opskuren (lat. obscurus) mra~en, temen, somnitelen, problemati~en.<br />
287
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
opsolenten zakon <strong>na</strong>dmi<strong>na</strong>t zakon.<br />
opsti<strong>na</strong>cija (lat. obsti<strong>na</strong>tio) svoeglavost, upornost, tvrdoglavost.<br />
opsti<strong>na</strong>ten lat. dosleden, tvrdoglav, nepokolebliv.<br />
opstrukcija lat. vid <strong>na</strong> protest, metod <strong>na</strong> <strong>na</strong>j~esto parlamentar<strong>na</strong> borba<br />
koja se sostoi vo onevozmo`uvawe <strong>na</strong> sednici, prim. so dr`ewe predolgi<br />
govori koi ne se vo soglasnost so predmetot <strong>na</strong> rasprava, so predizvikuvawe<br />
bu~ava, so ~esti prekini, dofrluvawa i sl.<br />
optacija lat. izbor <strong>na</strong> dr`avjanstvo dozvolen <strong>na</strong> <strong>na</strong>selenieto <strong>na</strong> teritorii<br />
prezemeni <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> od druga dr`ava.<br />
optant lat. lice koe ima pravo <strong>na</strong> optacija.<br />
optativ lat. posakuvan <strong>na</strong>~in, prim. rado bi videl.<br />
opti~ar gr~. lice koi pravi opti~ki spravi (<strong>na</strong>o~ari, dvogledi, teleskopi,<br />
mikroskopi i sl.) ili trguva so niv.<br />
opti~en gr~. koj se odnesuva <strong>na</strong> optika, svetlosen, viden.<br />
optika gr~. del od fizikata {to gi prou~uva svojstvata <strong>na</strong> svetlosta.<br />
optima fide lat. vo <strong>na</strong>jdobra <strong>na</strong>mera, ne mislej}i zlo, bezzlobno.<br />
optima forma lat. vo <strong>na</strong>jdobar oblik.<br />
optimalen lat. <strong>na</strong>jpovolen, koj <strong>na</strong>jdobro soodvetstvuva.<br />
optime lat. <strong>na</strong>jdobro, mnogu dobro.<br />
optimizam lat. stav, verba vo dobra idni<strong>na</strong>, sprot. pesimizam.<br />
optimum lat. zbir <strong>na</strong> <strong>na</strong>jpovolni uslovi.<br />
optiranje lat. izbirawe, opredeluvawe, glasawe za ne{to, izbirawe<br />
<strong>na</strong> dr`av<strong>na</strong> pripadnost.<br />
optometrija gr~. merewe i opredeluvawe <strong>na</strong> ja~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> vidot.<br />
opturacija (lat. obturacitio) med. za~epuvawe <strong>na</strong> nekoj ka<strong>na</strong>l ili crevo.<br />
opulencija lat. bogatstvo, izobilie, rasko{.<br />
opulenten lat. bogat, izobilen.<br />
opus citatum (op. cit.) lat. <strong>na</strong>vedeno delo.<br />
opus Herculeum lat. Herkulsko delo, delo za koe e potreb<strong>na</strong> isklu~itel<strong>na</strong><br />
sila.<br />
opus lat. proizvod, delo, literaturno ili <strong>na</strong>u~no delo.<br />
opus supererogationis lat. delo koe go <strong>na</strong>dminuva o<strong>na</strong> {to e barano.<br />
oralen, oralno gr~. ne{to {to se odnesuva <strong>na</strong> ustata, usten.<br />
oralno gr~. zemawe lekovi preku usta.<br />
oran`ada franc. pijalok od portokal.<br />
oran`erija franc. staklenik, stakle<strong>na</strong> bav~a, plastenica, prostor pokrien<br />
zatvoren so staklo ili pasti~<strong>na</strong> provid<strong>na</strong> materija za odgeduvawe<br />
<strong>na</strong> rastenija.<br />
orator lat. govornik, ~ovek koj e sposoben, stru~en da dr`i govori.<br />
oratorium lat. golemo muzi~ko koncertno delo so dramska sodr`i<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong>meneto za hor, solisti~ki pea~i i orkestar.<br />
orbis lat. krug, svet.<br />
orbita lat. kriva linija po koja se dvi`at nebesnite tela, prenos.<br />
krug, sfera.<br />
288
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ordalii ang. dokazno sredstvo, srednovekoven bo`ji sud zaradi doka`uvawe<br />
<strong>na</strong> nevinosta, koj se sostoel vo vadewe <strong>na</strong> `elezo od vrela voda,<br />
nosewe <strong>na</strong> v`e{teno `elezo i sl.<br />
orden lat. medal, odlikuvawe, osobeno za voeni zaslugi.<br />
ordever franc. predjadewe, jadewe koe se jade pred supata i glavnoto<br />
jadewe, "daska."<br />
ordi<strong>na</strong>cija lat. 1. propis, lekarsko propi{uvawe, 2. prostorija za pregled<br />
<strong>na</strong> bolni.<br />
ordi<strong>na</strong>ren lat. obi~en, sekojdneven, prost, vulgaren.<br />
ordi<strong>na</strong>rius lat. 1. redoven univerzitetski profesor, 2. lekar <strong>na</strong> zdravstve<strong>na</strong><br />
ustanova koj samostojno vodi lekarski oddel.<br />
ordiniranje lat. 1. odreduvawe, propi{uvawe, 2. primawe <strong>na</strong> bolen <strong>na</strong><br />
pregled i lekuvawe.<br />
ordo lat. red.<br />
ordo<strong>na</strong>ns franc. vojnik, podoficir ili oficir dodelen <strong>na</strong> komandantot<br />
zaradi prenesuvawe <strong>na</strong> vesti.<br />
oreadi v. nimfi.<br />
oreol (aureola) lat. 1. zlaten krug okolu glavata <strong>na</strong> svetci. 2. prenos.<br />
slava, po~it.<br />
oreol franc. svetle~ki krug.<br />
orevuar (au revoir) franc. dogledawe!<br />
orfej mit. pea~ koj so svojot glas gi razdvi`uval drvjata i pe{terite<br />
i gi skrotuval `ivotnite, prenos. pea~ so dobar glas.<br />
orfeum gr~. 1. prostor za muzi~ki priredbi, 2. zabavi{te.<br />
organizacija gr~. 1. spojuvawe, soedinuvawe <strong>na</strong> ne{to vo ed<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>,<br />
doveduvawe vo ureden sistem, 2. grupa lu|e soedineti so zaedni~ka programa,<br />
cel ili zada~a.<br />
organizator gr~. ~ovek koj ureduava i vodi nekoja organizacija.<br />
organon gr~. 1. sprava, alatka, oradie. 2. fil. sredstvo za soz<strong>na</strong>vawe<br />
<strong>na</strong> visti<strong>na</strong>ta<br />
organski gr~. koj se odnesuva <strong>na</strong> organite, svojstven <strong>na</strong> organizmot,<br />
vroden, 2. koj mu pripa|a <strong>na</strong> `ivotinskiot ili rastitelniot svet.<br />
orgazam gr~. vrv <strong>na</strong> seksualnoto u`ivawe.<br />
orgija gr~. razuzda<strong>na</strong> gozba.<br />
orgulji gr~. muzi~ki instrument so dol|i trubi i klavijatura.<br />
origami jap. japonska ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> oblikuvawe razli~ni figuri od hartija.<br />
origi<strong>na</strong>l lat. 1. izvornik za razlika od kopija, 2. opstven trud <strong>na</strong> avtorot.<br />
origi<strong>na</strong>len lat. vistinski, izvoren<br />
orijent lat. 1. istok, 2. zemjite i <strong>na</strong>rodite isto~no od Evropa.<br />
orijentacija lat. 1. odreduvawe <strong>na</strong> svojata upatenost spored odrede<strong>na</strong><br />
to~ka (prvi~no spored istok), 2. prenos. <strong>na</strong>so~uvawe <strong>na</strong> dejnosta <strong>na</strong> nekoja<br />
stra<strong>na</strong>.<br />
orijentacionen lat. 1. koj slu`i za orientacija, 2. pribli`en.<br />
289
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
orijentalist lat. 1. poz<strong>na</strong>va~ <strong>na</strong> kulturata i <strong>na</strong> jazikot <strong>na</strong> isto~<strong>na</strong>~kite<br />
<strong>na</strong>rodi.<br />
orijentalistika lat. <strong>na</strong>uka za isto~wa~kite <strong>na</strong>rodi i nivnite jazici.<br />
orijentir lat. to~ka za odreduvawe <strong>na</strong> pravecot.<br />
ork mit. podzemen svet.<br />
orkan gr~. silen veter.<br />
orkestar gr~. zbir <strong>na</strong> site svira~i <strong>na</strong> muzi~kiu instrumenti.<br />
ormuzd (Ahura Mazda) vo zarasutrizmot bog <strong>na</strong> dobroto i svetlosta.<br />
sprot. ahriman.<br />
or<strong>na</strong>ment lat. likoven, grafi~ki ili skulpturen ukras.<br />
or<strong>na</strong>t lat. sve~e<strong>na</strong> obleka <strong>na</strong> sve{tenicite koja se nosi pri bogoslu-<br />
`bite.<br />
ornis gr~. ptica.<br />
ornitologija gr~. del od zoologijata koj gi prou~uva pticite.<br />
orografija gr~. <strong>na</strong>u~no opi{uvawe <strong>na</strong> planinite.<br />
orometrija gr~. <strong>na</strong>uka za merewe <strong>na</strong> visi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> planinite.<br />
oros gr~. plani<strong>na</strong>, gora.<br />
orospija tur. bludnica, fuksa, kurva.<br />
oroz tur. 1. petel, 2. okinuva~ <strong>na</strong> ogneno oru`je.<br />
ortak tur. drugar, kompawon.<br />
ortakluk tur. zdru`uvawe zaradi izvr{uvawe nekoja stopanska dejnost<br />
ili zlostorstvo.<br />
orthos gr~. prav, ispraven, vistinit, od vistinsko gledi{te.<br />
orto gr~. prefiks vo slo`enki zo z<strong>na</strong>~ewe: prav, pravilen, vistinski.<br />
ortodoksen gr~. 1. toj koj striktno se pridr`uva <strong>na</strong> u~eweto i propisite<br />
<strong>na</strong> nekoja, osobeno verska, ideologija, pravoveren, 2. toj koj to~no<br />
se pridr`uva <strong>na</strong> <strong>na</strong>~elata <strong>na</strong> nekoja <strong>na</strong>uka, umetnost, politika, preav,<br />
vistinski.<br />
ortodoksen gr~. pravoveren sprot. heterodoksen.<br />
ortodoksen gr~. pravoveren, koj bez zastranuvawe se dr`i do temelite<br />
<strong>na</strong> nekoja <strong>na</strong>uka.<br />
ortodoksija gr~. nepokoleblivo istrajuvawe vrz principite vostanoveni<br />
<strong>na</strong> nekoe podra~je.<br />
ortodontija gr~. za{tita i lekuvawe <strong>na</strong> nepravilnostite <strong>na</strong> vilicata i<br />
zabite.<br />
ortoepija gr~. pravila <strong>na</strong> pravilen izgovor.<br />
ortogeneza gr~. razvoj koj se ostvaruva po normalen tek.<br />
ortogon gr~. pravoagolnik.<br />
ortogo<strong>na</strong>len gr~. pravoagolen.<br />
ortopedija gr~. del od medici<strong>na</strong>ta koj se zanimava so ispravawe <strong>na</strong> nepravilnostite<br />
<strong>na</strong> ~ovekovoto telo, osobeno <strong>na</strong> nozete.<br />
oscilacija lat. treperewe, lulawe, klatewe, krlawe.<br />
oscilator lat. sekoe telo koe mo`e da treperi.<br />
osmologija gr~. <strong>na</strong>uka za mirisite.<br />
osmoza hem. sposobnost za me{awe <strong>na</strong> te~nosti preku tenka ko`i~ka.<br />
290
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ostealgija gr~. bolki vo koskite.<br />
ostentativen (lat. ostentativus) jasen, o~igleden.<br />
ostentativno lat. jasno, o~igledno, demonstrativno.<br />
osteologija gr~. <strong>na</strong>uka za koskite.<br />
osteoporoza med. {uplivost ili razredenost <strong>na</strong> kos}enoto tkivo.<br />
osti<strong>na</strong>ten lat. tvrdokoren, uporen, nepopustliv.<br />
ostipacija lat. zapek, tvrda stolica.<br />
ostitis gr~. vospalenie <strong>na</strong> koskite.<br />
ostrakizam gr~. progonstvo, vo stara Ati<strong>na</strong> progonstvo <strong>na</strong> lu|e za koi<br />
se smetalo deka mo`at da se <strong>na</strong>met<strong>na</strong>t kako tirani.<br />
otijatriaja gr~. lekuvawe <strong>na</strong> u{ni bolesti.<br />
otium lat. slobodno vreme, bezrabotica.<br />
otologija lat. <strong>na</strong>uka za bolesti <strong>na</strong> u{ite.<br />
otorinolaringologija lat. <strong>na</strong>uka za bolesti <strong>na</strong> uvo, grlo i nos.<br />
ovacija lat. voodu{eveno i dolgotrajno iska`uvawe <strong>na</strong> odobruvawe i<br />
pozdravuvawe.<br />
oval lat. jajcevid<strong>na</strong> forma.<br />
ovulacija lat. sozrevawe <strong>na</strong> `enskata jaj<strong>na</strong> kletka.<br />
oziris mit. egipetski bog <strong>na</strong> plodnosta, a potoa i <strong>na</strong> sonceto, koj bil<br />
ubien od negoviot brat Set. Sopruga mu bila Izida. Simbol <strong>na</strong> Oziris<br />
bil bikot Apis.<br />
ozon hem. koncentriran kislorod koj <strong>na</strong>stanuva pri elektri~ni praznewa<br />
vo vozduhot.<br />
o`uljak hrv. mart.<br />
P<br />
pacifik lat. Tihi okean.<br />
pacifizam politi~ko dvi`ewe koe e protiv kakva i da e voj<strong>na</strong>.<br />
pacta conveta lat. dogovor za perso<strong>na</strong>l<strong>na</strong> unija me|u ungarskite i hrvatskite<br />
feudalci od 1102 godi<strong>na</strong>.<br />
pacta sunt servanda lat. prav. dogovorite mora da se po~ituvaat.<br />
padagog gr~. vospituva~.<br />
pagan (lat. paganus - selanec, seqjak, neuk ~ovek) lat. mnogubo`nik,<br />
bezbo`nik.<br />
paganizam lat. mnogubo`tvo, veruvawe vo mnogu bogovi.<br />
pagi<strong>na</strong> lat. stranica vo kniga.<br />
paginiranje lat. numerirawe, oz<strong>na</strong>~uvawe so broevi <strong>na</strong> stranici vo rakopis.<br />
pagoda pers. vid <strong>na</strong> budisti~ki hram, hram <strong>na</strong> Hindusi i Kinezi.<br />
pajaco it. {egobiec, lakrdija{, klovn.<br />
pakt lat. megu<strong>na</strong>roden dogovor.<br />
paladium (Pd.) hem. vid <strong>na</strong> srebrenosiv metal.<br />
palador hem. leguara od paladium i zlato.<br />
291
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
palata (lat. palatium - carski dvorec) luksuz<strong>na</strong> zgrada, dvorec.<br />
paleo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: star, dreven.<br />
paleoantropologija gr~. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva ~ovekovite rasi vo praistorijata.<br />
paleocen gr~. period so koj zapo~nuva <strong>na</strong>jmladata (kenozojska) era vo<br />
geolo{kata istorija <strong>na</strong> Zemjata.<br />
paleogen gr~. prv period <strong>na</strong> kenozojskata era.<br />
paleolit gr~. period <strong>na</strong> kamenoto vreme koj go karakterizira upotreba<br />
kako oradie <strong>na</strong> neobraboten kamen.<br />
paleontologija gr~. <strong>na</strong>uka za izumreni rastenija i `ivotni spored nivnite<br />
okameneti ostatoci.<br />
paleozoik gr~. period vo razvojot <strong>na</strong> Zemjata koga se sozdavani planini<br />
i se slu~il razvojot <strong>na</strong> vodeniot svet vo suvozemni vleka~i, period<br />
koj se deli <strong>na</strong> pet periodi: kambrijski, silurski, devonski, karbonski<br />
i permski.<br />
palestra lat. 1. {kolo za borewe i me~uvawe kaj starite Grci i Rimjani,<br />
2. mesto za gim<strong>na</strong>sti~ki ve`bi.<br />
paleta franc. mala plo~a so otvor za palecot od levata raka koja <strong>na</strong><br />
slikarite im slu`i kako podloga za me{awe <strong>na</strong> boi.<br />
pali sanskr. eden od izumrenite indiski jazici.<br />
palijativ lat. 1. sredstvo koe samo privremeno gi ubla`uva bolkite<br />
ili go poprava zloto, no ne gi iskorenuva, 2. prenos. polovi~<strong>na</strong> merka,<br />
delumi~no re{enie.<br />
palijativen lat. ubla`uva~ki.<br />
palindrom gr~. zbor koj koga se ~i<strong>na</strong> <strong>na</strong>opaku ja zadr`uva istata smisla,<br />
prim. potop, ratar, kapak,<br />
palingeneza gr~. povtorno ra|awe, prerodba, voskrsnuvawe, pojavuvawe<br />
<strong>na</strong> osobinite <strong>na</strong> pretcite kaj potomcite.<br />
palpabilen lat. dopirliv, opipliv.<br />
palpacija lat. dijagnosticirawe <strong>na</strong> bolst so dopirawe.<br />
palpitacija lat. prekumerno ot~ukuvawe <strong>na</strong> srceto.<br />
pamflet ang. delo so aktuel<strong>na</strong> tema vo koe so ostra obvinitel<strong>na</strong> forma<br />
ismejuva i <strong>na</strong>vreduva nekoe lice ili pojava.<br />
pampasi {pan. {iroki trev<strong>na</strong>ti stepi vo umerenite predeli <strong>na</strong> Ju`<strong>na</strong><br />
Amerika.<br />
pan mit. 1. gr~ki bog, polu ~ovek, polu ma`, bog <strong>na</strong> {umite i gospodar<br />
<strong>na</strong> stadata od `ivotnite, 2. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - se,<br />
seopfaten.<br />
pa<strong>na</strong>ceja gr~. sredstvo koe (bo`em) gi lekuva site bolesti.<br />
pa<strong>na</strong>gija gr~. "seseveta" t.e. bogorodica, lik <strong>na</strong> bogorodica koi pravoslavnite<br />
vladici go nosat <strong>na</strong> gradite.<br />
pa<strong>na</strong>hija gr~. vare<strong>na</strong> i za{ekere<strong>na</strong> p~enka koja se jade pri izvesni<br />
obredi kaj pravoslavnite vernici.<br />
pancer it. 1. metalen oklop za za{tita <strong>na</strong> teloto <strong>na</strong> voinot, 2. zool.<br />
tvrd oklop kaj nekoi `ivotni (`elki, krokodili).<br />
292
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
pandan franc. 1. ne{to {to spa|a kon ne{to drugo, {to mo`e da se<br />
stavi pokraj ne{to, 2. sli~no, ed<strong>na</strong>kvo, ramno.<br />
pandekta lat. del od Corpus iuris civilis <strong>na</strong> Justinijan, podoc<strong>na</strong> <strong>na</strong>ziv za<br />
Rimskoto pravo koe se primenuvalo vo praktikata.<br />
pandemija gr~. med. epidemija koja ja zafatila cela ed<strong>na</strong> zemja, mnogu<br />
{iroko ra{ire<strong>na</strong> zaraz<strong>na</strong> bolest.<br />
pandora (so sî obdare<strong>na</strong>) gr~. `e<strong>na</strong>ta koja <strong>na</strong> svetot gi donela site zla<br />
i stradawa. Ottamu {to titanot Epimetej im gi podaril <strong>na</strong> `ivotnite<br />
site dobri osobini, bratmu Prometej go ukrade ognot i kako ne{to posebno,<br />
{to go nemaat `ivotnite, im go podari <strong>na</strong> lu|eto. Gneven poradi<br />
toa, Zevs go okoval Prometej i go pratil orelot sekoj den da mu gi kolvea<br />
drobovite se dodeka Herkules ne go oslobodil. A za da gi kazni<br />
lu|eto, Zevs im <strong>na</strong>redil <strong>na</strong> drugite bogovi da ja sozdadat `e<strong>na</strong>ta i sekoj<br />
od niv da í dade podarok (Zevs ja sozdal mrzliva, nemir<strong>na</strong> i budalesta,<br />
Hera ja <strong>na</strong>pravila qubopit<strong>na</strong>, Hermes i podaril kutija i ja pratile <strong>na</strong><br />
zemjata so predupreduvawe da ne ja otvora. No taa ja otvorila i od nea<br />
izleglo site zla (~uma, taga, siroma{tvo, zlostorstva, o~aj, pohlepnost,<br />
starost, bolest, ludost, i<strong>na</strong>et, glad, izmama) i se razlilo vrz dotoga{<br />
bezgri`noto ~ove{tvo. Koga go videla toa, Pandora brzo ja zatvorila<br />
kutijata no v<strong>na</strong>tre osta<strong>na</strong>la samo <strong>na</strong>de`ta. Pandora potoa videla<br />
deka svetot bez <strong>na</strong>de` e zanikade i povtorno ja otvorila kutijata za<br />
od nea da izleze i <strong>na</strong>de`ta. Taka svetot so site zla ja dobil i <strong>na</strong>de`ta.<br />
(Druga verzija zboruva deka <strong>na</strong>de`ta, vsu{not, bila <strong>na</strong>jgolemo od site<br />
zla, za{to bila ed<strong>na</strong>kva <strong>na</strong> stra{noto predz<strong>na</strong>nie i demek so zatvoraweto<br />
<strong>na</strong> vreme <strong>na</strong> kutijata, Pandora vpro~em go spasila svetot od <strong>na</strong>jlo{ata<br />
{teta. Imeno <strong>na</strong> gr~ki <strong>na</strong>de` z<strong>na</strong>~ela - predviduvawe nesre}a).<br />
pandur tur. policaec, stra`ar, ~uvar.<br />
panem et circenses lat. leb i igri.<br />
panihida gr~. opelo.<br />
panika gr~. psih. <strong>na</strong>jintenziven strav, anksiozno do`ivuvawe <strong>na</strong> u`as<br />
i neposredno zakanuva~ki opasnosti sledeni so zabrzano ~ukawe <strong>na</strong><br />
srceto, zabrzano di{ewe, muskulen tremot i pa|awe vo nesvest.<br />
panislamizam streme` za obedinuvawe <strong>na</strong> site <strong>na</strong>rodi so islamska verosipoved.<br />
pankreas lat. `lezda so v<strong>na</strong>tre{no la~ewe koja la~i sokovi va`ni za<br />
varewe <strong>na</strong> hra<strong>na</strong>ta.<br />
pano franc. prostor <strong>na</strong> yid staven vo <strong>na</strong>kakva ramka, slika od pogolemi<br />
razmeri.<br />
panopin hem. alkaloid <strong>na</strong> opiumot. Se zema vo foram <strong>na</strong> kapki, tableti<br />
i so injektirawe. Deluva lagodno, nema sledovatelni neprijatni<br />
pojavi kako kaj morfiumot. Sozdava celosno smiruvawe i bla`eni ~uvstva<br />
i neobi~no e prikladen za kombi<strong>na</strong>cija so osta<strong>na</strong>tite drogi.<br />
panorama gr~. pogled <strong>na</strong> nekoj kraj koj <strong>na</strong>daleku se prostira.<br />
panslavizam streme` za politi~ko obedinuvawe <strong>na</strong> site slovenski <strong>na</strong>rodi.<br />
293
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
panta rhei (Heraklit) gr~. se te~e se se menuva.<br />
panteizam gr~. veruvawe vo bog kako priroda: prirodata e bog.<br />
panteon gr~. hram posveten <strong>na</strong> mnogu (<strong>na</strong> site) bogovi.<br />
pantomima gr~. dramska pretstava vo koja dejstvieto se izrazuva samo<br />
so posredstvo <strong>na</strong> dvi`ewa <strong>na</strong> teloto i mimika.<br />
papazjanija gr~. jadewe od meso i sekakov zelen~uk, prenos. me{avi<strong>na</strong><br />
od se i se{to.<br />
papilot<strong>na</strong> franc. predmet vo vid <strong>na</strong> cilinder koj slu`i za vitkawe<br />
kosa, v. vikler.<br />
papirus pove}egodi{no tropsko rastenie od koe vo stariot Egipet se<br />
pravela hartija za pi{uvawe.<br />
par distance franc. <strong>na</strong> oddale~enost, neintimno, nedoverlivo.<br />
par ekselans (franc. par excellance) <strong>na</strong>ro~ito, osobeno, izvonredno, vo<br />
vistinska smisla <strong>na</strong> zborot, vo prv red, bez premec, prva liga.<br />
par exemple franc. <strong>na</strong> primer.<br />
par ger. dve od ne{to, prim. par ~orapi, broj koj mo`e da se podeli so<br />
brojot dva.<br />
par pari refertur (Ciceron) lat. ed<strong>na</strong>kvo so ed<strong>na</strong>kvo se vra}a.<br />
parabola gr~. 1. sporedba, 2. izmisle<strong>na</strong> prikaz<strong>na</strong> so prenosno z<strong>na</strong>~ewe,<br />
3. vid <strong>na</strong> kriva.<br />
parabola sporedba, izmisle<strong>na</strong> prikaz<strong>na</strong>.<br />
parada franc. sve~e<strong>na</strong> smotra <strong>na</strong> vojka, sve~e<strong>na</strong> povorka.<br />
paradentoza lat. zaboluvawe <strong>na</strong> zabnite nepca.<br />
paradigma gr~. primer, uzor, obrazec.<br />
paradiz gr~. raj.<br />
paradoks gr~. neo~ekuva<strong>na</strong> pojava koja ne soodvetstvuva <strong>na</strong> obi~nite<br />
pretstavi.<br />
paradoksalen gr~. koj e sprotiven <strong>na</strong> vobi~aenoto mislewe.<br />
paraf franc. skraten potpis, prethodno odobruvawe <strong>na</strong> nekoe re{enie.<br />
parafin franc. materija sli~<strong>na</strong> <strong>na</strong> vosokot koja se dobiva od <strong>na</strong>fta.<br />
parafraza gr~. preraska`uvawe so sopstveni zborovi.<br />
parafraziranje gr~. ka`uvawe so drugi zborovi, preraska`uvawe <strong>na</strong><br />
tugi misli i tekstovi so svoi zborovi.<br />
paragraf gr~. 1. po~etok <strong>na</strong> del od tekst koj ima novo z<strong>na</strong>~ewe i se<br />
odbele`uva so z<strong>na</strong>kot & 2. samiot z<strong>na</strong>k &.<br />
paraklet gr~. ute{itel, pomaga~.<br />
paralela gr~. linija koja so celata svoja dol`i<strong>na</strong> e <strong>na</strong> ista odale~enost<br />
od druga linija, prenos. sporedba.<br />
paralelizam gr~. istovremeno postoewe ili ostvaruvawe <strong>na</strong> dve isti<br />
pojavi ili <strong>na</strong>stani.<br />
paralelogram gr~. postoewe <strong>na</strong> ~etvoroagolnik kaj koj sprotivnite<br />
strani se ed<strong>na</strong>kvi, pravoagolnik.<br />
paralelopiped gr~. telo vo forma <strong>na</strong> tula.<br />
294
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
paraliza gr~. bolest koja se sostoi vo uko~enost <strong>na</strong> oddelni delovi od<br />
teloto, prenos. uko~enost.<br />
paralogizam gr~. pogre{en zaklu~ok od krivi pretpostavki, koga do<br />
izme<strong>na</strong> ili zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> tezi doa|a nesvesno ili nebre`no poradi nedovol<strong>na</strong><br />
preciznost <strong>na</strong> misleweto, osobeno pri podolgotraen proces <strong>na</strong><br />
doka`uvawe <strong>na</strong> nekoja teza koga se slu~uva <strong>na</strong>mesto dade<strong>na</strong>ta da se doka`uva<br />
sli~<strong>na</strong>, srod<strong>na</strong>, no ~esto i celosno poi<strong>na</strong>kva ili druga teza.<br />
parametar gr~. postoja<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong> koja go ~uva svoeto z<strong>na</strong>~ewe samo<br />
vo uslovi <strong>na</strong> konkret<strong>na</strong>ta zada~a.<br />
parampar~e tur. ne{to skr{eno do <strong>na</strong>jsitni delovi.<br />
paranoja gr~. du{ev<strong>na</strong> bolest kaj koja bolniot umisluva deka pretstavuva<br />
nekakva golemi<strong>na</strong> koja site ja progonuvaat.<br />
parapet it. potpira~ <strong>na</strong> balkoni, <strong>na</strong> rabovite <strong>na</strong> mostovite.<br />
paraplegija gr~. odzemenost <strong>na</strong> dvete race ili dvete noze.<br />
parapsihologija gr~. del od psihologijata koja se zanimava so pojavi<br />
koi se zasnovaat vrz neosnovani i neprou~eni procesi vo koi spa|aat<br />
okultizam, spiritizam, telepatija.<br />
parasimpatikus gr~. del od avtonomniot nerven sistem koj upravuva so<br />
organite so koi ne mo`eme da upravuvame po sopstve<strong>na</strong> volja (srceto,<br />
`eludnikot, crevata).<br />
paraspur - neureden, nesreden ~ovek.<br />
parastos gr~. pravoslaven crkoven obred za pokoj <strong>na</strong> du{ite <strong>na</strong> umrenite,<br />
zadu{nica, pomen.<br />
paravan franc. podvi`<strong>na</strong> pregrada.<br />
parazit gr~. rastenie ili `ivotno koe `ivee vo teloto ili vrz teloto<br />
<strong>na</strong> drugo `ivo su{testvo, prenos. ~ovek koj saka da `ivee <strong>na</strong> smetka <strong>na</strong><br />
drug.<br />
parce tempori! lat. {tedi vreme (bidi kratok).<br />
parcela franc. 1. izdvoeno par~e <strong>na</strong> zamji{te, 2. zemji{te koe e vneseno<br />
vo katastarskite planovi za gradewe.<br />
parcijalen lat. delumen, necelosen.<br />
pardon! franc. prostete, izvinete.<br />
pareneza gr~. opome<strong>na</strong>, moral<strong>na</strong> pouka.<br />
parentela lat. semej<strong>na</strong> loza, srodstvo, rodninstvo.<br />
parenteza gr~. 1. vklope<strong>na</strong> re~enica, 2. zagradata so koja se odvojuva<br />
vmet<strong>na</strong>tiot zbor ili re~enica.<br />
parere lat. stru~no mislewe.<br />
pareteralen gr~. koj vo organizmot se venesuva <strong>na</strong>dvor od organite za<br />
varewe, prim. so inekcii.<br />
pareza lat. stvrdnuvawe, neosetlivost, delum<strong>na</strong> odzemenost <strong>na</strong> delovi<br />
od teloto.<br />
parfem franc. mil miris.<br />
parhet ar. pamu~<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> so vlaknenca od ed<strong>na</strong>ta stra<strong>na</strong>.<br />
paribus delictis par imponenda est poe<strong>na</strong> lat. za isti delikti treba da<br />
se odredi ed<strong>na</strong>kva kaz<strong>na</strong>.<br />
295
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
parifikacija lat. ized<strong>na</strong>~uvawe.<br />
pariranje lat. odbivawe <strong>na</strong> udar, <strong>na</strong>pad ili dokaz <strong>na</strong> protivnikot.<br />
paritet lat. 1. ed<strong>na</strong>kvost, ed<strong>na</strong>kva vrednost, ed<strong>na</strong>kov odnos, ramnopravnost,<br />
ed<strong>na</strong>kva polo`ba, 2. ekon. utvrden odnos me|u dve valuti.<br />
pariteten princip lat. princip <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>kvost.<br />
park ang. 1. urede<strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong> so zelenilo, 2. zbir <strong>na</strong> raspolo`livi<br />
vozila,<br />
parki mit. tri sestri - bo`ici <strong>na</strong> sudbi<strong>na</strong>ta kaj starite Rimjani, v.<br />
mojri.<br />
parlament lat. <strong>na</strong>jvisok zakonodaven organ: sobranie (Makedonija,<br />
kongres (SAD).<br />
parmezan it. tvrdo polumasno italijansko sirewe.<br />
par<strong>na</strong>s gr~. visoka plani<strong>na</strong> vo Grcija kade `iveel Apolon - bogot <strong>na</strong><br />
umetnosta.<br />
parniciozen (lat. parniciosus) opasen, poguben, ubistven, parnicioz<strong>na</strong><br />
anemija - osobeno opas<strong>na</strong> malokrvnost.<br />
parodija gr~. {egobijno imitirawe <strong>na</strong> nekoe literaturno ili filmsko<br />
delo so iskrivuvawe <strong>na</strong> su{ti<strong>na</strong>ta.<br />
paroksizam gr~. 1. ostar <strong>na</strong>stap ili ne<strong>na</strong>dejno vlo{uvawe <strong>na</strong> bolseta,<br />
2. ostra forma <strong>na</strong> pro`ivuvawe <strong>na</strong> nekoe ~uvstvo, prim, paroksizam <strong>na</strong><br />
gnev.<br />
parola gr~. lozinka, geslo, sr`evite re~enica so propaganden karakter.<br />
pars pro toto lat. del <strong>na</strong>mesto celi<strong>na</strong>, govorni~ka ve{ti<strong>na</strong>, prim.<br />
ogni{te ili pokriv, <strong>na</strong>mesto ku}a, glava <strong>na</strong>mesto ~ovek.<br />
parter franc. mesta vo nekoja dvora<strong>na</strong> (teatar, kino) smesteni vo ramni<br />
redovi do gledali{teto.<br />
particija lat. delba, podelba, ras~lenuvawe <strong>na</strong> sostavnite delovi.<br />
participacija lat. u~estvo, sou~estvo.<br />
partija lat. 1. grupa <strong>na</strong> lu|e sobra<strong>na</strong> za ostvaruvawe <strong>na</strong> nekoja politi-<br />
~ka cel, stranka, 2. grupa <strong>na</strong> isprateni predmeti, prim. partija knigi,<br />
3. celokup<strong>na</strong> igra, prim. partija {ah, 4. del od muzi~ko delo.<br />
partikula lat. ~esti~ka.<br />
partikularen lat. 1. koj se odnesuva <strong>na</strong> eden del, delumen, 2. partikularno<br />
pravo - pravo koe va`i samo vo eden del od dr`avata.<br />
partikularizam lat. streme` <strong>na</strong> oddelni delovi za pogolema nezavisnost<br />
<strong>na</strong> {teta <strong>na</strong> interesote <strong>na</strong> cetarot (zednicata).<br />
partner ang. soigra~ vo tanc ili vo sportski <strong>na</strong>tprevar, sou~esnik vo<br />
nekoja delov<strong>na</strong> aktivnost.<br />
parusija gr~. vtoroto doa|awe <strong>na</strong> Isus.<br />
parvati v. {iva.<br />
pasa` (franc. passage) prolaz pod nekoja golema gradba koj izleguva<br />
<strong>na</strong> dve ili pove}e ulici.<br />
pasarela it. most <strong>na</strong>d {ini.<br />
296
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
pasat meteo. veter koj duva <strong>na</strong> viso~i<strong>na</strong> pod 4000 m. (postojani severoisto~ni<br />
vetri{ta vo sever<strong>na</strong>ta, jugoisto~<strong>na</strong>ta i ju`<strong>na</strong>ta polutopka<br />
koi duvaat vo podra~jeto <strong>na</strong> ekvatorot), sprot. antipasat - veter koj<br />
duva vo sprotiven pravec od pasatot.<br />
pasha hebr. 1. preminuvawe, 2. <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lni praznik <strong>na</strong> Evreite vo spomen<br />
<strong>na</strong> nivniot izlez od Egipet.<br />
pasija franc. strast, sil<strong>na</strong> `elba, <strong>na</strong>klonetost.<br />
pasijans franc. igra so karti bez partner.<br />
pasioniran franc. strastven, zagrean, voodu{even.<br />
pasiva lat. site dolgovi i obvrski <strong>na</strong> edno pretprijatie, sprot. aktiva.<br />
pasivnost lat. neaktivnost, ramnodu{nost, bezvolnost, sprot. aktivnost.<br />
paskvil it. sostav so klevetni~ki karakter.<br />
pasta it. masa sli~<strong>na</strong> <strong>na</strong> testo.<br />
pastel it. vid <strong>na</strong> slikarska boja, slika izrabote<strong>na</strong> so takva boja, meki<br />
molivi vo boja.<br />
pasterizacija zagrevawe <strong>na</strong> te~nosti <strong>na</strong> temperatura od 55 0 do 70 0 zaradi<br />
uni{tuvawe <strong>na</strong> mikroorganizmite pri {to se za~uvuvaat vitaminite i<br />
drugite korisni svojstva <strong>na</strong> te~nosta, prim. <strong>na</strong> mlekoto.<br />
pastor lat. protestantski sve{tenik.<br />
pastorala lat. delo (<strong>na</strong>j~esto dramsko) koe vo idili~<strong>na</strong> forma go<br />
pretstavuva ednostavniot pastirski `ivot.<br />
pastrma tur. su{eno govedsko ili ov~o meso.<br />
pasus lat. otse~ok vo kniga.<br />
pater lat. tatko, pater familias - glava <strong>na</strong> ku}ata.<br />
pater<strong>na</strong>lizam lat. sfa}awe spored koe golemi grupi lu|e se tretiraat<br />
kako nedoras<strong>na</strong>ti nezreli i deka ottamu im e potreb<strong>na</strong> tatkovska gri-<br />
`a.<br />
paternitet lat. tatkovstvo.<br />
pateti~en gr~. strastven, poln so ~uvstva, koj go dopira srceto, koj voznemiruva,<br />
sve~en, dostoinstven, preteran govor.<br />
pathos gr~. nesre}a, zlo, nevolja, trpewe.<br />
pati quis iniuriam, etiamsi non sentiat potest (Ulpianus) lat. nekoj mo`e<br />
da trpi nepravda iako ne ja ~uvstvuva.<br />
patogen gr~. koj predizvikuva bolest.<br />
patogeneza gr~. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> razvojot <strong>na</strong> nekoja bolest.<br />
patologija med. <strong>na</strong>uka koja za potekloto i razvojot <strong>na</strong> bolestite.<br />
patos gr~. 1. golema vozbuda, zanos, 2. premnogu pateti~no izrazen ton<br />
osobeno pri recitirawe ili gluma.<br />
patres conscripti (lat. izbrani tatkovci) po~esen <strong>na</strong>ziv za ~lenovite<br />
<strong>na</strong> se<strong>na</strong>tot vo stariot Rim.<br />
patria lat. tatkovi<strong>na</strong>.<br />
patricii lat. lica koi im pripa|ale <strong>na</strong> povlasteniot stale` vo stariot<br />
Rim, sprot. plebejci.<br />
297
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
patrijar{ija gr~. <strong>na</strong>jvisoka pravoslav<strong>na</strong> oblast koja se sostoi od nekolku<br />
episkopii.<br />
patrijarh gr~. 1. pratatko, 2. glava <strong>na</strong> rodot vo rodovskoto op{testvo,<br />
3. glava <strong>na</strong> avtokefal<strong>na</strong>ta pravoslav<strong>na</strong> crkva.<br />
patrijarhat lat. forma <strong>na</strong> prvobitno op{testvo koga ma`ite upravuvale<br />
so `ivotot <strong>na</strong> zaednicata, sprot. matrijarhat.<br />
patrimonijalen lat. rodovski, <strong>na</strong>sleden.<br />
patrimonium lat. tatkov{ti<strong>na</strong>.<br />
patriot lat. ~ovek koj ja saka tatkovi<strong>na</strong>ta.<br />
patriotizam lat. qubov kon tatkovi<strong>na</strong>ta.<br />
patristika period <strong>na</strong> hristijanskata filozofija od II do VIII vek. pretstavnici:<br />
Origen (185-254), Laktancij (250-325) i Ambrozij (340-397) i<br />
Avgustin (354-430).<br />
patrocinij lat. staratelstvo.<br />
patrola franc. mal vooru`en odred koj posetuva nekoi krai{ta zaradi<br />
<strong>na</strong>dzor, zaradi odr`uvawe red i zaradi proveruvawe <strong>na</strong> budnosta <strong>na</strong><br />
stra`arite.<br />
patron lat. 1. ~aura za barut i sa~mi ili metak, 2. pokrovitel, 3. za{-<br />
titnik.<br />
patro<strong>na</strong>t lat. za{titni{tvo, pokrovitelstvo.<br />
pau{al ger. suma opredele<strong>na</strong> od oko, iznos koj se pla}a |uture, pretpresmetkov<strong>na</strong><br />
suma.<br />
pauper lat. beden ~ovek, li{en od site sredstva za `ivot.<br />
pauperizacija lat. masovno osiroma{uvawe, materijalno propa|awe.<br />
pauza lat. vremenski prekin za odmor.<br />
pavijan vid <strong>na</strong> golem majmun so glava sli~<strong>na</strong> <strong>na</strong> ku~e.<br />
pazar tur. trgovija, kupoproda`ba, mesto za vr{ewe trgovija, pari<br />
zaraboteni od proda`ba, pazaren den.<br />
pe`orativ (lat. peior - polo{) grd, pogrden zbor.<br />
pe`orativen lat. koj mu dava lo{a, grda smisla, koj go <strong>na</strong>grduva z<strong>na</strong>~eweto<br />
<strong>na</strong> ne{to.<br />
pe{ke{ tur. podarok.<br />
pedagogija gr~. <strong>na</strong>uka za obrazovanie i vospituvawe <strong>na</strong> mladite.<br />
pedal franc. poluga koja se razdvi`uva so noga.<br />
pedanten it. toj koj vodi smetka za <strong>na</strong>jmali podrobnosti, gri`liv,<br />
to~en, ureden.<br />
pedanterija franc. sitni~ava to~nost, cepidla~ewe.<br />
pedantnost franc. urednost do sitnici.<br />
peder - ma{ki homoseksualec.<br />
pederastija gr~. homoseksualizam.<br />
pedijatar gr~. lekar specijalist za detski bolesti.<br />
pedijatrija gr~. <strong>na</strong>uka za bolesti <strong>na</strong> decata.<br />
pediker franc. lice od medicinska struka koe simnuva strup~iwa i gi<br />
ureduva noktite <strong>na</strong> nozete.<br />
pedofilija gr~. polova <strong>na</strong>klonetost kon deca.<br />
298
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
pedofilija gr~. seksual<strong>na</strong> privle~nost kon deca od sprotiven pol.<br />
pegaz mit. krilest kow <strong>na</strong> Zevs koj izlegol od trupot <strong>na</strong> meduzata<br />
Gorgo<strong>na</strong> koga Persej i ja presekol glavata.<br />
peh ger. maler, heuspeh, nezgoda.<br />
pejsa` franc. 1. predel, kraj, 2. slika koja go pretstavuva izgledot <strong>na</strong><br />
nekoj predel.<br />
pekmez tur. xem.<br />
pekol `iveali{te <strong>na</strong> onie koi ne veruvaat vo Isus i vr{at golemi<br />
grevovi za vreme <strong>na</strong> `ivotot, mesto <strong>na</strong> ve~<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong> i stradawe bez {ansi<br />
za iskupuvawe i spas <strong>na</strong> onie koi se vo nego.<br />
peksimit tur. dvopek.<br />
pelagra it. bolest koja <strong>na</strong>stanuva poradi nedostatok <strong>na</strong> vitaminot B 2<br />
vo ishra<strong>na</strong>ta.<br />
pelc ger. bunda od `ivotinsko krzno.<br />
peleri<strong>na</strong> franc. {iroka <strong>na</strong>metka bez rakavi, obi~no so kapuqa~a.<br />
pelivan tur. atleta, bora~, ju<strong>na</strong>k.<br />
pempere argo. sitno {traf~e, {ajb<strong>na</strong>, tipla, klin~e i dr. {to obi~no<br />
se ~uvaat vo ed<strong>na</strong> kutija. v. mantipule, mente{e.<br />
pe<strong>na</strong>l (lat. poe<strong>na</strong>lis - kaznen) 1. pari~<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>, globa koja se pla}a za<br />
neispolnuvawe <strong>na</strong> dogovorni obvrski, 2. sport. kaznen udar <strong>na</strong> sportski<br />
<strong>na</strong>tprevari od 11 metri (fudbal), 7 metri (rakomet) itn.<br />
pe<strong>na</strong>ti mit. rimski bogovi pokriviteli <strong>na</strong> doma{noto ogni{te.<br />
pendenten lat. 1. koj visi, 2. prav. koj se <strong>na</strong>o|a vo postapka, a ne e sosema<br />
sigurno kako }e bide re{en/presuden.<br />
penelopa mit. 1. `e<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> Odisej, prens. ver<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>.<br />
penetracija lat. 1. prodirawe, probivawe, 2. ekonomsko ili kulturno<br />
probivawe vo druga dr`ava.<br />
penetranten lat. prodoren.<br />
penis lat. ma{ki polov organ.<br />
penitencijaren lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>ta, kaznen.<br />
penjoar franc. `enski ogrta~ koj se oblekuva posle bawawe.<br />
penologija lat. <strong>na</strong>uka za izvr{uvawe <strong>na</strong> krivi~nite sankcii.<br />
pentagon gr~. petoagolnik.<br />
pentagram gr~. petokraka.<br />
pentarenje ka~uvawe.<br />
pentatlon gr~. petoboj, atletski <strong>na</strong>tprevar koj se sostoi od pet disciplini.<br />
pepita {pans. pokrupno zrno ili par~e od zlato.<br />
pepun tur. diwa.<br />
per accidens lat. slu~ajno.<br />
per acclamationem lat. ednoglasno, so ednoglasno odobruvawe, bez ~ie<br />
i da e protivewe.<br />
per a<strong>na</strong>logiam lat. po sli~nost.<br />
per aspera ad astra (Seneka) lat. preku trwe do yvezdite, t.e. so trud do<br />
uspeh.<br />
299
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
per aval lat. so emstvo, so garancija, kako garant.<br />
per conto lat. <strong>na</strong> smetka.<br />
per fas et nefas lat. spored pravoto i protiv pravoto, t.e. so site dozvoleni<br />
i nedozvoleni sredstva.<br />
per fas lat. <strong>na</strong> dozvolen, dopu{ten <strong>na</strong>~in,<br />
per lat. niz, so pomo{.<br />
per longum et latum lat. <strong>na</strong>dolgo i <strong>na</strong>{iroko.<br />
per negas lat. <strong>na</strong> neopravdan <strong>na</strong>~in, <strong>na</strong> nedopu{ten <strong>na</strong>~in.<br />
per procuram lat. po ovlastuvawe, so polnomo{no.<br />
per saldo lat. za izravnuvawe.<br />
per se lat. po sebe, od sebe, sam od sebe.<br />
per si lat. obra}awe kon nekogo <strong>na</strong> Vie.<br />
per tu lat. obra}awe kon nekogo <strong>na</strong> ti.<br />
percepcija lat. zabele`uvawe, proces koga setilnite zabele`uvawe<br />
se pretvoraat vo vpe~atok.<br />
perde tur. zavesa.<br />
pereat lat. neka propadne.<br />
peremptoren (lat. peremptorius) re{itelen, presuden, besusloven, koj<br />
ne se menuva (ne e podlo`en <strong>na</strong> promeni).<br />
perfekcija lat. sovr{enstvo, prav. pravosilnost <strong>na</strong> nekoe pravo delo.<br />
perfekten lat. sovr{en, izvonreden.<br />
perfektuiranje lat. izvr{uvawe, uspe{no zavr{uvawe, zaklu~uvawe <strong>na</strong><br />
nekoe pravno delo.<br />
perfiden lat. lukav, podmolen.<br />
perfidija gr~. lukavstvo, podmolnost, zloba.<br />
perforacija lat. dupewe, otvorawe dup~iwa.<br />
perforator lat. dup~alka.<br />
pergament gr~. specijalno izraboten materijal od {tave<strong>na</strong> ko`a koj<br />
nekoga{ slu`el kako hartija za pi{uvawe i materijal za tapani.<br />
peri gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - okolu, kaj.<br />
periculum in mora lat. opasnosta e vo odlo`uvaweto, kolebaweto, zavlekuvaweto<br />
(treba brzo da se raboti).<br />
periferen gr~. strani~en, koj e <strong>na</strong> rabovite.<br />
periferija gr~. 1. <strong>na</strong>dvore{en del <strong>na</strong> nekoj predmet za razlika od centarot,<br />
2. predgradie.<br />
perigej gr~. <strong>na</strong>jbliska to~ka <strong>na</strong> patot <strong>na</strong> Mese~i<strong>na</strong>ta do Zemjata.<br />
perihel gr~. polo`ba <strong>na</strong> Zemjata koga se <strong>na</strong>o|a <strong>na</strong>jblisku do Sonceto,<br />
<strong>na</strong>jmala odale~enost <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> planeta od sonceto. sprot. afel.<br />
perika franc. la`<strong>na</strong> kosa.<br />
perimetar geom. obem.<br />
period (lat. periodus) 1. vremetski otse~ok, vremensko rastojanie, 2.<br />
traewe <strong>na</strong> edno dvi`ewe ili pojava koja se povtoruva.<br />
periodi~en sprot. epizoden.<br />
300
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
peripateti~ari, peripatetici (gr~. peripateticos - {eta~) u~enici ili sledbenici<br />
<strong>na</strong> Aristotel, koi gi sledele predavawata <strong>na</strong> Aristotel dodeka<br />
{etale.<br />
peripetija gr~. <strong>na</strong>gol, sudbonosen presvrt, ne<strong>na</strong>dej<strong>na</strong> prome<strong>na</strong> vo `ivotot,<br />
neo~ekuvan zaplet.<br />
periskop gr~. opti~ka sprava za posmatrawe od podmornici.<br />
perla franc. biser.<br />
perlon ve{ta~ko tekstilno vlakno.<br />
perlustracija lat. otvorawe i ~itawe <strong>na</strong> pisma bez z<strong>na</strong>ewe <strong>na</strong> adresatite,<br />
tajno otvorawe i ~itawe <strong>na</strong> tu|i pisma, {pionirawe.<br />
permanencija lat. postojano traewe, neprekidnost.<br />
permanenten lat. neprekiden, postojan, traen.<br />
permeabilen lat. propustliv, koj propu{ta, prim. voda.<br />
permisija lat. dozvola, dopu{tawe, odobrenie.<br />
permisiven (lat. permissio) dopu{ten, dozvolen,<br />
permutacija lat. zamenuvawe, prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> redosledot <strong>na</strong> odreden broj<br />
<strong>na</strong> ne{ta, prim. <strong>na</strong>mesto izgovorenite broevi 1345, zapameten e redosledot<br />
1435.<br />
perniciozen lat. poguben, zloben.<br />
peron franc. platforma <strong>na</strong> koja doa|aat i od koja zaminuvaat vozovite.<br />
peronospora gr~. gabi~ka koja predizvikuva bolesti <strong>na</strong> kompirot i <strong>na</strong><br />
vinovata loza.<br />
peroracija lat. javen govor, zaklu~ok, zavr{uvawe <strong>na</strong> govorot.<br />
peroralno lat. koe se zema preku usta, prim lek.<br />
peroriranje lat. op{irno pateti~no govorewe.<br />
perpetuacija lat. prawe ne{to trajno, ovekove~uvawe.<br />
perpetuum mobile lat. ve~en motor.<br />
perpleksen lat. 1. zabezek<strong>na</strong>t, zaprepasten, zbunet, 2. neodlu~en, kolebliv.<br />
persekucija lat. gonewe, sudsko gonewe, progonuvawe, progonstvo.<br />
persifla`a, persifliranje lat. duhovno podbivawe, ismejuvawe <strong>na</strong> fin i<br />
duhovit <strong>na</strong>~in.<br />
perso<strong>na</strong> grata lat. dobro prime<strong>na</strong> li~nost, po`el<strong>na</strong> li~nost (vo dru-<br />
{tvo, vo zemjata vo koja e akreditira<strong>na</strong> i sl.).<br />
perso<strong>na</strong> non grata lat. nepo`el<strong>na</strong> li~nost, li~nost <strong>na</strong> koja vo diplomatijata<br />
i e skrate<strong>na</strong> mo`nosta da pretstojuva vo akreditira<strong>na</strong>ta zemja.<br />
perso<strong>na</strong>l lat. vrabotenite vo nekoe pretprijatie ili ustanova.<br />
perso<strong>na</strong>len lat. li~en.<br />
personifikacija lat. oli~uvawe, pretstavuvawe <strong>na</strong> nekoj apstrakten poim<br />
ili ideja vo lik <strong>na</strong> ~ovek.<br />
perspektiva lat. 1. dlabinsko prika`uvawe <strong>na</strong> predmetite vo slikarstvoto,<br />
2. pogled <strong>na</strong> dale~ni predmeti, 3. stojali{te od koe ne{to se<br />
gleda, 4. prenos. pretstava za idni<strong>na</strong>ta, o~ekuvawe, <strong>na</strong>de`.<br />
301
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
perspektiven lat. 1. koj se odnesuva <strong>na</strong> perspektivata, 2. koj se odnesuva<br />
<strong>na</strong> idni<strong>na</strong>ta.<br />
perspitacija lat. potewe.<br />
pertificiranje lat. skamenuvawe.<br />
perti<strong>na</strong>x lat. tvrdoglav, tvrdokoren.<br />
pertinencija (lat. pertinere - prostirawe) 1. doli~nost, primernost, 2.<br />
delokrug, <strong>na</strong>dle`nost.<br />
pertinenten lat. prikladen, umesen, odnosen, neodlo`en.<br />
pertitiven lat. delben.<br />
pertla germ. vrzonka, osobeno za konduri.<br />
perturbacija lat. 1. <strong>na</strong>ru{uvawe, prome<strong>na</strong>, zbrka, 2. <strong>na</strong>ru{uvawe <strong>na</strong> poredokot<br />
koe predizvikuva zbrka, <strong>na</strong>ru{uvawe <strong>na</strong> normalniot tek <strong>na</strong><br />
pojavata, 3. <strong>na</strong>ru{uvawe <strong>na</strong> pravilno dvi`ewe <strong>na</strong> planeta pod vlijanie<br />
<strong>na</strong> privle~<strong>na</strong>ta sila <strong>na</strong> druga planeta.<br />
pervaz tur. rab.<br />
perverzen lat. protivpriroden, <strong>na</strong>stran, iskol~en vo pogled <strong>na</strong> seksualnosta.<br />
perverznost lat. seksual<strong>na</strong> <strong>na</strong>stranost.<br />
perzistencija (lat. persistentia) istrajnost, izdr`livost, upornost.<br />
pesimizam lat. sklonost <strong>na</strong> negativno, bez<strong>na</strong>de`no, mra~no gledawe<br />
kon `ivotot, neveruvawe vo dobra idni<strong>na</strong>, sprot. optimizam.<br />
peso<strong>na</strong> lat. li~nost, ad perso<strong>na</strong>m - samo za ed<strong>na</strong> li~nost, samo za konkretniot<br />
slu~aj, in perso<strong>na</strong> lat. li~no.<br />
pesticidi (lat. pestis - ~uma i occidi - da se ubie) hemiski sredstva za<br />
uni{tuvawe <strong>na</strong> rastitelni {teto~ini.<br />
petent lat. molitel, ~ovek koj podnesuva molba.<br />
peticija lat. kolektiv<strong>na</strong> molba, obi~no do <strong>na</strong>jvisokata vlast.<br />
petitio principi lat. pretpostavuvawe <strong>na</strong> o<strong>na</strong> {to doprva treba da se<br />
doka`e, argument zasnovan vrz izvod koj doprva treba da se doka`e<br />
(anticipirawe <strong>na</strong> principi ili gre{ka <strong>na</strong> "barawata <strong>na</strong> razlogot"<br />
poradi otsustvo <strong>na</strong> toj razlog vo dokazot), nekoja teza da se obiduva da<br />
se doka`e so druga teza koja od<strong>na</strong>pred se smeat za doka`a<strong>na</strong>, prim. 1. komarxiite<br />
ne vr{at grabe`i. 2. nie sme komarxii, z<strong>na</strong>~i nie ne vr{ime<br />
grabe`i, tuku do pari doa|ame so lukavstvo: prvata teza "komarxiite<br />
ne vr{at grabe`i" se zema kako op{tousvoe<strong>na</strong> i so toa doka`a<strong>na</strong>, iako<br />
doprva treba da se doka`uva, za{to sekoga{ treba da se dopu{ti mo`nost<br />
da postoi nekoj komarxija koj vr{i grabe`i.<br />
petno fleka, damka.<br />
petra gr~. kamen, ste<strong>na</strong>.<br />
petrefakt lat. skameneto rastenie ili `ivoto.<br />
pia desideria lat. pusti `elbi, "pobo`ni `elbi" t.e. zaludni `elbi,<br />
`elbi koj ne mo`at da se ispol<strong>na</strong>t.<br />
pigment lat. materija koja im dava boja <strong>na</strong> tkivata.<br />
pignus lat. ra~en zalog.<br />
pijedestal franc. podno`je <strong>na</strong> kipovite, spomenicite.<br />
302
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
pijesa franc. dramsko ili muzi~ko delo.<br />
pijetet lat. dlaboka po~it kon nekogo ili ne{to.<br />
pikanten franc. 1. lut, ostar vkus, 2. predizvikuva~ki, koj predizvikuva<br />
interes.<br />
pikanterija franc. duhovita malku nepristoj<strong>na</strong> {ega.<br />
pike feanc. vid <strong>na</strong> pamu~<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
piknik ang. zaedni~ki ru~ek <strong>na</strong>dvor od gradot.<br />
pikolo lat. male~ok.<br />
piktija tur. pa~a.<br />
piktura lat. slikarstvo.<br />
pikturalen lat. slikarski.<br />
pilav tur. oriz.<br />
piligrim lat. patuva~ki bogomolec, axija, prenos. patnik.<br />
pinksit (lat. pinxit) <strong>na</strong>slikano od (se stava pod umetni~ko delo so potpis<br />
<strong>na</strong> slikarot).<br />
pion franc. 1. pe{ak vo {ahot. 2. prenos. lice so koe nekoj se slu`i<br />
za svoi celi kako so {ahovska figura.<br />
pioniri ang. luge koi otvarat novi pati{ta <strong>na</strong> nekoe podra~je.<br />
pipeta franc. stakleno cev~e so gumen dodatok koe slu`i za crpewe i<br />
ispu{tawe <strong>na</strong> te~nost kapka po kapka.<br />
pirat lat. morski razbojnik.<br />
pire franc. ka{a, obi~no od kompiri.<br />
pirolatrija gr~. obo`uvawe <strong>na</strong> ognot.<br />
piromanija gr~. bolen <strong>na</strong>gon za podmetnuvawe <strong>na</strong> po`ari.<br />
pirotehnika lat. tehnika koja se zanimava so pravewe <strong>na</strong> zapalivi i<br />
eksplozivni materii.<br />
pirova pobeda - pobeda koja ne gi opravduva pretrpenite zagubi (spored<br />
epirskiot kral Pir koj vo 3 vek p.n.e. gi pobedil Rimjanite, me|utoa<br />
so pregolemi zagubi.<br />
pirueta franc. kru`no zavrtuvawe <strong>na</strong> teloto pri tanc.<br />
pitekantrop gr~. ~ovekolik majmun, <strong>na</strong>jstar tip vo razvojot <strong>na</strong> ~ovekot.<br />
pitii `eni vo koi i preku koi vragot zboruva ili izveduva nekoi ~udni<br />
dejstvija.<br />
pitija mit. proro~ica vo Delfi.<br />
pitoreska it. slikovitost, `ivopisnost, {arenolikost.<br />
pizma gr~. omraza.<br />
placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti<br />
iuris rationem lat. vo site ne{ta podobro e da se vodi smetka a pravdata<br />
i pravednosta odo{to za strogoto pravno <strong>na</strong>~elo (carski reskript<br />
<strong>na</strong> Konstantin i Lucinij).<br />
plagijat lat. prisvojuvawe <strong>na</strong> tu|o avtorstvo.<br />
plakar franc. vgraden drven orman vo yid.<br />
plakat lat. golem oglas.<br />
plan franc. 1. <strong>na</strong>mera, 2. crte` koj pretstavuva nekoja zgrada ili zemji{te,<br />
3. <strong>na</strong>crt za izvr{uvawe <strong>na</strong> nekoja rabota.<br />
303
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
planeta gr~. nebesno telo.<br />
planski - od<strong>na</strong>pred smislen i zasnovan.<br />
planta`a lat. 1. golema povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> zamji{te <strong>na</strong> koe se odleduva eden<br />
vid <strong>na</strong> zemjodelska kultura, 2 <strong>na</strong>sad.<br />
plasman franc. 1. mesto <strong>na</strong> tabelata spored rezultatite <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> ekipa<br />
postig<strong>na</strong>ti <strong>na</strong> sportski <strong>na</strong>tprevari, 2. iznesuvawe <strong>na</strong> proda`ba i samata<br />
proda`ba <strong>na</strong> trgovska stoka, 3. vlo`uvawe pari, investirawe vo nekoja<br />
dejnost.<br />
plastelin it. sme{a <strong>na</strong> gli<strong>na</strong>, vosok i masti pogod<strong>na</strong> za modelirawe.<br />
plasti~en gr~. 1. materijal sposoben da primi i za~uva odrede<strong>na</strong> forma,<br />
2. slikovit, `ivopisen, relefen.<br />
platforma franc. 1. podium, 2. prenos. program <strong>na</strong> rabota, 3. podloga<br />
koja ovozmo`uva pregovori ili dogovori.<br />
plati<strong>na</strong> (Pt.) hem. cvrst metal.<br />
platonska ljubov gr~. qubov zasnova<strong>na</strong> vrz duhov<strong>na</strong> privle~ost.<br />
plauzibilen uverliv, koj mo`e da se prifati, prifatliv.<br />
plauzibilno uverlivo, prifatlivo<br />
plazma gr~. `oltenikava te~nost <strong>na</strong> krvta bez krvni zrnca.<br />
plea bargeining an. spogodbeno odreduvawe <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>ta (ili <strong>na</strong>pu{tawe<br />
<strong>na</strong> principot <strong>na</strong> legalitet (<strong>na</strong>pu{tawe <strong>na</strong> materijal<strong>na</strong>ta visti<strong>na</strong> i<br />
pravdata) za smetka <strong>na</strong> voveduvawe <strong>na</strong> konsensualni procesni formi vo<br />
goneweto. Vo aglosaksonskata varijanta <strong>na</strong> akuzator<strong>na</strong>ta postapka ako<br />
optu`eniot ne go ospori obvinenieto, sudijata mo`e (ne mora!) da go<br />
proglasi za vinoven bez rasprava, i neposredno da pristapi kon odlu-<br />
~uvawe za kaz<strong>na</strong>ta. Na toj <strong>na</strong>~in se otvora mo`nost za odbegnuvawe <strong>na</strong><br />
mnogu skapata i dolgotraj<strong>na</strong> rasprava pred porotata. Toa poseb<strong>na</strong> proces<strong>na</strong><br />
mo`nost dovede do tn. plea bargeining - pregovarawe <strong>na</strong> optu`bata<br />
i odbra<strong>na</strong>ta. Vo tekot <strong>na</strong> tie pregovori javniot obvinitel mu nudi <strong>na</strong><br />
obvinetiot opredeleni koncesii ako toj odbie da da go ospori obvinenieto.<br />
Koncesijata e vetuvawe <strong>na</strong> obvinitelot deka <strong>na</strong> sudot }e mu predlo`i<br />
poniska kaza od o<strong>na</strong>a koja bi sleduvala po raspravata. Toj predlog<br />
sudijata dodu{a mo`e da go odbie, me|utoa toa vo praktikata se<br />
slu~uva sosema isklu~itelno. Glav<strong>na</strong>ta pri~i<strong>na</strong> za toa e stravuvaweto<br />
deka bi mo`ele da se spre~at idnite pregovori <strong>na</strong> optu`bata so odbra<strong>na</strong>ta<br />
{to bi mo`elo da dovede do zgolemuvawe <strong>na</strong> raspravite pred porotata<br />
i do te{ka pravosud<strong>na</strong> kriza.<br />
plebejci lat. vo stariot Rim, slobodni, no politi~ki bespravni lica,<br />
sprot. patricii. vo sredniot vek <strong>na</strong>ziv za {irokite sloevi <strong>na</strong> siroma-<br />
{nite masi.<br />
plebiscit lat. odluka <strong>na</strong> <strong>na</strong>rodot za odredeno pra{awe donese<strong>na</strong> so<br />
op{to glasawe, referendum.<br />
plediranje lat. 1. zalagawe, zazemawe, zastapuvawe za ne{to pred sud,<br />
2. odbra<strong>na</strong> <strong>na</strong> ne{to, 3. uporno barawe ne{to pri nekoj govor.<br />
pledoaeje franc. zavr{en govor <strong>na</strong> branitelot <strong>na</strong> sud, odbramben govor,<br />
govor <strong>na</strong> javniot obvinitel <strong>na</strong> sud.<br />
304
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
plegijat (lat. plagium - kra`ba, kid<strong>na</strong>pirawe <strong>na</strong> lu|e) prepi{uvawe i<br />
objavuvawe <strong>na</strong> tu|i dela pod svoe ime.<br />
plejada - grupa <strong>na</strong> lica istak<strong>na</strong>ti vo nekoja <strong>na</strong>soka i povrzani vo svojata<br />
dejnost so zaedni~i pogledi i stavovi.<br />
plejadi mit. kerki <strong>na</strong> Atlas koi bile milosnici <strong>na</strong> bo`estvata i lu-<br />
|eto, a koi se samoubile koga ~ule deka tatko umrel po {to Zevs gi<br />
izdig<strong>na</strong>l <strong>na</strong> neboto kako sozvezdie.<br />
plejboj ang. dobro situiran mlad ~ovek komu zabavata mu e glav<strong>na</strong> cel<br />
vo `ivotot.<br />
pleksus lat. zbir <strong>na</strong> nervi i krvni sadovi vo podra~jeto <strong>na</strong> stomakot.<br />
ple<strong>na</strong>ren (lat. ple<strong>na</strong>rius) cel, potpoln, ple<strong>na</strong>r<strong>na</strong> sednica - zasedanie <strong>na</strong><br />
koja prisustvuvaat site ~lenovi <strong>na</strong> nekoj organ, organizacija ili zdru-<br />
`enie.<br />
plenum lat. sednica <strong>na</strong> koja prisustvuvaat site ~lenovi <strong>na</strong> nekoj<br />
organ, organizacija ili zdru`enie.<br />
pleo<strong>na</strong>zam gr~. nepotrebno, odvi{no trupawe <strong>na</strong> istoz<strong>na</strong>~ni zborovi<br />
vo govorot, prim. stara baba, <strong>na</strong>mesto samo baba.<br />
pleonexia da se saka pove}e odo{to <strong>na</strong> ~ovek mu pripa|a (lakomost).<br />
plerumque fit lat. {to ~esto se slu~uva.<br />
plezanterija franc. {ega <strong>na</strong> tu|a smetka, zajadlivost.<br />
plezir franc. u`ivawe, zabava, `elba.<br />
pli{ franc. kadife<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
plintus lat. lajs<strong>na</strong>.<br />
plise franc. <strong>na</strong>praveni <strong>na</strong>bori <strong>na</strong> `enski su}ni.<br />
plisiran franc. so <strong>na</strong>bori.<br />
plomba franc. 1. par~e olovo koe se pricvrstuva <strong>na</strong> vrati i razni kapaci<br />
zaradi nivno posigurno zatvorawe, 2. cvrsta sme{a so koja se popolnuva<br />
{upli<strong>na</strong> <strong>na</strong> zab.<br />
plumbum (Pb.) hem. olovo.<br />
pluris is oculatur testis unus quam auriti decem (Plaut) lat. pove}e vredi<br />
eden svedok koj videl odo{to deset koi slu{<strong>na</strong>le.<br />
plus lat. 1. z<strong>na</strong>k koj se upotrebuva za oz<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> sobirawe ili za<br />
oz<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> pozitiv<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong>, sprot. minus.<br />
plus potest negare asinus quam probare philosophus lat. magareto mo`e<br />
pove}e da negira otkolku {to filozofot mo`e da doka`e.<br />
plutokratija gr~. vlast <strong>na</strong> bogati lu|e.<br />
pluton 1. mit. bog <strong>na</strong> podzemjeto kaj Rimjanite, v. had. 2. deveta od sonceto<br />
<strong>na</strong>jodale~e<strong>na</strong> planeta.<br />
plutonium (Pu.) hem. radioaktiven element.<br />
pluvia lat. do`d.<br />
pneuma gr~. di{ewe, zdiv, `ivot<strong>na</strong> sila, du{a.<br />
pneumati~ki gr~. koj se razdvi`uva so pomo{ <strong>na</strong> kompresiran vozduh.<br />
pneumatik gr~. avtomobilsko trkalo <strong>na</strong>pumpano so vozduh.<br />
pneumatologija <strong>na</strong>uka za duhovi.<br />
pneumonija gr~. vospalenie <strong>na</strong> belite drobovi.<br />
305
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
poema gr~. literaturno epsko delo vo stihovi.<br />
poe<strong>na</strong> lat. kaz<strong>na</strong> - postapka so koja nekoj ~ovek ili grupa lu|e, so posebno<br />
ovlastuvawe toa da go pravat, nekomu koj storil prestap, zaradi<br />
toa {to storil prestap, <strong>na</strong>merno mu <strong>na</strong>nesuvaat nekoe zlo (trpewe ili<br />
{teta).<br />
poenta franc. 1. sr`evito izraze<strong>na</strong> glav<strong>na</strong> misla <strong>na</strong> kraj <strong>na</strong> govor, pes<strong>na</strong>,<br />
i sl. 2. smisla <strong>na</strong> vic, anegdota.<br />
pofaniranje lat. skver<strong>na</strong>vewe, upotreba za niski celi.<br />
pogrom rus. masovno progonstvo <strong>na</strong> lu|e od odredeni <strong>na</strong>rodnosti, klasi,<br />
dvi`ewa.<br />
polaren lat. 1. fiz. koj se odnesuva <strong>na</strong> polovite <strong>na</strong> Zemjata, 2. prenos.<br />
celosno sprotiven, opre~en.<br />
polarizacija lat. 1. fiz. sobirawe <strong>na</strong> ~esti~ki okolu sprotivnite polovi,<br />
2. prenos. sobirawe okolu dva sprotivni tabori, ideologii.<br />
polemika gr~. spor, pisme<strong>na</strong> ili govor<strong>na</strong> rasprava po nekoe pra{awe.<br />
polen lat. cveten prav.<br />
poli gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: pove}e, mnogu, mno`estvo,<br />
za~estenost.<br />
poliandrija gr~. `e<strong>na</strong> so mnogu ma`i.<br />
polifonija gr~. pove}eglasno svirewe ili peewe.<br />
poligamija gr~. mnogubra~nost, lice so pove}e brakovi, sprot. monogamija.<br />
poliglot gr~. ~ovek koj zboruva pove}e jazici.<br />
poligon gr~. 1. mnoguagolnik, 2. streli{te, 3. prostor za voeno ve`bawe.<br />
poligraf gr~. pisatel koj pi{uva za se i se{to.<br />
polihimnija mit. muza <strong>na</strong> religiska i serioz<strong>na</strong> poezija. v. muzi.<br />
polimastija gr~. pojava kaj nekoi `eni da se ima pove}e od dve gradi.<br />
polimorfen gr~. koj se javuva vo mnogu formi, oblici.<br />
polio gr~. detska paraliza, odzemenost <strong>na</strong> muskulite.<br />
polip gr~. 1. hobotnica, 2. izrastok <strong>na</strong> sluznoto tkivo <strong>na</strong> nosot, matericata,<br />
crevata.<br />
poliptih gr~. slika sostave<strong>na</strong> od pove}e delovi so razli~i prizori.<br />
polis gr~. grad-dr`ava vo stara Grcija.<br />
polisaharidi gr~. organski i hemiski ed<strong>na</strong>~ini od grupata <strong>na</strong> jagleni<br />
hidrati: celuloza, skrob, glikogen, insulin, hitin, gumiarabika, pektin<br />
i dr.<br />
politeizam gr~. veruvawe vo mnogu bogovi.<br />
politika gr~. dejnost vo vrska so dr`avata.<br />
politikanstvo gr~. spletkarewe.<br />
pollice verso (lat. "so palecot <strong>na</strong>dolu") gest vo rimskite amfite-atri<br />
so koj <strong>na</strong> pobedeniot gladiator mu se uskratuva milosta - ima z<strong>na</strong>~ewe:<br />
nema milost, ubijte go.<br />
polonium (Po.) hem. vid <strong>na</strong> radioaktiven element.<br />
306
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
poltron franc. podlizurko, stra{livec, ~ovek bez karakter koj im<br />
laska <strong>na</strong> lu|eto.<br />
polucija lat. izliv <strong>na</strong> sperma za vreme <strong>na</strong> spiewe.<br />
pomologija lat. <strong>na</strong>uka za ovo{nite plodovi.<br />
pompa lat. sve~enost presmeta<strong>na</strong> da predizvika <strong>na</strong>dvore{en efekt.<br />
pompezen lat. poln so pompa, sve~en, rasko{en.<br />
ponderabilen lat. merliv, koj mo`e te`inski da se meri.<br />
ponderabilii lat. ne{ta koi mo`at te`inski da se merat.<br />
ponerologija <strong>na</strong>uka za potekloto <strong>na</strong> politi~kot zlo<br />
poneros zlo.<br />
ponograf gr~. sprava za merewe <strong>na</strong> osetlivosta za bolka.<br />
pontifakt lat. prvosve{tenstvo, dostoinstvo i vlast <strong>na</strong> papata.<br />
pontifex maksimus lat. vrhoven sve{tenik vo stariot Rim, denes titulata<br />
Papa.<br />
pontifikat lat. vladeewe <strong>na</strong> Papata.<br />
ponton franc. niza <strong>na</strong> ~amci koi slu`at kako podloga za privremeni<br />
mostovi.<br />
pontus lat. more.<br />
populacija lat. <strong>na</strong>selenie.<br />
popularen lat. 1. op{to sfatliv, izlo`en <strong>na</strong> lesno razbirliv <strong>na</strong>~in,<br />
2. poz<strong>na</strong>t, koj ima uspeh vo po{irok krug.<br />
popularizacija lat. 1. izlo`uvawe <strong>na</strong> ne{to zapletkano vo op{to razbirliva<br />
forma, 2. {iroko rasprostranuvawe <strong>na</strong> nekoja ideja.<br />
populus lat. <strong>na</strong>rod.<br />
pora lat. <strong>na</strong>jmal otvor <strong>na</strong> ko`ata koj slu`i kako pot<strong>na</strong> `lezda.<br />
porcija lat. 1. del, udel, 2. obrok, jadewe, 3. sad za jadewe.<br />
porculan lat. fi<strong>na</strong> gli<strong>na</strong>.<br />
pornografija gr~. nepristoj<strong>na</strong> literatura ili sliki.<br />
poroznost gr~. svojstvo <strong>na</strong> nekoja tvrda materija poradi malite {uplini<br />
vo nea da propu{ta te~ost ili gasovi.<br />
porta it. kapija, vrata.<br />
portabl franc. koj mo`e da se nosi.<br />
portal lat. 1. golema crkov<strong>na</strong> vrata, 2. bogato izraboten vlez vo golema<br />
zgrada.<br />
porter lat. sopstvenik <strong>na</strong> hartii od vrednost.<br />
portfelj franc. resor <strong>na</strong> dr`av<strong>na</strong>ta uprava <strong>na</strong> ~ie ~elo stoi minister.<br />
portir franc. hotelski vratar, klu~ar.<br />
porto franco it. pomorsko podra~je koe ima pravo <strong>na</strong> bescarinski uvoz<br />
ili izvoz <strong>na</strong> stoka.<br />
posejdon mit. bog <strong>na</strong> moreto kaj starite Grci, v. neptun.<br />
posesiven lat. prisvoen, posvoen.<br />
post Christum <strong>na</strong>tum lat. po Hristosovoto ra|awe.<br />
post factum lauda lat. pofali po izvr{enoto.<br />
post festum (lat. - "posle gozba") posle sve~enosta, t.e. predoc<strong>na</strong>.<br />
307
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
post hoc ergo propter hoc lat. gre{ka vo doka`uvawe - posle ova, z<strong>na</strong>-<br />
~i poradi ova, od vremenskoto sleduvawe <strong>na</strong> dve pojavi se izveduva zaklu~ok<br />
za niv<strong>na</strong>nta kauzal<strong>na</strong> vrska, prim. zatoa {to ma~kata pomi<strong>na</strong><br />
pred mene, mi se slu~i zlo.<br />
post lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: zad, potoa, posle.<br />
post restant franc. pismoto ostanuva vo po{tata dodeka toj <strong>na</strong> koj {to<br />
e adresirano od tamu ne go podigne.<br />
post scriptum (P.S.) dopolnenie vo pismo po negovoto zavr{uvawe.<br />
post urbem conditam lat. po izgradbata <strong>na</strong> Rim (753 god. p.n.e).<br />
postament lat. podno`je, postoqe za stolb ili spomenik,<br />
postcipando lat. <strong>na</strong><strong>na</strong>zad, <strong>na</strong>k<strong>na</strong>dno.<br />
postdatiranje lat. podoc<strong>na</strong> stavawe datum <strong>na</strong> isprava ili pismo,<br />
sprot. antedatiranje.<br />
poster ang. plakat <strong>na</strong> koj ne{to se objavuva so slika ili so zborovi.<br />
posterioren lat. koj se slu~il po ne{to drugo, podocne`en.<br />
posthumno lat. 1. lice koe e rodeno po smrta <strong>na</strong> tatkoto, 2. delo koe e<br />
objaveno po smrtta <strong>na</strong> avtorot.<br />
posticipacija lat. pla}awe po dospeanosta <strong>na</strong> stokata.<br />
postulat lat. 1. postavka koja bez dokazi se zema za osnova <strong>na</strong> doka`uvaweto.<br />
2. barawe.<br />
potamologija gr~. <strong>na</strong>uka koja se bavi so vodenite tekovi.<br />
potencija lat. mo}, mo`nost, sposobnost, poseduvawe dovol<strong>na</strong> sila za<br />
izvr{uvawe <strong>na</strong> nekoe dejstvie.<br />
potencijal lat. stepen <strong>na</strong> sila (<strong>na</strong> skrienite mo`nosti) vo nekoj odnos.<br />
potencijalen lat. mo`en, koj postoi vo potencija, skrien, koj ne e<br />
izrazen.<br />
potencijal<strong>na</strong> energija fiz. energija <strong>na</strong> telo koe e vo miruvawe, prim. <strong>na</strong><br />
podig<strong>na</strong>to telo (potencijal<strong>na</strong> energija <strong>na</strong> te`i<strong>na</strong>), <strong>na</strong> stis<strong>na</strong>ta spirala<br />
(potencijal<strong>na</strong> energija <strong>na</strong> elasti~nost), sprot. kineti~ka energija.<br />
potenciranje lat. zasiluvawe, zgolemuvawe, <strong>na</strong>glasuvawe.<br />
potentat lat. toj vo ~ii race e silata i vlasta.<br />
potenten lat. mo}en, s<strong>na</strong>`en, sposoben za izvr{uvawe <strong>na</strong> nekoja dejnost.<br />
potentia debet sequi iustitiam, non antecedere lat. silata treba da ja<br />
sledi pravednosta, a ne da í prethodi.<br />
poza franc. 1. stav, polo`ba <strong>na</strong> teloto, 2. prenos. <strong>na</strong>duenost, neiskreno<br />
povedenie.<br />
pozamenterija franc. 1. gajtani konci i traki, 2. rabotilnica za gajtani<br />
konci i traki.<br />
pozer lat. ~ovek koj se dr`i izve{ta~eno, koj ima <strong>na</strong>mesteno dr`ewe,<br />
komu mu e do <strong>na</strong>dvore{niot efekt od svoeto povedenie, koj se pravi va-<br />
`en.<br />
pozicija lat. 1. polo`ba, raspored, 2. prenos. stanovi{te, odnos kon<br />
ne{to.<br />
308
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
poziranje franc. 1. zazemawe <strong>na</strong> odrede<strong>na</strong> polo`ba, 2. slu`ewe kako<br />
model za slikawe, 3. prenos. <strong>na</strong>dueno dr`ewe.<br />
pozitiv lat. fotografija dobie<strong>na</strong> od negativot.<br />
pozitrivizam lat. filozofski pravec od 19 vek (Ogist Kont, Herbert<br />
Spenser) koj iskustvoto go sfa}a kako zbir <strong>na</strong> subjektivni zabele`uvawa<br />
i pretstavi, a ulogata <strong>na</strong> <strong>na</strong>ukata se ograni~uva <strong>na</strong> sobirawe i<br />
sistematizacija <strong>na</strong> fakti i nivno opi{uvawe, a ne i objasnuvawe.<br />
pozitron lat. elementar<strong>na</strong> ~esti~ka so pozitiven elektricitet, pozitiven<br />
elektron.<br />
pra~apati sanskr. gospodar <strong>na</strong> su{testvata, bog koj go sozdal univerzumot.<br />
praestat beneficil quam maleficii memorem esse lat. podobro e da se pamti<br />
dobro, odo{to lo{o delo.<br />
praeter legem lat. pokraj zakonot, sudijata odi pokraj zakonot trudej}i<br />
se neposredno da ne mu protivre~i.<br />
pragma gr~. delo, rabota, deluvawe.<br />
pragmatika gr~. praktika, delov<strong>na</strong> dejnost.<br />
pragmatizam gr~. filozofski pravec koj go priz<strong>na</strong>va za vistinito<br />
samo toa {to e prakti~ki korisno.<br />
praksa gr~. ve`ba, iskustvo, ve{ti<strong>na</strong> vo deluvaweto, ve{ti<strong>na</strong> stek<strong>na</strong>ta<br />
so rabota.<br />
prakti~en gr~. celishoden, spreten.<br />
prakti~en um - um koj sodr`i op{ti i nu`ni principi <strong>na</strong> ~ovekovoto<br />
moralno deluvawe ili <strong>na</strong> ~ovekovata volja. Toj ne e ni{to drugo, tuku<br />
prakti~<strong>na</strong> upotreba <strong>na</strong> ~istiot um, osobeno so ogled <strong>na</strong> ideite za gospod,<br />
besmrtnosta, kauzalitetot i slobodata. ^istiot um ne go spoz<strong>na</strong>va<br />
i ne ja sogleduva <strong>na</strong> siguren <strong>na</strong>~in mo`nosta <strong>na</strong> gospod i besmrtnosta,<br />
me|utoa negovata prakti~<strong>na</strong> upotreba ("prakti~niot um") mo`e i mora<br />
da ja pretpostavuva niv<strong>na</strong>ta mo`nost (Kant).<br />
prakticiranje gr~. vr{ewe nekoja rabota, sproveduvawe vo delo, ve`bawe,<br />
steknuvawe iskustvo.<br />
prakticizam gr~. pretpostavuvawe <strong>na</strong> praksata pred teorijata.<br />
praktikant gr~. pripravnik.<br />
praktikum lat. ve`bi.<br />
pralini franc. polneti ~okoladni bomboni.<br />
prav<strong>na</strong> norma pravilo za povedenie koe sodr`i i sankcija vo slu~aj <strong>na</strong><br />
negovo prekr{uvawe. Normata kako propis ({to z<strong>na</strong>~i i pravoto) e ne-<br />
{to {to e, o<strong>na</strong> {to e. O<strong>na</strong> {to ne e, tuku o<strong>na</strong> {to treba da bide, e samo<br />
propi{ano so nea. Z<strong>na</strong>~i normata e i o<strong>na</strong> {to e (kako propis) i o<strong>na</strong><br />
{to treba da bide (o<strong>na</strong> {to e propi{ano so toj propis). So drugi zborovi<br />
pravoto e o<strong>na</strong> {to e, iako ne go utvrduva o<strong>na</strong> {to e, tuku go propi{uva<br />
o<strong>na</strong> {to treba da bide. Ottamu, pravoto kako norma, t.e. kako<br />
ideal<strong>na</strong> pojava, z<strong>na</strong>~i sepak mu pripa|a <strong>na</strong> svetot <strong>na</strong> o<strong>na</strong> {to e, za{to i<br />
ideal<strong>na</strong>ta pojava e ne{to {to e, iako e <strong>na</strong> drug <strong>na</strong>~in od real<strong>na</strong>ta pojava.<br />
309
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
pravni fakti se <strong>na</strong>stani, dejstvija itn. poradi koi <strong>na</strong>stanuva, se menuva<br />
ili prestanuva pravniot odnos.<br />
pravni fikcii <strong>na</strong>sproti pretpostavkite vrz osnova <strong>na</strong> koi se zema deka e<br />
to~no samo o<strong>na</strong> {to e verojatno, fikcijata e pravnotehni~ko sredstvo<br />
so koi se proglasuva za to~no o<strong>na</strong> {to ne e to~no i za {to se z<strong>na</strong>e deka<br />
e to~no (prim. za~<strong>na</strong>to, no nerodeno dete se smeta za rodeno za{to toa<br />
e potrebno za obezbeduvawe <strong>na</strong> negovite interesi). Iako <strong>na</strong>izgled besmisleni<br />
i protivni <strong>na</strong> osnovnite pravni i op{testveni vrednostoi,<br />
tie se samo metod so ~ija pomo{ pravoto <strong>na</strong> <strong>na</strong>jlesen <strong>na</strong>~in postignuva<br />
izvesni dopu{teni celi.<br />
pravni pretpostavki pravnotehni~ko sredstvo za da se izbegne doka`uvawe<br />
(koga bez kakvo i e doka`uvawe se pretpostavuva deka postojat<br />
opredeleni pravno relevantni fakti). Normalno e da se pretpostavuva<br />
postoewe <strong>na</strong> onie fakti koi postojat vo <strong>na</strong>jgolem broj <strong>na</strong> odnosnite<br />
slu~ai, i za koi spored toa e verojatno deka postojat i vo konkretniot<br />
slu~aj (primer: deka ~ovek e zdrav, deka ne storil krivi~no delo, deka<br />
go ima pravoto koe go vr{i). Nesoborivite pretpostavki se zemaat<br />
kako utvrdeni vistini.<br />
pravni standardi kaj pravnite standardi mo`at da se voo~at tri karakteristiki.<br />
Prvo, site tie podrazbiraat izvesno moralno prosuduvawe<br />
<strong>na</strong> povedenieto. Toa povedenie mora da bide "~esno" ili "sovesno" ili<br />
"razumno" ili "vredno." Vtoro, tie ne baraat to~<strong>na</strong> prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> vistinskoto<br />
pravno z<strong>na</strong>ewe, tuku zdrav razum vo pogled <strong>na</strong> sekojdnevnite ne-<br />
{ta, ili izgrade<strong>na</strong> intuicija vo pogled <strong>na</strong> onie raboti koi izleguvaat<br />
od ramkite <strong>na</strong> ~ovekovoto iskustvo. Treto, Ni zakonodavecot, nitu sudijata<br />
so svoja odluka ne gi definirale pravnite standardi <strong>na</strong> apsoluten<br />
<strong>na</strong>~in, nitu im dale to~<strong>na</strong> sodr`i<strong>na</strong> pa tie se relativni spored<br />
svoeto z<strong>na</strong>~ewe, za{to zavisat od vremeto, prostorot i okolnostite, i<br />
koga se zemaat kako vodilki mora da se ima vo vid fakti~kata sostojba<br />
koja ja imame pred <strong>na</strong>s. So niv se pretpostavuva deka sekoj slu~aj do<br />
opredele<strong>na</strong> granica e edinstven.<br />
pravno delo dogovor za kupoproda`ba, zaem, trampa, podarok, testament...<br />
(ednostrani i dvostrani, inter vivos ili mortis causae, dobro <strong>na</strong>merni<br />
ili tovarni, formalni i neformalni) = izjava <strong>na</strong> volja koja proizveduva<br />
opredeleno gra|anskopravno dejstvo. Taa volja mora da bide<br />
izjave<strong>na</strong> seriozno i slobodno, upate<strong>na</strong> kon ne{to {to fizi~ki i pravno<br />
e mo`no i da ima svoj predmet (stvari, nekoe dejstvie, pravo ili<br />
vozdr`uvawe) i kauza (cel koja so nea se postignuva).<br />
pravno sredstvo izjava <strong>na</strong> volja <strong>na</strong>so~e<strong>na</strong> kon ocenka <strong>na</strong> zakonitosta vo<br />
pravniot poredok.<br />
pravo pravoto e postapka koja sum ovlasten da ja o~ekuvam da bide<br />
ispolneta od drugite kon mene. Drugite ne treba da go popre~at moite<br />
obidi ne{to da storam ili da imam {to i da e, bez ogled dali toa e za<br />
moe sopstveno dobro ili ne e.<br />
pre lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: pred, porano.<br />
310
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
preadolescencija gr~. dve godini pred pubertetot (od 10-12 god).<br />
preambula lat. uvoden del vo me|u<strong>na</strong>rodni dogovori koj gi objasnuva<br />
negovite op{ti stavki.<br />
prebenda lat. 1. imot koj go ima vo vladeenie nekoj povisok sve{tenik,<br />
2. prihod od takviot imot.<br />
precedens lat. slu~aj koj porano <strong>na</strong>sta<strong>na</strong>l ili koj slu`i kako primer<br />
ili opravduvawe za podocne`nite slu~ai.<br />
precept lat. u~ewe, pouka, propis, pravilo, <strong>na</strong>log, <strong>na</strong>redba.<br />
preceptor lat. u~itel, instruktor.<br />
preciozen lat. skapocen.<br />
precizen franc. to~en do <strong>na</strong>jsit<strong>na</strong> podrobnost.<br />
preciziranje franc. to~no odreduvawe.<br />
predesti<strong>na</strong>cija lat. predodredenost, u~ewe deka sudbi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> ~ovekot<br />
od<strong>na</strong>pred mu e opredele<strong>na</strong>, predopredelenost (za spasenie), brojot <strong>na</strong><br />
predopredelenite e ograni~en i ramen <strong>na</strong> mestata koi vo rajot se isprazneti<br />
so padot <strong>na</strong> angelite (Avgustin), v. massa perditionis.<br />
predestiniranje lat. predodreduvawe, od<strong>na</strong>pred opredeluvawe.<br />
predika (lat. preadicatio) 1. crkov<strong>na</strong> propoved, 2. ostar prekor so pouka.<br />
predikat lat. 1. toa {to vo sud se ka`uva za predmetot, 2. gram. zbor<br />
koj objasnuva {to raboti subjektot.<br />
predikatski metod. konstanti termini ili <strong>poimi</strong> koi oz<strong>na</strong>~uvaat ili<br />
z<strong>na</strong>~at postojani svojstva ili osobini <strong>na</strong> nekoi predmeti. predikatni<br />
<strong>izrazi</strong>: ru`ata e crve<strong>na</strong>, Petar e student, kredata e bela.<br />
predilekcija lat. osobe<strong>na</strong> sklonost.<br />
predisponiran lat. odd<strong>na</strong>pred odreden za ne{to, osetliv <strong>na</strong> ne{to,<br />
od<strong>na</strong>pred podgotven za ne{to.<br />
predisponiran lat. sklon.<br />
predispozicija lat. 1. prirod<strong>na</strong> sklonost, 2. podgotvenost, 3. prirod<strong>na</strong><br />
osetlivost kon nekoja bolest.<br />
predomi<strong>na</strong>cija lat. prevlast, <strong>na</strong>dmo}.<br />
predomi<strong>na</strong>nten lat. <strong>na</strong>dmo}en.<br />
preegzistencija lat. u~ewe deka ~ovekovata du{a postoela pred postoeweto<br />
<strong>na</strong> teloto, pred ra|aweto.<br />
prefekt lat. 1. vo stariot Rim <strong>na</strong>ziv za redica administrativni i voeni<br />
slu`bi, 2. vo Francija i drugi zemji <strong>na</strong>jvisok upraven ~inovnik vo<br />
departmanot, vo provincijata i okrugot.<br />
prefektura lat. 1. slu`ba i zvawe <strong>na</strong> prefektot, 2. kancelarija <strong>na</strong> prefektot,<br />
3. delokrug <strong>na</strong> prefektot.<br />
preferencija lat. davawe prednost, prvenstvo, povlasnica, olesnuvawe.<br />
preferencijali lat. dogovori me|u dve dr`avi so koi zaemno si davaat<br />
posebni olesnuvawa koi ne mora da gi dadat <strong>na</strong> treti dr`avi.<br />
preferiranje lat. davawe prednost, sakawe <strong>na</strong> ne{to pove}e od ne{to<br />
drugo.<br />
311
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
prefiks (lat. praefixum) zbor koj se stava pred nekoj drug zbor za da se<br />
dobie negovo novo z<strong>na</strong>~ewe.<br />
prefrigan it. prepreden, lukav.<br />
preg<strong>na</strong>nten lat. 1. va`en, z<strong>na</strong>~aen, 2. kratok, jadrovit, sr`evit.<br />
prejudiciranje lat. od<strong>na</strong>pred odreduvawe, od<strong>na</strong>pred davawe <strong>na</strong> sud za<br />
ne{to.<br />
prekaren (lat. precarius) lo{, slab, zavisen, nesiguren, nepostojan.<br />
prekarij lat. prepu{tawe <strong>na</strong> stvar <strong>na</strong> upotreba <strong>na</strong> drug do otpovikuvaweto.<br />
prekluzija lat. prav. isklu~uvawe, odbivawe od nekoe barawe.<br />
prekluzivni rokovi prav. rokovi ~ie traewe ne mo`e da se prodol`i i<br />
ako toj rok se propu{ti za prezemaweto <strong>na</strong> edno procesno dejstvie, se<br />
gubi pravoto <strong>na</strong> negovoto prezemawe. Imeto <strong>na</strong> ovie rokovi poteknuva<br />
od poimot prekluzija (lat. praecludere - zatvora), i z<strong>na</strong>~i gubewe <strong>na</strong><br />
pravoto <strong>na</strong> vr{ewe <strong>na</strong> procesno dejstvie poradi propu{tawe <strong>na</strong> odredeni<br />
rokovi. Negova cel e vo krivi~<strong>na</strong>ta postapka da se obezbedi proces<strong>na</strong><br />
discipli<strong>na</strong>. Site zakonski rokovi po pravilo imaat prekluzivno<br />
dejstvo.<br />
prelat lat. <strong>na</strong>ziv za visok crkoven dostojanstvenik (biskup, opat).<br />
prelevman franc. poseb<strong>na</strong> taksa za sobirawe <strong>na</strong> razlikata vo cenite<br />
me|u doma{<strong>na</strong>ta i uveze<strong>na</strong>ta stoka vo zemjite <strong>na</strong> Evropskata Unija.<br />
prelimi<strong>na</strong>ren lat. prethoden.<br />
preludium lat. voveden del <strong>na</strong> muzi~ko delo, predigra, 2. prenos. pristap,<br />
uvod, po~etok.<br />
premeditacija lat. predumisla, podolgo razmisluvawe pred aktot.<br />
premier franc. prv minister, pretsedatel <strong>na</strong> vlada.<br />
premiera franc. prvo prika`uvawe <strong>na</strong> nekoe se u{te neprika`uvano<br />
umetni~ko delo.<br />
premija lat. 1. poseb<strong>na</strong> <strong>na</strong>grada za u~inokot preku normata ili spogodbata,<br />
2. dopolnitel<strong>na</strong> plata, 3. redoven pari~en vlog <strong>na</strong> osigurenikot<br />
kon osiguritelnoto dru{tvo, 4. glav<strong>na</strong> <strong>na</strong>grada <strong>na</strong> lotarija, 5. <strong>na</strong>grada<br />
koja im se dodeluva <strong>na</strong> izvoznicite zaradi zasiluvawe <strong>na</strong> izvozot.<br />
premiranje lat. <strong>na</strong>graduvawe.<br />
premisa lat. eden od barem dva sudovi od koj se izveduva zaklu~ok,<br />
pretpostavka.<br />
preokupacija lat. zafatenost, zagri`enost, preopteretenost, okupiranost<br />
so rabota.<br />
preorientacija lat. <strong>na</strong>so~uvawe <strong>na</strong> nekoe dejstvie vo drug pravec.<br />
preparacija lat. podgotvuvawe, prireduvawe.<br />
preparandija lat. u~itelsko {kolo.<br />
preparat hem. 1. materija podgotve<strong>na</strong> za istra`uvawe, 2. lek, farmacevtska<br />
me{avi<strong>na</strong> izrabote<strong>na</strong> vo labaratorija.<br />
preparatoren lat. prethoden, pripremen.<br />
prepariranje lat. prigotvuvawe, pripremawe.<br />
preponderacija lat. prete`nost, <strong>na</strong>dmo}.<br />
312
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
prepotencija lat. 1. <strong>na</strong>dmo}, pogolema sposobnost, 2. <strong>na</strong>duenost, drskost.<br />
prepozicija lat. gram. predlog (prim. do, <strong>na</strong>, kaj, pokraj).<br />
prerija {iroka stepa vo Sever<strong>na</strong> Amerika.<br />
prerogativ 1. lat. prav. povlasnica, prednost, prvenstveno pravo, 2.<br />
isklu~ivo pravo <strong>na</strong> pretsedatelot <strong>na</strong> dr`avata (prim. <strong>na</strong> pomiluvawe).<br />
prerogativi lat. povlasnici, posebni prava, isklu~itelni prava, prednosti,<br />
povrzani so visoka polo`ba.<br />
pres konferencija franc. konferencija za pe~at.<br />
presa franc. ma{i<strong>na</strong> za pritiskawe, tropskawe, zbivawe, cedewe.<br />
presedan franc. <strong>na</strong>stan koj porano se slu~il i slu`i kako primer i<br />
opravduvawe za <strong>na</strong>tamo{nite <strong>na</strong>stani so sli~<strong>na</strong> fakti~ka sostojba.<br />
presija lat. pritisok, prisiluvawe, <strong>na</strong>silstvo.<br />
preskriptiven jazik imperativen jazik spored toa {to ni ka`uva da go<br />
storime ova ili o<strong>na</strong>. Toj se deli <strong>na</strong> dve klasi: 1. Klasa koja gi opfa}a<br />
imperativite vo voobi~ae<strong>na</strong> smisla. Treba da re~enicite, dokolku<br />
vistinski se vrednosni, povlekuvaat imperativi upateni <strong>na</strong> koj bilo<br />
vklu~itelno i <strong>na</strong> sebesi (<strong>na</strong> onoj koj gi izrekuva). primer: "Treba da mu<br />
pomog<strong>na</strong>m <strong>na</strong> onoj ~ovek za{to umira od glad." 2. Klasa koja gi opfa}a<br />
vistinskite vrednosni <strong>izrazi</strong>. Re~enicite Dobro e se koristat za prepora~uvawe.<br />
Da se <strong>na</strong>re~e X dobro, z<strong>na</strong>~i da se ka`e deka toa e od onoj<br />
vid X koj bi trebalo da go izbereme koga bi sakale nekoe X.<br />
preskriptivni veruvanja (vrednosti) se onie vo koi celite ili sredstvata<br />
<strong>na</strong> dejstvuvaweto se ocenuvaat (sudat) kako po`elni ili nepo`elni.<br />
(po`elno-nepo`elno)<br />
presti` franc. ugled, avtoritet, vlijanie, uva`uvawe.<br />
prestigijator (lat. praestigiator) opse<strong>na</strong>r, magioni~ar, izmamnik.<br />
presumpcija lat. 1. pretpostavka zasnova<strong>na</strong> vrz verojatnost, 2. prav.<br />
priz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> faktite za pravno verodostojni dodeka ne se doka`e<br />
sprotivnoto.<br />
presumptiven lat. verojaten, koj se pretpostavuva.<br />
pretekst (lat. praetextus) izmisle<strong>na</strong> pri~i<strong>na</strong> za opravduvawe <strong>na</strong> ne-<br />
{to, izgovor.<br />
pretenciozen franc. toj koj polaga pravo <strong>na</strong> toa da mu se uva`at, priz<strong>na</strong>t<br />
nekoi svojstva koi obi~no mu nedostasuvaat, koj za sebe ima preterano<br />
visoko mislewe, voobrazen, <strong>na</strong>duen, <strong>na</strong>dmen, koj ne{to bara.<br />
pretendent lat. ~ovek koj istaknuva barawa, koj se stremi kon ne{to,<br />
koj polaga pravo <strong>na</strong> ne{to.<br />
pretendiranje lat. barawe, stremewe, polagawe pravo kon ne{to.<br />
pretenzija lat. barawe, `elba, streme`.<br />
preteriranje lat. razminuvawe, zapostavuvawe, frlawe <strong>na</strong> nekogo vo<br />
pozadi<strong>na</strong>.<br />
pretium affestionis lat. afetiv<strong>na</strong> vrednost, osobe<strong>na</strong> vrednost koja nekoja<br />
stvar ja ima za toj {to ja saka.<br />
313
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
pretor lat. vo stariot Rim - prvi~no visok ~inovnik koj upravuval so<br />
rabotite <strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{niot poredok i pravoto, - podoc<strong>na</strong> pretstavnik <strong>na</strong><br />
<strong>na</strong>jvisokata sudska vlast.<br />
pretorijanci lat. telesni stra`ari <strong>na</strong> pretorite i starorimskite imperatori.<br />
prevalencija lat. <strong>na</strong>dmo}, prete`nost.<br />
prevalenten lat. <strong>na</strong>dmo}en.<br />
prevencija lat. prethod<strong>na</strong> za{tita.<br />
preventiven lat. za{titen, koj ne{to spre~uva.<br />
prezbijatrija gr~. medici<strong>na</strong> koja se zanimava so stare~ki bolesti.<br />
prezbiopija gr~. dalekuvidnost.<br />
prezbiter crkoven sve{tenik, crkoven funkcioner.<br />
prezbiterijanci verska organizacija vo Anglija i Amerika.<br />
prezent lat. 1. podarok, 2. gram. sega{no vreme.<br />
prezentabilen lat. reprezetativen, ugleden.<br />
prezentacija lat. 1. poka`uvawe, pretstavuvawe, 2. predo~uvawe <strong>na</strong><br />
plativa menica.<br />
prezentat lat. priemen `ig <strong>na</strong> nekoja ustanova koj svedo~i za denot <strong>na</strong><br />
priemot <strong>na</strong> nekoj podnesok.<br />
prezervacija lat. ~uvawe, za{tita.<br />
prezervativ za{tit<strong>na</strong> gumi~ka za spre~uvawe bremenost, kondom.<br />
prezident lat. izboren pretsedatel.<br />
prezidijalen lat. pretsedatelski.<br />
prezumpcija lat. 1. pretpostavka. 2. prav. priz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> faktite za<br />
verodostojni dodeka ne se doka`e sprotivnoto.<br />
pri (franc. prix) ce<strong>na</strong>, <strong>na</strong>grada vo nekoj <strong>na</strong>tprevar.<br />
priavcija lat. li{uvawe, otsustvo <strong>na</strong> ne{to.<br />
prijap mit. starogr~ki bog <strong>na</strong> plodnosta.<br />
prima facie lat. <strong>na</strong> prv pogled<br />
prima pars aequitatis - aequalitas lat. kaj pravednosta e <strong>na</strong>jva`<strong>na</strong> ed<strong>na</strong>kvosta.<br />
primaren lat. prvi~en, po~eten, izvoren.<br />
primarius lat. prv, glaven lekar.<br />
primas lat. <strong>na</strong>jvisok crkoven dostoinstvenik vo nekoja zemja.<br />
primat lat. prvenstvo, glavarstvo, prvenstveno z<strong>na</strong>~ewe.<br />
primati lat. <strong>na</strong>jvisok red <strong>na</strong> cica~i vklu~itelno <strong>na</strong> polumajmunite,<br />
majmunite i ~ovekot.<br />
primitiven lat. 1. prvobiten, 2. prost, obi~en, ednostaven.<br />
primitivnost, primitivizam lat. prvobitnost, nerazvienost, prostak-luk,<br />
neobrazovanost, nekultura.<br />
primogenitura lat. pravo <strong>na</strong> prvorodeniot sin <strong>na</strong> <strong>na</strong>sledstvo <strong>na</strong> prestolot.<br />
primor tempore, potior in iure lat. prv vo vremeto, posilen vo pravoto.<br />
primordijalen lat. prvobiten, praiskonski, <strong>na</strong>josnoven.<br />
314
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
primus inter pares lat. prv me|u ed<strong>na</strong>kvite.<br />
primus lat. prv.<br />
princ franc. prestolo<strong>na</strong>slednik.<br />
princeps lat. prvak.<br />
princeps legibus solutus vladetelot e isklu~en od prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> krivi~niot<br />
zakon.<br />
princeza franc. }erka <strong>na</strong> vladetelot.<br />
princip lat. pojdov<strong>na</strong> to~ka, rakovod<strong>na</strong> ideja, osnovno pravilo <strong>na</strong> povedenie,<br />
<strong>na</strong>~elo.<br />
principal lat. {ef, glavar, sopstvenik.<br />
principia probant, non probantur lat. principite doka`uvaat, a ne se<br />
doka`uvaat.<br />
principielen lat. dosleden, stalo`en, <strong>na</strong>~elen.<br />
principus legibus solutus est lat. vladetelot e osloboden od zakonska<br />
odgovornost.<br />
prioritet lat. prvenstvo, prednost.<br />
pritanej gr~. ustanova vo stara Ati<strong>na</strong> kade se hranele pritanite (dr`avnite<br />
sovetnici) i drugi zaslu`ni gra|ani.<br />
privaten lat. koj nema slu`ben karakter.<br />
privatist lat. u~enik koj ne odi vo u~ili{te, tuku <strong>na</strong> krajot <strong>na</strong> {kolskata<br />
godi<strong>na</strong> samo gi polaga ispitite.<br />
privativen lat. toj koj li{uva, odre~uva, isklu~uva.<br />
privilegija lat. prednost, isklu~ivo pravo, pogodnost, povlasnica.<br />
privilegiran lat. toj {to se koristi so privilegija.<br />
pro aris et focis (Ciceron) lat. za oltarite i ogni{tata.<br />
pro copia lat. vredi kako prepis.<br />
pro domo sua lat. za svojata sopstve<strong>na</strong> ku}a, za sebe, vo svoj prilog.<br />
pro et contra lat. za ili protiv.<br />
pro forma lat. prividnost, izvr{uvawe <strong>na</strong> ne{to samo <strong>na</strong> oko, zaradi<br />
zadovoluvawe <strong>na</strong> formata.<br />
pro foro externo lat. za <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> upotreba, t.e. za javnost.<br />
pro foro interno lat. za v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> upotreba.<br />
pro futuro lat. za idni<strong>na</strong>ta.<br />
pro lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: za, <strong>na</strong>klonet odnos kon...<br />
pro optimo est minime malus lat. <strong>na</strong>jdobar go smetame onoj koj e <strong>na</strong>jmalku<br />
zol.<br />
pro primo lat. vo prv red.<br />
pro rata lat. srazmerno, spored presmetka.<br />
pro secundo lat. vo vtor red, vtoro, potoa.<br />
pro tempore lat. zasega, privremeno.<br />
pro{ek it. vino dobieno od suvo grozje.<br />
probabilen lat. verojaten.<br />
probabilnost lat. verojatnost.<br />
problem gr~. teoretsko ili prakti~no pra{awe koe bara re{enie.<br />
problemati~en gr~. mo`en, no nedoka`an, pretpostaven, somnitelen.<br />
315
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
problematika gr~. zbir <strong>na</strong> problemi.<br />
procedura lat. postapka.<br />
procent lat. stoti del <strong>na</strong> nekoja koli~i<strong>na</strong> ili broj.<br />
proces lat. 1. dosled<strong>na</strong> prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> sostojbi vo razvojot ili rabotata,<br />
2. sudska rasprava, 3. tek <strong>na</strong> bolest koja e vo razvoj.<br />
procesija lat. sve~en masoven obred.<br />
processus causarum in infinitum lat. beskone~no pomestuvawe <strong>na</strong> pri~inite.<br />
procesualno pravo lat. pravila so koi se odreduva sudeweto.<br />
procivius est iniuriae quam officii vicem exsolvere (Tacitus) lat. polesno e<br />
da se vrati <strong>na</strong>vreda odo{to usluga - zlo odo{to dobro.<br />
prodigij lat. ~udo, ~udovi{te.<br />
prodigiozen lat. ~uden, ~udovi{en, golem.<br />
prodigius lat. rasipnik.<br />
producent lat. proizveduva~.<br />
produciranje lat. proizveduvawe.<br />
produkcija lat. proizvodstvo, prika`uvawe <strong>na</strong> nekoe delo, produkcioni<br />
sili - Marksov poim za sredstavta za proizvodstvo i lu|eto so svoite<br />
sposobnosti i iskustvo, produkcioni odnosi - Marksov poim za odnosite<br />
<strong>na</strong> lu|eto vo procesot <strong>na</strong> proizvodstvoto.<br />
produkt lat. proizvod.<br />
produktiven lat. ploden, koj ostvaruva golemo proizvodstvo.<br />
produktivnost lat. plodnost, proizvodnost.<br />
proeciranje lat. pravewe <strong>na</strong>crt ili plan, pretstavuvawe.<br />
proekcija psih. koga nekoja `elba koja ne mo`e da se zadovoli (za{to<br />
op{testvoto go osuduva nejzinoto ostvaruvawe), ili nekoj motiv koj<br />
nitu pred drugite, ni pred sebe ne smee da se priz<strong>na</strong>e (za{to e vo sprotivnost<br />
so moralnite principi ili interiozriziranoto vospituvawe),<br />
ponekoga{ se zadovoluva <strong>na</strong> toj <strong>na</strong>~in {to <strong>na</strong> drugi im se pripi-<br />
{uva postoeweto <strong>na</strong> takvi `elbi i motivi. Za proekcija stanuva zbor i<br />
toga{ koga nekoja izrazeno negativ<strong>na</strong> sopstve<strong>na</strong> osobi<strong>na</strong> mu se prepi-<br />
{uva <strong>na</strong> drug kaj kogo takvata osobi<strong>na</strong> postoi no, vo mnogu pomala mera,<br />
ili voop{to ne postoi. Kako primeri za proekcija se <strong>na</strong>veduvaat: koga<br />
nekoe pla{livo lice za site drugi lica tvrdi deka se kukavici, ili<br />
koga lice kaj koe postojat intenzivni seksualni `elbi koi od op{testveni<br />
pri~ini ne smee da gi zadovoli ~esto go ocenuva povedenieto <strong>na</strong><br />
drugite kako nemoralno. Psiholo{koto z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> proekcijata e rastovaruvawe,<br />
za{to za li~nosta e pomalku voznemiruva~ko da se otkrijat<br />
agresivni tendencii kaj nekoj drug, odo{to da se priz<strong>na</strong>e deka takvi<br />
tendencii postojat vo sopstve<strong>na</strong>ta li~nost. Izraze<strong>na</strong> vo pogolem stepen,<br />
proekcijata mo`e da stane opas<strong>na</strong> za <strong>na</strong>~inot <strong>na</strong> misleweto i integritetot<br />
<strong>na</strong> li~nosta, za{to spre~uva li~nosta da se sogleda o<strong>na</strong>kva<br />
kakva {to e i mo`e da ja odvede vo ekstremen kriticizam, sarkazam,<br />
pesimizam, cinizam, netolerantnost i omraza. Stavot <strong>na</strong> onoj koj se<br />
proicira vo odnos <strong>na</strong> onoj <strong>na</strong> kogo se projektira, sekoga{ e agresiven i<br />
316
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
neprijatelski, predizvikuva opredele<strong>na</strong> koncentracija, i se razbira,<br />
li~nosta ja doveduva vo brojni nepriliki.<br />
proekt lat. 1. razraboten plan, 2. plan, zamisla, osnova, <strong>na</strong>crt.<br />
proektant lat. izrabotuva~ <strong>na</strong> proekt.<br />
profan lat. 1. ~ovek koj voop{to ne e upaten vo ne{to, 2. koj ne e crkoven,<br />
tuku svetoven.<br />
profa<strong>na</strong>cija, profaniranje lat. neu~tivost, nebri`en odnos kon ne{to<br />
{to se smeta dostojno za po~it, nepo~ituvawe, skver<strong>na</strong>vewe, poni`uvawe,<br />
smaluvawe <strong>na</strong> z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> ne{to (so svoe nez<strong>na</strong>ewe).<br />
profao lat. svetovno, nereligiozno.<br />
profesija lat. vid <strong>na</strong> dejnost, postojano zanimawe, struka.<br />
profesio<strong>na</strong>len lat. stru~en.<br />
profet gr~. prorok.<br />
profil (franc. an plofil) izgled <strong>na</strong> predmet ili lice gledani od stra<strong>na</strong>.<br />
profilaksa lat. za{tita, ~uvawe od bolest, zbir <strong>na</strong> merki za spre~u-vawe<br />
<strong>na</strong> bolesti.<br />
profilakti~en lat. za{titen, koj spre~uva bolesti.<br />
profit franc. dobivka, zarabotuva~ka, korist.<br />
profiter lat. ~ovek koj od se saka da izvle~e profit, korist.<br />
progenitura lat. potomstvo.<br />
progerija gr~. predvremeno stareewe.<br />
progesteron lat. hormon koj se <strong>na</strong>o|a vo `enskite jajnici.<br />
prognoza gr~. predviduvawe, pretska`uvawe zasnovano vrz realni podatoci.<br />
program lat. 1. plan <strong>na</strong> predvide<strong>na</strong> dejnost, 2. temelni zada~i i celi<br />
<strong>na</strong> nekoja stranka, 3. popis <strong>na</strong> oddelnite to~ki koi se izveduvaat <strong>na</strong> nekoja<br />
pretstava, 4. kratok sistematski pregled <strong>na</strong> sodr`i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> nekoj<br />
kurs.<br />
progres lat. <strong>na</strong>predok. odewe <strong>na</strong>pred. preod vo posvisok stadium <strong>na</strong><br />
razvoj.<br />
progresija lat. mat. redica od broevi ili golemini koi postepeno se<br />
zgolemuvaat spored odredeno pravilo. aritmeti~ka progresija - red <strong>na</strong><br />
broevi kade sekoj <strong>na</strong>reden broj se dobiva od prethodniot so dodavawe<br />
<strong>na</strong> eden ist broj, prim. <strong>na</strong> brojot 3: 2, 5, 8, 11..., geometriska progresija -<br />
red <strong>na</strong> broevi od koi sekoj sleden se dobiva od prethodniot so mno`ewe<br />
so nekoj postojan broj, prim. so brojot 2: - 2, 4, 8, 16...<br />
progresiranje lat. 1. dvi`ewe <strong>na</strong>pred, postignuvawe <strong>na</strong> uspesi, 2. zasiluvawe,<br />
zgolemuvawe (prim. <strong>na</strong> bolest)<br />
progresiven lat. 1. <strong>na</strong>preden. 2. koj postepeno raste ili se razviva.<br />
progresiv<strong>na</strong> paraliza psih. postepeno propa|awe <strong>na</strong> mentalnoto i telesnoto<br />
funkcionirawe, golema prome<strong>na</strong> vo li~nosta proslede<strong>na</strong> so deluzii<br />
i haluci<strong>na</strong>cii.<br />
prohibicija (lat. prohibitio) zabra<strong>na</strong>, osobeno zabra<strong>na</strong> <strong>na</strong> proizvodstvo<br />
i proda`ba <strong>na</strong> alkoholni pijaloci.<br />
prohibitiven lat. koj zabranuva, spre~uva.<br />
317
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
prohibitiv<strong>na</strong> cari<strong>na</strong> lat. cari<strong>na</strong> koja so svojata visi<strong>na</strong> onevozmo`uva<br />
uzoz <strong>na</strong> stranska stoka.<br />
projekcija lat. geom. <strong>na</strong>crt <strong>na</strong> nekoj predmet <strong>na</strong> ramni<strong>na</strong>.<br />
proklamacija, proklamiranje lat. ob<strong>na</strong>roduvawe, sve~eno objavuvawe,<br />
proglasuvawe, 2. letok, <strong>na</strong>j~esto ilegalen so agitacionen karakter.<br />
prokrustova postela lat. mit. krevet <strong>na</strong> starorimskiot razbojnik<br />
Prokrust <strong>na</strong> koj toj gi staval svoite `rtvi, pa <strong>na</strong> onie koi bile podolgi<br />
od krevetot im gi se~el, a <strong>na</strong> onie <strong>na</strong> koi bile pokratki, im gi istegnuval<br />
nozete.<br />
prokura lat. op{to trgovsko polnomo{no.<br />
prokurator lat. 1. upravitel vo stariot Rim koj upravuval so carskoto<br />
zemji{te vo ime <strong>na</strong> carot, 2. polnomo{mnik.<br />
prokuratura lat. javno obvinitelstvo.<br />
prolegome<strong>na</strong> gr~. prethodni <strong>na</strong>pomeni, predgovor, uvod za idno literaturno<br />
delo, podgotvitelni predavawa <strong>na</strong> univerzitet<br />
proleter lat. 1. pripadnik <strong>na</strong> <strong>na</strong>jsiroma{<strong>na</strong>ta klasa vo stariot Rim, 2.<br />
vo kapitalizmot <strong>na</strong>emen rabotnik li{en od sredstvata za proizvodstvo.<br />
proliferacija lat. 1. pupewe, izniknuvawe, 2. mno`ewe, razmno`uvawe<br />
<strong>na</strong> kletka so delewe.<br />
prolog gr~. predgovor, predigra vo literaturno delo, voveden del koj<br />
govori za <strong>na</strong>stanite koi mu prethodele <strong>na</strong> toa {to pretstavuva sodr`i<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> glavniot del, sprot. epilog.<br />
prolongacija lat. prav. 1. prodol`uvawe <strong>na</strong> traeweto <strong>na</strong> nekoj praven<br />
odnos. 2. odlo`uvawe <strong>na</strong> rokot za pla}awe.<br />
prome<strong>na</strong>da franc. 1. {etawe, 2. {etali{te.<br />
prometej v. pandora.<br />
promil lat. iljaditi del <strong>na</strong> nekoja koli~i<strong>na</strong> ili broj.<br />
prominent lat, istak<strong>na</strong>t stru~wak, ugleden i poz<strong>na</strong>t javen rabotnik.<br />
prominenten lat. koj se istaknuva, vode~ki, z<strong>na</strong>~itelen.<br />
promisija lat. vetuvawe.<br />
promiskuitet lat. pome{anost, slobodno polovo op{tewe <strong>na</strong> ma` so<br />
site `eni od plemeto.<br />
promisla (lat. providencija) gri`a, sozdavawe, predviduvawe, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong><br />
koj gospod vo sklopot <strong>na</strong> svojata tvorte~ka i iskupuva~ka ikonomija<br />
upravuva i rakovodi so svetot spored kone~<strong>na</strong>ta cel zaradi koja e i sozdaden<br />
toj svet.<br />
promisor<strong>na</strong> zakletva lat. zakletva koja se dava pred davaweto <strong>na</strong> iskaz,<br />
v. asertor<strong>na</strong> zakletva.<br />
promocija lat. sve~eno proglasuvawe i podelba <strong>na</strong> akademska stepen<br />
doktor <strong>na</strong> <strong>na</strong>uki.<br />
promotor lat. 1. razdvi`uva~, 2. profesor koj ceremonijalno voveduva<br />
nekogo vo akademski stepen doktor <strong>na</strong> <strong>na</strong>uki.<br />
promovent lat. lice koe treba da bide promovirano, proglaseno za<br />
doktor <strong>na</strong> <strong>na</strong>uki.<br />
318
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
prompten lat. brz, to~en.<br />
promulgacija lat. javno odbjavuvawe, proglasuvawe <strong>na</strong> zakon ili nekoj<br />
dr`aven akt.<br />
pronomen lat. zamenka.<br />
prononsiran franc. <strong>izrazi</strong>t, <strong>na</strong>glasen, op{topoz<strong>na</strong>t.<br />
propaganda lat. plansko {irewe <strong>na</strong> nekoe u~ewe i principi so cel za<br />
trajno pridobivawe <strong>na</strong> privrzanici, za razlika od agitacijata koja<br />
z<strong>na</strong>~i pridobivawe <strong>na</strong> golem broj lu|e makar i za kratko vreme zaradi<br />
postignuvawe <strong>na</strong> poedine~ni politi~ki celi.<br />
propedeutika gr~. pred<strong>na</strong>obrazba za <strong>na</strong>u~<strong>na</strong> rabota <strong>na</strong> univerzitet.<br />
proponiranje lat. predlagawe.<br />
proporcija lat. 1. srazmer, zaemen odnos <strong>na</strong> delovite, 2. mat. ed<strong>na</strong>kvost<br />
<strong>na</strong> dva odnosi, prim 16 : 4 = 8 : 2.<br />
proporcio<strong>na</strong>len danok danok koj se pla}a srazmerno spored golemi-<strong>na</strong>ta<br />
<strong>na</strong> dobivkata (za razlika od progresivniot danok).<br />
proporcio<strong>na</strong>len lat. koj ima pravilen odnos <strong>na</strong> delovite sprema celi<strong>na</strong>ta,<br />
srazmeren, soodveten, ed<strong>na</strong>kost <strong>na</strong> odnosi, ravnomeren, pravilno<br />
ureden ili podelen, to~no odmeren, mat. ed<strong>na</strong>kvost <strong>na</strong> dva odnosi<br />
(primer. 5:15 = 6:18, a:b = v:g)<br />
proporcio<strong>na</strong>lni golemini - golemini koi zavisat ed<strong>na</strong> od druga <strong>na</strong> toj <strong>na</strong>-<br />
~in {to so zgolemuvaweto <strong>na</strong> z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>ta od niv, isto tolku se<br />
zgolemuva i z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> drugata (direktno proporcio<strong>na</strong>lni golemini)<br />
ili taa srazmerno se <strong>na</strong>maluva (obratno proporcio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> golemi<strong>na</strong>),<br />
(ed<strong>na</strong>kvi golemini) = golemini koi zavisat ed<strong>na</strong> od druga, taka {to<br />
so zgolemuvaweto (pravoproporcio<strong>na</strong>len odnos) ili so <strong>na</strong>maluvaweto<br />
(obratno proporcio<strong>na</strong>len odnos) <strong>na</strong> z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> od niv za nekolku<br />
pati, srazmerno (isto tolku pati) se zgolemuva ili <strong>na</strong>maluva i<br />
drugata golemi<strong>na</strong>.<br />
proporcio<strong>na</strong>lno prestavni{tvo - sistem <strong>na</strong> izbornoto pravo vo koj se glasa<br />
spored listi, pri {to sekoja lista dobiva mandati srazmerno (proporcio<strong>na</strong>lno)<br />
spored brojot <strong>na</strong> za nea dobienite glasovi. sprot. majoritetno<br />
prestavni{tvo.<br />
propozicija lat. 1. predlog, pretpostavka, 2. stav, tvrdewe, 3. pretpostavka,<br />
stav, uslov.<br />
propria laus sordet lat. sopstvenoto falewe e odvratno.<br />
proprietet lat. sopstvenost.<br />
propulzija lat. fiz. pogonska sila potreb<strong>na</strong> za razdvi`uvawe <strong>na</strong> nekoe<br />
telo.<br />
proroda <strong>na</strong> ne{tata drvoto da gori, vodata da <strong>na</strong>vodenuva, kowot da ima<br />
~etiri noze, `irafata da ima dolg vrat, smokvata da ra|a smokvi.<br />
prosektura lat. ustanova kade se vr{i secirawe <strong>na</strong> le{evi.<br />
prosi<strong>na</strong>c hrv. dekemvri.<br />
prosit lat. sre}no! <strong>na</strong> zdravje! `iveli!<br />
proskribiranje lat. 1. javno `igosuvawe, 2. zapi{uvawe <strong>na</strong> nekogo me|u<br />
onie koi treba da se zatvorat, progo<strong>na</strong>t, ubijat.<br />
319
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
proskripcija lat. vo stariot Rim jav<strong>na</strong> osuda za prestap, <strong>na</strong>j~esto od politi~ka<br />
priroda so objavuvawe deka vinovnicite se <strong>na</strong>o|aat <strong>na</strong>dvor od<br />
zakonot i nivno vnesuvawe vo javni proskripcioni listi.<br />
prospekt lat. 1. ram<strong>na</strong> dolga i {iroka gradska ulica, 2. pe~ateno<br />
izdanie <strong>na</strong> prozivodite <strong>na</strong> nekoe pretprijatie zaradi niv<strong>na</strong> reklama.<br />
prospektiven (lat. prospectivus) dalekuviden, koj predviduva {to }e se<br />
slu~i vo idni<strong>na</strong>ta<br />
prospektivno (prospectivus) dalekuvidno, koe predviduva {to }e bide<br />
vo idni<strong>na</strong>ta.<br />
prosperiranje lat. uspevawe.<br />
prosperitet lat. uspeh, <strong>na</strong>predok.<br />
prostata lat. polova `lezda kaj ma`ite.<br />
prostitucija lat. odavawe <strong>na</strong> seks za pari, prodavawe <strong>na</strong> svoeto telo.<br />
prostracija lat. med. celosno gubewe <strong>na</strong> silata, kraj<strong>na</strong> iznemo{tenost.<br />
protagonist gr~. 1. prvoborec, glaven pobornik, glav<strong>na</strong> li~nost, prvak,<br />
2. glumec koj igra glav<strong>na</strong> uloga, prvak <strong>na</strong> drama.<br />
protagonist gr~. lice koje ja igralo glav<strong>na</strong>ta uloga vo starogr~kite<br />
drami.<br />
prote`iranje franc. davawe protekcija, manifestirawe za{titni~ki<br />
odnos kon nekogo, zazemawe za nekogo, pomagawe nekomu.<br />
protei mit. starogr~ko morsko bo`enstvo koe bilo sposobno da se<br />
prestori vo razli~ni `ivotni i ~udovi{ta.<br />
protein gr~. belankovi<strong>na</strong>.<br />
protekcija lat. pokrovitelstvo koe nekomu mu se uka`uva od vlijatel<strong>na</strong><br />
li~nost, za{tita, zazemawe za nekogo.<br />
protekcionizam lat. sistem <strong>na</strong> za{titni carini (voveduvawe <strong>na</strong> visoki<br />
uvozni carini so sni`uvawe <strong>na</strong> izvoznite) kako sredstvo za razvivawe<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lnoto stopanstvo.<br />
protektor lat. pokrovitel, za{titnik.<br />
protektorat lat. pokrovitelstvo <strong>na</strong> posil<strong>na</strong> vrz poslaba dr`ava.<br />
protest lat. energi~en prigovor protiv toa {to se smeta za nepravilno,<br />
javno izrazeno nezadovolstvo.<br />
protestanstvo, protestanizam lat. religiozno dvi`ewe ~ie ime doa|a od<br />
stavot <strong>na</strong> nekolku knezovi <strong>na</strong> germanski dr`avi koi vo ime <strong>na</strong> verata<br />
<strong>na</strong> Luter protestirale <strong>na</strong> sostanokot vo [pajer (Speyer) 1529, protiv<br />
odlukata <strong>na</strong> Karlo V prisilno da go ubedi Luter da se otka`e od svojata<br />
vera. Protestantski religii se: anglikanci, luterijanci, reformisti,<br />
evangelisti, harizmatici, preziterijanci, baptisti, metodisti,<br />
a<strong>na</strong>baptisti, adventisti, kvekeri, pentekostnici... Protestantskite<br />
crkvi ~esto se osporuvaat i se smetaat za sekti.<br />
protestant lat. privrzanik <strong>na</strong> protestantizmot, ~len <strong>na</strong> protestanskata<br />
crkva.<br />
protestantizam lat. op{t <strong>na</strong>ziv za site hristijanski verski u~ewa koi<br />
se otcepile od katolicizmot vo periodot <strong>na</strong> reformacijata vo XVI<br />
vek.<br />
320
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
proteza gr~. mehani~ka sprava koja zamenuva izgubeni delovi od teloto.<br />
protivreformacija lat. dvi`ewe <strong>na</strong> katoli~kata crkva vo XVI i XVII<br />
vek, protiv reformacijata, zaradi zacvrstuvawe <strong>na</strong> katolicizmot.<br />
protokol gr~. 1. zapisnik, 2. zapisnik ili re{enie od diplomatska<br />
konferencija, 3. ceremonijalni pravila koi se primenuvaat vo diplomatskite<br />
odnosi, 4. oddelenie vo ministerstvo za <strong>na</strong>dvore{ni raboti<br />
koe se zanimava so takva dejnost.<br />
protokoliranje gr~. zemawe <strong>na</strong> zapisnik.<br />
proton gr~. elementar<strong>na</strong> ~asti~ka vo jadroto <strong>na</strong> atomot so pozitiven<br />
elektri~en <strong>na</strong>boj, sprot. neutron.<br />
protoplazma gr~. osnov<strong>na</strong> materija <strong>na</strong> sekoja `ivotinska ili rastitel<strong>na</strong><br />
`iva kelija.<br />
prototip gr~. prvi~en lik, pra primer.<br />
protozoi gr~. <strong>na</strong>jniski ednostani~ni `ivotinski organizmi.<br />
protuberancii lat. ogneni snopovi okolu sonceto.<br />
proveniencija lat. poteklo (prim. <strong>na</strong> stoka), proizleguvawe, izvor,<br />
poteknuvawe.<br />
provincija lat. 1. pokrai<strong>na</strong>, golema uprav<strong>na</strong> oblast, 2. prenos. kultur<strong>na</strong><br />
zaosta<strong>na</strong>tost, malogra|an{ti<strong>na</strong>.<br />
provizija lat. <strong>na</strong>grada za posreduvawe vo nekoja rabota.<br />
provizor lat. upravitel, farmacevstko zvawe koe dava pravo <strong>na</strong> samostoj<strong>na</strong><br />
farmacevstka dejnost i <strong>na</strong> upravuvawe so apteka.<br />
provizoren lat. prethoden, privremen.<br />
provizorium lat. privreme<strong>na</strong> sostojba.<br />
provokacija lat. predizvikuvawe <strong>na</strong> ne{to so zlo<strong>na</strong>mer<strong>na</strong> cel, pottiknuvawe<br />
<strong>na</strong> nekogo kon dejnosti {to se {tetni za nego.<br />
provokator lat. predizvikuva~. agent provokator taen policiski slu`benik<br />
vovle~en vo nekoe zlostorni~o zdru`enie zaradi predizvikuvawe<br />
presatpi koi bi dovele do otkrivawe i apsewe <strong>na</strong> negovite ~lenovi.<br />
proza lat. literatura pi{a<strong>na</strong> so nevrzan govor, sprot. poezija.<br />
prozai~en lat. nepoetski, sekojdneven, siv, nezanimliv, dosaden.<br />
prozai~no suvoparno, sekojdnevno, dosadno.<br />
prozelit gr~. nov preobraten privrzanik, novajlija vo nekoja vera, partija,<br />
<strong>na</strong>uka i sl., nov privrzanik <strong>na</strong> ne{to.<br />
prudens quaestio dimidium scientiae mudroto pra{awe e polovi<strong>na</strong> z<strong>na</strong>ewe.<br />
prudentia razboritost, ne{to {to se odnesuva <strong>na</strong> sopstveno dobro. Lesen<br />
uvid vo toa {to treba da se pravi vo razni `ivotni situacii. Gri-<br />
`a i razumno <strong>na</strong>stojuvawe kon <strong>na</strong>{iot sopstven interes i sre}a (sprotivno<br />
- nepromislenost). Z<strong>na</strong>ewe kako da se vodi smetka za okolnostite.<br />
Prakti~<strong>na</strong> mudrost i trezvenost so koja ~ovekot ja odmeruva svojata<br />
mo}. Gri`a i razumno <strong>na</strong>stojuvawe za <strong>na</strong>{iot sopstven interes i sre}a<br />
(sprotivno - nepromislenost).<br />
prudentis est nonnunquam silere lat. ponekoga{ e razuno da se mol~i.<br />
321
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
psalm gr~. pesni <strong>na</strong> kralot David.<br />
psaltir gr~. 1. kniga <strong>na</strong> psalmi, 2. vid <strong>na</strong> muzi~ki `i~an instrument.<br />
pseudo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - la`en, <strong>na</strong>dri, |oa, |omiti,<br />
bo`emen, <strong>na</strong>voden, demek, ko bajagi. prim. pseudodemokratija - la-<br />
`<strong>na</strong> demokratija.<br />
pseudonim gr~. izmisleno ime ili prezaime, prekar.<br />
psiha gr~. du{a, du{even `ivot.<br />
psihalgija gr~. du{ev<strong>na</strong> bolka, bolka predizvika<strong>na</strong> od du{evni pri~ini.<br />
psihi~ki gr~. du{even.<br />
psihijatrija gr~. del od medici<strong>na</strong>ta koja se zanimava so prou~uvawe i<br />
lekuvawe <strong>na</strong> du{evnite bolesti.<br />
psiho gr~. prefiks vo slo`enici koj oz<strong>na</strong>~uva: odnos kon du{evniot<br />
`ivot i du{evnite procesi, duh, du{a, du{even.<br />
psihoa<strong>na</strong>liti~ka teorija psih. stanovi{te spored koe <strong>na</strong>jgolemiot del od<br />
o<strong>na</strong> {to go mislime i pravime e pottik<strong>na</strong>to od nesvesni procesi.<br />
psihoa<strong>na</strong>liza psih. metod <strong>na</strong> lekuvawe <strong>na</strong> mentalnite rastrojstva koj go<br />
razvil Sigmund Frojd vrz osnova <strong>na</strong> psihoa<strong>na</strong>liti~kata teorija.<br />
psihologija gr~. <strong>na</strong>uka koja se zanimava so prou~uvawe <strong>na</strong> zakonitostite<br />
<strong>na</strong> psihi~kite dejnosti <strong>na</strong> ~ovekot i `ivotnite.<br />
psihopatologija gr~. <strong>na</strong>uka za du{evnite bolesti.<br />
psihostenija gr~. nervno zaboluvawe koe se manifestira vo kraj<strong>na</strong> koleblivost,<br />
nesigurnost vo sebe, poti{tenost i sklonost kon fiksni<br />
idei.<br />
psihoza psih. <strong>na</strong>jte{ko du{evno rastrojstvo pri koe misleweto i ~uvstvata<br />
se do tolku o{teteni {to bolniot gubi sekakov kontakt so<br />
stvarnosta.<br />
pubertet lat. period <strong>na</strong> polovo sozrevawe <strong>na</strong> kaj ma`ite.<br />
publice lat. javno.<br />
publicist lat. pisatel <strong>na</strong> temi od op{testvenopoliti~kiot `ivot.<br />
publicistika lat. novi<strong>na</strong>rstvo.<br />
publicitet lat. javnost, rasprostranetost.<br />
publika lat. javnost, zbir <strong>na</strong> lu|e, slu{ateli.<br />
publikacija lat. pe~ateno delo, izdade<strong>na</strong> kniga, objavuvawe.<br />
puerilizam lat. detsko odnesuvawe <strong>na</strong> vozrasni.<br />
pulpa lat. sr` <strong>na</strong> zabot vo koj se <strong>na</strong>o|a nerv i krvni sadovi.<br />
pult lat. 1. postoqe za stavawe <strong>na</strong> kniga, 2. postoqe za instrumenti<br />
koi slu`at za upravuvawe so elektronski sistemi, 3. tezga.<br />
punca it. slu`beno vtis<strong>na</strong>t z<strong>na</strong>k <strong>na</strong> predmeti od zlato i srebro.<br />
punkcija med. vadewe <strong>na</strong> krv i gnoj od teloto so igla zaradi dijagnza<br />
ili lekuvawe.<br />
punkt lat. to~ka, baza.<br />
pupil lat. sirak.<br />
pupila lat. zenica.<br />
puplin franc. tenka svile<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> so pamu~<strong>na</strong> i volne<strong>na</strong> osnova.<br />
322
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
purgativ lat, lek za ~istewe <strong>na</strong> `eludnikot i crevata, sredstvo za regulirawe<br />
<strong>na</strong> stoliucata, v. laksativ.<br />
purgatorium lat. ~istili{te kade du{ite <strong>na</strong> mrtvite prethodno se<br />
~istat od grevovite za da odat vo rajot.<br />
puritanci angliska protestanska verska sekta, kalvinistite vo Anglija<br />
se <strong>na</strong>rekuvale puriranci (puritus - ~istota: poradi preteruvaweto vo<br />
moralnoto ~istunstvo), prenos. lu|e so strog moral.<br />
putativen lat. bo`emen, ne{to {to vo zabluda se dr`i deka e ispravno.<br />
putrefakcija lat. gniewe, raspa|awe.<br />
Q<br />
quae rerum <strong>na</strong>tura prohibentur, nulla lege confirmata sunt (Celsus) lat.<br />
toa {to prirodata <strong>na</strong> ne{tata go zabranuva, nitu eden zakon ne mo`e<br />
da go opravda.<br />
quaelibet ex proprio fructu dignoscitur arbor lat. sekoe drvo se poz<strong>na</strong>va<br />
spored svojot plod.<br />
quaerite et invenietis lat. barajte i }e <strong>na</strong>jdete.<br />
qualis pater, talis filius lat. kakov tatko takov sin.<br />
quam deus perdere vult, dementat prius (Sophocles) lat. toj kogo gospod<br />
saka da go upropasti, }e mu go zeme umot (}e go zaludi).<br />
quam di diligunt, adolescens moritur (Plaut) lat. kogo bogovite go sakaat<br />
mlad umira.<br />
quantum bonum aequum, iudici videbitur (Ulpianus) lat. sudijata }e<br />
iz<strong>na</strong>jde kako e dobro i pravi~no.<br />
qui bene amat bene, castigar lat. koj dobro razlikuva, dobro sfa}a.<br />
qui dare vult aliis, non debet: vultis lat. koj saka da dade ne treba da pra-<br />
{a: "Dali saka{."<br />
qui desetrit occasionem, deseritur ab occasione lat. koj propu{ti prilika<br />
i prilikata nego }e go propu{ti.<br />
qui differt poe<strong>na</strong>s, peccandi lexsat habe<strong>na</strong>s lat. koj go propu{ta kaznuvaweto,<br />
gi popu{ta uzdite <strong>na</strong> zlostorstvoto .<br />
qui iure suo utitur, nemini facit iniuriam (Gaius) lat. koj se koristi so<br />
svoeto pravo, nikomu ne mu pri~inuva nepravda.<br />
qui nolet fieri desidiosus, amet (Ovidie) lat. koj ne saka da bide nevraboten<br />
neka se zaqubi.<br />
qui non propulsat iniuriam quando potest, infert lat. koj ne ja odbiva nepravdata<br />
koga mo`e, samiot ja <strong>na</strong>nesuva.<br />
qui parcit nocentibus, inocentes punit lat. koj im prostuva <strong>na</strong> vinovnicite,<br />
gi kaznuva nevinite.<br />
qui pro quo lat. nedorazbirawe, zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> lica.<br />
qui sibimet vivat aliis merito est mortuus (Publilius) lat. koj `ivee samo<br />
za sebe, opravdano za drugite e mrtov.<br />
323
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
qui statuit aliquid, parte i<strong>na</strong>udita altera, aequum licet statuerit, haud aequus<br />
fuit (Seneka) lat. koj ne{to odlu~i bez da ja soslu{a i drugata stra<strong>na</strong>,<br />
pa duri i ako pravi~no odlu~il, nepravi~no postapil.<br />
qui tacet non utique feteur sed tamen verum est eum non negare lat. koj<br />
mol~i ne z<strong>na</strong>~i deka se soglasuva, no vo sekoj slu~aj visti<strong>na</strong> e deka ne<br />
negira.<br />
qui tacet, consentire videtur lat. koj mol~i se ~ini kako da odobruva.<br />
qui vult finem, velle etiem creditur media, sine quibus finis obtineri nequit<br />
lat. koj ja saka celta, se veruva deka |i saka i sredstvata bez koi taa ne<br />
mo`e da se postigne.<br />
quid faciendum lat. {to da se pravi?<br />
quid non est, confirmari nequit lat. toa {to ne postoi ne mo`e ni da se<br />
potvrdi.<br />
quid prodest lat. za {to slu`i toa?<br />
quid sit ius, et in quo consistit iniuria, legis est definire lat. zakonot treba<br />
da opredeli {to e pravoto i vo {to se sostoi nepravdata.<br />
quidquod est contra normam recti est iniuria (Ulpianus) lat. se {to mu e<br />
sprotivno <strong>na</strong> prav<strong>na</strong>ta noram, toa e nepravda.<br />
quiscue praesumitur bonus, donec probetur contrarium za sekogo od<strong>na</strong>pred<br />
se pretpostavuva deka e dobar se dodeka ne se doka`e sprotivnoto.<br />
quo titulo lat. vrz osnova <strong>na</strong> {to? so koe pravo?<br />
quo vadis lat. kade odi{, v. apostoli.<br />
quod abundat non vitiat (Paulus) lat. {to e suvi{no ne pre~i.<br />
quod alias bonum et iustum est, si per vim vel fraudem petatur, malum et<br />
iniustum efficitur lat. toa {to i<strong>na</strong>ku e dobro i pravi~no, se smeta za lo-<br />
{o i nepravi~no ako se ostvaruva so sila ili izmama.<br />
quod capita, tot sensus lat. kolku glavi tolku mislewa.<br />
quod enim semel aut bis existit, praetereunt legislatores (Celsus) zakonodavcite<br />
ne vodat smetka za o<strong>na</strong> {to ed<strong>na</strong>{ ili dvapati se slu~ilo.<br />
quod homines, tot sententiae lat. kolku lu|e tolku mislewa.<br />
quod inconsulto facimus, consultus revocamus lat. toa {to nepromisleno<br />
sme go storile, treba promisleno da go otpovikame.<br />
quod inito vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere (Paulus)<br />
lat. toa {to {to od po~etok e neva`e~ko (manlivo) ne mo`e so tek <strong>na</strong><br />
vreme da stane va`e~ko, toa {to grbavo }e se rodi vremeto ne mo`e da<br />
se ispravi, toa {to od po~etok ne e zakonito, so vreme ne stanuva zakonito.<br />
quod leges sine moribus lat. {to vredi prazen zakon bez negovo po~ituvawe.<br />
quod licet Jovi, non licet bovi lat. {to mu e dozvoleno <strong>na</strong> Jupiter ne mu<br />
e dozvoleno <strong>na</strong> volot.<br />
quod non est in actis, non est in mundo lat. toa {to go nema vo spisite<br />
se zema kako voop{to da ne postoi vo svetot (birokratska maksima).<br />
quod non habet principium, non habet finem lat. toa {to nema po~etok,<br />
nema ni kraj.<br />
324
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
quod principi placuit, legis habet vigorem (Ulpian) lat. toa {to princepsot<br />
go saka ima sila <strong>na</strong> zakon.<br />
quod raro fit, non observant legislatore (Celsus) lat. <strong>na</strong> o<strong>na</strong> {to retko se<br />
slu~uva zakonodavecot ne mu obrnuva vnimanie.<br />
quod senmper aequum ac bonum est, ius dicitur (Paulus) lat. pravo se <strong>na</strong>rekuva<br />
o<strong>na</strong> {to sekoga{ e pravi~no i dobro.<br />
quod tibi fieri non vis, alteri ne feceris lat. toa {to ne go posakuva{ za<br />
sebe ne mu go pravi<strong>na</strong> drug,<br />
quod tibi non nocet, et alteri prodest, facile concedendum est lat. lesno se<br />
dozvoluva toa {to tebe ne ti {kodi, a <strong>na</strong> drug mu koristi.<br />
quod tibi non optas, alii ne feceris ulii toa {to ne saka{ tebe da ti se slu-<br />
~i, nemoj da mu go stori{ nikomu.<br />
quod tibi vis fieri, alii praestare memento toa {to tebe saka{ da ne ti se<br />
slu~i, <strong>na</strong>pravi mu go <strong>na</strong> drug.<br />
R<br />
rabat it. odbitok od proda`<strong>na</strong>ta ce<strong>na</strong>, popust.<br />
rabin hebr. evrejski sve{tenik.<br />
racio<strong>na</strong>len lat. razumen, potkrepen so iskustvo.<br />
racio<strong>na</strong>listi~ka filozfija Rene Dekart (1596-1650), Batruh de Sopinoza<br />
(1632-1677), Gotfrid Viljem Lajbnic (1646-1716).<br />
racio<strong>na</strong>lizcija psih. odbranben mehanizam so ~ija pomo{ liceto za da go<br />
opravda svoeto povedenie, <strong>na</strong>mesto vistinskite pri~ini (koi i<strong>na</strong>ku<br />
op{testvoto bi gi osudilo) iznesuva inskonstruirani, la`ni pri~ini.<br />
Postojat dva vida racio<strong>na</strong>lizacija: "kiselo e grozjeto" ili "podobro<br />
{to taka se slu~i" (koga ne mo`e da ja dostigne celta kon koja se stremi,<br />
poedinecot go razre{uva konfliktot <strong>na</strong> toj <strong>na</strong>~in {to go smaluva<br />
z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> taa cel, uveruvajki gi sebesi i drugite deka ne se raboti<br />
za tolku vred<strong>na</strong> cel da se vlo`uva golem <strong>na</strong>por za nejzinoto postignuvawe)<br />
i "sladok e limunot" ili "toa ba{ dobro mi dojde" (poedinecot<br />
prezel ostvaruvawe <strong>na</strong> golema i va`<strong>na</strong> cel, no so ogled <strong>na</strong> postig<strong>na</strong>tiot<br />
siten i bez<strong>na</strong>~aen rezultat istiot se preuveli~uva i se prika`uva<br />
kako z<strong>na</strong>~aen uspeh). Vtoriot mehanizam ~esto mo`e da se sretne<br />
kaj sportistite koi izjavuvaat: "Va`no e da se u~estvuva, a ne da se pobedi."<br />
racio<strong>na</strong>lno lat. razumno.<br />
radamant mit. sudija vo podzemniot svet.<br />
radikal lat. 1. hem. grupa <strong>na</strong> atomi koja nepromeneta preo|a od edno<br />
hemisko soedinuvawe vo drugo, no koja ne mo`e samostojno da postoi, 2.<br />
toj koj se stremi kon korenita prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> sostojbite.<br />
radikalen lat. korenit, temelen, zasnovan, tok koj {to e za koreniti<br />
promeni, prenos. re{itelen, odlu~en.<br />
325
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
radikalizam lat. streme` kon koreniti promeni, doslednost vo zastapuvaweto<br />
<strong>na</strong> nekoi sfa}awa, ili vo sproveduvawe <strong>na</strong> nekoi merki.<br />
radiks (lat. radix) koren, temel, osnova.<br />
radiostezija lat. fiziolo{ka ~uvstvitelnost <strong>na</strong> nekoi lu|e sprema<br />
zra~ewe koi poteknuvaat od razni materii.<br />
radium (Ra.) hem. vid <strong>na</strong> radioaktiven element.<br />
radius geom. polupre~nik <strong>na</strong> krug.<br />
rahitis gr~. bolest koja se manifestira vo nepravilno rastewe <strong>na</strong> koskite.<br />
raison d'etre franc. pri~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> postoeweto, smisla.<br />
raj (carstvo nebesno, carstvo bo`je, eshaton, edenska gradi<strong>na</strong>) mesto<br />
<strong>na</strong> neboto kade `ivee gospod i du{ite <strong>na</strong> site onie koi go prifatile<br />
Isus kako svoj spasitel.<br />
rajh germ. dr`ava, carstvo.<br />
randevu franc. quboven sostanok.<br />
ranec germ. torba koja se nosi <strong>na</strong> grb.<br />
rapiden franc. brz.<br />
raport franc. izve{taj za izvr{e<strong>na</strong> obvrska.<br />
rapsodija muz. instrumental<strong>na</strong> kompozicija zasnova<strong>na</strong> vrz splet <strong>na</strong><br />
<strong>na</strong>rodni pesni od epski karakter, fantazija <strong>na</strong> tema <strong>na</strong> <strong>na</strong>rodni pesni.<br />
raptus lat. 1. grabe`, 2. ne<strong>na</strong>deen <strong>na</strong>stap <strong>na</strong> sil<strong>na</strong> voznemirenost.<br />
rara avis lat. retka prica.<br />
rara iuvant lat. {to e retko toa e prijatno.<br />
raritet lat. retkost, skapocenost.<br />
ratifikacija lat. potvrda koja sobranieto mu ja dava <strong>na</strong> me|u<strong>na</strong>roden dogovor.<br />
ratihabitio lat. <strong>na</strong>k<strong>na</strong>dno odobruvawe <strong>na</strong> ni{tovno pravno delo.<br />
ratio in iure aequitas inregra (Cicero) lat. smislata <strong>na</strong> pravoto e celos<strong>na</strong><br />
pravednost.<br />
ratio iris lat. smisla <strong>na</strong> zakonot, pravoto, cel koja se saka da se postigne<br />
so prav<strong>na</strong>ta norma.<br />
ratio legis est anima legis smislata <strong>na</strong> zakonot, e du{a <strong>na</strong> zakonot.<br />
razboritost v. prudentia.<br />
re lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe - obratno, <strong>na</strong>zad, povtorno,<br />
<strong>na</strong>novo.<br />
re vera lat. <strong>na</strong>visti<strong>na</strong>.<br />
re`ija lat. administrativni tro{oci, re`iski tro{oci - tro{oci koi ne<br />
mo`at direktno da se presmetaat po oddelen proizvod, tuku go optovaruvaat<br />
pretprijatieto vo celi<strong>na</strong>.<br />
re`im lat. 1. dr`aven poredok, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> vladeewe, 2. to~no opredelen<br />
red <strong>na</strong> <strong>na</strong>~inot <strong>na</strong> `ivot, rabota, odmor i ishra<strong>na</strong>, prim. vo bolnici,<br />
se<strong>na</strong>toriumi, logori i sl. 3. sistem <strong>na</strong> pravila za postignuvawe<br />
opredele<strong>na</strong> cel.<br />
re{ ger. dobro pe~en.<br />
reakcija lat. sprotivno deluvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{no deluvawe.<br />
326
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
reakcioner lat. protivnik <strong>na</strong> progresot, <strong>na</strong> <strong>na</strong>predokot.<br />
reaktiven lat. koj deluva vo sprotiven pravec, koj ima sprotivno deluvawe.<br />
reaktiviranje lat. vra}awe <strong>na</strong> porane{<strong>na</strong>ta rabota.<br />
realen lat. koj postoi vo stvarnosta, stvaren, ostvarliv, koj soodvetstvuva<br />
so stvar<strong>na</strong>ta sostojba.<br />
realizacija lat. ostvaruvawe <strong>na</strong> ne{to.<br />
realizam srednovekovno logi~ko u~ewe spored koe op{tite <strong>poimi</strong><br />
imaat svoja real<strong>na</strong> egzistencija pred ne{tata - samoto u~ewe objektiven<br />
idealizam.)<br />
realizator lat. izvr{itel.<br />
reanimacija lat. vra}awe vo `ivot. o`ivuvawe.<br />
rebalansiranje lat. povtorno doveduvawe vo ramnote`a.<br />
rebel lat. buntovnik.<br />
rebus lat. zagatka so zborovi, sliki i z<strong>na</strong>ci.<br />
rebus sic stantibus lat. prav. pod tie okolnosti, dodeka taka stojat ne-<br />
{tata: klauzula deka dogovorot e sklu~en pod odredeni okolnosti i<br />
deka vo slu~aj <strong>na</strong> niv<strong>na</strong> prome<strong>na</strong> dogovorot prestanuva da va`i.<br />
recenzent lat. ocenuva~, kriti~ar.<br />
recenzija lat. oce<strong>na</strong> <strong>na</strong> nekoe literaturno, umetni~ko ili <strong>na</strong>u~no<br />
delo.<br />
recepcija lat. 1. primawe, usvojuvawe, 2. poseben oddel vo hoteli kade<br />
se vr{i priem <strong>na</strong> gostite.<br />
recepiranje lat. primawe.<br />
recepis lat. potvrda, priz<strong>na</strong>nica za predadeno pismo, stvar i sl.<br />
recept lat. upatstvo za pravewe ne{to.<br />
receptiven lat. sposoben za primawe, priem~iv.<br />
receptor lat. organ koj gi prima i prenesuva drazbite.<br />
receptura lat. 1. prigotvuvawe <strong>na</strong> lekovi po lekarsko upatstvo, 2.<br />
propi{uvawe <strong>na</strong> lekovi.<br />
recesija lat. vra}awe, <strong>na</strong>godba, poravnuvawe.<br />
recidiv lat. povrat, povtorno slu~uvawe ili pojavuvawe.<br />
recidivist lat. povratnik, povtornik <strong>na</strong> prestap.<br />
recidivizam lat. povtoro izvr{uvawe <strong>na</strong> krivi~ni dela, povtorno vra-<br />
}awe <strong>na</strong> nekoja bolest.<br />
recipient (lat. recipere) bolen koj prima transfuzija <strong>na</strong> krv.<br />
recipiranje lat. primawe, usvojuvawe, prifa}awe, dopu{tawe <strong>na</strong> pristap.<br />
reciprocitet lat. zaemnost, me|usebnost.<br />
recurso d'amparo ustav<strong>na</strong> tu`ba.<br />
redakcija lat. 1. prireduvawe <strong>na</strong> nekoj rakopis za pe~atewe, 2. obrabotka,<br />
3. perso<strong>na</strong>lot, uredni{tvoto <strong>na</strong> vesnici ili ~asopisi.<br />
redaktor lat. urednik.<br />
redigiranje lat. 1. ureduvawe <strong>na</strong> vesnici ili ~asopisi, 2. podgotvuvawe<br />
<strong>na</strong> tekst za pe~atewe.<br />
327
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
redivivus (lat. - "o`iveal") koj se pojavil po dolgo otsustvo.<br />
reduciranje lat. smaluvawe, <strong>na</strong>maluvawe, ograni~uvawe, sveduvawe <strong>na</strong><br />
pomal broj.<br />
reductio ab absurdum lat. sveduvawe <strong>na</strong> besmislenost, pobivawe <strong>na</strong><br />
edan teza so nejzino sveduvawe <strong>na</strong> apsudr (besmislica).<br />
redukcija lat. 1. sveduvawe <strong>na</strong> ne{to slo`eno <strong>na</strong> poprost oblik, 2.<br />
biol. oslabuvawe, smaluvawe, 3. ling. oslabuvawe <strong>na</strong> zvukot, 4. smaluvawe<br />
<strong>na</strong> brojot <strong>na</strong> rabotnici i sl.<br />
refakcija lat. popust vo ce<strong>na</strong>ta poradi slab kvalitet <strong>na</strong> stokata.<br />
referat lat. 1. javno pretstavuvawe, 2. izlo`uvawe <strong>na</strong> su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong><br />
nekoe pra{awe.<br />
referenca franc. preporaka.<br />
referent lat. 1. izvestitel, podnositel <strong>na</strong> izve{taj, 2. liceto koe ~ita<br />
referat, predava~, 3. slu`benik, sovetnik za opredeleni pra{awa.<br />
referiranje lat. izvestuvawe.<br />
reflacija (lat. reflatus - sprotiven veter) ekon. vnimatelno zgolemu-vawe<br />
<strong>na</strong> parite vo optek za da se spre~i porast <strong>na</strong> cenite. spored. inflacija.<br />
refleks lat. 1. odsjaj, odblesok, 2. nesves<strong>na</strong> i avtomatska reakcija <strong>na</strong><br />
organizmot <strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> drazba.<br />
refleksija lat. 1. odbivawe <strong>na</strong> svetlost ili zvuk od ram<strong>na</strong> povr{i<strong>na</strong>, 2.<br />
razmisluvawe.<br />
reflektiranje lat. 1. odbivawe, 2. promisluvawe, du{evno razglobuvawe,<br />
3. smetawe <strong>na</strong> ne{to.<br />
reflektor lat. sprava za <strong>na</strong>so~uvawe <strong>na</strong> svetlosta.<br />
reforma lat. preoblikuvawe, prome<strong>na</strong>, preureduvawe.<br />
reformacija odvojuvawe <strong>na</strong> poseb<strong>na</strong> reformatorska ili protestanska<br />
crkva od katoli~kata crkva. Reformacijata vo nekoi odnosi be{e poradikal<strong>na</strong><br />
odo{to humanizmot. Humanizmot spored svojata su{ti<strong>na</strong> neprijatelski<br />
orientiran sprema apsolutizmot <strong>na</strong> crkvata i nejzinoto<br />
dr`ewe <strong>na</strong> <strong>na</strong>ukata vo okovi, ne <strong>na</strong>stapuva{e direktno protiv katolicizmot<br />
iako vo svoite istra`uvawa podgotvuva{e podatoci {to í bea<br />
potrebni <strong>na</strong> reformacijata. Prodol`uvaj}i ja rabotata <strong>na</strong> humanizmot,<br />
reformacijata otvoreno <strong>na</strong>stapi protiv papstvoto i neposredno<br />
<strong>na</strong>pad<strong>na</strong> <strong>na</strong> netolerancijata <strong>na</strong> katolicizmot sprema mislata i sovesta."<br />
Od vremeto <strong>na</strong> reformacijata hristijanstvoto se deli <strong>na</strong> tri glavni<br />
granki: katolicizam: rimokatoli~ka crkva, i isto~no hristijanstvo:<br />
isto~<strong>na</strong> pravoslav<strong>na</strong> crkva, asirska crkva i pravoslavni crkvi.<br />
reformatio in peius lat. prav. prome<strong>na</strong> (<strong>na</strong> presudata) <strong>na</strong> polo{o.<br />
reformator lat. preureduva~, preobrazuva~.<br />
refrakcija lat. prekr{uvawe <strong>na</strong> svetlosnite zraci.<br />
refren franc. stihovi koi se povtoruvaat.<br />
refugium lat. skloni{te.<br />
refundacija lat. povrat, vra}awe <strong>na</strong> pravilno ili nepravilno isplateni<br />
pari.<br />
refus it. alla renfuza nepakuvano, <strong>na</strong> kup, otvoreno.<br />
328
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
regal lat. kralsko pravo.<br />
regalen lat. kralski.<br />
regeneracija biol. obnovuvawe, vra}awe <strong>na</strong> izgubeni delovi od organizmot.<br />
regeneriranje lat. obnovuvawe, povtorno sozdavawe.<br />
regent lat. privremen vladetel <strong>na</strong> dr`avata <strong>na</strong> mesto <strong>na</strong> mo<strong>na</strong>rhot.<br />
regio<strong>na</strong>lizam lat. jaknewe <strong>na</strong> oddelni delovi <strong>na</strong> zemjata <strong>na</strong> {teta <strong>na</strong><br />
celi<strong>na</strong>ta.<br />
registar lat. popis <strong>na</strong> ne{to, kniga vo koja se vr{i popisot.<br />
registracija lat. vnesuvawe vo popis, vo kniga.<br />
registratura lat. mesto kade se ~uvaat registarskite knigi.<br />
reglamentacija franc. vospostavuvawe <strong>na</strong> odredeni pravila.<br />
regleman franc. pravilo, propis, zbir <strong>na</strong> uredbi, pravilnik, delovnik,<br />
pravila <strong>na</strong> slu`bata.<br />
regres lat. 1. preod od <strong>na</strong>jvisoki oblici <strong>na</strong> razvoj <strong>na</strong> poniski, <strong>na</strong>zaduvawe,<br />
prome<strong>na</strong> kon polo{o, sprot. progres, 2. prav. o{teta, <strong>na</strong>domest.<br />
regresija lat. 1. <strong>na</strong>zaduvawe, vra}awe, 2. psih. odbranben mehanizam <strong>na</strong><br />
frustracii koj se javuva pri do`ivuvawe <strong>na</strong> nekoj neuspeh koja li~nosta<br />
ne mo`e sebesi da si ja dopu{ti (prim. ne mo`ej}i da re{i nekoj<br />
problem vozrasen ~ovek pcue ili treska). Taa z<strong>na</strong>~i vra}awe <strong>na</strong> li~nosta<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>~inite <strong>na</strong> odnesuvaweto karakteristi~i za nekoj porane{en<br />
period od `ivotot <strong>na</strong> poedinecot. Se karakterizira so impulsivni i<br />
nekontrolirani <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> rea|irawe, neodgovoren i neobjektiven<br />
odnos sprema rabotata, so pretera<strong>na</strong> ~uvstvitelnost, zaguba <strong>na</strong> samokontrola<br />
i les<strong>na</strong> sugestibilnost.<br />
regula lat. pravilo.<br />
regula pro lege, si deficit lex lat. vo nedostog <strong>na</strong> zakon, pravnoto pravilo<br />
ima sila <strong>na</strong> zakon.<br />
regulacija lat. ureduvawe, sreduvawe, doveduvawe vo red<br />
regularen lat. pravilen, ramnomeren.<br />
regulativ lat. 1. propis, uredba, utvrden deloven red, 2. toa {to regulira.<br />
regulativen lat. koj <strong>na</strong>so~uva, koj vnesuva red, koj rakovodi.<br />
regulator lat. 1. sprava za avtomatsko odr`uvawe <strong>na</strong> ramnomernoto<br />
rabotewe <strong>na</strong> nekoj mehanizam, za odr`uvawe <strong>na</strong> opredele<strong>na</strong> brzi<strong>na</strong>, temperatura<br />
i sl. 2. pojava ili sila koja <strong>na</strong> odredeno podra~je vnesuva red<br />
i stabilnost.<br />
reguliranje lat. 1. odr`uvawe <strong>na</strong> pravilen poredok <strong>na</strong> ne{tata, ureduvawe,<br />
2. vospostavuvawe pravilen odnos me|u delovite <strong>na</strong> mehanizmot.<br />
rehabilitacija lat. 1. povtorno vra}awe <strong>na</strong> dobriot glas, 2. prav. vospostavuvawe<br />
<strong>na</strong> porane{nite prava.<br />
rei vindicatio lat. tu`ba za priz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> pravoto <strong>na</strong> sopstvenost.<br />
reinkar<strong>na</strong>cija lat. povtorno ra|awe, preseluvawe <strong>na</strong> du{ata vo drugo<br />
telo (budisti~ko veruvawe).<br />
329
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
reintegracija lat. 1. popolnuvawe, dopolnuvawe, 2. prav. povrat <strong>na</strong><br />
odzemenite stvari, zvawa, prava i sl.<br />
reis-ul-ulema ar. vrhoven stare{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> islamska verska zaednica.<br />
rejekcija lat. otfrlawe <strong>na</strong> nekoe pravno barawe.<br />
rejon franc. podra~je <strong>na</strong> dejnost, delokrug.<br />
rekapitulacija lat. povtoruvawe, sumirawe <strong>na</strong> bitnite delovi <strong>na</strong> nekoe<br />
predavawe, spis, govor.<br />
rekapituliranje lat. <strong>na</strong>kratko povtoruvawe, povtoruvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>jglavnoto<br />
od sodr`i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> nekoe predavawe.<br />
rekcviziti lat. predmeti potrebni za teatarska pretstava i sl.<br />
reklamacija lat. `alba, prigovor, protest, <strong>na</strong> ispora~a<strong>na</strong> roba ili <strong>na</strong><br />
izvr{e<strong>na</strong> usluga poradi utvrdeni nedostatoci vo pogled <strong>na</strong> kvalitetot,<br />
kusok vo te`i<strong>na</strong>ta i sl.<br />
rekluzija (lat. reclusio) zatvor zato~uvawe, isklu~uvawe od dotoga{-<br />
noto mesto <strong>na</strong> `iveewe, povle~enost, osamenost.<br />
rekognosciranje lat. 1. voj. izviduvawe <strong>na</strong> podra~jeto, <strong>na</strong> protivnikot,<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>selenieto i sl. 2. prav. povtorno doz<strong>na</strong>vawe, potvrduvawe<br />
<strong>na</strong> to~nosta <strong>na</strong> ne{to vrz osnova <strong>na</strong> prethodno ispituvawe.<br />
rekomandirano franc. prepora~ano (pismo).<br />
rekomendacija franc. povol<strong>na</strong> usme<strong>na</strong> ili pisme<strong>na</strong> preporaka.<br />
rekompenzacija lat. <strong>na</strong>domest, o{teta.<br />
rekoncilijacija lat. pomiruvawe.<br />
rekonstrukcija lat. temelno preustrojstvo.<br />
rekonvalescencija lat. oporavuvawe od bolest.<br />
rekonverzija lat. vra}awe.<br />
rekord lat. <strong>na</strong>jvisok uspeh predizvikan vo nekoe <strong>na</strong>tprevaruvawe.<br />
rekreacija lat. odmor, osve`uvawe.<br />
rekrudescencija lat. vlo{uvawe <strong>na</strong> bolesta.<br />
rekte (lat. recte) pravilno, ispravno.<br />
rektifikacija, rektificiranje (lat. rectificare) ispravawe, popravawe, 2.<br />
mat. odreduvawe <strong>na</strong> dol`i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> kriva linija, hem. pre~istuvawe (<strong>na</strong><br />
te~nost).<br />
rektum lat. zavr{en del <strong>na</strong> debeloto crevo.<br />
rekuparacija (lat. recuparare - zemawe <strong>na</strong>zad) sobirawe <strong>na</strong> otpadoci i<br />
sporedni proizvodi <strong>na</strong> nekoj proces zaradi nivno povtorno iskoristuvawe.<br />
rekuriranje lat. 1. obra}awe nekomu za pomo{, 2. vlo`uvawe `alba.<br />
rekurs lat. `alba do povisoka vlast ili sud <strong>na</strong> re{enie <strong>na</strong> poniska<br />
vlast ili sud.<br />
rekvijem lat. 1. zadu{nica, katoli~ka slu`ba za mretvite. 2. muzi~ko<br />
delo so ta`en karakter.<br />
rekvizicija lat. prav, prisilno otu|uvawe so <strong>na</strong>plata ili privremeno<br />
odzemawe <strong>na</strong> imot <strong>na</strong> privatni lica ili pretprijatija od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong><br />
dr`avata za voeni potrebi.<br />
330
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
rekvizit lat. sekoj potreben predmet za izveduvawe <strong>na</strong> teatarska pretstava.<br />
relacija lat. 1. odnos <strong>na</strong> golemini me|u oddelni predmeti, 2. odale~enost,<br />
rastojanie me|u dva predmeti.<br />
relaksacija (lat. relaxatio - olesnuvawe) 1. odmor, oporavuvawe, 2. med.<br />
popu{tawe <strong>na</strong> zateg<strong>na</strong>tost, olabavuvawe, smiruvawe <strong>na</strong> bolki, 3. prav.<br />
olesnuvawe, ubla`uvawe, prostuvawe.<br />
relata refero lat. go ka`uvam toa {to mene mi e ka`ano, zboruvam toa<br />
{to sum go slu{<strong>na</strong>l.<br />
relativitet lat. odnosnost, uslovenost, srazmernost.<br />
relativizam u~ewe koe ja negira mo`nosta za objektivno spoz<strong>na</strong>vawe<br />
vrz osnova <strong>na</strong> relativnosta <strong>na</strong> <strong>na</strong>{eto z<strong>na</strong>ewe.<br />
relativno lat. ne{to {to mo`e da se stavi vo odnos so ne{to drugo,<br />
ne{to {to mo`e da bide usloveno, ne{to koe mo`e da bide i vakvo i<br />
takvo, da se promeni - da se zgolemi i <strong>na</strong>mali, podobri i vlo{i i sl.<br />
sprot. apsolutno.<br />
relegacija lat. 1. progonstvo, isklu~uvawe, otstranuvawe od dr`avata,<br />
2. privremeno ili trajno isklu~uvawe od visoka {kola.<br />
relevacija lat. prav. osloboduvawe od obvrski. razre{uvawe, olesnuvawe.<br />
relevanten franc. z<strong>na</strong>~aen, va`en, jadrovit, biten.<br />
reliefen franc. 1. ispup~en, 2. prenos. pregleden, jasen.<br />
religio lat. blago~oev~nost, du{evno dvoumewe, pobo`nost, vera.<br />
religiozen lat. pobo`en.<br />
relijef lat. 1. ispup~enie, ispup~e<strong>na</strong> slika <strong>na</strong> ramni<strong>na</strong>, 2. forma <strong>na</strong> zemji<strong>na</strong>ta<br />
kora <strong>na</strong> nekoe mesto.<br />
relikt lat. ostatok, predmet, pojava ili organizam so~uvan kako ostatok<br />
od stari damne{ni vremiwa.<br />
relikvija lat. 1. ostatok, predmet so religioz<strong>na</strong> mo} i po~it, 2. osobeno<br />
po~ituvan drag spomen (prim. osta<strong>na</strong>t od nekoja uva`e<strong>na</strong> ili draga<br />
li~nost).<br />
remanencija lat. preosta<strong>na</strong>ta koli~i<strong>na</strong>, sodr`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> ne{to vo ne{to,<br />
sposobnost za zadr`uvawe <strong>na</strong> nekoe svojstvo i po otstranuvaweto <strong>na</strong> silata<br />
koja normalno go predizvikuva.<br />
remanenten lat. preosta<strong>na</strong>t, zaosta<strong>na</strong>t.<br />
remarkabl franc. ~uden, vpe~atliv.<br />
remedium (lat. remedium) lek, sredstvo.<br />
remedura lat. mera za spre~uvawe ili ostranuvawe <strong>na</strong> neko zlo.<br />
remi lat. nere{en rezultat vo {ah ili vo nekoj <strong>na</strong>tprevar.<br />
remifikacija lat. razgranetost.<br />
reminiscencija lat. 1. nejasno se}avawe, pojava koja <strong>na</strong>veduva <strong>na</strong> se}avawe,<br />
odek, 2. odek <strong>na</strong> tu|o delo vo poezijata, muzikata i sl.<br />
remisija lat. 1. vra}awe, 2. otpust, sni`uvawe (<strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>), 3. minlivo<br />
popu{tawe <strong>na</strong> nekoi simptomi <strong>na</strong> bolesta.<br />
remisiven lat. koj popu{ta, koj prostuva, prostliv.<br />
331
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
remisorno re{enie prav. re{enie so koe predmetot se vra}a <strong>na</strong> dopolnuvawe<br />
<strong>na</strong> ponisok organ , a so toa da ne se re{ava glavnoto pra{awe.<br />
remitenda lat. ostatok, prim. <strong>na</strong> knigi i vesnici {to ne se prodadeni<br />
koi im se vra}aat <strong>na</strong> izdava~ot.<br />
remitent lat. liceto po ~ija <strong>na</strong>redba treba da se plati dospea<strong>na</strong>ta<br />
suma kaj menicata.<br />
remonstracija lat. prigovor, `alba, protivtu`ba.<br />
remont franc. popravawe <strong>na</strong> ma{ini i aparati po niv<strong>na</strong> podolga upotreba.<br />
remontiranje franc. popravawe, prepravawe.<br />
remorker franc. vleka~, mal motoren ~amec za vle~ewe <strong>na</strong> golemi<br />
brodovi.<br />
remota iustitia, quid sunt reg<strong>na</strong> nisi mag<strong>na</strong> latrocinia (Avgustinus) lat. ako<br />
se izzeme pravdata, {to drugo se kralstvata ako ne golemi razbojni~ki<br />
dru`ini.<br />
remuneracija lat. vonred<strong>na</strong> <strong>na</strong>grada koja se dava pokraj redov<strong>na</strong>ta plata.<br />
renegat lat. ~ovek koj go promenil svoeto uveruvawe i premi<strong>na</strong>l vo<br />
sprotivniot tabor, odmetnik.<br />
renesansa franc. obnova, predorba.<br />
renitencija (lat. renitos - se protivam) otpornost, neposlu{nost, tvrdoglavost.<br />
renitenten lat. otporen.<br />
renitenten lat. uporen, i<strong>na</strong>tliv, tvrdoglav.<br />
renome franc. dobro ime, reputacija, slava, popularnost, ugled, dobar<br />
glas.<br />
renomiran franc. ugleden, poz<strong>na</strong>t, koj e <strong>na</strong> dobar glas.<br />
renovacija lat. obnova, popravawe, menuvawe <strong>na</strong> podobro.<br />
renta lat. sekoj regularno dobien prihod od kapital, imot ili zemji-<br />
{te koj od svoite sopstvenici ne bara nikakvi pretpriema~ki dejnosti.<br />
rentabilen franc. vnosen, koj nosi dobivka.<br />
rentgentologija lat. <strong>na</strong>uka za rentgentskite zraci i niv<strong>na</strong>ta prime<strong>na</strong>.<br />
renuncijacia (lat. renuntiatio) 1. otka`uvawe, otstapuvawe od ne{to,<br />
otkaz, 2. objavuvawe, obz<strong>na</strong>nuvawe, prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> postoj<strong>na</strong>ta organizacija.<br />
reorganizacija lat. preobrazba, preustrojstvo.<br />
reparabilen lat. popravliv, koj mo`e da se popravi, <strong>na</strong>domestliv.<br />
reparacija lat. 1. poprave<strong>na</strong> sostojba, obnova, prerodba, 2. prav. celosen<br />
ili delumen <strong>na</strong>domest <strong>na</strong> {teta koja pobede<strong>na</strong>ta dr`ava i ja dava <strong>na</strong><br />
dr`avata koja pobedila vo voj<strong>na</strong>.<br />
repariranje lat. popravawe.<br />
reparticija lat. raspredelba.<br />
repatatura lat. popravka.<br />
repatrijacija lat. vra}awe <strong>na</strong> voeni zarobenici, <strong>na</strong> begalci, <strong>na</strong> raseleni<br />
lica, <strong>na</strong> lica koi baraat azil, <strong>na</strong> iselenici vo tatkovi<strong>na</strong>ta.<br />
332
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
reper franc. izaraze<strong>na</strong> to~ka <strong>na</strong> terenot koja slu`i za opredeluvawe<br />
<strong>na</strong> odale~enosta.<br />
reperkusija lat. 1. fiz. odbivawe <strong>na</strong> svetlost, zvuk i dr., 2. prenos.<br />
protivudar, odek, protivdejstvo.<br />
repertoar franc. 1. site pretstavi koi se izvedeni ili koi }e se izvedat<br />
vo nekoj teatar. 2. site ulogi koi gi igra nekoj glumec ili zbir <strong>na</strong><br />
muzi~ki literarni dela koi gi izveduva nekoj muzi~ar, recitator.<br />
repete lat. repetere povtori! <strong>na</strong>novo! pak! u{te!<br />
repetent lat. povtoruva~.<br />
repeticija, repetiranje lat. povtoruvawe.<br />
repetitio est mater studiorum lat. povtoruvaweto e majka <strong>na</strong> u~eweto.<br />
repetitorium lat. kniga za povtoruvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>u~eniot materijal.<br />
replantacija lat. povtorno vsaduvawe, vnesuvawe prim. <strong>na</strong> zabi.<br />
repliciranje lat. odgovarawe, odvra}awe (<strong>na</strong> ne~ij odgovor).<br />
replika lat. 1. kratok odgovor <strong>na</strong> ne~ij govor, 2. zabele{ka od mesto<br />
(vo sobranie, <strong>na</strong> kongres).<br />
report franc. 1. izve{taj, 2. sekojdnevni novosti vo vesnicite.<br />
reporta`a franc. kratok literaren sostav vo koj <strong>na</strong> novi<strong>na</strong>rski <strong>na</strong>~in<br />
se prika`uva nekoj <strong>na</strong>stan, se obraboruva nekoe pra{awe, ili se opi-<br />
{uva nekoe mesto.<br />
reporter ang. sorabotnik koj za vesnicite donesuva dnevni novosti od<br />
lice mesto <strong>na</strong> <strong>na</strong>stanot.<br />
represalii lat. sredstva za me|u<strong>na</strong>rod<strong>na</strong> prisilba koi se sostojat vo<br />
toa {to ed<strong>na</strong> dr`ava, kako odgovor <strong>na</strong> protivpravnite dejstva <strong>na</strong> druga<br />
dr`ava, vr{i isti takvi dejstvija sprema organite, gra|anite i sl. <strong>na</strong><br />
taa dr`ava.<br />
represija 1, lat. prav. kazne<strong>na</strong> merka, 2. psih, represija ili potisnu-vanje<br />
odbranben mehanizam <strong>na</strong> frustracii koj postoi toga{ koga motivite<br />
{to se vo sprotivnost so socijalnite normi se potisnuvaat od svesta.<br />
Toa se pravi: 1 0 poradi toa {to tie motivi se vo sprotivnost so interioriziranite<br />
eti~ki principi i 2 0 za{to z<strong>na</strong>weto za postoeweto <strong>na</strong><br />
takvi motivi kaj poedinecot predizvikuva voznemirenost i ~uvstvo <strong>na</strong><br />
vi<strong>na</strong>. Na potisnuvaweto mu se pripi{uva zaboravaweto <strong>na</strong> obvrskite<br />
{to <strong>na</strong> opredelen <strong>na</strong>~in se neprijatni (~esto se zboruva da se dojde <strong>na</strong><br />
dogovoren sostanok, da se vrati pozajme<strong>na</strong> kniga i sl. <strong>na</strong> {to vistinskiot<br />
izvor e `elbata da ne se dojde <strong>na</strong> sostanokot ili da se zadr`i knigata),<br />
ili gre{kite koi se pravat vo govorot.<br />
represiranje lat. prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> kazneni merki zadi spre~uvawe <strong>na</strong> op{-<br />
testveno opasni povedenija.<br />
represiven lat. kaznen, koj ima za cel da spre~i op{testveno opasni<br />
dejnosti.<br />
reprezent, reprezentacija lat. pretstavni{tvo.<br />
reprezentant lat. pretstavnik, zastapnik.<br />
reprezentativen lat. pretstavni~ki, poseben.<br />
333
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
reprezentiranje lat. 1. zastapuvawe, 2. pretstavuvawe (<strong>na</strong> nekoja vrednost),<br />
3. <strong>na</strong>stapuvawe vo slu`beno svojstvo.<br />
repriza franc. 1. povtoruvawe, 2. povtorno izveduvawe <strong>na</strong> teatarska<br />
pretstava.<br />
reprobacija lat. 1. otfrlawe, neodobruavwe, osuduvawe, 2. popraven<br />
ispit, 3. protivdokaz.<br />
reproduciranje lat. povtorno izveduvawe <strong>na</strong> tu|o delo.<br />
reprodukcija lat. 1. izvedba <strong>na</strong> tu|o, osobeno <strong>na</strong> muzi~ko delo, 2. kopija,<br />
umno`en crte`, slika ili fotogarfija.<br />
reproduktiv<strong>na</strong> umetnost lat. umetnost koja se zanimava so izvedba <strong>na</strong><br />
gotovi tu|i dela.<br />
reprosit lat. odgovor <strong>na</strong> prosit, reptil lat. zool. 1. vleka~, 2. pol-tron,<br />
ulizica.<br />
reptili lat. vleka~i (zmii, gu{teri i sl.).<br />
republika lat. oblik <strong>na</strong> dr`avo ureduvawe kade{to <strong>na</strong>selenieto preku<br />
izbori ja odreduva vlasta za odreden broj godini. sprot. mo<strong>na</strong>rhija<br />
kade{to dr`av<strong>na</strong>ta vlast e <strong>na</strong>sled<strong>na</strong>.<br />
repudijacija lat. odbivawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>sledstvo.<br />
repulzija lat. 1. odbivawe, otfrlawe, odale~uvawe, sudirawe, sprot.<br />
atrakcija, 2. nepovolen odgovor <strong>na</strong> molba, 3. neuspeh, poraz, 4. odvratnost,<br />
gadewe.<br />
repulziven lat. odboen, odvraten, omrazen, nesimpati~en.<br />
repunca lat. `ig so koj se overuva vrednosta <strong>na</strong> plemenitite metali.<br />
reputacija lat. javno mislewe za ne~ii vrednosti ili nedostatoci.<br />
requiescat in pace lat. po~ivaj vo mir.<br />
rer<strong>na</strong> ger. del od {poretot vo koj se pe~e hra<strong>na</strong>ta.<br />
rerum <strong>na</strong>tura lat. priroda <strong>na</strong> ne{tata, priroda <strong>na</strong> rabotite.<br />
res iudicata lat. presude<strong>na</strong> rabota, pravosil<strong>na</strong> odluka, predmet za koj<br />
pove}e ne smee da se presuduva.<br />
res lat. stvar, res alie<strong>na</strong> - tu|a stvar, res nullius lat. ni~ija stvar, res<br />
dubia - somnitel<strong>na</strong> stvar.<br />
res, non verba lat. dela, a ne zborovi.<br />
resantiman (franc. ressentir - povtorno da se ~uvstvuva) luti<strong>na</strong>, nezadovolstvo<br />
kako iskustvo od negativ<strong>na</strong> emocija, prim. zloba, luti<strong>na</strong>, zavist,<br />
omraza, pakost, {to kako posledica ima <strong>na</strong>gon za odmazda, izliv<br />
<strong>na</strong> gnev protiv sre}nite: resentiman e zavist kon nekogo samo zardi<br />
toa {to toj postoi (podobro e da go nema za{to z<strong>na</strong>e da `ivee).<br />
reskripcija lat. zapoved, <strong>na</strong>redba.<br />
reskript lat. <strong>na</strong>redba, raspis, otpis, pismeno re{enie <strong>na</strong> <strong>na</strong>jvisokata<br />
vlast.<br />
resolviranje lat. 1. sveduvawe, 2. rastvorawe, 3. odlu~uvawe, zaklu~uvawe.<br />
resor franc. struka, delokrug, <strong>na</strong>dle`nost, granka <strong>na</strong> dr`a<strong>na</strong>ta uprava<br />
<strong>na</strong> ~elo so minister.<br />
resorbiranje, resorpcija lat. vpivawe, {mukawe <strong>na</strong> hranlivi materii.<br />
334
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
respekt franc. po~ituvawe, uva`uvawe.<br />
respektabilen lat. dostoen za po~it, uva`en, ugleden.<br />
respektive lat. odnosno, konkretno.<br />
respicient lat. izvestitel.<br />
respiracija lat. 1. di{ewe, 2. oporavuvawe, odmor, 3. isparuvawe (<strong>na</strong><br />
voda).<br />
respondibilen lat. odgovoren.<br />
respondiranje lat. odgovarawe.<br />
responsa lat. prav. odgovori <strong>na</strong> poz<strong>na</strong>ti pravnici vo stariot Rim koi<br />
odgovori bile zadol`itelni za sudiite.<br />
rest lat. ostatok, toa {to preostanuva.<br />
restant lat. prav. dol`nik koj zaostanuva vo pla}aweto.<br />
restauracija, restavracija lat. 1. povtorno vospostavuvawe <strong>na</strong> poredokot<br />
soboren so revolucija, 2. popravka <strong>na</strong> stari umetni~ki predmeti taka<br />
{to }e dobijat izgled kakov {to go imale nekoga{.<br />
restitutio in integrum lat. vra}awe vo porane{<strong>na</strong>ta sostojba.<br />
restoran franc. podobra gostilnica.<br />
restrikcija lat. ograni~uvawe.<br />
restriktiven lat. koj ograni~uva, stesnuva.<br />
restriktivno tolkuvanje prav. stesnuvawe <strong>na</strong> z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> eden izraz ili<br />
poim (koga <strong>na</strong> po{irokoto z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> propisot mu se dava potesno z<strong>na</strong>-<br />
~ewe). Do nego doa|a koga, po gramati~koto tolkuvawe, od propisot<br />
{to se tolkuva proizleguva pove}e od o<strong>na</strong> {to donositelot sakal da go<br />
ka`e (plus dixist quam voluit). v. ekstenzivno tolkuvanje.<br />
restringiranje lat. ograni~uvawe, stegnuvawe, stesnuvawe.<br />
resurekcija (lat. resurrectio) voskrsnuvawe, obnova, prerodba.<br />
resursi lat. sredstva, zalihi, izvori <strong>na</strong> prihodi, izvori <strong>na</strong> stopanstvoto<br />
(od kade se dobivaat surovini).<br />
retabliranje franc. obnovuvawe, vra}awe vo porane{<strong>na</strong> sostojba, povtorno<br />
osposobuvawe.<br />
retardacija lat. usporuvawe, zadocnuvawe.<br />
retencija lat. 1. prav. zadr`uvawe, odr`uvawe (<strong>na</strong> tu|a stvar), 2. psih.<br />
sposobnost za zadr`uvawe <strong>na</strong> do`ivuvawata vo svesta, pamtewe.<br />
retikulum lat. med. mre`a <strong>na</strong> krvni sadovi ili nervi.<br />
reti<strong>na</strong> lat. mre`nica vo okoto.<br />
retiriranje franc. povlekuvawe, otstapuvawe od nekoja <strong>na</strong>mera.<br />
retor gr~. 1. u~itel vo govorni{tvo, 2. prenos. govornik koj govori <strong>na</strong>kiteno,<br />
no besodr`ajno.<br />
retorika gr~. <strong>na</strong>uka za govorni{tvoto ve{ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> govorewe.<br />
retorta lat. sad vo forma <strong>na</strong> topka koj slu`i za hemiski eksperimenti.<br />
retorzija lat. protivmerka, dejnost koja ja prezema ed<strong>na</strong> protiv druga<br />
dr`ava kako odgovor <strong>na</strong> pritisokot ili <strong>na</strong> povredata <strong>na</strong> ekonomskite<br />
interesi.<br />
retro lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: <strong>na</strong>zad, <strong>na</strong><strong>na</strong>zad.<br />
335
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
retroaktiven lat. koj deluva <strong>na</strong><strong>na</strong>zad, koj ima povratno dejstvo. retroaktivno<br />
dejstvo <strong>na</strong> zakonot - protegawe <strong>na</strong> zakonskite propisi i vrz slu~ai<br />
koi se slu~ile pred objavuvaweto <strong>na</strong> toj zakon.<br />
retrograden lat. koj odi <strong>na</strong>zad, povraten.<br />
retrospekcija lat. pogled <strong>na</strong> <strong>na</strong>zad, osvrt <strong>na</strong> nekoga{nite <strong>na</strong>stani.<br />
retrospektiven lat. koj gleda vo mi<strong>na</strong>toto, koj e posveten <strong>na</strong> razgleduvawe<br />
<strong>na</strong> mi<strong>na</strong>toto.<br />
retu{ franc. ispravawe, doteruvawe <strong>na</strong> crte`, slika, fotografija.<br />
retur franc. vra}awe.<br />
reumatizam gr~. zbiren <strong>na</strong>ziv za bolesti <strong>na</strong> zglobovite i muskulite.<br />
revalorizacija lat. 1. povtorno utvrduvawe <strong>na</strong> vrednosta, 2. vra}awe <strong>na</strong><br />
vrednosta <strong>na</strong> pari ili <strong>na</strong> stoka koja vo me|uvreme bila pad<strong>na</strong>ta.<br />
revalvacija lat. vra}awe <strong>na</strong> vrednosta <strong>na</strong> parite.<br />
revan{ franc. 1. odmazda za poraz (vo voj<strong>na</strong>, vo igra), 2. povtor<strong>na</strong> borba<br />
ili igra koja se prezema zaradi pobeda <strong>na</strong>d prethodniot pobednik, 2.<br />
vozvra}awe voop{to, razdol`uvawe za nekoja store<strong>na</strong> usluga, 3. vra}awe<br />
so ista mera.<br />
revan{iranje franc. vozvra}awe <strong>na</strong> podarok, vra}awe milo za drago.<br />
revers franc. 1. potvrda za pozajme<strong>na</strong> stvar, 2. zad<strong>na</strong> stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> kovani<br />
pari ili medal. sprot. avers.<br />
reverzibilen franc. povraten, obraten, povratliv, koj mo`e da se svrti<br />
i od drugata stra<strong>na</strong>.<br />
reverzija lat. povratok.<br />
revident lat. predlaga~, ispituva~ (<strong>na</strong> smetka).<br />
revidiranje lat. 1. pregleduvawe, ispituvawe, razgleduvawe, kontrolirawe,<br />
2. povtorno pregleduvawe i izmenuvawe, prei<strong>na</strong>~uvawe.<br />
revija franc. 1. smotra, 2. ~asopis, 3. rasko{no opreme<strong>na</strong> teatarska<br />
pretstava so pesni, muzika i tanci, 4. prika`uvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>jnovi modni<br />
primeroci.<br />
revindikacija (rei vindicatio) lat. tu`ba so koja se bara pravoto <strong>na</strong> sopstvenost.<br />
revizija lat. 1. pregled <strong>na</strong> rabotata <strong>na</strong> oddelni ustanovi ili lica, 2.<br />
prav. `alba do povisokiot sud, 3. prome<strong>na</strong> voop{to.<br />
revizor lat. toj koj pregleduva, kontrolira.<br />
revokacija, revociranje lat. otpovikuvawe, povlekuvawe, osporuvawe.<br />
revolt franc. 1. silno vozbuduvawe, luti<strong>na</strong>, ogor~enost, 2. bunt.<br />
revolucija lat. prestvrt, prevrat, <strong>na</strong>glo i <strong>na</strong>silno menuvawe <strong>na</strong> postojniot<br />
op{testven poredok.<br />
rex debet esse sub lege, quai lex facit regem lat. kralot mora da mu bide<br />
podreden <strong>na</strong> zakonot, za{to zakonot e toa {to go pravi kral.<br />
rex lat. kral.<br />
rezerva franc. 1. zaliha, 2. vozdr`anost, oprez, ograduvawe.<br />
rezervacija lat. zadr`uvawe <strong>na</strong> pravoto <strong>na</strong> ne{to.<br />
336
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
rezervat lat. 1. prav. pravo <strong>na</strong> pridr`uvawe, 2. doverliv spis, 3. podra~je<br />
<strong>na</strong> koe se za{titeni ostatocite od nekoj <strong>na</strong>rod, retki `ivotni<br />
ili rastenija.<br />
rezerven lat. ne{to {to se ~uva kako zaliha, kako dopolnitelen<br />
fond, kako "zlu ne trebalo".<br />
rezerviran lat. vozdr`an.<br />
rezerviranje lat. pridr`uvawe ili pri~uvawe ne{to za sebe ili za<br />
drug, ostavawe <strong>na</strong> ne{to za podocne`<strong>na</strong> upotreba.<br />
rezervoar franc. skladi{te za te~nosti i gasovi vo forma <strong>na</strong> bazen,<br />
bure, kanta i sl.<br />
rezidencija lat. mesto <strong>na</strong> postojano `iveewe <strong>na</strong> {ef <strong>na</strong> dr`avata ili<br />
<strong>na</strong> visoki funkcioneri.<br />
rezident lat. 1. vid <strong>na</strong> diplomatski pretstavnik, 2. gra|anin <strong>na</strong> nekoja<br />
zemja koj postojano `ivee vo druga dr`ava.<br />
rezidium lat. 1. hem. ostatok od sogoruvawe, ispatuvawe, talog, 2. med.<br />
traj<strong>na</strong> posledica od nekoja povreda ili bolest.<br />
rezig<strong>na</strong>cija lat. 1. prepu{tawe <strong>na</strong> sudbi<strong>na</strong>ta, pomiruvawe so sudbi<strong>na</strong>ta,<br />
2. psih. odbramben mehanizam <strong>na</strong> frustracii koj se projavuva vo pasiven<br />
odnos kon okoli<strong>na</strong>ta: poedinecot ednostavno im se prepu{ta <strong>na</strong><br />
svoite neuspesi i ne e spremen za aksija koja bi dovela do uspeh i otstranuvawe<br />
<strong>na</strong> pote{kotiite.<br />
rezil tur. sram, posramenost, izblamiranost.<br />
rezime franc. kratka sodr`i<strong>na</strong> od ne{to (kniga, govor).<br />
rezimiranje franc. pravewe rezime.<br />
rezistencija lat. otpor, sprotivstavuvawe, odbra<strong>na</strong>.<br />
rezistenten lat. otporen, tvrd.<br />
rezolucija lat. odluka, zaklu~ok.<br />
rezoluten lat. odlu~en, re{itelen.<br />
rezon franc. osnova, razlog, pri~i<strong>na</strong> so koj se opravduva nekoja postapka.<br />
rezo<strong>na</strong>nca 1. fiz. svojstvo <strong>na</strong> nekoe fizi~ko telo da zatreperi <strong>na</strong> posreden<br />
<strong>na</strong>~in preku trepereweto <strong>na</strong> sli~no telo vo neposred<strong>na</strong> blizi<strong>na</strong>,<br />
odeknuvawe. 2. porast <strong>na</strong> intenzivnosta <strong>na</strong> trepereweto <strong>na</strong> zvukot.<br />
rezoniranje franc. rasuduvawe, razmisluvawe, umuvawe, mudruvawe.<br />
rezultanta lat. sila koja <strong>na</strong>stanuva poradi zaedni~koto deluvawe <strong>na</strong><br />
dve ili pove}e sili (komponenti).<br />
rezultat lat. posledica od nekoe deluvawe, izvod, zaklu~ok, presmetka,<br />
ishod, u~inok.<br />
rezultira lat. proizleguva (od ne{to).<br />
rezus faktor, Rh-faktor lat. tip <strong>na</strong> krvta.<br />
ricinus lat. rastenie od koe se dobiva maslo za ~istewe <strong>na</strong> utrobata<br />
od glisti.<br />
riel - pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Kamboxa.<br />
rigiden lat. krut, tvrd, uko~en, strog, nepopustliv.<br />
337
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
rigorizam lat. 1. pretera<strong>na</strong> strogost, nepopustlivost, 2. strogo beskompromisno<br />
~uvawe <strong>na</strong> moralnite principi.<br />
rigorozen lat. strog (osobeno vo moralot), sovesen.<br />
rigoroznost lat. strogost, strogo po~ituvawe <strong>na</strong> propisi.<br />
rijal pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Iran.<br />
rik{a jap. dvokolka koja slu`i za prevoz <strong>na</strong> patnici, a koja ja vle~e samiot<br />
prevoznik.<br />
riko{et franc. otfrlawe, otskoknuvawe (<strong>na</strong> metak, gra<strong>na</strong>ta) od povr-<br />
{i<strong>na</strong>ta vo koja udira.<br />
rimski broevi - broevi koi i denes se upotrebuvaat: I=1, V=5, X=10,<br />
C=100, D=500, M=1000, prim. MCMLIX = 1959.<br />
ringla ger. plo~a <strong>na</strong> elektri~en {poret.<br />
rinofonija gr~. govorewe <strong>na</strong> nos.<br />
rinologija gr~. <strong>na</strong>uka za bolestite <strong>na</strong> nosot.<br />
ripostiranje it. brzo i zgodno odgovarawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>vredliva {ega, dosetlivo<br />
vozvra}awe.<br />
riskanten lat. rizi~en, opasen, povrzan so mo`nost od neuspeh.<br />
risum taneatis? lat. mo`ete li da ne se <strong>na</strong>smeete?<br />
ritam gr~. ramnomerno menuvawe <strong>na</strong> odredeni elementi.<br />
ritenuto it. muz. <strong>na</strong>glo usporuvawe <strong>na</strong> tempo.<br />
riter ger. vitez.<br />
ritmi~nost gr~. pravilnost, dr`ewe <strong>na</strong> ritam.<br />
ritual lat. zbir <strong>na</strong> obredi koi se vr{at so nekoj religiozen akt i<br />
pretstavuvaat negovo <strong>na</strong>dvore{no obele`je.<br />
ritualno lat. obredno.<br />
ritus lat. obred, verski propis, obi~aj.<br />
riva it. breg, obala.<br />
rival franc. sopernik, konkurent.<br />
rivijera it. primorje, morsko kapali{te.<br />
rizik it. ospasnost, stavawe <strong>na</strong> kocka.<br />
robot - ve{ta~ki ~ovek, ~ovek avtomat.<br />
robusten (lat. robustus) jak, silen, cvrst.<br />
rogiranje lat. donesuvawe <strong>na</strong> zakon. v. abrogiranje, derogiranje, subrogi -<br />
ranje, obrogiranje.<br />
rokada franc. dozvole<strong>na</strong> zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> mestata <strong>na</strong> kralot i topot vo igrata<br />
{ah.<br />
rokoko franc. <strong>na</strong>ziv za smer vo umetnosta od vtorata polovi<strong>na</strong> <strong>na</strong><br />
XVIII vek koj se karakterizira so premnogu ukrasni formi, meki boi i<br />
zabav<strong>na</strong> sodr`i<strong>na</strong>.<br />
rol<strong>na</strong> ger. <strong>na</strong>mota<strong>na</strong> hartija ili {tof vo forma <strong>na</strong> valjak.<br />
rolomobil, romobil franc. detsko vozilo koe se sostoi od daska so dve<br />
trkala i ra~ki za upravuvawe. Se upotrebuva taka {to ed<strong>na</strong>ta noga se<br />
dr`i <strong>na</strong> voziloto, a so drugata noga se dobiva zabrzuvawe.<br />
roman franc. podolgo literaturno delo. sprot. novela.<br />
338
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
romansa franc.1. malo vokalno ili instrumentalno delo so lirska<br />
sodr`i<strong>na</strong>, 2. prijaten quboven <strong>na</strong>stan.<br />
romansier franc. pisatel <strong>na</strong> romani.<br />
romantizam franc. pravec vo literaturata i umetnosta od prvata polovi<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong> XIX vek koj se karakterizira so kraen individualizam, ponirawe<br />
vo sebe, prevlast <strong>na</strong> fantazijata <strong>na</strong>d razumot, idealizirawe <strong>na</strong><br />
mi<strong>na</strong>toto i celos<strong>na</strong> sloboda vo izrazuvaweto.<br />
rondo franc. muzi~ka kompozicija so vedar karakter.<br />
rostbif ang. <strong>na</strong>pola pe~eno govedsko meso.<br />
rostfraj ger. koj ne 'rgosuva.<br />
rostra lat. govornica.<br />
rotacija lat. 1. kru`no dvi`ewe, vrtewe okolu svojata oska, 2. <strong>na</strong>izmeni~no<br />
menuvawe <strong>na</strong> polo`bite, funkciite. prome<strong>na</strong>, sme<strong>na</strong>.<br />
rotiranje lat. vrtewe, kru`ewe, menuvawe <strong>na</strong> polo`bite so drug.<br />
rotonda lat. kru`<strong>na</strong> mala gradba so kupola.<br />
rotor fiz. del od ma{i<strong>na</strong> koj se vrti dodeka taa raboti, v. stator.<br />
rozeta franc. or<strong>na</strong>ment vo forma <strong>na</strong> ru`a.<br />
r{um tur. karawe i zaka<strong>na</strong>.<br />
ru{vet tur. potkup, v. kurta`a.<br />
rubin tur. skapocen kamen so crve<strong>na</strong> boja.<br />
rudiment lat. prv po~etok, za~etok <strong>na</strong> nekoj organizam, zakr`laven<br />
ostatok.<br />
rudimentacija lat. zaskr`lave<strong>na</strong> sostojba, zaosta<strong>na</strong>tost vo razvojot.<br />
rudimentaren lat. nerazvien, koj is~eznuva, koj e zaosta<strong>na</strong>t.<br />
rui<strong>na</strong> lat. ru{evi<strong>na</strong>, propast.<br />
ruiniranje lat. upropastuvawe, uni{tuvawe, ru{ewe, silno o{tetuvawe.<br />
rujan hrv. septemvri.<br />
rulet franc. vid <strong>na</strong> hazard<strong>na</strong> igra.<br />
rumba {pan. vid <strong>na</strong> tanc.<br />
runda ang. period od 2-3 minuti <strong>na</strong> borba vo bokot, krug.<br />
ruptura lat. 1. med. prelom, kr{ewe, pukawe, kinewe, istegnuvawe <strong>na</strong><br />
nekoj v<strong>na</strong>tre{en organ ili tkivo, 2. prenos. raskinuvawe <strong>na</strong> odnosite,<br />
kavga.<br />
ruralen lat. selski.<br />
rusfaj tur. lom, golema gu`va, mete`, nered.<br />
rustikalen lat. selski.<br />
ruti<strong>na</strong> franc. 1. robuvawe <strong>na</strong> vostaveni <strong>na</strong>viki, pravila i {abloni, 2.<br />
ve{ti<strong>na</strong>, spretnost, izve`banost, iskusnost postig<strong>na</strong>ti so dolga rabota.<br />
rutiniran lat. izve`ban, prepreden.<br />
339
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
S<br />
sabajle tur. rano <strong>na</strong>utro.<br />
sabat hebr. sabota, neraboten den kaj Ereite.<br />
sabazija mit. frigiski bog kogo Grcite go ized<strong>na</strong>~uvale so Dionis.<br />
sabota`a franc. <strong>na</strong>merno onevozmo`uvawe i izbegnuvawe <strong>na</strong> rabotata<br />
od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> rabotnicite zaradi <strong>na</strong>veduvawe <strong>na</strong> rabotodava~ite da gi<br />
prifatat nivnite uslovi.<br />
saceritet lat. prokletstvo.<br />
sa~ tur. metalen poklopec pod koj se pe~e leb i drugi specijaliteti<br />
(|omleze i sl.).<br />
sa~mi tur. olovni zdr<strong>na</strong> za love~ki pu{ki.<br />
sacro egoismo it. sveti egoizam.<br />
sadaka ar. milosti<strong>na</strong>.<br />
sadizam - 1. polova izopa~enost, <strong>na</strong>stranost pri koja se postignuva seksualno<br />
zadovoluvawe samo toga{ koga se vr{i zlostavuvawa i mu se<br />
<strong>na</strong>nesuvaat bolki <strong>na</strong> partnerot, 2. prenos. <strong>na</strong>sladuvawe <strong>na</strong> tu|i ma}i.<br />
safe our souls (S.O.S.) ang. povik za pomo{ - spasete gi <strong>na</strong>{ite du{i.<br />
safijan {tave<strong>na</strong> i vo crno oboe<strong>na</strong> ov~a ili kozja ko`a (spored gradot<br />
Safi vo sever<strong>na</strong> Afrika).<br />
safir ar. skapocen kamen so si<strong>na</strong> boja.<br />
safizam gr~. lezbejstvo.<br />
saga norv. herojska proz<strong>na</strong> prikaz<strong>na</strong> od staroskandi<strong>na</strong>vskata literatura<br />
vo koja se se govori za podvizite <strong>na</strong> bogovite i za prvite kralstva.<br />
saharin lat. hemiski preparat 500 pati posladok od {ekerot koj te-<br />
{ko se topi.<br />
sairijaza gr~. nenormalno razvien sesualen prohtev kaj ma`ite.<br />
sakralen lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> religijata, <strong>na</strong> religiozni obredi.<br />
sakrament lat. sveta taj<strong>na</strong> - vidliv z<strong>na</strong>k spored koj se dava nevidlivata<br />
bo`ja milost (kr{tevawe, pri~est i sl.).<br />
sakramentalen lat. svet, obreden.<br />
sakrilegij lat. svetogrdie.<br />
sakristija lat. prostorija vo ili pokraj crkvata kade se ~uvaat predmetite<br />
za bogoslu`enie.<br />
sakrosankten lat. svet i neprikosnoven, nepovredliv.<br />
saksija tur. sad za odgleduvawe <strong>na</strong> cve}e.<br />
salamander gr~. mit. gu{ter za koj se veruvalo deka `ivee vo ogan.<br />
salarij lat. godi{<strong>na</strong> plata.<br />
saldo it. ostatok kaj zaklu~uvawe <strong>na</strong> presmetkata.<br />
salmoneli biol. vid <strong>na</strong> bakterii.<br />
salon franc. 1. golema prostorija, dvora<strong>na</strong>, 2. prostorija za umetni~ki<br />
izlo`bi.<br />
salus publica suprema lex esto lat. prav. jav<strong>na</strong>ta blagosostojba e <strong>na</strong>jvisok<br />
zakon.<br />
340
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
salusa publica lat. jav<strong>na</strong> dobrobit, jav<strong>na</strong> blagosostojba.<br />
salut franc. pozdrav <strong>na</strong> osoben sve~en <strong>na</strong>~in (so istreli od pu{ka ili<br />
od topovi, so spu{tawe z<strong>na</strong>me <strong>na</strong> brod i sl.).<br />
salva lat. po~esni istreli, po~esen ogan od pu{ki ili topovi.<br />
salvacionizam u~ewe koe se zanimava so spasenieto.<br />
salvator lat. spasitel.<br />
salve lat. zravo!<br />
salvus conductus lat. 1. vetuvawe <strong>na</strong> nepre~eno minuvawe i za{tita, 2.<br />
sprovodno za{titno pismo.<br />
samadhi 1. vo budizmot - koncentracio<strong>na</strong> tehnika, 2. vo jogata - vrvno<br />
nivo <strong>na</strong> obedinuva~ka kontemplacija.<br />
samar tur. drveno sedlo.<br />
samarjanci <strong>na</strong>rod od oblasta Samaraja severno od Izrael odvoen od<br />
Evreite po vra}aweto od vavilonskiot egzil.<br />
samit ang. konferencija <strong>na</strong> <strong>na</strong>jvisoki pretstavnici <strong>na</strong> dr`avite.<br />
samsara sanskr. - sinxir <strong>na</strong> pri~inosti - trkalo <strong>na</strong> ra|awa i smrt,<br />
kru`en tek <strong>na</strong> `ivotot: glaven izvor <strong>na</strong> stradawata <strong>na</strong> oddelni razumni<br />
su{testva. Sega{niot `ivot <strong>na</strong> edno razumno su{testvo e samo<br />
eden aspekt vo celiot ovoj proces. Smrtta ne e kraj <strong>na</strong> negovoto postoewe,<br />
tuku samo drug aspekt <strong>na</strong> toa postoewe. O<strong>na</strong> {to poedinecot e vo<br />
ovoj `ivot e rezultat <strong>na</strong> toa {to go pravel vo mi<strong>na</strong>toto, a toa {to go<br />
pravi vo sega{nosta }e opredeli {to }e bide vo idni<strong>na</strong>ta: toa {to<br />
sega go pravi, }e mu donese plodovi vo idniot `ivot, a toa {to toga{<br />
}e go pravi povtornoo }e dade plodovi vo drug iden `ivot i taka ad<br />
infinitum.<br />
samuraj jap. japonski vitez.<br />
sa<strong>na</strong>cija lat. izlekuvawe, ozdravuvawe, podobruvawe, sreduvawe, doveduvawe<br />
vo zdrava sostojba.<br />
sancta simplicitas lat. - bla`e<strong>na</strong> glupost! izvikal Jan Hus koga videl<br />
kako nekoj selanec prinesuva drva <strong>na</strong> loma~ata vrz koja toj stoel ~ekaj}i<br />
go sopstvenoto spaluvawe.<br />
sand`ak tur. pokrai<strong>na</strong>.<br />
sangvinik lat. okreten s<strong>na</strong>`en ~ovek koj rado se zanesuva, koj e so<br />
ognen temperament.<br />
sangvis (lat. sanguis) krv.<br />
saniranje lat. ozdravuvawe.<br />
sanitet lat. jav<strong>na</strong> ustanova za ~uvawe <strong>na</strong> zdravjeto, zdravstvo.<br />
sankcija lat. sekoja kazne<strong>na</strong> merka.<br />
sankim tur. bo`emno, gomiti.<br />
sanktifikacija lat. proglasuvawe <strong>na</strong> svetci.<br />
sano sensu lat. vo vistinska smisla.<br />
sanskrit dreven jazik <strong>na</strong> Hindusite <strong>na</strong> koj e <strong>na</strong>pi{an pogolemiot del od<br />
niv<strong>na</strong>ta literatura. Kako <strong>na</strong>roden jazik e izumren no i <strong>na</strong>tamu se koristi<br />
vo <strong>na</strong>ukata.<br />
santra~ tur. drve<strong>na</strong> ograda okolu bu<strong>na</strong>r.<br />
341
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
sapienti sat! lat. <strong>na</strong> pametniot mu e dosta! za mudriot e dovolno!<br />
sara~ tur. sedlar, samarxija.<br />
saraceni - <strong>na</strong>ziv za arapite vo [panija vo vremeto <strong>na</strong> krstonosnite vojni,<br />
<strong>na</strong>ziv za muslimanite voop{to.<br />
saraf tur. menuva~ <strong>na</strong> pari.<br />
saraj tur. dvorec.<br />
sargija tur. gruba tkaeni<strong>na</strong> koja slu`i za pokrivawe i za zamotuvawe<br />
<strong>na</strong> stoka.<br />
sari sanskr. vid <strong>na</strong> `enska <strong>na</strong>rod<strong>na</strong> nosija vo Indija.<br />
sarkasti~en gr~. pakosno podbiven.<br />
sarkazam gr~. zloba, zajadlivo ismejuvawe, pakosen podbiv.<br />
sarkofag gr~. luksuzen mrtove~ki sandak od mermer ili kamen, kamen<br />
grob, denes spomenik vo oblik <strong>na</strong> grob.<br />
sarks gr~. meso.<br />
saro{ tur. pijanica, bekjrija.<br />
saruk tur. {al ili tenko platno obvitkano okolu kapata, <strong>na</strong>likuva<br />
<strong>na</strong> ~alma.<br />
sata<strong>na</strong> rel. |avol. pri~initel <strong>na</strong> zloto spored bibliskoto svedo~ewe.<br />
Toj ne e ontolo{ko <strong>na</strong>~elo (nema postoewe vo sebe), no mo`e da primi<br />
postoewe vo subjektot i toa po volja <strong>na</strong> samiot subjekt.<br />
satara tur. mesarska sekira so podolgo se~ivo i pokratka ra~ka.<br />
saten franc. vid <strong>na</strong> svile<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
satir mit. {umsko su{testvo so mali rogovi, kozji noze i opa{ka koe<br />
se karakteriziralo so pohotlivost.<br />
satira gr~. literaturno delo so koe se ismejuvaat pojavite vo stvarnosta.<br />
satirijazis gr~. bolno zgolemen polov <strong>na</strong>gon kaj ma`ite.<br />
satisfakcija (lat. satisfactio) zadovoluvawe, izvinuvawe, opravduvawe.<br />
satori cel <strong>na</strong> zen budizmot (budewe, prosvetluvawe, dobivawe mudrost<br />
- pard`<strong>na</strong>), preku sede~ka meditacija (samadi - kontemplacija), so pomo{<br />
<strong>na</strong> d`ja<strong>na</strong>, darma ili vind`a<strong>na</strong> majstori. Bidej}i u~eweto <strong>na</strong> Buda e<br />
pat <strong>na</strong> osloboduvaweto, toa nema druga cel, osven do`ivuvawe <strong>na</strong> nirva<strong>na</strong><br />
(sega{no spokojstvo).<br />
satrap pers. despot, toj {to samovolno upravuva, ovlasten <strong>na</strong>mestnik<br />
vo provincija, prenos. despot, okruten i samovlasten poglavar.<br />
satrapija gr~. 1. pokrai<strong>na</strong> so koja upravuval satrap, 2. dr`ava so samovolno<br />
i okrutno upravuvawe.<br />
saturacija lat. zasitenost zasituvawe.<br />
saturn mit. 1. starorimski bog <strong>na</strong> vremeto i <strong>na</strong> plodnosta. 2. {esta<br />
planeta <strong>na</strong> son~eviot sistem, 3. kaj alhemi~rite - <strong>na</strong>ziv za olovo.<br />
satur<strong>na</strong>lii lat. kaj starire Rimjani sedmodnevno <strong>na</strong>rodno slavje po<br />
zavr{uvawe <strong>na</strong> polskite raboti vo z<strong>na</strong>k <strong>na</strong> Saturn, 2. divi orgii.<br />
saum ar. post, ed<strong>na</strong> od pette dol`nosti (stolbovi) <strong>na</strong> islamot - za vreme<br />
<strong>na</strong> mesec ramazan<br />
scabies lat. ~e{awe.<br />
342
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
sce<strong>na</strong> gr~. 1. pozornica, 2. prizor, 3. odel<strong>na</strong> epizoda vo literaturno<br />
delo, 4. prenos. <strong>na</strong>stan, epizoda, ostar razgovor, kavga.<br />
sce<strong>na</strong>rio gr~. plan <strong>na</strong> dramsko ili filmsko delo.<br />
scenograf gr~. teatarski slikar.<br />
scientia est potentia lat. z<strong>na</strong>eweto e mo}.<br />
scila i haribda mit. dve ~udovi{ta <strong>na</strong> bregovite <strong>na</strong> Mesinskiot zaliv<br />
koi gi progoltuvale pomorcite, prenos. polo`ba koga opasnosta se zakanuva<br />
od e<strong>na</strong>ta i od drugata stra<strong>na</strong> - me|u ~ekan i <strong>na</strong>koval<strong>na</strong>.<br />
scilicet (sc.) lat. se razbira, to est, imeno.<br />
se la vi (franc. c'est la vue) takov e `ivotot.<br />
seansa franc. spiritisti~ki sostanok.<br />
seboreja lat. med. preterano izla~uvawe <strong>na</strong> masti <strong>na</strong> odredeni delovi<br />
<strong>na</strong> teloto.<br />
secesija lat. oddeluvawe osobeno vo politi~ki pogled.<br />
secesionisti~ka voj<strong>na</strong> - voj<strong>na</strong> me|u ju`nite i severnite dr`avi zaradi<br />
oddeluvawe <strong>na</strong> ju`nite delovi <strong>na</strong> SAD i ukinuvawe <strong>na</strong> crne~koto ropstvo<br />
(1861-1864).<br />
seciranje lat. parawe, a<strong>na</strong>tomsko preparirawe.<br />
secundogenitura lat. pravo <strong>na</strong> vtororodeniot sin i <strong>na</strong> negovite potomci<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>sledstvo, sprot. primogenitura.<br />
sedativ lat. sredstvo za smiruvawe.<br />
sedef tur. bleskava materija so koja e oblo`e<strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{nosta <strong>na</strong><br />
{kolkite od koja se pravi <strong>na</strong>kit.<br />
sediment lat. talog, sloj, tiwa.<br />
sedimentacija lat. talo`ewe.<br />
sedukcija (lat. seductio) zavedlivost, {arm. privle~nost.<br />
sedukeji politi~ka i religioz<strong>na</strong> grupi <strong>na</strong> evreite, bogata gor<strong>na</strong> klasa.<br />
Tie bile aristokrati (svetovni i duhovni). Evrejska sekta ~ie ime poteknuva<br />
od Sadok, sve{tenikot <strong>na</strong> carot David. Sprotivno <strong>na</strong> farisejite<br />
go otfrlaat usmeniot zakon i neveruvale vo ve~nosta <strong>na</strong> du{ata.<br />
sefte tur. prvite pari koi trgovecot gi zema vo tekot <strong>na</strong> denot od prviot<br />
kupuva~.<br />
segment lat. del od ne{to.<br />
segmentacija (lat. segmentatio) 1. delewe, razdeluvawe, kinewe, 2.<br />
biol. sozdavawe kelii so delba.<br />
segregacija lat. oddeluvawe.<br />
seir tur. posmatrawe so u`ivawe.<br />
seizmi~ki gr~. koj se odnesuva <strong>na</strong> zemjoteres.<br />
seizmograf gr~. aparat koj registrira zemjoteresi.<br />
seizmologija gr~. <strong>na</strong>uka za zemjotresite.<br />
sejmen tur. vojni~ki ku~kar.<br />
sekcija lat. oddelenie, otsek (<strong>na</strong> ustanova, organizacija, zdu`enie).<br />
sekcio cezarea (lat. sectio caesarea) carski rez: otvarawe <strong>na</strong> stomakot<br />
i matericata zaradi vadewe <strong>na</strong> bebeto.<br />
sekiranje it. dosaduvawe, gwavewe.<br />
343
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
sekrecija lat. izla~uvawe, proces <strong>na</strong> izla~uvawe <strong>na</strong> (za organizmot)<br />
neophodni sekreti preku razni `lezdi.<br />
sekret lat. 1. taj<strong>na</strong>, 2. taen pe~at, 3. materija koja ja izla~uvaat `lezdite.<br />
sekret lat. te~nost koja ja izla~uva nekoja `lezda.<br />
seks (lat. sexus) polov <strong>na</strong>gon, polov akt.<br />
seksipil lat. polova privle~nost.<br />
seksomanija lat. bol<strong>na</strong> strast za seks.<br />
seksus lat. 1. pol, 2. polov <strong>na</strong>gon.<br />
sekta lat. religioz<strong>na</strong> grupa koja se otcepila od vladea~kata grupa, 2.<br />
prenos. zatvore<strong>na</strong> grupa koja se otu|uva od {irokite masi.<br />
sekularen lat. 1. stogodi{en, 2. svetoven.<br />
sekularizacija lat. 1. izemawe ne{to od crkvata i predavawe vo racete<br />
<strong>na</strong> svetovnite vlasti, 2. pretvorawe <strong>na</strong> crkov<strong>na</strong>ta vo dr`av<strong>na</strong> sopstvenost,<br />
3. prenos. osloboduvawe od crkovno vlijanie.<br />
sekulenten lat. so~en.<br />
sekulum lat. vek, stoletie.<br />
sekundant lat. posredik i svedok <strong>na</strong> ednoto lice vo dvoboj.<br />
sekundaren lat. vtorostepen, sporeden, sprot. primaren.<br />
sekundarius lat. vtor ~ovek vo bolnica, vtor lekar po rang, pomo{-<br />
nik <strong>na</strong> primariusot. spor. primarius.<br />
sekurit (lat. sekurus bezgri`en, siguren) vid <strong>na</strong> cvrsto staklo koe se<br />
kr{i vo bezbroj sitni bezopasni delovi.<br />
sekvenca lat. 1, toa {to doa|a potoa, toa {to sleduva po ne{to, 2.<br />
muz. povtoruvawe <strong>na</strong> nekoj motiv, 3. <strong>na</strong>jmala sce<strong>na</strong>, epizoda vo film.<br />
sekvestar lat. 1. pravn. sudsko odzemawe <strong>na</strong> tu| imot i predavawe <strong>na</strong><br />
nekoe lice <strong>na</strong> privremeno ~uvawe, 2. upravuva~ <strong>na</strong> imot koj e staven pod<br />
sekvestracija.<br />
sekvestracija lat. privremeno odzemawe <strong>na</strong> upravuvaweto <strong>na</strong>d celokupniot<br />
ili <strong>na</strong> del od imotot <strong>na</strong> lice protiv koe se vodi krivi~<strong>na</strong> postapka.<br />
selam ar. pozdrav.<br />
selam-alejkum, selam-ale~ ar. tur. mir so tebe (so vas)! da si (ste) zdravo!<br />
selamet ar. tur. spasenie, spas, vistinski pat, sre}a, uspeh, zdravje.<br />
selekcija lat. izbor, odbirawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>jdobroto.<br />
selekcio<strong>na</strong> teorija - teorija <strong>na</strong> Darvin spored koja vo `ivot ostanuvaat<br />
i se mno`at `ivotnite i rastenijata koi <strong>na</strong>jdobro se prilagoduvaat <strong>na</strong><br />
sredi<strong>na</strong>ta, a nesposobnite izumiraat.<br />
selektor lat. izbira~ izdvojuva~.<br />
selen (Se.) hemiski element - metaloid.<br />
sele<strong>na</strong>/lu<strong>na</strong> mit. bo`ica <strong>na</strong> mese~i<strong>na</strong>ta (}erka <strong>na</strong> titanot Hiperion i<br />
Teja) kaj Grcite/Rimjanite.<br />
semantika gr~. del od lingvistikata koja se zanimava so z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong><br />
zborovite.<br />
344
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
semel pro semper lat. ed<strong>na</strong>{ zasekoga{.<br />
semestar lat. polugodie <strong>na</strong> univerziteti i visoki {koli.<br />
semi lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: polovi<strong>na</strong>, polu, <strong>na</strong>pola,<br />
delumno.<br />
semifi<strong>na</strong>le lat. polufi<strong>na</strong>le.<br />
semiotika gr~. op{ta filozofska i lingvisti~ka teorija <strong>na</strong> z<strong>na</strong>ci i<br />
simboli so akcent vrz niv<strong>na</strong>ta komunikativ<strong>na</strong> funkicija.<br />
semipermeabilitet lat, fiz. polupropustlivost.<br />
semper lat. sekoga{, semper idem sekoga{ isto.<br />
sempre it. muz. sekoga{, nepreki<strong>na</strong>to isto.<br />
se<strong>na</strong>t lat. 1. sobranie <strong>na</strong> starci, <strong>na</strong>jvisoko zakonodavno telo vo stariot<br />
Rim, 2. vo nekoi zemji goren dom <strong>na</strong> parlamentot, 3. sudski ili univerzitetski<br />
sovet.<br />
se<strong>na</strong>torium lat. zdravstve<strong>na</strong> ustanova za bolni <strong>na</strong> koi <strong>na</strong>jpove}e im<br />
treba lekuvawe so dieta, sreden <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> `ivot, posebni klimatski<br />
uslovi i fizioterapija.<br />
se<strong>na</strong>tus consultum lat. zaklu~ok <strong>na</strong> se<strong>na</strong>tot (imal sila <strong>na</strong> zakon).<br />
senilen lat. stare~ki.<br />
senilnost lat. duhov<strong>na</strong> i teles<strong>na</strong> slabost, stara~ka slabost, izlapenot.<br />
senior lat. postar ~ovek.<br />
senium praecox lat. predvreme<strong>na</strong> ostarenost.<br />
sensus, non aetas inventit sapientium lat. pametot, a ne godinite davaat<br />
mudrost.<br />
sentencija lat. 1. mudra izreka, 2. sudska odluka.<br />
sentiment lat. oset, ~uvstvo, osetlivost, sil<strong>na</strong> du{ev<strong>na</strong> vozbuda.<br />
sentimentalen lat. preterano ~uvstvitelen.<br />
senzacija lat. 1. silen vpe~atok, 2. <strong>na</strong>stan, vest koja predizvikuva `iv<br />
interes.<br />
senzacio<strong>na</strong>len lat. vozbudliv.<br />
senzibilen lat. mogu ~uvstvitelen <strong>na</strong> fizi~ki i moralni vpe~atoci,<br />
koj ima sposobnost za ~uvstvitelni i moralni do`ivuvawa, sprot.<br />
inteligibilen.<br />
senzibilnost, senzivilnost lat. osetlivost, ~uvstvitelnost, vozbudlivost.<br />
senzitiven lat. ~uvstvitelen, lesno vozbudliv.<br />
senzualen lat. sklon kon ~ulni u`ivawa.<br />
senzualnost lat. setivnost, ~uvstvitelnost.<br />
separacija lat. izdvojuvawe, oddeluvawe, otcepuvawe.<br />
separat lat. poseben otpe~atok <strong>na</strong> nekoj <strong>na</strong>pis od ~asopis ili kniga.<br />
separaten lat. oddelen, izdvoen.<br />
separatist lat. toj koj se stremi kon otcepuvawe od nekoja zaednica.<br />
separatizam lat. streme` za otcepuvawe, izdvojuvawe.<br />
separe franc. zaseb<strong>na</strong>, oddele<strong>na</strong> prostorija.<br />
separiranje lat. oddeluvawe.<br />
345
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
sepsa med. op{ta zaraza so mikroorganizmi koi cirkuliraat niz<br />
krvta.<br />
sequi debet potentia iustitiam, non praecedere lat. silata treba da odi<br />
pred pravdata, a ne zad nea.<br />
seraf, serafim hebr. angel od <strong>na</strong>jvisok red.<br />
serbez tur. bezgri`en.<br />
serdar pers. zapovednik, vojskovoditel.<br />
sere<strong>na</strong>da it. qubov<strong>na</strong> pes<strong>na</strong> koja se peela <strong>na</strong> otvoreno.<br />
serija lat. zbir ili redica <strong>na</strong> predmeti sovr{eno isti ili takvi koi<br />
imaat nekoi zaedni~ki obele`ja, sledovatel<strong>na</strong> niza od ne{to.<br />
seriozen lat. ozbilen.<br />
serioznost (lat. serius - ozbilen) promislenost, ozbilnost.<br />
sermo mollis frangit iram lat. ubavite zborovi go stivnuvaat gnevot.<br />
serolog lat. stru~wak za serologija.<br />
serologija lat. <strong>na</strong>uka za biolo{kite svojstva <strong>na</strong> serumot, <strong>na</strong>uka za serumite<br />
vo krvta <strong>na</strong> ~ovekot i `ivotnite.<br />
seroterapija lat. lekuvawe so serumi.<br />
serpens lat. zmija.<br />
serpenti<strong>na</strong> lat. krivulest pat.<br />
serum lat. bistra zlatno`olta te~nost koja se izdvojuva od krvta.<br />
servilen lat. ropski, ponizen.<br />
servilnost. lat. poniznost, ropska poniznost, dodvoruvawe.<br />
servis lat. 1. slu`ba, slu`ewe, <strong>na</strong>grada, <strong>na</strong>pojnica za usluga, 2. uslu`no<br />
pretprijatie, 3. po~eten udar vo tenis.<br />
servitut lat. pravo <strong>na</strong> slu`benost.<br />
serviz franc. celosen broj <strong>na</strong> pribor za jadewe.<br />
servum arbitrium lat. podrede<strong>na</strong>, neslobod<strong>na</strong> volja.<br />
servus lat. rob, sluga.<br />
sesija lat. period <strong>na</strong> rabota <strong>na</strong> zdru`enija, pretstavni~ki organi, sudovi<br />
i sl.<br />
sevap tur. dobro delo, dobrodetel, zaslu`no delo.<br />
sevdah tur. qubov, quboven kopne`, quboven zanos..<br />
sevdalinka tur. qubov<strong>na</strong> pes<strong>na</strong>.<br />
sezo<strong>na</strong> franc. godi{no vreme.<br />
sfera gr~. 1. topka, povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> topka, 2. prenos. podra~je, delokrug,<br />
sredi<strong>na</strong>.<br />
sfinga gr~. 1. statua kaj starite Egipjani vo forma <strong>na</strong> lav so ~ove~ka<br />
glava, 2. prenos. zagonet<strong>na</strong> li~nost.<br />
sholastika gr~. osobe<strong>na</strong> <strong>na</strong>uka (pravec <strong>na</strong> verskata filozofija ili teologija)<br />
i metod <strong>na</strong> crkvata za sistematizirawe i izlo`uvawe <strong>na</strong> nejzinite<br />
dogmi. Osnovni karakteristiki i se: idealizam (so ogled deka bog<br />
e ideja, ideite se realnost: kolku {to idejata i e pobliska <strong>na</strong> bogot -<br />
praidejata, tolku e poreal<strong>na</strong>, a materijalniot svet e <strong>na</strong>jnesovr{en<br />
izraz i odraz <strong>na</strong> ideite) i dedukcija (poniskite idei se izveduvaat od<br />
povisokite). Prirodnite <strong>na</strong>u}i, eksperimenti, obratniot, individua-<br />
346
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
len pat kon proveruvawe <strong>na</strong> materijalniot svet (indukcija), patot od<br />
poniskata realnost kon povisokata, vo sredniot vek bea zabraneti, toa<br />
be{e obid za zabraneta kritika - delo i pottik <strong>na</strong> |avolot. Za osnova~<br />
<strong>na</strong> sholastikata se smeta Anselmo Kanterberiski.<br />
si duo faciunt idem, non est idem lat. ako dvajca rabotat isto, ne e isto.<br />
si fabula vera lat. ako prikaz<strong>na</strong>ta e visti<strong>na</strong>ta.<br />
si licet parva componere magnis (Vergilie) lat. ako e dopu{teno malite<br />
raboti da se sporeduvaat so golemite (izraz za iska`uvawe <strong>na</strong> la`<strong>na</strong><br />
skromnost).<br />
si placet lat. ako vi e po volja, dokolku vi se dopa|a.<br />
si tacuisses philosophus mensisses lat. da mol~e{e }e ostane{e filozof.<br />
si vis pacem, para bellum lat. ako saka{ mir, podgotvuvaj se za voj<strong>na</strong>.<br />
si`e franc. osnov<strong>na</strong> tema <strong>na</strong> <strong>na</strong>u~no ili umetni~ko delo.<br />
sic itur ad astra lat. taka se odi do yvezdite (t.e. do slavata i ~esta)<br />
sic transit gloria mundi lat. taka minuva slavata <strong>na</strong> svetot.<br />
sic volo, sic iubeo lat. taka sakam, taka zapovedam.<br />
sic! lat. 1. taka! - zbor so koj vo tekstot se predupreduva deka <strong>na</strong>pi-<br />
{anoto od zbor do zbor e to~no taka, 2. z<strong>na</strong>k ze ~udewe ili tekstualen<br />
<strong>na</strong>vod <strong>na</strong> nekoja gre{ka.<br />
siderizam gr~. 1. u~ewe za vlijanie <strong>na</strong> yvezdite <strong>na</strong> `ivotnite i rastenijata,<br />
2. sposobnost da se po~ustvuva deka pod zemjata ima metal ili<br />
voda.<br />
siesta {pan. popladneven odmor.<br />
sifilis gr~. zaraz<strong>na</strong> veneri~<strong>na</strong> bolest.<br />
sifon lat. 1. {i{e za soda voda, 2. zatvora~ kaj sanitarni uredi koj ja<br />
spre~uva lo{ata mirizba.<br />
sig<strong>na</strong>l lat. 1. zvu~en ili viden z<strong>na</strong>k so koj ne{to se soop{tuva, 2. okolnost<br />
koja slu`i kako opome<strong>na</strong> deka treba ne{to da se prezeme.<br />
sig<strong>na</strong>lizacija lat. 1. davawe sig<strong>na</strong>li, 2. oprema za davawe sig<strong>na</strong>li.<br />
sig<strong>na</strong>tar lat. toj koj so svoj potpis se obvrzal <strong>na</strong> ne{to, potpisnik.<br />
sig<strong>na</strong>tura lat. 1. z<strong>na</strong>k koj ne{to odbele`uva, 2. <strong>na</strong>lepnica od hartija<br />
{to se stava <strong>na</strong> korica od kniga zaradi opredeluvawe <strong>na</strong> nejzinoto mesto<br />
vo bibliote~niot fond.<br />
signifikanten lat. z<strong>na</strong>~itelen, karakteristi~en.<br />
signiranje lat. 1. oz<strong>na</strong>~uvawe, 2. potpi{uvawe.<br />
signum lat. z<strong>na</strong>k.<br />
signum temporis lat. z<strong>na</strong>k <strong>na</strong> vremeto.<br />
sijaset tur. mno`estvo, mnogu.<br />
sikizam religija koja se temeli <strong>na</strong> u~eweto <strong>na</strong> 10 gurui koi `iveele vo<br />
Indija vo 16 i 17 vek.<br />
sikofant gr~. {piun, dou{nik, klevetnik.<br />
silencium (lat. silentium) ti{i<strong>na</strong>, mir, vnimanie.<br />
sileni mit. pijani glavno }elavi i debeli pridru`nici <strong>na</strong> bogot Dionis.<br />
347
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
siliciu (Si.) hemiski element.<br />
silicium (Si.) hem. <strong>na</strong>jrasprostranet element vo zemji<strong>na</strong>ta kora.<br />
silogizam gr~. logi~ki zaklu~ok koj se izveduva od dve ili pove}e premisi,<br />
prim. ~etvoroagolnikot ima ~etiri strani, kvadratot e ~etvoroagolnik,<br />
spored toa - kvadratot e ~etvoroagolnik.<br />
silueta lat. nejas<strong>na</strong> fugura koja pove}e se <strong>na</strong>setuva odo{to se gleda.<br />
simbioza gr~. dolgotraen so`ivot <strong>na</strong> dva organizami od koi imaat zaem<strong>na</strong><br />
korist i dvata organizami.<br />
simbol gr~. dogovoren z<strong>na</strong>k za raspoz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> ~lenovite <strong>na</strong> ed<strong>na</strong><br />
grupa.<br />
simboli~ki gr~. slikovit.<br />
simentalsko govedo plemenit vid <strong>na</strong> govedo od {vajcarsko poteklo.<br />
simetrala gr~. oska <strong>na</strong> simetrijata.<br />
simetrija gr~. ramnomernost, skladnost, harmonija, srazmernost <strong>na</strong> delovi<br />
vo prostorot pri {to ed<strong>na</strong>ta polovi<strong>na</strong> <strong>na</strong> predmetot e kako odraz<br />
vo ogledalo <strong>na</strong> drugiot del od predmetot.<br />
similia similibus curantur lat. sli~no so sli~no se lekuva, prenos. klin<br />
so klin se izbiva.<br />
similis simili gaudet lat. sli~en <strong>na</strong> sli~niot mu se raduva.<br />
simit tur. bel leb.<br />
simonija trgovija so crkovni predmeti, slu`bi i funkcii, prodavawe<br />
<strong>na</strong> crkovnite polo`bi za pari.<br />
simpati~en gr~. mil, privle~en, prijaten, omilen, sprot. antipati~en.<br />
simpatija gr~. 1. ~uvstvo <strong>na</strong> bliskot so drug, du{ev<strong>na</strong> privle~nost, privle~<strong>na</strong><br />
sila, sklonost, <strong>na</strong>klonetost kon nekogo ili, ne{to (predmet<br />
ili ideja), 2. so`ivuvawe, so~uvstvo so emocio<strong>na</strong>l<strong>na</strong>ta sostojba <strong>na</strong> druga<br />
bliska li~nost, sposobnost da se so~uvstvuva so dobroto i bolkata<br />
<strong>na</strong> drugite, sprot. antipatija.<br />
simpatikus gr~. avtomomen nerven sistem koj rakovodi so `lezdite,<br />
krvnite sadovi, srceto i koj ne e zavisen od <strong>na</strong>{ata volja.<br />
simpatizer gr~. 1. toj koj ~ustvuva simpatija kon nekogo ili kon ne{to,<br />
2. toj koj ne e aktiven vo nekoe dvi`ewe, no ja sledi i ja podr`uva negovata<br />
rabota.<br />
simpleks lat. 1. ednostaven, 2. ludak, budala.<br />
simplifikacija lat. uprostuvawe, poednostavuvawe.<br />
simplifikator lat. toj koj {to gi poednostavuva rabotite, toj koj gi<br />
pravi prosti, ednostavni ne{tata.<br />
simpozion gr~. gozba.<br />
simptom gr~. z<strong>na</strong>k koj <strong>na</strong>govestuva nekoja pojava (prim. bolest).<br />
simptomati~en gr~. zasnovan vrz <strong>na</strong>dvore{ni obele`ja, koj slu`i kako<br />
simptom.<br />
simulacija, simuliranje lat. prepravawe.<br />
simulant lat. ~ovek koj se preprava.<br />
simultan lat. istovremen.<br />
348
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
simultanka lat. istovreme<strong>na</strong> igra <strong>na</strong> {ah <strong>na</strong> eden igra~ protiv pove}e<br />
igra~i.<br />
sin 1. gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: so, zaedno, zbirno, istovremeno,<br />
2. rel. vavilonski bog <strong>na</strong> mese~i<strong>na</strong>ta.<br />
si<strong>na</strong>goga gr~. evrejski hram.<br />
sind`ir tir. lanec.<br />
sindaktilija gr~. vrode<strong>na</strong> meguseb<strong>na</strong> sras<strong>na</strong>tost <strong>na</strong> prstite.<br />
sindikat gr~. zdru`enie <strong>na</strong> rabotnici.<br />
sindrom med. grupa <strong>na</strong> simptomi karakteristi~ni za opredele<strong>na</strong> bolest.<br />
sindzir tur. lanec.<br />
sine anno (s.a.) lat. vo sig<strong>na</strong>tura - bez <strong>na</strong>z<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> godi<strong>na</strong>ta.<br />
sine ira et studio lat. bez omraza i <strong>na</strong>klonetost - nepristrasno.<br />
sine loco (s.l.) lat. vo sig<strong>na</strong>tura - bez <strong>na</strong>z<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> mestoto.<br />
sine nomine (s.n.) vo sig<strong>na</strong>tura - bez <strong>na</strong>z<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> imeto <strong>na</strong> pisatelot.<br />
sine obligo lat. bez obvrska.<br />
sine summa iustitia rem publicam geri nullo modo posse (Cicero) lat. bez<br />
celos<strong>na</strong> pravda nikoj ne mo`e da upravuva so dr`avata.<br />
sineast franc. filmski kriti~ar.<br />
sinedrij gr~. <strong>na</strong>jvisoka sudska ustanova vo Judeja.<br />
sinekura lat. dobro plate<strong>na</strong> slu`ba <strong>na</strong> koja ni{to ne se raboti.<br />
sinergija - zaemno, zaedni~ko deluvawe, sorabotka, pomagawe, zdru`uvawe<br />
<strong>na</strong> pove}e organi (muskuli) zaradi vr{ewe <strong>na</strong> nekoe dejstvie ili<br />
nekoj pokret.<br />
sinergizam u~ewe za sodejstvoto, u~ewe za slobodnoto sodejstvo <strong>na</strong> lu-<br />
|eto so streme` kon svoeto popravawe i steknuvawe <strong>na</strong> bla`enstvo.<br />
sinfonija gr~. golemo muzi~ko delo za orkestar koe obi~no se sostoi<br />
od ~etiri dela koi me|usebno se razlikuvaat spored tempoto i karakterot.<br />
singamija gr~. polovo razmno`uvawe.<br />
singular lat. gram. edni<strong>na</strong>, sprot. plural.<br />
singularen lat. poedine~en, poseben.<br />
singularia tantum lat. imenki koi imaat samo singular (edni<strong>na</strong>), prim.<br />
Skopje, Filip, mleko. sprot. plurale tantum.<br />
sinhroni~en, sinhronizam gr~. istovremen, koj se slu~uva vo isto vreme.<br />
sinhronizacija, sinhroniziranje lat. 1. vr{ewe <strong>na</strong> dve raboti vo isto<br />
vreme, 2. vnesvawe govoren prevod vo filmovi, <strong>na</strong>mesto titluvawe <strong>na</strong><br />
prevodot, 3. vremensko usoglasuvawe <strong>na</strong> tonot i slikata vo film.<br />
sinkrazija gr~. me{awe, spojuvawe, me{avi<strong>na</strong>, smesa.<br />
sinkretizam gr~. 1. edinstvenost, nerazdelivost, 2. vid <strong>na</strong> eklekticizam,<br />
2. spojuvawe <strong>na</strong> protivre~ni, me|usebno nespojlivi stojali{ta.<br />
sinod gr~. sovet <strong>na</strong> episkopi vo pravoslavnite crkvi, <strong>na</strong>jvisoka crkov<strong>na</strong><br />
vlast.<br />
349
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
sinonimi gr~. zborovi razli~ni po zvu~ost, no isti spored z<strong>na</strong>~eweto,<br />
prim. "somne`" i "nedoverba."<br />
sinopti~ar gr~. meteorolog.<br />
sinopti~ki gr~. sostaven, pregleden, koj dava pregled <strong>na</strong> site delovi <strong>na</strong><br />
slo`e<strong>na</strong>ta celi<strong>na</strong>.<br />
sinoptici gr~. sli~ni evangelija, evangelijata <strong>na</strong> Matej, Marko i Luka.<br />
sintagma gr~. zbir od dva ili pove}e zborovi koi vo re~enicata se<br />
organski povrzani.<br />
sintaksa gr~. del od gramatikata koj gi prou~uva re~enicite i nejzinite<br />
delovi, slo`uvaweto i mesteweto <strong>na</strong> zborovite vo re~enicata, povrzuvaweto<br />
<strong>na</strong> edni re~enici so drugi vo ed<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>, i sl.<br />
sintetika gr~. proizvodi od plasti~<strong>na</strong> masa.<br />
sintetiziranje gr~. spojuvawe vo celi<strong>na</strong>, vr{ewe sinteza.<br />
sinteza gr~. metod <strong>na</strong> prou~uvawe <strong>na</strong> predmetot vo negovata celost.<br />
sinuozen lat. krivulest, so <strong>na</strong>bori.<br />
sinus lat. {upli<strong>na</strong>, dupka.<br />
siplifikacija, simplificiranje lat. poednostavuvawe.<br />
sire<strong>na</strong> gr~. mit. 1. morska nimfa koja so svoeto peewe gi zaveduvala<br />
mor<strong>na</strong>rite <strong>na</strong> opasni mesta kade nivnite brodovi potonuvale, 2. prenos.<br />
zavodliva, no bezdu{<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>, 3. sig<strong>na</strong>len aparat za proizveduvawe silni<br />
i visoki tonovi za predupreduvawe.<br />
sistem gr~. 1. zbir <strong>na</strong> elementi koi me|usebno se <strong>na</strong>o|aat vo opredeleni<br />
pravilni odnosi i zavisat edni od drugi, taka {to obrazuvaat edan<br />
organizira<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>, 2. poredok so plansko rasporedeni delovi, 3. celost.<br />
zbir <strong>na</strong> principi koi slu`at kako temel <strong>na</strong> nekoja <strong>na</strong>uka, 4. oblik<br />
<strong>na</strong> op{testve<strong>na</strong> organizacija, 5. zbir <strong>na</strong> delovi povrzani so op{ta funkcija,<br />
6. ustrojstvo ili organizacija <strong>na</strong> ne{to.<br />
sistemati~en gr~. rasporeden spored opredelen plan, dosleden, skladen.<br />
sistematika, sistematizacija gr~. sozdavawe, doveduvawe vo odreden sistem.<br />
sistola lat. stegnuvawe <strong>na</strong> srceviot muskul so smaluvawe <strong>na</strong> srcevite<br />
{uplini, v. dijastola.<br />
sit tibi terra levis lat. neka ti bide les<strong>na</strong> zemjata.<br />
sit venia verbo lat. neka bide dopu{teno da se ka`e.<br />
sitrup lat. lek protiv ka{lica.<br />
situacija lat. polo`ba, sostojba, prilika, stek <strong>na</strong> okolnosti.<br />
situiran lat. 1. smesten, 2. bogat, imoten.<br />
situiranje lat. smestuvawe, postavuvawe.<br />
sizeren franc. gospodar <strong>na</strong> zavisnite vazali.<br />
skabijes lat. ~e{awe.<br />
skafander gr~. poseb<strong>na</strong> obleka za nurka~i i astro<strong>na</strong>uti.<br />
skaj ang. ve{at~ka ko`a.<br />
skalpel lat. mal hirur{ki no`.<br />
skamija lat. klupa.<br />
350
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
skandal gr~. uzbu<strong>na</strong> koja ja predizvukuva sramen akt.<br />
skaraden rus. gaden, grd, nepristoen.<br />
skelet gr~. kostur.<br />
skepsa gr~. somne`, nedoverba.<br />
skepticizam gr~. 1. filozofski pravec koj ja negira mo`nosta za sigurno<br />
spoz<strong>na</strong>vawe, 2. somne` vo se, nedoverlivost.<br />
skeptik gr~. ~ovek koj se somneva vo se.<br />
skica it. provizoren <strong>na</strong>crt.<br />
skipter (`ezlo, ceptar) palica od plemenit metal koj <strong>na</strong> vrvot obi~no<br />
imal dvokraten krst i bil ukrasen so skapoceni kamewa.<br />
skolastika lat. 1. idealisti~ki filozofski pravec koj se zasnoval vrz<br />
religiozni dogmi: stav deka filozofijata treba da i bide slu`itelka<br />
<strong>na</strong> verata, 2. prenos. besplodno umuvawe, formalno z<strong>na</strong>ewe otrg<strong>na</strong>to od<br />
`ivotot i praktikata.<br />
skolatsik, skolasti~ar lat. ~ovek koj ja primil samo <strong>na</strong>dvore{nosta,<br />
samo formal<strong>na</strong>ta stra<strong>na</strong> od nekoja <strong>na</strong>uka.<br />
skor ang. zbir <strong>na</strong> poeni, zbir <strong>na</strong> bodovi vo igra ili pri testirawe.<br />
skribomanija lat. pretera<strong>na</strong> volja za pi{uvawe.<br />
skripta lat. 1 o<strong>na</strong> {to e <strong>na</strong>pi{ano, 2. bele{ki od predavawe <strong>na</strong> univerzitetski<br />
profesori umno`eni za upotreba od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> studentite.<br />
skriptor lat. pisatel.<br />
skrupula lat. 1. somnenie, 2. gri`a <strong>na</strong> sovest, 3. kolebawe.<br />
skrupulozen lat. 1. gri`liv, to~en, pedanten, 2. sitni~av.<br />
skrutator lat. istra`uva~, ispituva~, broja~ <strong>na</strong> glasovite pri glasawe.<br />
skulptor lat. vajar, kipar.<br />
skurilen lat. sme{en, {egovit, prosta~ki.<br />
slam ang. gradska ~etvrt kade {to `ivee <strong>na</strong>jsiroma{noto <strong>na</strong>selenie.<br />
slang, sleng ang. v. `argon.<br />
slentium videtur confessio lat. mol~eweto se smeta kako priz<strong>na</strong>vawe.<br />
slogan ang. propagand<strong>na</strong> parola, deviza, lozinka.<br />
smaragd gr~. skapocen kamen so sjaj<strong>na</strong> zele<strong>na</strong> boja.<br />
smog (ang. kovanica od smoke - ~ad i fog - magla) zgaden vozduh.<br />
smoking ang. crn xaket za sve~ani priliki.<br />
snob (lat. kratenka od sine nobilite - bez plemstvo) prostak koj saka da<br />
se pravi va`en.<br />
snob ang. lu|e koi slepo se podveduvaat od novite trendovi vo modata<br />
i obi~aite vo visokite krugovi.<br />
snobizam lat. izigruvawe <strong>na</strong> va`<strong>na</strong> li~not, pokondirenost.<br />
societet lat. ortakluk, op{testven dogovor.<br />
socijalizacija lat. poop{testvuvawe.<br />
socinijani (unitarijanci) dvi`ewe osnovano od bra}ata Lelius Socianus<br />
(1525-1562) i Faustus Socianus (1539-1604) koe go prodol`i u~eweto<br />
<strong>na</strong> kalvinizmot vo [panija i Italija. Toa e u~ewe za tn. unitarizam, a<br />
protiv svetoto trojstvo (gospod e eden a Isus e samo prorok `rtvuvan<br />
351
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
za <strong>na</strong>rodot od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> gospod). Semo}ta <strong>na</strong> gospod e vo toa {to mo`e<br />
da pravi {to saka, no toj go saka samo toa {to e mo`no. Zatoa toj e<br />
vrzan so sopstvenite zakoni koi gi postavil. Na toj <strong>na</strong>~in socinijanite<br />
go otfrlaat u~eweto za predesti<strong>na</strong>cijata {to podoc<strong>na</strong> }e vlijae<br />
<strong>na</strong> pojavata <strong>na</strong> deizmot.<br />
sociologija lat. <strong>na</strong>uka za op{testvoto.<br />
socius lat. sodru`nik.<br />
sodomija lat. polovo op{tewe so `ivotni.<br />
sofija gr~. mudrost.<br />
sofist gr~. 1. u~en ~ovek, 2. u~itel <strong>na</strong> <strong>na</strong>uka i <strong>na</strong> politi~ka ve{ti<strong>na</strong>, 3.<br />
u~itel po filozofija i retorika, 4. platen u~itel, 5. pog. <strong>na</strong>ziv za<br />
~ovek koj parite gi stava <strong>na</strong>d visti<strong>na</strong>ta, koj <strong>na</strong>merno ja izvrtuva visti<strong>na</strong>ta<br />
sofistika gr~. 1. prvi~no - <strong>na</strong>uka <strong>na</strong> sofistite koja vrz temelite <strong>na</strong><br />
zdraviot razum go pobivala tn. {kolsko z<strong>na</strong>ewe, odnosno krutite formi<br />
<strong>na</strong> mislewe i predrasudite, 2. podoc<strong>na</strong> - prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> la`ni, zveduva-<br />
~ki dokazi, sofizmi, finti vo govorot koi lu|eto gi <strong>na</strong>veduvaat <strong>na</strong><br />
zabludi.<br />
sofistika gr~. <strong>na</strong>merno izvrtuvawe <strong>na</strong> visti<strong>na</strong>ta i sozdavawe la`ni zaklu~oci<br />
i prividni dokazi, ve{ti<strong>na</strong> da se <strong>na</strong>pravi ne{to da se ~ini vistinski,<br />
odo{to da bide visti<strong>na</strong>.<br />
sofizam gr~. 1. lukavstvo, somnenie i kritka <strong>na</strong> ~ovekovata sposobnost<br />
za soz<strong>na</strong>vawe, 2. ~ovek koj so izvrtuvawe <strong>na</strong> visti<strong>na</strong>ta sozdava la`ni<br />
zaklu~oci, 3. la`en zaklu~ok koj <strong>na</strong>vidum izgleda formalno pravilen,<br />
a se izveduva vrz osnova <strong>na</strong> dvosmislenost <strong>na</strong> <strong>poimi</strong>te i so pomo{ ne<br />
<strong>na</strong>potpolni pretpostavki.<br />
sofra tur. trpeza.<br />
sofrosi<strong>na</strong> gr~. trezvenost, umerenost, vozdr`uvawe, mudrost, dogovor<br />
<strong>na</strong> strastite deka so niv treba da vladee razumot.<br />
sogan tur. kromid.<br />
solaren lat. son~ev.<br />
solicitator lat. advokatski pomo{nik bez prav<strong>na</strong> <strong>na</strong>obrazba.<br />
solidaren lat. 1. povrzan so nekoko zaradi isti celi <strong>na</strong> deluvawe ili<br />
odgovornosti, 2. solidarni obvrski - obvrski<strong>na</strong> <strong>na</strong> pove}e dol`nosti za<br />
ispolnuvawe <strong>na</strong> ista prestacija kade{to sekoj dol`nik odgovara za<br />
celata obvrska, a izvr{uvaweto od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> edniot gi osloboduva od<br />
obvrskata drugite dol`nici.<br />
solidariziranje lat. soglasuvawe so nekogo po nekoe pra{awe, barawe i<br />
sl.<br />
solidarnost lat. ed<strong>na</strong>kvodu{nost, ed<strong>na</strong>kvo mislewe, zaednica <strong>na</strong> interesi.<br />
soliden lat. 1. temelen, siguren, 2. prenos. seriozen, trezen.<br />
solidnost lat. cvrsti<strong>na</strong>, ~esnost, trezvenost.<br />
solilokvij lat. razgovor so samiot sebesi.<br />
solilokvist lat. toj koj {to glasno razgovara sam so sebe.<br />
352
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
solipcizam gr~. u~ewe spored koe realno postojam samo jas, seto osta<strong>na</strong>to<br />
postoi samo vo mojata svest, priz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> sopstvenoto spoz<strong>na</strong>vawe<br />
(<strong>na</strong> sopstvenoto jas) za edinstve<strong>na</strong> realnost. Negirawe <strong>na</strong> postoeweto<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{niot svet (Berkli).<br />
solipsismus lat. samo`ivost<br />
solipsist lat. samo`ivnik, onoj komu mu e seedno kako im e <strong>na</strong> drugite<br />
samo ako nemu mu e dobro.<br />
solipsizam lat. subjektiven idealizam spored koj za edinstve<strong>na</strong> realnost<br />
se priz<strong>na</strong>va sopstvenoto spoz<strong>na</strong>vawe, negirawe <strong>na</strong> postoewe <strong>na</strong><br />
<strong>na</strong>dvore{niot svet.<br />
solis medicis concessum est mendacium lat. la`eweto im e dozvoleno<br />
samo <strong>na</strong> lekarite.<br />
solucija lat. re{enie, kako izlez od nekoja zamrse<strong>na</strong> situacija.<br />
solum bonum lat. edinstveno dobro.<br />
solvencija, solventnost lat. plate`<strong>na</strong> sposobnost.<br />
solviranje lat. 1. rastopuvawe, 2. razre{uvawe, 3. ispla}awe, razdol`uvawe.<br />
soma gr~. telo. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: za teloto.<br />
somati~en gr~. za teloto, telesen, koj se odnesuva <strong>na</strong> teloto.<br />
somatologija gr~. <strong>na</strong>uka za op{tite osobini <strong>na</strong> ~ove~koto i `ivotinskoto<br />
telo.<br />
som<strong>na</strong>mbulist lat. mese~ar.<br />
som<strong>na</strong>mbulizam lat. odewe vo son, mese~arewe.<br />
somnolencija lat. pospanost.<br />
somnus lat. son.<br />
somun tur. mal trkalezen leb.<br />
so<strong>na</strong>nt lat. samogasnik.<br />
so<strong>na</strong>r lat. sprava za merewe <strong>na</strong> dlabo~i<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> moreto.<br />
sonda franc. instrument za <strong>na</strong>vleguvawe i ispituvawe vo nekakvi<br />
dlabo~ini (vo teloto, vo more, pod zemja i sl.).<br />
sondiranje franc. 1. istra`uvawe so sonda, 2. prenos. prethodno istra-<br />
`uvawe <strong>na</strong> ne{to, prigotvuvawe <strong>na</strong> teren.<br />
sonoren lat. zvu~en.<br />
sophrosune gr~. doblest <strong>na</strong> ~ovek koj bi mo`el, no ne ja zloupotrebuva<br />
svojata mo}. (Toa e i koga telesnite streme`i gi prifa}aat ograni~uvawata<br />
{to im gi postavuva umot).<br />
sopran it. <strong>na</strong>jvisok `enski ili detski glas.<br />
sorpcija lat. goltawe <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> materija od druga materija.<br />
sorta lat. vid (<strong>na</strong> stoka, pari) soj (<strong>na</strong> lu|e)<br />
sortiman franc. golem izbor <strong>na</strong> razli~en vid stoka.<br />
sortiranje it. razdeluvawe, razvrstuvawe.<br />
soter gr~. spasitel.<br />
sotirologija, soterologija gr~. hristijansko u~ewe za spesenieto (iskupuvawe)<br />
<strong>na</strong> lu|eto od grevot.<br />
soto<strong>na</strong> hebr. |avol.<br />
353
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
sovest (superego) glas <strong>na</strong> inter<strong>na</strong>liziran avtoritet, sozdavawe pravila<br />
i zabrani vo soglasnost so nekoj avtoritet: <strong>na</strong> roditelite, religijata,<br />
dr`avata...<br />
spacijum lat. vremenski razdel.<br />
spahija pers. 1. turski feudalen kowanik, 2. zemjoposednik, golemoposednik,<br />
feudalec.<br />
spahiluk pers. feudalen imot.<br />
spasenie (osloboduvawe, isceluvawe, lat. salus-utis) delo so koe gospod<br />
povtorno go doveduva ~ovekot vo sostojba <strong>na</strong> li~<strong>na</strong> zaednica so<br />
sebe davaj}i mu nov ve~en `ivot.<br />
spazma gr~. stegawe <strong>na</strong> muskulite kako refleksivno dvi`ewe, gr~.<br />
species lat. vid, poseben vid.<br />
specifi~en lat. poseben, z<strong>na</strong>~aen, isklu~iv, svojstven isklu~ivo <strong>na</strong> nekoj<br />
predmet, lice ili pojava<br />
specifikacija, specificiranje lat. 1. poedine~no <strong>na</strong>veduvawe, poblisko<br />
oz<strong>na</strong>~uvawe, razvrstuvawe, 3. <strong>na</strong>brojuvawe <strong>na</strong> poedinostite, 3. dokument<br />
koj sodr`i opis <strong>na</strong> delovite ili podrobno gi <strong>na</strong>veduva site tehni~ki<br />
uslovi koi mora da gi ispolnuva <strong>na</strong>ra~aniot predmet.<br />
specifikum lat. posebnost, osobenost.<br />
specijalen lat. poseben, osoben.<br />
specijalist lat. stru~wak.<br />
specijalitet lat. poseben vid <strong>na</strong> nekoja stoka ili hra<strong>na</strong>.<br />
specijalizacija lat. steknuvawe posebni z<strong>na</strong>ewa vo nekoja struka.<br />
specijalnio lat. poedine~no, osobeno, posebno, odredeno, to~no, poblisko<br />
opredeleno, sprot. generalno.<br />
specijalnost lat. poseb<strong>na</strong> ve{ti<strong>na</strong>, posebnost, osobenost, stru~nost.<br />
specimen lat. pokus, obid.<br />
spekrar lat. raznobojni svetla koi se dobivaat so prekr{uvawe <strong>na</strong><br />
belata svetlost vo stakle<strong>na</strong> prizma.<br />
spektabilis (lat. spectabilis) uva`en, ugleden (nekoga{ titula <strong>na</strong> univerzitetskite<br />
dekani)<br />
spektakl lat. 1. buka, vikawe, 2. prizor, <strong>na</strong>rod<strong>na</strong> pretstava.<br />
spektator lat. gleda~, posmatra~.<br />
spekulacija (lat. speculatio - istra`uvawe, umovawe, mislewe), 1. trgovija<br />
presmeta<strong>na</strong> kon les<strong>na</strong> dobivka, 2. fil. streme` da se dojde do visti<strong>na</strong>ta<br />
preku apstraktno umuvawe, nezavisno od iskustvoto i praktikata.<br />
spekulativen lat. apstrakten, zasnovan vrz apstraktno mislewe, odale~en<br />
od iskustvoto i praktikata.<br />
spekulativen um - izraz koj Kant go koristi za o<strong>na</strong>a stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> ~istiot<br />
um koja gi opfa}a ideite za gospod i besmrtnosta, a koja tvrdej}i deka<br />
<strong>na</strong> siguren <strong>na</strong>~in z<strong>na</strong>e za postoeweto <strong>na</strong> gospod i besmrtnosta, gi <strong>na</strong>dminuva<br />
granicite <strong>na</strong> mo`noto iskustvo i <strong>na</strong> toj <strong>na</strong>~in i granicite <strong>na</strong><br />
svojata legitim<strong>na</strong> soz<strong>na</strong>j<strong>na</strong> upotreba.<br />
354
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
spekulativno, {pekulativno 1. filoz. - zasnovano vrz apstraktno mislewe,<br />
daleku od iskustvo i praktika, 2. presmetano od les<strong>na</strong> i brza zarabotuva~ka.<br />
spekulum (lat. speculum - ogledalo) sprava za posmatrawe <strong>na</strong> ka<strong>na</strong>li i<br />
{uplini vo teloto (nos, uvo, vagi<strong>na</strong>).<br />
speleologija gr~. <strong>na</strong>uka za pe{teri i podzemni prostori.<br />
spes va<strong>na</strong> lat. praz<strong>na</strong> <strong>na</strong>de`.<br />
spiker ang. 1. govornik, 2. pretsedatel <strong>na</strong> angliskiot parlament.<br />
spi<strong>na</strong>len lat. ki~men.<br />
spirit lat. duh.<br />
spiritizam lat. veruvawe vo zadgroben `ivot <strong>na</strong> du{ite <strong>na</strong> po~i<strong>na</strong>tite<br />
lu|e i vo mo`nost za komunicirawe so niv.<br />
spiritualen lat. duhoven.<br />
spiritualizam lat. filozofski pravec koj ja priz<strong>na</strong>va duhov<strong>na</strong>ta su{-<br />
ti<strong>na</strong> <strong>na</strong> svetot i ja negira stvarnosta <strong>na</strong> materijata.<br />
spirituozi lat. alkoholni pijaloci.<br />
spiritus agens lat. duhoven razdvi`uva~.<br />
spiritus rektor (lat. spiritus rector) duhov<strong>na</strong> misla, vode~ka misla.<br />
splendiden lat. 1. sjaen, 2. dare`liv.<br />
splin ang. taga, dosada, poti{tenost.<br />
spontan gr~. predizvikan sam od sebe, od v<strong>na</strong>tre{en pottik.<br />
spontanost gr~. deluvawe samo od sebe, samodeluvawe.<br />
sporadi~en gr~. koj se pojavuva od slu~aj do slu~aj.<br />
srma tur. 1. ~isto srebro, 2. srebren konec za vezewe.<br />
srpanj hrv. juli.<br />
stabilen lat. cvrst, postojan, koj ne se menuva, sprot. labilen.<br />
stabilizacija lat. doveduvawe vo postoja<strong>na</strong> sostojba.<br />
stacio<strong>na</strong>ren lat. nepodvi`en, stalen, nepromenliv, koj ostanuva <strong>na</strong><br />
svoeto mesto, stacio<strong>na</strong>rno lekuvanje - lekuvawe vo postela, za razlika od<br />
ambulantno lekuvawe.<br />
stadium gr~. period vo razvojot <strong>na</strong> ne{to.<br />
stag<strong>na</strong>cija lat. nepodvi`nost, zastoj, nedostig <strong>na</strong> razvoj.<br />
stalagmit lat. stolb od ledeni kapki koj se izdiga <strong>na</strong>gore.<br />
stalaktit lat. stolb od ledeni kapki koj visi <strong>na</strong>dolu.<br />
standard ang. mera, obrazec, norma, osnova.<br />
standarden ang. tipi~en, koj odgovara <strong>na</strong> negovite uslovi.<br />
standardizacija lat. sveduvawe <strong>na</strong> mnogute formi <strong>na</strong> proizvodi <strong>na</strong> pomal<br />
broj <strong>na</strong> tipi~ni obrasci (standardi) so opredelen kvalitet, forma,<br />
razmer, te`i<strong>na</strong> i sl.<br />
staniliziranje lat. pravewe ne{to trajno, cvrsto, postojano.<br />
stante pede lat. ved<strong>na</strong>{, smesta.<br />
stante sessione lat. po zavr{uvawe <strong>na</strong> sednicata.<br />
stati~en gr~. nepodvi`en, vo sostojba <strong>na</strong> miruvawe i ramnote`a.<br />
statika gr~. 1. <strong>na</strong>uka za ramnote`a <strong>na</strong> silite, 2. sostojba <strong>na</strong> miruvawe<br />
vo odreden moment, sprot. di<strong>na</strong>mika.<br />
355
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
statist gr~. 1. lice koe vo film ili vo teatarska pretstav igra uloga<br />
bez da zboruva, 2. prenos. bez<strong>na</strong>~aen ~ovek.<br />
statistika lat. <strong>na</strong>uka koja gi prou~uva golemi<strong>na</strong>ta i dvi`eweto <strong>na</strong> <strong>na</strong>selenieto<br />
i masovnite pojavi.<br />
stativ lat. stalak za razli~ni spravi i instrumenti.<br />
stator fiz. del od ma{i<strong>na</strong> koj se miruva dodeka taa raboti, v. rotor.<br />
statua lat. kip, skulptura <strong>na</strong> lu|e, predmeti ili `ivotni.<br />
statuiranje lat. postavuvawe, opredeluvawe, odreduvawe.<br />
status lat. prav<strong>na</strong> polo`ba <strong>na</strong> gra|aninte.<br />
status nescandi lat. moment <strong>na</strong> ra|awe, t.e. po~et<strong>na</strong> sostojba, <strong>na</strong>stanuvawe<br />
<strong>na</strong> nekoe pravno delo.<br />
staus quo lat. polo`ba kakva {to bila vo odreden moment i kakva<br />
{to e sega, neizmeneta polo`ba.<br />
stavni (propozicioni) variabli p, q, r... ili stavovi so varijabilno z<strong>na</strong>~ewe,<br />
oz<strong>na</strong>~uvaat klasi <strong>na</strong> iskazi, <strong>na</strong> primer p mo`e da z<strong>na</strong>~i vrne do`d,<br />
duva veter.<br />
stela lat. yvezda.<br />
stenija gr~. teles<strong>na</strong> sila.<br />
stenografija gr~. <strong>na</strong>~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> brzo pi{uvawe so pomo{ <strong>na</strong> posebni z<strong>na</strong>ci.<br />
stenogram gr~. tekst <strong>na</strong>pi{an stenografski.<br />
sterilnost lat. neplodnost.<br />
stetoskop gr~. lekarska slu{alka.<br />
stigma gr~. z<strong>na</strong>k, to~ka, `ig, obele`je.<br />
stigmatizacija gr~. vtisnuvawe <strong>na</strong> `ig.<br />
stihiski gr~. 1. elementaren, takov kakov {to e vo prirodata, 2. koj<br />
poteknuva od prirodnite sili, 3. neorganiziran, koj poteknuva bez svesno<br />
organizirawe.<br />
stil gr~. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> tvorewe, povedenie i `iveewe, metod <strong>na</strong> rabota.<br />
stilizacija gr~. davawe <strong>na</strong> deloto <strong>na</strong> nekoi sopstveni maniri, poseben<br />
stil, imitirawe <strong>na</strong> nekoj stil.<br />
stiliziran gr~. izraboten kako imitacija <strong>na</strong> nekoj stil.<br />
stilski gr~. izveden vo odreden stil.<br />
stimul(ans) lat. pottik za deluvawe, pottik za aktivnost, potstrek.<br />
stimulacija lat. pottiknuvawe <strong>na</strong> aktivnost.<br />
stipendija lat. mese~<strong>na</strong> potkrepa.<br />
stipsa gr~. sredstvo za dezinfekcija i zapirawe <strong>na</strong> iste~uvawe <strong>na</strong> krv.<br />
stipulacija lat. spogodba, dogovor.<br />
stipuliranje lat. dogovarawe.<br />
stoi~ki gr~. 1. svojstven <strong>na</strong> stoicite, 2. cvrst, ma`estven, koj mirno gi<br />
podnesuva isku{enijata.<br />
stoicizam gr~. 1. filoozofsko u~ewe spored koe treba da se spoz<strong>na</strong>e<br />
razum<strong>na</strong>ta vrska i zakonitosta <strong>na</strong> ne{tata i da se `ivee po primerot<br />
<strong>na</strong> prirodata osloboden od pritisokot <strong>na</strong> strastite, 2. prenos. cvrsti<strong>na</strong>,<br />
pri `ivotnite nesre}i i isku{enija.<br />
stoma gr~. usta.<br />
356
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
stomatitis gr~. vospalenie <strong>na</strong> us<strong>na</strong>ta {upli<strong>na</strong>.<br />
stomatologija gr~. <strong>na</strong>uka za bolestite <strong>na</strong> organite <strong>na</strong> us<strong>na</strong>ta {upli<strong>na</strong>.<br />
stop ang. stoj, zastani.<br />
storniranje, storno it. ispravawe, zapirawe, ukinuvawe, poni{tuvawe.<br />
strateg gr~. vojskovoditel.<br />
strategija gr~. <strong>na</strong>uka za vodewe <strong>na</strong> voj<strong>na</strong>.<br />
stratifikacija lat. slo`uvawe vo sloevi, sloevitost, talo`ewe.<br />
stratos gr~. vojska.<br />
stratosfera gr~. sloj <strong>na</strong> atosferata 10-11 km. <strong>na</strong>d povr{i<strong>na</strong> <strong>na</strong> moreto.<br />
stratum lat. sloj.<br />
stres (ang. stress - <strong>na</strong>por, pritisok) 1. fiz. sposobnost da se izdr`i<br />
odredeno optovaruvawe, 2. med. <strong>na</strong>ru{uvawe <strong>na</strong> nervniot sistem i organite<br />
<strong>na</strong> krvotokot po ne<strong>na</strong>dejni i silni vozbuduvawa.<br />
stroncium (Sr.) metal.<br />
struktura lat. gradba, ustrojstvo, sostav, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> koj se vklopeni delovite<br />
<strong>na</strong> odrede<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>.<br />
studeni hrv. noemvri.<br />
stultitiam simulare loco summa sapientia est lat. <strong>na</strong>jgolema mudrost e da<br />
se simulira ludilo koga toa e potrebno.<br />
stupiden lat. priglup.<br />
stupor lat. med. prekin <strong>na</strong> celokup<strong>na</strong>ta fizi~ka i psihi~ka aktivnost,<br />
neosetlivost, uko~enost.<br />
stuprum lat. polov odnos, prequba.<br />
sua sponte lat. svoevolno, po svoja volja, po sopstvean inicijativa.<br />
sub condicione (lat. sub conditione) pod uslov.<br />
sub jove lat. pod otvoreno nebo.<br />
sub judice lat. pod sonceto.<br />
sub lat. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: dolu, pod, deka ne{to e<br />
pot~ineto.<br />
sub lege libertas lat. (da se bide) pod zakonot e sloboda.<br />
sub rosa (lat. pod ru`a) doverlivo, vo doverba, tajno.<br />
sub specie aeternitatis lat. od gledi{te<strong>na</strong> ve~osta.<br />
sub voce (s.v.) vidi tamu.<br />
subalteren lat. podreden, zavisen, pot~inet.<br />
subalter<strong>na</strong>cija lat. podrednost, zavisnost, pot~inetost.<br />
subhastacija lat. prisilno javno <strong>na</strong>davawe <strong>na</strong> zemji{te.<br />
subjekt lat. 1. li~nost, bitie, 2. gram. podmet vo re~enica, 3. prav.<br />
lice kako nositel <strong>na</strong> nekoe pravo.<br />
subjektiven idealizam (Berkli, mahizam) odre~uvawe <strong>na</strong> objektivnoto<br />
postoewe <strong>na</strong> materijalniot svet, postoi samo individual<strong>na</strong>ta svest i<br />
subjektivnoto ~uvstvo (solipcizam = subjektiven idealizam izveden do<br />
krajni zaklu~ocvi: priz<strong>na</strong>vawe <strong>na</strong> sopstvenoto spoz<strong>na</strong>vawe - sopstvenoto<br />
jas - za edinstve<strong>na</strong> realnost, negirawe <strong>na</strong> postoeweto <strong>na</strong> <strong>na</strong>dvore{-<br />
niot svet. U~ewe deka svetot e samo pretstava <strong>na</strong> <strong>na</strong>{eto mislovno Jas<br />
i deka samo toa postoi: <strong>na</strong>dvore{niot svet e samo pretstava, a realno<br />
357
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
postoi samo posmatra~ot).<br />
subjektiven lat. li~en, sprot. objektiven.<br />
subjektivnost lat. li~en odnos kon ne{tata.<br />
sublimacija lat. 1. pretvorawe <strong>na</strong> cvrsta materija neposredno vo parea<br />
ili <strong>na</strong> parea vo cvrsta materija, 2. psih. odbranben mehanizam <strong>na</strong><br />
frustracii spored koj li~nosta koja ne mo`ela da gi zadovoli celite<br />
kon koi se sremela gi zadovoluva so ostvaruvawe celi koi se op{testveno<br />
polezni. Obi~no se sre}ava kako oblik <strong>na</strong> reagirawe <strong>na</strong> frustracija<br />
predizvika<strong>na</strong> so nemo`nosta da se zadovoli seksualniot <strong>na</strong>gon,<br />
prim. vo nedostig <strong>na</strong> seksualen partner, nekoja skrom<strong>na</strong> devojka, mo`e<br />
da se zanimava so umetnost, literatura ili <strong>na</strong>uka.<br />
subliman lat. vozvi{en.<br />
sublimat lat. produkt <strong>na</strong> sublimacijata.<br />
sublimiranje lat. 1. vr{ewe <strong>na</strong> sublimacija, 2. pretvorawe vo ne{to<br />
povisoko, nedofatno, oplemenuvawe.<br />
submari<strong>na</strong> lat. podmornica.<br />
subordi<strong>na</strong>cija lat. pot~inetost, podredenost, pot~inuvawe <strong>na</strong> pomlad<br />
<strong>na</strong> postar.<br />
subrogiranje lat. koga ne{to mu se dodava <strong>na</strong> zakon. v. rogirawe, abrogirawe,<br />
derogirawe, obrogirawe.<br />
subsig<strong>na</strong>cija lat. potpi{uvawe.<br />
substancijalen lat. biten, osnoven.<br />
substitut lat. 1. liceto koe go zamenuva drugoto lice, 2. zame<strong>na</strong>ta, <strong>na</strong>domestokot.<br />
substitut lat. zame<strong>na</strong>, zamenik, zastapnik.<br />
subvencija lat. forma <strong>na</strong> fi<strong>na</strong>nsiska pomo{ {to ja dava dr`avata.<br />
subverziven lat. prevratni~ki.<br />
sudski rokovi prav. vremenski periodi opredeleni od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> sudot<br />
vo koi mora da se prezeme edno procesno dejstvie. Sudot samostojno go<br />
opredeluva vremetraeweto <strong>na</strong> ovie rokovi. Takvi se, <strong>na</strong> primer, rokot<br />
vo koj treba da se izvr{i ve{ta~ewe, rokot vo koj strankite treba da<br />
prezentiraat novi dokazi i sl. v. zakonski rokovi.<br />
sueta `elba da se bide falen iako ne e vreden za falene, slavoqubie,<br />
ta{ti<strong>na</strong>.<br />
suficit lat. vi{ok, sprot. deficit.<br />
sufiks gram. <strong>na</strong>stavka, sprot. prefiks.<br />
sufizam (ar. tasavuf, pers. erfan) misti~en aspekt <strong>na</strong> islamot, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong><br />
`ivot <strong>na</strong>so~en kon ostvaruvawe <strong>na</strong> bo`joto edinstvo i prisustvo preku<br />
qubov, iskustveno spoz<strong>na</strong>vawe, asketizam i esteti~ko edinstvo so sakaniot<br />
tvorec.<br />
sufler franc. {epnuva~, prenos. potka`uva~.<br />
sufra{izam ang. `ensko dvi`ewe za dobivawe izbira~koto pravo.<br />
sugeriranje lat. du{evno vlijanie vrz misleweto, voljata ili ~uvstvata<br />
<strong>na</strong> nekoe lice.<br />
sugestija lat. mo} <strong>na</strong> vlijanie <strong>na</strong> drugi.<br />
358
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
sugestiven lat. vlijatelen.<br />
sugestivni pra{anja prav. pra{awa vo koi e ve}e sodr`ano kako treba<br />
<strong>na</strong> niv da se odgovori: pra{awa so koi se predo~uvaat fakti koi doprva<br />
treba da se soz<strong>na</strong>at duri od dobieniot odgovor, i ottamu <strong>na</strong>veduvaat<br />
<strong>na</strong> odreden iskaz, prim. <strong>na</strong>mesto svedokot da se zapra{a dali obvinetiot<br />
imal ne{to vo rakata, mu se postavuva sugestivno pra{awe -<br />
dali obvinetiot imal pi{tol vo rakata.<br />
sui generis lat. svoviden, od svoj vid, poseben.<br />
sui prodest scelus - si facit (Seneca) lat. zlostorstvoto go storil onoj<br />
koj od nego ima korist.<br />
suicid lat. samoubistvo.<br />
sukcesija lat. zaemnost, <strong>na</strong>sleduvawe, <strong>na</strong>sledstvo.<br />
sukcesiven lat. postapen, postepen, vremenski eden zad drug.<br />
sukubi (kaj Grcite - panovi, satiri kaj Rimjanite - fauni, a kaj Galite<br />
- duzii) - |avoli koi gi <strong>na</strong>pastvuvaat pohotnite ma`i zaradi telesno<br />
soedinuvawe so niv. Pritoa, <strong>na</strong>j~esto nekoj sukub stepuva vo seksualen<br />
odnos so ma` od kogo ja zema spermata, a potoa se pretvora vo inkub za<br />
pri seksualen odnos so `e<strong>na</strong> i go isturi prethodno zemenoto od ma`ot.<br />
sukus lat. 1. sok, 2. sr`, su{ti<strong>na</strong>, bitnot.<br />
suma lat. zbir, iznos, svota.<br />
sumaren lat. dobien kako zbir, kako rezultat <strong>na</strong> sobirawe, sevkupen.<br />
sumeri star <strong>na</strong>rod koj do{ol od sever<strong>na</strong> Indija i se <strong>na</strong>selil me|u Tigar<br />
i Eufrat vo Mesoporanija vo 5000 god. p.n.e. Vo 2370 god. p.n.e.<br />
Sumer bea porazeni od Sargon od Akada. No, sumerskata civilizacija<br />
ne propad<strong>na</strong>, tuku se pretopila so vavilonskata. Od sumerskite mitovi<br />
popoz<strong>na</strong>ti se onoj za sozdavaweto <strong>na</strong> svetot - Enuma Eli{ (Koga e gore)<br />
i epot za Gilgame{.<br />
sumiranje lat. 1. sobirawe, 2. pravewe zaklu~oci, voop{tuvawe.<br />
summa summarum lat. se <strong>na</strong> se, se vo edno, koga }e se zeme se predvid,<br />
koga }e se sobere se.<br />
summum bonum lat. dobro, seto o<strong>na</strong> kon {to se te`nee (kon {to nekoj<br />
se stremi), dobro po sebe (~isto dobro) = ne zavisi od drug, nema<br />
cel <strong>na</strong>dvor od sebe, niti za cel ima nekoja korist (interes), korisno<br />
dobro = ima za cel nekoja korist (interes). Vo hristijanskata, evrejskata<br />
i islamskata religija <strong>na</strong>jvisoko dobro e bog, site poedine~ni dobra<br />
se stremat da mu se pribli`at <strong>na</strong> vrhovnoto dobro.<br />
summum bonum <strong>na</strong>jvisoko, vrvno, apsolutno, <strong>na</strong>jgolemo dobro.<br />
summum ius, summa iniuria (Cicero) lat. <strong>na</strong>jgolemo pravo, <strong>na</strong>jgolema<br />
nepravda: pravo dovedeno do apsurd e nepravda, t.e. preteranoto pridr-<br />
`uvawe i kruto tolkuvawe <strong>na</strong> pravoto mo`e da sodr`i <strong>na</strong>jgolema nepravda.<br />
sumpsumcija lat. podveduvawe pod povisok poim.<br />
sumpsumiranje, lat. podveduvawe, svrstuvawe <strong>na</strong> poedine~nite <strong>poimi</strong><br />
pod op{ti pravila.<br />
sumpur (S.) hemiski element.<br />
359
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
sumus ad iustitiam <strong>na</strong>ti, neque opinione, sed <strong>na</strong>tura, constitutum est ius<br />
(Cicero) lat. nesporno pravilo e deka sme rodeni za pravednost, ne<br />
spored svoe mislewe, tuku spored samata priroda.<br />
sunet tur. obre`uvawe, v. cirkumcizija.<br />
suo tempore lat. vo svoe vreme, svoevremeno.<br />
superego psih. del od li~nosta koj procenuva dali akciite se dobri<br />
ili lo{i.<br />
superficies lat. zgrada izgrade<strong>na</strong> <strong>na</strong> tu|o zemji{te.<br />
superintencio<strong>na</strong>len lat. preku umislata, koga posledicite od krivi~noto<br />
delo se pote{ki od onie koi gi sakal storitelot.<br />
superioren lat. <strong>na</strong>dmo}en, prete`en, vi{i, pove}e vreden, <strong>na</strong>dreden,<br />
sprot. inferioren.<br />
superiornost lat. <strong>na</strong>dmo}nost, prete`nost.<br />
superlativ. gram. vtor stepen vo stepenuvawe <strong>na</strong> pridavkite, prim. nov -<br />
ponov - <strong>na</strong>jnov, v. komparativ.<br />
supersticija lat. praznoverie.<br />
suplement lat. dopolnenie, dodatok.<br />
suplementen, suplementaren, supletoren lat. dopolnitelen, <strong>na</strong>dopolnuva~ki.<br />
suplent lat. zamenik.<br />
supletiven lat. dopolnitelen.<br />
suplika lat. molba.<br />
suponiranje lat. pretpostavuvawe.<br />
supozicija lat. pretposatavka.<br />
supra lat. 1. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong>d, 2. vide supra vidi<br />
gore, <strong>na</strong>pred, porano (upatuvawe vo kniga).<br />
supra<strong>na</strong>turalizam lat. verba vo <strong>na</strong>dprirodnoto.<br />
suprematija lat. 1. vrhov<strong>na</strong> vlast, 2. <strong>na</strong>dmo}, <strong>na</strong>dmo}nost.<br />
suprtakcija lat. mat. odzemawe, odbivawe.<br />
supsidijaren lat. pomo{en, sporeden, vtorostepen, koj doa|a predvid<br />
vo vtor plan, vo vtor red.<br />
supstanca, supstancija lat. materija, masa, bitie, sr` <strong>na</strong> site ne{ta i<br />
pojavi (spored edni - duhot, spored drugi - materijata).<br />
supstitucija lat. <strong>na</strong>domestuvawe <strong>na</strong> edno lice so drugo, zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> ne-<br />
{to so ne{to drugo.<br />
supstituiranje lat, zamenuvawe.<br />
supstrat lat. edinstve<strong>na</strong> materijal<strong>na</strong> osnova <strong>na</strong> razli~ni pojavi i procesi.<br />
supsumpcija, supsumiranje lat. podreduvawe, svrstuvawe <strong>na</strong> poedine~ni<br />
pod op{ti <strong>poimi</strong>.<br />
suptilen lat. ne`en, kr{liv, fin, prefinet, tenok.<br />
sura ar. red, glava, poglavie od kuranot.<br />
surduk tur. provalija.<br />
360
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
surogat lat. <strong>na</strong>domestok, ne{to {to samo delumno zamenuva drugo ne-<br />
{to so koe ima nekoi zaedeni~ki svojstva, prim. soja <strong>na</strong>mesto meso,<br />
margarin <strong>na</strong>mesto puter.<br />
suspekten lat. somnitelen.<br />
suspenzija, suspendiranje lat. privremeno otstranuvawe, prim. od slu-<br />
`ba.<br />
suspenziven lat. koj zapira, koj odlaga.<br />
suspenzivno veto - pravo <strong>na</strong> vladetelot (mo<strong>na</strong>rhot ili pretsedatelot<br />
<strong>na</strong> dr`avata) da go odbie potpi{uvaweto <strong>na</strong> zakonot {to go donel parlamentot,<br />
so toa {to, ako parlamentot go donese po vtor pat, toj zakon<br />
sepak vleguva vo sila.<br />
sustine et abstine lat. izdr`i i vozdr`i se!<br />
suteren franc. podrumski stan.<br />
suum cuique lat. sekoj da go dobie svoeto.<br />
suum ius summa iniuria (Cicero) lat. <strong>na</strong>jgolemo pravo, <strong>na</strong>jgolema nepravda<br />
(pravo dovedeno do apsurd e nepravda).<br />
suvenir franc. spomen.<br />
suvenir lat. podarok za spomen.<br />
suveren franc. nositel <strong>na</strong> vrhov<strong>na</strong>ta vlast.<br />
suverenitet franc. nezavisnost, samostojnost <strong>na</strong> dr`avata od drugite<br />
dr`avi vo svoite v<strong>na</strong>tre{ni i <strong>na</strong>dvore{ni odnosi.<br />
suversenitet (lat. supremus ) <strong>na</strong>jvisok, vrhoven, se upotrebuva da oz<strong>na</strong>-<br />
~i obele`je <strong>na</strong> nekoj subjekt deka e vrhoven (a toa z<strong>na</strong>~i i nezavisen)<br />
vo svojot domen.<br />
svita franc. pridru`ba <strong>na</strong> istak<strong>na</strong>ti li~nosti.<br />
[<br />
{ablon franc. kalap, obrazec.<br />
{abloniziran franc. vkalapen.<br />
{ablonski franc. po kalap, mehani~ki, ednostaven.<br />
{adrvan tur. vodoskok.<br />
{ah pers. mo<strong>na</strong>rh, kral vo Iran.<br />
{ah-mat pers. kralot e mrtov.<br />
{ama{ rel. bog <strong>na</strong> sonceto i pravdata vo Vavilon.<br />
{aman - vol{{ebnik, vra~.<br />
{ampinjon franc. pe~urka.<br />
{ampion franc. prvak vo nekoe <strong>na</strong>tprevaruvawe.<br />
{ampio<strong>na</strong>t franc. prvenstvo.<br />
{an`an franc. tkaeni<strong>na</strong> koja se preliva.<br />
{ansa fran. verojatnost, mo`nost za uspeh, za sre}a, dobra prilika.<br />
sprot. rizik.<br />
{anso<strong>na</strong> franc. pes<strong>na</strong> so {egovita ili plitka sodr`i<strong>na</strong>.<br />
{arada franc. 1. zagonetka vo slogovi., 2. prenos. nejas<strong>na</strong> rabota.<br />
361
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
{arlatan franc. 1. opsenuva~, 2. <strong>na</strong>drilekar.<br />
{armanten fran. mil, drag, privle~en.<br />
{ehadet (svedo~ewe) ed<strong>na</strong> od pette dol`nosti (stolbovi) <strong>na</strong> islamot -<br />
nema drug bog osven Alah i Muhamed kako negov prorok.<br />
{ejtan tur. gavol, soto<strong>na</strong>, vrag.<br />
{em{e tur. ~ador.<br />
{ema gr~. 1. slika ili opis vo op{ti, osnovni crti, 2. prethod<strong>na</strong> skica,<br />
3. apstrakten poednostaven prikaz ili izlagawe, 4. obarzec, model.<br />
{ematizam lat. poednostavuvawe <strong>na</strong> prikaz.<br />
{ematski lat. prika`an vo op{ti crti.<br />
{eret ar. lukav, prepereden, neiskren, podmolen,podmukol.<br />
{eretluk tur. lukavstvo. prepredenost.<br />
{erif ar. lice so plemenito poteklo.<br />
{erijat ar. zbir <strong>na</strong> muslimanski verski, krivi~ni i gra|anski zakoni<br />
zasnovani vrz kuranot, za razlika od adetot zasnovan vrz obi~aite.<br />
{ik franc. 1. dobar vkust, 2. zgoden, ubav,<br />
{ika<strong>na</strong> franc. 1. zloba, zlobno zajaduvawe, 2. progonuvawe, pravewe nepriliki.<br />
{ikaniranje franc. 1. zlobno zajaduvawe, 2. sozdavawe nekomu te{kotii<br />
i pakosti.<br />
{indra ger. tenki {ti~iwa za pokrivi.<br />
{inter ger. fa}a~ i otstranuva~ od ulici <strong>na</strong> ku~iwa.<br />
{iva rel. prvobitno bog <strong>na</strong> ognot koj se pretstavuva so dve lica od koi<br />
ednoto oz<strong>na</strong>~uva plodnost, a drugoto milost. Simboli <strong>na</strong> [iva se bikot<br />
Nandi i falusot Linga. [iva e bog <strong>na</strong> qubovta i smrta. Toj e dobro-<br />
~uden i milostiv spasitel od nesre}i i bo`enski iscelitel. Toj e za-<br />
{titnik <strong>na</strong> "~ove~kata glutnica," so grlo sino od otrovot koj trebalo<br />
da ja uni{ti ~ove~kata rasa, no koj samiot go ispil za da gi spasi lu|eto.<br />
Toj e bog i <strong>na</strong> asketizmot i samiot e asket. Toj e bog <strong>na</strong> mudrosta,<br />
bog <strong>na</strong> spoz<strong>na</strong>nieto i <strong>na</strong> svetli<strong>na</strong>ta. Toj e i gospodar <strong>na</strong> zloto koj `ivi<br />
<strong>na</strong> grobi{tata i vo krematoriumite i nosi kru<strong>na</strong> od zmija i gerdan od<br />
~erepi. [iva e istovremeno bog, sve{tenik, `rtva, t.e. siot univerzum.<br />
Negovata sopatni~ka e ed<strong>na</strong>kvo tajnovite i kontradiktor<strong>na</strong> kako<br />
{to e i toj samiot. Taa ima mnogu razli~ni lica i ja poz<strong>na</strong>vaat pod<br />
mnogu imiwa: Parvati - bo`ica <strong>na</strong> ubavi<strong>na</strong>ta, qubovta i sre}ata. Durga<br />
- za{titnica <strong>na</strong> majkite i semejstvata i Kali - gospodar <strong>na</strong> grobi{-<br />
tata, tan~erka me|u duhovite, bo`ica <strong>na</strong> zloto, bolestite, ubistvata i<br />
istovremeno bo`ica <strong>na</strong> mudrosta i otkrovenieto.<br />
{klagvort ger, zgoden odgovor.<br />
{lif ger. ugladenost, fino povedenie.<br />
{lifofanje ger. brusewe.<br />
{mizla (ger. schmusen - blebetawe) devojka koja mnogu brbori.<br />
{<strong>na</strong>jder ger. kroja~.<br />
{ofer franc. voza~.<br />
362
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
{ok franc. te{ko op{to <strong>na</strong>ru{uvawe <strong>na</strong> site funkcii <strong>na</strong> organizmot<br />
poradi du{even ili telesen potres.<br />
{ovinizam franc. politi~ki pravec vo Francija koj se sostoel vo {irewe<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> omraza i <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> isklu~ivost: <strong>na</strong>jgrub <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>lizam,<br />
ugnetuvawe i istrebuvawe <strong>na</strong> dru|i <strong>na</strong>rodi, raspaluvawe <strong>na</strong><br />
<strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> omraza, propa|irawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>cio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> isklu~ivost (spored<br />
francuskiot vojniuk Chauvin, privrzanik <strong>na</strong> osvojuva~kata politika<br />
<strong>na</strong> Napoleon).<br />
{palir ger. redovi <strong>na</strong> vojska od dvete strani <strong>na</strong> patot po koj proa|a liceto<br />
komu mu se odava vojni~ka ~est.<br />
{palta germ. 1. novi<strong>na</strong>rski stolb, 2. otpe~atok <strong>na</strong> pe~atarski slog pred<br />
da se pristapi kon prelom <strong>na</strong> stranicite.<br />
{paranje germ. {tedewe.<br />
{pedicija lat. otpremuvawe <strong>na</strong> stoka.<br />
{pricer ger. vino pome{ano so soda ili so gazira<strong>na</strong> mineral<strong>na</strong> voda.<br />
{tab ger. 1. organ za upravuvawe so voenite trupi, 2. prenos. <strong>na</strong>jvisokiot<br />
rakovoden organ <strong>na</strong> ne{to.<br />
{tangla ger. metral<strong>na</strong> poluga.<br />
{timung ger. <strong>na</strong>stroenost, raspolo`enie.<br />
{tof germ. tkaeni<strong>na</strong> za obleka.<br />
{toperica ang. sat za precizno merewe <strong>na</strong> mali vremenski periodi.<br />
{topl ger. ~ep, zapu{a~.<br />
{trajkbreher ger. {trajkokr{a~, lice koe ne go prodr`uva {trajkot.<br />
{trapac it. zamor<strong>na</strong> rabota, <strong>na</strong>pregnuvawe, <strong>na</strong>por.<br />
{udra ind. <strong>na</strong>jniska klasa <strong>na</strong> stara Indija - <strong>na</strong>dni~ari, slu|i.<br />
{ukur tur. fala.<br />
{und germ. |ubre, nevred<strong>na</strong> stoka, {und literatura - knigi bez literatur<strong>na</strong><br />
vrednost.<br />
{uster ger. konduraxija.<br />
{valer franc. lubovnik, `enkar.<br />
{vercer ger. krium~ar, kontrabandist.<br />
{vindler ger. izmamnik.<br />
T<br />
taber<strong>na</strong>kul lat. orman~e <strong>na</strong> oltarot vo koj se ~uva hostija.<br />
table d'hote franc. ru~ek vo gostilnica ed<strong>na</strong>kov za site, za razlika od<br />
ru~ek a la carte kade gostinot go izbira i pla}a jadewe spored menito.<br />
tableta franc. lek vo forma <strong>na</strong> plo~ka.<br />
tabu - 1. zabra<strong>na</strong> koja se stava <strong>na</strong> nekoj predmet, `ivotno, rabota ili<br />
zbor, ~ie <strong>na</strong>ru{uvawe povlekuva te{ka nesre}a, bolest ili smrt. 2.<br />
prenos. zabraneti predmeti, pra{awa, mislewa, temi za razgovor i sl.<br />
tabula raza (lat. tabula rasa) 1. izbri{a<strong>na</strong> tabla, praz<strong>na</strong> tabla, 2. prenos.<br />
celosno nez<strong>na</strong>ewe..<br />
363
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
tabulator lat. ra~ka <strong>na</strong> ma{i<strong>na</strong> za pi{uvawe ili kop~e <strong>na</strong> kompjuterska<br />
tastatuta za pravewe prored pri pi{uvaweto tekstovi.<br />
taburet(ka) franc. nisko stol~e bez <strong>na</strong>slon.<br />
tacito consensu lat. so mol~e{ka soglasnost, t.e. nikoj ne se sprotivstavil.<br />
taedium vitae lat. odvratnost kon `ivotot.<br />
taft pers. les<strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> so silen sjaj.<br />
tahikardija gr~. zabrza<strong>na</strong> rabota (~ukawe) <strong>na</strong> srceto.<br />
tajfun ang. silen uragan vo ju`nite i isto~nite moriwa <strong>na</strong> Azija od<br />
Arabija do Japonija.<br />
tajga rus. sibirska pra{uma.<br />
tajmaut ang. kratok prekin <strong>na</strong> sportski <strong>na</strong>tprevar, obi~no vo ko{arka.<br />
taksa gr~. da`bi<strong>na</strong> kon dr`avata za pravni i drugi raboti.<br />
taksativno <strong>na</strong>brojuvanje - poimeni~no izre~no <strong>na</strong>brojuvawe <strong>na</strong> site slu-<br />
~ai ili vidovi.<br />
takt lat. 1. ramnomerni vremenski rastojanija, 2. smisla za odnesuvawe<br />
i s<strong>na</strong>o|awe.<br />
takti~ar lat. ~ovek koj postapuva spored plan, planski, promisleno.<br />
takti~en lat. spreten, obziren, vnimatelen.<br />
taktika lat. formi i <strong>na</strong>~ini <strong>na</strong> deluvawe pri postignuvawe <strong>na</strong> odrede<strong>na</strong><br />
cel, prim. vo voj<strong>na</strong>, vo borba protiv krimi<strong>na</strong>l i sl.<br />
taktilen lat. dopirliv.<br />
taktiziranje lat. vnimatelno, pretpazlivo postapuvawe.<br />
talambas tur. vid <strong>na</strong> tapan.<br />
talasoterapija gr~. lekuvawe so kapewe vo more.<br />
talent lat. 1. darba, <strong>na</strong>darenost, poseb<strong>na</strong> sposobnost <strong>na</strong> nekoe podra-<br />
~je, 2. merka za te`i<strong>na</strong> (150 gr.).<br />
talija mit. muza <strong>na</strong> komedijata, nejzini atributi se: br{lenov venec i<br />
komi~<strong>na</strong> maska, v. muzi.<br />
taliri ger. vid <strong>na</strong> stari avtriski pari.<br />
talis interpretatio semper fienda est ut evitetur absurdum et inconveniens, et<br />
ne iudicium sit illusorum lat. tolkuvaweto <strong>na</strong> propisite sekoga{ treba<br />
da bide takvo da se izbegne nemo`noto i besmislenoto i sudskata presuda<br />
da ne bide iluzor<strong>na</strong>.<br />
talisman (ar. gr~. - danok, porez, da se plati, izvr{i, ispolni) ma|iski<br />
predmet koj <strong>na</strong> onoj koj go nosi mu dava vol{eb<strong>na</strong> mo} - vo soglasnost so<br />
negovata volja predizvikuva promeni kaj sopstvenikot i negovata okoli<strong>na</strong>:<br />
talismanot deluva aktivno, v. amulet.<br />
talmi lat. bezvred<strong>na</strong> stoka.<br />
talmud - zbirka <strong>na</strong> raspravi koi gi vodele rabinite za evrejskoto pravo,<br />
etika, obi~aite i istorijata. Talmudot se sostoi od dva dela: Mi{-<br />
<strong>na</strong> koj pretstavuva prv pi{an pregled <strong>na</strong> evrejskoto usmeno pravo i Gemara<br />
koja pretstavuva rasprava za Mi{<strong>na</strong>. Nakratko so posredstvo <strong>na</strong><br />
Mojsie <strong>na</strong> evrejskiot <strong>na</strong>rod mu e daden dvokraten zakon: pi{an zakon<br />
364
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
(Tora) i usmen zakon (Talmud). Talmudot bil <strong>na</strong>pi{an vrz osnova <strong>na</strong><br />
usmenitenite predanija od Mojsie dadeni <strong>na</strong> Isus Navin i od nego <strong>na</strong><br />
osta<strong>na</strong>tite Evrei, a koi podoc<strong>na</strong> bile <strong>na</strong>pi{an kako Talmud. Na toa<br />
rabotele 2.500 rabini celi 500 godini - od 100 god. p.n.e. do 400 godi<strong>na</strong><br />
od <strong>na</strong>{ata era.<br />
tamam tur. vo red, tokmu taka, OK.<br />
tambura pers. muzi~ki instrument so `ici.<br />
tampon franc. med. par~e pamuk ili gaza koe se stava vo ra<strong>na</strong> zaradi<br />
spre~uavwe <strong>na</strong> krvarewe ili upivawe <strong>na</strong> gnoj.<br />
tamuz rel. vostinski sin, vavilonski bog <strong>na</strong> prirodata i vodata.<br />
ta<strong>na</strong>tofobija gr~. bolen strav od smrt.<br />
ta<strong>na</strong>tos gr~. 1. smrt, 2. bog <strong>na</strong> smrta kaj Grcite/Rimjanite.<br />
tandem aliquando lat. kone~no! edvaj <strong>na</strong> eden!<br />
tandem ang. par od ne{to.<br />
tangeta geom. prava linija koja vo ed<strong>na</strong> to~ka dopira kriva linija.<br />
tangiranje lat. dopirawe, odnesuvawe <strong>na</strong>.<br />
tantal (Ta.) hem. siv metal.<br />
tantalovi maki mit. maki predizvikani so blizi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> saka<strong>na</strong>ta cel<br />
koja ne mo`e da se postigne (spored starolidiskiot kral Tantal koj<br />
bil osuden ve~no da bide gladen i `eden iako stoel do voda i pod drvo<br />
so vkusno ovo{je koi ne mo`el da gi zeme.<br />
tantijema franc. 1. <strong>na</strong>domestok od ~istata dobivka <strong>na</strong> industriski,<br />
trgovski, bankarski pretprijatija i akcionerski dru{tva, 2. procent,<br />
del od prihodot od teatarski ili muzi~kui izvedbi koj im se ispla}a<br />
<strong>na</strong> avorite kako <strong>na</strong>grada za izveduvawe <strong>na</strong> nivnite dela.<br />
tapija pers. sudski zavere<strong>na</strong> jav<strong>na</strong> isprava za sopstvenost <strong>na</strong> nedvi`nosti.<br />
tar~ ger. brborewe, klevetewe.<br />
tara, dara ar. te`i<strong>na</strong> <strong>na</strong> opakovkata <strong>na</strong> stokata.<br />
taraba ar. ograda od {tici ili letvi.<br />
taran gr~. oven, staro oru`je za razbivawe <strong>na</strong> yidini <strong>na</strong> tvrdini.<br />
tara<strong>na</strong> tur. suvo testo vo zrnesta forma.<br />
taratom gr~. izrasli<strong>na</strong>, xmunka, ~ir.<br />
tarde lat. doc<strong>na</strong>.<br />
tarde sed tute lat. doc<strong>na</strong> no sigurno.<br />
tarde venientibus ossa lat. tie koi doc<strong>na</strong>t |i dobivaat koskite, t.e.<br />
ostatocite od gozbata.<br />
targika gr~. potresenost.<br />
tarifa ar. cenovnik, slu`beno vostanoven popis <strong>na</strong> stavkite za danok,<br />
za pla}awe <strong>na</strong> ne{to, cari<strong>na</strong> <strong>na</strong> ne{to.<br />
taurgija gr~. vol{ebni{tvo, ~udotvornost.<br />
tauto gr~. isto.<br />
tautologija gr~. 1. definicija koja samo vo druga forma go ka`uva toa<br />
{to porano e ve}e ka`ano, 2. <strong>na</strong>trupuvawe <strong>na</strong> razli~ni zborovi so isto<br />
z<strong>na</strong>~ewe, prim jas se pla{am i mi e strav.<br />
365
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
taze tur. koj e sve`, obi~no leb.<br />
teatralen gr~. <strong>na</strong>mesten, presmetan da predizvika efekst.<br />
teferi~ ar. zabava, odmor, piknik.<br />
tefter tur. bele`nik, notes, obi~no vo bakalnici za bele`ewa <strong>na</strong> pobaruvawa<br />
i dolguvawa.<br />
tehnokraija gr~. ekonomsko dvi`ewe vo SAD koe propa|ira{e reorganizacija<br />
<strong>na</strong> stopanstvoto pod rakovodstvo <strong>na</strong> tehni~ari.<br />
tehnologija gr~. <strong>na</strong>uka za <strong>na</strong>~into <strong>na</strong> prerabotka <strong>na</strong> sirovinite vo gotovi<br />
proizvodi.<br />
teist ~ovek koj veruva vo eden bog pretstaven kako li~nost.<br />
teizam - u~ewe koe go priz<strong>na</strong>va postoeweto <strong>na</strong> gospod kako li~nost.<br />
gospod e personificirano su{testvo so mo`nost so svoja volja, providenie,<br />
da vlijae <strong>na</strong> `ivotot i deluvaweto <strong>na</strong> lu|eto.<br />
tektonika gr~. 1. del od geologijata koj gi prou~uva talozite od zemjata<br />
i procesite <strong>na</strong> sozdavawe <strong>na</strong> planinite, 2. v<strong>na</strong>tre{no ustrojstvo <strong>na</strong> zemji<strong>na</strong>ta<br />
kora i promenite vo nea.<br />
tektonski potres gr~. potres koj <strong>na</strong>stanuva poradi razdvi`uvawe <strong>na</strong><br />
zemji<strong>na</strong>ta kora.<br />
tektura lat. traka od hartija ili novootpe~aten list koj se zalepuva<br />
<strong>na</strong>d pogre{no otpe~aten tekst.<br />
telal tur. objavuva~.<br />
tele gr~. prefiks vo slo`enivci koj oz<strong>na</strong>~uva odnos sprema dale~i<strong>na</strong>,<br />
odale~enost.<br />
teleolo{ki gr~. koj ima cel, celishoden.<br />
teleolofija gr~. idealisti~ki smer vo filozofijats spored koj se {to<br />
postoi vo prirodata e uredeno celishodno i sekoj razvoj gi ostvaruva<br />
celite koi od<strong>na</strong>pred bile opredeleni.<br />
telepatija gr~. prenesuvawe <strong>na</strong> misli, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> komunicirawe <strong>na</strong> dale~i<strong>na</strong><br />
so pomo{ <strong>na</strong> mislite.<br />
telos gr~. kraj, zavr{etok, cel, svrha.<br />
telur (Te.) hem. metaloid.<br />
tema gr~. 1. glav<strong>na</strong> misla <strong>na</strong> rasprava ili <strong>na</strong> govor, 2. predmet <strong>na</strong> rasprava<br />
ili govor, 3. zada~a.<br />
tematija gr~. predmet <strong>na</strong> nekoe <strong>na</strong>u~no ili umetni~ko podra~je.<br />
tematski gr~. koj se odnesuva <strong>na</strong> temata.<br />
teme<strong>na</strong> ar. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> pozdravuvawe pri koj <strong>na</strong>jprvin rakata se stava <strong>na</strong><br />
srce so mal <strong>na</strong>klon, a potoa <strong>na</strong> ~eloto.<br />
temida gr~. 1. bo`ica <strong>na</strong> pravdata, 2. prenos. pravosudstvo, 3. ime <strong>na</strong><br />
eden od devete sateliti <strong>na</strong> Saturn.<br />
temperamenten lat. ~ovek koj e pod neposredno dejstvo <strong>na</strong> strastite,<br />
`iv, poleten.<br />
tempiranje lat. mestewe <strong>na</strong> zapalka da predizvika eksplozija <strong>na</strong> bomba,<br />
di<strong>na</strong>mit i sl. vo odredeno vreme.<br />
templ lat. evrejski hram.<br />
366
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
templari lat. hramovci, bo`jaci, srednovekoven katoli~ki, vite{komo<strong>na</strong>{ki<br />
red.<br />
tempora mutantur, et nos mutamur in iilis lat. vremiwata se menuvaat, i<br />
nie se menuvame so niv.<br />
temporalen lat. vremenski.<br />
tempus vulnera sa<strong>na</strong>t lat. vremeto gi lekuva ranite.<br />
ten franc. boja <strong>na</strong> liceto i ko`ata.<br />
tenda it. platnen pokriv, obi~no za za{tita od sonce.<br />
tendencija lat. 1. streme` kon ne{to, 2. prezeme<strong>na</strong> misla koj se sproveduva<br />
niz nekoe delo, 3. <strong>na</strong>soka kon koja se dvi`i razvojot <strong>na</strong> nekoja<br />
pojava.<br />
tendencija lat. streme` <strong>na</strong>so~e<strong>na</strong> kon odrede<strong>na</strong> cel, presmeta<strong>na</strong> <strong>na</strong>mera<br />
za postignuvawe vo odreden smer.<br />
tendenciozen lat. podlo`en kon prezeme<strong>na</strong>ta misla, pristrasen.<br />
tendenciozen lat. toj koj{to raboti so odrede<strong>na</strong> od<strong>na</strong>pred presmeta<strong>na</strong><br />
<strong>na</strong>mera.<br />
tender ang. poseben, vagon ved<strong>na</strong>{ zad lokomotivata vo koj se prevezuva<br />
jaglen, voda.<br />
tenere lupum auribus lat. dr`ewe <strong>na</strong> volkot za u{i, prenos. da se bide<br />
vo bezizlez<strong>na</strong> polo`ba: da go dr`i{ volkot e opasno, a da go pu{ti{ -<br />
u{te poopasno.<br />
tenor lat. 1. dr`ewe, 2. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> govor, 3. duh <strong>na</strong> zakonot, 4. izreka,<br />
dispozitiv <strong>na</strong> presudata (del od presudata koj ja sodr`i odlukata <strong>na</strong><br />
sudot), 5. <strong>na</strong>jvisok ma{ki glas.<br />
tentamen lat. predispit.<br />
tenzija lat. fizi~ka ili psihi~ka <strong>na</strong>p<strong>na</strong>tost, zateg<strong>na</strong>tost.<br />
teodikeja - opravduvawe <strong>na</strong> gospod, pravdawe <strong>na</strong> gospod od faktot deka<br />
postoi zlo vo svetot.<br />
teogoija gr~. u~ewe za potekloto <strong>na</strong> bogovite.<br />
teokratija gr~. oblik <strong>na</strong> vlasta <strong>na</strong> ~elo so sve{tenstvoto.<br />
teologija gr~. bogoslovie, religiozno u~ewe.<br />
teomanija gr~. versko ludilo, preteran verski zanes vo koj li~nosta<br />
zamisluva deka e bog.<br />
teorema gr~. matemati~ka visti<strong>na</strong> vo ~ija to~nost treba da se uverime<br />
so pomo{ <strong>na</strong> dokazi.<br />
teorija gr~. logi~ko voop{tuvawe <strong>na</strong> iskustvoto, sistem <strong>na</strong> rakovodni<br />
idei, <strong>na</strong>u~no tolkuvawe <strong>na</strong> zakonomernostite <strong>na</strong> razvojot.<br />
tepsija tur. plitok a {irok bakaren sad vo koj se pe~e burek, zelnik,<br />
baklava.<br />
terakota it. 1. pe~e<strong>na</strong> ~ista gli<strong>na</strong>, 2. umetni~ki predmeti <strong>na</strong>praveni<br />
od pe~e<strong>na</strong> ~ista gli<strong>na</strong>.<br />
terapevt, terapeut gr~. lekar specijalist za v<strong>na</strong>tre{ni bolesti.<br />
terapija, terapeutika gr~. 1. del od medici<strong>na</strong>ta koj |i prou~uva metodite<br />
<strong>na</strong> lekuvawe <strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{nite bolesti, 2. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> lekuvawe.<br />
terazija tur. vaga.<br />
367
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
terbij (Tb.) hem. retka ruda.<br />
teren franc. povr{i<strong>na</strong>, podra~je.<br />
terevenka tur. pijanka, lumperaj, luduvawe, orgijawe.<br />
teritorija lat. prostor <strong>na</strong> ed<strong>na</strong> dr`ava.<br />
termalen gr~. vrel.<br />
termi~ki gr~. toplinski.<br />
termika gr~. <strong>na</strong>uka za topli<strong>na</strong>ta i goreweto.<br />
termin lat. 1. zbor koj to~no oz<strong>na</strong>~uva odreden poim vo <strong>na</strong>ukata, tehnikata,<br />
umetnosta, 2. rok.<br />
termi<strong>na</strong>len lat. zavr{en, kraen.<br />
termi<strong>na</strong>tor lat. 1. toj koj ograni~uva, ome|uva, 2. toa {to se ograni-<br />
~uva, granica.<br />
terminologija lat. zbir <strong>na</strong> termini koi se upotrebuvaat vo odredeno<br />
podra~je <strong>na</strong> <strong>na</strong>ukata, tehnikata, umetnosta.<br />
terminus ad quem lat. rok do koga mora ne{to da se objavi.<br />
terminus prefixus lat. utvrden rok.<br />
terminus tehnicus lat. stru~ni <strong>na</strong>ziv, stru~i izraz.<br />
termiti lat. belo mravki koi `iveat vo golemi zaednici.<br />
termo gr~. prefiks vo slo`enki koj oz<strong>na</strong>~uva odnos kon topli<strong>na</strong>, temperatura.<br />
termo gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: topol, toploten.<br />
termofor gr~. gumeno perni~e koe se polni so vrela voda i slu`i za<br />
zagrevawe <strong>na</strong> teloto.<br />
termos gr~. specijalno {i{e koe slu`i za odr`uvawe <strong>na</strong> postoja<strong>na</strong><br />
temperaturata <strong>na</strong> te~osti (prim. ~aj, kafe).<br />
termostat gr~. sprava za odr`uvawe <strong>na</strong> temperaturata <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>kvo nivo.<br />
termoterapija gr~. lekuvawe so topla voda.<br />
teror lat. prime<strong>na</strong> <strong>na</strong> intenzivno <strong>na</strong>silstvo so sozdavawe strav od<br />
takvoto <strong>na</strong>silstvo.<br />
terpsihora mit. muza <strong>na</strong> tancuvaweto i horskoto peewe. v. muzi.<br />
terra incognita lat. nepoz<strong>na</strong>ta zemja, neistra`eno podra~je, toa vo {to<br />
re~isi nikoj ne se razbira.<br />
tertium non datur lat. treto nema! postojat samo dve mo`nosti, a ne i<br />
treta mo`nost!<br />
terzija tur. kroja~.<br />
test ang. pra{awe so koe se proveruva ne~ija sposobnost ili inteligencija.<br />
test <strong>na</strong> tematska apercepcija (TAT) psih. <strong>na</strong> ispitanikot mu se poka`uvaat<br />
20 pove}ez<strong>na</strong>~ni sliki <strong>na</strong> lica i sceni i od nego se bara za sekoja<br />
od niv da izmisli prikaz<strong>na</strong>.<br />
testera (tur. testere) pila za se~ewe drva.<br />
testija tur. glinen sad za voda.<br />
testimonium lat. svedo`ba, potvrda, dokaz, testemonium paupertatist -<br />
svedo`ba za siroma{tijata.<br />
testis lat. ma{ka polova `lezda, smeste<strong>na</strong> vo jajcata.<br />
368
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
testis unus, testis nullus lat. eden svedok kako nieden.<br />
testitis lat. vospalenie <strong>na</strong> ma{kite polovi `lezdi, jajca.<br />
testosteron gr~. ma{ki polov hormon.<br />
tetanus gr~. med, <strong>na</strong>p<strong>na</strong>tost, zarazno zaboluvawe koe predizvikuva uko-<br />
~enost <strong>na</strong> muskulite.<br />
tetra gr~. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: ~etiri.<br />
tetralogija gr~. ~etiri zasebni literaturni ili umetni~ki dela povrzani<br />
vo ed<strong>na</strong> celi<strong>na</strong>.<br />
tetraplegija gr~. odzemenost <strong>na</strong> site ~etiri ekstremiteti (race i noze).<br />
teza gr~. tvrdewe koe avtorot, govornikot <strong>na</strong>merava da ja doka`e,<br />
brani.<br />
tezauracija lat. <strong>na</strong>trupuvawe <strong>na</strong> skapocenosti (vsu{nost nivno izvlekuvawe<br />
od prometot i stavawe vo trezor), prim. ~uvawe pari doma,<br />
<strong>na</strong>mesto vo banka.<br />
tezga tur. 1. dolga masa <strong>na</strong> koja se izlaga trgovska stoka, 2. prenos.<br />
izvor <strong>na</strong> dopolnitel<strong>na</strong> zarabotuva~ka.<br />
ti{ler ger. stolar.<br />
tifus gr~. zaraz<strong>na</strong> bolest <strong>na</strong> crevata proslede<strong>na</strong> so visoka temperatura<br />
i pojava <strong>na</strong> pegi po teloto.<br />
tik franc. nerv<strong>na</strong> bolest koja se manifestira vo postojano dvi`ene <strong>na</strong><br />
oddelni muskuli.<br />
timeo Da<strong>na</strong>os et do<strong>na</strong> ferentes lat. se pla{am od Da<strong>na</strong>jcite (t.e. Grcite)<br />
duri i koga nosat podaroci (stih od Vergilovata Eneida pri {to se<br />
misli <strong>na</strong> trojanskiot kow).<br />
timokratija gr~. 1. dr`aven poredok kade {to vladeat bogata{i, 2.<br />
ustaven poredok kade {to pravata <strong>na</strong> gra|anite se merat spored dano~nite<br />
optovaruvawa (takov Ustav bil Solonoviot vo Ati<strong>na</strong> i Servieviot<br />
vo Rim), 3. dr`aven poredok kade {to pravata <strong>na</strong> gra|anite zavisat<br />
od niv<strong>na</strong>ta imot<strong>na</strong> sostojba.<br />
timologija gr~. teorija za vrednostite.<br />
timpan gr~. vid <strong>na</strong> tapan, v. talambas.<br />
tingeltangel ger. 1. kabare, 2. zabavi{te od <strong>na</strong>jniok vid.<br />
tinktura lat. 1. te~<strong>na</strong> boja, 2. te~en ekstrakt od rastenija koj se koristi<br />
za proizvodstvo <strong>na</strong> lekarstva i parfemi.<br />
tip gr~. 1. obrazec, model za grupa <strong>na</strong> predmeti, 2. voop{ten lik koj |i<br />
sodr`i karakteristikite <strong>na</strong> odrede<strong>na</strong> grupa lu|e.<br />
tipi~en gr~. koj gi ima z<strong>na</strong>~ajnite crti, karakteristiki od ne{to.<br />
tipizacija, tipizirabje gr~. 1. grupirawe, razvrstuvawe, sreduvawe, ureduvawe<br />
koe se vr{i spored odredeni tipovi, spored z<strong>na</strong>~ajni karakteristiki,<br />
obele`ja <strong>na</strong> ne{tata, 2. sveduvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>jmal broj karakteristiki<br />
<strong>na</strong> ne{tata.<br />
tipografija gr~. {tampawe, {tamparija.<br />
tira` franc. koli~i<strong>na</strong> <strong>na</strong> primeroci <strong>na</strong> nekoe pe~ateno izdanie.<br />
tirada franc. dolga fraza, <strong>na</strong>{iroko izvede<strong>na</strong> replika, otse~ok od govor<br />
izre~en so povi{en ton.<br />
369
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
tiranija gr~. 1. svirepa despotska vlast, 2. prenos. ugnetuvawe.<br />
tiranin gr~. 1. ~ovek koj <strong>na</strong>silno ja prigrabil vlasta, 2. vladetel koj<br />
vladee samovolno i <strong>na</strong>silni~ki, 3. strog ~ovek, ma~itel.<br />
tirkiz franc. skapocen kamen so ubava modra boja i golema cvrsti<strong>na</strong>.<br />
titan (Ti.) hem. siv metal.<br />
titani mit. titanite se sinovi i ker}i <strong>na</strong> bogot <strong>na</strong> neboto Uran i bo`icata<br />
<strong>na</strong> zemjata Geja. Najprvin postoeja slednive {est ma{ki: Okean,<br />
Kej, Krij, Hioerion, Japet i Hron, i {est `enski titani: Teja, Reja<br />
Mnemosi<strong>na</strong>, Feba, Temida i Tetija.<br />
titila lat. <strong>na</strong>ziv za obele`uvawe <strong>na</strong> stepenot <strong>na</strong> nekoe dostignuvawe.<br />
titularen lat. <strong>na</strong>sloven.<br />
t<strong>na</strong>sferzala lat. pravec koj se~e dva drugi pravci.<br />
toatlitet lat. seopfatnost, celovitost.<br />
tokata it. muzi~ka kompozicija so slobod<strong>na</strong> forma za instrumenti so<br />
tipki.<br />
tokmak tur. 1. mal bozdogan, 2. tupav, glup ~ovek.<br />
toksi~en gr~. otroven.<br />
toksikologija gr~. <strong>na</strong>uka za otrovite.<br />
toksini gr~. otrovi.<br />
tolerantnost, tolerancija lat. trpelivost, dopu{tawe, podnoslivost kon<br />
tugi mislewa i uveruvawa.<br />
tomija gr~. sufiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe se~ewe.<br />
tonus (gr~. <strong>na</strong>pon) med. sostojba <strong>na</strong> necelosno skrateni ili isteg<strong>na</strong>ti<br />
musluki prosleden so zamor koj trae podolgo vreme.<br />
tonzili lat. krajnici (vo grloto).<br />
topal tur. sakat, invalid, v. kripal.<br />
topaz gr~. poluskapocen kamen so `olta boja.<br />
topika gr~. <strong>na</strong>uka za redot <strong>na</strong> zborovite vo re~enicata.<br />
topografija gr~. merewe i snimawe <strong>na</strong> opredeleni podra~ja zaradi prika`uvawe<br />
<strong>na</strong> karti.<br />
to<strong>poimi</strong>ja gr~. 1. vkupnost <strong>na</strong> imiwata <strong>na</strong> mestata <strong>na</strong> nekoe podra~je, 2.<br />
<strong>na</strong>uka koja se zanimava so izu~uvawe <strong>na</strong> toponimite.<br />
toponim gr~. <strong>na</strong>ziv <strong>na</strong> nekoe geografsko mesto.<br />
toponomistika gr~. <strong>na</strong>uka za potekloto i z<strong>na</strong>~eweto <strong>na</strong> imiwata <strong>na</strong><br />
gradovite i selata.<br />
topuz tur. bozdogan.<br />
tora hebr. <strong>na</strong>ziv za pette knigi <strong>na</strong> Mojsie od Biblijata.<br />
toraks gr~. graden ko{.<br />
toreador {pans. borec so bikovi.<br />
tor<strong>na</strong>do {pans. silen veter <strong>na</strong> amerikanskoto krajbre`ie.<br />
torpiden lat. uko~en, bez~ustvitelen, koj ne rea|ira.<br />
tortura lat. izma~uvawe.<br />
torzija 1. lat. svitkuvawe, 2. fiz. otpor <strong>na</strong> cvrsto telo (stap, `ica) i<br />
silata so koja nekoe telo se opira <strong>na</strong> svitkuvaweto.<br />
torzo it. 1. trup bez ekstremiteti, 2. nedovr{eno umetni~ko delo.<br />
370
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
totalen, totalitaren lat. cel, celosen, vkupen, seopfaten, koj opfa}a se.<br />
totalitarizam lat. sistem <strong>na</strong> upravuvawe vo koj dr`avata ima vlast <strong>na</strong><br />
site podra~ja od op{testveniot `ivot.<br />
totalitarnost lat. seopfatnost, celosnost, potpolnost.<br />
totem `ivotno, rastenie ili predmet koi se smetaat za pradedo <strong>na</strong><br />
plemeto i zatoa se po~ituvaat.<br />
totemizam obo`uvawe <strong>na</strong> totemi.<br />
totus lat. cel, celosen.<br />
tradicija lat. pravila <strong>na</strong> povedenie koi preo|aat od koleno <strong>na</strong> koleno.<br />
tradicio<strong>na</strong>len lat. voobi~aen od damne{ni vremiwa.<br />
tradicio<strong>na</strong>lizam lat. veruvawe vo tradicijata.<br />
traektorija lat. pat <strong>na</strong> dvi`ewe <strong>na</strong> materijal<strong>na</strong> to~ka ili <strong>na</strong> fizi~ko<br />
telo.<br />
trafika ar. prodavnica za tutun i cigari.<br />
tragedija gr~. golema nesre}a.<br />
tragikomedija gr~. teatarska pretstava vo koja e izmea{ano tragi~noto<br />
i komi~noto.<br />
traheidi bot, kelii <strong>na</strong> nekoi rastenija koi ja sproveduvaat vodata i<br />
drugi mineralni materii od korenot do listot.<br />
traheja gr~. du{nik.<br />
trahit sua quemque voluptas (Virgilie) lat. sekogo go vle~e negovata<br />
strast.<br />
trahom gr~. hroni~<strong>na</strong> zaraz<strong>na</strong> bolest <strong>na</strong> o~ite koja se manifestira<br />
preku sozdavawe <strong>na</strong> sivkasti zrnca <strong>na</strong> o~nite kapaci od niv<strong>na</strong>ta <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong><br />
stra<strong>na</strong>.<br />
traktat lat. 1. teoretsko delo koe rasprava za nekoe poedine~no pra-<br />
{awe, 2. me|u<strong>na</strong>roden dogovor.<br />
tramonta<strong>na</strong> it. severen veter vo Italija.<br />
trampa tur. zame<strong>na</strong> (prenos <strong>na</strong> sopstvenost so zame<strong>na</strong>, dobro za dobra,<br />
a ne so pari), zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> stoka za stoka, v. barat.<br />
tran{a lat. suma <strong>na</strong> nekoja emisija <strong>na</strong> vrednosni hartii.<br />
tra<strong>na</strong>t it. sledbenik.<br />
trans ang. 1. besnilo, ekstaza, 2. pomra~uvawe <strong>na</strong> svesta, 3. zaguba <strong>na</strong><br />
voljata kaj hipnoza, 3. prefiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: preku, niz, od<br />
drugata stra<strong>na</strong>.<br />
transakcija lat. trgovska zdelka, potfat, spogodba, dogovor.<br />
transcedentalno - o<strong>na</strong> {to se <strong>na</strong>o|a pred sekoe iskustvo, <strong>na</strong>d iskustvoto<br />
i go ovozmo`uva i samoto iskustvo, transcedentalno istra`uvanje - postapka<br />
koja ne se zanimava so predmetite, tuku so oblicite <strong>na</strong> <strong>na</strong>{iot um<br />
koi toa predmetno spoz<strong>na</strong>vawe go uslovuvaat.<br />
transcedentno - o<strong>na</strong> {to go preminuva granicite <strong>na</strong> mo`noto iskustvo<br />
i spored toa ostanuva nepoz<strong>na</strong>to.<br />
transcendentalen lat. nepristapen <strong>na</strong> spoz<strong>na</strong>nieto, koj e <strong>na</strong>dvor od granicite<br />
<strong>na</strong> iskustvoto.<br />
371
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
transfer lat. 1. prenos, premestuvawe, 2. prenos <strong>na</strong> pari od ed<strong>na</strong> vo<br />
druga fi<strong>na</strong>nsiska ustanova.<br />
transferiranje lat. prenesuvawe, premestuvawe, preveduvawe (<strong>na</strong> drug<br />
jazik).<br />
transferzalen lat. popre~en.<br />
transfiguracija lat. prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> formata, preobrazba.<br />
transformacija lat. 1. preobrazuvawe, prei<strong>na</strong>~uvawe, prome<strong>na</strong> <strong>na</strong> formata,<br />
2. pretvorawe <strong>na</strong> edno vo drugo.<br />
transformator lat. sprava za povi{uvawe ili sni`uvawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>ponot<br />
<strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong>ta energija.<br />
transfuzija lat. preto~uvawe <strong>na</strong> krvta od eden vo drug organizam.<br />
transit lat. preminuvawe vo ed<strong>na</strong> preku drugi dr`avi koi se <strong>na</strong>o|aat<br />
me|u niv bez pretovar <strong>na</strong> tovarot.<br />
transkribiranje lat. prepi{uvawe.<br />
transkripcija lat. 1. prenesuvawe <strong>na</strong> tekst od edno vo drugo pismo, 2.<br />
fonetsko pi{uvawe <strong>na</strong> zborovi.<br />
transkriprcija lat. 1. pismo koe se upotrebuva vo <strong>na</strong>u~i celi, 2. prenesuvawe<br />
<strong>na</strong> muzi~ko delo koe e <strong>na</strong>pi{ano za eden <strong>na</strong> drug instrument i<br />
glas.<br />
transmisija lat. prenos, prenesuvawe, prevod.<br />
transparenten lat. providen, svetol, sjaen, jasen.<br />
transpiracija lat. prepotuvawe.<br />
transplantacija lat. presaduvawe <strong>na</strong> organi od eden <strong>na</strong> drug oraganizam.<br />
transport lat. prevozni sredstva i uredi.<br />
transporter lat. prevozno sredstvo ili liceto ili ustanovata koja se<br />
javuva kako prevoznik.<br />
transpozicija lat. prenos.<br />
transupstancija rel. pretvorawe <strong>na</strong> lebot i vinoto vo Isusovo telo i<br />
krv.<br />
transverzala lat. geom. popre~<strong>na</strong> prava koja se~e dve ili pove}e pravi<br />
so koi le`i <strong>na</strong> ista ramni<strong>na</strong>.<br />
transvestizam lat. bolen <strong>na</strong>gon za oblekuvawe vo obleka koja pripa|a<br />
<strong>na</strong> sprotivniot pol.<br />
trapez gr~. ~etvoroagolnik so samo dve paralelni strani.<br />
trapezoid gr~. ~etvoroagolnik kaj koj voop{to ne postojat paralelni<br />
strani.<br />
trasiranje lat. oz<strong>na</strong>~uvawe <strong>na</strong> pat, `elezni~ka linija, ka<strong>na</strong>l i sl. spored<br />
planot po koj }e se gradat.<br />
trauma gr~. povreda <strong>na</strong> organizmot predizvika<strong>na</strong> so <strong>na</strong>dvore{no vlijanie.<br />
travanj hrv. april.<br />
traverza lat. `elez<strong>na</strong> ili drve<strong>na</strong> greda.<br />
travestija, travestiranje it. literaturno delo vo koe serioz<strong>na</strong>ta sodr`i<strong>na</strong><br />
se zamenuva so {egobien tekst.<br />
tref franc. ed<strong>na</strong> od boite kaj igrata so karti - "deteli<strong>na</strong>."<br />
372
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
treger ger. nosa~, nose~ka greda vo grade`ni{tvoto.<br />
trema gr~. strav, treperewe, sil<strong>na</strong> vozbuda, nervoz<strong>na</strong> sostojba pred<br />
nekoj <strong>na</strong>stap ili ispit.<br />
tremor lat. treperewe, tresewe.<br />
trend lat. osnoven pravec <strong>na</strong> dvi`ewe <strong>na</strong> nekoj op{testven proces<br />
ili pojava: <strong>na</strong> ceni, vranotenost i sl.<br />
tres faciunt collegium lat. trojca so~nuvaat dru{tvo.<br />
tretiranje lat. postapuvawe so nekogo ili so ne{to, 2. obrabotuvawe<br />
<strong>na</strong> nekoe pra{awe.<br />
tretman franc. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> postapuvawe, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> prio|awe kon nekoe<br />
pra{awe, <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> lekuvawe.<br />
trezor franc. blago, mesto kade se ~uvaat skapocenosti.<br />
tria praecepta iuris sunt: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique<br />
tribuere lat. postojat tri pravni <strong>na</strong>~ela: da se `ivee ~esno, drugiot da<br />
ne se <strong>na</strong>vreduva, sekomu da mu se dade negovoto.<br />
triangl lat. triagolnik.<br />
triangulacija lat. <strong>na</strong>~in <strong>na</strong> premeruvawe <strong>na</strong> zemji{teto so pomo{ <strong>na</strong><br />
mre`a <strong>na</strong> trijagolnici.<br />
tribada gr~. lezbejka.<br />
tribi<strong>na</strong> lat. 1. povi{eno mesto za gleda~i (prim. <strong>na</strong> stadioni za fudbalski<br />
<strong>na</strong>tprevari, 2. mesto za <strong>na</strong>stapi kade se iska`uvaat razli~ni<br />
mislewa.<br />
tribun 1. slu`benik koj go izbirale plebejcite od svoite redovi vo<br />
stariot Rim za za{tita <strong>na</strong> nivnite prava, 2. prenos. voda~ <strong>na</strong> <strong>na</strong>rodot,<br />
popularen govornik.<br />
tribu<strong>na</strong>l lat. sudki kolegium, sud, sudi{te.<br />
tribut lat. 1. danok od podrede<strong>na</strong>ta dr`ava, 2. prenos. dolg.<br />
trijas gr~. prv period <strong>na</strong> mezozojskata era.<br />
trijumf lat. 1. sve~eno vleguvawe <strong>na</strong> vojskovoditelot pobednik vo<br />
stariot Rim, 2. sjaen uspeh.<br />
trik lat. ve{ta izmama.<br />
triko franc. rastegliva tkaeni<strong>na</strong>.<br />
trilateralen lat. trostran.<br />
triler ang. detektivski ili {piunski film.<br />
trilion - milion bilioni, se pi{uva so brojot 1 i 18 nuli.<br />
trilogija gr~. tri romani ili drami <strong>na</strong> eden ist avtor povrzani so<br />
edinstve<strong>na</strong> op{ta zamisla.<br />
trimestar lat. tromese~ie.<br />
trinitet lat. trojstvo.<br />
tripartiten lat. troen, trikraten, trodelen, izvr{en od trojca.<br />
tripleks lat. trokraten.<br />
triptihon gr~. trodel<strong>na</strong> slika.<br />
triton mit. bog <strong>na</strong> morskite dlabo~ni, sin <strong>na</strong> Posejdon.<br />
triumfiranje lat. pobeduvawe, odnesuvawe kako pobednik.<br />
373
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
triumvirat lat. 1. zaedni~ko vladeewe so dr`avata koe vo stariot Rim<br />
go vr{ele tri lica: prv triumvirat - Cezar, Pompej i Kras, vtor triumvirat<br />
- Avgust, Antonije i Lepid, 2. zdru`uvawe <strong>na</strong> trojca zaradi postignuvawe<br />
odrede<strong>na</strong> cel.<br />
trivijalen lat. obi~en, plitok, izliten.<br />
trofej gr~. imot <strong>na</strong> protivnikot zaplenet od pobednikot za vreme <strong>na</strong><br />
voj<strong>na</strong>: z<strong>na</strong>miwa, oru`je, tenkovi, avioni i sl.<br />
tromb gr~. zgru{e<strong>na</strong> krv koja se sozdava vo arterijata.<br />
trombon it. golema truba.<br />
tromboza med. sozdavawe tromb vo krvnite sadovi.<br />
tron gr~. prestol.<br />
troposfera gr~. dolniot sloj <strong>na</strong> zemji<strong>na</strong>ta atmosfera, v. stratosfera.<br />
trotil, trinitrotoliol - eksploziv<strong>na</strong> materija so sil<strong>na</strong> razor<strong>na</strong> mo}.<br />
trupa franc. 1. vojska, 2. kolektiv <strong>na</strong> umetnici koi rabota vo teatar<br />
ili cirkus.<br />
trust vid <strong>na</strong> kapitalisti~ki monopol, koj se razlikuva od kartal i<br />
sindikat spored toa {to pretprijatijata koi se zdru`uvaat vo trust ja<br />
gubat svojata trgovska i proizvod<strong>na</strong> samostojnost i se pot~inuvaat <strong>na</strong><br />
edinstve<strong>na</strong> uprava.<br />
tu quoque Brute, mi fili? (Julie Cezar) lat. zarem i ti sine Brute?<br />
tuberkoloza lat. su{ica.<br />
tumbe tur. prevrteno, <strong>na</strong>opaku, strmoglavo.<br />
tumor lat. izrastok.<br />
tumut lat. mete`, buka, uzbu<strong>na</strong>.<br />
tundra rus. golemi ravnici <strong>na</strong> krajniot sever <strong>na</strong> Rusija obras<strong>na</strong>ti so<br />
niski rastenija.<br />
tunuika lat. starorimska volne<strong>na</strong> ko{ula.<br />
turban pers. ~alma, fes obvitkan so lesen materijal.<br />
turbulenten lat. buren.<br />
turmalin it. skapocen kamen vo razni boi.<br />
turneja franc. 1. kru`no patuvawe, 2. patuvawe <strong>na</strong> razni umetnici zaradi<br />
gostuvawe vo drugi gradovi.<br />
turnir franc. <strong>na</strong>tprevar.<br />
turnus lat. povtoren sled spored od<strong>na</strong>pred vostanoven red.<br />
turpija lat. ~eli~<strong>na</strong> poluga so zapci koja slu`i za strugawe <strong>na</strong> `elezo<br />
i drugi pome}i metali.<br />
turpitudo lat. smaluvawe <strong>na</strong> ~esta i ugledot vrz osnova <strong>na</strong> javnoto mislewe<br />
<strong>na</strong> gra|anite.<br />
tustaban tur. ramno stopalo.<br />
tutela lat. staratelstvo <strong>na</strong>d maloletnici ili du{evno bolni lica.<br />
tuto, cito iucunde lat. (lekarot treba da deluva) sigurno, brzo i prijatno.<br />
tutor lat. staratel.<br />
tutti-frutti it. se i se{to.<br />
374
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
tuzla tur. 1. popare<strong>na</strong> sol (za sto~<strong>na</strong> hra<strong>na</strong>), 2. sol dobie<strong>na</strong> od sole<strong>na</strong><br />
voda.<br />
U<br />
ubi aequitas evidens poscit, subveniendum est (Marcellus) lat. kade {to<br />
o~igled<strong>na</strong>ta pravednost ne{to bara, treba da í se izleze vo presret.<br />
ubi bene, ibi patria lat. kade {to e dobro tamu e i tatkovi<strong>na</strong>ta.<br />
ubi concordia, ibi victoria lat. kade{to e slogata, tamu e pobedata.<br />
ubi iudicat qui accusat, non lex valet, sed violentia lat. tamu kade {to sudi<br />
toj {to i tu`i, ne vladee zakonot, tuku <strong>na</strong>silstvoto.<br />
ubi ius incertum, ibi ius nullum lat. neopredeleno pravo, nepostoe~ko<br />
pravo.<br />
ubi lex, ibi poe<strong>na</strong> lat. tamu kade{to ima zakon, ima i kaz<strong>na</strong>.<br />
ubi malos praemia sequuntur, haud facile quisquam gratuito bonus (Salustius)<br />
lat. kade {to lo{ite dobivaat <strong>na</strong>grada, ne e lesno besplatno da<br />
se bide dobar.<br />
ubikacija lat. mestnost, svojstvo <strong>na</strong> ne{to da bide <strong>na</strong> odredeno mesto.<br />
ubikvisti lat. rastenija i `ivotni koi gi ima sekade i koi uspevaat<br />
sekade.<br />
ubikvitet lat. sposobnost <strong>na</strong> ne{to da se <strong>na</strong>o|a, da egzistira sekade (<strong>na</strong><br />
sekoe mesto).<br />
ud`ere fioka.<br />
u~kur tur. tenok pojas od platno za ga}i.<br />
ugr gr~. sufiks vo slo`enki so z<strong>na</strong>~ewe: tvorec, sodava~.<br />
ugursuz tur. kradec, neranimajko.<br />
ujdurma tur. podmetnuvawe.<br />
ulcerozen lat. gnoen, zagnoen.<br />
ulema ar. bogoslov i pravnik vo muslimanstvoto.<br />
ulkus (lat. ulcus) ~ir.<br />
ultima lat. posleden slog vo zborot.<br />
ultimatum lat. definitivno barawe koe edan dr`ava i go upatuva <strong>na</strong><br />
druga dr`ava so zaka<strong>na</strong> deka vo slu~aj <strong>na</strong> neispolnuvawe <strong>na</strong> istoto ved<strong>na</strong>{<br />
}e primeni opredeleni merki vku~itelno i <strong>na</strong> voj<strong>na</strong>.<br />
ultimo lat. posleden den vo mesecot.<br />
ultra lat. prefiks vo slo`enici so z<strong>na</strong>~ewe - <strong>na</strong>d, pove}e, preku, krajno.<br />
ultra posse nemo tenetur (Calsus) lat. nikoj ne e dol`en da pravi ne-<br />
{to {to ne e vozmo`no: nikoj ne e dol`en da dade/stori pove}e otkolku<br />
{to mo`e.<br />
ultra vires lat. "preku, <strong>na</strong>dvor od ovlastuvawata" bez praven u~inok.<br />
koga organot gi pre~ekoril svoite <strong>na</strong>dle`nosti ili gi zloupotrebil<br />
ovlastuvawata ili donel akti koi imaat nedostatok vo formata.<br />
u<strong>na</strong> hirundo non facit ver lat. ed<strong>na</strong> lastovica ne ja pravi proleta.<br />
375
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
u<strong>na</strong> voce lat. ednoglasno.<br />
uneribus vel dii capiuntur lat. duri i bogovite se pridobivaat so podaroci.<br />
unificiranje lat. soedinuvawe, ized<strong>na</strong>~uvawe.<br />
unija lat. zdru`enie, edinstvo, sojuz.<br />
unikat lat. prv ili edinstven izraboten primerok od ne{to, origi<strong>na</strong>l.<br />
unikaten lat. edinstven, isklu~itelen.<br />
unikum lat. ne{to edinstveno, retko.<br />
unilateralen lat. ednostran.<br />
unisquisque tantum iuris habet, quantum potentia valet (Spinoza) lat. tolku<br />
kolku {to nekoj e mo}en, tolku prava ima.<br />
unitaren lat. edinstven, soedinuva~ki.<br />
univerzalen lat. seop{t, seopfaten, raznoviden, prikladen za se.<br />
uno apsurdo dato, infinita sequuntur lat. ako se po~ne so ed<strong>na</strong> besmisla,<br />
}e ja sledat bezbroj drugi.<br />
unus lat. eden.<br />
uragan ang. mnogu silen veter, tropski ciklon.<br />
uran/uran gr~/lat. 1. bog <strong>na</strong> neboto kaj Grcite/Rimjanite, 2. sedma planeta<br />
<strong>na</strong> son~evito sistem, 3. hem. (U.) radioaktiven metal.<br />
uranija mit. muza <strong>na</strong> astronomijata, nejzin atribu e globusot, v. muzi.<br />
urbanizacija lat. proces <strong>na</strong> koncentrirawe <strong>na</strong> <strong>na</strong>selenieto vo gradovite.<br />
urbi et orbi (lat. <strong>na</strong> gradot (Rim) i <strong>na</strong> svetot) da se objavi <strong>na</strong> celiot<br />
svet, <strong>na</strong> site.<br />
urbs lat. grad.<br />
urgencija lat. zabrzuva~, opome<strong>na</strong>,<br />
urgentno lat. ubrzano, koe treba da se ubrza.<br />
urgiranje lat. zabrzauvawe.<br />
urin, uri<strong>na</strong> lat. mo~, mokra~a.<br />
uriniranje lat. mokrewe.<br />
ur<strong>na</strong> lat. sad za ~uvawe <strong>na</strong> pepelot <strong>na</strong> kremirani pokojnici.<br />
urnek tur. primerok, uzorak.<br />
urologija gr~. <strong>na</strong>uka za bolesti <strong>na</strong> uri<strong>na</strong>rnite organi.<br />
usus est altera <strong>na</strong>tura lat. <strong>na</strong>vikata e druga priroda.<br />
ut quod alii, aliis fiat acre venenum (Lucretius) lat. toa {to nekomu mu e<br />
hra<strong>na</strong> e lut otrov a drug.<br />
ut sementam feceris, ita metes (Cicero) lat. kako }e posee{, taka i }e<br />
`nee{.<br />
ut supra (dictum) lat. kako {to e gore (ka`ano).<br />
uterini lat. deca koi poteknuvaat od ista majka, no od razli~ni tatkovci.<br />
uterus lat. materica.<br />
utija tur. pegla.<br />
utilitaren lat. korisen, prakti~en, upotrebliv.<br />
376
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
utilitarizam lat. 1. filozofski pravec koj korista ili dobivkata ja<br />
smeta za osnova <strong>na</strong> moralot: filozofski i eti~ki pravec spored koj<br />
<strong>na</strong>jgolemo dobro e toa {to predizvikuva korist. Prednosti <strong>na</strong> utilitarizmot:<br />
1 0 neposred<strong>na</strong> uverlivost <strong>na</strong> stanovi{teto deka za ocenuvawe<br />
<strong>na</strong> ~ovekovite postapki se presudni nivnite posledici, kako i uveruvaweto<br />
deka edinstveno takov pristap ovozmo`uva moralnoto rasuduvawe<br />
da bide racio<strong>na</strong>lno, objektivno, jasno i precizno, dodeka site<br />
drugi sfa}awa otvaraat vrata za razli~ni oblici <strong>na</strong> dogmatizmam ili<br />
sentimentalizam i vodat vo konfuzija... Spored Mil, i mnogu podocne-<br />
`ni privrzanici <strong>na</strong> utilitarizmot, edinstveno so vrzuvaweto <strong>na</strong> moralnosta<br />
za nekoja cel i procenuvaweto <strong>na</strong> site ~ove~ki postapki spored<br />
toa vo koj stepen pridonesuvaat za postignuvawe <strong>na</strong> taa cel, kolku posledicite<br />
im se dobri ili lo{i od stanovi{te <strong>na</strong> taa cel, obezbeduvaat<br />
mo`nost za diskusija i sporewe za pra{awata <strong>na</strong> moralot. 2 0 So ogled<br />
<strong>na</strong> toa {to vo utilitaristi~kata kalkulacija posledicite <strong>na</strong> razli~nite<br />
mo`ni postapki me|u koi treba da se odlu~ime poded<strong>na</strong>kvo se zemaat<br />
interesite <strong>na</strong> site onie koi se tangirani, vklu~itelno i <strong>na</strong> interesite<br />
<strong>na</strong> onoj poedinec za ~ii postapki se raboti, ~esto kako z<strong>na</strong>~aj<strong>na</strong><br />
prednost <strong>na</strong> utilitarizmot se istaknuva deka taa teorija obezbeduva<br />
razumen i prikladen odnos me|u moite sopstveni interesi i interesite<br />
<strong>na</strong> moite bliski, odnosno me|u individualnite i kolektivnite interesi,<br />
pa deka so nea e <strong>na</strong>dmi<strong>na</strong>ta superiornosta <strong>na</strong> egoizmot i pre<strong>na</strong>glaseniot<br />
altruizam, odnosno individualizmot i kolektivizmot. Tokmu<br />
zatoa mnogu filozofi veruvaat deka utilitarizmot dava solid<strong>na</strong> osnova<br />
za izgradba <strong>na</strong> humanisti~ka i demokratska socijal<strong>na</strong> etika i politi~ka<br />
filozofija, 2. prenos. streme` od se da se izvle~e korist.<br />
utilitas lat. korist, dobro, interes, sre}a. Ako korista se definira<br />
kako zadovolstvo postoi hedonizam. Ako korista se definira kako sre-<br />
}a postoi eudomonizam.<br />
utopija gr~. mesto koe {to ne postoi i `elba koja ne mo`e da se ostvari:<br />
<strong>na</strong>jdobro od site mesta, sprot. distopija.<br />
utopiski gr~. nestvarno, fantasti~no, neostvarlivo.<br />
uvertira franc. muzi~ki voved vo opersko delo, opereta ili balet.<br />
uzansi farnc. trgovski obi~ai.<br />
uzurpacija lat. protivzakonsko prisvojuvawe <strong>na</strong> vlast ili <strong>na</strong> tu|i<br />
prava <strong>na</strong> ne{to.<br />
uzus lat. upotreba, slu`benost, pravo <strong>na</strong> upotrabuvawe <strong>na</strong> nekoja<br />
stvar bez pravo <strong>na</strong> plodovite <strong>na</strong> taa stvar so za~uvuvawe <strong>na</strong> nejzi<strong>na</strong>ta<br />
supstancija.<br />
vade sanskr. z<strong>na</strong>ewe, sveti knigi <strong>na</strong> bramanite vo Indija.<br />
vadimonium lat. vetuvawe.<br />
V<br />
377
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
vae victis lat. te{ko <strong>na</strong> pobedenite!<br />
vagabund (lat. vagabundus) skitnik, bezdomnik, bagabont.<br />
vagi<strong>na</strong> lat. `enski polov organ, rodnica.<br />
vahabisti ar. pripadnici <strong>na</strong> religioznoto dvi`ewe <strong>na</strong> Muhamed Ibn<br />
Abdek-Vahab koi od XVIII vek barale vra}awe <strong>na</strong> islamot kon prvi~<strong>na</strong>ta<br />
~isti<strong>na</strong> i ednostavnost.<br />
vakancija lat. 1. lesten {kolski raspust, 2. slobodno mesto, nepopolneto<br />
mesto (vo ustanova).<br />
vakant lat. imot bez sopstvenik.<br />
vakantno lat. prazno, nepopolneto (mesto, slu`ba).<br />
vaksacija lat. ma~ewe, dosaduvawe, gwavewe, zajadlivost.<br />
vakuf ar. zave{tanie za religiozni i humani celi: podigawe <strong>na</strong> xamii,<br />
{koli, bolnici itn.<br />
vakum (lat. vacuum) bezvozdu{en prostor.<br />
vale! lat. da si mi zdrav!<br />
valencija lat. 1. vrednost, va`nost 2. hem. merka za sposobnosta <strong>na</strong> nekoj<br />
atom da vrze atomi <strong>na</strong> drugi hemiski elementi.<br />
validacija lat. potvrda, potrvrduvawe, zaverka, zaveruvawe, priz<strong>na</strong>vawe<br />
<strong>na</strong> prav<strong>na</strong>ta va`nost <strong>na</strong> nekoj akt.<br />
validen lat. 1. silen, zdrav, cvrst, 2. prav. pravnova`en, va`e~ki, polnova`en.<br />
valiza franc. zape~ate<strong>na</strong> pat<strong>na</strong> ra~<strong>na</strong> torba <strong>na</strong> diplomatski kuriri so<br />
pravo <strong>na</strong> nejzi<strong>na</strong> nepovredlivost..<br />
valor entrinsekus (lat. valor extrinsecus) <strong>na</strong>dvore{<strong>na</strong> vrednost <strong>na</strong> parite.<br />
valor intrinsekus v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> vrednost <strong>na</strong> parite.<br />
valor lat. vrednost, ce<strong>na</strong>, hartija od vrednost.<br />
valorizacija lat. 1. odreduvawe <strong>na</strong> vrednosta, 2. zbir <strong>na</strong> merki za ve{-<br />
ta~ko podi|awe <strong>na</strong> pad<strong>na</strong>ta vrednost <strong>na</strong> stoka, pari, vrednosni hartii.<br />
valvula lat. zatvora~, zalistok <strong>na</strong> srce, veni, creva.<br />
vandali - 1. germansko pleme koe vo 445 go osvoilo i go razur<strong>na</strong>lo gradot<br />
Rim, 2. prenos. divjaci, lu|e koi uni{tuvaat umetni~ki predmeti.<br />
vandalizam lat. diva strast za razurnuvawe (spored germanskoto pleme<br />
Vandali koe vo 455 trieset de<strong>na</strong> gi razurnuvalo site umetni~ki<br />
dela i spomenici vo Rim).<br />
vanitas lat. sueta, ta{ti<strong>na</strong>.<br />
vapor it. parabrod.<br />
vaporizacija lat. pretvorawe <strong>na</strong> te~nost vo parea, isparuvawe.<br />
variatio delectat lat. prome<strong>na</strong>ta e ugod<strong>na</strong>.<br />
varietet franc. razli~nost, raznovidnost, razlika.<br />
varijabilen lat. promenliv, sklon kon menuvawe.<br />
varijabilnost lat. promenlivost.<br />
varijabla lat. promenliva golemi<strong>na</strong>, 2. metod. ne{to {to mo`e da se<br />
pojavuva vo razli~ni vrednosti. poim<strong>na</strong> varijabla metod. sekoj op{t ili<br />
klasen poim ~ie z<strong>na</strong>~ewe mo`e da se menuva, prim. poimot "~ovek" za-<br />
378
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
{to toj poim mo`e da z<strong>na</strong>~i ma`, `e<strong>na</strong>, dete itn. Varijabli se op{tite<br />
<strong>poimi</strong>: op{testvo, pol, vozrast, bra~<strong>na</strong> sostojba, zanimawe, profesija,<br />
politi~ka opredelba itn. Sekoja varijabla ima vrednost, <strong>na</strong> primer,<br />
profesija: profesor, student, muzi~ar, ~elist itn. zavis<strong>na</strong> varijabla<br />
metod. pojavata koja se ispituva zavisi od vlijanieto <strong>na</strong> niza faktori<br />
koi se <strong>na</strong>rekuvaat nezavisni varijabli. nezavis<strong>na</strong> varijabla faktor koj<br />
vlijae <strong>na</strong> kvalitetot, intenzitetot i traeweto <strong>na</strong> nekoja pojava koja sakame<br />
da ja ispituvame, t.e. <strong>na</strong> karakteristikite <strong>na</strong> zavisniata varijabla.<br />
Varijabla koja stoi pove}e levo ili vo levo, dodeka zavis<strong>na</strong> se<br />
o<strong>na</strong>a koja stoi desno ili pove}e vo desno, prim. vo nizata: ekonomija -<br />
politika - kultura, ekonomijata e nezavis<strong>na</strong> vo odnos <strong>na</strong> onie vo desno,<br />
politikata e nezavis<strong>na</strong> vo odnos <strong>na</strong> kulturata, a kulturata e zavis<strong>na</strong> vo<br />
odnos i <strong>na</strong> ekonomijata i <strong>na</strong> politikata.<br />
varijacija (lat. variatio) prome<strong>na</strong>, menivawe, izme<strong>na</strong> <strong>na</strong> likot.<br />
varijanta lat, druga forma, drug plan, eden od oblicite vo koi se javuva<br />
ista sodr`i<strong>na</strong>.<br />
varijete franc. no}en lokal, teatar koj neguva les<strong>na</strong> muzika, pesni,<br />
{e|i, igrawe i `onglerirawe.<br />
variks (lat. varix) pro{iruvawe <strong>na</strong> venite.<br />
variola lat. golemi sipanici.<br />
variranje (lat. variare) razlikuvawe, preminuvawe od edno vo drugo<br />
mislewe, promenlivost vo uspehot, promenlivost vo osobinite.<br />
variranje lat. menuvawe <strong>na</strong> lik, dobivawe druga forma., menuvawe, kolebawe.<br />
varius lat. razli~en.<br />
vartolomejska nok no} me|u 23 i 24 avgust 1572, koga se slu~i kole` <strong>na</strong><br />
iljadnici hegenoti po <strong>na</strong>redba <strong>na</strong> Kateri<strong>na</strong> Medi~i, majka <strong>na</strong> kralot<br />
Karlo IX vo srav od odmazda po neuspe{niot atentat vrz voda~ot <strong>na</strong> hegenotite<br />
Koliwi.<br />
varu<strong>na</strong> bog <strong>na</strong> neboto i do`dot, <strong>na</strong> zakonite i <strong>na</strong> podzemniot svet vo<br />
hinduizmot.<br />
varvarin gr~. vo stara Grcija sekoj koj ne z<strong>na</strong>el da zboruva gr~ki, prenos.<br />
neobrazovan, grub, div ~ovek.<br />
varvarstvo gr~. neobrazovanost, grubost, surovost, divja{tvo.<br />
vasiliki gr~. golem vizantiski zakonik od XI vek, prerabotka <strong>na</strong> Justinijanovoto<br />
pravo <strong>na</strong> gr~ki jazik.<br />
vaskularen lat. koj se odnesuva <strong>na</strong> krvnite sadovi.<br />
vastacija lat. pusto{uvawe.<br />
vastitet (lat. vastitas) prazni<strong>na</strong>, pustelija, prostranost, neizmernost.<br />
vat (W) fiz. edinica za sila, za 1 vat sekunda se izvr{uva rabota od 1<br />
xul, 1000 W = 1 kilovat (Kw), spored {kotskiot fizi~ar Xems Vat<br />
1736-1819.<br />
vau~er (an. voucher) svedok garant, vid <strong>na</strong> ~ek.<br />
vaya con dios {pan. odi so gospod.<br />
379
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
vazektomija lat. otstranivawe <strong>na</strong> semenskite ka<strong>na</strong>li kaj ma`i zaradi<br />
spre~uvawe <strong>na</strong> oploduvawe.<br />
vazomotoren lat. koj gi stesnuva i pro{iruva krvite sadovi.<br />
vedeta lat. slav<strong>na</strong> glumica.<br />
vegetabilen (lat. vegetabilis) rastitelen.<br />
vegetacija lat. 1. `ivot i rastewe <strong>na</strong> rastenijata, 2. prenos. bujnost.<br />
vegetarijanec lat. ~ovek koj glavno se hrani so rastitel<strong>na</strong> hra<strong>na</strong>.<br />
vegetativen nerven sistem, avtonomen nerven sistem a<strong>na</strong>t. del od nerven<br />
sistem koj ja regulira rabotata <strong>na</strong> v<strong>na</strong>tre{nite organi: del <strong>na</strong> periferniot<br />
nerven sistem koj upravuva so maz<strong>na</strong>ta muskulatura <strong>na</strong> organite i<br />
`lezdite. Se deli <strong>na</strong> simpatikus i parasimpatikus. koi megusebno dejstvuvaat<br />
sprotivno.<br />
vegetiarnje lat. 1. `ivurkawe, `iveewe i rastewe kako rastenie, 2.<br />
prenos. `iveewe kolku da se `ivee, bez da se raboti.<br />
vehemancija lat. `esti<strong>na</strong>, <strong>na</strong>glost.<br />
vehementen lat. `estok, `ustar, strastven, nezapirliv, <strong>na</strong>gol.<br />
vehementnost (lat. vehementia) `esti<strong>na</strong>, `ustri<strong>na</strong>, ognenost, silovitost.<br />
veiozi lat. zarazni bolesti predizvikani so virusi.<br />
vektor mat. otse~ka so odrede<strong>na</strong> dol`ni<strong>na</strong> i <strong>na</strong>soka.<br />
veledrom lat. trka~ka staza za biciklisti.<br />
velja~a hrv. fevruari.<br />
velter ang. 1. kategorija vo boks, te`i<strong>na</strong> od 65,5 do 70 kg. 2. kategorija<br />
vo borewe, re`i<strong>na</strong> od od 70 do 78 kg.<br />
velur franc. vid <strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong>.<br />
velvet ang. vid <strong>na</strong> tkaeni<strong>na</strong> - somot, kadife.<br />
vendetta it. krv<strong>na</strong> odmazda.<br />
vendicija (lat. venditio) prodavawe.<br />
vendicija lat. proda`ba.<br />
venera gr~. 1. bo`ica <strong>na</strong> ubavi<strong>na</strong>ta i qubovta kaj Rimjanite, v. Afrodita,<br />
2. vtora planeta vo son~eviot sistem.<br />
venera mit. <strong>na</strong>jubavata bo`ica vo Rim, v. afrodita.<br />
veneri~ki bolesti lat. zarazni bolesti koi vo prv red se prenesuvaat<br />
preku polov akt: gonoreja, sifilis.<br />
veni, vidi, vici lat. dojdov, vidov, pobediv: zve{taj <strong>na</strong> Julie Cezar pred<br />
Se<strong>na</strong>tot za pobedata <strong>na</strong>d Far<strong>na</strong>k kaj Zela vo 47 god. p.n.e.)<br />
venia aetatis lat. proglasuvawe <strong>na</strong> polnoletstvo pred so zakon utvrdenoto<br />
vreme.<br />
venia docendi lat. dozvola za dr`ewe predavawa <strong>na</strong> univerzitet.<br />
venter lat. stomak.<br />
venus lat. v. venera.<br />
veranda ind. kon ku}a pridodade<strong>na</strong> stakle<strong>na</strong> ili otvore<strong>na</strong> galerija so<br />
pokriv.<br />
verastilite (lat. versatilitas) prevrtlivost, koleblivost, promenlivost,<br />
s<strong>na</strong>odlivost.<br />
380
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
verb. lat. glagol.<br />
verba volant, exempla trahgunt lat. zborovite letaat, primerite doka-<br />
`uvaat.<br />
verba volant, scripta manent lat. zborovite letaat, <strong>na</strong>pi{anoto ostanuva.<br />
verbalen delikt lat. krivi~no delo storeno so izre~eni ili <strong>na</strong>pi{ani<br />
zborovi (<strong>na</strong>vreda, kleveta).<br />
verbalen lat. usmen, govoren.<br />
verbalist lat. toj koj{to pove}e dr`i do zborovite otkolku do sodri<strong>na</strong>ta<br />
<strong>na</strong> ne{tata.<br />
verbalizam lat. prazno rasfrlawe so zborovi.<br />
verbis expressis lat. izre~no.<br />
verbum lat. glagol.<br />
verdikt lat. presuda.<br />
veresija tur. kupuvawe ili prodavawe <strong>na</strong> po~ek, <strong>na</strong> doverba, doverba,<br />
davawe <strong>na</strong> zaem stoka ili pari za odredeno vreme koi se vra}aat bez kamata,<br />
v. kredit.<br />
verifikacija lat. 1. potvrduvawe, proveruvawe, zaveruvawe, utvrduvawe<br />
<strong>na</strong> vistinskata sostojba, svedo`ba 2. iskustveno utvrduvawe <strong>na</strong> to~nosta<br />
<strong>na</strong> ed<strong>na</strong> pretpostavka.<br />
veritas habenda est in iuratore, iustitia et iudicium in iudice lat. porotnikot<br />
treba da se dr`i do visti<strong>na</strong>ta, a sudijata do pravoto i pravdata.<br />
veritas iuridica lat. prav<strong>na</strong> visti<strong>na</strong>.<br />
veritas sempiter<strong>na</strong> est lat. visti<strong>na</strong>ta e ve~<strong>na</strong>.<br />
vermaht (ger. wehrmacht - odbrambe<strong>na</strong> sila) <strong>na</strong>ziv za germanskata vojska<br />
od vremeto <strong>na</strong> <strong>na</strong>cizmot.<br />
vermut ger. vino vareno so pelin.<br />
vernilitet (lat. vernilitas) ropsko povedenie, podlizuvawe, prostotilak,<br />
neotesanost, pravewe glupi {e|i.<br />
versifikacija lat. stihotvorstvo.<br />
versifikator lat. pisatel <strong>na</strong> stihovi, poet,<br />
versio in rem lat. prav. upotreba <strong>na</strong> stvari vo tu|a korist bez polnomo{no<br />
<strong>na</strong> sopstvenikot <strong>na</strong> upotreba<strong>na</strong>ta stvar.<br />
versius lat. vistinit.<br />
verso lat. par<strong>na</strong> stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> listot, sprot. recto.<br />
verte lat. svrti!<br />
vertigo lat. vrtoglavica.<br />
verzal lat. golema po~et<strong>na</strong> bukva.<br />
verzifikacija lat. pravewe <strong>na</strong> stihovi.<br />
verzifikator lat. stihotvorec.<br />
verzija lat. edno od pove}eto me|usebno razli~ni izlo`uvawa ili<br />
objasnuvawa <strong>na</strong> nekoj fakt ili <strong>na</strong>stan.<br />
verziran lat. upaten vo ne{to, ve{t, iskusen, izve`ban.<br />
verziran lat. upaten.<br />
381
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
verzura (lat. versura) prav. menuvawe <strong>na</strong> doveritelot, zemawe pari <strong>na</strong><br />
zaem za so niv da se pokrie nekoj drug dolg.<br />
vespera laudatur dies lat. denot se fali <strong>na</strong>ve~er.<br />
vesta lat. mit. rimska bo`ica <strong>na</strong> ognot, doma{<strong>na</strong>ta sloga, blagoslovot<br />
i sigurnosta vo gradovite i dr`avite.<br />
vesta mit. bo`ica <strong>na</strong> ogni{teto kaj Rimjanite, v. hestija.<br />
vestalinki - sve{teni~ki <strong>na</strong> bo`icata Vesta koi go ~uvale svetiot ogan<br />
vo nejzinito hram, a ne smeele da se ma`at.<br />
vestalinki (lat. vestales) mit. devici koi morale 30 godini da slu`at<br />
vo hramot <strong>na</strong> bo`icata Vesta, a potoa mo`ele da se oma`at: za prekr{-<br />
uvawe <strong>na</strong> ~ednosta bile `ivi zakopuvani.<br />
veteran lat. postar borec.<br />
veto lat. 1. zabranuvam, otfrlam, ne primam: izraz so koj <strong>na</strong>rodnite<br />
tribuni vo stariot Rim gi proglasuvale odlukite <strong>na</strong> Se<strong>na</strong>tot za neva-<br />
`e~ki, 2. pravo <strong>na</strong> poedinec ili <strong>na</strong> dr`ava da mo`e samo so svojot glas<br />
da onevozmo`i donesuvawe <strong>na</strong> nekoj zakon, odluka i sl.<br />
vi mandati lat. po zapoved, vrz osnova <strong>na</strong> <strong>na</strong>redba.<br />
vi{nu rel. eden od trite glavni bogovi vo brahmanizmot, mom~e koe vo<br />
svoite ~etri race gi dr`i atributite: {kolka, disk, stapo i lotosov<br />
cvet. Bog koj ~esto se simnuva <strong>na</strong> Zamjata za da gi kazni zlostornicite,<br />
i <strong>na</strong>gradi dobrite: simnuvawa koi se <strong>na</strong>rekuvaat avatari ili inkar<strong>na</strong>ci.<br />
Dosega se sim<strong>na</strong>l devet pati vo razli~ni oblici (1. Matsija -<br />
riba, 2. Kurma - `elka, 3. Varaha - diva sviwa, 4. Narasimha - ~ovek lav,<br />
5. Vama<strong>na</strong> - xuxe, 6. Parasumara - Rama so sekira, 7. Rama. 8. Kri{<strong>na</strong>, 9<br />
Buda), a koga <strong>na</strong> krajot <strong>na</strong> vremeto }e se simne po deseti pat kako Kalki<br />
}e gi uni{ti site svoi neprijateli i }e go oslobodi <strong>na</strong>rodot od tu-<br />
|insko vladeewe.<br />
via facti lat. so sila, <strong>na</strong>silno, samovolno.<br />
via lat. 1. pat, 2. preku.<br />
viargo lat. polovo nerazie<strong>na</strong> `e<strong>na</strong>.<br />
vibracija lat. treperewe, tresewe.<br />
vibrafon lat. muzi~ki instrument so udiralki.<br />
vibratot lat. telo koe treperi.<br />
vic grem. dosetka, ostroumnost, {ega.<br />
vicca vid religija za koja va`i eden zakon: "dodeka ne gi povreduva{<br />
drugite, raboti {to ti e volja." Nejzino glavno veruvawe e praviloto<br />
3 x 3, {to z<strong>na</strong>~i deka se {to nekoj }e <strong>na</strong>pravi, trikratno mu se vra}a.<br />
Toa z<strong>na</strong>~i deka se veruva vo karma, pa spored toa i vo reinkar<strong>na</strong>cija.<br />
Vikanite pravat talismani, ja prou~uvaat astrologijata i kabalata,<br />
frlaat vol{ebstva i ja slavat prome<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> Majkata Zemja. Site drevni<br />
bo`ici se posmatraat kako golema bo`ica koja ima broji imiwa<br />
(Izida, Dija<strong>na</strong>, Haketa, Kadivden, Afrodita, itn). Taa e devica i majka<br />
starica. Taa ima odnosi so golemiot bog kogo isto taka go so~inuvaat<br />
site drevni bogovi. Toj e rogatiot bog Pan, Lucifer (ne Sata<strong>na</strong>, tuku<br />
starorimskiot bog <strong>na</strong> utrinskata yvezda). Za ma|iski rituali se koris-<br />
382
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
ti pentagram koj e vcrtan <strong>na</strong> disk {to mo`e da bide od razli~en matetijal<br />
i koj treba da e postaven <strong>na</strong> oltar. Se koristi vo <strong>na</strong>jednostavni<br />
vol{ebstva koi se izveduvaat so pomo{ <strong>na</strong> sve}i. Okolu pentagramot e<br />
vcrtan krug koj ja pretstavuva bo`icata i bogot. Toj krug reflektira<br />
svetlost i <strong>na</strong> negoviot nositel mu donesuva seop{ta inteligencija,<br />
univerzal<strong>na</strong> mudrost i za{tita. Vo dene{no vreme pentagramot sta<strong>na</strong>l<br />
simbol <strong>na</strong> zloto, a ovaa predrasuda e pottik<strong>na</strong>ta so pojavata <strong>na</strong> satanisti~kite<br />
sekti koi go koristat prevrteniot pentagram vo svoite rituali.<br />
vice lat. prefiks koj se stava pred opredeleni zvawa so z<strong>na</strong>~ewe: pod,<br />
zamenik, pomo{nik, prim. vicepremier.<br />
vice versa lat. obratno, vo sprotivno, vo sprotiven slu~aj.<br />
vicijum (lat. vitium) porok, vi<strong>na</strong>, grev, ma<strong>na</strong>, nedostatok, gre{ka.<br />
viciozen lat. poro~en, manliv, fali~en, rasipan, izopa~en.<br />
videatur lat. neka se vidi, treba da se vidi.<br />
videbimus infra lat. }e vidime podoc<strong>na</strong>.<br />
videlicet lat. kako {to mo`e jasno da se vidi.<br />
video meliora proboque: deteriora sequor (Ovidie) lat. gledam {to e podobro,<br />
se obiduvam, no sepak odam po o<strong>na</strong> {to e polo{o (t.e. razumot<br />
bara edno, a strastite odat kon drugo).<br />
videtur lat. 1. izgleda, se ~ini, 2. (davawe <strong>na</strong>) mislewe za ne{to, <strong>na</strong>o|awe,<br />
sfa}awe.<br />
vigilancija (lat. vigilantia) pretpazlivost, vnimatelnost, budnost, gri-<br />
`livost, opreznost.<br />
vigilanten lat. buden, vnimatelen.<br />
vigilantia lat. budnost, vnimanie.<br />
vigilantibus leges sunt scriptere lat. zakonite se <strong>na</strong>pi{ani za pretpazlivite.<br />
vigor lat. `ivot<strong>na</strong> sila, `ivost.<br />
vigovci ang. slobodwaci, prijateli <strong>na</strong> slobodata, ~lenovi <strong>na</strong> angliskata<br />
liberal<strong>na</strong> stranka sprotiv<strong>na</strong> <strong>na</strong> torievcite.<br />
vigvam koliba <strong>na</strong> severnoamerikanskite indijanci.<br />
vija gracija (lat. via gratiae) po pat <strong>na</strong> milost.<br />
vijadukt (lat. viae-ductus) most <strong>na</strong>d pat, <strong>na</strong>d mo~uri{te.<br />
vijatikum (lat. viaticum) 1. patari<strong>na</strong>, 2. pari koi im se stavale <strong>na</strong> mrtvite<br />
vrz ustata za da mo`at da mu go platat <strong>na</strong> Haron prevozot preku<br />
rekata Stiks, 3. kaj katolicite posled<strong>na</strong> pri~est.<br />
vikar (lat. vicarus) zastapnik <strong>na</strong> papata vo nekoja oblast, pomo{en<br />
sve{tenik.<br />
viking ger. borec, vojnik, ju<strong>na</strong>k, gusar.<br />
vikinzi ger. germanski `iteli vo Skandi<strong>na</strong>vija koi od VIII do XI vek<br />
bile <strong>na</strong> lo{ glas kako gusari.<br />
vikler ger. predmet vo vid <strong>na</strong> cilinder koj slu`i za vitkawe kosa, v.<br />
papilot<strong>na</strong>.<br />
vikont franc. francuska vite{ka titula me|u grof i baron.<br />
383
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
viktimologija lat. discipli<strong>na</strong> <strong>na</strong> kriminologijata koja ja prou~uva<br />
ulogata <strong>na</strong> `rtvata vo <strong>na</strong>stanuvaweto <strong>na</strong> krimi<strong>na</strong>litetot.<br />
viktorija lat. 1. pobeda, 2. bo`ica <strong>na</strong> pobedata kaj starite Rimjani, v.<br />
nike.<br />
vilaet ar. 1. golema administrativno-teritorijal<strong>na</strong> edinica vo Turcija<br />
koja se deli <strong>na</strong> sanxaci, 2. svet.<br />
vim vi repellere omnes leges omniaque iura permitunt (Paulus) lat. site<br />
zakoni i site prava dozvoluvaat sila da se brani so sila.<br />
vindex lat. 1. emec, 2. odmazdnik.<br />
vindiciranje (lat. vindicare) odmazduvawe, kaznuvawe, za{tituvawe,<br />
polagawe pravo <strong>na</strong> sopstvenost, tu`ba za vra}awe <strong>na</strong> stvari.<br />
vindikacija (lat. vindicatio) 1. odmazda, 2. barawe za vra}awe <strong>na</strong> stvarite<br />
<strong>na</strong> doveritelot.<br />
vindikacio<strong>na</strong> tu`ba lat. tu`ba za za{tita <strong>na</strong> sopstvenosta.<br />
vindikativen (lat. vindicativus) odmazdoqubiv.<br />
vindikta (lat. vindikto) 1. odzmazda, kaznuvawe, 2. zakonsko gonewe i<br />
kaznuvawe <strong>na</strong> prestapnikot, 3. tu`ba poradi <strong>na</strong>nese<strong>na</strong> {teta, 4. stap so<br />
koj rimskiot pretor go dopiral robot pri negovoto osloboduvawe.<br />
vindjak<strong>na</strong> (ger. windjacke) kratko palto od tkaeni<strong>na</strong> {to ne propu{ta<br />
veter.<br />
vinjeta franc. ukras vo kniga ili rakopis vo oblik <strong>na</strong> mala slika ili<br />
or<strong>na</strong>ment <strong>na</strong> po~etokot ili <strong>na</strong> krajot <strong>na</strong> tekstot.<br />
vinkl ger. instrument za merewe <strong>na</strong> agli.<br />
vinkulacija (lat. vinkula - prangii, okovi) 1. vrzuvawe, 2. ograni~uvawe<br />
<strong>na</strong> pravoto <strong>na</strong> raspolagawe so hartii od vrednost i nivno prenesuvawe<br />
<strong>na</strong> drugi lica.<br />
violacija lat. povreda <strong>na</strong> pravo, prestap, skr<strong>na</strong>vewe.<br />
violencija lat. `estokost, <strong>na</strong>silstvo, preteranost.<br />
violenten lat. <strong>na</strong>silen, `estok,<br />
violenten lat. <strong>na</strong>silen, grub.<br />
virgo lat. devica, virgo intacta - negib<strong>na</strong>ta, nedopre<strong>na</strong> devica.<br />
viri boni est scire pati, nec faecre iniuriam (Publilius Sirus) lat. dobar ~ovek<br />
z<strong>na</strong>e da podnesuva nepravda, a ne z<strong>na</strong>e da ja pravi.<br />
viribus unitis lat. so obedienti sili.<br />
virilen lat. 1. ma{ki, 2. {to mu pripa|a <strong>na</strong> poedinec po sopstveno<br />
pravo.<br />
virman franc. isplata koja se vr{i bez gotovi<strong>na</strong>, prenesuvawe pari<br />
od ed<strong>na</strong> <strong>na</strong> druga smetka.<br />
virola franc. spirala vo ~asovnik.<br />
virtualen lat. skrien, koj ne se pojavuva no mo`e da se pojavi, mo`en<br />
vo idni<strong>na</strong>ta.<br />
virtuelen lik lat. lik <strong>na</strong> nekoj predmet dobien so odbivawe <strong>na</strong> svetlosta<br />
od ogledalo ili so prekr{uvawe <strong>na</strong> svetlosta preku le}a.<br />
virtum lat. doblest, vrednost sprot. vitium.<br />
384
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
virtuoz it. ~ovek koj vo svojata rabota dostig<strong>na</strong>l sovr{enstvo, <strong>na</strong>jvisok<br />
stepen <strong>na</strong> majstorstvo.<br />
virtuozen lat. odli~en, sovr{en, majstorski, izvonreden.<br />
virtus in medio posita est (Seneka) lat. doblesta se <strong>na</strong>o|a <strong>na</strong> sredi<strong>na</strong>.<br />
virtus lat. doblest, vrednost, vrli<strong>na</strong> sposobnost <strong>na</strong> povedenie vo soglasnost<br />
so <strong>na</strong>jvisokite moralni i pravni normi, v. arete.<br />
viruelen (lat. virtus sposobnost, vrednost, sila) s<strong>na</strong>`en, mo}en, <strong>na</strong>stroen<br />
za deluvawe, sposoben za dejstvo, no so taa sposobnost ne se koristi,<br />
nerealen, sprot. realen.<br />
virulencija lat. gnoewe <strong>na</strong> ra<strong>na</strong>, otrovnost.<br />
virulenten lat. otroven, gnoen.<br />
virus lat. otrov, otrov {to go la~at `ivi ili mrtvi bakterii.<br />
vis lat. sila, s<strong>na</strong>ga, mo}, vlast.<br />
vis apsoluta (lat. vis absoluta) apsolut<strong>na</strong> sila, sila od koja ne e mo`<strong>na</strong><br />
odbra<strong>na</strong> ili koja ne mo`e da se odbie).<br />
vis legis lat. zakonska sila.<br />
vis maior lat. vi{a sila, nepredvidliv slu~aj.<br />
vis probandi lat. dokaz<strong>na</strong> sila.<br />
vis vitalis lat. `ivot<strong>na</strong> sila.<br />
vis-a-vis, vizavi franc. lice vo lice, <strong>na</strong>sproti toa.<br />
viskoza lat. celuloz<strong>na</strong> masa slu`i za izrabotka <strong>na</strong> ve{ta~ka svila i<br />
filmovi.<br />
viskozen lat. lepliv, gusto te~en.<br />
viskozitet lat. leplivost, isteglivost.<br />
vist ang. vid <strong>na</strong> igra so karti.<br />
vita lat. `ivot.<br />
vita sedentaria lat. sede~ki `ivot.<br />
vitalen lat. sposoben za `ivot, `ivoten.<br />
vitalnost lat. `ivot<strong>na</strong> sila, sposobnost za `ivot.<br />
vitra` franc. stakle<strong>na</strong> vrata, stakle<strong>na</strong> pregrada.<br />
vitri<strong>na</strong> franc. staklen orman.<br />
vitriol hem. sumpur<strong>na</strong> kiseli<strong>na</strong>.<br />
vitrum lat. staklo, kristal.<br />
viva voks (lat. viva vox) `iv glas, `iv zbor, usmeno podu~uvawe.<br />
viva vox docet lat. `iviot zbor pou~uva.<br />
viva~e it. muz. `ivo, ogneno, so `ar.<br />
vivant lat. da `iveeme!<br />
vivat, crascat, floreat lat. `ivej, rasti, cvetaj! (zdravica).<br />
vivisekcija lat. se~ewe <strong>na</strong> `ivo `ivotno zaradi prou~uvawe <strong>na</strong> funkciite<br />
<strong>na</strong> organizmot.<br />
viza lat. videno, pregledano, zvani~<strong>na</strong> zaverka so potpis i pe~at deka<br />
ne{to e videno i pregledano (osobeno za patni ispravi).<br />
vizantija gr~. Isto~no Rimsko Carstvo (395-1453).<br />
vizavi franc. <strong>na</strong>sproti, eden sprema drug.<br />
vizibilen lat. vidliv, zabele`liv, o~igleden.<br />
385
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
vizibilitet lat. vidlivost, o~iglednost.<br />
vizija (lat. visio gledawe) psih. haluci<strong>na</strong>cija, prividenie, pretstava<br />
koja zaradi bolest <strong>na</strong> centralniot nerven sistem se smeta za vistinita,<br />
privid, prividuvawe.<br />
vizioner lat. ~ovek koj gleda vo idni<strong>na</strong>ta, prorok, vidovit ~ovek.<br />
vizir lat. 1. del od {lem niz koj mo`e da se gleda, a koj mo`e da se spu-<br />
{ta i podiga, 2. ni{an <strong>na</strong> ogneno oru`je.<br />
viziranje (lat. visere - gledawe, zagleduvawe) 1. zemawe <strong>na</strong> ni{an, 2.<br />
imawe vo vid, 3. te`nenie kon ne{to, 4. zaveruvawe <strong>na</strong> pat<strong>na</strong> isprava.<br />
vizita franc. poseta, poseta od lekar.<br />
vizuelen tip gr~. ~ovek koj <strong>na</strong>jmnogu pamti spored toa {to go videl.<br />
vladeenje <strong>na</strong> pravoto ograni~uvawe <strong>na</strong> dr`av<strong>na</strong>ta vlast (zakonodav<strong>na</strong>,<br />
izvr{<strong>na</strong> i sudska) so pomo{ <strong>na</strong> <strong>na</strong> pravoto (ustavno i zakonsko ograni-<br />
~uvawe <strong>na</strong> dr`av<strong>na</strong>ta vlast: ustavnost i zakonitost) zaradi spre~uvawe<br />
<strong>na</strong> samovolno vladeewe (vladeewe <strong>na</strong> volja i sila), odnosno zaradi obezbeduvawe<br />
<strong>na</strong> ~ovekovite prava i slobodi.<br />
vodan mit. <strong>na</strong>jvisok bog <strong>na</strong> site germanski <strong>na</strong>rodi: bog <strong>na</strong> veterot, pobedata,<br />
mrtvite, dobrata `etva i lekarstvata.<br />
vodeni nimfi mit. za{titini~ki <strong>na</strong> vodata, vodeni nimfi bile: Nejadi,<br />
Neraidi, Oke<strong>na</strong>idi, Sireni (ker}i <strong>na</strong> re~niot bog Ahel i muzite;<br />
bile pridru`ni~ki <strong>na</strong> Persefo<strong>na</strong> i zatoa {to ne ja za{titile koga ja<br />
grab<strong>na</strong>l Had, Demetra gi pretvorila vo su{testva so glava <strong>na</strong> devojka i<br />
telo <strong>na</strong> riba: tie so svoite pesni gi opsenuvale nevnimatelnite mor<strong>na</strong>ri<br />
i gi davele vo moreto) i Halijadi.<br />
vojaerizam franc. do`ivuvawe seksualno zadovolstvo preku gledawe<br />
<strong>na</strong> razgoleni lu|e.<br />
vokabular (lat. vokabulum) re~nik.<br />
vokacija (lat. vocatio) darba, sklonost kon nekoe zanimawe, za<strong>na</strong>et,<br />
struka itn.<br />
voks (lat. vox) glas, zbor, izraz, ton, zvuk.<br />
volente Deo lat. ako dade gospod!<br />
volenti non fit iniuria (Ulpianus) lat. ne mu se pravi nepravda <strong>na</strong> toj koj<br />
ja saka, (<strong>na</strong> toj koj{to <strong>na</strong>pravenoto zlo go ~uvstvuva kako ne{to dobro),<br />
nulla iniuria est, quae in volentem fiat (Ulpianus) lat. ne e nepravedno o<strong>na</strong><br />
{to nekomu bi mu se <strong>na</strong>pravilo so negova soglasnost, nullam potest videi<br />
iniuriam accipere qui semel voluit (Paulus) lat. ne mo`e da se smeta deka<br />
trpi nepravda onoj koj ed<strong>na</strong>{ <strong>na</strong> toa se soglasil, numquam volentibus<br />
dolus infertur (Ulpianus) lat. nikoga{ ne im se pravi nepravda <strong>na</strong> onie<br />
koi <strong>na</strong> nea se soglasuvaat, quia nulla est iniuria, quae in volentem fiat<br />
(Ulpianus) lat. nema nepravda koja nekomu so negova soglasnost mu se<br />
pravi.<br />
volfram (W.) mnogu cvrst metal.<br />
volonter (lat. volontarius) toj koj raboti ne{to besplatno, xabe.<br />
volt (V) edinica ze merewe <strong>na</strong> <strong>na</strong>ponot <strong>na</strong> elektri~<strong>na</strong>ta energija.<br />
volumen fiz. prostor {to go zafa}a edno telo, obem, zapremni<strong>na</strong>.<br />
386
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
voluminozen lat. obemen, golem, opse`en, glomazen, kabast, debel.<br />
voluntarizam fil. filozofski pravec koj su{ti<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> `ivotot ja<br />
objasnuva so pomo{ <strong>na</strong> ~ovekovata volja kako osnov<strong>na</strong> funkcija <strong>na</strong> psihata<br />
([openhauer, Vunt i dr.).<br />
voluntas lat. volja.<br />
voluptas lat. strast.<br />
voluptate homine captantur, ut hamo pisces lat. lu|eto se fa}aat <strong>na</strong><br />
u`ivawe kako ribite <strong>na</strong> jadica.<br />
von pari~<strong>na</strong> edinica <strong>na</strong> Ju`<strong>na</strong> i Sever<strong>na</strong> Koreja.<br />
voodoo (hoodoo voudon) zbir <strong>na</strong> magi~ni veruvawa i praktiki koi se<br />
manifestiraat vo nekoi delovi <strong>na</strong> Afrika, Ju`<strong>na</strong> Amerika, zapad<strong>na</strong><br />
Indija, a osobeno <strong>na</strong> Haiti. Voodoo se razvi <strong>na</strong> planta`ite <strong>na</strong> robovi<br />
vo Afrika vo XVII vek. Spored nego postojat Loi duhovi koi gi povikuvaat<br />
sve{tenik (houngan) ili sve{teni~ka (mambo) vo ceremonii<br />
za vreme <strong>na</strong> koi <strong>na</strong>sobranite lu|e stanuvaat opsed<strong>na</strong>ti so duhovite i pa-<br />
|aat vo trans. Postojat dva osnovni pravci <strong>na</strong> Voodoo. Rada e familija<br />
<strong>na</strong> Voodoo duhovi i toa <strong>na</strong> relativno miroqubivi i sre}ni Loi. Petro e<br />
cr<strong>na</strong> ma|ija vo Voodoo i toa Voodoo od besni i podli Loi ili duhovi.<br />
Vo Petro Voodoo se slu~uvaat opasni <strong>na</strong>stani, me|u koi smrt <strong>na</strong> prokleti<br />
i sozdavawe <strong>na</strong> Zombi. Zombite se sozdadeni od crnite magi~ari<br />
<strong>na</strong>re~eni Bokor koi stavaat eden vid otrov vrz ko`ata <strong>na</strong> `rtvite. Nikoj<br />
od nepovikanite ne go z<strong>na</strong>e sostavot <strong>na</strong> otrovot, me|utoa se pretpostavuva<br />
deka sodr`i elementi od toksi~ni `ivotni i rastenija.<br />
Potoa, `rtvata stanuva <strong>na</strong>polno paralizira<strong>na</strong> i pa|a vo koma. Grisgris<br />
e Voodoo magija koja so sigurnost go predizvikuva <strong>na</strong>stanot (dobar<br />
ili lo{), a osven toa se koristi i za za{tita od zlo i za obezbeduvawe<br />
<strong>na</strong> dobra sre}a.<br />
voskrsnuvanje stanuvawe <strong>na</strong> mrtvi, vra}awe <strong>na</strong> mrtov ~ovek vo `ivot,<br />
o`ivuvawe <strong>na</strong> mrtvo telo (<strong>na</strong> koe, spored Kuranot, }e mu se stori deka<br />
samo ed<strong>na</strong> ve~er bil vo mrtva sostojba, vo smrtno sonuvawe). Smrta,<br />
spored Al-Gazali, e "po~inka me|u dve budewa" - maloto <strong>na</strong> ovoj svet i<br />
golemoto <strong>na</strong> onoj svet.<br />
votum lat. zavet, vetuvawe, glas koj se dava za ne{to, glasawe, rezultat<br />
od glasawe, mislewe, votum separatum - izdvoeno mislewe.<br />
votum decisivum lat. re{ava~ki, odlu~uva~ki glas.<br />
vox populi, vox dei lat. glasot <strong>na</strong> <strong>na</strong>rodot e glas bo`ji.<br />
vrednosti svest za o<strong>na</strong> {to e po`elno, o<strong>na</strong> {to se o~ekuva, o<strong>na</strong> {to gi<br />
opredeluva motivite, interesite (interesen aspekt <strong>na</strong> vrednostite),<br />
ili normativni o~ekuvawa (normativen aspekt <strong>na</strong> vrednostite).<br />
vulgaren lat. v. vulgaris.<br />
vulgaris lat. vulgaren, op{t, sekojdneven, nizok, uprosten, nepristoen,<br />
prosta~ki, prostakluk, bezobrazkuk.<br />
vulgarizacija lat. preterano poednostavuvawe <strong>na</strong> nekoja <strong>na</strong>uka koe grubo<br />
ja sni`uva nejzi<strong>na</strong>ta su{ti<strong>na</strong>.<br />
387
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
vulgata lat. latinski prevod <strong>na</strong> biblijata koj go <strong>na</strong>pravil sv. Jeronim<br />
i koj od rimokatoli~kata crkva e proglasen za ispraven prevod.<br />
vulgo lat. <strong>na</strong>rodski ka`no, prosto re~eno.<br />
vulgus amicitiam utilitate probat (Ovidie) lat. lu|eto go ce<strong>na</strong>t prijatelstvoto<br />
spored korista ({to od nego ja imaat).<br />
vulkan mit. bog <strong>na</strong> ognot kaj Rimjanite, v. Hefest.<br />
vulnerabilnost lat. ranlivost, povredlivost, slabost, neotpornost.<br />
vulva lat. v. vagi<strong>na</strong>.<br />
vunderkind (grm. ~udo od dete) posebno <strong>na</strong>dareno dete<br />
Y<br />
yang prvobitno z<strong>na</strong>~el son~eva svetlost ili o<strong>na</strong> {to i pripa|a <strong>na</strong> son~evata<br />
svetlost i <strong>na</strong> svetlosta voop{to vo svetot i voop{to, a yin,<br />
otsustvo <strong>na</strong> son~eva svetlost, t.e senka ili temni<strong>na</strong>: vo podocne`niot<br />
razvoj yang i yin zapo~<strong>na</strong>le da se smetaat za dve kosmi~ki <strong>na</strong>~ela ili <strong>na</strong><br />
sili koi pretstavuvaat ma{kost, topli<strong>na</strong>, svetlost, suvost, tvrdost<br />
(yang), odnosno, `enstvenost, pasivnost, studenost, temni<strong>na</strong>, vla`nost,<br />
mekost (yin).<br />
Z<br />
zafir gr~. zapaden veter, blag veter predvesnik <strong>na</strong> proleta, mit. bog<br />
<strong>na</strong> vetrovite.<br />
zagar tur. love~ki pes.<br />
zakonski rokovi prav. rokovi vo koi so zakon e opredelen vremenskiot<br />
interval vo koj mora da se prezeme edno procesno dejstvie (vreme vo<br />
koe e dopu{teno prezemaweto <strong>na</strong> odredeno procesno dejstvie - peremptorni,<br />
fi<strong>na</strong>lni rokovi), prim. rokot za prigovor protiv obvinitelen<br />
akt {to iznesuva 8 de<strong>na</strong>, ili rokot za `alba protiv presuda donese<strong>na</strong><br />
vo prv stepen koj iznesuva 15 de<strong>na</strong> od denot <strong>na</strong> dostavuvaweto <strong>na</strong> prepisot<br />
<strong>na</strong> presudata. Zakonski se i onie rokovi vo koi so zakon e opredeleno<br />
vremeto vo koe ne smee da se prezeme edno procesno dejstvie (dilatorni<br />
rokovi). Taka, <strong>na</strong> primer, glavniot pretres ne mo`e da se<br />
odr`i pred izminuvawe <strong>na</strong> 8 de<strong>na</strong> otkako obvinetiot ja primil poka<strong>na</strong>ta.<br />
Me|u zakonskite rokovi treba da se pomestat i instruktivnite<br />
(ordi<strong>na</strong>torni, monitorni) rokovi so koi se odreduva periodot <strong>na</strong><br />
vreme vo koj e dopu{teno ili propi{ano izvr{uvaweto <strong>na</strong> odredeno<br />
procesno dejstvie, me|utoa nivnoto propu{tawe, za razlika od prethodnite<br />
rokovi, ne povlekuva nikakva sankcija. v. sudski rokovi.<br />
zambo {pan. melez roden od Amerikanski Crnec i Indijanec.<br />
zame<strong>na</strong> <strong>na</strong> tezi ne se doka`uva ili ne se pobiva spor<strong>na</strong>ta teza, tuku<br />
druga od nea razli~<strong>na</strong> teza, omilen "metod" <strong>na</strong> mnogu polemi~ari, koi<br />
388
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
<strong>na</strong>jprvin ja izvrtuvaat tezata <strong>na</strong> oponentot pa potem ja <strong>na</strong>pa|aat taka<br />
izvrte<strong>na</strong>ta teza so <strong>na</strong>vredlivi argumenti.<br />
zekat milostiwa, ed<strong>na</strong> od pette dol`nosti (stolbovi) <strong>na</strong> islamot.<br />
zeloti politi~ka i religioz<strong>na</strong> grupi <strong>na</strong> evreite, sloj <strong>na</strong> borbene <strong>na</strong>stroeni<br />
lica protiv Rimskata imperija<br />
zen (budizam) sofisticira<strong>na</strong> {kola <strong>na</strong> japonski budizam koj se javuva<br />
vo dve varijanti: rinzai i soto.<br />
zevs gr~. vrhoven bog kaj Grcite, v. Jupiter.<br />
zigurati golemi stepenesti gradbi vo Sumer so hram <strong>na</strong> vrvot posveten<br />
<strong>na</strong> gradskoto bo`enstvo.<br />
ziher ger. pouzdan, siguren.<br />
zihera{ ger. <strong>na</strong>ziv za nekoj koj odi <strong>na</strong> sigurno, koj ne rizikuva.<br />
ziusudra klasi~en red <strong>na</strong> evrejskata kabala.<br />
zodijak gr~. `ivotinski krug sostaven od yvezdite Oven, Bik, Bliz<strong>na</strong>ci,<br />
Rak, Lav, Devica, Terazija, [korpija, Strelec, Jarec, Vodolija i<br />
Ribi.<br />
zograf gr~. slikar <strong>na</strong> ikoni, ikonopisec.<br />
zohar hebr. kniga <strong>na</strong> svetlosta, <strong>na</strong>jva`<strong>na</strong> kniga <strong>na</strong> kabalata.<br />
zombi rel. 1. vo afri~ko-karipskiot kult vudu, pretstavuva su{testvo<br />
~ija du{a zaposed<strong>na</strong>lo nekoe drugo lice po pat <strong>na</strong> magija i so ~ie<br />
telo beskrajno raspolaga liceto koe go izvr{ilo obredot. 2. su{testvo<br />
koe se podignuva od mrtvite, `iv mrtovec, za da vr{i zlodela.<br />
zoo gr~. prilog vo slo`nici so z<strong>na</strong>~ewe `ivotno, `ivotinsko.<br />
zoofagija gr~. hranewe so meso.<br />
zoofilija gr~. polova <strong>na</strong>klonetost kon `ivotni: koga miluvaweto <strong>na</strong><br />
`ivotni go predizvikuva poloviot <strong>na</strong>gon.<br />
zoofobija gr~. bolen strav od `ivotni.<br />
zoolatrija gr~. obo`avawe, religiozno po~ituvawe <strong>na</strong> opredeleni `ivotni.<br />
zoologija gr~. <strong>na</strong>uka za `ivotnite.<br />
zoomorfen gr~. koj ima oblik <strong>na</strong> `ivotno.<br />
zoon gr~. `ivotno.<br />
zoopsihologija gr~. <strong>na</strong>uka za du{evnite pojavi kaj `ivotnite.<br />
zoopsija gr~. prividuvawe <strong>na</strong> `ivotni.<br />
zootomija gr~. `ivotinska a<strong>na</strong>tomija.<br />
zor tur. sila, s<strong>na</strong>ga, mo}, <strong>na</strong>silstvo, bes.<br />
zoren tur. silen, s<strong>na</strong>`en, mo}en, <strong>na</strong>silen, besen.<br />
zorli tur. silno, s<strong>na</strong>`no, mo}no, <strong>na</strong>silno, besno.<br />
zort tur. strav.<br />
zulum tur. <strong>na</strong>silstvo, ugnetuvawe, tiranija.<br />
389
A B C ^ D D` E F G H I J K L M N O P R S [ T U V W X Y Z @<br />
@<br />
`ardinijera (franc. jardinijere) stalak za cve}e.<br />
`argon (franc. jargon) slang, argo, poseben govor <strong>na</strong> nekoja op{testve<strong>na</strong><br />
grupa.<br />
`edub (franc. j'adoube) izraz koj se upotrebuva vo igrata {ah koga<br />
igra~ot ja dopira figurata samo za podobro da ja <strong>na</strong>mesti a ne i da ja da<br />
odigra istata.<br />
`elatin (franc. jelatine) ~isto tutkalo, ~isto lepilo.<br />
`ele franc. sok svaren so {eker.<br />
`eton franc. plo~ka koja slu`i kako presmetkov<strong>na</strong> edinica za pari i<br />
slu`i kako zame<strong>na</strong> za niv vo komar.<br />
`igolo (franc. gigolo) 1. mlad ~ovek koj glavno `ivee od odr`uvawe <strong>na</strong><br />
qubovni odnosi so postari imotni `eni, 2. profesio<strong>na</strong>len igra~ koj<br />
dava ~asovi po ku}i.<br />
`iri (ang. jury) porota, poroten sud, odbor za dodeluvawe <strong>na</strong>gradi ili za<br />
izbor <strong>na</strong> umetnici <strong>na</strong> odredeni konkursi.<br />
`itije staroslovenski izraz za opis <strong>na</strong> `ivotot <strong>na</strong> svetcite, biografski<br />
prikaz <strong>na</strong> ne~ii `ivot.<br />
`ongliranje franc. poka`uvawe <strong>na</strong> razni ve{tini.<br />
`rtvuvanje - 1. zaradi prostuvawe <strong>na</strong> grevovi (kako izraz <strong>na</strong> ~ovekovata<br />
gre{nost pred gospod) 2. kako blagodarnost za bo`jite dobri dela storeni<br />
kon lu|eto.<br />
`rva otkup, ce<strong>na</strong> za otkup (prostuvawe) <strong>na</strong> grev.<br />
`ur<strong>na</strong>l franc. dnevnik, vesti, dneven vesnik, moden ~asopis, filmski<br />
pregled.<br />
390
IZBRANI MISLI NA GOLEMI LU\E<br />
*<br />
Najgolemite nepravdi ne se pravat zradi zadovoluvawe <strong>na</strong> nu`ite<br />
(`ivotni) potrebi, tuku od `elbata da se <strong>na</strong>dmine drugiot (zaradi<br />
vi{okot). (Aristotel)<br />
*<br />
Podobro e grst mo}, odo{to cela vre}a so prava ([tirner).<br />
*<br />
Da veruva{ vo pravda e isto kako da veruva{ (da ima{ doverba)<br />
vo svojot lekar, dol`nik, avtomobil. (Kolakovski).<br />
*<br />
Treba da se bide umeren vo umerenosta (Epikur).<br />
*<br />
Ako stekne{ dobrodetel, i so nea se trudi{ da pravi{ dobri<br />
dela, nema da ima za {to da im zaviduva{ <strong>na</strong> onie od visoko semejstvo,<br />
bidej}i krvta se <strong>na</strong>sleduva a dobrodetelta se steknuva, a taa vredi pove}e<br />
otkolku {to krvta mo`e da vredi bilo koga. (Servantes)<br />
*<br />
Ako sakame da go popravime moralot <strong>na</strong> nekoj drug, toga{ mora<br />
prvo da go popravime svojot. (*)<br />
*<br />
Ako sakate dobro da mislat za vas, nikoga{ ne zboruvajte za<br />
toa. (Paskal)<br />
*<br />
Ako saka{ da soz<strong>na</strong>e{ {to si, pogledaj gi grobi{tata pokraj<br />
patot, tamu po~ivaat telata <strong>na</strong> lu|e od visoki rodovi, kralevi, nu~nici,<br />
onie koi bile <strong>na</strong> visok glas no vremeto site gi zgazilo. Podzemjeto<br />
e mestoto <strong>na</strong> smrtnite, pogledni i vrazumi se kolki si ni{to`en.<br />
(Me<strong>na</strong>nder)<br />
*<br />
@eludnikot ne slu{a <strong>na</strong>redbi, toj bara, povikuva. (Seneka)<br />
*<br />
Bogovite se su{testva koi postojat samo za ~ovekot i preku ~ovekot.<br />
(Foerbah)<br />
*<br />
Ne e siromav toj koj {to ima malku, tuku toj koj {to kopnee kon<br />
pove}e. Vistinska mera <strong>na</strong> bogatstvoto e prvo, da se ima toa {to e potrebno<br />
i vtoro, da se ima toa {to e dovolno. (Seneka)<br />
391
*<br />
Pravdata (iustum) kako sr` <strong>na</strong> pravoto se sostoi vo utvrduvawe<br />
i uva`uvawe <strong>na</strong> uslovite koi ~ovekovata komunikacija vo zaedicata ja<br />
pravat mo`<strong>na</strong>. Nejzi<strong>na</strong>ta prva zapoved e: "Ne im go pravi <strong>na</strong> drugite<br />
o<strong>na</strong> {to ne saka{ drugite da ti go storat tebe." Moralot bara pove}e<br />
od toa: toj pretpostavuva deka <strong>na</strong> drugite treba da im go pravime o<strong>na</strong><br />
{to bi sakale drugite da ni go storat <strong>na</strong>m." (^avo{ki)<br />
*<br />
Pravdata sekoga{ mora da se dostigne sega i ovde: nejzinoto<br />
odlo`uvawe za utre ili zadutre pove}e ne se smeta za razumno. ([ek)<br />
*<br />
Slobod<strong>na</strong> volja i sloboden rob se isto ne{to. (Lajbnic)<br />
*<br />
Nikoj ne mo`e da izvle~e korist od sopstvenoto nepravo (od<br />
sopstvenoto kr{ewe <strong>na</strong> pravoto). (*)<br />
*<br />
Se dodeka e neminovno A da zazema nekoe mesto vo vsele<strong>na</strong>ta -<br />
seedno dali se raboti za pe{tera, niva, mesto za ribolov, ili dobro<br />
plate<strong>na</strong> rabota - dotoga{ }e postoi B, V, G, D i dr. koi bi sakale da<br />
bidat to~no <strong>na</strong> mestoto <strong>na</strong> koe e A. ([ek)<br />
*<br />
Ako ima kogo da kazni{ so sila, ne pridodavaj <strong>na</strong> kaz<strong>na</strong>ta pogrdni<br />
zborovi, <strong>na</strong> nesre}nikot mu e dosta teles<strong>na</strong>ta kaz<strong>na</strong> bez grdi zborovi.<br />
(Servantes)<br />
*<br />
Ako nekoi lu|e ne pravat dobri dela, tie ne odat dotamu kade<br />
{to im e dadeno da stig<strong>na</strong>t, toa doa|a od nedostatokot <strong>na</strong> nivno primarno<br />
{kolo. (La Brijer)<br />
*<br />
Ako ja sledime, brkame sre}ata do nejzinoto tajno skrivali{te,<br />
i tamu }e ja <strong>na</strong>jdeme vo perfekt<strong>na</strong> teles<strong>na</strong> sostojba. (*)<br />
*<br />
Ako se sudi <strong>na</strong> qubovta spored delata, toga{ taa pove}e li~i <strong>na</strong><br />
omraza otkolku <strong>na</strong> prijatelstvo. (La Ro{fuko)<br />
*<br />
Ako se zboruva za tebe lo{o, a toa e visti<strong>na</strong> toga{ popravi se,<br />
a ako e laga smej se. (Epiktet)<br />
*<br />
Koga po~<strong>na</strong>v da studiram pravo profesorot mi ka`a dve raboti:<br />
1. Od denes koga majkati }e ti ka`e deka te saka somnevaj se vo toa - In<br />
omnibus dubitandum (Vo se treba da se somneva{), i 2. Pravdata baraj ja<br />
vo jav<strong>na</strong> ku}a, a ako saka{ da bide{ sureden odi <strong>na</strong> sud. (*)<br />
392
*<br />
Kako {to dvi`eweto <strong>na</strong> kamen ne e mo`no bez pri~i<strong>na</strong>, taka ni<br />
dvi`eweto <strong>na</strong> voljata ne e mo`no bez interes (Zakonot <strong>na</strong> celta glasi:<br />
nema sakawe, ili {to e isto, nema postapka bez cel). (Jering)<br />
*<br />
Ekvivalentot e ostvaruvawe <strong>na</strong> pravdata <strong>na</strong> podra~jeto <strong>na</strong> prometot<br />
(sistem za zadovoluvawe <strong>na</strong> ~ovekovite potrebi). Za{to, pravdata,<br />
izrazeno jasno i razbirlivi, ne e ni{to drugo, tuku o<strong>na</strong> {to im<br />
odgovara <strong>na</strong> site, pri {to site mo`at da opsata<strong>na</strong>t. (Jering)<br />
*<br />
Nepravedno koja i da e grupa pa makar i mnozinstvoto da vladee<br />
vo sopstven interes. (Aristotel)<br />
*<br />
Nie gi <strong>na</strong>so~uvame site svoi <strong>na</strong>meri kon op{toto dobro i gledame<br />
deka nema pogolem interes od toa da se usoglasuvame so onoj <strong>na</strong><br />
mnozinstvoto. (Lajbnic)<br />
*<br />
Filozofijata <strong>na</strong> pravoto ne mo`e da razre{i dali oddelni<br />
akti se pravedni, tuku samo pod koi uslovi eden akt bi bil praveden.<br />
*<br />
Bez razgovor so ~ovek te{ko e da utvrdi{ dali toj e dobar ili<br />
zol. Samo dobriot ~ovek mo`e da bide trajno sre}en. Zlite mora da<br />
bidat nesre}eni. (Sokrat)<br />
*<br />
Bez razlog gi obvinuvame `enite, tie <strong>na</strong>s ne ne razo~aruvaat,<br />
tuku idealot koj sme go sozdale za niv. (Bu{er)<br />
*<br />
Podigawe <strong>na</strong> duhot bez sloboda e nevozmo`no. (V. Kuzen)<br />
*<br />
Da bide{ roden z<strong>na</strong>~i da bide{ osuden <strong>na</strong> smrt, so neopredelen<br />
vremenski rok. (V. Igo)<br />
*<br />
Da bide{ sre}en ne e ni{to, dodeka da se smeta{ za takov e se.<br />
(Barklej)<br />
*<br />
Da bide{ premnogu nezadovolen so sebesi e slabost, dodeka da<br />
bide{ prezadovolen so sebesi e glupost. (Sable)<br />
*<br />
]e bidete zadovolni od `ivotot dokolku go upotrebite dobro.<br />
(Renon)<br />
*<br />
Onoj koj nez<strong>na</strong>e da se zadovoli so pomalku }e bide zasekoga{<br />
rob. (Koracije)<br />
393
*<br />
Blagosostojbata <strong>na</strong> eden <strong>na</strong>rod ne zavisi od golemi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> nivniot<br />
dohod, nitu od ubavi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> nivnite gradovi, bogatstvoto se sostoi<br />
vo brojot <strong>na</strong> obrazovani i karakterni lu|e. (Luter)<br />
*<br />
Blagosta e dobrota kon <strong>na</strong>{ite neprijateli. (Vov<strong>na</strong>rg)<br />
*<br />
Blagosta e eden od <strong>na</strong>jsigurnite z<strong>na</strong>ci za otmenosta i plemenitosta<br />
<strong>na</strong> eden ~ovek. (S. Smajls)<br />
*<br />
Bogatstvoto e kako morskata voda, kolku pove}e pie{ tolku pove}e<br />
si `eden. ([openhauer)<br />
*<br />
Bogatstvoto pomalku gi rasipuva lu|eto otkolku samata trka po<br />
nego. (De Ronend)<br />
*<br />
Bogatstvoto go stvrdnuva srceto pobrzo otkolku {to vrelata<br />
voda go stvrdnuva jajceto. (Berne)<br />
*<br />
Podobro sovremenicite da ne priz<strong>na</strong>vaat, otkolku da ni se voshituvaat<br />
potomcite. (Fenelon)<br />
*<br />
Podobro frlete kamen niz veterot, otkolku zbor. (Sekstijus)<br />
*<br />
Podobro }e bide da se poka`uvame o<strong>na</strong>kvi kakvi {to sme, otkolku<br />
da se trudime da bideme o<strong>na</strong> {to ne sme. (La Ro{fuko)<br />
*<br />
Borbata e nu`en uslov za pobeda. (S. Smajls)<br />
*<br />
Bidi kako p~ela vreden i trudoqubiv, no ne kako p~ela koja pu-<br />
{ta osilo koga i da ja doprat. Bidi kako ~asovnik to~en, no ne dozvoluvaj<br />
sekoj da mo`e da te <strong>na</strong>vie. (*)<br />
*<br />
Bidi nemilosrden prema sebesi, ne o~ajuvaj za ni{to. (Pitagora)<br />
*<br />
Bidete blagi i strplivi kon site, soven kon sebesi. (@uber)<br />
*<br />
Bidete kova~ vo svojata kova~ka rabotilnica. Toga{ }e mo`e{<br />
da sogleda{ deka `ivotot e katok so nedogledni ubavini. (M. Vukasovi})<br />
*<br />
Bidete strogi kriti~ari sprema sebesi. (Boalo)<br />
394
*<br />
Bidi uveren deka sekoj den ti e posleden, toga{ }e ti bide posladok<br />
sekoj ~as koj nikoga{ ne si go ni zabele`al. (Horacije)<br />
*<br />
Bidete ~isti kako ogledalo, beli kako sneg, sepak nema da izbegnete<br />
nekoj da ve <strong>na</strong>kleveti. ([ekspir)<br />
*<br />
Vredi pove}e pati da se razmisili za o<strong>na</strong> {to mo`e da se <strong>na</strong>pravi<br />
ed<strong>na</strong>{. (Seneka)<br />
*<br />
Pogolemiot del od lu|eto se po priroda glupaci i mrzlivci,<br />
kolku i da im se pomaga tie pa|aat <strong>na</strong> dnoto. Da im pomaga{ <strong>na</strong> niv<br />
z<strong>na</strong>~i da to~i{ voda vo bure bez dno. (*)<br />
*<br />
Golemata du{a se izdiga so dobri<strong>na</strong> i vo <strong>na</strong>jsitni priliki, a sit<strong>na</strong>ta<br />
polzi kon svojata dol`nost. (Konfu~ie)<br />
*<br />
Golema nesre}a e nikoga{ da ne padnete vo neprilika. (Ciceron)<br />
*<br />
Golema pre~ka da se bide sre}en, e o~ekuvawe premnogu sre}a.<br />
(Fontenel)<br />
*<br />
Golemite lu|e treba da gi tretirate kako i ognot, ne e dobro<br />
nitu da ste preblisku do niv, nitu predaleku. (Diogen)<br />
*<br />
Golemite lu|e ni bi bile voobrazeni, i ne bi se smetale za polubogovi<br />
dokolku ne bi bile predmet <strong>na</strong> obo`uvawe kaj "malite" lu|e.<br />
(Milton)<br />
*<br />
Glupostite <strong>na</strong> golemcite, pominuvaat kako mudri misli. (Sarvantes)<br />
*<br />
Golemite nesre}i se edinstven test za du{ev<strong>na</strong>ta mo}. (La Ro{-<br />
fuko)<br />
*<br />
Golem ~ovek e samo onoj koj `ivee za malite. (Vejo)<br />
*<br />
Golemite lu|e prezemaat golemi dela, bidej}i i takvi se, a budalite<br />
se faj}aat za golemi dela zatoa {to mislat deka se mali. (Jung)<br />
*<br />
Golemo dobro pravi onoj koj im pomaga <strong>na</strong> vrednite i dobri<br />
lu|e. (*)<br />
395
*<br />
Velikodu{nosta e samo so`aluvawe od plemenito srce. ([anfor)<br />
*<br />
Golemo zlo e da ne pravi{ dobro. (@. @. Ruso)<br />
*<br />
Golemo ~udo e toa {to lu|eto veruvaat vo ~uda. (*)<br />
*<br />
Golema osobi<strong>na</strong> e sitnite stvari da se smetaat za sitni, a golemite<br />
za golemi. (Lesing)<br />
*<br />
Vernosta se doka`uva so delo, a ne so zborovi. (*)<br />
*<br />
Veselosta se sostoi vo toa, {to so nea se zgolemuva sopstve<strong>na</strong>ta<br />
mo}. (Spinoza)<br />
*<br />
Golem broj od lu|eto tro{at dobar del od svojot `ivot za da im<br />
<strong>na</strong>{tetat <strong>na</strong> drugite. (La Brijer)<br />
*<br />
Se}avaweto za mi<strong>na</strong>toto ja oslabnuva energijata <strong>na</strong> sega{nosta,<br />
a ja potkopuva <strong>na</strong>de`ta za idni<strong>na</strong>ta. (M. Gorki)<br />
*<br />
Visoka kultura e piramida, mo`e da postoi samo <strong>na</strong> golema<br />
osnova. (*)<br />
*<br />
Pove}e gi sakam neprijatelite koj mi zboruvaat vo o~i, otkolku<br />
prijatelite koj me la`at. (Kanton)<br />
*<br />
Pove}e vredi vojska od Magariwa koja ja predvodi Lav, otkolku<br />
vojska Lavovi koja ja predvodi Magare. (Napoleon)<br />
*<br />
Pove}e treba da se pla{ime od pritvoreni prijateli, otkolku<br />
slobodni neprijateli. (*)<br />
*<br />
Vladeeweto ne e sozdadeno za zadovolstvo i ugled <strong>na</strong> onie koj<br />
vladeat. (Mirabo)<br />
*<br />
Sekoj koj <strong>na</strong>merava da <strong>na</strong>pravi zlo, bez isklu~ok se pravda sebesi<br />
: Na krajot <strong>na</strong> krai{tata, pa ~ovek sum. (Sidni X. Haris).<br />
*<br />
U~en budala e pogolem budala od obi~en glupak (Molier).<br />
*<br />
Lu|eto imaat edno ne{to zaedni~ko - site se razli~ni (Robert<br />
Zeld).<br />
396
*<br />
Heroj e ~ovek koj se pla{i da izbega (Angliska pogovorka).<br />
*<br />
Nie prezirame mnogu raboti, za da ne se prezirame sebesi. (*)<br />
*<br />
Verojatno e deka pogolema nesre}a <strong>na</strong> svetot mu <strong>na</strong>nele ~esnite<br />
budali <strong>na</strong> visoka polo`ba, odo{to intelektualnite nikakveci. (Frej<br />
*<br />
Ako si <strong>na</strong> vlast, nema da mo`e{ da se prepoz<strong>na</strong>e{ samiot sebesi,<br />
a ako ne si nikoj nema da te prepoz<strong>na</strong>e. ([panska <strong>na</strong>rod<strong>na</strong> izreka)<br />
*<br />
Ako sretneme nekoj koj ni dol`i blagodarnost <strong>na</strong> ved<strong>na</strong>{ toa se<br />
prisetuvame, no kolku pati sme sret<strong>na</strong>le nekoj <strong>na</strong> kogo dol`ime blagodarnost,<br />
pa <strong>na</strong> toa ne sme se setile. (Gete)<br />
*<br />
Ako ti izgleda nedovolno o<strong>na</strong> {to go ima{, toga{ i celiot svet<br />
da bidej tvoj nema da bide{ sre}en. (Seneka)<br />
*<br />
Ako ~ovekot go pravat sre}en pomi<strong>na</strong>tite opasnosti, zar ne<br />
treba da go pravat sre}en idnite zadovolstva? Zar toa ne z<strong>na</strong>~i dvojno<br />
u`ivawe? (Balzak)<br />
*<br />
Avtoritetot <strong>na</strong> onie koi pou~uvaat im pre~i <strong>na</strong> onie koi sakat<br />
da bidat pou~eni. (Ciceron)<br />
*<br />
Lesno e da <strong>na</strong>u~i{ da vladee{, ama da upravuva{ e te{ko. (Gete)<br />
*<br />
Vlasta koja e zasnova<strong>na</strong> <strong>na</strong> strav, e nesigur<strong>na</strong>, bidej}i stravot<br />
lesno preo|a vo omraza. ([ekspir)<br />
*<br />
Vremeto ni{to ne ostava vo senka. (Servantes)<br />
*<br />
Da saka{ z<strong>na</strong>~i, vo tu|ata sre}a da ja <strong>na</strong>jde{ svojata. (Lajbnic)<br />
*<br />
Vremeto im gi olesnuva makite samo <strong>na</strong> ludacite, za mudrite<br />
razumot e toj koj go pravi toa. (Epiktet)<br />
*<br />
Dobrodetelta, e <strong>na</strong>vika da `ivee{ razumno, a bidej}i razumot e<br />
glav<strong>na</strong>ta karakteristika <strong>na</strong> ~ovekot, proizleguva deka dobrodetelta e<br />
<strong>na</strong>jgolemata ~ovekova osobi<strong>na</strong>. (Bosije)<br />
*<br />
Dobrodetelta e voe<strong>na</strong> sostojba, a da se `ivee so nea z<strong>na</strong>~i ~ovek<br />
da bide vo borba protiv samiot sebe. (@. @. Ruso)<br />
397
*<br />
Dobrodetelta e pobeda <strong>na</strong> voqata, <strong>na</strong>d prirodata. (Kant)<br />
*<br />
Dobrodetelta sekoga{ `ivee goneta od zlite, a pomalku podr-<br />
`uva<strong>na</strong> od dobrite. (Servantes)<br />
*<br />
Mnogu korisno e da se ~ita, koga ~ovek razmisluva za o<strong>na</strong> {to<br />
go ~ita. (Malbran{)<br />
*<br />
Kade {to vladee pravdata oru`jeto e nepotrebno. (Amio)<br />
*<br />
Genijalnosta e 2% <strong>na</strong>darenost, a 98% rabota. (Edison)<br />
*<br />
Genijalcite se bedni dodeka se `ivi, a slavni po smrtta. (*)<br />
*<br />
Gledaj gi drugite, kako ed<strong>na</strong>kvo dostoinstveni so tebe, i vozdr`i<br />
se da gi upotrebi{ kako sredstva za svoi sebi~ni celi. (Kant)<br />
*<br />
Da zboruva{ koga e potrebno, vredi pove}e otkolku da zboruva{<br />
postojano. (B. Gracijan)<br />
*<br />
Dolgogodi{en trud e potreben za da se postigne du{even mir, a<br />
eden ~as e dovolen za da se izgubi. (E. Rej)<br />
*<br />
Gordosta pojaduva obilno, ru~a oskudno, a ve~era sramno.<br />
(Frankli)<br />
*<br />
Gordosta e <strong>na</strong>josetliviot del od srceto, ako samo go dopre{<br />
predizvikuva stra{en krik. (Burdalu)<br />
*<br />
Gordosta e strast, koja ne <strong>na</strong>so~uva od se <strong>na</strong> svetot da se cenime<br />
samo sebesi. (La Brijer)<br />
*<br />
Gordosta <strong>na</strong> srceto e atribut <strong>na</strong> ~esnite lu|e, a gordoto odnesuvawe<br />
<strong>na</strong> budalite. (Diklo)<br />
*<br />
Gre{kata <strong>na</strong> mladosta e vo toa sekoga{ da se smetame posre}ni<br />
ili ponesre}ni otkolku {to <strong>na</strong>visti<strong>na</strong> sme. (Solon)<br />
*<br />
Gri`a <strong>na</strong> sovest, e bolka koja ne opomenuva za nekoj nered vo <strong>na</strong>s<br />
samite, slu`i kako fizi~ka bolka za spasuvawe <strong>na</strong> `ivotot. (Lajne)<br />
*<br />
Grubiot sovet nema nikakov efekt, toj e kako ~ekan koj odskoknuva<br />
od <strong>na</strong>koval<strong>na</strong>. (Helvecijus)<br />
398
*<br />
Za da bideme prirodni, ~esto ni nedostasuva malku smelost. (Jakobsen)<br />
*<br />
Za da bideme slobodni, mora da bideme robovi <strong>na</strong> zakonot. (Ciceron)<br />
*<br />
Daj <strong>na</strong> zaem malku pari, }e ima{ dol`nik, daj mnogu }e ima{<br />
neprijaetl. (Seneka)<br />
*<br />
Za da se osetat golemite dobra, <strong>na</strong>jprvo treba da se spoz<strong>na</strong>at<br />
malite zla. (@an @ak ruso)<br />
*<br />
Za ~ovek da bide soboden, potrebni se dve ne{ta, da z<strong>na</strong>e da bide<br />
sloboden, i toa da go posakuva. (@il Simon)<br />
*<br />
Za da ja zadr`i{ sre}ata, treba da bide{ sre}en tiho. (Alfons<br />
Kar)<br />
*<br />
Prudens quaestio dimidium scientiae (Mudroto pra{awe e polovi<strong>na</strong><br />
z<strong>na</strong>eewe).<br />
*<br />
Strasta kon ru{ewe e tvore~ka strast (Mihail Bakuwin).<br />
*<br />
Ne mo`e{ da <strong>na</strong>u~i{ star pes <strong>na</strong> nov trik (Norve{ka pogovorka).<br />
*<br />
Po Oktomvrsiskata revolucija Sovetskata vlast go uki<strong>na</strong>la<br />
duri i pravoto <strong>na</strong> mol~ewe. (Loski)<br />
*<br />
Za `ivotot da ti bide podnosliv mora da se <strong>na</strong>u~i{ da |i trpi{<br />
lo{oto vreme i ~ove~kata nepravda. (Diogen)<br />
*<br />
Od dve raboti pazi se. Zavista <strong>na</strong> prijatelite, i omrazata <strong>na</strong><br />
neprijatelite. (Svift)<br />
*<br />
Onoj koj misli deka }e se hrani so visti<strong>na</strong>, }e umre od glad.<br />
([atobrijan)<br />
*<br />
Da deluva{ po odluka donese<strong>na</strong> vo quti<strong>na</strong> e isto kako da se ka-<br />
~i{ <strong>na</strong> brod za vreme <strong>na</strong> bura. (*)<br />
*<br />
Diplomatijata e ve{ti<strong>na</strong> da zboruvate, koga nemate {to da ka`ete,<br />
a isto taka ve{ti<strong>na</strong> da mol~ite koga imate {to da ka`ete. (*)<br />
399
*<br />
Dobrata <strong>na</strong>koval<strong>na</strong> ne se pla{i od ~ekanot. (Turska pogovorka)<br />
*<br />
Dobriot ~ovek ostanuva po~etnik. (Gete)<br />
*<br />
Dobrata kniga ili govor, mo`at da <strong>na</strong>pravat mnogu, ama dobriot<br />
primer govori od srce. (Konfu~ije)<br />
*<br />
Dobrite <strong>na</strong>meri ne se ni{to ako ne se pretvorat vo dobri dela.<br />
(@uber)<br />
*<br />
Dobrite maniri ne se sit<strong>na</strong> rabota, tuku plod <strong>na</strong> plemenit duh i<br />
~ista priroda. (Emerson)<br />
*<br />
Dobro e da se dr`i{ do toa pri dobro da se gordee{ pri zlo da<br />
ne se poni`i{. (*)<br />
*<br />
^ovekot e dobar kon drugite samo zatoa {to saka tie da mu vratat<br />
so dobro: toj ne gi povreduva drugite samo zatoa {to ne saka da<br />
bide povreden ([openhauer).<br />
*<br />
Dobrite stvari koi ni gi pravat gi pi{uvame <strong>na</strong> pesokot, a lo-<br />
{ite gi rezbame vo kamen. (Tomas Mor)<br />
*<br />
Dodeka veruva{ vo sebe, dotoga{ }e umee{ da `ivee{. (Gete)<br />
*<br />
Lu|eto treba da se pridobijat ili ubijat, bidej}i za mali <strong>na</strong>vredi<br />
tie se osvetuvaat, a za golemi nemo`at. Zatoa ako treba nekogo da<br />
<strong>na</strong>vredi{, <strong>na</strong>vredi go taka mnogu da nemo`e da se osveti. (Makijaveli)<br />
*<br />
Onoj koj }e mu pomogne <strong>na</strong> nekoj drug da dojde do mo}, i toa so<br />
lukavstvo i sila, sam propa|a. Bidej}i od ovie dve stvari im se gadi <strong>na</strong><br />
mo}nicite. (Makijaveli)<br />
*<br />
Nesporno e deka se vo zabluda onie koi mislat deka, golemite<br />
lu|e gi prostuvaat starite <strong>na</strong>vredi poradi novite dobrodeteli. (Makijaveli)<br />
*<br />
Zloto se pravi oded<strong>na</strong>{, kolku pove}e se odolgovlekuva tolku<br />
pomalku boli. (Makijaveli)<br />
*<br />
Dobroto treba da se pravi poleka, srazmerno za {to poubavo da<br />
se po~uvstvuva negovoto dejstvo. (Makijaveli)<br />
400
*<br />
Vladetelot treba da `ivee taka {to nitu vo dobro nitu vo<br />
lo{o }e go menuva svojot karakter i odluki sprema svojte podanici.<br />
(Makijaveli)<br />
*<br />
Sekoja li~nost e poseb<strong>na</strong>, vo svetot edinstven individuum, nepovtorliv<br />
spored bitieto i nezamenliv spored svojata vrednost.<br />
(Loski)<br />
*<br />
]e veruvam deka e belo o<strong>na</strong> {to gledam deka e crno ako taka<br />
opredeli hierarhijata <strong>na</strong> crkvata (Ig<strong>na</strong>cio Lojola).<br />
*<br />
Prisilbata deluva samo dodeka kam{ikot e <strong>na</strong> vidik, a <strong>na</strong>gradata<br />
neprestano (Jering)<br />
*<br />
Vistinskoto ~uvstvo <strong>na</strong> pravda ne se ra|a vo <strong>na</strong>s od pravdata<br />
{to nie ja dol`ime, tuku od pravdata {to ni ja dol`at (Ruso).<br />
*<br />
Ne zaboravajte deka zaradi qubopitnosta sme izgoneti od rajot.<br />
(Kolakovski)<br />
*<br />
Pravda = dike, dikaios, dikaiosune. Osnovnoto z<strong>na</strong>~ewe <strong>na</strong> dike e<br />
poredok <strong>na</strong> svetot, <strong>na</strong>pi{al Hju Lojd-Xons, a dikaios e ~ovek koj go po-<br />
~ituva i ne go kr{i toj poredok. (Makintajer)<br />
*<br />
Koga vo ed<strong>na</strong> prilika Kralot ^arls II gi povikal ~lenovite <strong>na</strong><br />
Kralskoto dru{tvo da mu objas<strong>na</strong>t zo{to mrtvata riba te`i pove}e od<br />
istata riba koga e `iva, mu bile ponudeni brojni suptilni objasnuvawa.<br />
Potoa toj im ka`al deka taa ne e te`i pove}e. (*)<br />
*<br />
Priroda <strong>na</strong> rabotite (priroda <strong>na</strong> ne{tata, su{ti<strong>na</strong>) e temnoto<br />
da e temno, slatkoto - slatko, beloto - belo, pravednoto - pravedno. (*)<br />
*<br />
Go mrazam onoj od kogo {to se pla{am, a toj {to mrazi nekogo i<br />
smrtta mu ja posakuva (Enij).<br />
*<br />
Nekoi raboti mora da se <strong>na</strong>pravat nepravedno, za mnogu drugi da<br />
se <strong>na</strong>pravat pravedno. (Jason od Tesalija)<br />
*<br />
@elbite se nejasni za{to i onie koi se nepravedni se prepravaat<br />
deka posakuvaat da storat pravedni dela. (Aristotel)<br />
*<br />
Ogromen zlostor e dobro <strong>na</strong> zli da im ~ini{ (Enij).<br />
*<br />
Smrtta go pravi ed<strong>na</strong>kov i kusiot i dolgiot `ivot. (Avgustin)<br />
401
*<br />
Nema dobro (<strong>na</strong>~elo) koe ne mo`e lo{o da se upotrebi. (Kolakovski)<br />
*<br />
Za dobra sviwa nema lo{a pomija (Makedonska pogovorka)<br />
*<br />
Podbivot ponekoga{ e podoben <strong>na</strong>~in lu|eto da gi izvle~eme od<br />
zabludenost i toga{ toa e sredstvo <strong>na</strong> pravdata. (Paskal)<br />
*<br />
Da se odnesuvame kon ne{to seriozno (a ne so podbiv) e isto<br />
kako i da go odobruvame. Ima z<strong>na</strong>~i sodr`ini koi treba da se prezrat,<br />
i koi zaslu`uvaat da im se potsmevame i da im se podbivame. (*)<br />
*<br />
I milosrdieto ponekoga{ ne prisiluva da se <strong>na</strong>smeeme <strong>na</strong> gre-<br />
{kite <strong>na</strong> lu|eto so cel i niv samite da gi <strong>na</strong>vedeme da im se <strong>na</strong>smeat i<br />
da gi odbegnuvaat (Avgustin)<br />
*<br />
^ud<strong>na</strong> e taa revnost <strong>na</strong> koja í pre~at onie koi gi <strong>na</strong>pa|aat gre-<br />
{kite, a ne onie koi gi pravat. Kakvo e toa milosrdie koe se <strong>na</strong>vreduva<br />
zatoa {to o~iglednite gre{ki se razotkrivaat, a ne i zatoa {to so<br />
ovie gre{ki se ru{i moralot. (Paskal)<br />
*<br />
Nikoj ne e zadovolen od svojata sre}a i nikoj ne e nezadovolen<br />
od svojot razum. (Xon Golsvorti).<br />
*<br />
So ogled <strong>na</strong> toa {to ne mo`e{ da go promeni{ svetot, ostanuva<br />
da se promeni{ sebesi. Toa z<strong>na</strong>~i: Vo rasipano op{testvo treba da bide{<br />
rasipan ako saka{ da opstane{ (Holbah).<br />
*<br />
Koga <strong>na</strong> nekoj slaven filozof mu bilo ka`ano deka gospod go<br />
sozdal ~ovekot spored sopstve<strong>na</strong> slika, toj odgovoril: "^ovekot mu<br />
vrati milo za drago." (*)<br />
*<br />
Nasmej se i cel svet }e se smee so tebe, pla~i i }e pla~e{ sam.<br />
(Norve{ka pogovorka)<br />
*<br />
Gospode blagodaram {to me <strong>na</strong>pravi ateist. (*)<br />
*<br />
Sudbi<strong>na</strong> <strong>na</strong> poslabiot e voljata <strong>na</strong> posilniot, koj go ima poslabiot<br />
vo svoja vlast. (Avgustin)<br />
*<br />
Vie mo`e da tvrdite deka zemjata ne se vrti okolu sonceto i<br />
okolu sebe kolku {to sakate, no so toa ne mo`ete da go soprete nejzinoto<br />
vrtewe (Makintaer).<br />
402
*<br />
Ne veli: koga }e imam vreme }e storam, za{to mo`ebi nikoga{<br />
nema i da ima{ vreme. (Talmud)<br />
*<br />
Proceni go sekoj ~ovek spored negovata podobra stra<strong>na</strong>. (Talmud)<br />
*<br />
I <strong>na</strong> mesto kade nema lu|e <strong>na</strong>stojuvaj da bide{ ~ovek. (Talmud)<br />
*<br />
Moli se za dobroto <strong>na</strong> vlasta, za{to ~ovek bez strav od nea `iv<br />
bi go progoltal bli`niot svoj. (Talmud)<br />
*<br />
Neka e blagosloven toj, pred kogo nema nerpravda, nema zaborav,<br />
ni pristrasnost, ni primawe mito, za{to se e negovo. I z<strong>na</strong>j deka se e<br />
spored presmetka. (Talmud)<br />
*<br />
Rabi Juda re~e: Neka ergen ne bide pastir <strong>na</strong> krup<strong>na</strong> stoka.<br />
Neka dvajca ergeni ne spijat pod ist pokriva~. (Talmud)<br />
*<br />
Odlo`i go izvr{uvaweto <strong>na</strong> presudata za ed<strong>na</strong> no} - i taa }e zagubi<br />
mo}. (Talmud)<br />
*<br />
^uvaj se od onoj koj te sovetuva vo svoja korist. (Talmud)<br />
*<br />
Koga }e vleze vinoto izleguva taj<strong>na</strong>. (Talmud)<br />
*<br />
Odel ed<strong>na</strong>{ slepec po patot vo mra~<strong>na</strong> no} so fa}el vo raka. Go<br />
pra{aa: [to }e tie tebe fa}el? Toj im re~e: "Se dodeka e fa}elot vo<br />
moite race, me gledaat i me spasuvaat od jami, od trwe i glogiwi."<br />
(Talmud)<br />
*<br />
I <strong>na</strong> <strong>na</strong>jdobrata me|u zmiite - sma~aj i ja glavata. (Talmud)<br />
*<br />
Ne dopu{taj vo srceto da ti prodre gri`a, za{to gri`ata i silni<br />
ma`i ubiva. (Talmud)<br />
*<br />
^ovek so mnogu prijateli odi vo propast. (Talmud)<br />
*<br />
Toj {to }e ka`e: so {to }e go jadam ovoj leb - lebot zemi mu go.<br />
(Talmud)<br />
*<br />
Ne se `alosti zaradi utre{<strong>na</strong>ta `alost, za{to ne z<strong>na</strong>e{ {to }e<br />
donese denot, za{to utre{niot den mo`da nema da go ima, a toj `ali za<br />
svetot koj ne e negov. (Talmud)<br />
403
*<br />
Prome<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> <strong>na</strong>vikata e po~etok <strong>na</strong> bolest <strong>na</strong> `eludnikot.<br />
(Talmud)<br />
*<br />
Nahum od Gimzo <strong>na</strong> se {to }e mu se slu~elo velel: "I toa e <strong>na</strong><br />
dobro." (Talmud)<br />
*<br />
Lo{i se toa robovi koi baraat sovet i dopu{tewe otkako ne-<br />
{to storile. (Talmud)<br />
*<br />
Antoninus mu re~e <strong>na</strong> Rabi: "Zo{to sonceto izleguva <strong>na</strong> istok,<br />
a zao|a <strong>na</strong> zapad."? A ovoj mu re~e: "Da e obratno, ti istoto bi me pra-<br />
{al." (Talmud)<br />
*<br />
Ako va{iot bog gi saka siroma{nite, zo{to samiot ne gi zgri-<br />
`uva (opskrbuva)? Za{to spored niv nie se spasuvame od pekolot.<br />
(Talmud)<br />
*<br />
Rabi Juda rekol: "Deset silni ne{ta se sozdadeni <strong>na</strong> svetot. Ridot<br />
e silen, no `elezoto go se~e. @elezoto e silno, no jaglenot go<br />
pali. Ognot e silen, no vodata go gasne. Vodata e sil<strong>na</strong>, no oblacite ja<br />
nosat. Oblacite se silni no veterot gi raznesuva. Veterot e silen, no<br />
teloto go podnesuva. Teloto e silno, no stravot go kr{i. Stravot e silen,<br />
no vinoto go razgonuva. Vinoto e silno, no sonot go rastreznuva.<br />
smrtta e posil<strong>na</strong> od site, pa sepak milost spasuva od smrt, za{to Spisite<br />
velat: pravednosta izbavuva od smrta..." (Talmud)<br />
*<br />
Vo Giveon gospod mu se javi <strong>na</strong> Solomon <strong>na</strong>ve~er vo son i mu<br />
re~e: Pobaraj {to da ti dadam? Solomon re~e: Ako pobaram srebro i<br />
zlato, skapoceni kamewa i biseri, }e mi dade. Porado }e pobaram mudrost<br />
- a taa vklu~uva se. A gospod mu re~e: Solomone, mudrost pobara,<br />
a ne pobara bogatstvo i imot ni du{ite <strong>na</strong> tvoite neprijateli. Mudrost<br />
i z<strong>na</strong>ewe }e ti bidat davani vo `ivotot, a so toa }e ti se dade i<br />
bogatstvo i imot. (Talmud)<br />
*<br />
^ovek ako e lo{, sposoben e da stori deset iljadi pati pove}e<br />
zla odo{to `ivotno ili yver. (Aristotel)<br />
*<br />
Ako veruva{ kamenot }e stane bog. Ako ne veruva{ bogot }e<br />
stane kamen. (*)<br />
*<br />
Naslikanite smokvi nikogo ne go zasituvaat (Diogen).<br />
404
*<br />
Ako nekoj te izvesti kako nekoj za tebe lo{o zboruva, ne gri`i<br />
se okolu toa {to za tebe e re~eno tuku odgovori: toj sigurno ne z<strong>na</strong>el<br />
za drugite falinki koi gi imam, i<strong>na</strong>ku ne bi gi spom<strong>na</strong>l samo ovie<br />
(Epktet)<br />
*<br />
Obi~no mol~i, a i<strong>na</strong>ku govori go samo o<strong>na</strong> {to e nu`no, pa i toa<br />
so <strong>na</strong>jmalku zborovi. Ako si pak sam me|u stranci, toga{ mol~i (Epiktet).<br />
*<br />
Kako {to koga {eta{ vnimava{ da ne stapne{ <strong>na</strong> igla ili da ne<br />
ja is~a{i{ nogata, vnimavaj isto taka da ne mu <strong>na</strong>{teti{ <strong>na</strong> svojot um<br />
(Epiktet).<br />
*<br />
Kako {to nogata e merka za kondurite, neka poseduvaweto sekomu<br />
mu bide merka za potrebata <strong>na</strong> teloto (Epiktet).<br />
*<br />
Nikoj ne mo`e da kopa dupka: nikoj ne kopa dupka, tuku samo<br />
zemja. Dupkata e samo rezultatot (prazniot prostor) od kopaweto <strong>na</strong><br />
zemjata. (*)<br />
*<br />
Ignota nulla curatio morbid (Nemoj ni da se obide{ da go lekuva{<br />
toa {to ne go razbira{). (*)<br />
*<br />
Komarxijata od zakonot <strong>na</strong> verojatnosta o~ekuva ne{to {to toj<br />
zakon ne mo`e da go stori: da mu dozvoli da `nee ne{to {to ne go poseel.<br />
(Benet)<br />
*<br />
Toa {to mnogumi<strong>na</strong> go smetaat za vistinito, ne mora da bide<br />
sosema neto~no (Aristotel)<br />
*<br />
Toj {to se pretvora vo crv, ne }e mo`e posle da se `ali {to go<br />
gazat (Kant).<br />
*<br />
Ni{to ne e po~ove~ko, porasprostraneto odo{to gluposta, ni-<br />
{to poprirodno, ni{to <strong>na</strong> ~ovekot ne mu e pove}e vrodeno odo{to nez<strong>na</strong>eweto,<br />
zatapenosta.(Foerbah)<br />
*<br />
Dolgo vreme u~ev da bidam beskorisen. Ima{e nekolku priliki<br />
vo koi bev re~isi uni{ten, no sega uspeav da bidam beskorien {to mi e<br />
od <strong>na</strong>jgolema korist. (^uang C).<br />
*<br />
@abata od bu<strong>na</strong>rot gleda samo par~e od neboto i misli deka<br />
neboto e tolkavo (^uang Ce).<br />
405
*<br />
Pravdata se odnesuva samo <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>kvite: ako pak dve strani se<br />
need<strong>na</strong>kvi, toga{ "tie {to se vo <strong>na</strong>dmo}<strong>na</strong> polo`ba pravat sî {to e vo<br />
niv<strong>na</strong> mo}, dodeka poslabite mora da slu{aat. (Tukidit)<br />
*<br />
Smrtta gi ized<strong>na</strong>~uila Aleksandar Makedonski i negoviot mazgar.<br />
(Marko Aurelij)<br />
*<br />
Oslobodi se od nemirot ({to te odzema) koga se slu~uva ne{to<br />
{to e predizvikano od <strong>na</strong>dvore{ni pri~ini i bidi praveden za se ako<br />
si pottik<strong>na</strong>t od tvojata v<strong>na</strong>tre{<strong>na</strong> energija. A toa z<strong>na</strong>~i, tvoite <strong>na</strong>meri<br />
i tvoite dela da bidat vo soglasnost so tvojata priroda i da bidat<br />
<strong>na</strong>so~eni kon op{to dobro. (Marko Aurelij)<br />
*<br />
Nikoj ne se izmoruva od potragata po korist. Tragaweto po korist<br />
e zakon <strong>na</strong> prirodata. Spored toa neka ne bide <strong>na</strong>porno baraweto<br />
korist za drugi. (Marko Aurelij)<br />
*<br />
Ni{to ne e dobro za ~ovek ako ne go pravi praveden, razumen,<br />
hrabar, sloboden i ni{to za nego ne e zlo, {to ne e sprotivno <strong>na</strong> ova.<br />
(Marko Aurelij)<br />
*<br />
Toa {to e dobro mora da e i korisno. (Marko Aurelij)<br />
*<br />
Bogovite ili se mo}ni ili se sosema nemo}ni. Ako se nemo}ni,<br />
zo{to se moli{? Ako se mo}ni, moli se da <strong>na</strong>pravat da ne se pla{i{<br />
od ni{to, po ni{to da ne kopnee{ i <strong>na</strong> ni{to da ne se luti{. Zo{to<br />
<strong>na</strong>mesto toa, bara{ nekoi rabototi da ti dadat, a nekoi da ne ti dadat?<br />
Ako tie voop{to pomagaat <strong>na</strong> lu|eto, mo`at da pomog<strong>na</strong>t i okolu toa.<br />
Mo`ebi }e ka`e{: Bogovite <strong>na</strong>pravija rabotite da zavisat od mene."<br />
(Marko Aurelij)<br />
*<br />
Nikoj ne e tolku bla`en, da nema pokraj svoeto smrtno leglo<br />
nekoj koj se raduva <strong>na</strong> negovata smrt. Seedno dali bil dobar i ~esen, sekoga{<br />
}e se <strong>na</strong>jde nekoj {to }e ka`e: "Kone~no }e zdivneme od ovoj zdodeven<br />
u~itel. Iako toj ne be{e lo{ kon nikogo od <strong>na</strong>s, no jas zabele-<br />
`av deka postojano ne mrazi." Toa im se slu~uva <strong>na</strong> <strong>na</strong>jdobrite. A kolku<br />
drugi nedostatoci ima vo <strong>na</strong>s, zaradi koi mnogumi<strong>na</strong> bi sakale da ne<br />
nema. Misli <strong>na</strong> toa dodeka umira{, bidej}i polesno }e zamine{ so mislata:<br />
"Go <strong>na</strong>pu{tam `ivotot vo koj duri i moite bliski, za koi tolku<br />
se borev, se molev i se gri`ev, sakaat da si zami<strong>na</strong>m, bidej}i mislea<br />
deka toa }e mi donese olesnuvawe. (Marko Aurelij)<br />
*<br />
Nie gi hranime site `ivotni za da se <strong>na</strong>hranime sebesi, no<br />
sebesi za da gi <strong>na</strong>hranime crvite. Zdebeleniot kral i slabiot prosjak<br />
406
samo se samo dve razli~ni jadewa <strong>na</strong> ista trpeza, toa e kraj." ^ovek<br />
mo`e da peca so crv {to jadel od nekoj kral, i da ja izede ribata {to<br />
go izela toj crv. Toa z<strong>na</strong>~i deka kralot mo`e da pomine niz crevata <strong>na</strong><br />
eden prosjak. ([ekspir)<br />
*<br />
^ovekot ne mrazi koga potcenuva, tuku mrazi duri toga{ koga<br />
ed<strong>na</strong>kvo ocenuva ili precenuva (Ni~e).<br />
*<br />
Si ja <strong>na</strong>{ol svojata visti<strong>na</strong>, toga{ i zadr`ija za sebe. Nemoj <strong>na</strong><br />
lu|eto da im ja odzema{ niv<strong>na</strong>ta visti<strong>na</strong>. Zapali go sopstveniot ogan,<br />
nemoj da go gasne{ tugiot. (Ospenski)<br />
*<br />
Dobrite <strong>na</strong>meri so koi e poplo~en i patot do pekolot ne se zasmetuvaat<br />
vo zaslugi. (Radbruh)<br />
*<br />
Vo teologijata ne{tata ne se zamisluvaat i po`eluvaat zatoa<br />
{to se, tuku se zatoa {to se zamisluvaat i po`eluvaat. (Foerbah)<br />
*<br />
Pravoto e sredstvo za ostvaruvawe <strong>na</strong> pravdata (Paund)<br />
*<br />
O<strong>na</strong> {to umot }e go stvori srceto ponekoga{ }e go razori, a toa<br />
{to srceto go gradi, toa ladniot razum ~esto go ragraduva. Te{ko e da<br />
se bori so srceto, za{to {to i da saka toa go kupuva po ce<strong>na</strong> <strong>na</strong> svojata<br />
du{a. (*)<br />
*<br />
Minus bonum haebt ratonem mali (Nez<strong>na</strong>~itelnoto dobro ima<br />
priroda <strong>na</strong> zlo). (*)<br />
*<br />
Umerenosta e samovol<strong>na</strong> siroma{tija. (Seneka)<br />
*<br />
Ako si <strong>na</strong> vlast, nema da mo`e{ da se prepoz<strong>na</strong>e{ samiot sebesi,<br />
a ako ne si nikoj nema da te prepoz<strong>na</strong>e. ([panska <strong>na</strong>rod<strong>na</strong> izreka)<br />
*<br />
Ako sretneme nekoj koj ni dol`i blagodarnost <strong>na</strong> ved<strong>na</strong>{ toa se<br />
prisetuvame, no kolku pati sme sret<strong>na</strong>le nekoj <strong>na</strong> kogo dol`ime blagodarnost,<br />
pa <strong>na</strong> toa ne sme se setile. (Gete)<br />
*<br />
Ako ti izgleda nedovolno o<strong>na</strong> {to go ima{, toga{ i celiot svet<br />
da bidej tvoj nema da bide{ sre}en. (Seneka)<br />
*<br />
Ako ~ovekot go pravat sre}en pomi<strong>na</strong>tite opasnosti, zar ne<br />
treba da go pravat sre}en idnite zadovolstva? Zar toa ne z<strong>na</strong>~i dvojno<br />
u`ivawe? (Balzak)<br />
407
*<br />
Apsurd e koga veruva{ deka postojat mazgi, a ne veruva{ deka<br />
ima kowi i magarici (Sokrat).<br />
408
I NEKOLKU MOI SKROMNI MISLI<br />
Stravot poteknuva od zaka<strong>na</strong> so zlo (smrt), a <strong>na</strong>de`ta poteknuva<br />
od o~ekuvawe <strong>na</strong> dobro (`ivot). Tie se <strong>na</strong>o|aat vo osnovata <strong>na</strong> sekoe ~ovekovo<br />
povedenie pa ottamu i vo o<strong>na</strong> povedenie {to e vo kakva i da e<br />
vrska so pravdata. Smetam deka pravdata se pojavuva vo tri vida: 1.<br />
kako verba (bo`ja pravda), 2. kako zakonitost (zakonska pravda) i, 3.<br />
kako moral (<strong>na</strong>dzakonska pravda). Za pravdata kako verba dovolno e da<br />
se veruva vo mo}ta <strong>na</strong> gospod (vo bo`joto pravo), za pravdata kako zakonitost<br />
- da se veruva vo redot i poredokot <strong>na</strong> dr`av<strong>na</strong>ta vlast (vo pozitivnoto<br />
pravo, vo silata <strong>na</strong> zakonot), a za pravdata kako moral - vo dobri<strong>na</strong>ta<br />
<strong>na</strong> drugite lu|e (vo "prirodnoto pravo," vo moralot). Vo site<br />
tie vidovi pravda e sodr`a<strong>na</strong> uverenost vo golemi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> nekoja vrednost<br />
koja reflektira gri`a za dobroto <strong>na</strong> ~ovekoviot rod. Ottamu, toj<br />
{to e doblesen kon drugite od strav ili <strong>na</strong>de` od gospod - manifestira<br />
verba - toj e rezligiozen, toj e vernik. Toj {to e doblesen kon drugite<br />
od strav ili <strong>na</strong>de` od zakonot - manifestira zakonitost - toj e lojalen,<br />
toj e praveden. Toj {to e doblesen kon drugite od strav ili <strong>na</strong>de`<br />
od ~ovekot - manifestira qubov - toj e moralen, pravi~en.<br />
*<br />
Pravda od kutara (|uture) ne e pravda.<br />
*<br />
Blaze si mu <strong>na</strong> onoj koj izmisluva bez da misli.<br />
*<br />
Umre Stavre! Toa e dobra vest za lu|eto {to sakaat lo{i vesti.<br />
*<br />
Kakov bog, takvi lu|e.<br />
*<br />
Kolku pove}e ne{to e nelogi~no, tolku e pogolema verata deka<br />
e vistinito.<br />
*<br />
Ako gi osigurate va{ite roditeli vo <strong>na</strong>{ata kompanija, niv<strong>na</strong>ta<br />
smrt }e vi bide <strong>na</strong>jsre}niot moment vo va{iot `ivot. (Dobra reklama)<br />
*<br />
Pravda e da se raboti kako {to sakaat drugite.<br />
*<br />
Ne e se kako {to izgleda. Ako te vidat deka ~ita{ <strong>na</strong>opaku nekoja<br />
kniga, toa ne z<strong>na</strong>~i deka si nepismen - mo`ebi pe~atarot <strong>na</strong>paku gi<br />
slo`il stranicite.<br />
409
*<br />
Ako reinkar<strong>na</strong>cijata e selewe du{i od lu|e vo `ivotni i obratno<br />
- kolku du{i imalo <strong>na</strong> po~etokot, tolku treba da ne ima i sega, a<br />
ako ne e taka, a ne e, toa z<strong>na</strong>~i deka so <strong>na</strong>maluvaweto <strong>na</strong> brojot <strong>na</strong> `ivotnite<br />
i gadinkite se zgolemuva brojot <strong>na</strong> lu|eto.<br />
*<br />
Ne ja tovime sviwata za nejzino, tuku za <strong>na</strong>{e dobro!<br />
*<br />
Silnite go pravat toa {to mo`at, a slabite toa {to moraat.<br />
*<br />
Edi<strong>na</strong>eseta bo`ja zapoved: Sakaj gi tu|ite `eni, kako {to ja<br />
saka{ svojata. Samo taka }e se elimiira prequbata.<br />
*<br />
Nema da se odgleduva ~uvstvo <strong>na</strong> omraza i odmazdoqubivost kon<br />
lu|eto {to storile nepravda (lu|e so nizok moralen standard, lu|e<br />
skloni kon vr{ewe zlo), samo ako se prifatat kako su{testva koi se<br />
<strong>na</strong> ponizok stepen <strong>na</strong> evolutivniot razvoj.<br />
*<br />
Ne pravi zlo onoj koj od zlo se brani.<br />
*<br />
Gospod go sozdal ~ovekot samo za da postoi inteligentno bitie<br />
od koe }e bide sakan i koe }e mu se voshituva <strong>na</strong> negovoto delo.<br />
*<br />
Sloboda <strong>na</strong> voljata e mo} da se izbere da se deluva ili da ne se<br />
deluva, toga{ koga se prisutni site <strong>na</strong>dvore{nu uslovi za toa<br />
*<br />
Koj ne pee zlo misli.<br />
*<br />
Demokratija e i koga dva idioti i eden psihijatar po iscrp<strong>na</strong><br />
rasprava so glasawe odlu~uvaat koj e <strong>na</strong>jpameten me|u niv.<br />
*<br />
Vardi se od takvi koi ne gi razlikuvaat mirisite <strong>na</strong> "dol~e<br />
kaba<strong>na</strong>" i septi~ka jama.<br />
*<br />
Pravdata mo`e sekogo da go zadovoli, no se u{te ne se rodil<br />
ma` {to mo`e nea da ja zadovoli.<br />
*<br />
I vo Ju`<strong>na</strong> Koreja ima sever.<br />
*<br />
Koja e korista od pravdata za koja treba da se umre.<br />
*<br />
Kade {to ima pari ima i pravda, samo {to kako i vo qubovta:<br />
ako za nea se zemat pari, taa ja menuva su{ti<strong>na</strong>ta.<br />
410
*<br />
Sud bez nezavisnost e kako ptica bez krilja.<br />
*<br />
Pravdata e moralen stav <strong>na</strong> mnozinstvoto.<br />
*<br />
Frli mu <strong>na</strong> ~ovek (ili <strong>na</strong> ku~e, seedno) koska za da te saka. Mal<br />
tro{ok - golema dobivka.<br />
*<br />
Ja otkrivme Amerika, samo zatoa {to Indijancite ne ja otkrija<br />
Evropa.<br />
*<br />
Za pravdata, kako i za boite i vkusovite ne se diskutira samo<br />
dotoga{ dodeka tvojata pravda ne posaka da osta<strong>na</strong>m bez mojot imot,<br />
tvojot vkus ne posaka da osta<strong>na</strong>m bez jadewe, tvojot omisle<strong>na</strong> boja da<br />
osta<strong>na</strong>m bez moite plavi o~i.<br />
*<br />
Ideal - Site lu|e gi sakame ed<strong>na</strong>kvo za{to ed<strong>na</strong>kvo pridonesuvaat<br />
za mojata sre}a. Realnost - Gi sakame samo onie lu|e koi pridonesuvaat<br />
za mojata sre}a.<br />
*<br />
Od istite pri~ini od koi go sakam Petko ne go sakam Igor.<br />
*<br />
^ovek koj nema iteres }e se otka`e i od svojot tatko. Duri i<br />
zemjata se vrti okolu svojot interes.<br />
*<br />
Neka o~ite ne sudat za zvucite, nitu u{ite za svetlosta i boite.<br />
*<br />
Koj premnogu tera pravda - vodi gri`a za tu|i raboti.<br />
*<br />
Obezbedi dvostran interes }e obezbedi{ so`ivot me|u lu|eto.<br />
*<br />
Sî {to sakam za tebe e zaradi sebe.<br />
*<br />
I vozvra}aweto so nepravda <strong>na</strong> nepravda e pravda.<br />
*<br />
Pravdata ne smee da ostane bez sila (bez oru`je) protiv nepravdata.<br />
*<br />
Pravi dobro za da spie{ mirno, pravi zlo za da `ivee{ mirno.<br />
(Sovreme<strong>na</strong> deviza <strong>na</strong> nesovremeni lu|e)<br />
*<br />
Koga saka{ da doz<strong>na</strong>e{ za delata <strong>na</strong>praveni od qubov - ~itaj<br />
cr<strong>na</strong> hronika.<br />
411
*<br />
Za da <strong>na</strong>pravi{ dvajca da se zasakaat, treba da gi razdeli{.<br />
*<br />
Za da se ~uvstvuva{ osamen potrebno e da postojat drugi lu|e.<br />
*<br />
I koga ne pravi{ izbor, si <strong>na</strong>pravil izbor.<br />
*<br />
Sre}en e onoj {to ne go posakuva toa {to ne mo`e da go ima.<br />
*<br />
Pravdata e sozdade<strong>na</strong> vrednost od ~ovekot za da mu slu`i <strong>na</strong> ~ovekot,<br />
a ne e ~ovekot sozdaden od pravdata za da i slu`i <strong>na</strong> pravdata.<br />
*<br />
Nema qubov bez granici, tuku samo interes bez granici.<br />
*<br />
Davor Smrti~ izvestuva{e <strong>na</strong> lice mesto za licata {to go upukaa<br />
Ivo Pukani~.<br />
*<br />
Site lu|e se ed<strong>na</strong>kvi pred zakonot. I site `ivotni (barem vo<br />
[vajcarija) se ed<strong>na</strong>kvi pred zakonot. Lu|eto i `ivotnite se ed<strong>na</strong>kvi<br />
me|u sebe.<br />
*<br />
Od zelenoto mi e `e{ko, za{to solenoto vla`no ja osvetluva<br />
ti{i<strong>na</strong>ta. Zatoa, temnoto sekoga{ mi mirisa tvrdo. (mudrost <strong>na</strong><br />
ne<strong>na</strong>fiksan politi~ar)<br />
*<br />
Na gospod koj ima ~ove~ki oblik ne mu se voshituvame poradi<br />
toa {to go <strong>na</strong>pravil ~ovekot (za{to ~ovek i so mi`ewe, mo`e da <strong>na</strong>pravi<br />
duri i <strong>na</strong>jgolemiot budala), tuku poradi toa {to gi <strong>na</strong>pravil i<br />
sviwata i magareto, za{to za taa cel moral da zeme svinski i magare{ki<br />
oblik (a toa ve}e ne mo`e da go stori sekoj). ^ovekot mo`e<br />
samo da se preprava deka e sviwa ili magare i ne mo`e i da <strong>na</strong>pravi<br />
drugi sviwi i magariwa, a gospod e golem, tokmu za{to samiot mo`e da<br />
stane sviwa i magare i vo takov oblik da sozdava drugi sviwi i magariwa.<br />
Ako ova ne e visti<strong>na</strong>, toga{ ne samo ~ovekot, tuku i sekoe `ivotno<br />
mora da ima svoj bog. Ottamu, bogot <strong>na</strong> magariwata i samiot mora<br />
da e magare, a bogot <strong>na</strong> sviwite - sviwa. No, ako praveweto <strong>na</strong> magareto<br />
mu go prepu{til <strong>na</strong> magare{kiot, a <strong>na</strong> sviwata <strong>na</strong> svinskiot bog, koja e<br />
golemi<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> <strong>na</strong>{iot gospod. Toga{ toj e samo ed<strong>na</strong>kov so tie bogovi.<br />
Treto e pra{aweto {to ako <strong>na</strong>{iot bog gi sozdal tie bogovi. Toga{ e<br />
bog <strong>na</strong>/<strong>na</strong>d bogovite, a ne <strong>na</strong>{ bog.<br />
*<br />
Site mislat ako umre Stavre, deka toj pove}e ne postoi za <strong>na</strong>s, a<br />
to~no e samo deka nie, <strong>na</strong> koj i da e <strong>na</strong>~in, ne postoime pove}e za nego.<br />
Toj i <strong>na</strong>tamu postoi preku negovite (dobri ili lo{i) dela, preku negovite<br />
fotografii, preku <strong>na</strong>{ite dobri ili lo{i se}avawa za nego,<br />
412
preku ostavenoto <strong>na</strong>sledstvo, umetni~kite dela (pesni, sliki, filmovi),<br />
preku <strong>na</strong>pi{anite knigi itn. To~no e samo deka nie, <strong>na</strong> koj i da e<br />
<strong>na</strong>~in, ne postoime pove}e za nego. A mo`ebi i toa ne e to~no.<br />
*<br />
^ovek e edinstvenoto su{testvo koe saka da bide sam vo dru-<br />
{tvo.<br />
*<br />
Ne e to~no: Ako ne si so site, "ne si so site." To~no e: Ako si so<br />
site, "ne si so site."<br />
*<br />
Ako lagata e {are<strong>na</strong>, visti<strong>na</strong>ta e ednoboj<strong>na</strong>.<br />
*<br />
Ako saka{ ve~nost, zapri go vremeto, a ako saka{ da go zapre{<br />
vremeto, zapri go di{eweto. Se tvrdi deka toa samo <strong>na</strong> Dio|en mu<br />
uspealo.<br />
*<br />
Nekoi lu|e se kako musta}i bez tur~in, kako za~in bez manxa,<br />
kao balkon bez ku}a.<br />
*<br />
^ovekot e sozdaden da odi samo <strong>na</strong>pred. Duri i koga se vra}a toj<br />
odi <strong>na</strong>pred - sekoga{ kon svojot interes.<br />
*<br />
Ako nema pravda ne treba pove}e da se `ivee <strong>na</strong> zemjata vele{e<br />
Kant, a sepak ne se samoubi.<br />
*<br />
Sakaj go bli`niot svoj kolku {to toj te saka tebe. Pomagaj im<br />
drugite kolku {to tie ti pomagaat tebe.<br />
*<br />
Ako Fata e ime, a Morga<strong>na</strong> prezime, toga{ fatamorga<strong>na</strong> e bosanka,<br />
ama ne î.<br />
*<br />
[to e polesno - da turka{ ili da vle~e{. Zemi ortoma, pa }e<br />
doz<strong>na</strong>e{.<br />
*<br />
Pravdata e samo dobro kako sredstvo za da se postigne nejzinoto<br />
krajno dobro - op{to zadovolstvo (op{ta sre}a).<br />
*<br />
Na Leo<strong>na</strong>rdo Di Kaprio koj doniral 1.000.000 dolari za sanirawe<br />
<strong>na</strong> {tetite od zemjotresot <strong>na</strong> Haiti (isto kako i <strong>na</strong> [akira i [on<br />
Pen), sekoj mo`e da mu ka`e deka iako rabotel vo korist <strong>na</strong> drug, rabotel<br />
nepravedno, za{to iako dal tie pari ne gi dal, <strong>na</strong> primer, za gladnite<br />
vo Iran i Avganistan.<br />
413
*<br />
Nema ~ovek {to ne veli - treba da se bori{ za pravda. Zo{to da<br />
se boram? Za{to do nea ne mo`e da se dojde bez borba. Za{to taa <strong>na</strong>j-<br />
~esto se iznuduva so sila?<br />
*<br />
Tamu kade {to nema zaedni~ki interesi, nema ni prijatelstvo,<br />
nitu pravda. Pravdata e instrument za nivelirawe (balansirawe) <strong>na</strong><br />
zaedni~kite interesi.<br />
*<br />
Budala{ti<strong>na</strong> e da se bara toa {to nikoga{ ne si go zagubil.<br />
*<br />
Ako saka{ da izumi{ ne{to {to se u{te ne e izumeno, izmili:<br />
anervorzer - aparat za suzbivawe <strong>na</strong> nervoza i luti<strong>na</strong>, stravoni - ~asti-<br />
~ki za razbivawe (uni{uvawe) <strong>na</strong> <strong>na</strong>de`i ili <strong>na</strong>de`oni - ~asti~ki za<br />
razbivawe (uni{ruvawe) <strong>na</strong> strav.<br />
*<br />
Sueten e onoj koj pove}e go po~ituva sopstvenoto mislewe za sebesi,<br />
otkolku misleweto <strong>na</strong> drugite.<br />
*<br />
Migot e beskone~<strong>na</strong> sega{nost.<br />
*<br />
Ako gospod e glavniot re`iser o~igledno e deka premnogu se<br />
ufilmal.<br />
*<br />
Golem e onoj filozof samo ako e dotolku nejasen {to e potrebno<br />
mnogumi<strong>na</strong> da go protolkuvaat <strong>na</strong> razli~en <strong>na</strong>~in. Za takviot<br />
(kako i za sekoj apstrakten slikar i poet) <strong>na</strong>jjasnoto tu|o tolkuvawe<br />
<strong>na</strong> negovite misli e tokmu o<strong>na</strong> {to nebare samiot sakal da go ka`e.<br />
*<br />
Ne im veruvaj <strong>na</strong> tie {to ne si veruvaat sebesi.<br />
*<br />
Hristijanstvoto go smestuva <strong>na</strong>jvisokoto ~ove~ko dobro vo idno<br />
vreme i zatoa mo`e lesno da gi opravduva i fali site mi<strong>na</strong>ti i sega-<br />
{ni nepravdi kako sredstva za postignuvawe <strong>na</strong> taa cel. Toa e `rtvuvawe<br />
<strong>na</strong> sekakvo mi<strong>na</strong>to i sega{nost zaradi <strong>na</strong>vod<strong>na</strong>ta sre}<strong>na</strong> idni<strong>na</strong>.<br />
*<br />
Spored hristijanstvoto, `ivotot mora da se zagubi za da se so-<br />
~uva: ^uden li nekoj princip - zagubi za da dobie{.<br />
*<br />
Nikomu ne mu pravat spomenik zaradi postignuvawata <strong>na</strong> negoviot<br />
tatko.<br />
*<br />
Duri i gospod i |avolot go qubat ~ovekot ne poradi nego, tuku<br />
poradi sebesi, od egoizam - od `elbata preku nego da se vozvi{at i da<br />
ja pro{irat svojata slava.<br />
414
*<br />
Pravdata e o<strong>na</strong> {to mu se dopa|a <strong>na</strong> boga ili <strong>na</strong> mnozinstvoto.<br />
*<br />
Plukni <strong>na</strong> pravdata koja mora da se pravda. Takva e <strong>na</strong> primer,<br />
pravdata koja priz<strong>na</strong>va kolateral<strong>na</strong> {eta.<br />
*<br />
^ovek sekoga{ raboti vo sopstve<strong>na</strong> korist, dotolku zaneseno<br />
{to toa ~esto go pravi i vo korist <strong>na</strong> sopstve<strong>na</strong>ta {teta.<br />
*<br />
Koga gledam nekoi izrodi po~nuvam da veruvam deka e vo pravo<br />
Darvin, a ne Biblijata.<br />
*<br />
Toa {to ne zavisi od mene ne e nitu dobro, ni zlo.<br />
*<br />
Ako sekoe zlo e za arno, koe dobro proizleze od bo`jata volja<br />
<strong>na</strong> <strong>na</strong>jladnokrven i <strong>na</strong>jstra{en <strong>na</strong>~in da se ubijat {est milioni Evrei,<br />
me|u koi ima{e golem broj deca.<br />
*<br />
Tamu kade {to ima apsolut<strong>na</strong> pravda, nema potreba od pravda, od<br />
prosta pri~i<strong>na</strong> {to vo takvi uslovi lu|eto ne z<strong>na</strong>at niti mo`at da<br />
z<strong>na</strong>at {to e nepravda.<br />
*<br />
Zamislete lakar koj ve ubiva za da ja spre~i va{ata bolest.<br />
*<br />
Ako saka{ vistinski prijatel, <strong>na</strong>bavi si ku~e.<br />
*<br />
Se sakaa kako bra}a - kako Kain i Aveq.<br />
*<br />
Odnesuvaj se taka kako vo sekoj moment da si svesen deka te<br />
snima skrie<strong>na</strong> kamera.<br />
*<br />
Zemaweto <strong>na</strong> zakonot vo svoi race za mnogumi<strong>na</strong> z<strong>na</strong>~i deka vo<br />
racete dr`at Slu`ben vesnik <strong>na</strong> Republika Makedonija.<br />
*<br />
Dopri do koe i da e ~uvstvo <strong>na</strong> drugiot ako saka{ da go instrumentalizira{<br />
za svoi celi.<br />
*<br />
^ovek - toa e su{testvo koe ili se <strong>na</strong>deva ili se pla{i.<br />
*<br />
Site sme sozdadeni od eden majmun kogo go <strong>na</strong>rekuvaat bog!<br />
*<br />
Pravednosta nema bo`jo vtemeluvawe, nitu e priroden zakon,<br />
tuku e princip voveden od lu|eto.<br />
415
*<br />
Za da vidi{ pove}e mora da se ka~i{ povisoko.<br />
*<br />
Taoizmot ovozmo`uva da javate <strong>na</strong> veter, da go ~uete glasot <strong>na</strong><br />
ti{i<strong>na</strong>ta, da ja vidite svetli<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> temni<strong>na</strong>ta.<br />
*<br />
Pravdata ne se doka`uva. Vo nea se veruva ili ne se veruva.<br />
*<br />
Ako sakate da bidete avtokefalni pro~itajte go glavno delo <strong>na</strong><br />
Mojsie Maimonid (1135-1204) - Vodi~ za zbuneti.<br />
*<br />
Da se dade malku za da se zeme mnogu - e cel ne samo <strong>na</strong> molitvata,<br />
tuku i <strong>na</strong> mitoto, komarot, pravdata itn.<br />
*<br />
Pravdata e ideal, son za saka<strong>na</strong>ta prav<strong>na</strong> stvarnost vo koja za zaslugata<br />
re{ava nepristrasnosta.<br />
*<br />
Pravoto se ostvaruva, pravdata se zadovoluva.<br />
*<br />
Pravdata e identi~no ~uvstvo <strong>na</strong> mnozinstvoto za toa {to e dobro<br />
i zlo, korisno i {tetno za samoto toa mnozinstvo.<br />
*<br />
Verbata vo pravda e zame<strong>na</strong> za verbata vo gospod, ili edno te<br />
isto verba vo gospod koj e olicetvorenie <strong>na</strong> pravdata. Ako e taka, toga{<br />
verbata vo pravdata, a ne samata pravda e toa {to ja ~uva verbata<br />
vo redot i poredokot.<br />
*<br />
Pravoto e sistem <strong>na</strong> normi <strong>na</strong> odnesuvawe postaveni isklu~ivo<br />
od stra<strong>na</strong> <strong>na</strong> dr`avata, so cel da se zamisli i odr`uva privid <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>kvi<br />
me|usebni odnosi zaradi ovozmo`uvawe pristoen ili barem podnosliv<br />
(kakov-takov) zaedni~ki `ivot me|u lu|eto.<br />
*<br />
Licata koi se smetaat za pravedni ja poreknuvaat prirodata <strong>na</strong><br />
svoeto devijantno povedenie (nekonformisti~ka devijacija), za{to<br />
smetaat deka normite koi sakat da gi prome<strong>na</strong>t, iako se legalni, ne se<br />
legitimni.<br />
*<br />
Pravdata e ispravniot rezultat od prime<strong>na</strong>ta <strong>na</strong> pravoto, ostvare<strong>na</strong>ta<br />
cel <strong>na</strong> pravoto, vistinskiot efekt kon koj se stremelo pravoto.<br />
*<br />
Pravdata ima poteklo vo `elbata da mu se slu~i zlo <strong>na</strong> <strong>na</strong> onoj<br />
od kogo se pla{am (i zatoa go mrazam) i da mu se slu~i dobro <strong>na</strong> onoj od<br />
kogo se <strong>na</strong>devam (i zatoa go sakam).<br />
416
*<br />
Su{ti<strong>na</strong> ili priroda <strong>na</strong> pravdata e vospostavuvawe <strong>na</strong> ramnote`a<br />
me|u dve ili pove}e ed<strong>na</strong>kvi ili need<strong>na</strong>ki ne{ta. Osnovni instrumenti,<br />
pak, za ostvaruvawe <strong>na</strong> pravdata se silata i nepristrasnosta.<br />
*<br />
Sî e ed<strong>na</strong>kvo dobro i lo{o, ognot e dobar i lo{ - zavisi od toa<br />
{to, denes ili utre, kako, kade i kako za kogo gori.<br />
*<br />
Pravdata ne e ni {e}er nitu sol, tuku racio<strong>na</strong>l<strong>na</strong> kategorija:<br />
ne postoi <strong>na</strong>~in taa precizno da se izmeri i utvrdi.<br />
*<br />
^ovek z<strong>na</strong>e da go ceni toa {to go ima samo otkako }e go izgubi.<br />
*<br />
Pravda e i ed<strong>na</strong>kvo da se podeli ukradenoto: bez pravda nema<br />
uspeha nitu <strong>na</strong> zlostorni~kite zdru`enija.<br />
*<br />
Pravda e koga sekoj }e (si) go dobie zaslu`enoto.<br />
*<br />
Pravoto e zbir <strong>na</strong> normi obezbedeni so sila, no ed<strong>na</strong>kvo i zbir<br />
<strong>na</strong> normi {to ja reguliraat silata.<br />
*<br />
Mo`e li da se ka`e za sosema grda, <strong>na</strong>jgrda, za gabor `e<strong>na</strong> - o<strong>na</strong>a<br />
`e<strong>na</strong> e idealno, apsolutno, sovr{eno grda. Ili, taa e sovr{eno nesovr{e<strong>na</strong>.<br />
Ako postoi sovr{en (idealen), apsoluten zlostor, sekako deka<br />
mo`e da postoi i sovr{eno grda `e<strong>na</strong> (sovr{e<strong>na</strong> nesovr{enost, ideal<strong>na</strong><br />
neidealnost, apsolut<strong>na</strong> neapsolutnost).<br />
*<br />
Zakonot e zaedni~ki instrument za odbra<strong>na</strong> i <strong>na</strong>pad <strong>na</strong> <strong>na</strong>{iot i<br />
op{testveniot neprijatel.<br />
*<br />
Ne treba da se pravi lo{o vo <strong>na</strong>de` deka od nego }e rezultira<br />
ne{to dobro.<br />
*<br />
optimizam = sekoe zlo za dobro, pesimizam = sekoe dobro za zlo<br />
*<br />
Se, pa duri i prijatelstvoto i qubovta vo prv red se zasnova vrz<br />
principot <strong>na</strong> korisnosta: prijatelstvoto se sostoi vo zaemno potpomagawe<br />
i zaedni~ko spiskuvawe <strong>na</strong> slobodnoto vreme, qubovta vo zaemno<br />
seksualno i duhovno u`ivawe, itn. itn.<br />
*<br />
Da nema{e zlo, nema{e da z<strong>na</strong>eme {to e dobro, da nema{e meko,<br />
nema{e da se z<strong>na</strong>e {to e tvrdo.<br />
*<br />
Ne ku~eto, tuku `e<strong>na</strong>ta e <strong>na</strong>jdobar prijatel <strong>na</strong> ~ovektot.<br />
417
*<br />
So toa {to veli: Cur Deus Homo, Anselmo ne tvrdi deka bog ne<br />
sta<strong>na</strong> ~ovek, tuku samo saka{e da objasni za{to bog sta<strong>na</strong>l ~ovek. Vsu-<br />
{nost, Cur Deus Homo (Zo{to bog sta<strong>na</strong> ~ovek) e samo <strong>na</strong>slovot <strong>na</strong><br />
negovata kniga.<br />
*<br />
Religija e verba vo <strong>na</strong>d~ove~ki bitija koi upravuvaat so svetot,<br />
i obid da se pridobie niv<strong>na</strong>ta <strong>na</strong>klonost.<br />
*<br />
Komutativ<strong>na</strong> nepravda e zlo koe se sostoi vo nevoed<strong>na</strong>~eno davawe<br />
ili odzemawe, <strong>na</strong>ru{uvawe <strong>na</strong> ed<strong>na</strong>kvosta <strong>na</strong>dvor od zaslu`enoto.<br />
Distributniv<strong>na</strong> nepravda e zlo koe se sostoi od otsustvo <strong>na</strong> akcija od<br />
stra<strong>na</strong> dr`avata kon poedincite <strong>na</strong> koi trebalo da ne{to da im se<br />
podeli.<br />
*<br />
Pravdata e sredstvo za postignuvawe <strong>na</strong> sopstve<strong>na</strong>ta sre}a so<br />
posredstvo <strong>na</strong> tu|a sre}a. Nikoj ne qubi samo za da go zadovoli partnerot,<br />
tuku, pred se, preku nego da se zadovoli i sebesi. So drugi zborovi<br />
sî {to pravime dobro za drug, za op{to dobro, e zaradi sopstveno<br />
dobro, zaradi sopstven interes (zadovolstvo, sre}a). Takvata pravda e<br />
mo`<strong>na</strong> samo <strong>na</strong> mal prostor i za mali grupi. O<strong>na</strong> {to va`i za dvajca<br />
(ma` i `e<strong>na</strong>, <strong>na</strong> primer), za semejstvoto i za mali grupi (polis) koi<br />
zaemno se sakaat ne mo`e da se prenese i <strong>na</strong> celoto op{testvo, za{to<br />
jas ne doa|am do sre}ata so posredstvo <strong>na</strong> site Ma}edonci, a u{te pomalku<br />
so posredstvo <strong>na</strong> Peruancite i Kinezite, tuku so pomo{ta <strong>na</strong> svoite<br />
bliski. Samo vo taa smisla mo`e da se sfati i ceni hristijanskoto<br />
<strong>na</strong>~elo - qubi go svojot bli`en kako sebesi.<br />
*<br />
Celta (smislata) <strong>na</strong> pravdata e da se prekine zloto i da ne se<br />
prekine lanecot <strong>na</strong> dobroto - go vra}am toa {to sum go zel od drug za<br />
povtorno (da imam lice) da zemam, da dobijam, da pozajmam). Celta <strong>na</strong><br />
pravdata z<strong>na</strong>~i ne e tvoeto (op{toto) tuku, moeto (poedine~oto) dobro.<br />
Istoto e i sekoe drugo moralno <strong>na</strong>~elo, <strong>na</strong> primer, so moralnoto <strong>na</strong>-<br />
~elo - treba da se govori visti<strong>na</strong>ta. Maksimata <strong>na</strong> ovaa doblest treba<br />
da glasi: "Ne la`i za{to koga ne{to }e ti bide potrebno, lu|eto nema<br />
da ti poveruvaat i nema da ti pomog<strong>na</strong>t." Z<strong>na</strong>~i nitu govoreweto <strong>na</strong> visti<strong>na</strong>ta<br />
ne e doblest izmisle<strong>na</strong> zaradi op{to, tuku zaradi svoe sopstveno<br />
dobro.<br />
*<br />
Postojat tri zakoni spored koi lu|eto ja ocenuvaat ispravnosta<br />
ili neispravnosta <strong>na</strong> svoite dejstvija:<br />
a) Bo`ji zakon, spored koj lu|eto ocenuvaat dali nivnite dejstvija<br />
se grevovi ili dol`nosti.<br />
b) Pozitiven zakon, spored koj lu|eto ocenuvaat dali nivnite<br />
dejstvija se zlostorni~ki ili nevini, i<br />
418
v) Moral (zakon <strong>na</strong> javnoto mislewe) ili <strong>na</strong> reputacija, spored<br />
koj lu|eto ocenuvaat dali nivnite dejstvija se vrednosti ili poroci.<br />
*<br />
Najte{to strada toj koj ~uvstvuva bolki {to ne mo`at da se<br />
po~uvstvuvaat.<br />
*<br />
Neverojatno e {to se ~ovek mo`e da <strong>na</strong>pravi koga ne mora da se<br />
pogleda vo ogledalo ili koga e nevidliv.<br />
*<br />
Indijcite veruvaat deka vodite <strong>na</strong> Gang imaat posvetuva~ka<br />
mo}, pa smetaat deka onie koi }e umrat <strong>na</strong> nejzinite bregovi }e bidat<br />
po{tedeni od kaznite <strong>na</strong> onoj svet i deka }e prestojuvaat vo krai{ta<br />
polni so u`ivawe. Ottamu, od <strong>na</strong>jodale~eni mesta pra}aat urni so pepel<br />
<strong>na</strong> umrenite za da bidat istureni vo Gang. [to e va`no dali se `ivee<br />
ili ne se `ivee doblesno. Dovolno e da bide{ isturen vo Gang.<br />
*<br />
Naukata u~i deka zborot ne mo`e da se pretvori vo meso.<br />
*<br />
Postani prome<strong>na</strong>ta {to ja o~ekuva{: ne mo`e{ da bide{ ni{to<br />
osven o<strong>na</strong> {to si.<br />
*<br />
Ako nema{ ni{to drugo vo `ivotot pobitno od samoto `iveewe,<br />
toga{ toa ne e `ivot vreden za `iveewe.<br />
*<br />
Nekoi stvari ostanuvaat, ne se gubat vo vremeto. Toa se onie<br />
koi se odnesuvaat <strong>na</strong> <strong>na</strong>{ata li~nost.<br />
*<br />
Bidi spremen da se izne<strong>na</strong>di{ od sebesi?<br />
*<br />
Toa {to e zateg<strong>na</strong>to treba da se opu{ti i obratno.<br />
*<br />
Pravi ed<strong>na</strong> rabota at a time.<br />
*<br />
Ne bidi mrzeliv, vremeto e materijata od koja `ivotot e izgraden,<br />
so u`ivawe pravi {to i da pravi{.<br />
*<br />
Ne razmisluvaj za rezultatot nitu za celta, u`ivaj vo momentot.<br />
*<br />
Sistemot e cel sam za sebe.<br />
*<br />
Ne jadi kako stoka, oblagorodi ja svojata <strong>na</strong>slada.<br />
419
*<br />
Ako u`iva{ celo vreme, nema da saka{ da u`iva{ opredeleno<br />
vreme (nema da saka{ da lega~i{).<br />
*<br />
^ekor po ~ekor, <strong>na</strong>u~i da odi{ pravo.<br />
*<br />
Samo otkako }e izgubi{ se, sloboden si da pravi{ {to saka{.<br />
*<br />
Visti<strong>na</strong>ta e vo ubavi<strong>na</strong>ta.<br />
<strong>420</strong>