Шийдвэр гаргах
Шийдвэр гаргах
Шийдвэр гаргах
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
6<br />
МОДУЛЬ<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА
МОДУЛЬ<br />
6<br />
3 ДАХЬ ХЭВЛЭЛ<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ<br />
“АМЬДРАХ УХААНЫ ЧАДВАР” БАГЦ ГАРЫН АВЛАГА<br />
Шинэчлэн боловсруулсан:<br />
Хянан тохиолдуулсан:<br />
Зөвлөхөөр ажилласан:<br />
Эх бэлтгэсэн:<br />
Даваасүрэнгийн Мөнхжаргал<br />
Эрдэнэчулууны Мөнгөнтулга<br />
Цамбын Түвшинтөгс<br />
Чулуунбаатарын Байгалмаа<br />
Жозефин Соварин<br />
Анандита Филипоз<br />
Уттара Бхарат Кумар<br />
Элбэгзаяагийн Ангараг<br />
Ганбаатарын Санчир<br />
Энд илэрхийлсэн үзэл санаа нь зохиогчдынх бөгөөд Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын Хүн амын сангийн албан ёсны<br />
байр суурийг илэрхийлэхгүй.<br />
Улаанбаатар хот. 2016 он
ШИЙДВЭР ГАРГАХ<br />
ӨМНӨХ ҮГ<br />
ГАРЧИГ<br />
Өмнөх үг ................................................................................................................ 1<br />
Удиртгал ................................................................................................................ 2<br />
Үндсэн ойлголт ..................................................................................................... 3<br />
Сэдвийн танилцуулга ............................................................................................ 4<br />
Үнэлгээ.................................................................................................................. 5<br />
Сэдэв 1. <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> тухай ерөнхий ойлголт ............................................... 7<br />
Сэдэв 2. <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> хэлбэр ........................................................................ 12<br />
Сэдэв 3. <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> загвар ......................................................................... 22<br />
Сэдэв 4. <strong>Шийдвэр</strong>ийн үр дагавар ....................................................................... 34<br />
Сэдэв 5. Боломжийг цэгнэх ................................................................................. 42<br />
Сэдэв 6. Эрсдэл хийх ........................................................................................... 57<br />
Сэдэв 7. <strong>Шийдвэр</strong>т нөлөөлөх хүчин зүйл ............................................................ 78<br />
“Амьдрах ухааны чадвар” багц гарын авлагын зургаа дахь модуль нь “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>” юм.<br />
Энэ модулийн агуулгыг өсвөр үеийнхэн төдийгүй насанд хүрэгчид ч судалж болно. Үүнийг<br />
судалснаар өдөр тутмын үйл явдал, ажил хэрэг болон амьдралын явцад гарах аливаа асуудлыг<br />
шийдвэрлэх, дүгнэлт <strong>гаргах</strong>, хийж гүйцэтгэхдээ анхаарах чухал алхмуудад суралцах болно.<br />
Уг гарын авлагыг гурав дахь удаагаа хэвлэн гаргаж байна. Анхны хэвлэлийг англи хэл дээр<br />
Монгол дахь Энх тайвны корпусын сайн дурын ажилтан Ми Нгүин бичиж, Монгол дахь Энх<br />
тайвны корпусын сайн дурын ажилтан Питер Саймон бичиж, Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага<br />
(НҮБ)-ын Хүн амын сангийн Өсвөр үеийн нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн төслийн Олон улсын<br />
зөвлөх Андреа Ирвин нар хянан тохиолдуулжээ. Монгол хэл рүү Амгаабазарын Гэрэлмаа<br />
орчуулж, Балсангийн Энхбат, Төмөрбатын Баасанцэрэн нар хянан тохиолдуулж, зургийг<br />
Баасансүрэнгийн Болормаа зуржээ. Нэг дэх хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын сан, Монгол дахь Энх<br />
тайвны корпус, БСШУЯ, АНУ-ын Хөдөө аж ахуйн яам, Шведийн хөгжил, хамтын ажиллагааны<br />
агентлагийн тусламжтайгаар 2003 онд англи, монгол хэлнээ хэвлэсэн.<br />
Энэ гарын авлагын нэг дэх хэвлэлийг хот, аймаг, сумдын “Албан бус сургалтын төв“-д зөвхөн<br />
нэг ширхэгээр түгээсэн. Энэхүү гарын авлагын эрэлт хэрэгцээ жилээс жилд нэмэгдэж, дахин<br />
хэвлэх шаардлага урган гарсан тул НҮБ-ын Хүн амын сан болон Монгол дахь Энх тайвны<br />
корпус санаачлан, техник санхүүгийн тусламж үзүүлэн, 2007 онд хоёр дахь удаагаа хэвлэжээ.<br />
“<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>” модулийн хоёр дахь удаагийн хэвлэлд Дашзэвэгийн Алтанцэцэг үг үсгийн<br />
алдаа, найруулгыг засаж, хураангуйлан сайжруулж боловсруулан, Чулуунбаатарын Байгалмаа<br />
хянан тохиолдуулсан.<br />
Гурав дахь удаагийн хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын сан, Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн<br />
дэмжлэгтэйгээр НҮБ-ын Хүн амын сан, Монгол улсын засгийн газартай хамтран хэрэгжүүлж<br />
буй “Залуучуудын хөгжлийн хөтөлбөр (2013-2017)“-ийн хүрээнд дахин сайжруулан шинэчилж,<br />
хэвлэлээ.<br />
“<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>” модулийн гурав дахь хэвлэлийг НҮБ-ын Хүн амын сангийн Ази номхон далайн<br />
бүсийн зөвлөх Жозефин Соварин, Анандита Филипоз, Жонс Хопкинсийн их сургуулийн зөвлөх<br />
мэргэжилтэн Уттара Бхарат Кумар, мөн гарын авлагыг ашиглаж хэрэглэдэг мэргэжилтэн,<br />
сургагч багш нарын санал зөвлөмжийн дагуу Даваасүрэнгийн Мөнхжаргал, Эрдэнэчулууны<br />
Мөнгөнтулга нар сайжруулан боловсруулж, НҮБ-ын Хүн амын сангийн редакцийн зөвлөлийн<br />
гишүүд болон Цамбын Түвшинтөгс, Чулуунбаатарын Байгалмаа нар хянан тохиолдуулсан.<br />
“<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>” модулийг дахин хэвлэхэд өөрийн үнэтэй хувь нэмэр оруулсан бүх хүнд гүн<br />
талархал илэрхийлье.<br />
1
МОДУЛЬ 6<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ<br />
УДИРТГАЛ<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЧАДВАР ГЭЖ ЮУ ВЭ?<br />
Хүмүүс өдөр бүр олон янзын шийдвэр гаргадаг. Эдгээр шийдвэрийн зарим нь ямар хувцас<br />
өмсөх, үдийн хоолон дээрээ юу идэх гэх мэт харьцангуй жижиг зүйл байхад зарим нь бидний<br />
амьдралд арай чухал нөлөө үзүүлэхүйц их сургуульд ямар мэргэжлээр суралцах, ямар<br />
хүнтэй гэрлэх, тамхи татаж эхлэх эсэх, бэлгийн харилцаанд хэзээ, хэнтэй орох гэх мэт байж<br />
болно. Гэсэн хэдий ч илтэд энгийн буюу чухал биш шийдвэр нь ч гэсэн тодорхой нөхцөл<br />
байдалд чухал ач холбогдолтой байж болох ба улмаар шийдвэр <strong>гаргах</strong> чадвар сайтай байх<br />
шаардлагатай болдог. Жишээ нь, хэрвээ чи ажил олгох хүнтэй уулзах гэж байгаа бол өмсөх<br />
хувцсандаа анхаарах шаардлагатай болно. Мөн эрүүл мэндийн байдлаасаа хамаарч идэх<br />
хоолоо сонгохдоо ч анхаарал тавих шаардлага гарна гэх мэт.<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> чадвар гэдэг нь амьдралдаа тохиолдох аливаа асуудалд ухамсартайгаар<br />
хандах, гарах үр дагаврыг нь бусад хүнд юмуу нөхцөл байдалд даатган орхихын оронд сонголт<br />
хийхэд өөрөө идэвхтэй байр суурьтайгаар оролцох тухай асуудал юм. Үүнийг хамгийн үр<br />
өгөөжтэй болгохын тулд өөрийн хэрэгцээ шаардлагыг хангах, өмнөө тавьсан зорилгодоо хүрэх<br />
шийдвэрийг ухамсартай, системтэй сонгоход нь тус болдог хэд хэдэн алхам, үйл явц байдаг ба<br />
түүнийг амьдралдаа хэрэгжүүлэх нь чухал юм. Тухайн нөхцөлд байж болох хувилбарт сонголт,<br />
гарах үр дагавар, сонголт тус бүрийн давуу болон сул талыг тооцоолохын зэрэгцээ өөрийн<br />
эрхэмлэдэг үнэт зүйл, төрж буй дотоод мэдрэмжийг цэгнэж үзэх боломжийг дээрх арга зам<br />
буюу алхмууд олгодог. Өөрийн ирээдүйн төлөвлөгөө, зан үйлийнхээ талаар, эсвэл бусад хүнтэй<br />
тогтоосон холбоогоо хэрхэн зохицуулах талаар сонголт хийхэд энэхүү сэдэв тус нэмэр болно.<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЧАДВАР ЯАГААД ЧУХАЛ ВЭ?<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> чадвар эзэмшээгүй, зохих туршлагагүй хүнд томоохон хэмжээний шийдвэр<br />
<strong>гаргах</strong> нь хэцүү, давж дийлэхээргүй зүйл мэт санагдаж болох юм. Үүний улмаас зарим хүн<br />
өөрийнх нь амьдралд чухал ач холбогдолтой, чухал нөлөө үзүүлж мэдэх шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>аас<br />
зайлсхийх юмуу хойшлуулахад хүрдэг. <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> асуудлыг хойшлуулах, эсвэл үүнээс<br />
зайлсхийх нь тухайн хүнийг сонголтоо зөв хийх боломжоо алдахад хүргэж болно. <strong>Шийдвэр</strong>ээ<br />
хойшлуулж байгаа юмуу шийдвэр <strong>гаргах</strong>аас зайлсхийж байгаа хүмүүс хяналтаа алдаж<br />
байгаагаа мэдэрч, улмаар өөрт нь хэцүү, эвгүй санагдан, сэтгэлийн хямралд орж, хүсээгүй<br />
холбоо харилцаа юмуу нөхцөл байдалд орж болзошгүй.<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> талаар зохих чадвар эзэмшээгүй байх, эсвэл яарч шийдвэр гаргаснаар тухайн<br />
асуудалтай холбоотой байгаа бусад хүчин зүйлийг харгалзан үзэлгүй тааруухан шийдвэр<br />
<strong>гаргах</strong>ад хүрч, улмаар тухайн хүн эцэстээ өөрөө харамсаж мэдэх үр дагавар бүхий нөхцөл<br />
байдалд орчихсон байх магадлалтай. Иймэрхүү тааруухан шийдвэр гаргасан хүмүүс эцэст нь<br />
өөрсдийгөө ямар ч эрч хүч, эрх мэдэлгүй болсон гэж бодох, эсвэл зөв шийдвэр <strong>гаргах</strong> гэсэн<br />
оролдлого хийгээд байгаа хэрнээ өөрөө хүсээгүй үр дагавартай тулгарч байгаагаа мэдэрч,<br />
улмаар сэтгэл хангалуун байж чадахгүйд хүрнэ. Гэтэл нөгөө талаасаа сайн шийдвэр <strong>гаргах</strong><br />
чадвар нь шийдвэр <strong>гаргах</strong> үйл явцад өөрөө идэвхтэй оролцох, цаг хугацаагаа зөв сонгох,<br />
бүтээлч байх боломжийг хүнд олгодог. Аль шийдвэр нь чухал ач холбогдолтой, аль нь илүү<br />
анхаарах шаардлагатай, аль нь арай бага хүчин чармайлттайгаар шийдвэрлэж болох асуудал<br />
вэ гэдгийг тогтооход шийдвэр <strong>гаргах</strong> чадвар нэн чухал шаардлагатай. <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> чадвар<br />
сайтай хүн шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>аа хойшлуулах, түүнээс зайлсхийх зэрэг алхам хийдэггүй.<br />
Тэд өөрт нь байгаа хувилбарт сонголтуудаас гарч болох үр дагавруудыг жагсаан бичээд<br />
дүн шинжилгээ хийж, эдгээр үр дагаврын тохиолдох магадлалд үнэлгээ дүгнэлт өгөхдөө<br />
өөрсдийнхөө мэдрэмж болон эрхэмлэдэг үнэт зүйлсийг тооцож чаддаг. Тэдний гаргасан<br />
шийдвэр нь бодит хүлээлт дээр тулгуурласан, өөрсдийнх нь үзэл бодол, үнэт зүйлтэй нийцсэн<br />
байдаг ба тэд нэгэнт гаргасан шийдвэрээ бусад хүний нөлөөнд авталгүйгээр хэрэгжүүлэх<br />
чадвартай байдаг.<br />
ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
Дөрвөн алхамтай үйл явц<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> үйл явцыг дөрвөн алхам болгон хуваадаг. Нэг дэх алхам нь <strong>гаргах</strong> гэж байгаа<br />
шийдвэр юмуу шийдэх ёстой асуудлаа тодорхойлох явдал юм. Дараа нь хоёр дахь алхам буюу<br />
тухайн нөхцөлд байгаа боломжийн хувилбаруудыг тодорхойлон, жагсааж бичнэ. Гурав дахь<br />
алхмыг хийхдээ хувилбар тус бүрийн давуу болон сул талыг дүгнэх замаар тус бүрт нь үнэлгээ<br />
өгөх, харин дөрөв дэх алхмаар хувилбар тус бүрээс гарах үр дагаврыг үнэлж үзээд, эцсийн<br />
шийдвэрээ гаргана.<br />
Тоон матриц<br />
Энэ бол тодорхой нэг шийдвэрийн хувьд байгаа боломжит сонголтуудыг хооронд нь тоон<br />
аргаар харьцуулах боломж олгосон шийдвэр <strong>гаргах</strong> арга юм. Энэ аргыг хэрэглэхдээ өөрийн<br />
хүсэж байгаа үр дагавруудыг жагсаан бичээд, эдгээрийн тэргүүлэх зэрэглэлийг нь тогтоож,<br />
дараа нь тухайн сонголтоос гарах үр дагавар магадлалыг тооцоолон үзнэ. Энэ магадлалыг<br />
тогтоосны дараа нь тухайн үр дагаварт уг хүний оноосон тэргүүлэх зэрэглэлийг заасан<br />
оноогоор үржүүлэх ба ийм аргаар тухайн хүний хамгийн ихээр хүсэж байгаа үр дагавар нь аль<br />
сонголтоос урган гарах хамгийн их магадлалтай болохыг харуулсан тоон үзүүлэлтийн арга юм.<br />
Эвлүүлгийн загвар<br />
Энэ загвар нь шийдвэр <strong>гаргах</strong> чадварт арай илүү хийсвэр байдлаар хандах хандлагыг<br />
баримталдаг. Энэ загварыг ашиглаад, шийдвэр <strong>гаргах</strong> гэж байгаа хүн нь өөрийн эрхэмлэдэг<br />
үнэт зүйл, өөрийн мэдрэмж, дотоод сэтгэлээ тухайн нөхцөлд байж болох сонголт болон<br />
түүнээс урган гарах үр дагаврын талаарх мэдээллийг бүхэлд нь харьцуулж үзнэ.<br />
Эрсдэл<br />
Эрсдэл гэдэг нь тухайн асуудлыг шийдвэрлэхэд гарч болзошгүй сөрөг нөлөө, хор уршиг, аюул<br />
занал буюу тэдгээрийн тохиолдох боломж юм. <strong>Шийдвэр</strong> гаргаж байхдаа эрсдэлийг тооцох нь<br />
гарах үр ашиг, өгөөжийг тохиолдож болох хор уршиг, муу үр дагавартай харьцуулж үзэхийг<br />
шаардана. Аливаа асуудлыг шийдвэрлэхэд үр өгөөж, ашиг тус гэхээсээ илүү эрсдэл нь илүү<br />
байвал мэдээж энэ нь ухаангүй, бодолгүй явдал болдог. Гэтэл гарч болох үр ашиг, өгөөж нь<br />
хор уршиг буюу эрсдлээсээ илүү байвал багахан хэмжээний эрсдэлийг гаргасан ч алдахгүй<br />
байж болно.<br />
Эрсдэлийн төрөл<br />
Эрсдэлийн үндсэн гурван төрөл байдаг ба эдгээрийг бие махбод, сэтгэл санаа болон нийгмийн<br />
эрсдэл гэж ангилдаг. Бие махбодын эрсдэл гэдэг нь өөрийн биед хор учруулах, биеэ гэмтээх<br />
эрсдэлийг хэлнэ. Жишээлбэл, хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд орохтой холбоотой бие<br />
махбодын эрсдэл нь Бэлгийн замаар дамжих халдвар авах юмуу хүсээгүй жирэмслэх, архи<br />
уусны дараа машин тэрэг жолоодсоноор машины аваарт орох, гэмтэх, хөгжлийн бэрхшээлтэй<br />
болох зэрэг болно. Сэтгэл санааны эрсдэл гэдэг нь бусад хүнтэй тогтоосон холбоо харилцаанд<br />
үүсээд байгаа асуудлаа зохицуулаагүйгээс болж сэтгэл санаагаар доройтох эрсдэлийг хэлж<br />
байгаа болно. Хэн нэгэн хүнийг болзоонд урихад нөгөө хүн татгалзвал сэтгэл санааны эрсдэл<br />
бий болно.<br />
Нийгмийн эрсдэл гэдэг нь өөрийнхөө нийгмийн амьдрал, эсвэл нэр хүндэд хохирол учруулахыг<br />
хэлнэ. Хэрвээ чи бусдын таашаахгүй зүйлийг хийвэл найзаа алдах, муу нэр зүүх, эсвэл тодорхой<br />
бүлэг хүмүүс чамтай нийлэхээс татгалзах зэрэг нийгмийн эрсдэлд өөрийгөө оруулна.<br />
2 3
МОДУЛЬ 6<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ<br />
СЭДВИЙН ТАНИЛЦУУЛГА<br />
СЭДЭВ 1. <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> тухай ерөнхий ойлголт<br />
Энэ сэдвээр шийдвэр <strong>гаргах</strong> гэж юуг хэлэх тухай мэдэж, шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад шаардлагатай хэд<br />
хэдэн зүйл байдаг тухай ерөнхий ойлголт авна.<br />
ҮНЭЛГЭЭ<br />
I хэсэг. Мэдлэг<br />
Заавар: Дараах өгөгдлийг уншаад зөв, бурууг нь тогтоож, тохирох баганад чагтаар (√)<br />
тэмдэглэнэ. Хэрэв эргэлзэж байвал “мэдэхгүй” гэсэн баганын тохирох нүдэнд чагт тэмдэг<br />
тавина уу.<br />
СЭДЭВ 2. <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> хэлбэр<br />
Суралцагчид шийдвэр <strong>гаргах</strong> хэлбэрүүдтэй танилцах болно. Мөн өдөр тутам гаргадаг өөрсдийн<br />
шийдвэр болон хүний өмнөөс гаргадаг шийдвэрийн талаар авч үзнэ. Эцэст нь шийдвэрийг тэр<br />
дор нь <strong>гаргах</strong> болон хэсэг хугацаагаар хойшлуулахын эерэг ба сөрөг талыг үзнэ.<br />
№ Өгөгдөл<br />
Зөв<br />
Буруу<br />
Мэдэхгүй<br />
СЭДЭВ 3. <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> загвар<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид хүндрэлтэй, ээдрээтэй шийдвэр <strong>гаргах</strong> шаардлага тулгарсан үедээ<br />
түүнийг удирдан чиглүүлэх зорилгоор ашиглаж болох гурван загвартай танилцах болно. Үүнд,<br />
дөрвөн алхамтай үйл явц, тоон матриц, эвлүүлгийн загвар орно.<br />
1.<br />
2.<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> чадвар гэдэг нь асуудалд ул суурьтай хандахтай<br />
утга ижил.<br />
Эрсдэл гэдэг нь асуудал шийдвэрлэхэд гарч болох сөрөг нөлөө,<br />
хор уршиг, аюул занал буюу тэдгээрийн тохиолдох боломж юм.<br />
СЭДЭВ 4. <strong>Шийдвэр</strong>ийн үр дагавар<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид аливаа шийдвэр нь тодорхой үр дагавартай, хүн өөрийн хийж байгаа<br />
сонголт болон үйлдлийн төлөө хүлээх хариуцлагаа ухамсарлах ёстойг мэдэж авах болно.<br />
Түүнчлэн гарах үр дагавруудыг урьдчилан тооцоолох, шийдвэр <strong>гаргах</strong>, өөр хүний гаргасан<br />
шийдвэрт дүн шинжилгээ хийх талаар дасгал ажил хийж, дадлага туршлагатай болно.<br />
СЭДЭВ 5. Боломжийг цэгнэх<br />
Өсвөр насныхан бэлгийн хавьталд орох эсэх талаар шийдвэр <strong>гаргах</strong>даа өөрт байгаа хувилбарт<br />
шийдэл буюу сонголтыг хэрхэн цэгнэж үзэх тухай энэ сэдвээр судлах болно. Мөн аюулгүй<br />
бэлгийн хавьталд орох эсэх талаар шийдвэр <strong>гаргах</strong>тай холбоотой хэд хэдэн асуудлыг судалж<br />
үзнэ.<br />
СЭДЭВ 6. Эрсдэл хийх<br />
Суралцагчид шийдвэр <strong>гаргах</strong> үйл явцын нэгэн бүрэлдэхүүн хэсэг болох эрсдэлд үнэлгээ<br />
дүгнэлт өгч сурах ба аз болон боломжийг агуулсан шийдвэртэй холбоотой илэрдэг эрсдэлийг<br />
судалж үзэх болно. Хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд орохтой холбоотой шийдвэр болон<br />
түүнээс урган гарах үр дагавруудад онцгой анхаарал хандуулах болно.<br />
СЭДЭВ 7. <strong>Шийдвэр</strong>т нөлөөлөх хүчин зүйл<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид тэднийг шийдвэр <strong>гаргах</strong> болон өөрсдийнх нь хийсэн сонголтыг<br />
эргэн авч үзэхэд нөлөөлдөг хүчин зүйлийн тухай үзнэ. Хүний шийдвэр <strong>гаргах</strong> чадварт сайнаар<br />
юмуу муугаар нөлөөлдөг хүчин зүйлийг судалж үзээд, хэзээ ямар тохиолдолд өөрийн гаргасан<br />
анхдагч шийдвэртээ эдгээр нөлөөллийн улмаас өөрчлөлт оруулах ёстойг мэддэг болно. Дараа<br />
нь гаргасан шийдвэрээ хэрэгжүүлэх явцад бусад хүн ятгалга хийх, дарамт шахалт үзүүлэх<br />
замаар саад болох оролдлого хийх, тэдгээрт хэрхэн эсэргүүцэл үзүүлж болохыг харуулсан<br />
дасгал дадлага хийнэ.<br />
3. <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> дөрвөн алхамт үйл явц байдаг.<br />
4.<br />
Тодорхой дараалал, үе шаттайгаар асуудлыг шийдвэрлэж сурах нь<br />
зөвхөн хүний эрүүл мэндэд тустай.<br />
5. Хүмүүс өдөр тутмын амьдралдаа байнга шийдвэр гаргадаг.<br />
6. Асуудлаас зугатан зайлах нь шийдвэр гаргалтын нэг хэлбэр мөн.<br />
7.<br />
8.<br />
9.<br />
10.<br />
<strong>Шийдвэр</strong> гаргаж сурах нь зөвхөн эдийн засгийн эрсдэлээс<br />
сэргийлнэ.<br />
Бага насны хүүхдийн хувьд шийдвэрийг өөрсдөө бие даан<br />
гаргадаггүй тул шийдвэр <strong>гаргах</strong> чадвар зөвхөн насанд хүрэгчдэд<br />
хамаатай.<br />
<strong>Шийдвэр</strong>ийг <strong>гаргах</strong>даа хамгийн чухал нь тухайн шийдвэрээс үүсч<br />
болох үр дагаврыг тооцох нь чухал.<br />
Аливаа шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>ад хүний дотоод сэтгэл, мэдрэмж, үнэт<br />
зүйл, мэдээлэл зэргийг тооцох хэрэгтэй.<br />
4 5
МОДУЛЬ 6<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ<br />
II хэсэг. Чадвар<br />
“<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> чадвар” гэдэг үгийн учрыг өөрийн үгээр тодорхойлж бичээд тайлбарлана уу?<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> хэлбэрээс нэрлэнэ үү?<br />
Чи ойрд сургууль/курс төгсөх шалгалт өгөх гээд тун завгүй байна гэж төсөөл. Гэтэл танай найз<br />
нар нэг газар орж бүжиглэе гэв. Чи ямар шийдвэр <strong>гаргах</strong> вэ?<br />
III хэсэг. Хандлага<br />
Заавар: Өгөгдлийг уншаад, тухайн өгөгдөлд дурдагдсан зүйлийн талаар өөрийн үзэл бодлоо<br />
тохирох нүдэнд чагт (√) тэмдгээр тэмдэглэнэ үү.<br />
№ Өгөгдөл<br />
Маш зөв<br />
Зөв<br />
Мэдэхгүй<br />
Зөвшөөрөхгүй<br />
Огт<br />
зөвшөөрөхгүй<br />
1.<br />
2.<br />
3.<br />
4.<br />
5.<br />
<strong>Шийдвэр</strong> гаргаж сурах нь хүн бүрт байх ёстой<br />
чухал чадвар мөн.<br />
Найз нөхдөө даган дуурайж шийдвэр <strong>гаргах</strong> нь<br />
тийм ч их эрсдэлийг дагуулахгүй гэж боддог.<br />
Өсвөр насны хүүхдүүд бэлгийн хавьталд орох<br />
эсэхээ шийдвэрлэхдээ том хүний заавал<br />
оролцоотой байх хэрэгтэй.<br />
Тамхи татдаг хүн тамхиа татангаа асуудлыг<br />
илүү нухацтай бодож тунгаан шийдвэрээ сайн<br />
гаргадаг гэж би боддог.<br />
Бэлгийн хавьталд анх хэдэн насандаа орох эсэх<br />
нь тухайн хүний шийдэх асуудал. Сэдэв 1<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ТУХАЙ<br />
ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ<br />
6 7
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 1<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ТУХАЙ ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвээр суралцагчид шийдвэр <strong>гаргах</strong> гэж юуг хэлж байгаа талаар мэдэж, шийдвэр<br />
<strong>гаргах</strong>ад шаардлагатай хэд хэдэн зүйл байдаг тухай ерөнхий ойлголттой болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Хүн аливаа зүйлд сонголт хийхдээ анхаардаг гол гурван зүйлийг нэрлэх<br />
• Хүмүүсийн сонголт хийхдээ анхаардаг зүйл нь ялгаатай эсэхийг анзаарах<br />
• Аливаа зүйл юмуу үйл ажиллагаа, үйлдэлд сонголт хийхэд шийдвэр <strong>гаргах</strong> чадвар хэрхэн<br />
нөлөөлдөг болохыг ухаарах, тайлбарлах<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• Гадил жимс, эсвэл алим<br />
• Секундын зүүтэй бугуйн юмуу ширээний цаг<br />
• Усаар дүүргэсэн ундааны шил<br />
• Сонгино<br />
• 500-тын (эсвэл 1000-тын) мөнгөн дэвсгэрт<br />
Нэвт гэрэлтдэггүй уут – 4 ширхэг, 1, 2, 3, 4 гэсэн тоонуудтай байна. 1 гэсэн тоотой уутанд жимс,<br />
2 гэсэн тоотой уутан дотор усаар дүүргэсэн ундааны шил, 3 гэсэн тоотой уутанд сонгино,<br />
харин 4 гэсэн тоотой уутанд 500-тын (эсвэл 1000-тын) мөнгөн дэвсгэртийг тус тус хийгээд<br />
уутнуудын амыг сайтар бооно.<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Хүмүүс өдөр тутам шийдвэр гаргаж байдаг ба энэ тухайгаа заримдаа мэддэг, заримдаа<br />
өөрсдөө ч анзаараагүй байдаг.<br />
• Хүүхдүүд өсч том болохын хэрээр тэдэнтэй холбоотой шийдвэрийг өөрсдөө <strong>гаргах</strong> нь<br />
ихэсдэг.<br />
• Хангалттай мэдээлэлтэй байх, тодорхой шийдвэрээс урган гарах үр дагаврууд болон<br />
тухайн шийдвэртэй холбогдон гарах эрсдэлийн хэмжээг мэдэх, холбоо хамаарал бүхий<br />
баримтуудад дүн шинжилгээ хийх цаг <strong>гаргах</strong> зэрэг нь шийдвэр <strong>гаргах</strong> явцын бүрэлдэхүүнд<br />
багтдаг чухал хүчин зүйлс болно.<br />
• Хийж болох боломжит сонголтын талаар илүү их мэдээлэлтэй байхын хэрээр оновчтой<br />
шийдвэр <strong>гаргах</strong> магадлал өндөр байна.<br />
• Аливаа шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>аас өмнө тухайн шийдвэрээс урган гарах үр дагаврыг бүрэн<br />
урьдчилан таамаглах арга бараг байдаггүй.<br />
• Заримдаа хүмүүс буруу ташаа мэдээлэлд үндэслэн шийдвэр <strong>гаргах</strong> нь бий.<br />
• Аливаа шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>ад бусдын болон гадны нөлөө эерэг, сөрөг байдлаар нөлөөлж<br />
болно.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> дасгал<br />
Дасгал ажилд сайн дураараа оролцох хүсэлтэй байгаа гурван суралцагчийг сонгож ангиас түр<br />
гаргана. Урьдчилж бэлдсэн дөрвөн уутаа ширээн дээр гаргаж тавина. Ангиас гарсан гурван<br />
суралцагч эдгээрээс аль нэгийг сонгох ба бусад нь аль нэг уутыг сонгуулахын тулд нөгөө<br />
гурван хүн тус бүрийг ятгах хэрэгтэй болохыг тайлбарлаж өгнө.<br />
Эхний суралцагчийг ангид оруулж ирээд, өөрт хамгийн таалагдсан, эсвэл авахыг хүсч байгаа<br />
нэг уут сонгож авахыг хэлнэ. Аль уутыг нь сонгосон болохоо шийдээд багшид хэлэхийг хүснэ.<br />
<strong>Шийдвэр</strong>ээ гаргаж байх үедээ суралцагч уутанд гар хүрч болохгүй гэдгийг багш сануулна.<br />
Дараа нь сайн дурын суралцагчаас дараах асуултыг асууна.<br />
Уутнаас нэгийг нь хэрхэн сонгосон бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ бол миний азтай тоо.<br />
--<br />
Энэ бол миний хамгийн дуртай тоо.<br />
--<br />
Энэ уут нь надад хамгийн ойрхон байрлалтай байсан.<br />
--<br />
Энэ уутыг сонго гэж надад бусад суралцагч хэлсэн гэх мэт.<br />
Уутан дотор юу байгаа талаар чамд ямар нэг мэдээлэл байсан уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Уутны хэлбэр дүрс юмуу гадаад үзэмжээс харагдаж байгаа зарим санаа авах зүйлсээс<br />
өөр ямар нэг мэдээлэл байгаагүй.<br />
Дотор нь юу байгааг мэдэхгүй байхад сонголт хийх ямар байсан бэ?<br />
Одоо сайн дурын суралцагчид хандан, уутнуудын зөвхөн амны хэсгээс бариад, ширээнээс<br />
8 9
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 1<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ТУХАЙ ЕРӨНХИЙ ОЙЛГОЛТ<br />
дээш 5-7 см орчим хэмжээнд өргөөд, буцааж ширээн дээр тавиулна. Уутнуудад өөр ямар<br />
нэгэн байдлаар хүрч огт болохгүй гэдгийг анхааруулна. Сайн дурын суралцагч уутнуудыг<br />
бүгдийг нь өргөж үзсэний дараа өмнө сонгож авсан уутаа өөр уутаар солихыг хүсч байгаа<br />
эсэхийг нь асууна. Өмнө сонгож авсан уутаа солихгүй хадгалах, эсвэл өөр уутыг сонгох болсон<br />
шалтгааныг нь асууна.<br />
Сайн дурын суралцагчид хандан, уут нэг бүрийг өөрийн хүссэн бүхий л арга хэлбэрээр барьж,<br />
тэмтэрч болох боловч уутны амыг нээж харж болохгүй гэж хэлнэ. Энэ бүхнийг хийж дууссаны<br />
дараа одоо эцсийн шийдвэрээ <strong>гаргах</strong> боломжийг түүнд олгоно. Мөн л өмнө сонгож авсан уутаа<br />
солихгүй хадгалах, эсвэл өөр уутыг сонгох болсон шалтгааныг нь асууна. Эцэст нь, тухайн<br />
уутан дотор юу байгаа гэж бодож байна вэ гэж асууна. Хэдхэн хормын дараа сонгож авсан<br />
уутан дотор нь юу байгааг харах болно хэмээн суралцагчид хэлнэ. Дараагийн суралцагчдыг<br />
нэг нэгээр нь урьж, дээрхийн адил үйлдлийг давтан хийлгэнэ. Хэрвээ ууттай зүйл үлдвэл авах<br />
хүсэлтэй хүн байгаа эсэхийг бусад суралцагчдаас асууна.<br />
Ангийн нийт суралцагчаас дараах асуултыг асууна:<br />
Сайн дурын суралцагчдын хийсэн сонголтоос та нар юу анзаарсан бэ? (жишээ нь, сайн дурын<br />
суралцагчид адилхан сонголт хийсэн үү? Бүгдээрээ өөр өөр зүйлсийг сонгосон уу? гэх мэт)<br />
Хийсэн сонголтынхоо талаар сайн дурын суралцагчдын өгсөн тайлбарын тухайд та нар юу<br />
анзаарсан бэ?<br />
Сайн дурын суралцагчдын хариултыг дүгнэж, ийм шийдвэр <strong>гаргах</strong> болсныг тайлбарласан<br />
зарим ерөнхий шалтгааныг нэрлэнэ үү (Суралцагчдын хариултыг самбарт жагсаан бичнэ).<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Сониуч зан<br />
--<br />
Тухайн зүйлийн аль нэг шинж нь таалагдсан учраас (хүнд, бөөрөнхий, аятайхан үнэртэй,<br />
хөнгөн жинтэй)<br />
--<br />
Нууцлаг, учир битүүлэг байдал; огт таамаглаагүй гэнэтийн зүйлд дуртай; эрсдэл хийх<br />
дуртай<br />
--<br />
Юу байгааг нь зөв тааж чадсан гэж бодсон учраас; урган гарах үр дагавар нь ямар байхад<br />
итгэлтэй байсан учраас<br />
--<br />
Бусдын дарамт шахалтын улмаас; бусад хүний нөлөөнд автсан учраас гэх мэт.<br />
Сайн дурын суралцагчдаас өөр өөрийн сонгож авсан уутыг онгойлгож, дотор нь байгаа зүйлийг<br />
ангийнхандаа дэлгэн харуулахыг хүснэ. Өөрийн хийсэн сонголтын үр дүнгийн талаар ямар<br />
мэдрэмжтэй байгаа, яагаад гэдгийг нь сайн дурын суралцагчдаас асууна. Энэхүү дасгалыг<br />
гүйцэтгэхэд сайн дураараа оролцсонд нь талархал илэрхийлээд суудалдаа эргэж суухыг хүснэ.<br />
Тухайн уутыг яагаад сонгох болсноо түрүүнд тайлбарласныг эргэж санахыг суралцагчдаас<br />
хүснэ. Одоо хийсэн сонголтын үр дүнг мэдэж байгаа нөхцөлд суралцагчдын нэрлэсэн<br />
шалтгаанаас аль нь зөв тайлбар байсан гэж бодож байгааг асууна.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултыг суралцагчдаас асууж, дасгал ажлыг дүгнэнэ.<br />
Энэ дасгалаас шийдвэр <strong>гаргах</strong> үйл явцтай холбогдолтой ямар зүйлийг та нар анзаарсан бэ?<br />
Дасгал ажлын үеэр тохиолдсон зүйлээс та нар өөртөө ямар нэг дүгнэлт хийж авсан уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Мэдээлэл их байхын хэрээр шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад хялбар байна.<br />
--<br />
Аливаа шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>аас өмнө тухайн шийдвэрийн үр дүнд гарах үр дагаврыг<br />
баталгаатайгаар тооцоолох нь маш хэцүү байх болно. Ямар үр дагавар гарч болох талаар<br />
бат итгэлтэй байлаа ч бодит үр дүн нь чиний төсөөлж байснаас эсрэгээр эргэж болно.<br />
--<br />
Хүн бүр тодорхой шийдвэр <strong>гаргах</strong>даа өөр өөр шалтгаантай байдаг.<br />
--<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>даа чиний ашиглаж байгаа зарим нэг мэдээлэл нь эндүү, буруу байж болно.<br />
--<br />
Бусад хүний зүгээс үзүүлж байгаа нөлөөлөлд хүмүүс янз бүрээр ханддаг.<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>ад ямар зүйл чухал ач холбогдолтой гэж та нар бодож байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Мэдээлэлтэй байх<br />
--<br />
Цаг хугацаа хангалттай байх<br />
--<br />
Гарч болох боломжийн үр дагаврыг эргэцүүлэн бодох<br />
--<br />
Эрсдэл болон гарч болох хор уршгийг мэдэж байх<br />
10 11
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 2<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ХЭЛБЭР<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвээр шийдвэр <strong>гаргах</strong> хэлбэртэй танилцаж, өдөр тутам өөрсдөө болон бусад хүний<br />
чиний өмнөөс гаргадаг шийдвэрийн талаар авч үзээд эцэст нь шийдвэрийг тэр дор нь <strong>гаргах</strong><br />
болон хэсэг хугацаагаар хойшлуулахын эерэг ба сөрөг талыг судлах болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> хэлбэрээс наад зах нь гурвыг нэрлэх<br />
• Өөрсдийн хамгийн сайн эзэмшсэн шийдвэр <strong>гаргах</strong> хоёр хэлбэрийг тодорхойлох<br />
• Өөрсдийн гаргадаг өдөр тутмын шинжтэй гурван шийдвэр, мөн тэдний өмнөөс бусад<br />
хүний гаргаж өгдөг гурван шийдвэрийг нэрлэх<br />
• Шаардлагагүй үед шийдвэрийг яаравчлан <strong>гаргах</strong> нь төдийлөн өгөөжтэй бус гэдгийг<br />
харуулсан хоёр шалтгааныг нэрлэх<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> үйл явцыг хойш тавих нь төдийлөн сайн шийдэл болохгүй гэдгийг<br />
харуулсан хоёр шалтгааныг нэрлэх<br />
• Хүмүүс шийдвэр <strong>гаргах</strong> үйл явцыг яагаад хойш тавьдаг болохыг тайлбарласан гурван<br />
шалтгааныг нэрлэх<br />
Сэдэв 2<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ХЭЛБЭР<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> хэлбэр” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.1) – хоёр суралцагч бүрт наад зах нь нэг<br />
хувь, эсвэл нэг том үзүүлэн ашиглан суралцагчдыг зэрэг ажиллуулах<br />
• “Би ямар шийдвэр гаргадаг вэ”? (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.2) – нэг том үзүүлэн бэлдэнэ<br />
• “Яаралтай шийдвэр <strong>гаргах</strong> тохиолдлууд” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.3) – тохиолдол тус бүрийг<br />
хуудас цаасны доод хэсэгт бичсэн байна. Суралцагч бүрт нэг хуудас цаас бэлдэнэ (хэрвээ<br />
таны ангид 9-өөс илүү тооны суралцагч байгаа бол зарим тохиолдлыг хэд хэдэн удаа<br />
ашиглана).<br />
12 13
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 2<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ХЭЛБЭР<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Хүмүүс өдөр тутам шийдвэр гаргадаг ба энэ тухайгаа заримдаа мэддэг, заримдаа өөрсдөө<br />
ч мэддэггүй.<br />
• Хангалттай мэдээлэлтэй байх, тодорхой шийдвэрээс урган гарах үр дагавар болон<br />
тухайн шийдвэртэй холбоотой гарах эрсдэлийн хэмжээ, зэргийг мэдэж байх, холбоо<br />
хамаарал бүхий баримтад дүн шинжилгээ хийх цаг <strong>гаргах</strong> зэрэг нь шийдвэр <strong>гаргах</strong> явцын<br />
бүрэлдэхүүнд багтдаг чухал хүчин зүйл юм.<br />
• Аливаа шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>аас өмнө тухайн шийдвэрийн үр дагаврыг бүрэн итгэлтэйгээр<br />
урьдчилан таамаглах арга бараг байдаггүй.<br />
• Заримдаа хүмүүс буруу ташаа мэдээлэлд үндэслэн шийдвэр <strong>гаргах</strong> нь бий.<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>ын өмнө түр азнаж, түүнийгээ сайтар эргэцүүлэн бодох нь хамгийн сайн<br />
арга болно.<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>аа хойшлуулах нь нөхцөл байдлыг тухайн хүний хяналтаас гаргаж мэднэ.<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> олон янзын хэлбэр байдаг.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> хэлбэр<br />
Суралцагчдыг хос хосоор нь баг болгож “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> хэлбэр” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.1)-<br />
ийн нэг хувийг хос бүрт тарааж өгнө, эсвэл том үзүүлэнгээ дэлгэн харуулна. Хосуудыг 1-10<br />
хүртэл тоолуулах ба олон хүнтэй байгаа бол эхнээс нь дахин тоолуулна. Дараа нь тараах<br />
материалд буй өөр өөрийн багт оногдсон дугаарын жишээг уншаад, тухайн дүрслэлд харуулсан<br />
шийдвэр <strong>гаргах</strong> хэлбэрт тохирсон өөр нэгэн жишээг өөрсдөөр гаргуулна.<br />
Энэ дасгалыг хосоороо хийж дууссаны дараа суралцагч бүр бүх шийдвэрийн дүрслэлийг<br />
уншиж, өөрсдийн амьдралд хамгийн их хэрэглэгддэг хэлбэрийг тодорхойлж дэвтэртээ бичих<br />
ёстойг хэлнэ.<br />
Таван минутын дараа хосод оногдсон шийдвэр <strong>гаргах</strong> хэлбэрийн дүрслэл болон өөрсдийн<br />
шинээр зохион бичсэн жишээг бусдадаа уншиж өгөхийг хүснэ. Тухайн жишээ нь уг хэлбэрийг<br />
тод харуулж чадаж байгаа эсэх талаар тэдний саналыг асууна. Хэрвээ чадахгүй байгаа бол<br />
өөр сайн жишээг олоход нь тухайн хосод туслахыг бусдаас хүснэ.<br />
Бүгд танилцуулж дуусахаар дараах асуултыг асууж ярилцана.<br />
Та нар шийдвэр <strong>гаргах</strong>даа аль хэлбэрийг нь хамгийн ихээр ашигладаг вэ? (Загваруудыг нэг<br />
нэгээр нь уншаад, суралцагчдыг гараа өргөн, саналаа хураалгахыг хүснэ.)<br />
Аль хэлбэр нь эерэг үр дүнд хүрэх хамгийн бага магадлалтай гэж та нар бодож байна вэ?<br />
Яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бодолгүй тэр дор нь шийдэх хэлбэр; хувь заяандаа найдах; мөн хойшлуулах хэлбэр. Учир<br />
нь эдгээр нь идэвхгүй шинжтэй байгаа бөгөөд тухайн үүссэн асуудалд холбоотой бусад<br />
асуудлын тухай эргэцүүлэн бодох, эсвэл эдгээр харгалзан үзэх үйлдлийг огт багтаагаагүй<br />
байна.<br />
Маш чухал нэгэн шийдвэр <strong>гаргах</strong> шаардлага чамд тулгарах юм бол чи аль хэлбэрийг нь<br />
ашиглах вэ? Яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бусад хэлбэрийн дийлэнхийг бодвол илүү системтэй байгаа учраас төлөвлөх хэлбэрийг<br />
ашиглах нь зүйтэй.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Би өөрөө юу, эсвэл бусад хүн миний өмнөөс шийдвэр гаргадаг уу?<br />
Одоо бидний бодит амьдралтай холбоотой зарим нэг шийдвэрийг судалж үзэцгээе гэж хэлнэ.<br />
“Би ямар шийдвэр гаргадаг вэ”? (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.2)-ийн дагуу бэлдсэн үзүүлэнгээ<br />
дэлгэн харуулж, түүн дээр байгаа жишээг суралцагчдын хамтаар уншина.<br />
Суралцагчдыг дөрвөн хүнтэй багт хувааж, багаараа хэлэлцэн хүснэгтийг нөхөж бичихийг<br />
хүснэ. Амьдрал дээр хэн шийдвэр гаргадаг талаар багийн гишүүдийн хооронд санал зөрөх юм<br />
бол тухайн хариултыг олонхийн саналаар шийдэн, зохих хэсэгт бөглөх ёстой ба “*” тэмдгээр<br />
тэмдэглүүлнэ.<br />
Суралцагчид дасгалыг гүйцэтгэсний дараа нэгдүгээр багаас нэгдүгээр эгнээний нэгдүгээр<br />
багана дотор ямар хариултууд бичсэнийг нь асууна (Энэ нь “Үүнийг би бусад хүмүүсийн хамт<br />
шийддэг”, “Сургууль дээрээ” хоёрын огтлолцол нүд). Эдгээр нь бусад багийн жагсаалтад байгаа<br />
эсэхийг асууна. Хэрвээ багууд ижил саналтай байвал тухайн санааг зохих нүдэнд нь бичнэ.<br />
Зарим нэг санал зөрөлдөөн гарах юм бол суралцагчдын дийлэнх нь тухайн санаанд нэгдтэл<br />
хэлэлцүүлгийг үргэлжлүүлнэ. Нэгдүгээр багийн саналыг сонсоод бусад багаас өөр нэмэх<br />
санаа байгаа эсэхийг нь асууна. Ингээд хоёр дахь багана руу орох ба энэ удаа хоёрдугаар<br />
багаас эхэлж асууна. Ийм маягаар үргэлжлүүлэн хийсээр хүснэгт доторх бүх нүдийг бөглөнө.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж, дасгалыг дуусгана.<br />
Дээрх хүснэгтэд байгаатай адил өдөр тутмын шинжтэй шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>даа та нар шийдвэр<br />
<strong>гаргах</strong> ямар хэлбэрийг ашигладаг вэ?<br />
Та нар өөрсдөө шийдвэрийг <strong>гаргах</strong> дуртай юу, эсвэл хэн нэгэн хүнээр өөрийнхөө өмнөөс<br />
шийдвэр гаргуулах дуртай юу? Яагаад?<br />
Өөрөө хүсч байгаа хэдий ч ямар шийдвэрийг бусад хүн чиний өмнөөс гаргадаг вэ? Чи яагаад<br />
эдгээр шийдвэрийг өөрөө <strong>гаргах</strong>ыг хүсдэг вэ?<br />
Чиний өмнөөс бусад хүний гаргасан шийдвэр нь чамд таалагдахгүй байсан тохиолдол байсан<br />
уу? Тэр нь ямар шийдвэр байсан бэ?<br />
Насанд хүрсэн хүмүүс ямар нөхцөл байдалд та нарт өөрийнхөөрөө шийдэх боломж олгодоггүй<br />
вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чиний аюулгүй байдал, сайн сайханд ямар нэг аюул занал учирч болох нөхцөлд<br />
--<br />
Тэд чиний мэдлэг чадварыг хангалтгүй гэж бодож байгаа үед, эсвэл шийдвэр <strong>гаргах</strong>ын<br />
тулд шаардагдах үнэлгээ өгч чадахгүй гэж бодсон үед<br />
Эцэг, эхчүүд ямар нөхцөлд хүүхдэдээ өөрсдөө шийдвэр <strong>гаргах</strong> боломжийг олгох ёстой гэж<br />
бодож байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эргэцүүлэн бодох, шалтгааныг ухамсарлах насанд хүрсэн бол.<br />
--<br />
Тухайн шийдвэр нь хүүхдийн эрүүл мэнд, аюулгүй байдалд хамаарахгүй бол.<br />
14 15
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 2<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ХЭЛБЭР<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Хэрвээ хүүхдүүд бүрэн эрх чөлөө эдлэх ёстой гэсэн санаа <strong>гаргах</strong> юм бол энэхүү хариултыг<br />
нь шүүмжлэх байдлаар “Ямар нэгэн хүндрэл, бэрхшээлтэй асуудал үүсэх юм бол хариуцлагыг<br />
нь хэн хүлээх вэ?” гэж асууна. Чи өөрийнхөө дүүд аюултай гэдгийг нь мэдсээр байж, эрсдэлд<br />
орох ямар нэг зүйл хийхийг зөвшөөрөх байсан уу гэж сөргүүлэн асууна.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Яаран шийдвэр <strong>гаргах</strong>, эсвэл хойшлуулах хоёрыг харьцуулж үзэх нь<br />
“Яаралтай шийдвэр <strong>гаргах</strong> тохиолдол” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 2.3) материалаас авсан нэг<br />
тохиолдлыг бичсэн хуудас цаасыг доош харуулан, суралцагч бүрт тарааж өгнө. Харж болно гэж<br />
хэлтэл энэ цаасыг эргүүлж үзэхгүй байхыг тэднээс хүснэ. Энэ цаасан дээр бичсэн тохиолдлыг<br />
20 секунд орчмын хугацаанд багтаан уншиж үзээд, цаасны дээд талын 3-4 см-ийн зайд өөрийн<br />
шийдвэрийг бичих ёстойг тайлбарлана. Цаг дууссан гэж багшийг зарлахад өөрийн бичсэн<br />
шийдвэртэй цаасны дээд хэсгийг нөгөө хүнд харагдуулахгүйн тулд цаасаа нугалаад, зүүн гар<br />
талдаа сууж байгаа суралцагчид шилжүүлнэ. Шаардлагатай гэж үзвэл дээрх үйлдлийг өөрөө<br />
хийж үзүүлнэ.<br />
Дасгалыг эхлүүлж 20 секунд тутамд цаг болсон гэж хэлэн 5-6 удаа давтана.<br />
Одоо гар дээрээ байгаа цаасны нугалаасыг нь дэлгэн үзэхийг суралцагчдаас хүсээд, тухайн<br />
цаасан дээр бичсэн тохиолдолтой холбоотой тэдний гаргасан шийдвэрийг уншуулна. Дараах<br />
асуултыг асууж ярилцана.<br />
Бичсэн асуудалтай холбоотой янз бүрийн хүний гаргасан шийдвэрийн талаар та нар юу<br />
анзаарсан бэ?<br />
Сайн шийдвэрийг яаралтай гаргаж чадна гэдгээ мэдэрсэн хэн байна вэ?<br />
Хэрвээ эргэцүүлэн бодох арай илүү хугацаа байсан бол өөр шийдвэр <strong>гаргах</strong> байсан гэж бодож<br />
байгаа хүн байна уу?<br />
Ямар ямар шийдвэрийг тэр дор нь <strong>гаргах</strong>ад хүндрэлтэй байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>ад хангалттай мэдээлэл байхгүй нөхцөлд <strong>гаргах</strong> шийдвэр<br />
--<br />
Дотоод зөрчлийг үүсгэх шийдвэр. Жишээлбэл, өөрийн эрхэмлэдэг үнэт зүйлтэй<br />
сөргөлдсөн шийдвэрийг <strong>гаргах</strong> хүсэл төрж байгаа үед, эсвэл чи өөрөө нэг зүйл хийхийг<br />
хүсч байгаа боловч өөр зүйл хийх ёстой гэдгийг мэдэж байгаа үед <strong>гаргах</strong> шийдвэр<br />
--<br />
Бусад хүнийг оролцуулах, эсвэл тэдэнд нөлөө үзүүлэх төрлийн шийдвэр<br />
Яаралтай шийдвэр <strong>гаргах</strong> шаардлагатай үед шийдвэр <strong>гаргах</strong> үйл явцыг хялбар болгохын тулд<br />
юу хийж болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тодорхой нөхцөлд чи юу хийж болох тухайгаа урьдчилан, яаралтай эргэцүүлэн бодох.<br />
--<br />
Өөрийгөө, өөрийнхөө баримталж байгаа үнэт зүйл, эн тэргүүний зорилтыг ойлгож авах<br />
--<br />
Тухайн нөхцөл нь тэр доороо шийдэгдэх учраас удаан хугацаагаар шаналж эргэлзэх<br />
шаардлагагүй.<br />
Яаралтай шийдвэр <strong>гаргах</strong> явдал нь ямар талаараа эрсдэлтэй байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Сайн шийдвэр <strong>гаргах</strong> боломж олгох хангалттай мэдээлэл байхгүй<br />
--<br />
Гаргах шийдвэрийн талаар сайтар эргэцүүлэн бодох цаг байхгүй<br />
Яаралтай шийдвэр <strong>гаргах</strong>ын тухайд та нар ямар бодолтой байна вэ?<br />
Одоо дээрхийн эсрэг туйл буюу шийдвэр <strong>гаргах</strong> гэж маш удаан хугацааг зарцуулах, эсвэл<br />
“шийдвэр огт <strong>гаргах</strong>гүй” байх тохиолдлыг судалж үзэх болно гэж хэлнэ. Суралцагчдаас дараах<br />
асуултыг асууна.<br />
Хүмүүс ямар нэг чухал юмуу хүндрэлтэй шийдвэрийг гаргалгүй хойшлуулах, эсвэл тоохгүй<br />
өнгөрөхийн зарим шалтгааныг нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
<strong>Шийдвэр</strong>гүй байдал, тодорхой бус байдал; өөрөө юу хүсч байгаагаа шийдэж чадахгүй<br />
байх<br />
--<br />
Буруу шийдвэр <strong>гаргах</strong>аас айх<br />
--<br />
Гарч болох үр дагавраас айх<br />
--<br />
Тухайн нөхцөлд гаргаж болох шийдвэрийн аль аль нь таалагдахгүй байх<br />
--<br />
Бусад хүний хэрэгцээ шаардлага, сэтгэл санааны байдлыг харгалзаж үзэх<br />
--<br />
<strong>Шийдвэр</strong> юмуу, асуудал нь аяндаа өөрөө шийдэгдчихнэ гэж найдах<br />
--<br />
Одоо байгаагаас илүү оновчтой санаа аяндаа төрж магадгүй гэж бодох<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> асуудлыг хойшлуулах нь ямар давуу талтай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эргэцүүлэн бодох илүү хугацаа гарна<br />
--<br />
Бусад хүний зөвлөгөөг авах хугацаа гарна<br />
--<br />
Нэмэлт мэдээлэл олох хугацаа гарна<br />
--<br />
Яваандаа арай оновчтой шийдэл гарч ирэх юмуу, тийм шийдэлд хүрэх боломж нээгдэж<br />
болно.<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> асуудлыг хойшлуулах нь ямар сул талтай вэ? <strong>Шийдвэр</strong> гаргалтыг хойшлуулсан<br />
тохиолдолд чамд ямар мэдрэмж төрөх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> хугацааг сунгах нь удаан хугацаагаар стресстэй байх нөхцлийг бүрдүүлэх<br />
магадлалтай.<br />
--<br />
Заримдаа хугацааг сунган хүлээсний улмаас цаг алдаж, сайн сонголт хийх боломжоо<br />
алддаг.<br />
--<br />
Чамайг шийдвэрээ гаргатал нөхцөл байдал аль хэдийнээ өөрчлөгдсөн байж болно.<br />
--<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>, эсвэл түүнийг хойшлуулах хоёрын аль нь та нарт арай хялбар санагдаж<br />
байна вэ? Яагаад?<br />
<strong>Шийдвэр</strong>ийг яаралтай <strong>гаргах</strong>ын зарим давуу талыг нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> чадварыг хойшлуулах хэрэггүй.<br />
16 17
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 2<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ХЭЛБЭР<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж хичээлээ дүгнэнэ.<br />
Чиний ирээдүйн амьдралд удаан хугацааны нөлөө үзүүлэх боломжтой өдөр тутмын шийдвэрийн<br />
зарим нэгийг нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чиний идэж, ууж байгаа зүйлс<br />
--<br />
Хичээлээ хийх эсэх<br />
--<br />
Шүдээ угаах эсэх гэх мэт.<br />
Зөвлөгөө өгөхийг хүсэх, эсвэл найз нөхөд болон гэр бүлийнхэндээ чиний өмнөөс шийдвэр<br />
<strong>гаргах</strong> боломжийг олгох хоёр нь ямар ялгаатай байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зөвлөгөө өгөхийг хүсч байгаа үед нь чи бусад хүний <strong>гаргах</strong> санаа бодол, заавар удирдамжийг<br />
сонсохыг эрмэлзэх боловч эцсийн шийдвэрийг <strong>гаргах</strong> хүн нь чи өөрөө хэвээр байх болно.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.1<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ХЭЛБЭР<br />
1. Хүсэл мөрөөдлийн хэлбэр: Тухайн нөхцөлөөс урган гарах эрсдэл болон бусад зүйлийг<br />
бодитойгоор эргэцүүлж үзэлгүйгээр, хүрч болох хамгийн сайн сайхан үр дагаварт хүрнэ гэж<br />
найдан, аль нэг хувилбарт шийдлийг сонгох.<br />
Жишээ нь: Чи юмуу найз охин чинь жирэмсэн болох вий гэж бодолгүйгээр найзынхаа<br />
сэтгэлийг бодож хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд орох шийдвэрийг сонгох.<br />
2. Зугатан зайлах хэлбэр: Тодорхой нэг шийдвэрийг сонгохдоо чамд хамгийн их таалагдаж<br />
байгаа шийдэл гэдэгт бус харин муу үр дагавар гарч болзошгүй гэж бодож байгаа шийдлээс<br />
зайлсхийх зорилгоор сонголт хийх.<br />
Жишээ нь: Үдэшлэгт явахгүй гэж шийдсэн нь чамайг бүжгэнд хэн ч урихгүй байх болов уу<br />
гэж айсантай холбоотой.<br />
3. Аюулгүй хэлбэр: Хамгийн бага эрсдэл агуулсан шийдлийг сонгох. Өөрөөр хэлбэл,<br />
баталгаатай хувилбарыг сонгох.<br />
Жишээ нь: Чи зургийн хичээлийг сонгон суралцахаар шийдсэн нь өөрийгөө сайн зурдаг<br />
гэдгийг мэддэг учраас хийсэн сонголт болно.<br />
4. Бодолгүй, дор нь шийдэх хэлбэр: Чиний санаанд орсон хамгийн анхны шийдлийг сонгох,<br />
эсвэл <strong>гаргах</strong> шийдвэрээ бараг бодохгүй, тунгааж үзэлгүй сонгох.<br />
Жишээ нь: Нэг хүүхэд чиний уурыг хүргэсэн учраас гарах үр дагаврыг бодолгүйгээр түүнийг<br />
шууд зодох.<br />
5. Хувь заяандаа найдах хэлбэр: Үүссэн асуудлыг хувь заяандаа даатган орхих, эсвэл нөхцөл<br />
байдал аяндаа шийдээд өгнө гэж найдах.<br />
Жишээ нь: Чи их сургуульд элсэн суралцахыг хүсч байгаа боловч хичээл номоо давтахын<br />
оронд шалгалтандаа одтой, сургуульд орох хувьтай хүн гэж найдан зүгээр суух.<br />
6. Аялдан дагах хэлбэр: Өөр хэн нэгэн чиний өмнөөс шийдвэр <strong>гаргах</strong>ыг хүлээн зөвшөөрөх,<br />
эсвэл үе тэнгийнхнээ дагах, дарамт шахалтад бууж өгөх.<br />
Жишээ нь: Чамайг үдэшлэгт ирэхийг найзууд чинь хүсч байгаа учраас тэр үдэшлэгт явах.<br />
Ямар мэргэжил эзэмшихийг эцэг эхээрээ шийдүүлэх.<br />
18 19
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 2<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ХЭЛБЭР<br />
7. Хойшлуулах хэлбэр: Тодорхой үйлдэл юмуу эргэцүүлэн бодохыг хойшлуулах, хойш нь<br />
тавих.<br />
Жишээ нь: Чи заавал хийх ёстой гэрийн даалгавартай байгаа боловч энэ даалгавар нь<br />
нэлээд хүнд учир чи түүнийг хийхийг хүсэхгүй байна. Чи телевиз үзэх, найз нартайгаа ярих<br />
зэргээр гэрийн даалгавар хийхээс зайлсхийж байна. Ингээд гэрийн даалгаврын эцсийн<br />
хугацаа болоход чи цаг алдсанаа ойлгох боловч түүнийг хийж дуусгах хугацаагүй болжээ.<br />
8. Амь тэмцэх хэлбэр: Гаргах шийдвэрийн хувилбар олон байгаа учраас чи юу хийхээ мэдэхээ<br />
больж, улмаар сонголт хийхийн тулд их хугацаа зарцуулах, эсвэл огт сонголт хийлгүй орхих.<br />
Жишээ нь: Энэ зун юу хийхээ шийдэх ёстой боловч чамд байгаа хувилбар бүр өөр өөрийн<br />
давуу талыг агуулж байна. Тодорхой нэг хувилбарыг сонгох гэтэл нөгөө хувилбар нь арай<br />
илүү өгөөжтэй санагдах тул чи бодлоо дахин дахин өөрчилж байна.<br />
9. Төлөвлөх хэлбэр: Байгаа бүх сонголтод үнэлгээ өгч, хамгийн өгөөжтэй, үр дүнтэй<br />
хувилбарыг тодорхойлоод, дараа нь шийдвэрээ <strong>гаргах</strong>. Энэ нь үндэслэлтэй хандах хандлага<br />
болно.<br />
Жишээ нь: Анхны цалин нь өндөр боловч цаашид албан тушаал ахих боломжгүй ажилд<br />
оролгүйгээр анхны цалингийн хэмжээ нь бага боловч цаашид албан тушаал ахих боломжтой<br />
ажилд орохоор шийдэх.<br />
10. Дотоод мэдрэмжээрээ шийдэх хэлбэр: Тодорхой бус, эргэлзээтэй мэдрэмжийн үндсэн<br />
дээр юмуу “ингэх нь зүйтэй” гэж бодогдож байгаагийн үндсэн дээр шийдвэр <strong>гаргах</strong>.<br />
Жишээ нь: Найз охин/найз хөвгүүн чинь чамд тохирох хүн биш гэж бодогдсон тул түүнээс<br />
холбоогоо таслахаар шийдэх.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.2<br />
Сургууль<br />
дээр<br />
Гэртээ<br />
Чөлөөт<br />
цагаараа<br />
Үүнийг би бусад<br />
хүнтэй хамт шийддэг<br />
Жишээ нь: Хаашаа<br />
явах вэ гэдгийг.<br />
БИ ЯМАР ШИЙДВЭР ГАРГАДАГ ВЭ?<br />
Энэ талаар би ямар нэг<br />
сонголт хийх боломж<br />
байхгүй<br />
Жишээ нь: Хичээл хэдэн<br />
цагаас эхлэх вэ гэдэг<br />
талаар.<br />
Жишээ нь: Гэрийн ямар<br />
ажлыг би хийх ёстой вэ<br />
гэдэг талаар.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 2.3<br />
ЯАРАЛТАЙ ШИЙДВЭР ГАРГАХ ТОХИОЛДОЛ<br />
Үүнийг би өөрөө шийддэг<br />
Жишээ нь: Үдийн хоолны<br />
үеэр хэнтэй ярьж хөөрөх.<br />
Жишээ нь: Ямар хувцас<br />
өмсөх.<br />
Жишээ нь: Архи уух, тамхи<br />
татах талаар.<br />
--<br />
Сурагчид тест өгч байна. Багш ангиас түр гараад явлаа. Найз чинь чамаас “Би чиний<br />
тестийг хуулаад авч болох уу?” гэж хүслээ. Чи яах вэ?<br />
--<br />
Сургууль руугаа алхаж явтал найз чинь чамд “Өнөөдөр хичээлээ тасалчихья” гэж санал<br />
тавина. Чи яах вэ?<br />
--<br />
Өнөө орой болох үдэшлэгт Болдоо чамайг урьжээ. Чи тэр үдэшлэгт очихыг маш их хүсч<br />
байгаа боловч урьд нь Хишгээгийн гэрт очиж, хамтдаа хичээлээ хийхээр тохиролцсон<br />
байжээ. Чи яах вэ?<br />
--<br />
Чи өөрийн сайн хэдэн найзтайгаа хамт сагсан бөмбөг тоглохоор дөнгөж тохиролцоод<br />
байлаа. Гэтэл тэр найзуудын чинь дургүй байдаг өөр нэг найз чинь чам дээр хүрч ирээд,<br />
“Та нар бямба гарагт сагсан бөмбөг тоглох гэж байгаа юмуу? Би хамт тоглож болох уу?”<br />
гэж асууна. Чи яах вэ?<br />
--<br />
Үдэшлэгийн үеэр найзууд чинь чамайг хүсэлгүй байсан ч архи уу гэж шахаж байна. Чи яах<br />
вэ?<br />
--<br />
Үдэшлэгийн үеэр нэг найз чинь чамд тамхи өгнө. Гэтэл чи урьд нь тамхи татаж огт үзээгүй<br />
билээ. Чи яах вэ?<br />
--<br />
Чи өөрийн хамгийн сайн найзтайгаа хамт нэгэн үдэшлэг дээр байна. Чи аав ээждээ 22<br />
цагт гэртээ ирнэ гээд хэлчихсэн боловч одоо 23 цаг болчихлоо. Чи явмаар байгаа боловч<br />
найз чинь согтчихсон байгаа тул явахыг хүсэхгүй байна. Түүнийг орхиод явчихвал тэр ямар<br />
нэг эвгүй, аюултай юманд орооцолдчих вий гэж чи айж байна. Чи яах вэ?<br />
--<br />
Чи өнөө орой Батхуягийн төрсөн өдрийн баярт явмаар байгаа боловч маргааш тест өгөх<br />
ёстой ба тэр тестэнд бэлдэж, хичээлээ давтах ёстой болоод байна. Чи яах вэ?<br />
--<br />
Чи хичээл сурлагадаа сайн болохоор танай ангийн хэдэн хүүхэд чамаар гэрийн даалгавраа<br />
хийлгээд, мөнгө төлж байя гэж хэлнэ. Тэр мөнгийг чи өөртөө хэрэгтэй юманд зарж<br />
болно, чамд хүний гэрийн даалгаврыг хийж өгөх цаг хангалттай байна, мөн тэдний гэрийн<br />
даалгаврыг хийх нь чиний хувьд бол маш хялбар ажил болно. Чи яах вэ?<br />
20 21
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 3<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЗАГВАР<br />
ЗОРИЛГО<br />
Энэ сэдвээр хүндрэлтэй, ээдрээтэй шийдвэр <strong>гаргах</strong> шаардлага гарсан үедээ түүнийг удирдан<br />
чиглүүлэх зорилгоор ашиглаж болох гурван загвар болох шийдвэр <strong>гаргах</strong> дөрвөн алхамтай<br />
үйл явц, тоон матриц, эвлүүлгийн загвартай танилцана.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> үйл явцын дөрвөн алхмыг нэрлэх<br />
• Тоон матрицын хандлагыг баримтлан тодорхой шийдвэрт хүрэх<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>ад нөлөөлөх чухал гурван хүчин зүйлийг нэрлэх<br />
• Үнэт зүйл болон шийдвэр <strong>гаргах</strong> үйл явц хоёрын хоорондын холбоог тайлбарлах<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> үйл явцад хүний мэдрэмж болон түүний дотоод сэтгэл ямар байр суурь<br />
эзэлж байдгийг тайлбарлах<br />
Сэдэв 3<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЗАГВАР<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> явцад тохиолдох алдаа” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.1)- нэг том үзүүлэн<br />
болгон бэлдэнэ.<br />
• “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> дөрвөн алхамтай үйл явц” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.2)–суралцагч нэг бүрт<br />
нэг хувь, эсвэл дөрвөн суралцагчийн дунд нэг хувь<br />
• “Дөрвөн алхмыг харуулсан хүснэгт” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.3)–Дөрвөн суралцагчийн дунд<br />
нэг хувь, эсвэл нэг том үзүүлэн болгон бэлдэнэ.<br />
• “Чи ямар шийдвэр <strong>гаргах</strong> вэ?” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.4)–нэг багц<br />
• “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> тоон матриц” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.5)–суралцагч бүрт нэг хувь, эсвэл<br />
нэг том үзүүлэн болгон бэлдэнэ.<br />
• “<strong>Шийдвэр</strong>ийн бүрэлдэхүүн хэсгийг нийлүүлэн шийдвэр болгох нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
3.7)–суралцагч бүрт нэг хувь, эсвэл 4 суралцагчийн дунд нэг хувь.<br />
22 23
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 3<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЗАГВАР<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Сайн бодолгүйгээр гаргасан шийдвэр өгөөж муутай байх нь элбэг.<br />
• Үүсээд байгаа асуудал, түүнтэй холбоотой өөрт байгаа хувилбарт үнэлгээ өгөн, улмаар<br />
ухамсартай шийдвэр <strong>гаргах</strong>ын тулд хүмүүс тухайн асуудлаар аль болох их мэдээлэл олж<br />
авах шаардлагатай байдаг.<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> үйл явц бүр өөрийн давуу болон сул талтай.<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> өөр өөр загвар нь хүмүүсийн хувьд харилцан адилгүй үр дүнтэй байдаг.<br />
• Дөрвөн алхамтай үйл явц гэдэг нь <strong>гаргах</strong> гэж байгаа шийдвэр, эсвэл шийдвэрлэх<br />
ёстой асуудлыг үг, өгүүлбэрээр найруулан хэлэх; тухайн нөхцөлд байж болох шийдлийн<br />
хувилбарыг олоод, жагсааж бичих; хувилбар тус бүрийн давуу болон сул талыг тодорхойлох<br />
замаар хувилбар тус бүрт үнэлгээ өгөх; гарч болох үр дагавар, үр дүнг эргэцүүлэн бодох<br />
гэсэн дөрвөн алхмаас бүрдсэн явц юм.<br />
• Тоон матриц нь тухайн нөхцөлд байж болох сонголтын хувилбарыг жагсаан бичээд, өөрийн<br />
хүрэхийг хүсч байгаа үр дүнгийн дарааллыг тогтоох замаар хэрэгждэг шийдвэр <strong>гаргах</strong> нэг<br />
арга юм. Тухайн нөхцөлд байж болох шийдлийн үр дүн нь хэр өндөр байгааг тооцоолох<br />
замаар хамгийн оновчтой хувилбарыг тодорхойлно.<br />
• Эвлүүлгийн загвар гэдэг нь тухайн нөхцөлд байж болох шийдвэрийн хувилбар болон<br />
түүнээс гарaх үр дагаврыг тодорхойлохдоо хувь хүний эрхэмлэдэг үнэт зүйл, дотоод<br />
мэдрэмжид нийцсэн шийдвэр <strong>гаргах</strong> загвар юм.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> дөрвөн алхамтай үйл явц<br />
Амьдралдаа гаргаж байсан үр дүн муутай нэгэн шийдвэрийн тухай санахыг суралцагчдаас хүсч,<br />
тухайн шийдвэрийг <strong>гаргах</strong> явцдаа юу хийсэн, бас юу хийгээгүй тухай бодуулна. 1-2 минутын<br />
хугацаа өнгөрсний дараа ямар зүйлс нь тэднийг ийнхүү муухан шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад хүргэсэн<br />
тухай суралцагчдаас асууна. Нэг суралцагчийг өөрийнх нь саналаар дуудан гаргаад, бусад<br />
суралцагчийн хэлэх зүйлсийг самбарт юмуу том цаасан дээр бичүүлнэ. Хэрвээ суралцагчдад<br />
санаа авах зарим жишээ шаардлагатай болвол “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> явцад тохиолдох алдаа”<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.1) дотор байгаа зарим санааг хэлж, суралцагчдад эхлэх боломжийг нь<br />
хангаж өгнө. Суралцагчид хэлж дууссаны дараа гараагүй шинэ санаа байвал жагсаалт дотор<br />
нэмж бичнэ.<br />
Дараах асуултыг суралцагчдаас асууж, хэд хэдэн хариултыг сонсоно:<br />
Өөрийгөө буруу шийдвэр гаргасан гэдгийг олж мэдэхэд чамд ямар мэдрэмж төрж байсан бэ?<br />
Хэрвээ тухайн шийдвэрийг шинээр дахин нэг удаа <strong>гаргах</strong> боломж чамд олдвол чи юуг нь<br />
өөрчлөн хийх вэ?<br />
Өөртөө тохиолдсон энэ явдлаас чи ямар сургамж авсан бэ?<br />
Суралцагчдыг дөрвөн хүнтэй багт хуваагаад, “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> дөрвөн алхамтай үйл явц”<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.2) материалын нэг хувийг баг болгонд, эсвэл суралцагч бүрт тарааж<br />
өгнө. Тараах материалыг уншиж танилцахад хангалттай хугацаа өгнө. Ямар нэг асуулт байгаа<br />
эсэхийг лавлаад, суралцагчдын ойлгохгүй байгаа зүйлийг бүгдийг нь тайлбарлаж өгнө.<br />
Одоо самбарт бичсэн жагсаалт дахь зүйлийг нэг бүрчлэн уншаад, жишээ тус бүрийн дотор<br />
байгаа гаргасан алдаа нь шийдвэр <strong>гаргах</strong> үйл явцын аль алхам дээр тохиолдож байгааг<br />
суралцагчдаар тодорхойлуулна. Самбарт байгаа жишээнүүдэд шийдвэр <strong>гаргах</strong> нэгээс илүү<br />
алхам оногдож болохыг анхаараарай.<br />
“Дөрвөн алхмыг харуулсан хүснэгт” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.3) материалыг баг бүрт хүрэлцэхээр<br />
бэлдсэн бол тарааж өгнө. Харин том үзүүлэн хэлбэрээр бэлдсэн бол түүнийгээ дэлгэн<br />
харуулаад, дэвтэртээ хуулж авахыг хүснэ.<br />
Одоо “Чи ямар шийдвэр <strong>гаргах</strong> вэ?” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.4) нэртэй тохиолдлыг багуудын<br />
хооронд тэгш хуваарилан тарааж өгөх ба баг бүр оногдсон асуудал дээр ажиллан, шийдвэрээ<br />
<strong>гаргах</strong>даа “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> дөрвөн алхамтай үйл явц”-ыг ашиглах ёстой гэдгийг хэлнэ.<br />
Багууд ажлаа гүйцэтгэж дууссаны дараа тайлан тавиулна. Баг бүр тайлагнаж дууссаны дараа<br />
бусад багаас дараах асуултыг асууна:<br />
Тухайн баг дөрвөн алхамтай үйл явцыг хэр сайн ашиглаж чадсан байна вэ?<br />
Тухайн нөхцөлд байж болох хамгийн оновчтой шийдвэрийг гаргаж чадсан гэж та нар бодож<br />
байна уу? Хэрвээ үгүй гэж бодож байгаа бол яагаад гэдгийг тайлбарлана уу?<br />
Дараа нь нийт суралцагчдаас доорх асуултыг асууж ярилцана.<br />
Дөрвөн алхамтай үйл явцыг ашиглах нь та нарт ямар санагдсан бэ?<br />
<strong>Шийдвэр</strong>ээ гаргаж байхад ямар мэдээлэл шаардлагатай байсан ба ямар мэдээлэл авахыг<br />
хүсч байсан бэ?<br />
Та нарын ашигласан мэдээлэл нь баримтын шинжтэй мэдээлэл байв уу, эсвэл хэн нэгэн хүний<br />
санаа бодол байсан уу?<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>ад хангалттай мэдээлэл байхгүй байгаа тохиолдолд яах ёстой вэ?<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> загварын талаар та нар ямар бодолтой байна вэ? Яагаад?<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> тоон матриц<br />
Суралцагч бүрт “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> тоон матриц” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.5)-ийг нэг хувь тарааж<br />
өгөх, эсвэл нэг том үзүүлэн болгон бэлдэж ирсэн бол үзүүлэнгээ дэлгэн харуулаад, ангиараа<br />
хамтран хийх болно гэж хэлнэ. Нэг суралцагчийг өөрийнх нь хүсэлтээр Чимгээгийн түүхийг<br />
чангаар уншуулаад, дараа нь “Чимгээгийн матрицийн жишээ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 3.6)-г<br />
ашиглан суралцагчидтай хамтарч бөглөнө.<br />
Чимгээгийн хувьд ямар ямар сонголт байгаа тухай асуугаад тэдний санал болгосон хувилбарт<br />
сонголтыг хамгийн эхний эгнээнд бөглөн бичнэ. Хэрвээ суралцагчид гурваас илүү хувилбарт<br />
сонголтыг санал болговол хүснэгт доторх эгнээний тоог нэмж болно. Суралцагчдыг чиглүүлэн,<br />
дараах хувилбарт сонголтыг гаргуулахыг хичээгээрэй.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Үр хөндөлт хийлгэх<br />
--<br />
Хүүхдээ гаргаад, өөрөө өсгөх<br />
--<br />
Хүүхдээ гаргаад, өөр хүнд өгч өсгүүлэх<br />
Дараа нь Чимгээ тухайн нөхцлөөс ямар шалгуур буюу үр дагаврыг <strong>гаргах</strong>ыг хүсч болох тухай<br />
бодохыг суралцагчдаас хүснэ. Түүний хамгийн чухал үр дагаврыг л нэрлэхийг суралцагчдаас<br />
хүсээрэй. Ингээд Чимгээгийн хүсч байгаа зүйлсийг нэгдүгээр баганад бичээрэй. Суралцагчдын<br />
өгөх хариултыг чиглүүлж дараах зүйлсийг нэрлүүлэхийг хичээгээрэй.<br />
Үүнд:<br />
--<br />
Санхүүгий хувьд тогтвортой бөгөөд биеэ даасан байдалтай байх<br />
--<br />
Үргэлжлүүлэн суралцах<br />
--<br />
Гэр бүлийн амьдралаа эхлүүлэх<br />
--<br />
Нэрээ цэвэр авч үлдэх<br />
24 25
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 3<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЗАГВАР<br />
Нэрлэсэн үр дагавар болгоны ач холбогдлыг 1-3 гэсэн тоогоор тодорхойлохыг хүснэ. 1 гэсэн<br />
тоо нь хамгийн бага ач холбогдолтой, 2 гэсэн оноо нь дунд зэргийг, 3 гэсэн тоо нь маш өндөр<br />
зэрэглэлтэй болохыг суралцагчдад тайлбарлана. Үр дагавар болгоны доор нь тэргүүлэх<br />
зэргийг харуулсан тоог бичнэ. Тодорхой нэг хувилбарыг сонгосноор тухайн үр дагавар гарна<br />
гэсэн магадлал хэр өндөр байгааг шийдэхийг суралцагчдаас хүснэ. Хэрвээ магадлал муутай<br />
байгаа бол 1, тодорхой хэмжээний магадлалтай байгаа бол 2, бүрэн магадлалтай гэж үзэж<br />
байгаа бол 3 гэсэн оноо өгнө. Энэ оноог тухайн үр дагавар болон шийдвэрийн хувилбарын<br />
огтлолцол болох нүдэн дотор бичнэ. Суралцагчдаас нүд болгоны нийт онооны нийлбэрийг<br />
бодож <strong>гаргах</strong>ыг хүсээд, үүнийг тэргүүлэх зэргийн дагуу авсан оноог хэрэгжих магадлалын<br />
дагуу авсан оноонд үржүүлж гаргана. Үүний үр дүнд нүд болгон нь тодорхой оноотой болно.<br />
<strong>Шийдвэр</strong>ийн хувилбар тус бүрийн авах оноог <strong>гаргах</strong>ын тулд тухайн баганын дагуух доошлох<br />
чиглэлээр байрлаж байгаа бүх нүдний оноог хооронд нь нэмнэ. Хамгийн өндөр оноотой<br />
шийдвэрийн хувилбар нь хүсч байгаа үр дагавраас хамгийн биелэх магадлалтай шийдвэр<br />
нь болно. Суралцагчдыг “<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> дөрвөн алхамтай үйл явц” дасгалыг хийж байхдаа<br />
бүрдүүлсэн багаар нь буцааж нийлүүлээд, баг болгоноос өөрийн гаргасан шийдвэртэй холбоо<br />
бүхий тоон матрицийг боловсруулахыг хүснэ (хэрвээ багууд нь нэгээс илүү тооны шийдвэр<br />
гаргасан байгаа бол аль нэгийг нь сонгож хийнэ гэдгийг хэлнэ). Энэ дасгалыг хийхэд тодорхой<br />
хугацаа өгөөд ажлаа дуусах үед баг бүрээс өөрийн боловсруулсан матрицийг тайлбарлахыг<br />
хүснэ.<br />
Дараах асуултыг ангийн дунд асууж дээрх үйл ажиллагааг дүгнэн ярилцана.<br />
Матрицийн загварыг ашиглах нь та нарт ямар санагдсан бэ?<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>даа матрицийн загварыг ашиглах талаар ямар бодолтой байна вэ?<br />
Хоёр өөр загварыг ашиглан шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад та нар нэг ижил шийдвэр гаргасан уу? Тийм бол<br />
яагаад? Үгүй бол яагаад?<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> чадвар бий болоход чухал нөлөө үзүүлдэг, тухайн хоёр загвар дотор багтаагүй<br />
юмуу харгалзаж үзээгүй зүйл байна уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тоон матрицийн арга нь тодорхой нэг шийдвэр гаргасны үр дүнд хэдий хэмжээний “үнэ<br />
хөлс” төлөхийг шууд багтаан тооцоолоогүй байна (жишээ нь үр хөндөлт хийлгэхэд мэдрэх<br />
өвдөлт шаналал).<br />
--<br />
Дөрвөн алхамтай загвар нь гарах үр дагаврын магадлалыг маш ерөнхий байдлаар<br />
тодорхойлно. Яг тодорхой арга биш.<br />
--<br />
Эдгээр загвар нь хүний эрхэмлэдэг үнэт зүйл, мэдрэх мэдрэмж юмуу дотоод сэтгэлийг нь<br />
багтаагаагүй байна.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> эвлүүлгийн арга<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> дээрх хоёр загвар нь шийдвэр <strong>гаргах</strong> явцад хүний эрхэмлэдэг үнэт зүйл,<br />
мэдрэмж болон дотоод сэтгэлийг харгалзан үзэхгүй байгааг тайлбарлаж өгнө. Одоо хийх<br />
дасгал ажлаар хүний үнэт зүйл, мэдрэмж болон дотоод сэтгэлийг багтаасан өөр нэг загвартай<br />
танилцах болно гэж хэлэн үйл ажиллагааг эхлүүлнэ.<br />
Хүн бүрт “<strong>Шийдвэр</strong>ийн бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг нийлүүлэн, шийдвэр болгох нь” (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 3.7) дасгал ажлын хуудаснаас нэг нэг хувийг тарааж өгөөд, энэ загварын дагуу<br />
шийдвэр <strong>гаргах</strong>ын тулд хэд хэдэн өөр хэсгийг харгалзан үзэж эдгээр нь хоорондоо хэрхэн<br />
нийлж байгааг яг л эвлүүлдэг тоглоом нийлүүлж байгаа мэтээр бодохыг тайлбарлана. Энэхүү<br />
эвлүүлгийн бүрэлдэхүүн хэсэг бүр нь тодорхой нэг алхам болох ба бүх алхмыг хийсний дараа<br />
шийдвэртээ хүрч болно.<br />
Ангид байгаа суралцагчдыг нэг нэгээр нь дуудан, нэг суралцагчаар эвлүүлгийн нэг хэсгийг<br />
уншуулсаар, бүгдийг нь дуусгана. Шаардлагатай гэж үзвэл доорх тайлбарыг ашиглан,<br />
тодорхойгүй зүйлсийг тодруулна.<br />
1-р хэсэг: Эхлээд <strong>гаргах</strong> гэж байгаа шийдвэрээ тодорхойлон бичнэ.<br />
2-р хэсэг: Дараа нь өөрийн эрхэмлэдэг үнэт зүйлийг тодорхойлно. Чиний хувьд юу ач<br />
холбогдолтой вэ? Чиний хувьд ямар зүйл нь чухал вэ? Гэхдээ зарим тохиолдолд чиний<br />
эрхэмлэдэг зарим үнэт зүйл тохирохгүй байж болохыг тайлбарлаарай.<br />
3-р хэсэг: Дотоод сэтгэл гэдэг нь өөрийн нууцлаг, дотоод сэтгэлээсээ асуудалд хандана гэсэн<br />
үг. Аль нэг тодорхой сонголт нь бусдаасаа илүү байна гэсэн мэдрэмж тэр дороо төрж байна<br />
уу?<br />
4-р хэсэг: Чамд төрж байгаа мэдрэмжийн хувьд яах вэ? <strong>Шийдвэр</strong>ийн өөр нэг хувилбарыг<br />
сонгосон бол чамд ямар мэдрэмж, сэтгэгдэл төрөх байсан тухайгаа эргэцүүлэн бодоорой.<br />
Ямар мэдрэмж нь чамд нөлөө үзүүлж байна вэ?<br />
5-р хэсэг: Мэдээлэл гэдэг нь шийдэхээсээ өмнө шаардлагатай бүхий л төрлийн баримт мэдээ<br />
чамд байгаа гэдэгт итгэлтэй болохыг хэлж байна. Эдгээрийгээ жагсааж бичих хэрэгтэй.<br />
Заримдаа өөр мэдээллийг нэмж олох шаардлага гарах ба энэ тохиолдолд эдгээр мэдээллээ<br />
найдвартай эсэхийг заавал шалгаарай.<br />
6-р хэсэг: Бүх бүрэлдэхүүн хэсгийг нийлүүлж үзээд, шийдвэр <strong>гаргах</strong>аасаа өмнө ямар хүчин<br />
зүйл нь чиний хувьд хамгийн их жинтэй байгааг тодорхойлно.<br />
7-р хэсэг: Ингээд бүрэн дүр зургийг <strong>гаргах</strong>аасаа өмнө гарч болох үр дагаврыг тооцоолон үзэхэд<br />
хэсэг хугацаа зарцуулан, <strong>гаргах</strong> гэж байгаа шийдвэрээ шалгаж үзэх шаардлагатай. Хэрвээ<br />
эдгээр үр дагавар нь хүлээж авч болох зүйл мэт санагдвал чи хийх ёстой ажлаа дуусгасан<br />
гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, чиний <strong>гаргах</strong> шийдвэр бэлэн болсон байна.<br />
Суралцагчдыг багт хуваарилаад, түрүүчийн шийдвэрийг дахин нэг удаа <strong>гаргах</strong>ын тулд энэхүү<br />
загварыг ашиглахыг хүснэ. Энэ загварыг ашиглан гаргасан шийдвэр нь түрүүчийн шийдвэртэй<br />
адилхан байгаа эсэхийг анхааран, яагаад гэдгийг багаараа хамтран хэлэлцэхийг хүснэ.<br />
Баг бүр эвлүүлгийн бүрэлдэхүүн хэсгийг товч танилцуулж гаргасан шийдвэрээ хэлнэ. Багууд<br />
ажлаа илтгэсний дараа суралцагчдаас ямар нэг асуулт, эсвэл нэмж хэлэх тайлбар байгаа<br />
эсэхийг асууна.<br />
Хэлэлцүүлгийн дараа нийтийн дунд дараах асуултыг асууна.<br />
Эвлүүлгийн загварыг ашиглах нь ямар санагдсан бэ?<br />
Энэ загварыг ашиглан гаргасан шийдвэрт эвлүүлгийн аль хэсэг нь хамгийн их нөлөөлсөн бэ?<br />
Ямар мэдрэмж тань шийдвэр <strong>гаргах</strong> чадварт нөлөөлсөн бэ?<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> явцыг чиглүүлж өгсөн ямар нэгэн дотоод мэдрэмж байсан уу? Өөрөөр хэлбэл,<br />
яагаад гэдгийг нь тайлбарлаж мэдэхгүй хэрнээ зүгээр ингэх нь зүйтэй гэдгийг мэдэж байсан<br />
тохиолдол гарсан уу?<br />
Эвлүүлгийн загварын талаар ямар сэтгэгдэлтэй байна вэ?<br />
Хүний эрхэмлэдэг үнэт зүйл, түүнд төрж байгаа мэдрэмж болон дотоод мэдрэмжийг шийдвэр<br />
<strong>гаргах</strong> бусад загварт хамруулах боломжтой гэж та нар бодож байна уу? Хэрвээ тийм гэж<br />
бодож байгаа бол үүнийг хэрхэн хийж болох вэ?<br />
26 27
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 3<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЗАГВАР<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Дээрх явц нь сургалтын дасгал байсан учраас суралцагчдад ямар нэг дотоод мэдрэмж<br />
төрөөгүй байж болох юм гэдгийг хэлнэ. Дотоод мэдрэмж нь бодит амьдралын нөхцөлд гарч<br />
ирдэг зүйл юм.<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултыг асууж, хичээлээ дүгнэнэ:<br />
Загвар тус бүрийн талаар та нар ямар бодолтой байна вэ?<br />
Загваруудын хооронд ямар гол ялгаа байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Дөрвөн алхамтай загварт хүний эрхэмлэдэг үнэт зүйл, түүнд төрж байгаа мэдрэмж болон<br />
дотоод мэдрэмжийг чухалчилдаггүй. Энэ загвар нь тодорхой шийдвэрийн давуу болон сул<br />
тал, мөн түүнээс гарч болох үр дагаврыг үндэслэлтэйгээр авч үзэхэд илүү анхаардаг.<br />
--<br />
Матрицийн загвар нь мөн л хүний үнэт зүйл, түүнд төрж байгаа мэдрэмж болон дотоод<br />
сэтгэлийг нь харгалзан үздэггүй. Энэ загвар нь <strong>гаргах</strong> гэж байгаа шийдвэрийн тодорхой<br />
хувилбар нь хүний тэргүүн зэргийн хэмээн тооцож, хэрэгжихийг хүсэж байгаа үр дагаварт<br />
ямар нөлөө үзүүлж байгааг илүүтэй анхааран үздэг. Энэ нь мөн тоон арга болно.<br />
--<br />
Эвлүүлгийн загвар нь хүний эрхэмлэдэг үнэт зүйл, түүнд төрж байгаа мэдрэмж болон<br />
дотоод сэтгэлийг харгалзан үзэх боловч шийдвэр <strong>гаргах</strong> явцад эдгээрийг хэрхэн үнэлэх<br />
нь тодорхойгүй байна. Энэ загвар нь шийдвэр гаргаж байгаа хүний зорилтыг харгалзан<br />
үздэггүй.<br />
Өөрөө шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад аль загвар нь илүү гэж үзэж байна вэ? Яагаад?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.1<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЯВЦАД ТОХИОЛДОХ АЛДАА<br />
--<br />
Тухайн асуудлыг хангалттай тунгааж бодоогүй.<br />
--<br />
Хамгийн түрүүнд санаанд орсон зүйлээ хийсэн.<br />
--<br />
Тухайн нөхцөлд байж болох бүх хувилбарыг бодоогүй.<br />
--<br />
Өөр өөр үйлдлийн улмаас урган гарах үр дагаврыг тооцоогүй.<br />
--<br />
Нэмэлт мэдээлэл авах шаардлагатай байсан.<br />
--<br />
Миний хувьд юу чухал вэ гэдгийг үнэндээ нэг их бодоогүй.<br />
--<br />
Хэт яарсан.<br />
--<br />
Сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр шийдсэн.<br />
--<br />
Бусад хүний санал болгосон зүйл ямар ач холбогдолтойг бодолгүй хүлээж авсан.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.2<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ДӨРВӨН АЛХАМТАЙ ҮЙЛ ЯВЦ<br />
1-р алхам. Гаргах шийдвэрээ юмуу шийдэх ёстой асуудлаа үг өгүүлбэрээр найруулан<br />
бичнэ.<br />
Гаргах шийдвэр, эсвэл шийдэх ёстой асуудлаа тодорхойлоод, өөрийн<br />
зорилтын тухай бодоорой. Ямар үр дүнд хүрэхийг хүсч байна вэ?<br />
2-р алхам. Тухайн нөхцөлд байж болох шийдвэрийн хувилбарыг олоод, жагсааж бичнэ.<br />
Тухайн нөхцөлд ямар хувилбар юмуу сонголт байна вэ? Аль болох олон бодит<br />
хувилбарыг жагсаан бичихийг хичээгээрэй. Заримдаа байгаа хувилбарыг<br />
жагсааж бичсэнээр хүлээж авах боломжтой аль нэг шийдвэр тодорхой болох<br />
тохиолдол бий.<br />
3-р алхам. Хувилбар бүрийн давуу болон сул талыг эргэцүүлэх замаар үнэлгээ өгнө.<br />
Хувилбар бүр нь ямар давуу болон сул талтай байна вэ? Эдгээрийг тухайн<br />
хувилбар бүрийн харалдаа бичиж тэмдэглэнэ. Энэ үе шатны хувьд ямар<br />
нэмэлт мэдээлэл шаардлагатай байгааг тодорхойлоод, тухайн асуудалтай<br />
холбоотой аль болох их мэдээлэл цуглуулж авах нь илүү чухал болно.<br />
Хэрэгцээтэй мэдээллийг цуглуулж авахын тулд чи ном унших, бусад хүнтэй<br />
ярилцах, эсвэл ажиглалт хийх зэрэг аргыг ашиглаж болно. Энэ үед чамд<br />
олдсон бүх мэдээлэл баталгаатай эсэх, мөн чамд зөвлөгөө өгч байгаа<br />
хүмүүсийн зорилго сэдлийг эргэцүүлж шүүмжлэлтэй хандах шаардлагатайг<br />
анхаарна уу.<br />
4-р алхам. Хувилбар бүрээс гарч болох үр дагавар болон боломжийн үр дүнг эргэцүүлэн<br />
бодно.<br />
Хувилбар бүрээс ямар үр дагавар гарч болох вэ? Эдгээрийн гарах магадлал<br />
хэр их байна вэ?<br />
Чамд олдох боломжтой мэдээллийг цуглуулж, тэдгээрийг судалж үзээд,<br />
тухайн нөхцөлд байж болох шийдлийн хувилбарыг жагсаан бичээд, гарах<br />
үр дагаврыг харьцуулж үзсэний дараа шийдвэрээ <strong>гаргах</strong> болно. <strong>Шийдвэр</strong>ээ<br />
гаргаад түүнийг хэрхэн хэрэгжүүлэхээ эргэцүүлэн бодоорой.<br />
28 29
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 3<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЗАГВАР<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.3 НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.4<br />
АСУУДАЛ:<br />
ДӨРВӨН АЛХМЫГ ХАРУУЛСАН ХҮСНЭГТ<br />
Хувилбарт сонголт Давуу тал Сул тал Гарч болох үр<br />
дагавар<br />
ЧИ ЯМАР ШИЙДВЭР ГАРГАХ ВЭ?<br />
Тасархай шугамын дагуу хайчлан, тохиолдол бүрийг тусгай нэг цаасан дээр байхаар<br />
болгоно.<br />
АМЛАЛТ<br />
Нэг найз чинь чамд өөрийн нууцаа дэлгэн яриад, өөр нэг ч хүнд түүний нууцыг задлахгүй<br />
байх амлалтыг чамаас авчээ. Өөр нэг найз чинь тэр нууцыг задлахыг гуйж шалаад байна. Тэр<br />
нууцлах зүйл нь энэ хоёр дахь найзын чинь тухай зүйл байсан болохоор хүн өөрийнх нь тухай<br />
бусад хүн юу гэж ярьж байгааг мэдэх эрхтэй гэж чи заримдаа бодно. Гэтэл нөгөө талаас,<br />
хэрвээ чи тэр нууцыг нь задлан хэлэх юм бол энэ нь түүнийг чамд итгэж хэлсэн хүний тухай<br />
бусад хүн эвгүйцэж хандаж магадгүй. Чи яах вэ?<br />
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
ХҮСЭЛ БА ШААРДЛАГА<br />
Чи өнөө орой найзуудтайгаа концерт үзэхээр явахыг маш их хүсч байгаа боловч хэрвээ явбал<br />
чамд маргаашийн тестэнд бэлдэх цаг гарахгүй. Чи яах вэ?<br />
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
ХЭНИЙГ СОНГОХОО ШИЙДЭХ НЬ<br />
Болд Хишгээ хоёр болзож эхлээд нэлээд хэдэн сар өнгөрч байгаа... Болд Хишгээг зөвшөөрвөл<br />
түүнтэй бэлгийн хавьтал хийхийг маш их хүсэж байгаагаа хэд хэдэн удаа хэлжээ. Хишгээ<br />
өөртөө итгэлгүй байна. Гэхдээ тэр өөрийн найз охиноо үерхдэг хөвгүүнтэйгээ бэлгийн хавьталд<br />
орсныг мэднэ. Хэрвээ Болдтой унтахгүй бол намайг орхивол яах билээ гэж эргэлзэж байна.<br />
Хэрвээ чи Хишгээгийн оронд байсан бол яах байсан бэ?<br />
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
НАЙЗАА СОНГОХ НЬ<br />
Бат, Баяр хоёр олон жилийн өмнөөс найзалж байгаа. Тэд хөлбөмбөг тоглох зэргээр байнга л<br />
хамтдаа байдаг. Гэтэл нэг өдөр Баяр Батад нэг чухал зүйл хэлмээр байна гэв. Тэрээр өөрийгөө<br />
гей гэдгээ хэлээд бусдын өмнө охидод талтай харагдахыг хичээж жүжиглэдгээ ярив. Учир нь<br />
түүнийг найзууд нь хэрхэн хүлээж авах бол гэдгээс айж санаа зовдог тухайгаа мөн хэлэв.<br />
Хэрвээ чи Батын оронд байсан бол хэрхэн хүлээж авах вэ?<br />
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
НАЙЗЫГАА ХҮНД БАЙДАЛД ОРООД БАЙГААГ ХАРАХАД<br />
Найз чинь өөр хоёр сурагчтай маргаж байгааг чи харсан боловч харин юунаас болж<br />
муудалцсаныг нь мэдэхгүй байна. Нөгөө хоёр хүүхдийн нэг нь чиний найзын гар дээрээс шүүрч<br />
аваад, “Чи тэр охинд их л эвгүй хандсан даа!” гэж хэлнэ. Найз чинь тэр хүүхдийн гарыг түлхэж<br />
байна. Нэг хүүхэд нь найз руу чинь хашгичсаар байхад нөгөө нь найзыг чинь түлхэж байна.<br />
Чи найздаа туслахыг хүсч байгаа боловч тэр үнэхээр муухай зүйл хийсэн байсан бол яах вэ?<br />
30 31
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 3<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ЗАГВАР<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.5 НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.6<br />
ШИЙДВЭР ГАРГАХ ТООН МАТРИЦ<br />
Чимгээгийн түүх<br />
Би 9-р ангид сурдаг, жирэмсэн. Ийм юм надад тохиолдоно гэж огтхон ч төсөөлөөгүй<br />
байсан. Батаа бид хоёр бие биедээ хайртай. Тэр намайг өөрт нь итгэж болно, бид хоёрт юу ч<br />
тохиолдохгүй гэж байнга л хэлдэг байсан. Би түүнд итгэж байсан ба одоо жирэмсэн болсон.<br />
Би яах вэ? Бид хоёр одоохондоо гэрлэхийг хүсэхгүй байна. Бид хоёр дөнгөж 16 настай,<br />
би ч хүүхэд төрүүлэхэд үнэндээ бэлэн болоогүй байна. Би дээд сургууль төгсөөд, хүүхдээ<br />
тэжээх санхүүгийн чадвартай болсон үедээ л гэр бүлтэй болно гэж үргэлж боддог байсан. Би<br />
жирэмсэн гэдгээ ангийнхаа хүүхдүүдээс яаж нуух вэ? Би сургууль дээр хэл амны бай болохыг<br />
хүсэхгүй байна. Аав ээж хоёр маань ч гэсэн маш дургүй байгаа боловч тэр хоёр юу хийж чадах<br />
билээ. Сүүлийн долоо хоногийг би уйлсаар л өнгөрөөлөө.<br />
Чимгээгийн матриц<br />
Хувилбар<br />
Үр дагавар<br />
A.<br />
B.<br />
I. II. III.<br />
БАГШИД ЗОРИУЛСАН МЭДЭЭЛЭЛ<br />
Чимгээгийн матрицийн жишээ<br />
Хувилбар<br />
Үр дагавар<br />
A. Санхүүгийн хувьд<br />
тогтвортой, бие<br />
даасан байдалтай<br />
байх<br />
Тэргүүлэх зэрэг = 3<br />
Б. Үргэлжлүүлэн<br />
суралцах<br />
Тэргүүлэх зэрэг = 3<br />
В. Гэр бүлийн<br />
амьдралыг эхлэх<br />
Тэргүүлэх зэрэг = 1<br />
Г. Нэрээ цэвэр авч<br />
үлдэх<br />
Тэргүүлэх зэрэг = 2<br />
I. Үр хөндөлт<br />
хийлгэх<br />
I шийдлээс А үр<br />
дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 3<br />
3 x 3 = 9<br />
I шийдлээс Б үр<br />
дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 3<br />
3 x 3 = 9<br />
I шийдлээс В үр<br />
дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 1<br />
1 x 1 = 1<br />
I шийдлээс Г үр<br />
дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 3<br />
2 x 3 = 6<br />
II. Хүүхдээ төрүүлээд,<br />
өөрөө өсгөх<br />
II шийдлээс А үр<br />
дагавар гарах<br />
магадлал:<br />
Магадлал = 1<br />
3 x 1 = 3<br />
II шийдлээс Б үр<br />
дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 1<br />
3 x 1 = 3<br />
II шийдлээс В үр<br />
дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 3<br />
1 x 3 = 3<br />
II шийдлээс Г үр<br />
дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 1<br />
2 x 1 = 2<br />
III. Хүүхдээ төрүүлээд,<br />
өөр хүнд өгч өсгүүлэх<br />
III шийдлээс А<br />
үр дагавар гарах<br />
магадлал:<br />
Магадлал = 3<br />
3 x 3 = 9<br />
III шийдлээс Б<br />
үр дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 3<br />
3 x 3 = 9<br />
III шийдлээс В<br />
үр дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 1<br />
1 x 1 = 1<br />
III шийдлээс Г үр<br />
дагавар гарах<br />
магадлал<br />
Магадлал = 1<br />
2 x 1 = 2<br />
Нийт 9 + 9 + 1 + 6 = 25 3 + 3 + 3 + 2 = 11 9 + 9 + 1 + 2 = 20<br />
C.<br />
D.<br />
Нийт<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 3.7<br />
ШИЙДВЭРИЙН БҮРЭЛДЭХҮҮН ХЭСГҮҮДИЙГ НИЙЛҮҮЛЭН ШИЙДВЭР БОЛГОХ НЬ<br />
Эвлүүлгийн хэсэг<br />
1-р хэсэг: Би ямар шийдвэр <strong>гаргах</strong> гэж байна вэ?<br />
2-р хэсэг: Үнэт зүйл–Би ямар үнэт зүйлийг баримталж байна вэ? Миний хувьд юу чухал<br />
вэ? Миний хувьд үнэхээр ач холбогдолтой зүйл юу байна вэ?<br />
3-р хэсэг: Дотоод сэтгэлийн хувьд бол? Яавал зөв болно гэж бодогдож байна вэ?<br />
4-р хэсэг: Миний мэдрэмж–Би Х юмуу У-ийг сонгосон бол надад ямар санагдах бол?<br />
5-р хэсэг: Мэдээлэл–Надад тус болох ямар зүйлийг би олж авах ёстой гэдгээ мэдэж<br />
байгаа, эсвэл олж авах шаардлагатай байгаа вэ?<br />
6-р хэсэг: Мэдээлэл + Үнэт зүйл + Мэдрэмж + Дотоод сэтгэл = энэ бүгдийг хооронд<br />
нь нэмнэ.<br />
7-р хэсэг: Хамгийн сүүлийн хэсэг ... гарах үр дагаврын тухай бодоорой ...<br />
32 33
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 4<br />
ШИЙДВЭРИЙН ҮР ДАГАВАР<br />
ЗОРИЛГО<br />
Аливаа шийдвэр нь тодорхой үр дагавартай, хүн өөрийн сонголт болон үйлдлийнхээ төлөө<br />
хүлээх хариуцлагатай, гарах үр дагаврыг урьдчилан тооцоолж шийдвэрээ <strong>гаргах</strong>, өөр хүний<br />
гаргасан шийдвэрт дүн шинжилгээ хийх мэдлэг, чадвар, дадалтай болоход нь суралцагчдад<br />
тусална.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийг үзэж судалснаар суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Аливаа шийдвэрээс урган гарах эерэг, сөрөг тус бүр гурван үр дагаврыг нэрлэх<br />
• Хүндрэлтэй нөхцөл байдал үүссэн үед түүнийг эргэцүүлэн бодох, ямар шийдвэр <strong>гаргах</strong> гэж<br />
байгаагаа дүрслэн өгүүлэх<br />
• Тодорхой шийдвэр нь бусад хүнд хэрхэн нөлөөлж болохыг харуулсан хоёр зүйлийг<br />
илэрхийлэх<br />
• Өөр хэн нэгэн хүний гаргасан шийдвэрт дүн шинжилгээ хийх; ижил төстэй нөхцөл байдалд<br />
өөрсдөө ямар шийдвэр <strong>гаргах</strong> тухайгаа хэлэх; яагаад ийм шийдвэр <strong>гаргах</strong> байсныг<br />
тайлбарласан наад зах нь хоёр шалтгааныг хэлэх<br />
Сэдэв 4<br />
ШИЙДВЭРИЙН ҮР ДАГАВАР<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “<strong>Шийдвэр</strong>ийн жагсаалт” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1)–Гурван суралцагчийн дунд нэг хувь,<br />
эсвэл нэг том үзүүлэн хэлбэрээр<br />
• “Тэд яах ёстой вэ”? (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.2)–3-4 суралцагчийн дунд нэг тохиолдол<br />
оногдохоор бэлтгэнэ.<br />
• “<strong>Шийдвэр</strong>т дүн шинжилгээ хийх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.3)–2 суралцагч бүрийн дунд<br />
нэг хувь, эсвэл нэг том үзүүлэн хэлбэрээр<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> чадвартай холбоотой түүхийг харуулсан үзүүлэн (сонголтоороо)<br />
34 35
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 4<br />
ШИЙДВЭРИЙН ҮР ДАГАВАР<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Аливаа шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>даа уг шийдвэрээс урган гарах урт болон богино хугацааны үр<br />
дагаврууд, өөрийнхөө эрх ашиг болон сонирхол, мөн тухайн шийдвэр нь бусад хүнд хэрхэн<br />
нөлөөлөх тухай эргэцүүлэн бодох нь маш чухал.<br />
• Гаргаж байгаа шийдвэр болон түүнээс урган гарах үр дагаврын төлөө хүлээх үүрэг<br />
хариуцлагыг хүмүүс өөрсдөө хүлээн зөвшөөрч, хариуцах ёстой.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.1 ба 4.2 нь өсвөр үеийнхний амьдралд тулгарч болох төрөл бүрийн<br />
шийдвэр болон хүндрэлтэй нөхцлийг харуулсан байгаа. Суралцагчдад ойлгомжтой болгохын<br />
тулд материалыг хянаад, шаардлагатай бол нэмэлт өөрчлөлт хийж болно.<br />
Өгүүллэгийн товхимол, ном, сонин болон сэтгүүлээс шийдвэр <strong>гаргах</strong> чадвартай холбоотой үйл<br />
явдал олуулна. Энд дараах зүйл заавал багтсан байх шаардлагатай. Үүнд: нэг нөхцөл байдал,<br />
шийдвэр <strong>гаргах</strong> чадвар болон гаргасан шийдвэрээ хэрэгжүүлэх үйл явц орно. Хичээлийн<br />
явцад тухайн сонгож авсан хэсгээ суралцагчдад уншиж өгөх бэлтгэлтэй байх ёстой. Харин<br />
тухайн хэсгийг тэдэнд харуулах шаардлагатай гэж үзэж байгаа бол үзүүлэн болгон бэлдээрэй.<br />
Дүн шинжилгээ хийхэд тохирсон материал сонгохдоо “<strong>Шийдвэр</strong>т дүн шинжилгээ хийх нь”<br />
Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.3-ыг ашиглаарай.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Гарч болох үр дагавар<br />
<strong>Шийдвэр</strong> гаргаж байхдаа тухайн шийдвэрээс урган гарах үр дагаврын тухай эргэцүүлэн бодох<br />
нь маш чухал. Суралцагчид өсвөр насны хүүхдийн <strong>гаргах</strong> шаардлагатай зарим шийдвэрээс<br />
урган гарах үр дагаврыг урьдчилан таамаглах дасгал хийх гэж байгаа тухай хэлнэ.<br />
Суралцагчдыг гурван хүнтэй багт хуваагаад, баг бүрт “<strong>Шийдвэр</strong>ийн жагсаалт” (Нөөц<br />
хэрэглэгдэхүүн 4.1) нэртэй материалын нэг хувийг өгөх, эсвэл том үзүүлэн бэлдсэн бол түүнийг<br />
дэлгэн харуулна. Суралцагчид шийдвэр бүрийг багаараа хэлэлцээд, тухайн шийдвэрээс гарах<br />
хамгийн өндөр магадлалтай байгаа гурван үр дагаврыг урьдчилан таамаглахыг хүснэ. Баг<br />
бүрээс нэг суралцагч багийнхаа гаргасан таамаглалыг нэг хуудас цаасан дээр бичих ёстой.<br />
Баг бүр гаргасан үр дагавраас хамгийн эерэг нэгийг сонгож дугуйлан тэмдэглэнэ. Дараа нь<br />
хамгийн сөрөг шинжтэй нэг үр дагаврыг сонгоод, түүнийгээ хөндлөн зураасаар дарна.<br />
Арван минутын дараа ангиар нь нэгдэж суулгана. Самбарт юмуу том цаасан дээр нэг дэх<br />
шийдвэрийг бичнэ. Баг бүрээс өөрийн дугуйлсан үр дагаврыг (энэ нь гарч болох хамгийн<br />
эерэг үр дагавар байна) болон хөндлөн зураасаар дарсан үр дагаврыг (энэ нь хамгийн сөрөг<br />
үр дагавар байна) тус тус нэрлэхийг хүсээд, багуудын өгсөн хариултыг самбарт бичнэ.<br />
Жагсаалт дотор байгаа бусад шийдвэртэй холбоотой дасгалыг мөн хийнэ.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Багуудын боловсруулсан таамаглал нь хэр төстэй ба ялгаатай байсан бэ? Яагаад ийм байна<br />
вэ?<br />
“Хамгийн эерэг үр дагаврын” тухайд юу анзаарсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эдгээр үр дагавар нь тодорхой хэмжээнд сөрөг шинжтэй юмуу хамгийн сайнаар бодоход<br />
муу ч биш, сайн ч биш шинжтэй байгаа болов уу.<br />
Ямар шийдвэр нь та нарын бодоогүй байсан сөрөг үр дагавартай байгаа нь илэрсэн бэ?<br />
Ямар шийдвэрээс урт хугацааны үр дагавар гарч болохоор байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
1, 3, 4, 5-р шийдвэр. 2-р шийдвэрээс мөн гарах боломжтой ч энэ нь баталгаатай бус.<br />
<strong>Шийдвэр</strong> гаргаж байхдаа ямар үр дагавартайг мэдэх боломжтой юу? Тийм бол яагаад? Үгүй<br />
бол яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энд гаргасан шийдвэрээс ямар үр дагавар гарахыг тэр болгон мэддэггүй. Учир нь ...<br />
--<br />
Заримдаа бидэнд шаардлагатай мэдээлэл бүрэн байдаггүй.<br />
--<br />
Заримдаа бид буруу мэдээлэлтэй байдаг.<br />
--<br />
Заримдаа бид бусад хүний үзүүлэх хариу үйлдлийг урьдчилан тооцоолоогүй байдаг.<br />
Бид ирээдүйд юу болохыг баталгаатай таамаглан тооцоолж чадахгүй ч гэсэн гарах үр дагаврын<br />
талаар эртнээс бодох нь яагаад чухал байдаг вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ихэнхдээ бид гарч болох үр дагаврын заримыг тодорхойлох боломжтой байдаг. Тодорхой<br />
нэг шийдвэрийн үр дагавар бидний амьдралд тохиолдвол ямар мэдрэмж төрөх вэ гэдгийг<br />
шийдэх боломжтой байдаг.<br />
Одоо бидний <strong>гаргах</strong> шийдвэр нь бусад хүнд хэрхэн нөлөөлөх тухай суралцагчдаас асууна.<br />
Эдгээр санааг боловсруулахад зориулж суралцагчдад 2-3 минутын хугацаа өгнө. Дараа нь баг<br />
бүрээс боловсруулсан санаагаа танилцуулахыг хүснэ. Нэг баг өөрийн боловсруулсан зүйлийг<br />
танилцуулж дуусахаар бусад суралцагчдад нэмж хэлэх зүйл байгаа эсэхийг асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
1-р тохиолдол: Дэлгүүрийн эзэнд мөнгө санхүүгийн хохирол учирна. Чимгээ хулгай хийгээд<br />
баригдах юм бол энэ нь түүний гэр бүлд нөлөөлж магадгүй.<br />
--<br />
2-р тохиолдол: Гарах үр дагавар нь тодорхой бус байна. Ямар үр дагавар гарахаас<br />
шалтгаалаад янз бүрийн хүмүүс өртөж магадгүй.<br />
--<br />
3-р тохиолдол: Тэр хоёр бэлгийн хавьталд ороод, Цэцгээ жирэмсэн болох юм бол тэр<br />
хоёрын хоёулангийнх нь гэр бүлд нөлөөлнө.<br />
--<br />
4-р тохиолдол: Энэ явдал нь Жаргалын гэр бүлд нөлөөлнө. Хэрвээ тэр өөр хүмүүстэй<br />
амьдрахаар гэрээсээ явбал энэ нь тэдэнд мөн нөлөөлнө.<br />
--<br />
5-р тохиолдол: Энэ явдал нь Сүрэнгийн одоогийн болон ирээдүйн гэр бүлд нөлөөлнө.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Бидний гаргасан шийдвэр бусад хүнд хэрхэн нөлөөлөх тухай эргэцүүлэн бодох нь хэр ач<br />
холбогдолтой байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бидний хийх аливаа үйлдэл бусдад хэрхэн нөлөөлөх тухай эргэцүүлэн бодох нь маш чухал.<br />
Ялангуяа энэ шийдвэр нь бидний ойр дотны хүмүүст нөлөөлөхөөр бол бүр ч чухал болно.<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>даа өөрийн ашиг, сонирхлыг харгалзан үзэх нь хэр их ач холбогдолтой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийн ашиг сонирхлыг харгалзан үзэх нь мөн л чухал.<br />
36 37
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 4<br />
ШИЙДВЭРИЙН ҮР ДАГАВАР<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2 ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Чи яах байсан бэ?<br />
Номны тухай ярилцах нь<br />
Суралцагчдыг 3-4 хүнтэй багт хуваана. Баг бүрт “Тэд яах ёстой вэ”? (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.2)<br />
нэртэй материалаас нэг тохиолдлыг тарааж өгөн тухайн тохиолдолд гарч байгаа хүн нь юу<br />
хийх ёстойг багаараа шийдэх дасгал хийлгэнэ. Баг бүр өөрийн шийдвэрийг гаргасны дараа<br />
тухайн тохиолдлын нөхцөл байдал болон багийн гаргасан шийдвэрийг харуулсан бяцхан<br />
жүжигчилсэн тоглолт бэлдэнэ. Үүнийг хийхэд зориулж багуудад 15-20 минутын хугацаа өгнө.<br />
Хугацаа дуусахад бүх багууд ангиараа нэгдэж сууна. Аль нэг багийг өөрийн хүсэлтээр эхэлж<br />
гаргана. Тухайн багийн нэг гишүүн тохиолдлыг уншиж бусад нь жүжигчилсэн тоглолтоо үзүүлнэ.<br />
Баг бүр жүжгээ тоглож үзүүлсний дараа бусад суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Энэ багийн гаргасан шийдвэртэй та нар санал нийлж байна уу, үгүй юу? Тийм бол яагаад? Үгүй<br />
бол яагаад?<br />
Энэ шийдвэрээс гарч болох зарим үр дагаврыг нэрлэнэ үү?<br />
Та нар тухайн нөхцөлд юу хийх байсан бэ? Яагаад?<br />
Ийм байдлаар баг бүрийн жүжигчилсэн тоглолтыг үзнэ.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
<strong>Шийдвэр</strong>ээ гаргаж байхдаа аль баг нь бидний түрүүчийн хичээлээр үзсэн шийдвэр <strong>гаргах</strong><br />
загварыг ашигласан бэ? Алийг нь ашигласан бэ? Хэрвээ ашиглаагүй бол ямар шийдвэр<br />
<strong>гаргах</strong>аа та нар хэрхэн шийдсэн бэ?<br />
Сайн шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад хялбар байсан уу, хүндрэлтэй байсан уу?<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> ажлыг хүндрэлтэй болгодог ямар зүйл байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрөө юу хүсч байгаагаа сайн мэдэхгүй байх<br />
--<br />
Хоёр зүйлийн аль нэгийг нь сонгож чадахгүй эргэлзэх<br />
--<br />
Гарч болох сөрөг үр дагаврын талаар сайн мэдэхгүй байх<br />
--<br />
Мансууруулах бодис, согтууруулах ундааны нөлөөнд автсан байх<br />
--<br />
Үе тэнгийнхэн, хамтран зүтгэгчийн дарамт шахалтыг мэдрэх<br />
<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> явцыг хялбар болгох ямар хүчин зүйл байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийн баримталдаг үнэт зүйлийг тодорхой мэдэх<br />
--<br />
Өөрийн зорилгыг сайн мэдэх<br />
--<br />
Дарамт шахалтыг хэрхэн эсэргүүцэхээ мэдэх<br />
--<br />
Төрөл бүрийн сонголтын давуу болон сул талын тухай, мөн тэдгээрээс урган гарч болох үр<br />
дагаврыг тунгаан бодох<br />
Бусад хүнд тодорхой нөлөө үзүүлэх шийдвэрийг чи амьдралдаа гаргаж байсан уу? Ямар үйл<br />
явдал болсон бэ?<br />
Бодит амьдрал дээр чиний гаргасан шийдвэр нь тооцоолж бодоогүй сөрөг үр дагаврыг<br />
дагуулах хэр магадлалтай вэ? Хэрвээ ийм явдал тохиолдвол чи юу хийх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гарсан үр дүн нь чамд таалагдахгүй байсан ч гаргасан шийдвэрийн үүрэг хариуцлагыг<br />
өөрөө хүлээх<br />
--<br />
Чи шийдвэр гаргасан байдалдаа үнэлгээ өгч, өөрийн алдаанаас суралцах<br />
Суралцагчдыг хос болгон тус бүрт “<strong>Шийдвэр</strong>т дүн шинжилгээ хийх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
4.3)-ийн нэг хувийг тарааж өгөх, эсвэл том үзүүлэнгээ дэлгэн үзүүлнэ.<br />
Богино өгүүллэгийн түүвэр, ном, сонин, сэтгүүлээс сонгож авсан, шийдвэр <strong>гаргах</strong> явцыг<br />
харуулсан үйл явдал бүхий хэсгийг суралцагчдад уншиж өгнө. Хэрвээ энэ материалыг үзүүлэн<br />
хэлбэрээр бэлдсэн бол түүнийг самбарт байрлуулж суралцагчдаар уншуулна.<br />
“<strong>Шийдвэр</strong>т дүн шинжилгээ хийх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 4.3) материалд байгаа асуултад<br />
хариулж, дэвтэртээ хариултыг бичиж авахыг хосуудаас хүснэ. Суралцагчид энэ дасгалыг<br />
дуусахад дараах асуултын дагуу хамтаар хэлэлцэнэ.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Өөрийн сонгож авсан текстийн агуулгад тохируулах үүднээс асуултыг өөрчлөн найруулах<br />
шаардлага гарч болохыг анхаараарай.<br />
Үүнд:<br />
Үүссэн асуудалд ямар хүмүүс оролцсон бэ?<br />
Тухайн асуудлын дагуу хүмүүс юу мэдэрсэн бэ? Тэд тухайн асуудлаар ямар үзэл бодолтой<br />
байсан бэ? Хүмүүст яагаад ийм мэдрэмж төрсөн бэ?<br />
Тэд ямар шийдвэр гаргасан бэ? Энэ шийдвэрийг хэрхэн гаргасан бэ? <strong>Шийдвэр</strong>ийг хэн<br />
гаргасан бэ? Яагаад?<br />
Та нар энэ шийдвэртэй санал нийлж байна уу, үгүй юу? Яагаад?<br />
Энэ шийдвэрийг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө нь ямар байсан бэ? Үүнийг хэрхэн хэрэгжүүлсэн<br />
бэ? Тэдэнд ямар хүндрэл бэрхшээл тулгарсан бэ?<br />
Үүссэн асуудлыг хэр сайн зохицуулж чадсан бэ? Чиний энэ байр суурийг дэмжсэн ямар<br />
зүйлийг сонссон/уншсан бэ?<br />
Чи энэ нөхцөлд байсан бол юу хийхийг сонгох байсан бэ? Яагаад?<br />
Эдгээр хүмүүст сайн шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад нь ямар зүйл тус болсон бэ?<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Амьдралдаа гаргасан хоёр шийдвэр болон тэдгээрээс урган гарсан үр дагаврыг суралцагчдаар<br />
дэвтэрт нь бичүүлнэ.<br />
Дараах асуултад хариулахыг хүснэ:<br />
--<br />
Чи өөрийгөө сайн шийдвэр гаргасан гэж хэлж чадах уу? Тийм бол яагаад? Үгүй бол яагаад?<br />
--<br />
<strong>Шийдвэр</strong> гаргаж байхдаа тухайн шийдвэрээс урган гарах үр дагаврыг хэр нухацтай<br />
тунгааж бодсон бэ?<br />
--<br />
Чиний шийдвэр бусад хүнд нөлөөлсөн үү? Хэрхэн нөлөөлсөн бэ? Ямар үйл явдал болсон<br />
бэ?<br />
--<br />
Чи шийдвэрийнхээ хариуцлагыг өөрөө хүлээсэн үү? Үгүй бол яагаад хүлээгээгүй вэ? Чи<br />
хариуцлагыг өөрөө хүлээх ёстой байсан гэж бодож байна уу?<br />
38 39
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 4<br />
ШИЙДВЭРИЙН ҮР ДАГАВАР<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.1<br />
ШИЙДВЭРИЙН ЖАГСААЛТ<br />
1. Чимгээ дэлгүүрээс нэг хайрцаг тамхи хулгайлахаар шийджээ.<br />
2. Цаг нэлээд орой болсон ба Болд нэлээн их уужээ. Тэрээр хуучин найз охинтойгоо уулзаад,<br />
түүнийг маш их үгүйлж санаж байгаагаа хэлэхээр шийджээ.<br />
3. Бат, Цэцгээ хоёр хэдэн лааз пиво уусны дараа зочид буудал руу явж бэлгийн хавьталд<br />
орохоор шийджээ.<br />
4. Жаргал гэрээсээ оргохоор шийджээ.<br />
5. Сүрэн 10 дугаар ангиа төгсгөлгүй, сургуулиас гарахаар шийджээ.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.2<br />
ТЭД ЯАХ ЁСТОЙ ВЭ?<br />
Тасархай шугамын дагуу хайчлан, тохиолдол бүрийг тусад нь нэг цаасан дээр байрлуулна.<br />
--<br />
Баяр, түүний найз Болд хоёр хүнгүй ангид орж ирээд онгорхой түрийвч олжээ. Эргэн<br />
тойронд нь өөр хүн байхгүй байсан учраас Болд мөнгөнөөс авахыг санал болгоно. Баяр<br />
яах ёстой вэ?<br />
--<br />
Найз залуу Батбаяр нь Нарааг хувцасаа тайл хэмээн шахаж шаардан, түүний биед хүрмээр<br />
байна гэж шална. Нараад энэ нь аятайхан санагдахгүй байгаа ба тэр ч бүү хэл ийм зүйл<br />
хийх хэмжээнд Батбаяр түүнд таалагдаж байгаа эсэхээ ч сайн мэдэхгүй байна. Тэр яах<br />
ёстой вэ?<br />
--<br />
Чимгээ онгоцны тасалбар худалдаж авахаар дараалалд зогсч байв. Нэгэн эмэгтэй хүрч<br />
ирээд, Чимгээгийн урдуур дайран орно. Чимгээ яах ёстой вэ?<br />
--<br />
Гэрлээ дэлгүүрээс нэг уут сүү худалдан авчээ. Гэртээ ирээд үзтэл сүү нь гашилсан байсныг<br />
мэджээ. Гэрлээ яах ёстой вэ?<br />
--<br />
Өөрөөс нь насаар ах, сургуулийнхаа хэмжээнд алдартай залуусын бүлэгт орох юмсан<br />
гэж Бат хүснэ. Нэг өдөр Бат тэдгээр залуустай сургуулийн гадна тааралджээ. Тэд бүгд<br />
тамхи татаж, архи ууж байлаа. Тэдний нэг нь Батад нэг ширхэг тамхи, шилтэй архи хоёрыг<br />
сарвайлаа. Бат урьд нь архи, тамхи хэрэглэж үзээгүй, бас эдгээр нь хүний биед муу<br />
нөлөөтэй гэдгийг мэднэ. Бат яах ёстой вэ?<br />
--<br />
Туяа үдэшлэгийн үеэр их сургуулийн нэгэн залуутай танилцсан ба түүнд маш их таалагджээ.<br />
Охин хоёр гурван лааз пиво уусаны дараа залууд дөхөж очоод, ярилцахаар шийджээ.<br />
Түүнийг Тэмүүжин гэдэг ба Туяа ч түүнд таалагдсан мэт харагдаж байлаа. Хэсэг хугацаа<br />
өнгөрсний дараа залуу Туяагийн гараас хөтлөн, хагас шил архи аваад, нөгөө өрөө рүү<br />
явлаа. Тэнд тэр хоёр үнсэлцэж, бие биенээ илэн, архи ууж нэлээн цагийг өнгөрөөлөө.<br />
Туяагийн сэрэл хөдөлж байсан ч үүнээс цаашхийг хүсч байгаа эсэхдээ эргэлзэж эхэлжээ.<br />
Гэтэл Тэмүүжин Туяагийн өмдний цахилгааныг тайлж эхлэв. Туяа яах ёстой вэ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 4.3<br />
<strong>Шийдвэр</strong>т дүн шинжилгээ хийх нь<br />
АСУУЛТ<br />
1. Уг үйл явдал хэзээ, хаана болсон бэ? Болсон үйл явдлыг асуудал хэлбэрээр найруулна уу.<br />
2. Тухайн асуудалд ямар хүмүүс оролцсон бэ? Тэр хүмүүст ямар мэдрэмж төрж байна вэ?<br />
Тэд энэ асуудлаар ямар үзэл бодолтой байсан бэ? Тэд ямар зорилготой байсан бэ?<br />
3. Тухайн асуудалд оролцож байгаа хувь хүн юмуу, бүлэг хүмүүсийн хувьд зорилгоо<br />
биелүүлэхэд нь тус болох ямар сонголт, эсвэл шийдэл байсан бэ?<br />
4. <strong>Шийдвэр</strong>ийн хувилбар тус бүрийн хувьд дараа нь ямар зүйлс тохиолдож болох байсныг<br />
нэрлэнэ үү? Санаандаа орсон урт болон богино хугацааны бүх үр дагаврыг дэвтэртээ<br />
бичнэ үү.<br />
5. Эцсийн шийдвэр нь ямар байсан бэ? Тэр шийдвэрийг хэн, хэрхэн гаргасан бэ? Яагаад? Та<br />
нар энэ сонголттой санал нийлж байна уу, үгүй юу? Яагаад?<br />
6. Энэ шийдвэрийг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө нь ямар байсан бэ? Үүнийг хэрхэн хэрэгжүүлсэн<br />
бэ? Тэдэнд ямар хүндрэл бэрхшээл тулгарсан бэ?<br />
7. Үүссэн асуудлыг хэр сайн зохицуулж чадсан бэ? Чиний энэ байр суурийг юу дэмжиж<br />
байна вэ?<br />
8. Чи ийм нөхцөл байдалд орвол юу хийхээр сонгох байсан бэ? Яагаад?<br />
9. Тухайн үйл явдалд гарч байгаа нэг юмуу хэд хэдэн хүнээс ямар асуултыг асуух боломж<br />
олдоосой гэж хүсч байна вэ? Эдгээр асуулт нь чиний хувьд яагаад чухал вэ?<br />
Арай бага насны суралцагчдад зориулж хялбарчилсан хувилбар<br />
1. Би................... гэдэг нэртэй баатар/дүрийн тухай бичмээр байна.<br />
2. Миний тэр баатар/дүрд тохиолдсон асуудал бол ......................<br />
3. Тухайн дүр нь яаж байгаад энэ асуудалд орсон бэ?<br />
4. Дүр нь ямар зүйлийг болоосой гэж хүсч байгаа вэ?<br />
5. Тухайн дүр нь юу хийсэн бэ?<br />
6. Энэ дүрийн баатраас чи ямар асуултыг асуух хүсэлтэй байна вэ?<br />
40 41
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 5<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид бэлгийн хавьталд орох эсэх талаар шийдвэр <strong>гаргах</strong>даа өөрт нь байгаа хувилбарт<br />
шийдэл буюу сонголтыг хэрхэн цэгнэх тухай болон аюулгүй бэлгийн харилцаанд орох эсэх<br />
талаар шийдвэр <strong>гаргах</strong>тай холбоотой хэд хэдэн асуудлыг судлах болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Өсвөр насныхныг бэлгийн хавьталд орохоор шийдэхэд нөлөөлдөг гурван хүчин зүйлийг<br />
нэрлэх.<br />
• Бэлгийн хавьталд орохоосоо өмнө өсвөр насныхны мэдэж байх ёстой гурван зүйлийг<br />
нэрлэх.<br />
• Бэлгийн хавьталд орохыг хойшлуулах гурван шалтгааныг нэрлэх.<br />
• Бэлгийн хавьталд орохыг хойшлуулахад хэрэглэж болох хоёр стратегийг тодорхойлох.<br />
Сэдэв 5<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “Боломжийг цэгнэх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1) – үзүүлэн хэлбэрээр<br />
• “Бэлгийн хавьталд орохыг дэмжсэн болон эсэргүүцсэн үндэслэл” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
5.2)-Багшид зориулсан мэдээлэл<br />
• “Боломжийг цэгнэх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.3) – Багшид зориулсан мэдээлэл<br />
• “Чи юу гэж зөвлөх вэ?” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.4) – Дөрвөн суралцагч бүрт нэг тохиолдол<br />
оногдож байхаар хангалттай хувилж бэлтгэсэн байх<br />
• “Чи үүнийг хэрхэн зохицуулах байсан бэ?” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.5) – Дөрвөн суралцагч<br />
бүрт нэг тохиолдол оногдож байхаар хангалттай хувилах<br />
• “Жирэмслэлтээс хэрхэн сэргийлж болох вэ?” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.6) – суралцагч бүрт<br />
нэг хувь, эсвэл том үзүүлэн хэлбэрээр<br />
42 43
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 5<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>ын өмнө дэмжсэн болон эсэргүүцсэн шалтгааныг дэнслэн бодож цэгнэх<br />
хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, хэрвээ би энэ шийдвэрийг гаргавал ийм ийм давуу ба сул талтай<br />
гэдгийг бодож хамгийн их давуу талтай шийдвэрийг <strong>гаргах</strong> нь аливаа эрсдлээс хамгаалах<br />
урьдчилсан нөхцөл болно.<br />
• Өсвөр насныхан, залуучуудад элбэг тохиолддог эрсдэлийн нэг болох хүсээгүй жирэмслэлт,<br />
БЗДХ-аас сэргийлэхийн тулд бэлгийн амьдралтай холбоотой шийдвэр <strong>гаргах</strong>даа аливаа<br />
эрсдэлийг сайтар тооцож үзэх хэрэгтэй.<br />
• Бэлгийн хавьталд орсноос янз бүрийн үр дагавар гарах боломжтой. Тухайлбал, жирэмслэх,<br />
бэлгийн замаар дамжих халдвар (БЗДХ) авах гэх мэт.<br />
• Бэлгийн харилцааны талаарх хүмүүсийн үнэт зүйл, итгэл үнэмшил янз бүр байдаг ба эдгээр<br />
нь хүмүүсийн шийдвэрт нөлөөлдөг.<br />
• Бэлгийн хавьталд орохоосоо өмнө бэлгийн зан үйлтэй холбоотой сөрөг үр дагавар болон<br />
тэдгээрээс өөрсдийгөө хэрхэн хамгаалах тухай найзтайгаа хэлэлцэх нь маш чухал.<br />
• Бэлгийн янз бүрийн зан үйлийг турших, үйлдэх талаар шийдвэр <strong>гаргах</strong>аасаа өмнө гарч<br />
болох үр дагаврыг зохицуулах, эсвэл хүлээн авах бэлтгэлтэй байх ёстой.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Өсвөр үеийнхэн бодит амьдрал дээр бэлгийн хавьтал болон бэлгийн зан үйлтэй тулгарахаас<br />
өмнө энэ асуудлын тухай бодсон байх нь маш чухал. Монголын өсвөр үеийнхний 25% нь 17 нас<br />
хүрэхээсээ өмнө бэлгийн хавьталд анх орж үзсэн байгаа нь судалгааны үр дүнгээс харагдаж<br />
байна. Энэ баримт нь 14-15 ба түүнээс дээш насныханд уг хичээлийг заах хэрэгтэй болохыг<br />
харуулж байна.<br />
СУРГАЛТЫН ЯВЦ<br />
Энэ сэдвийг эхлэхийн өмнө яагаад өсвөр насны ийм олон хүүхэд хүсээгүй үедээ жирэмсэлдэг,<br />
мөн бэлгийн замаар дамжих халдвар авдаг тухай суралцагчдаас асууна. Суралцагчдын хэн нэг<br />
нь “бэлгийн хавьтлын талаар сайн шийдвэр гаргаж чадаагүй учраас”, эсвэл “бодоогүй” гэсэн<br />
шалтгааныг нэрлэтэл нь суралцагчдын санал, хариултыг хүлээж авна. Энэ удаагийн сэдвээр<br />
бэлгийн зан үйлтэй холбоотой <strong>гаргах</strong> шийдвэрийн талаар нухацтай тунгаан бодох болно гэж<br />
хэлнэ.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Дэмжсэн болон эсэргүүцсэн шалтгаан<br />
Бэлгийн харилцаатай холбоотойгоор өсвөр насныхны өмнө тулгардаг хамгийн том сонголт нь<br />
юу байдгийг суралцагчдаас асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бэлгийн хавьталд одоо орох уу, эсвэл хойшлуулан хүлээх үү?<br />
“Боломжийг цэгнэх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.1) нэртэй үзүүлэнгээ дэлгээд, өсвөр насныхны<br />
сонгож болох бэлгийн хавьталтай холбоотой хоёр сонголтыг энэ үзүүлэн дээр харуулсан<br />
байгааг суралцагчдад тайлбарлана. Ийм шийдвэр <strong>гаргах</strong> шаардлагатай тулгараад байгаа<br />
хосын тухай дараах тохиолдлыг суралцагчдад уншиж өгнө.<br />
Батбаяр, Энхмаа хоёр хоёулаа 16 настай. Тэр хоёр уулздаг болсоор хагас жил болжээ. Энэ<br />
хоёрын нэг нь бэлгийн хавьталд орохыг хүсч байгаагаа дахин дахин хэлж ятгасаар байгаа<br />
боловч нөгөөх нь сургуулиа төгстөл бэлгийн хавьталд оролгүй хүлээхийг хүсч байгаа.<br />
Суралцагчдыг эрэгтэй эмэгтэйгээр нь хувааж хоёр баг болгоно. Хэрвээ олон суралцагчтай бол<br />
багийн тоог нэмж болно. Баг бүрийг үзүүлэн дээр байгаа зүйлийг дэвтэртээ хуулж бичихийг<br />
хүсээд, Батбаяр бэлгийн хавьталд оролгүй хүлээх ямар шалтгаан байх тухай бодох даалгаврыг<br />
хөвгүүдийн багт өгнө. Энхмаа бэлгийн хавьталд оролгүй хүлээх ямар шалтгаан байх тухай<br />
бодох даалгаврыг охидын багт өгнө. Багууд даалгавраа хийж дууссаны дараа, ямар нэгэн зүйл<br />
хийхийг юмуу хийхгүй байхыг шийдэх гэж байгаа үед өөрт байгаа боломжийг цэгнэн үзэх нэгэн<br />
аргыг суралцагчдад танилцуулах гэж байгааг хэлнэ. Үзүүлэн дээр харуулсан жагсаалт доторх<br />
зүйлийг нэг нэгээр нь авч үзээд, тухайн зүйлд 1-10 хүртэл оноо өгөхийг багуудаас хүснэ. “10”<br />
гэсэн оноо нь шалтгааныг маш чухал бөгөөд маш их ач холбогдолтой гэж үзсэн үг болно.<br />
Харин “1” гэсэн оноо нь тухайн шалтгааныг чухал бус ба ач холбогдолгүй гэж үзсэн үг болно.<br />
Шалтгаан тус бүрт оноо өгөхөд багаар нь ажиллуулна. “Дэмжсэн шалтгааны жагсаалт” болон<br />
“эсэргүүцсэн шалтгааны жагсаалт”-ын аль алинд нь оноо өгнө.<br />
Дэмжсэн шалтгааны жагсаалт<br />
Эсэргүүцсэн шалтгааны жагсаалт<br />
Дараа нь багана бүрийн авсан нийт оноог нэмж үзнэ. Хамгийн өндөр оноо авсан багана нь<br />
хамгийн сайн үндэслэл бүхий шалтгаантай шийдвэр болно. Багууд энэ даалгаврыг гүйцэтгэж<br />
дуусахаар одоо бэлгийн хавьталд орохыг дэмжсэн хамгийн сайн 3 шалтгаан (хамгийн өндөр<br />
оноо авсан 3 шалтгаан), мөн хүлээхийг дэмжсэн хамгийн сайн 3 шалтгааныг тус бүрт нь<br />
дугуйлна. Дараа нь аль шийдвэр нь хамгийн өндөр оноо авсан, бэлгийн хавьталд одоо орох<br />
нь зөв, хүлээх нь зөв гэдгийг харуулсан хамгийн сайн шалтгаан нь ямар зүйл байсныг баг бүр<br />
нөгөө багтайгаа хуваалцана.<br />
“Бэлгийн хавьталд одоо орохыг дэмжсэн болон эсэргүүцсэн үндэслэл” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
5.2) материал доторх жагсаалтаас суралцагчдын нэрлээгүй орхисон зүйл байгаа бол тэдгээрийг<br />
чангаар уншиж өгнө.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Өөр өөрийн гаргасан шийдвэрийг өөр хүнд хэлж, ангийнхантайгаа хуваалцахыг шаардахгүй<br />
гэдгийг суралцагчдад хэлнэ<br />
Эцэст нь суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Батбаяр, Энхмаа хоёрын одоо бэлгийн хавьталд орохыг хүсч байгаа хүслийг дэмжсэн<br />
шалтгааны дотор гарсан ижил зүйлсийн заримыг нэрлэнэ үү?<br />
Батбаяр, Энхмаа хоёрын одоо бэлгийн хавьталд орохыг хүсч байгаа хүслийг дэмжсэн<br />
шалтгааны дотор гарсан ялгаатай зүйлийн заримыг нэрлэнэ үү?<br />
Тэр хоёрын хүлээх хүслийг дэмжсэн ижил шалтгаанаас заримыг нэрлэнэ үү?<br />
44 45
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 5<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ<br />
Тэр хоёрын хүлээх хүслийг дэмжсэн ялгаатай шалтгаанаас заримыг нэрлэнэ үү?<br />
Бэлгийн хавьтал бол хувь хүн бүрийн <strong>гаргах</strong> ёстой хувийн шинжтэй сонголт байдаг ба одоо<br />
суралцагч нэг бүр тус тусдаа энэ сонголтын тухай бодох боломж гарч байна гэж хэлнэ.<br />
Одоо суралцагч бүр бэлгийн хавьталд орохыг дэмжсэн болон эсэргүүцсэн шалтгааныг<br />
өөрийнхөөрөө жагсаан бичээд, шалтгаан бүрийг оноогоор дүгнэж өөрийн <strong>гаргах</strong> шийдвэрийг<br />
харахын тулд багана тус бүрт буй шалтгаанд өгсөн оноог хооронд нь нэмж, багана тус бүрийн<br />
нийлбэр оноог гаргана. Өөр өөрийн гаргасан шийдвэрийг ангид байгаа өөр хэн нэг хүнтэй<br />
хуваалцахыг шаардахгүй гэдгийг суралцагчдад дахин хэлнэ.<br />
Энэ даалгаврыг гүйцэтгэж дууссаны дараа тэднээс дараах асуултыг асууна.<br />
Арай өндөр оноотой гарсан хэсэг нь чиний хувьд зөв шийдвэрийг зааж чадаж байна уу?<br />
Хэрвээ шийдвэр нь зөв гарсан гэж бодохгүй байгаа бол хаана нь ямар алдаа гарсан гэж<br />
бодож байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зарим тохиолдолд тодорхой нэг шалтгаан бусдаас илүү жинтэй байх боловч тухайн<br />
шалтгаанд өгөх онооны хамгийн дээд хэмжээ нь 10 байгаа учраас нийлбэр оноо нь тухайн<br />
шалтгааны ач холбогдлыг тусгаж чадахгүй байж болно.<br />
Чиний <strong>гаргах</strong>ыг хүсэж байгаа шийдвэрийг өндөр гарсан оноо нь илэрхийлж чадахгүй байгаа<br />
бол чи яах ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зөв гэж бодож байгаа шийдвэрээ дагах.<br />
Бэлгийн хавьталд орох, орохгүй байх шалтгаанд чиний эрхэмлэдэг үнэт зүйл хэр их нөлөө<br />
үзүүлсэн бэ? Өөрийн үнэт зүйлээ чи хэрхэн үнэлсэн бэ?<br />
Чиний мэдэрч байгаа мэдрэмж хэр чухал үүрэгтэй байсан бэ?<br />
Найз нөхөд, гэр бүлийнхэн, чиний орчинд байгаа бусад хүмүүс чамайг энэ төрлийн шийдвэр<br />
<strong>гаргах</strong>ад хэр их нөлөө үзүүлэх ёстой вэ?<br />
Бэлгийн хавьталд орохоос татгалзсаны үр дүнд гарч болох зарим сөрөг үр дагаврыг нэрлэнэ<br />
үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чи “бусдаас хоцорсон” мэт чамд санагдаж магадгүй.<br />
--<br />
Хэн нэгэн хүн чамайг шоолж магадгүй.<br />
--<br />
Чиний найз охин/найз хөвгүүн чамайг орхиж мэднэ (гэхдээ хэрвээ найз охин/найз хөвгүүн<br />
чинь энэ шалтгааны улмаас чамайг орхиж байгаа бол түүнийг явуулах нь хамгийн зөв,<br />
чиний хувьд азтай явдал болж болох талтай)<br />
Зөвшөөрсөн бол яах вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
БЗДХ/ХДХВ-ийн халдвар авах<br />
--<br />
Хүсээгүй жирэмслэлт (улмаар сургууль завсардалт) болох<br />
--<br />
Нэр хүнд унах<br />
--<br />
Ирээдүйнхээ талаар төсөөлөн мөрөөдөж байсан зүйлээ биелүүлж чадалгүй алдах,<br />
хойшлуулах<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Аюулгүй бэлгийн харилцаанд орохыг дэмжсэн болон эсэргүүцсэн шалтгаан<br />
Аюулгүй бэлгийн харилцааны талаар суралцагчид ямар бодолтой байгаа талаар асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Жирэмслэх болон БЗДХ авах эрсдэлийг бууруулах тодорхой арга хэмжээ авсан нөхцөлд<br />
хийгдэх бэлгийн зан үйл<br />
Аюулгүй бэлгийн харилцаа гэдэг нь хавьтал үйлдэлгүйгээр таашаал авах, эсвэл бэлгэвч,<br />
жирэмслэлтээс хамгаалах өөр ямар нэг аргыг хэрэглэн бэлгийн хавьтал хийх гэх мэт хоёр хүн<br />
биеийн шингэнээ хоорондоо солилцолгүйгээр үйлдэх бэлгийн зан үйл юм.<br />
Суралцагчдыг хосоор нь суулгаж, “Боломжийг цэгнэх нь” хүснэгтийг бөглүүлэх ба энэ удаад<br />
аюулгүй бэлгийн харилцаанд орох эсэхээ одоо шийдэж байгаа хүний байр сууринаас хандан<br />
хүснэгтийг бөглөх ёстойг тайлбарлана. Суралцагчид хүснэгтийг бөглөж дуусахаар самбарт<br />
хоосон хүснэгт зурна. Хосуудаас ээлжлэн, аюулгүй бэлгийн хавьталд oрох шалтгаанаасаа<br />
нэгийг хэлэхийг хүснэ. Дахин шинэ шалтгаан нэрлэгдэхгүй болтол нь хосуудаас ээлжлэн асууна.<br />
Дараа нь аюулгүй бэлгийн хавьталд орохгүй байх шалтгааныг мөн дээрхийн ижил аргаар<br />
гаргуулж авна. Хэрвээ “Боломжийг цэгнэх нь: Аюулгүй бэлгийн хавьтал” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
5.3) материалд байгаа шалтгаанаас аль нэгийг нэрлээгүй үлдээсэн байвал эдгээрийг санал<br />
болгож хэрвээ суралцагчид зөвшөөрвөл самбарт байгаа жагсаалтад нэмж бичнэ.<br />
Бүх шалтгааныг жагсаалтад бичиж дууссаны дараа дараах асуултыг асууна:<br />
Аль шалтгааныг та нар хамгийн чухал гэж үзэж байна вэ?<br />
Өсвөр насныханы хувьд аль шийдвэр нь хамгийн нийцтэй байна гэж бодож байна вэ?<br />
Хэрвээ аюулгүй бэлгийн харилцаа нь хамгийн зөв шийдвэр гэж үзвэл өсвөр насны ийм олон<br />
хүүхэд яагаад хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд ордог гэж бодож байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Аюулгүй бэлгийн хавьталд орох талаар хамтрагчтайгаа ярилцахад хэцүү байдаг.<br />
--<br />
Аюулгүй бэлгийн хавьталд орно гэдэг нь бэлгийн зан үйл үйлдэх бэлтгэлтэй байсан гэсэн<br />
үг болно (өөрөөр хэлбэл, өөрийгөө бэлгийн хавьталд орж магадгүй гэдгийг мэдэж байх).<br />
--<br />
Өсвөр насныхан бэлгийн хавьтлын тухай ярихаасаа ичдэг.<br />
--<br />
Ямар нэгэн сөрөг үр дагавар тэдэнд тохиолдоно гэж тэд боддоггүй; тэд өөрсдийгөө аливаа<br />
эрсдэлээс бүрэн хамгаалагдсан гэж боддог.<br />
Одоо суралцагчдыг дөрвөн багт хуваана.<br />
Хоёр багт нь “Бэлгийн хавьталд оролгүй хүлээхээр шийдсэн өсвөр насны хүүхэд ямар мэдлэг,<br />
чадварыг эзэмшсэн байх шаардлагатай вэ?” гэсэн асуултыг өгөөд, нөгөө хоёр багт нь “Бэлгийн<br />
хавьталд одоо орохоор шийдсэн өсвөр насны хүүхэд ямар мэдлэг, чадварыг эзэмшсэн байх<br />
шаардлагатай вэ?” гэсэн асуултыг өгөөд, хариу өгөхийг хүснэ. Эдгээр асуултад хариулахад нь<br />
зориулж багуудад таван минутын хугацаа өгнө. Эхлээд бэлгийн хавьталд оролгүй хүлээхээр<br />
шийдсэн хүүхдийн тухай асуултад хариулсан хоёр багийн хариултыг сонсоно. Хоёр багаас<br />
ээлжлэн нэг, нэг хариулт сонсоно. Эдгээр хариултыг самбарт бичнэ. Энэ хоёр баг өөрсдийн<br />
боловсруулсан бүх хариултыг өгч дууссаны дараа нөгөө багуудаас нэмэх зүйл байгаа эсэхийг<br />
асууна. Эцэст нь доорх жагсаалтаас багуудын нэрлээгүй орхисон санааг самбарт нэмж бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Үгүй” гэж хэлэх эрхтэй гэдгээ мэдэж байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Өөрийн хувьд ингэх нь зөв гэж бодож байгаа зүйлийг хийхдээ өөрийнхөө тухай эерэг<br />
мэдрэмжтэй байх шаардлагатай.<br />
46 47
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 5<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ<br />
--<br />
Өөрийн мэдрэмж болон гаргасан шийдвэрээ өөртөө итгэлтэйгээр илэрхийлэх чадвартай<br />
байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Өөрийн шийдвэр болон шалтгаанаа тов тодорхой илэрхийлэх чадвартай байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Өөрийн шийдвэрээ тууштай хэрэгжүүлэх чадвартай байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Үе тэнгийнхэн болон найз нарынхаа шахалт дарамтыг няцаах, эсэргүүцэх чадвартай байх<br />
шаардлагатай.<br />
--<br />
Бэлгийн хавьтал хийлгүйгээр биеийн болон бэлгийн таашаал өгөх, авах өөр арга зам<br />
байдаг гэдгийг мэдэх шаардлагатай.<br />
--<br />
Бэлгийн хавьталд орохоос өөр хайраа илэрхийлэх, бие биенээ таньж мэдэх олон арга зам<br />
байдагийг мэдэх шаардлагатай.<br />
--<br />
Бие биенээ хүндэтгэх хэрэгтэй.<br />
Одоо дээрхийн адил аргаар “Бэлгийн хавьталд одоо орохоор шийдсэн өсвөр насныхан<br />
ямар мэдлэг, ур чадварыг эзэмшсэн байх шаардлагатай вэ?” гэсэн асуултыг авсан багаас<br />
нэг, нэг хариултыг ээлжлэн асууж, бүх хариултыг сонсоно. Тухайн хоёр баг бүх хариултаа<br />
хэлж дуусахаар нь бусад багаас нэмж хэлэх зүйл байгаа эсэхийг асууна. Багуудын нэрлээгүй<br />
орхисон санааг самбарт нэмж бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Жирэмслэх, мөн БЗДХ болон ХДХВ-ээр халдварлах эрсдэлийг мэдэж байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Өөрт төрсөн мэдрэмж, өөрийн хэрэгцээ болон өөртөө тавьж байгаа хязгаарлалтын тухай<br />
найзтайгаа ярих чадвартай байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Бэлгэвч болон жирэмслэлтээс хамгаалах бусад хэрэгслийн тухай найзтайгаа ярих<br />
чадвартай байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Хамгаалалтын ямар хэрэгслүүд нь жирэмслэлт болон халдвараас хамгийн үр дүнтэй<br />
хамгаалдагийг мэдэж байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Бэлгэвч болон хамгаалалтын бусад хэрэгслийг хаанаас авч болохыг мэддэг байх<br />
шаардлагатай.<br />
--<br />
Өөрөө юмуу найз нь жирэмсэлсэн тохиолдолд юу хийхээ мэддэг байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Гаргасан шийдвэрийнхээ талаар эерэг мэдрэмжтэй байх шаардлагатай.<br />
--<br />
Санаа бодлоо өөрчилж болно гэдгээ мэдэж байх шаардлагатай.<br />
Одоо суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Бэлгийн хавьталд хамгаалалттайгаар орох гэж байгаа бол чи ямар шийдвэр <strong>гаргах</strong> ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийгөө жирэмслэлт болон БЗДХ-аас хэрхэн хамгаалахаа шийдэх.<br />
Асуулт: Өөрийгөө жирэмслэлт болон БЗДХ-ын аль алинаас нь хамгаалах хүсэлтэй байгаа бол<br />
чамд ямар сонголт байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эдгээрийн аль алинаас нь зэрэг хамгаалах цорын ганц арга бол бэлгэвчийг ном журмын<br />
дагуу зөв хэрэглэх явдал юм.<br />
Хэрвээ хос залуус хамгаалалт хэрэглээгүй (эсвэл үр дүнгүй арга хэрэглэсэн) ба охин нь<br />
жирэмсэн болсон бол тэр охинд ямар сонголт байгаа вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үр хөндөлт.<br />
--<br />
Хүүхдээ гаргаад, өсгөх.<br />
--<br />
Хүүхдээ гаргаад, өөр хүнд өгч өсгүүлэх.<br />
Хөвгүүнд ямар сонголт байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Охинтой ярилцаж, юу хийх тухайгаа тохирох оролдлого хийх.<br />
--<br />
Гэрлэх (Охин нь түүнтэй гэрлэхийг хүсэхгүй байгаа бол яах вэ? гэж асуу)<br />
--<br />
Оргон зугатах.<br />
--<br />
Охины гаргасан шийдвэрийг дэмжиж, тэр шийдвэрийг хэрэгжүүлэхэд нь туслах.<br />
--<br />
Өөрийн хүсч байгаа зүйлээ хийлгэхийн тулд охинд шахалт үзүүлэх.<br />
Хэрвээ хөвгүүн, охин хоёрын хүсч байгаа сонголт нь ялгаатай байвал, жишээлбэл, хөвгүүн<br />
охиныг хүүхдээ <strong>гаргах</strong>ыг хүсэж байхад охин үр хөндөлт хийлгэхийг хүсч байгаа бол энэ хоёрын<br />
аль шийдвэрийг <strong>гаргах</strong> вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эцсийн сонголтыг охин хийнэ. Зөвхөн охин өөрөө л өөрийн бие махбодын тухай шийдвэрийг<br />
гаргаж болно (Монгол улсын хуулиар түүнд ийм эрхийг өгч байгаа).<br />
Хөвгүүн ямар үүрэг хариуцлагатай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Охины гаргасан шийдвэрийг дэмжих.<br />
--<br />
Үр хөндөлтийн төлбөрийг төлөхөд нь тус болох.<br />
--<br />
Хүүхдийг өсгөхтэй холбоотой санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Хэрвээ суралцагчид “охинтой гэрлэх” гэж хариулах юм бол гэрлэлт нь аль нэг хүний хариуцах<br />
ёстой үүрэг хариуцлага уу, эсвэл хөвгүүн, охин хоёрын хамтран, харилцан зөвшилцөн шийдэх<br />
ёстой сонголт уу гэж асууна (Энэ бол хамтран шийдэх ёстой сонголт юм) Хөвгүүн охинтой<br />
гэрлэх үүрэгтэй биш бөгөөд харин хүүхэдтэй холбоотой санхүүгийн туслалцааг л охинд үзүүлэх<br />
үүрэгтэй.<br />
--<br />
Бэлгийн хавьталд орохоосоо өмнө эдгээр асуудлыг хоорондоо ярилцах нь та нарын <strong>гаргах</strong><br />
шийдвэрт хэрхэн нөлөөлнө гэж бодож байна вэ?<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Бэлгийн хавьталтай холбоотой шийдвэр <strong>гаргах</strong><br />
Суралцагчдыг дөрвөн хүнтэй багт хуваана. Баг бүрт ”Чи юу гэж зөвлөх вэ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
5.4) материал дотроос нэг, нэг тохиолдлыг тарааж өгнө. Багуудаас тохиолдлыг хэлэлцэхийг<br />
хүсээд, хэлэлцүүлгээ чиглүүлэх болон хийх үйлдлээ шийдэхийн тулд өгөгдсөн асуултыг<br />
ашиглахыг зөвлөнө.<br />
Арван минутын хугацаа өнгөрсний дараа баг бүрийг өөрт оногдсон тохиолдлыг уншаад,<br />
ямар шийдвэр гаргасан болохыг хэлж, яагаад ингэж шийдсэнийг тайлбарлуулна. Нэг багийн<br />
танилцуулга дуусахаар бусад суралцагчаас дараах асуултыг асууна.<br />
--<br />
Энэ багийн гаргасан шийдвэртэй та нар санал нийлж байна уу? Тийм бол яагаад? Үгүй бол<br />
яагаад?<br />
Хэрвээ санал нийлэхгүй байгаа хүн гарвал тухайн суралцагчид өөрийн бодлыг хэлэх, эсвэл<br />
санал нийлэхгүй байгаа шалтгаанаа тайлбарлах боломж олгоод, бусад суралцагч энэ талаар<br />
ямар бодолтой байгааг сонсоно.<br />
48 49
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 5<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Хоёрдугаар тохиолдлын эцсийн асуулт нь тохиромжтой хамгаалалтын аргын тухай асуусан<br />
асуулт байгаа. Залуу хүмүүст тохирох хамгаалалтын арга бол бэлгэвч, шахмал эм болон<br />
цацлага юм. Харин хуанлийн арга болон дур тавихаас өмнө бэлэг эрхтнийг үтрээнээс <strong>гаргах</strong><br />
арга нь найдвар муутай учраас тохиромжгүй гэдгийг хэлээрэй.<br />
Одоо “Чи үүнийг хэрхэн зохицуулах вэ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.5) материалаас нэг, нэг<br />
тохиолдлыг багуудад тараана. Багийн нэг гишүүн нь тухайн тохиолдлыг бусдадаа уншиж өгөх<br />
ба багийн гишүүд тус тусдаа ганцаарчлан ажиллаж, шийдвэр <strong>гаргах</strong> загвараас аль дуртайгаа<br />
ашиглан, тухайн нөхцөлд тохирсон шийдвэрийг гаргана.<br />
Багууд ажиллаж эхлэхээс өмнө суралцагчдаас шийдвэр <strong>гаргах</strong> загварын нэрийг санаж байгаа<br />
эсэхийг асууна. Тэдний нэрлэсэн шийдвэр <strong>гаргах</strong> аргыг самбарт бичнэ (Дөрвөн алхамтай үйл<br />
явц; тоон матриц ба эвлүүлгийн арга). Үүний зэрэгцээ суралцагчид энэ сэдвээр танилцуулсан<br />
“Дэмжих ба эсэргүүцэх шалтгаан” аргыг мэдэж байгаа (“Боломжийг цэгнэх нь” хүснэгтэд<br />
ашиглагдсан). Суралцагчид тухайн даалгаврыг гүйцэтгээд дуусахаар баг дотроо бодлоо<br />
солилцохыг хүснэ. Багийн гишүүдийн гаргасан шийдвэрийн хоорондын ялгааг тодорхойлж,<br />
яагаад ийм ялгаа гарч байгаагийн шалтгааныг тайлбарлана.<br />
Дараах асуултыг асууж, үйл ажиллагааг дуусгана.<br />
Танай багийн гишүүдийн гаргасан шийдвэр нь хоорондоо төстэй байсан уу, ялгаатай байсан<br />
уу?<br />
Багийнхаа бусад гишүүдийн гаргасан шийдвэртэй харьцуулж харахад өөрийнхөө гаргасан<br />
шийдвэрийн талаар чи юу гэж бодож байна вэ?<br />
Өөрийн шийдвэрийг гаргаж байхдаа чи ямар асуудлыг харгалзан үзсэн бэ?<br />
Энэ шийдвэрийг <strong>гаргах</strong> нь хялбар байсан уу, хүнд байсан уу? Яагаад?<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 4<br />
Бэлгийн хавьталтай холбоотой шийдвэр <strong>гаргах</strong><br />
Энэхүү үйл ажиллагааг хүн бүр бие дааж хийнэ гэдгийг хэлээд ангид цагийн байдлаас хамааран<br />
хийж амжихааргүй бол дараа нь гэртээ ч хийж болно гэж хэлнэ.<br />
“Жирэмслэлтээс хэрхэн сэргийлж болох вэ?” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 5.6) нэртэй материалыг<br />
суралцагч бүрт тарааж өгөх, эсвэл том үзүүлэнгээ дэлгэж харуулаад, энэхүү даалгаврыг<br />
багшид хураалгах шаардлагагүйг суралцагчдад тайлбарлана. Энэ дасгал ажлын хуудас нь<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Энэ даалгаврыг гүйцэтгэхдээ зөвхөн өөрийн мэдлэгт түшиглэлгүй бусад эх сурвалжаас<br />
мэдээлэл авч болохыг хэлнэ. Үүний тулд суралцагчдад орон нутгийн эмнэлэг дээр байрлаж<br />
байгаа нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн асуудал хариуцсан зохицуулагч, өсвөр үеийнхэн,<br />
залуучуудад зориулсан эрүүл мэндийн төвөөр зочлохыг санал болгоорой. Мөн Боловсрол,<br />
соёл, шинжлэх ухааны яам, Эрүүл мэндийн яам болон НҮБ-ийн Хүн амын сангаас бүх<br />
сургуулийн номын санд тараасан “Миний мэдэх ёстой зүйл”, “Энэ бүхэн байдаг л зүйл”, “Би<br />
хаанаас төрөө вэ” “Бэлгийн боловсрол 1”, “Бэлгийн боловсрол 2”, “Хүний бэлгийн амьдрал”<br />
зэрэг номыг авч үзэж болохыг сануулаарай.<br />
зөвхөн тэдний хувийн хэрэгцээний мэдээллийг бичиж тэмдэглэхэд зориулагдсан болно.<br />
Энэ даалгаврыг хийх явцад гэр бүл төлөвлөлтийн шинэ бөгөөд сонирхолтой аргын тухай<br />
суралцагчид олж мэдэх боломжтой учраас заавал биелүүлэхийг зөвлөөрэй. Эдгээр асуултыг<br />
эмчээс юмуу эрүүл мэндийн ажилтнаас асуухаасаа зовж, халширч байгаа суралцагчдад<br />
хандан энэ даалгаврыг хийж байгаа нь энэхүү эмзэг асуудлаар насанд хүрэгчидтэй ярилцах<br />
боломж олгож байгаа гэдгийг онцгойлон анхааруулаарай.<br />
Энэ даалгавраа гүйцэтгэж дуусахаар дараах асуултыг асуун, үйл ажиллагааг дүгнэнэ.<br />
Мэдээлэл олж авахын тулд та нар хаашаа явсан, хэнд хандсан бэ? Аль эх сурвалж нь хамгийн<br />
сайн байсан бэ?<br />
Чиний гайхшралыг төрүүлсэн ямар мэдээллийг олж авсан бэ?<br />
Өсвөр насны бусад хүүхэд мөн мэдэж байх ёстой гэсэн ямар мэдээллийг чи олж авсан бэ?<br />
Аль арга нь хамгийн үр дүнтэй байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бэлгийн хавьтлыг тэвчих (энэ аргыг зохих ёсоор нь хэрэглэсэн тохиолдолд), шахмал эм,<br />
ерөндөг ба цацлага хэрэглэх.<br />
Аль арга нь хамгийн бага үр дүнтэй байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хуанлийн арга<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Энэ хичээлээ дуусгахын өмнө суралцагчдаас хүний оюун ухаан болон логик сэтгэлгээнд<br />
тулгуурласан бус харин зүрх сэтгэлийн хүсэл юмуу мэдрэмжид тулгуурласан байдаг бэлгийн<br />
хавьтлын тухай шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад тулгардаг зарим хүндрэл бэрхшээлийг нэрлэхийг хүснэ.<br />
Өөр асуух асуулт юмуу лавлан тодруулах зүйл байгаа суралцагчид хичээл дууссаны дараа<br />
ганцаарчлан уулзаж, ярилцаж болохыг хэлээрэй.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Хэрвээ та өөрөө юмуу хичээлд оролцож байгаа зарим суралцагчид энэ асуудлын талаар<br />
ярихдаа эвгүйцэж байгааг анзаарвал тухайн орон нутагт та нарт туслалцаа үзүүлж болох<br />
байгууллага, газрын талаарх мэдээллийг өгөөрэй. Туслалцаа дэмжлэг болон мэдээллээр<br />
хангаж өгч болох газрын дотор танай аймгийн юмуу дүүргийн Нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн<br />
төв, Өсвөр үеийнхэнд зөвлөгөө өгөх кабинет, юмуу эрүүл мэндийн боловсролын чиглэлээр<br />
мэргэшсэн сургагч багш нар орно.<br />
50 51
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 5<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.1<br />
ҮЗҮҮЛЭН<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ НЬ<br />
Бэлгийн хавьталд одоо орох уу, болих уу<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.2<br />
БЭЛГИЙН ХАВЬТАЛД ОДОО ОРОХЫГ ДЭМЖСЭН БОЛОН ЭСЭРГҮҮЦСЭН ҮНДЭСЛЭЛ<br />
Бэлгийн хавьталд одоо орох уу, болих уу<br />
Бэлгийн хавьталд одоо орох<br />
Бэлгийн хавьталд оролгүй хойшлуулах<br />
Бэлгийн хавьталд одоо орох...<br />
Бэлгийн хавьталд оролгүй хойшлуулах...<br />
--<br />
Найз/хосын зүгээс үзүүлэх шахалт<br />
дарамтыг зогсоох<br />
--<br />
Найз нар нь бэлгийн хавьталд орж үзсэн<br />
гэж бодож байгаа бол бусадтай адилхан<br />
байх<br />
--<br />
Өөр хүнтэй тогтоосон холбоо нь өөрийн<br />
мэдэрч байгаа хайр сэтгэлийг илэрхийлэх<br />
--<br />
Бусдын хайрыг мэдрэх<br />
--<br />
Сониучирхах<br />
--<br />
Хайртай гэдгээ харуулах<br />
--<br />
Таашаал авах/өгөх<br />
--<br />
Ганцаардлаас зайлсхийх<br />
--<br />
Эцэг эх, бусад насанд хүрэгчээс хараат<br />
бус, бие даасан байдлаа харуулах<br />
--<br />
Хамтрагчаа барьж үлдэх<br />
--<br />
Өөрийгөө насанд хүрсэн хүн гэдгийг<br />
мэдрэх<br />
--<br />
Эцэг, эх болохын тулд<br />
--<br />
Хувийн ба гэр бүлийнхээ үнэт зүйлийг<br />
дагаж мөрдөх<br />
--<br />
Сэтгэл зүйн хувьд бэлгийн хавьтал хийхэд<br />
бэлэн бус<br />
--<br />
Романтик харилцааны мөн чанарыг<br />
өөрчлөлгүй хадгалах<br />
--<br />
Жирэмслэлтээс зайлсхийх<br />
--<br />
БЗДХ болон ХДХВ-ын халдвараас<br />
сэргийлэх<br />
--<br />
Эцэг эхээ гомдоохоос зайлсхийх<br />
--<br />
Нэр хүнддээ сэв суулгахаас зайлсхийх<br />
--<br />
Өөрийгөө буруутгахаас зайлсхийх<br />
--<br />
Ирээдүйн зорилгодоо хүрэх<br />
--<br />
Тохиромжтой хүнтэй тааралдтал хүлээх<br />
--<br />
Илүү тогтвортой холбоо тогттол хүлээх<br />
--<br />
Шашин шүтлэгээ дагаж мөрдөх<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.3<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ НЬ<br />
Аюулгүй бэлгийн хавьталд одоо орох уу, болих уу<br />
Дэмжсэн<br />
--<br />
Энэ нь хүсээгүй жирэмслэлтээс<br />
хамгаалж болно.<br />
--<br />
Энэ нь БЗДХ авахаас хамгаалж болно.<br />
--<br />
Энэ нь ХДХВ-ын халдвар авахаас<br />
хамгаалж болно.<br />
Эсэргүүцсэн<br />
--<br />
Энэ тухай ичээд ярьж чадахгүй.<br />
--<br />
Би бэлгэвч худалдан авч чадахгүй.<br />
--<br />
Би бэлгэвч хэрэглэх дургүй.<br />
--<br />
Хамтрагч маань бэлгэвч хэрэглэх<br />
дургүй.<br />
--<br />
Энэ нь намайг биеэ барихад хүргэж,<br />
чөлөөтэй байхад саад болдог.<br />
--<br />
Найз маань намайг өвчин авсан гэж<br />
бодно.<br />
--<br />
Би жирэмслэхийг хүсч байна.<br />
52 53
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 5<br />
БОЛОМЖИЙГ ЦЭГНЭХ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.4<br />
ЧИ ЮУ ГЭЖ ЗӨВЛӨХ ВЭ?<br />
Тасархай шугамын дагуу хайчлан, тохиолдол бүрийг нэг цаасан дээр байхаар бэлтгэнэ.<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
Болд, Сараа хоёр 15 настай. Тэр хоёр уулздаг болсоор дөрвөн сар болж байгаа ба энэ<br />
хугацаанд маш дотно харилцаатай болжээ. Тэр хоёр бэлгийн хавьталд орох тухай бодож<br />
байна. Тэр хоёр урьд нь бэлгийн хавьталд орж үзээгүй байв. Сараа гэрлэх хүртлээ бэлгийн<br />
хавьталд оролгүй хүлээх ёстой гэсэн итгэлтэйгээр өссөн боловч түүнийг “үгүй” гэж хэлэх юм<br />
бол Болд хаяад явчихна гэж айж байна. Болд нэлээн их туршлагатай болчихсон найз нараа<br />
дуурайж бэлгийн хавьталд орох ямар байдгийг мэдэхийг хүсч байв.<br />
Хэрэв энэ хоёр бэлгийн хавьталд орохоор шийдвэл юу болно гэж та нар бодож байна вэ?<br />
Хэрвээ энэ хоёр бэлгийн хавьталд орохгүй байхаар шийдэх юм бол юу болно гэж та нар бодож<br />
байна вэ? Сараагийн гэр бүлийн орчин нөхцөл, үнэт зүйлийн зөрчилдөөн, тухайн нөхцөлд<br />
байж болох өөрийгөө буруутгах мэдрэмж зэргийг хэлэлцээрэй.<br />
--<br />
Энэ хоёр насныхаа онцлогоос бэлгийн хавьтлыг хойшлуулах нь зүйтэй юу, үгүй юу?<br />
--<br />
Тогтвортой харилцааг үүсгэхэд дөрвөн сар хангалттай хугацаа мөн үү? Тийм бол яагаад?<br />
Үгүй бол яагаад?<br />
--<br />
Хэрвээ энэ хоёр бэлгийн хавьтлыг хойшлуулахаар шийдвэл энэ хоёрт өөр ямар сонголт<br />
байна вэ?<br />
--<br />
Хэрвээ энэ хоёр бэлгийн хавьталд орохоор шийдвэл ямар асуудлыг хоорондоо хэлэлцэх<br />
ёстой вэ?<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
Батбаяр 19 настай, инженер болохоор суралцаж байгаа. Гангаа 10 дугаар ангийн сурагч. Тэр<br />
сурлага сайтай хүүхэд бөгөөд эцэг эх нь түүнийг дээд сургуульд орно гэж найдаж байгаа.<br />
Батбаяр, Гангаа хоёр түрүү жил найзууд болсон бөгөөд энэ хугацаанд романтик холбоотой<br />
болжээ. Тэр хоёр урьд нь нэг удаа бэлгийн хавьталд орсон боловч энэ тухайгаа хоорондоо<br />
огт ярилцаагүй юм. Өнөөдөр Гангаагийн 18 насны төрсөн өдөр ба баяраа тэмдэглэхээр<br />
найзуудтайгаа хамт гадагш гарчээ. Орой нь Гангаагийн байшинд эргэн иртэл гэрт нь хүн<br />
байхгүй байлаа. Тэр хоёр бие биедээ “баяртай” гэж хэлээд үнсэлдлээ. Хэн хэнийх нь хүсэл<br />
бадарч, сэтгэл нь хөөрч байлаа.<br />
--<br />
Батбаяр, Гангаа хоёр ямар асуудлыг хэлэлцэх ёстой вэ?<br />
--<br />
Батбаяр юу гэж хэлж болох вэ?<br />
--<br />
Гангаа юу гэж хэлж болох вэ?<br />
--<br />
Тэр хоёрт ямар хувилбарт сонголт нээлттэй байна вэ?<br />
--<br />
Гангаагийн ирээдүйд хэрхэн нөлөөлж болох вэ?<br />
--<br />
Тэр хоёр хаанаас хамгаалах хэрэгсэл авч болох вэ?<br />
--<br />
Ямар арга нь тохиромжтой байх вэ?<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
Жаргал Төмөрбаяртай анх үдэшлэг дээр танилцаж байгаа ба Төмөрбаяр бол түүний хамгийн<br />
сайн найз Оюунаагийн ах юм. Төмөрбаяр их царайлаг, сургууль дээрээ алдартай нэгэн. Тэр<br />
үдэшлэг дээр архи согтууруулах ундаа нэлээн элбэг байгаа бөгөөд Жаргал уухгүй хэмээн<br />
татгалзахыг оролдсон боловч эцэстээ хэдэн лааз пиво уусан байлаа. Хэсэг хугацааны дараа<br />
хосууд унтлагын өрөөнд орж, алга болоод байгааг Жаргал анзаарчээ. Гэнэт Төмөрбаяр<br />
Жаргалтай их энхрий наалинхай харилцаж эхэллээ. Жаргал бэлгийн хавьталд орчих вий<br />
гэхээсээ эмээж байлаа. Хэрвээ тэгвэл Жаргал жирэмсэн болох боломжтой гэдгийг мэдэж<br />
байлаа.<br />
--<br />
Жаргалын хувьд ямар сонголт нээлттэй байна вэ?<br />
--<br />
Сонголт бүрээс гарах магадлалтай ямар үр дагавар байна вэ?<br />
--<br />
Жаргалын хувьд “үгүй” гэж хэлж болох бүхий л арга замыг нэрлэнэ үү?<br />
--<br />
Төмөрбаяр юу гэж хэлж болох вэ?<br />
--<br />
Төмөрбаярын хувьд ямар сонголт нээлттэй байна вэ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.5<br />
ЧИ ҮҮНИЙГ ХЭРХЭН ЗОХИЦУУЛАХ БАЙСАН БЭ?<br />
Тасархай шугамын дагуу хайчлан, тохиолдол бүрийг нэг цаасан дээр байхаар бэлтгэнэ.<br />
Хишгээ Ганбат хоёр уулздаг болсоор долоон сар өнгөрчээ. Хишгээд Ганбат маш их таалагддаг<br />
боловч түүнтэй бэлгийн хавьталд орохыг хүсэхгүй байгаа юм. Нэгэн үдэш Ганбат Хишгээгээс<br />
өөртөө хайртай гэдгийг батлан, түүнтэй бэлгийн хавьталд орохыг шаарджээ. Хэрвээ Хишгээг<br />
түүнтэй бэлгийн хавьтал хийхгүй бол хаяна гэж сүрдүүлжээ.<br />
Чи Хишгээгийн оронд байсан бол яах байсан бэ?<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
Чимгээ, Сүхбаатар хоёр 20 настай бөгөөд уулздаг болсоор нэг жил өнгөрч байна. Хамтдаа<br />
байхыг хэн хэн нь хүсдэг боловч хоёулаа нэлээн ичимхий учраас өөрсдийн мэдрэмжийн тухай<br />
ярилцаж чадахгүй л байна. Гэхдээ бэлгийн дур хүсэл нэмэгдэж байгааг зохицуулах ёстой<br />
гэдгийг хэн хэн нь мэдэж байгаа.<br />
Чимгээ, Сүхбаатар хоёрын оронд байсан бол яах вэ?<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
Даваадорж Нарантуяатай маш аз жаргалтай холбоо тогтоосон боловч үүнд бэлгийн хавьтал<br />
багтаагүй байгаа билээ. Даваадорж мөн өөрийн эрэгтэй найз нарын бүлгийг үнэлж ханддаг<br />
боловч сүүлийн үед найз нар нь түүнийг одоо болтол бэлгийн хавьталд орж үзээгүй гэж шоолох<br />
болжээ.<br />
Хэрвээ чи Даваадоржийн оронд байсан бол яах вэ?<br />
54 55
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 5<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 5.6<br />
ЖИРЭМСЛЭЛТЭЭС ХЭРХЭН СЭРГИЙЛЖ БОЛОХ ВЭ?<br />
Энэхүү дасгал ажлын хуудас нь зөвхөн чиний хувийн хэрэгцээнд зориулагдсан болно. Энд<br />
бичсэн зүйлийг бусадтай хэлэлцэхгүй, мөн хичээлд хэрэглэхгүй.<br />
1. Доор жагсаасан хамгаалалтын аргаас алиных нь тухай илүү ихийг мэдэхийг хүсч байна вэ?<br />
--<br />
Бэлгийн хавьтлыг тэвчих<br />
--<br />
Хуанлийн арга<br />
--<br />
Шахмал эм<br />
--<br />
Ерөндөг<br />
--<br />
Тарилга<br />
--<br />
Бэлгэвч<br />
Чи хүссэн мэдээллээ хэрхэн олох вэ?<br />
2. Аль арга нь жирэмслэлтээс хамгаалахад хамгийн найдвартай санагдаж байна вэ? Аль<br />
арга нь БЗДХ-аас сэргийлэхэд тохиромжтой байна вэ?<br />
3. Аль арга нь сөрөг нөлөө хамгийн багатай вэ?<br />
4. Аль арга нь үр дүнтэй байх вэ? Аль нь БЗДХ-аас сэргийлэхэд хангалттай үр дүнтэй байх<br />
вэ?<br />
5. Аль аргыг нь чиний одоогийн болон ирээдүйн найз охин/ найз хөвгүүн чинь хэрэглэхийг<br />
хамгийн их сонирхоно гэж бодож байна вэ? Яагаад? Чи үүндээ хэр итгэлтэй байна вэ?<br />
6. Аль аргыг эцэг, эх чинь хамгийн их дэмжинэ гэж бодож байна вэ?<br />
7. Доорх хүснэгтийг бөглөж жирэмслэлтээс хамгаалах аргын тухай өөрийн дүгнэлтийг<br />
илэрхийлнэ үү.<br />
Бэлгийн хавьтлыг<br />
тэвчих (бэлгийн<br />
хавьталд орохгүй<br />
байх)<br />
Хуанлийн арга<br />
Бэлгэвч<br />
Шахмал эм<br />
Ерөндөг<br />
Цацлага<br />
Давуу тал Сул тал Надад хэр тохирох вэ?<br />
(1–5 оноо)<br />
1=сайн сонголт, 5=муу<br />
сонголт<br />
Сэдэв 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
56<br />
57
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид шийдвэр <strong>гаргах</strong> явцын нэгэн бүрэлдэхүүн хэсэг болсон эрсдэлд үнэлгээ дүгнэлт<br />
өгч сурах явцдаа хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталтай холбоотой шийдвэр болон тэдгээрээс<br />
гарах үр дагаврт онцгой анхаарал хандуулах болно.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Эрсдэлийн гурван төрлийг нэрлэх.<br />
• Өөрсдөө зайлсхийхийг хүсэж байгаа гурван төрлийн эрсдэлийг нэрлэх.<br />
• Яагаад зарим эрсдэлийг хийгээд үзэх нь зүйтэй, заримыг нь хэрэггүй байдгийг тайлбарлах<br />
• Аль нэгэн эрсдэлийг хийгээд үзэх нь зүйтэй эсэхийг үнэлэхэд тус болох хоёр хүчин зүйлийг<br />
нэрлэх.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• Багц хөзөр<br />
• Хайрцаг эсвэл уут–3 ширхэг<br />
• Тоглоомын хэсгүүд –“X” гэсэн тэмдэгтэй 6 хэсэг, “O” гэсэн тэмдэгтэй 12 хэсэг<br />
• “Эрсдэлтэй нөхцөлүүд” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1)–Гурван суралцагч бүрийн дунд нэг<br />
тохиолдол оногдож байхаар хувилна.<br />
• “Эрсдэлийг үнэлэх хүснэгт” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.2)–том үзүүлэн хэлбэрээр<br />
• “Жаргал,Тэмүүжин хоёрын түүх” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.3)–нэг хувь<br />
• “Жаргал,Тэмүүжин хоёрын түүх-Санал болгож байгаа хариулт” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.4)–<br />
Багшид зориулсан мэдээлэл<br />
• “Нэмэлт мэдээлэл: Жирэмслэлт ба БЗДХ” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.5)–том үзүүлэн<br />
хэлбэрээр<br />
• “Нэмэлт мэдээлэл: Хуанлийн арга” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.6)–том үзүүлэн хэлбэрээр<br />
• “Давтагдсан эрсдэлийн тоглоом” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.7)–том үзүүлэн хэлбэрээр<br />
• “Давтагдсан эрсдэл” хэсэгт ашиглах 3 уут юмуу хайрцаг бэлтгэнэ. Уут юмуу хайрцаг<br />
болгонд “Х” гэсэн тэмдэгтэй тоглоомын хоёр хэсгийг, “О” гэсэн тэмдэгтэй тоглоомын<br />
дөрвөн хэсгийг хийнэ (тоглоомын хэсэг гэдэг нь хэсэг цаас юмуу карт байж болно). Улмаар<br />
уут юмуу хайрцаг бүрт нийт зургаан хэсгийг хийсэн байна.<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong> үйл явц нь тодорхой эрсдэлийг агуулсан байдаг.<br />
• Эрсдэл гэж хор хөнөөл, зовлон шаналал юмуу гарз хохирол амсах магадлал, боломж юм.<br />
• Зарим төрлийн эрсдэлийг хийхэд аюултай байхад зарим нь сэтгэл хангалуун, сайхан байж<br />
мэднэ.<br />
• Эрсдэлийг үнэлэхийн тулд хүн тодорхой нэг үйлдлээс гарч болох ашигтай болон хор<br />
уршигтай үр дагаврыг мэдсэнээр тэдгээрийг хэр их хүсч байгаа болон хүсэхгүй байгаагаа<br />
тодорхойлоод, гарах магадлалыг үнэлж, эдгээр хүчин зүйлсийг хооронд нь харьцуулан<br />
цэгнэж үзэх ёстой.<br />
• Хүмүүс эрсдэлийг дахин дахин хийж байвал тэд “тоглоомд алдах” магадлал ихтэй болно.<br />
Өөрөөр хэлбэл, эдгээр хүмүүсийн хувьд тодорхой үр дагаврыг амсах магадлал нь өснө.<br />
• Бие махбодын эрсдэл гэдэг нь өөрийн биед гэмтэл, хор хохирол учруулах магадлалыг<br />
хэлнэ.<br />
• Сэтгэл санааны хувьд гуньж гутрах, зовж шаналах юмуу, эсвэл хохирол учруулах<br />
магадлалтай бол сэтгэл санааны эрсдэл болдог.<br />
• Өөрийн нийгмийн амьдрал юмуу нэр хүндэд хохирол учрах магадлал бол нийгмийн эрсдэл<br />
болно.<br />
• Эрэгтэй болон эмэгтэйчүүдийн хувьд БЗДХ авах эрсдэлүүд адилхан байдаг.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Эрсдэлтэй үйлдэл<br />
Суралцагчдыг гурван хүнтэй багт хуваана. “Эрсдэлтэй нөхцөл” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.1)<br />
материалаас авсан тохиолдлыг баг бүрт хувааж өгөөд, багаар хариулах асуултыг самбарт<br />
бичнэ:<br />
Энэ хүн ямар зүйлд итгэлтэй байна вэ?<br />
Түүний энэхүү итгэл нь юунд үндэслэсэн байна вэ?<br />
Та нарын бодлоор энэ хүн итгэлтэй байх ёстой юу, үгүй юу? Яагаад?<br />
Энэ хүн ямар эрсдэл гаргаж байна вэ?<br />
Түүнд юу тохиолдож болох вэ? Гарах магадлалтай бүхий л үр дагаврыг жагсаан бичээрэй.<br />
Суралцагчид энэ даалгаврыг гүйцэтгээд дуусахаар нэг ижил тохиолдол дээр ажилласан багаас<br />
өөрсдийн боловсруулсан санааг нэг нэгээр нь танилцуулахыг хүснэ. Нэг ижил тохиолдол дээр<br />
ажилласан бүх баг ажлаа танилцуулаад дуусахаар дараах асуултыг асууна.<br />
Өөр өөр багуудын өгсөн хариулт дотор ямар нэг ялгаа байна уу? Та нар эдгээр ялгааг<br />
зохицуулж чадах уу?<br />
Өөр нэмж хэлэх зүйл байна уу?<br />
Тохиолдлыг бүгдийг нь хэлэлцэж дуусаад нийт суралцагчдад хандан дараах асуултыг асууна:<br />
Эдгээр тохиолдолд гарсан хүмүүсийн бодож байсан ямар санаа нь буруу байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэт их итгэл, эсвэл буруу, хуурамч итгэл<br />
--<br />
Буруу төсөөлөл (жишээлбэл, боловсролтой, цэвэр цэмцгэр харагдаж байгаа хүүхнүүд нь<br />
БЗДХ өвчингүй байдаг, олон охинтой зэрэг явалдахгүй, нэг удаадаа ганц л найз охинтой<br />
байснаар БЗДХ-аас урьдчилан сэргийлж болно.)<br />
--<br />
Түрүүчийн удаа бүх зүйл бүтэмжтэй байсан тул энэ удаад ч гэсэн муу юм болохгүй гэж<br />
итгэх.<br />
58 59
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
Тохиолдол бүрт дурдагдаж байгаа хүн өөрийнх нь хувьд үүсээд байгаа нөхцөлд гарч болох<br />
сөрөг үр дагаврын эрсдэлийг бууруулахын тулд юу хийх ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
1-р тохиолдол: Гэрээсээ нууцаар гарч явдгаа болих, үүнийг аль болох цөөлөх, эсвэл аав<br />
ээждээ баригдах эрсдэлийг бууруулсан нөлөө бүхий онцгой тохиолдолд л ингэж байх.<br />
--<br />
2-р тохиолдол: Бэлгийн хавьталд орохдоо бэлгэвч хэрэглэж байх.<br />
--<br />
3-р тохиолдол: ТОЭФЛ-ийн шалгалтад бэлдэж, хичээлээ хийх.<br />
Сая бид хүмүүс эрсдэл хийж байгаа зарим тохиолдлыг авч үзлээ гэж суралцагчдад хэлнэ. Одоо<br />
“эрсдэл” гэдгийг суралцагчид хэрхэн тодорхойлж байгаа талаар асууна. Энд өгч байгаатай<br />
төстэй тодорхойлолтыг <strong>гаргах</strong>ын тулд асуулт асуун, чиглүүлж өгөөрэй. Суралцагчдын гаргасан<br />
тодорхойлолтыг самбарт бичихдээ тэдний өөрсдийн хэрэглэсэн үгийг аль болох ихээр<br />
ашиглахыг хичээгээрэй.<br />
--<br />
Эрсдэл: хор хөнөөл, зовлон шаналал, эсвэл гарз хохирол учрах боломж, магадлал.<br />
Эрсдэл нь гурван янз байдаг тухай суралцагчдад хэлнэ. Нэгдүгээрх нь бие махбодын эрсдэл<br />
болно. Дараах асуултыг асууна:<br />
“Бие махбодын эрсдэл” гэж юуг хэлж байгаа талаар та нар ямар бодолтой байна вэ?<br />
Бие махбодын эрсдэл: хүний биед гэмтэл, хор хохирол учруулах магадлал.<br />
Биеийн эрсдэл агуулсан үйлдлийн заримыг жишээ болгон нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Улаанбаатар хотод зам хөндлөн гарах<br />
--<br />
Мод, шат руу авирах<br />
--<br />
Хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд орох<br />
--<br />
Ширүүн урсгалтай голд сэлэх<br />
--<br />
Цасан шуурганаар явган явах гэх мэт.<br />
Сая та нарын багаараа авч үзсэн тохиолдол дотроос аль нь бие махбодын эрсдэлийг ихээр<br />
агуулсан байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
БЗДХ авах талаар санаа зовох юмгүй гэж өөрийгөө тайтгаруулж байгаа нэгэн залуугийн<br />
тухай<br />
Хоёр дахь төрлийн эрсдэл нь сэтгэл санааны эрсдэл гэдгийг хэлээд, тэднээс дараах асуултыг<br />
асууна. “Сэтгэл санааны эрсдэл” гэж юуг хэлж байгаа талаар та нар ямар бодолтой байна<br />
вэ? Сэтгэл санааны эрсдэл: хүнд сэтгэлийн шаналал, эсвэл сэтгэл санааг нь доройтуулах<br />
магадлал.<br />
Сэтгэл санааны эрсдэлийг агуулсан үйлдлийн заримыг жишээ болгон нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэн нэгэн хүнийг болзоонд урих<br />
--<br />
“Би чамд хайртай” гэж хэн нэгэн хүнд анх удаагаа хэлэх<br />
--<br />
Ямар нэг асуудлын талаар найзтайгаа зөрөлдөх<br />
--<br />
Гэр бүлээ орхин өөр газар руу нүүх<br />
Сая та нарын багаараа авч үзсэн тохиолдол дотроос аль нь сэтгэл санааны эрсдэлийг агуулсан<br />
байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гэрээсээ нууцаар гарч явдаг хүүхдийн тухай.<br />
--<br />
ТОЭФЛ-ийн шалгалтаа амжилттай өгчихнө гэж бодож байгаа хүний тухай.<br />
Гурав дахь төрлийн эрсдэл нь нийгмийн эрсдэл гэдгийг суралцагчдад хэлээд, тэднээс дараах<br />
асуултыг асууна. “Нийгмийн эрсдэл” гэж юуг хэлж байгаа талаар та нар ямар бодолтой байна<br />
вэ? Нийгмийн эрсдэл: өөрийн нийгмийн амьдрал, эсвэл нэр хүндэд хохирол учрах магадлал.<br />
Нийгмийн эрсдэлийг агуулсан үйлдлийн заримыг жишээ болгон нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Бусад хүний таашаан хүлээж авахгүй байгаа зүйлийг хийх<br />
--<br />
Сурлага сайтай мөртлөө хичээлээ хийгээгүй, бэлдээгүй байснаас болж тестэн дээр муу<br />
дүн авах<br />
--<br />
Хэтрүүлэн их уусны улмаас гудамжинд “тасарч” унах<br />
--<br />
Хулгай болон өөр нэгэн гэмт хэрэг үйлдэж байгаад баригдах гэх мэт.<br />
Сая та нарын багаараа авч үзсэн тохиолдол дотроос аль нь нийгмийн эрсдэлийг агуулсан<br />
байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тохиолдол бүрт гарч буй хүмүүсийн хийж байгаа үйлдлийн тухай юмуу эдгээрээс гарах үр<br />
дагаврын талаар бусад хүн мэдээд, түүнийг нь таашааж хүлээн авахгүй бол эдгээр нь бүгд<br />
нийгмийн эрсдэлийг агуулсан байна.<br />
Суралцагчдаас урьд өмнө нь өөрсдөө оролцсон, тодорхой сөрөг үр дагавартай байсан<br />
эрсдэлтэй тохиолдлыг санаад, дэвтэртээ жагсаан бичихийг хүснэ. Хэрвээ өөрсдөө хүсэхгүй<br />
бол эдгээр зүйлээ бусад сурагчтай санал хуваалцан ярихгүй байж болно. Дараах асуултад<br />
дэвтэртээ хариулж бичихийг хүснэ.<br />
Чи эдгээр үйлдэлд яагаад оролцсон бэ?<br />
<strong>Шийдвэр</strong>ээ <strong>гаргах</strong>аас өмнө чамд ямар мэдрэмж төрж байсан бэ? Үүнээс гарч болох үр<br />
дагаврын тухай чи мэдэж байсан уу?<br />
Үр дагавар нь гарсны дараа чамд ямар мэдрэмж төрж байсан бэ?<br />
Бичсэн зүйлээ бусадтайгаа хуваалцах хүсэлтэй суралцагчдыг яриулна.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Эрсдэлийг үнэлэх нь<br />
Эрсдэл хийх үү, үгүй юу гэдгээ шийдэхдээ харгалздаг хүчин зүйлийг нэрлэхийг хүснэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гарах ашиг, олз, үр өгөөж нь хэр сайн болох<br />
--<br />
Ашигтай, өгөөжтэй байх магадлал хэдий хэр байх<br />
--<br />
Гарч болох хор, хохирол нь ямар байх<br />
--<br />
Хор, хохирол гарах магадлал хэдий хэр байх<br />
Урьдчилан бэлтгэсэн “Эрсдэлийг үнэлэх хүснэгт” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.2) үзүүлэнгээ дэлгэн<br />
харуулна. Ихэнх эрсдэл нь гарч болох ашиг, үр өгөөж болон хор хохирлыг нэгэн зэрэг агуулж<br />
байдаг ба эдгээрийн аль аль нь тохиолдоно гэсэн тодорхой магадлалтай байдаг. Үүнийг<br />
тооцохын тулд хүснэгтийг ашиглаарай. Ашиг, өгөөж нь тухайн хүний зүгээс их, бага хэмжээнд<br />
байдаг бол хохирол нь хүлээж авах боломжгүй зүйл байдаг.<br />
Өөр өөр эрсдэл агуулж байгаа зан үйлд үнэлгээ дүгнэлт өгөхийн тулд энэ хүснэгтийг ашиглах<br />
болно гэж хэлэн дэвтэртээ хуулж хийхийг хүснэ.<br />
Суралцагчдыг хүйсээр нь ялгаж дөрвөн багт хуваана.<br />
Хамгийн түрүүнд судалж үзэх зүйл бол “Өөрт чинь таалагддаг хэн нэгэн хүнийг болзоонд<br />
60 61
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
урих” гэсэн үйлдэл юм. Тэр хүн урьд нь чамтай 1-2 удаа ярилцахдаа найрсаг хандсан боловч<br />
өөрийн чинь талаар ямар бодолтой байдгийг чи үнэндээ мэдэхгүй. Суралцагчид багаараа<br />
<strong>гаргах</strong> шийдвэрт нөлөөлөх хүчин зүйлийг хэлэлцээд, хүснэгтийн эхний хоёр баганыг бөглөх<br />
ёстой (ашиг, хохирол аль алиных нь гарах магадлал). Дараа нь суралцагч бүр ганцаарчлан<br />
ажиллаж, гуравдугаар баганыг бөглөөд (ашиг гараасай гэсэн хүсэл, хохирлыг хүлээж авах<br />
боломж), эцсийн шийдвэрийг тус тусдаа <strong>гаргах</strong> ёстой. Санаагаа багаараа хэлэлцэхэд зориулж<br />
суралцагчдад 5-7 минутын хугацаа өгнө. Суралцагчдыг багаараа ажиллаж байх хооронд<br />
дүгнэлт хийхэд ашиглах эрсдэлийг үнэлэх хүснэгтийг самбарт зурна.<br />
Даалгавраа гүйцэтгээд дуусмагц аль нэг багаас гаргасан ашиг, үр өгөөжийн жагсаалтыг<br />
уншуулна. Тухайн багийн хэлсэн санааг самбарт зурсан хүснэгтэд бичнэ. Дараа нь нэмж хэлэх<br />
санаа байгаа эсэхийг асуугаад, байвал жагсаалт дээрээ нэмж бичнэ. Эсрэг хүйснээс бүрдсэн<br />
хоёр багаас өөрсдийн боловсруулсан санааг уншиж өгөхийг хүсээд, дээрх хоёр багтай адилхан<br />
самбарт жагсаан бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэр зөвшөөрч, чи жаргалтай байна.<br />
--<br />
Та хоёр уулзаад, хамтдаа цагийг маш сайхан өнгөрөөнө.<br />
--<br />
Болзоонд урих зориг зүрх гаргаж чадсандаа чи баяртай байна.<br />
--<br />
Тэр хүн чамтай танилцаж найз болох сонирхолтой байгаа эсэхийг нь олж мэднэ.<br />
Дээрх ашиг бүрийн тохиолдлын магадлал нь хэр их байгаа талаар суралцагчид ямар бодолтой<br />
байгааг асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тодорхойлсон ашиг, үр өгөөжийн төрлөөс шалтгаалан хариулт нь хоорондоо харилцан<br />
адилгүй байх боловч ерөнхийд нь авч үзвэл нөгөө хүн нь түүний талаар ямар мэдрэмжтэй<br />
байгаа тухай нэг их мэдээлэл байхгүй тул гарч болох үр өгөөжийн тохиолдох магадлал “дунд<br />
зэргийн” түвшинд байх болов уу. Гэхдээ “Тэр хүн чамтай танилцан найз болох сонирхолтой<br />
байгаа эсэхийг нь олж мэднэ” гэх мэт үр дагавар гарах магадлал “өндөртэй” байх болов уу.<br />
Одоо жагсаалтад байгаа ашиг, үр өгөөж тус бүрийг тохиолдоосой гэсэн хүсэл ямар хэмжээнд<br />
байгааг суралцагчдын саналыг хураах хэлбэрээр тодорхойлно. Эхлээд эрэгтэй суралцагчдын<br />
саналыг асууна. Хамгийн олон дэмжигчтэй байгаа нэгэн сонголтыг самбарт бичээд, дараа нь<br />
дээрхийн адил хэлбэрээр эмэгтэй суралцагчдын саналыг хураана.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тодорхойлсон ашиг, үр өгөөжийн төрлөөс шалтгаалан гарах хариулт нь хоорондоо харилцан<br />
адилгүй байх боловч нөгөө хүн өөрт нь маш их таалагдаж байгаа учраас таамаглаж байгаа<br />
ихэнх ашиг, өгөөжийг тохиолдоосой гэсэн хүсэл нь маш өндөр түвшинд байх магадлалтай<br />
(“хүсч байгаа” эсвэл “маш их хүсч байгаа”)<br />
Одоо хүснэгтийн нөгөө хэсэг буюу хохирол, шаналлын хэсгийг дээрхийн ижил аргаар<br />
боловсруулах ба энэ удаад өөр баг эхэлнэ. Тухайн хүйсийн нэг багаас энэ тохиолдолд тухайн<br />
хүний сонгож авсан аль нэг шийдвэрийн үр дүнд түүнд ямар хохирол учирч болох талаар<br />
гаргасан жагсаалтаа уншиж өгөхийг хүсээд, хэлсэн санааг нь самбарт бичнэ. Дараа нь шинэ<br />
санаа байгаа эсэхийг лавлаж, жагсаалтад нэмж бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нөгөө хүн чинь татгалзан, чи гуньж гутарна.<br />
--<br />
Өөрийн сэтгэл санааг өөр хүнд нээж хэлсэндээ чи ичнэ.<br />
--<br />
Өөрийнхөө талаар чамд сөрөг мэдрэмж төрнө (хүний сэтгэлийг татахааргүй царай муутай,<br />
эсвэл чи хэзээ ч найз хөвгүүн/найз охинтой болж чадахгүй юм байна гэж бодно).<br />
--<br />
Одоо тэр хүнтэй дахиад тааралдахад чамд эвгүйцэх сэтгэл төрнө.<br />
--<br />
Бусад хүүхэд чиний тухай мэдэж, чи ичнэ.<br />
--<br />
Бусад хүүхэд чиний тухай мэдэж, чамайг шоолно.<br />
--<br />
Охин бол хөвгүүд чамайг “амархан охин”, “хэтэрхий шулуухан охин” гэж бодох вий гэж чи<br />
бодно.<br />
Тухайн жагсаалт дотор байгаа хохирол, шаналал болгон нь тохиолдоно гэсэн магадлал ямар<br />
түвшинд байгааг суралцагчдаас асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тодорхойлсон хохирол, шаналлын төрлөөс шалтгаалан хариулт нь хоорондоо харилцан<br />
адилгүй байх боловч ерөнхийд нь авч үзвэл нөгөө хүн нь түүний талаар ямар мэдрэмжтэй<br />
байгаа тухай нэг их мэдээлэл байхгүй учраас гарч болох хохирол шаналлын тохиолдох<br />
магадлал нь “дунд зэргийн” түвшинд байх болов уу. Гэхдээ “бусад нь энэ тухай мэднэ” гэх<br />
мэт үр дагавар гарах магадлал “өндөртэй” байх болов уу.<br />
Одоо гарч болох хохирол, шаналлыг хүлээж авах боломж нь ямар түвшинд байгааг<br />
суралцагчдын саналыг хураах хэлбэрээр тодорхойлно. Эхлээд эмэгтэй суралцагчдаас гараа<br />
өргөн, санал хураалгахыг хүснэ. Хамгийн олон хүний саналыг авсан зүйлийг самбарт бичнэ.<br />
Дараа нь эрэгтэй суралцагчдын саналыг нэгэн ижил хэлбэрээр хураагаад, мөн л хамгийн олон<br />
хүний саналыг авсан сонголтыг самбарт бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тодорхойлсон хохирол, шаналлын төрлөөс шалтгаалан хариулт нь хоорондоо харилцан<br />
адилгүй байх боловч ерөнхийдөө “бусад хүүхдүүд шоолно” гэх мэт удаан хугацаагаар<br />
үргэлжлэхээргүй, гүн гүнзгий нөлөө үзүүлэх, эсвэл онцгой муу үр дагаврын хувьд бол<br />
хүлээж авах боломж нь “эвгүй/хүнд” эсвэл “тэсч болно” гэсэн үнэлгээ гарах болов уу.<br />
Харин “түүнтэй дахиад тааралдахдаа эвгүйцнэ” гэх мэтийн арай хүнд шинжтэй, эсвэл<br />
удаан хугацаагаар үргэлжлэх нөлөө үзүүлэх магадлалтай үр дагаврын хувьд “хүлээн авч<br />
болохгүй” гэсэн дүгнэлт давамгай гарах болов уу.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Зарим нэг боломж нь суралцагчдын хүйсээс шалтгаалах магадлалтай. Хүйсээр авч үзэхэд<br />
маш их ялгаатай байвал хоёр өөр хүйсийн суралцагчдын хариултыг тус тусад нь хоёр багана<br />
болгон зэрэгцүүлэн бичиж болно.<br />
Эцэст нь эрэгтэй суралцагчдаас ямар нэг охиныг болзоонд урихыг хүсч байгаа хүн байгаа бол<br />
гараа өргөхийг хүсээд, тоог нь самбарт бичнэ. Дараа нь ямар нэг охиныг болзоонд урихыг<br />
хүсэхгүй байгаа хүн байвал гараа өргөхийг хүсээд, тоог нь мөн бичнэ. Дараа нь охидоос мөн<br />
дээрхийн адил асуултыг асууж, гарсан тоог самбарт бичнэ.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Ямар нэг хүнийг болзоонд урихыг хүсч байгаа суралцагчдын хувьд, эрсдэл байж болох боловч<br />
яагаад хийгээд үзэж болохгүй гэж?<br />
Болзоонд хүн урихыг хүсэхгүй байгаа суралцагчдын хувьд, эрсдэл нь яагаад хийгээд хэрэггүй<br />
зүйл байна вэ?<br />
Охид, хөвгүүдийн өгсөн хариултын хооронд ямар нэг ялгаа ажиглагдсан уу?<br />
Хэрвээ ажиглагдсан бол яагаад ийм ялгаа гарч байна гэж та нар бодож байна вэ?<br />
Тэр ялгаа нь зөв зүйтэй, шударга зүйл мөн үү? Тийм бол яагаад? Үгүй бол яагаад?<br />
62 63
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Хэрвээ суралцагчдын өгсөн хариулт дээрхээс ялгаатай байвал суралцагчдад эдгээр асуудалтай<br />
холбоотой мэдээллийг сануулаад, суралцагчдын өгөх хариулт нь таны өгсөн мэдээллийн утга<br />
агуулгатай тохиртол нь тэднээс асуулт асуун, чиглүүлнэ.<br />
Одоо арай ноцтой үр дагавар дагуулах магадлалтай өөр нэг жишээг авч үзэх гэж байгаа тухай<br />
суралцагчдад хэлнэ (Энэ дасгалыг нэмэлт хичээл юмуу зайлшгүй чухал гэж үзсэн тохиолдолд<br />
заах боломжтой). Энэ нь бэлгийн хавьталд хамгаалалтгүйгээр орох жишээ юм (хамгаалалтгүй<br />
гэдэг нь бэлгэвч болон гэр бүл төлөвлөлтийн өөр ямар нэг төрлийн хэрэгслийг ашиглалгүйгээр<br />
бэлгийн хавьталд орохыг хэлнэ). Түрүүчийн багаараа ажиллаж, хүснэгтийг мөн дээрхийн ижил<br />
маягаар бөглөх боловч энэ удаад “хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд орох” гэсэн зан үйлийг авч<br />
үзэх болно.<br />
Ийм шийдвэртэй холбоотой тодорхой үр дагавар гарах боломжийг судалсан шинжлэх ухааны<br />
үндэслэлтэй мэдээлэл байдаг ба энэ мэдээллийг багаар ажиллаж байх явцдаа эргэцүүлэн<br />
бодож, эрсдэлийн үнэлгээ өгөхдөө ашиглаж болох тухай суралцагчдад хэлнэ.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна. Хэрвээ суралцагчид зөв хариултыг гаргаж чадахгүй<br />
бол багш өөрөө хэлж өгөх хэрэгтэй.<br />
Хэрвээ хос нь хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд нэг удаа орвол эмэгтэй нь жирэмслэх магадлал<br />
хэр байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эмэгтэй нь жирэмсэн болох магадлал 0-30%-тай байна. Жирэмсэн болох эсэх нь тухайн<br />
эмэгтэйн биений юм мөчлөгийнхөө аль үед байгаагаас шалтгаалах ба жирэмслэх магадлал<br />
хамгийн ихтэй үеийг тогтооход нэлээд хүндрэлтэй байдаг.<br />
Хэрвээ хос нь нэг жилийн туршид хамгаалалтгүй бэлгийн хавьтал хийж байгаа бол эмэгтэй нь<br />
жирэмслэх магадлал хэр байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эмэгтэй нь жирэмслэх магадлал 85%-тай байна. Энэ нь 100 эмэгтэйгээс 85 нь тухайн<br />
жилийн эцэс гэхэд жирэмсэлсэн байна гэсэн үг болно.<br />
Хэрвээ хос нь хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд нэг удаа орсон ба эрэгтэй нь заг хүйтэн өвчтэй<br />
бол эмэгтэй нь халдвар авсан байх магадлал ямар хэмжээтэй байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эмэгтэй нь энэ өвчнөөр халдварлах магадлал 50%-тай байна.<br />
Хэрвээ хос нь хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд нэг удаа орсон ба эмэгтэй нь заг хүйтэн өвчтэй<br />
бол эрэгтэй нь халдварлах магадлал хэр байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эрэгтэй нь энэ өвчнөөр халдварлах магадлал нь 50%-тай байна.<br />
Хэрвээ чи хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд нэг удаа орсон бол ХДХВ/ДОХ-ын халдварлах<br />
магадлал ямар хэмжээтэй байх вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Яг сайн хэлж чадахгүй ч гэсэн Монгол улсын хувьд аваад үзэхэд 2015 оны байдлаар энэ<br />
халдварыг авах магадлал бага байгаа ч гэсэн энэ нь огт байхгүй өвчин бас биш юм. Энэ<br />
төрлийн халдвар авагчдын тоо байнга нэмэгдэж байгаа учраас чи энэ халдварыг авахгүй<br />
гэсэн баталгаа байхгүй.<br />
“Нэмэлт мэдээлэл: БЗДХ-ууд” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.5)-аар хийсэн үзүүлэнгээ дэлгэн<br />
харуулаад, суралцагчдын хамтаар уншиж танилцана. Суралцагчдад танаас асуулт асуух<br />
боломжийг олгон, өөрийн мэдэх зүйлд хариулт өгөөрэй.<br />
Тухайн үзүүлэн дээр харуулсан байгаа магадлал нь маш ерөнхий тооцоо ба хэд хэдэн хүчин<br />
зүйлийн нөлөөллийг тусгаж байгаа гэж онцлон хэлээрэй. Жишээлбэл, жирэмслэх магадлал<br />
нь эмэгтэй хүний биений юмны мөчлөгөөс хамааран өөр өөр байна. БЗДХ-аар халдварлах<br />
магадлал нь чиний хос халдварласан байгаа эсэхээс хамаарна. Харин хос чинь халдварласан<br />
эсэх нь тухайн хүн өөрөө хэдэн харилцагчтай, тэдгээр нь бэлгийн ямар зуршилтай байсан<br />
зэргээс шалтгаалдаг. Одоо хийх гэж байгаа дасгал ажлыг гүйцэтгэхдээ суралцагчид өөрийн<br />
хосынхоо урьд өмнөх бэлгийн зан үйлийн тухай ямар ч мэдээлэл байхгүй гэж төсөөлөх<br />
шаардлагатай болно (суралцагчид хосоо өөр хэн нэг хүнтэй бэлгийн хавьталд орж байсан эсэх,<br />
хэрвээ байсан бол хэдэн хүнтэй, ямар хүмүүстэй гэдэг тухай огт мэдэхгүй). Мөн эмэгтэйгийн<br />
өндгөн эс гадагшилж эхэлсэн эсэхийг тэд мэдэхгүй байгаа.<br />
Одоо хүснэгтээ бөглөхөд нь зориулж суралцагчдад долоон минутын хугацаа өгнө.<br />
Суралцагчид уг даалгаврыг гүйцэтгээд дуусмагц гарч болох ашиг, өгөөжийн талаар гаргасан<br />
санаагаа хэлэхийг аль нэг багаас нь хүсээд хэлсэн санааг самбарт байгаа хүснэгтэд бичнэ.<br />
Дараа нь бусдаас нь нэмж хэлэх санаа байгаа эсэхийг асуугаад, шинээр санаа гарвал нэмж<br />
бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чи нөгөө хүндээ итгэж байгаагаа харуулна.<br />
--<br />
Илүү таашаал авч болох магадлалтай.<br />
--<br />
Та хоёр бие биедээ илүү ойртон дотносох мэдрэмж төрж болно.<br />
Дээрх жагсаалтад багтсан ашиг, өгөөж тус бүр нь тохиолдоно гэсэн магадлал ямар түвшинд<br />
байгаа талаар суралцагчид ямар бодолтой байгааг асууна.Хариулт нь тодорхойлсон ашиг<br />
өгөөжийн төрөл болон таны хичээлд оролцож байгаа суралцагчдаас хамаарах болно.<br />
Одоо гарч болох ашиг, өгөөж тус бүрийн тохиолдох магадлалыг суралцагчдын саналыг хураах<br />
замаар тодорхойлно. Эхлээд ашиг, өгөөж тус бүрийн гарах магадлалын талаар эрэгтэй<br />
суралцагчид юу бодож байгааг гарыг нь өргүүлэн, санал хураах аргаар тодорхойлно. Хамгийн<br />
олон хүний “хүлээж авах боломжтой” гэсэн санал авсан сонголтыг самбарт бичээд, дараа нь<br />
эмэгтэй суралцагчдын саналыг нэгэн ижил арга замаар тодорхойлж самбарт бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Ялгаатай хариулт гарч болохыг анхаараарай. Зарим хүний хувьд эдгээр ашиг, өгөөж нь<br />
болоосой гэж хүсч байгаа зүйл нь байхад өөр хүмүүс эдгээрийг тийм ч их чухал биш гэж<br />
үзэж магадгүй.<br />
Хүснэгтийн хохирол, шаналал хэсэгт холбоотой дасгалыг дээрхийн адил хийх ба харин энэ<br />
удаад түрүүчийнхээс өөр багаас эхэлж, хэлсэн санааг нь самбарт бичнэ. Дараа нь бусад<br />
багаас саналаа хэлэхийг хүсээд, давтагдсан санааг нь тэмдэглэн, урьд нь дурдагдаагүй байсан<br />
санааг нь самбарт буй жагсаалтад нэмж бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эмэгтэй нь жирэмсэлж болно.<br />
--<br />
Эмэгтэй нь юм уу, эрэгтэй нь заг хүйтэн гэх мэт БЗДХ авах магадлалтай.<br />
--<br />
Эрэгтэй нь юм уу, эмэгтэй нь ХДХВ-аар халдварлах магадлалтай.<br />
--<br />
Тэр хоёр алдаа гаргасан гэж бодож магадгүй.<br />
--<br />
Тэр хоёр таашаал авч чадахгүй байж мэднэ.<br />
64 65
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
--<br />
Үүнийг бусад хүн мэдэж, тэр хоёрын талаар муугаар бодож магадгүй.<br />
Эдгээр хохирол, шаналал нь тохиолдоно гэсэн магадлал хэдий хэмжээтэй байгаа талаар<br />
суралцагчид юу гэж бодож байгааг асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
Тодорхойлсон хохирол, шаналлын төрлөөс шалтгаалан хариулт нь хоорондоо харилцан<br />
адилгүй байх боловч ерөнхийд нь аваад үзэхэд суралцагчдад таны мэдээлсэн биологийн<br />
үндэс суурьтай хохирлын хувьд дараах хариулт гарах болов уу:<br />
--<br />
Жирэмслэх магадлал нь “дунд зэрэг”.<br />
--<br />
Эмэгтэйгийн хувьд БЗДХ авах магадлал нь “дунд зэрэг”-ээс “их”.<br />
--<br />
Эрэгтэйгийн хувьд БЗДХ авах магадлал нь “дунд зэрэг”-ээс “бага”.<br />
--<br />
ХДХВ-аар халдварлах магадлал “бага”.<br />
Одоо хохирол юмуу шаналлыг хүлээж авах боломжийн талаар суралцагчдын саналыг хураана.<br />
Эхлээд эмэгтэй суралцагчдаас асууж, гараа өргөн санал хураана. Хамгийн олон хүний санал<br />
авсан хамгийн өндөр түвшинтэй боломжийг самбарт бичээд, дараа нь эрэгтэй суралцагчдаас<br />
асууж дээрхийн адил ажиллана.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тодорхойлсон хохирол, шаналлын төрлөөс шалтгаалан хариулт нь хоорондоо харилцан<br />
адилгүй байх боловч ерөнхийдөө бол “таашаал авч чадахгүй” гэх мэт удаан хугацаагаар<br />
үргэлжлэхээргүй, гүн гүнзгий нөлөө үзүүлэх, эсвэл онцгой муу үр дагаврын хувьд бол<br />
хүлээж авах боломж нь нэлээн өндөр үзүүлэлттэй байх болов уу (“эвгүй” эсвэл “тэсэж<br />
болно”). Харин “ХДХВ-аар халдварлах” гэх мэтийн арай хүнд, тэр ч бүү хэл үхлийн аюулыг<br />
агуулсан байж болох үр дагаврын хувьд “маш том асуудал” юмуу “хүлээн авч болохгүй”<br />
гэсэн дүгнэлт давамгай гарах болов уу. Ерөнхийдөө гарч болох хохирол болон шаналлыг<br />
суралцагчид дийлэнхдээ хүлээж авахгүй гэсэн хариулт өгөх магадлалтай болохыг мэдэж<br />
байх шаардлагатай.<br />
Эцэст нь, хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд орж магадгүй гэж үзэж байгаа эрэгтэй суралцагчдыг<br />
гараа өргөхийг хүсээд, нийт тоог нь самбарт бичнэ. Дараа нь хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд<br />
орохгүй гэж үзэж байгаа хөвгүүдийг гараа өргөхийг хүсээд, нийт тоог нь самбарт бичнэ.<br />
Охидын өгөх хариултыг мөн адил арга замаар тодорхойлно.<br />
Дараа нь нийт суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Гарах ашиг өгөөж нь эрсдэлийг хийхэд гомдолгүй болгож байна гэж үзэж байгаа суралцагчдаас<br />
асуухад, та нар яагаад ингэж бодож байна вэ?<br />
Гарах ашиг өгөөж нь хийх эрсдэлийг зөвтгөж чадахгүй байна гэж үзэж байгаа суралцагчдаас<br />
асуухад, та нар яагаад ингэж тухайн эрсдэлийг хийгээд ч хэрэггүй гэж бодож байна вэ?<br />
Охид болон хөвгүүдийн өгсөн хариултын хооронд ялгаа ажиглагдсан уу?<br />
Хэрвээ тийм бол яагаад ялгаатай байсан гэж бодож байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Гарах хохирлын тохиолдох магадлал нь хөвгүүдтэй харьцуулахад охидын хувьд илүү байгааг<br />
суралцагчид ажигласан байх ёстой. Охид жирэмслэхээс гадна БЗДХ-аар халдварлах<br />
магадлал илүү байдаг.<br />
Эрсдэлийг хийнэ гэж хариулсан бүх суралцагчдыг (эрэгтэй болон эмэгтэй аль аль нь) гараа<br />
дахин өргөхийг хүснэ. Багц хөзөр ашиглаад, эрсдэл хийнэ гэж хариулсан бүх суралцагчдыг<br />
багцаас нэг хөзөр сугалан авахыг хүснэ.<br />
--<br />
Одоо гарч болох хохирол болон шаналлын тохиолдох магадлал дээр үндэслээд тэдний<br />
хийсэн сонголтын үр дүн ямар байхыг үзэх гэж байгааг хэлнэ.<br />
--<br />
Улаан өнгийн хөзөр (бундан юмуу дөрвөлжин) хөзөр сугалсан суралцагчдыг босч зогсохыг<br />
хүснэ. Эдгээр хүмүүсийн хувьд бэлгийн хавьталд орсон эмэгтэй нь заг хүйтэн өвчнөөр<br />
халдварласан болохыг хэлнэ (эдгээр хүмүүс нь 50%-ийн эрсдэлтэй).<br />
--<br />
Одоо бундан хөзөр сугалсан суралцагчдыг босч зогсохыг хүснэ. Энэ тохиолдолд эрэгтэй<br />
нь заг хүйтэн өвчнөөр халдварласан болохыг хэлнэ (эдгээр хүмүүс нь 25%-ийн эрсдэл<br />
хийсэн).<br />
--<br />
Аль ч өнгийн тамга, ноён, хатан юмуу боол хөзөр сугалсан хүмүүсийг босч зогсохыг хүснэ.<br />
Энэ тохиолдолд эмэгтэй нь жирэмсэлсэн болохыг хэлнэ (эдгээр хүмүүс нь 30%-ийн эрсдэл<br />
гаргасан).<br />
--<br />
Хар өнгийн тамга хөзөр сугалсан хүн байгаа эсэхийг асууна. Хэрвээ байгаа бол эдгээр<br />
хүмүүс нь ХДХВ-ээр халдварласан болохыг хэлнэ.<br />
Одоо дараах асуултыг асууж, энэхүү дасгал ажлын боловсруулалтыг үргэлжлүүлэн хийнэ:<br />
Ямар нэмэлт мэдээлэл шийдвэр <strong>гаргах</strong> үйл явцаас гарах эрсдэлүүдийг илүү үнэн зөвөөр<br />
үнэлэхэд тус нэмэр болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Найзын маань урьд өмнөх бэлгийн амьдралын талаарх мэдээлэл.<br />
--<br />
Өөрийн болон найзын чинь БЗДХ-тай эсэх талаар илүү их мэдээлэл.<br />
--<br />
Эмэгтэй нь биений юмны мөчлөгийн аль үе дээр байгаа тухай илүү тодорхой мэдээлэл.<br />
Жирэмслэлтээс хамгаалах шахмал эм хэрэглэх нь эдгээр эрсдэлийг хэрхэн өөрчилж болох<br />
вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хэрвээ эмэгтэй нь жирэмслэлтээс хамгаалах шахмал эмийг зөв хэрэглэсэн бол тэр<br />
жирэмсэн болох магадлал маш бага байх болно. Харин БЗДХ болон ХДХВ-аар халдварлах<br />
эрсдэл хэвээр байх болно.<br />
Бэлгэвч хэрэглэх нь тухайн нөхцөлийг хэрхэн өөрчилж чадах вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ нь жирэмслэх болон БЗДХ/ХДХВ авах эрсдлүүдийн аль алийг нь нэлээд их бууруулах<br />
болно.<br />
Сая бидний авч үзсэн хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталтай холбоотой эрсдэл байхад олон өсвөр<br />
насныхан яагаад хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд ордог тухай бодлоо хэлнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Мэдээлэл багатай<br />
--<br />
Эрсдэлийн тухай боддоггүй<br />
--<br />
Эрсдэл/ хор уршгийг ойлгодоггүй<br />
--<br />
Юу хийх гэж байгаа тухайгаа боддоггүй; яаран шийдвэр гаргадаг<br />
--<br />
Эрсдэлийг үнэлж үзэхийн оронд өөрийн хүсэл мөрөөдөлдөө автаж шийдвэр гаргадаг<br />
--<br />
Аз дайрна гэж боддог.<br />
Ерөнхийд нь аваад үзэхэд тодорхой нэг нөхцөлийн агуулж байх магадлалтай эрсдэлийг хэрхэн<br />
үнэлэх ёстой вэ?<br />
Та нарын бодлоор, эрсдэлд үнэлгээ өгөх нь юугаараа хэцүү байх вэ?<br />
66 67
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Аз харьжээ<br />
Зарим хүн өөрсдийгөө аз дайрна, эсвэл ийм зүйл тэдэнд тохиолдохгүй гэж бодсоны улмаас<br />
(эдгээрийг харуулсан дээр дурдагдсан хариултаас сонгож хэлнэ) заримдаа эрсдэл хийдэг<br />
болохыг бид дөнгөж сая мэдлээ гэж хэлээд энэ дасгал ажлыг эхлүүлнэ. “Ийм юм надад<br />
тохиолдохгүй” гэдэгт итгэж явах нь бодитой итгэл болж чадах эсэх талаар суралцагчид ямар<br />
бодолтой байгааг асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чадахгүй. Энэ зүйл нь хэн нэгэн хүнд тохиолддог л зүйл ба энэ хүн нь чи ч байж болно.<br />
Дараа нь нэг суралцагчаар “Жаргал Тэмүүжин хоёрын түүх” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.3)-ийг<br />
чангаар уншуулна. Дараа нь суралцагчдыг хүйсээр нь 4-5 хүнтэй багт хуваагаад, “Жаргал<br />
Тэмүүжин хоёрын түүх” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.3)-тэй холбоотой самбарт бичсэн асуултад<br />
хариулах даалгавар өгнө. Асуултад хариулж дуусахад эхний асуултыг чангаар уншиж өгөөд, нэг<br />
багаар хариултыг хэлүүлнэ. Бусад багийн нэмж хэлэх зүйлийг сонсоно. Дараа нь хоёрдугаар<br />
асуултыг уншаад, өөр нэг багаас хариултыг нь сонсоод, бусад багийн нэмж хэлэх санааг<br />
нь сонсоно. Энэ маягаар бүх асуултын хариултыг авна. Суралцагчдын өгөх хариултуудыг<br />
чиглүүлэн залахад туслалцаа болгон “Жаргал Тэмүүжин хоёрын түүх–Санал болгох хариултууд”<br />
(Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.4) материалыг ашиглаарай. Одоо хуанлийн арга болон эмэгтэй хүний<br />
биений юмны мөчлөгийн тухай нэмэлт мэдээллийг өгөх гэж байгаа тухай суралцагчдад хэлнэ.<br />
“Нэмэлт мэдээлэл: Хуанлийн арга” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.6) үзүүлэнг дэлгэн харуулаад, нэг<br />
суралцагчаар уншуулна.<br />
Энэ мэдээллийг авсны үндсэн дээр дүгнэлт хийж Жаргал, Тэмүүжин хоёрын хувьд юу нь<br />
бүтэлгүй болсныг тайлбарлуулна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хуанлийн арга нь амжилтгүй болох магадлал өндөртэй байдаг. Энэ аргыг давтан ашигласан<br />
тохиолдолд амжилтад хүрэхгүй байх магадлал нэмэгдэнэ. Нэг жилийн хугацаанд 100<br />
эмэгтэйгээс 25 нь жирэмслэх болно.<br />
--<br />
Тэр сард Жаргалын биений юмны мөчлөгийн үргэлжлэх хугацаа нь өөрчлөгдсөн байж<br />
болно. Тэр үеэр охин шалгалттай байсны улмаас стресст орсон нь биений юмны мөчлөг<br />
өөрчлөгдөхөд хүргэсэн байж болно.<br />
--<br />
Жаргал ямар үед нь хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд ороход аюулгүй, хэзээ нь эрсдэлтэй<br />
гэдгийг тодорхойлохын тулд өөрийн биений юмны мөчлөгийн талаар хангалттай сайн<br />
мэдэхгүй байсан.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Жаргал, Тэмүүжин хоёрын тохиолдолд бусад өсвөр насны хүүхдийн сурч авах ямар сургамжтай<br />
зүйл байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Аль нэг аргыг хэрэглэхээсээ өмнө тухайн арга болон түүний эрсдэлийн талаарх мэдээллийг<br />
найдвартай эх сурвалжаас авах.<br />
--<br />
Аз дайрна гэж найдах хэрэггүй.<br />
--<br />
Бэлгийн хавьталд орох нь эрсдэл болон үүрэг хариуцлагыг дагуулж явдаг. Бэлгийн хавьталд<br />
орохоос өмнө бэлтгэлтэй байх ёстой.<br />
Залуу хүмүүс эрсдэл хийгээд, жирэмсэн болдогийн зарим нэг шалтгааныг нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэд өөрсдөд нь хэрэгтэй мэдээллийг аваагүй байдаг.<br />
--<br />
Тэд эрсдэлийн тухай мэдээллийг өөрийн хийх эрсдэлтэй холбож боддоггүй.<br />
--<br />
Тэд бэлгийн хавьтал болон жирэмслэлтийн талаар ташаа мэдээлэл авсан байдаг.<br />
--<br />
Хамгаалалтын тухай эцэг эхтэйгээ ярилцахаас тэд эмээдэг.<br />
--<br />
Хэрэглэх боломжтой байгаа аргад найз нь дургүй.<br />
--<br />
Аюултай бэлгийн хавьталд “үгүй” гэж хэлж, өөрийн эрхийг хамгаалахаар тэмцдэггүй.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 4<br />
Давтагдсан эрсдэл<br />
Одоо давтагдсан эрсдэлийн асуудлыг авч үзэхийн тулд суралцагчдаар нэгэн төрлийн тоглоом<br />
тоглуулна.<br />
Суралцагчдыг гурван баг болгон хуваагаад, баг бүрт тоглоомын нэг хайрцаг юм уу, уут өгнө.<br />
Энэ нь жирэмсэн болох эрсдэлтэй холбоотой тоглоом болохыг тайлбарлаад, “Давтагдсан<br />
эрсдэлийн тухай тоглоом” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 6.7) үзүүлэнг дэлгэн харуулна.<br />
Суралцагчдын хамтаар тоглоомын зааврыг уншаад энэ тоглоомыг 6 удаа тоглуулан, гарсан үр<br />
дүнг тэмдэглэнэ. 6 тойргийн дараа уут/хайрцагт буй цаасны “Х” тэмдэгтэй нь нийт цаасны 30%<br />
буюу бэлгийн хавьталд орохдоо хамгаалалт хэрэглэхгүй бол жирэмслэх магадлалтай тэнцүү<br />
хэмжээний хувьтай байсныг хэлнэ.<br />
Гарсан үр дүнг судлан, дараах асуултад хариулахыг хүснэ:<br />
Аль нэг баг нь анхныхаа оролдлогоор амжилтгүй болсон уу?<br />
Багууд нь нийт 6 оролдлогын туршид азтай юмуу азгүй байсан уу, эсвэл тэдний аз нь өөрчлөгдөж<br />
байсан уу?<br />
Тойргийн тоо нэмэгдэхийн хэрээр баг нь “жирэмсэлсэн” гэсэн үр дүнд хүрэх магадлал ямар<br />
байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тоглоом дуусах үед багуудын ихэнх нь юмуу бүгдээрээ “жирэмсэлсэн” байгаа. Оролдлогын<br />
тоо нэмэгдэхийн хэрээр тухайн багийн “жирэмслэх” магадлал нэмэгдэж байна.<br />
Энэ нь Жаргал, Тэмүүжин хоёрт тохиолдсон түүх дотор хэрхэн туссан байна вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ хоёр нь эрсдэлийг хэд хэдэн удаа давтан хийсэн бөгөөд үүний улмаас жирэмсэн<br />
болох магадлал нь өссөн. Эцсийн дүнд хэдэн удаа аз дайрсны эцэст хүсээгүй үр дагавар<br />
гарч ирсэн.<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууна:<br />
Нэг төрлийн эрсдэлийг хэд хэдэн удаа давтан хийхэд аз дайрах магадлал нь өсөх үү, буурах<br />
уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эрсдэлийг удаа дараа давтан хийхийн хэрээр тодорхой үр дагавар гарах магадлал их<br />
болно.<br />
68 69
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Дараах асуултыг суралцагчдаас асуун, сэдвийн дүгнэлтийг хийнэ.<br />
Зарим төрлийн эрсдэлийг хийгээд ашиг олж болох байхад бусад төрлийн эрсдэлийг хийснээр<br />
ямар ч өгөөж гарахгүй байдаг нь ямар учиртай вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зарим төрлийн ашиг, орлогыг эрсдэл хийлгүйгээр олж болдоггүй (жишээлбэл, хэрвээ чи<br />
сэтгэл санааны эрсдэл <strong>гаргах</strong>гүй юм бол чи романтик холбоо тогтоож чадахгүй ба улмаар<br />
эхнэр/нөхөртэй болж чадахгүй).<br />
--<br />
Зарим төрлийн эрсдэлүүд нь маш их хохирол гарах магадлалыг агуулж байдаг.<br />
--<br />
Тохиолдох магадал нь хэдий хэмжээтэй байгаагаас үл хамааран зарим нэг эрсдэлтэй<br />
холбоотой гарах хор уршиг нь хэт их байгаа.<br />
Ижил төрлийн эрсдэлийг тэвчин өнгөрөөх тэсвэр, чадварынхаа хувьд хүмүүс адилхан байдаг<br />
уу?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй, олон төрлийн эрсдэл болон гарч болох үр дагаврын хувьд хүмүүсийн тэсвэр, тэвчээр<br />
өөр өөр түвшинд байдаг.<br />
Энэ сэдвийн эхэнд та нар дэвтэртээ өөрсдийн оролцож байсан эрсдэлтэй зарим нэг үйл<br />
явдлын тухай бичсэн байгаа.<br />
Тэр үед өөрийн гаргасан эрсдэлийн тухай эргээд бодоход тухайн үед эрсдэлээ хэр үнэн зөв<br />
үнэлж чадсан байна вэ? Одоо эргээд харахад аль нэг зүйлийг өөрөөр хийх байсан уу? Юуг нь<br />
өөрөөр хийх байсан бэ?<br />
Ямар нэг эрсдэлд оруулахаар байсан үйл явдалд чи оролцохоос татгалзаж байсан удаа байгаа<br />
юу? Хэрвээ тийм бол чи хэрхэн яаж татгалзсан бэ?<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.1<br />
ЭРСДЭЛТЭЙ НӨХЦӨЛ<br />
Тасархай шугамын дагуу хайчлан, тохиолдол бүрийг тусад нь нэг цаасан дээр байхаар бэлтгэнэ.<br />
Эцэг эх маань нэлээн хатуу хүмүүс тул намайг найзуудтайгаа орой гадагшаа явахыг хэзээ ч<br />
зөвшөөрдөггүй. Гэхдээ надад илүү түлхүүр байдгийг тэр хоёр мэддэггүй л дээ. Аав, ээж хоёрыг<br />
унтахаар нь би сэмээрхэн гараад явчихдаг ба харин өглөө болохоос өмнө заавал гэртээ эргэж<br />
ирдэг. Тэр хоёр энэ тухай мэддэггүй.<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
Би найз охидоо маш болгоомжтой сонгож авдаг учраас хэзээ ч БЗДХ авахгүй гэдэгтээ бүрэн<br />
итгэлтэй байна. Би зөвхөн ухаантай, боловсролтой, цэвэрхэн харагддаг, сайн ажилтай охидтой<br />
үерхдэг. Мөн би хэзээ ч хоёр охинтой зэрэг найзалдаггүй.<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
Хэдийгээр ТОЭФЛ-ийн шалгалтад бэлдэх цаг надад нэг их гараагүй ч гэсэн би дараагийн долоо<br />
хоногт болох шалгалтаа өгч чадна гэдэгт бүрэн итгэлтэй байна. Тэгээд ч гадаадын сургуульд<br />
суралцах өргөдөл болон бусад материалаа бүгдийг нь хугацаанд нь багтаан бүрдүүлж чадсан<br />
юм. Би ер нь аливаа зүйлийг хамгийн сүүлийн хугацаанд багтаан амжуулахдаа сайн л даа.<br />
Ингээд би юу гэж хэлэх вэ дээ? Би өөрийгөө зүгээр л азтай хүн гэж бодож байна. За, тэгээд<br />
ч тэр тест нь миний мэддэг зүйлийг асуух байх л даа.<br />
70 71
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.2<br />
Зан үйл юмуу үйлдэл:<br />
<strong>Шийдвэр</strong>т нөлөөлөх хүчин зүйл:<br />
Гарч болох ашиг, өгөөж<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
Гарч болох хохирол<br />
1<br />
2<br />
ЭРСДЭЛИЙГ ҮНЭЛЭХ ХҮСНЭГТ<br />
Ашиг, өгөөж гарна гэсэн<br />
магадлал:<br />
1 - бага<br />
2 - дунд<br />
3 - их<br />
Хохирол учирна гэсэн<br />
магадлал:<br />
1–бага<br />
2–дунд<br />
3–их<br />
Ашиг, өгөөж гарна гэсэн<br />
хүсэл:<br />
1–надад чухал биш<br />
2–нэг их чухал биш<br />
3 - чухал, хүсч байгаа<br />
4–маш их хүсч байгаа<br />
Хохирлыг хүлээж авах<br />
боломж:<br />
1–тэсэж болно<br />
2–хүнд, эвгүй байна<br />
3–том асуудал<br />
4–хүлээж авч болохгүй<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.3<br />
ЖАРГАЛ, ТЭМҮҮЖИН ХОЁРЫН ТҮҮХ<br />
Дунд сургуулийн сурагчид болох Жаргал,Тэмүүжин хоёр бие биедээ дурлаад жил гаруй<br />
болжээ. Зургаан сарын өмнө тэр хоёр анх удаа бэлгийн хавьталд орсон. Жаргалын биений юм<br />
нь ирээд дөнгөж дууссан байсан учраас түүний хувьд жирэмсэн болох эрсдэл багатай байсан<br />
гэж тэр хоёр боджээ.<br />
Гурван долоо хоногийн дараа Жаргалын биений юм ирсэн байна. Охины санаа бага зэрэг<br />
зовниж байсан боловч одоо амарч, азтай байсандаа баярласан аж. Тэр хичээлийн завсарлагаар<br />
Тэмүүжинг олж, энэ мэдээг хэлэв. Одоо үүнээс хойш асуудлыг хэрхэн зохицуулахыг тэр хоёр<br />
ойлгосон гэж бодоод, Жаргалын биений юм ирснээс хойш нэг юмуу хоёр хоногийн дараа<br />
бэлгийн хавьтал хийж байхаар шийдсэн байна. Үүнийгээ л баримтлах юм бол тэр жирэмслэхгүй.<br />
Тэгээд ч Жаргалын найз Оюун хэлэхдээ эмэгтэй хүний биений юмны мөчлөгийн дунд үед л<br />
жирэмсэн болох эрсдэл байдаг гэж эмч хэлж байхыг сонссон гэжээ.<br />
Ингээд дараагийн гурван сарын туршид тэр хоёр Жаргалын биений юм ирээд дуусангуут<br />
бэлгийн хавьтал хийж байв. “Би жирэмсэн болохгүй ээ. Тэмүүжин бид хоёр их азтай байдаг.<br />
Бид хоёр бэлгийн хавьтал хэд хэдэн удаа хийсэн боловч яагаа ч үгүй” гэж Жаргал Болороо<br />
найздаа онгирон ярьжээ.<br />
Түрүүчийн долоо хоногт түүний биений юм нь ирэх ёстой хугацаанаасаа хоёр долоо хоногоор<br />
саатаад байгааг Жаргал мэдсэн байна. Улирлын эцсийн шалгалт эхлээд байсан учраас энэ<br />
тухай урьд нь Жаргал анзаараагүй явжээ. Тэр жирэмсэлсэн байж магадгүй ба учир нь түүний<br />
биений юм урьд нь хэзээ ч ингэж саатаж байгаагүй.<br />
Асуулт:<br />
Энэ хоёр яагаад энэ аргыг үр дүнтэй арга гэж бодсон бэ?<br />
Энэ аргад итгэх тэдний итгэл нь хэрхэн бэхэжсэн бэ?<br />
Өөрсдийгөө азтай байна гэж тэр хоёр яагаад бодсон бэ?<br />
Энэ асуудлыг үүсэхээс энэ хоёр хэрхэн зайлсхийж болох байсан бэ?<br />
Байгаа эрсдэлийг зөв үнэлж, илүү оновчтой шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад энэ хоёрт юу шаардлагатай<br />
байсан бэ?<br />
3<br />
4<br />
Эцсийн шийдвэр (гарах ашиг нь хийх эрсдэлийг зөвтгөж чадаж байна уу?):<br />
Би энэ эрсдэлийг хийх/хийхгүй байх нь зүйтэй.<br />
72 73
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.4<br />
БАГШИД ЗОРИУЛСАН МЭДЭЭЛЭЛ<br />
Жаргал, Тэмүүжин хоёрын түүх–Санал болгож байгаа хариулт<br />
Энэ хоёр яагаад энэ аргыг үр дүнтэй гэж бодсон бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Оюуны хэлсэн зүйлд тэр хоёр итгэсэн. Түүний хэлсэн зүйл нь үндэслэлтэй мэт санагдсан.<br />
--<br />
Оюуны хэлсэн зүйлд тэр хоёр итгэхийг өөрсдөө хүссэн.<br />
--<br />
Энэ арга нь үр дүнтэй мэт санагдаж байсан учраас тэр хоёр болчихно гэж бодсон.<br />
--<br />
Тэр хоёр тухайн арга нь үр дүнгүй болж болох тухай огт бодоогүй.<br />
Энэ аргад итгэх тэдний итгэл нь хэрхэн бэхэжсэн бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эхний үед энэ арга нь үнэхээр үр дүнтэй мэт харагдсан.<br />
Өөрсдийгөө азтай байна гэж тэр хоёр яагаад бодсон бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Тэр хоёр үүнд итгэхийг хүсч байсан.<br />
--<br />
Уг аргын талаарх бүрэн хэмжээний мэдээлэл тэр хоёрт байгаагүй.<br />
--<br />
Өнөөдрийг хүртэл тэр хоёр азтай байсан.<br />
Энэ асуудлаас тэр хоёр хэрхэн зайлсхийж болох байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Оюуны өгсөн мэдээллийг шалгаж болох байсан.<br />
--<br />
Өөр бусад аргын тухай илүү их мэдээлэл, үүний дотор аль нэг аргын үр дүнгүй байх<br />
үзүүлэлтийн тухай мэдээллийг олж аваад, арай илүү үр дүнтэй өөр аргыг ашиглаж болох<br />
байсан.<br />
--<br />
Гарч болох үр дагаврыг зохицуулах бэлтгэлтэй болтлоо бэлгийн хавьталд оролгүй хүлээх<br />
шийдвэр гаргаж болох байсан.<br />
Байгаа эрсдэлийг зөв үнэлж, илүү оновчтой шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад энэ хоёрт юу шаардлагатай<br />
байсан бэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хуанлийн аргыг үр дүнтэй эсэх тухай арай илүү баталгаатай мэдээлэл.<br />
--<br />
Биений юмны мөчлөгийн талаар арай илүү мэдээлэл.<br />
--<br />
Тэр хоёрын сонголт хийж болох байсан үр дүн сайтай бусад аргын тухай мэдээлэл.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.5<br />
НЭМЭЛТ МЭДЭЭЛЭЛ: ЖИРЭМСЛЭЛТ БА БЭЛГИЙН ЗАМААР ДАМЖИХ ХАЛДВАР<br />
ЖИРЭМСЛЭЛТИЙН ТУХАЙ<br />
--<br />
Эмэгтэй хүний биений юмны мөчлөгийн аль үед тохиолдсоноос хамаарч ганц удаагийн<br />
хамгаалалтгүй бэлгийн хавьтлын үед жирэмслэх магадлал 0-30% байна.<br />
--<br />
Хэрвээ хос нь нэг жилийн туршид хамгаалалтгүй бэлгийн хавьтал хийж байгаа бол тухайн<br />
жилийн эцэст эмэгтэй нь жирэмсэлсэн байх магадлал 85% байна.<br />
БЭЛГИЙН ЗАМААР ДАМЖИХ ХАЛДВАРЫН ТУХАЙ<br />
--<br />
Хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд орсон тохиолдолд эмэгтэй нь эрэгтэйгээс илүүтэй<br />
БЗДХ авах магадлалтай байдаг нь биологийн шалтгаантай. Учир нь БЗДХ-ыг үүсгэдэг<br />
нян, шимэгч, вирус нь эмэгтэй хүний үтрээн дотор үлдэх магадлал ихтэй ба тэндээ удаан<br />
хугацаагаар амьдрах чадвартай байдаг. Эмэгтэй хүний үтрээний дотор хана нь салслаг<br />
хальс байдаг учраас халдвар үүсгэгч нь тийшээ хялбар нэвтэрдэг.<br />
--<br />
Заг хүйтэн өвчний халдвар авсан эмэгтэйтэй нэг удаа хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд<br />
орсны улмаас эрэгтэй хүн халдвар авах боломж 25% байдаг.<br />
--<br />
Заг хүйтэн өвчний халдвар авсан эрэгтэйтэй нэг удаа хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд<br />
орсны улмаас эмэгтэй хүн халдвар авах боломж 50% байдаг.<br />
ДОХ-ЫН ТУХАЙ<br />
--<br />
2015 оны байдлаар, ХДХВ авсан яг хэдэн хүн Монголд байгаа нь тодорхойгүй байна.<br />
Гэхдээ албан ёсоор халдвартай гэдэг нь тогтоогдоод байгаа 181 гаруй хүн байгаа ч<br />
түүний цаана илүү олон хүн байх магадлалтай. Хэдийгээр халдвар авах тохиолдол Монгол<br />
улсын хэмжээнд харьцангуй бага түвшинд байгаа ч гэсэн монголчууд олноороо зорчдог<br />
Орос, Хятад улсад энэ халдварыг авсан хүний тоо огцом өсч байгаа нь манайд нөлөөлөх<br />
магадлалтай.<br />
--<br />
Халдвар авсан хүнтэй нэг удаа бэлгийн хавьталд орсноор халдвар авах магадлал хэр их<br />
байгааг тогтоогоогүй байгаа хэдий ч эрэгтэйчүүдтэй харьцуулахад эмэгтэйчүүдийн халдвар<br />
авах эрсдэл арай өндөр байдаг гэсэн магадлал байна.<br />
74 75
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 6<br />
ЭРСДЭЛ ХИЙХ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.6<br />
НЭМЭЛТ МЭДЭЭЛЭЛ: ХУАНЛИЙН АРГА<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 6.7<br />
ДАВТАГДСАН ЭРСДЭЛИЙН ТОГЛООМ<br />
ХУАНЛИЙН АРГА<br />
--<br />
Хуанлийн аргын үр дүн дөнгөж 75%-ийн магадлалтай. Энэ нь дөрвөн тохиолдол бүрийн<br />
нэгд нь үр дүнгүй гэсэн үг юм. Хэрвээ эмэгтэйн биений юмны мөчлөгийн үргэлжлэх<br />
хугацаа нь сар бүр адилгүй байдаг бол, мөн биений юмны мөчлөгийн хугацаа 27 хоног ба<br />
түүнээс дээш хоногтой биш бол энэ аргыг хэрэглэхийг зөвлөдөггүй.<br />
--<br />
Эрсдэлтэй үе нь “мөчлөгийн дунд үе” биш. Эмэгтэй хүн бүрийн хувьд энэ нь харилцан<br />
адилгүй байдаг ба сар бүр өөр хугацаатай байж болох тухайн эмэгтэйн биений юмны<br />
мөчлөгийн уртаас шалтгаалдаг. Тухайн эмэгтэй хүний мөчлөгийн хугацаа олон хүчин<br />
зүйлээс шалтгаалах ба үүний дотор стресс, өвчин, аялал зэрэг багтана. Өсвөр насны<br />
охидын биений юмны мөчлөгийн үргэлжлэх хугацаа маш их өөрчлөгддөг.<br />
--<br />
Биений юм ирэхийн яг өмнөх өдөр болон биений юм ирж эхэлсэн өдөр нь хамгийн аюулгүй<br />
үе байдаг. Эмэгтэй хүний биений юм ирээд дууссаны яг дараах үе нь аюулгүй байдаг гэж<br />
ихэнх хүмүүс хэлдэг (зөвхөн “мөчлөгийн дунд үе” нь аюултай гэж бодсоны улмаас) боловч<br />
хэрвээ тухайн сард эмэгтэйн өндгөн эс эрт гадагшилсан бол, эсвэл түүний мөчлөг нь<br />
богино бол биений юмны мөчлөгийн эхлэл үе нь ч гэсэн эрсдэлтэй байна.<br />
--<br />
Хамгаалалтгүй бэлгийн хавьталд орох нь хэзээ аюулгүй, хэзээ аюултай болохыг хялбархан<br />
тодорхойлох боломжтой болохоос өмнө эмэгтэй хүн өөрийн биений юмны мөчлөгийн<br />
талаар маш их зүйлийг мэдэж авах ёстой. Үүнийг зөвхөн хуанлийн аргыг ашиглан<br />
тодорхойлох боломжгүй.<br />
--<br />
Эмэгтэй хүн жирэмслэх магадлалтай байгаа үедээ бэлгийн хавьтал хийхээс зайлсхийж<br />
жирэмслэлтээс хамгаалахын тулд эмэгтэй хүн өөрийн биений юмны мөчлөг болон өндгөн<br />
эс гадагшлах хугацааг мэдэх бусад арга болох биеийн суурь халууныг хэмжих, үтрээний<br />
шүүрлийг шинжлэх зэрэг аргыг мэдэж байх шаардлагатай. Зөвхөн хуанлийн аргыг<br />
ашиглах нь хангалтгүй болно.<br />
Багийн<br />
дугаар.<br />
1-р баг<br />
2-р баг<br />
3-р баг<br />
Тойрог<br />
1-р 2-р 3-р 4-р 5-р 6-р<br />
Давтагдсан эрсдэлийн тухай тоглоомын заавар:<br />
1. Баг бүр өөрт оногдсон уутнаас нэг цаас гаргаж ирнэ.<br />
2. Хэрвээ тэр цаасан дээр O тэмдэг байгаа бол энэ удаад та нарыг аз дайрчээ. Жирэмслээгүй<br />
байна.<br />
3. Хэрвээ тэр цаасан дээр X тэмдэг байгаа бол энэ удаад та нар эрсдэл гаргаад, тоглоомд<br />
алджээ. Жирэмслэлт болсон.<br />
4. Энэ тойргийн үр дүнг самбарт юмуу том цаасан дээр бэлдсэн хүснэгтэд тэмдэглэнэ.<br />
5. Цаасыг буцаагаад хайрцаг/уут дотор хийнэ.<br />
6. Түрүүчийн алхмыг дахин таван удаа хийнэ.<br />
76 77
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 7<br />
ШИЙДВЭРТ НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛ<br />
ЗОРИЛГО<br />
Суралцагчид шийдвэр <strong>гаргах</strong>ад сайн, муугаар нөлөөлж буй хүчин зүйлийг судалж үзээд, хэзээ<br />
ямар тохиолдолд өөрийн анхны шийдвэртээ эдгээр нөлөөллийн улмаас өөрчлөлт оруулах<br />
ёстойг мэддэг болно. Хүний гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэх явцад бусад хүний зүгээс<br />
ирэх ятгалга, дарамт шахалт, саад болох оролдлогод хэрхэн эсэргүүцэл үзүүлж болох талаар<br />
амьдралд ойр харилцан яриа, дасгал дадлагаар хийж үзнэ.<br />
ЗОРИЛТ<br />
Сэдэв 7<br />
ШИЙДВЭРТ НӨЛӨӨЛӨХ<br />
ХҮЧИН ЗҮЙЛ<br />
Энэ сэдвийн эцэст суралцагчид дараах мэдлэг, чадвартай болсон байна.<br />
Үүнд:<br />
• Өөрсдийн гаргасан шийдвэрийг өөрчлөхөд хүргэж болох таван нөлөөллийг нэрлэх.<br />
• Хөндлөнгөөс ирж байгаа нөлөөлөл нь ямар зорилготой, ямар санаатай байгааг сайн, муу<br />
гэж ялгаж чаддаг байх.<br />
• Бусад хүний үзүүлж байгаа ятгалгад хариу өгөх гурван арга замыг нэрлэх.<br />
• Ятгах гэсэн оролдлогын хариуд өөртөө итгэлтэй хариулт боловсруулах чадвартай байх.<br />
Бэлтгэх зүйл<br />
• Том цаас, эсвэл самбар<br />
• Самбарын үзэг, эсвэл шохой<br />
• “Оюунаагийн түүх” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1)–нэг хувь<br />
• “Нөлөөллийн ангилал” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.2)–нэг хувь<br />
• “Тууштай байх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.3)–нэг суралцагчид нэг тохиолдол оногдохоор<br />
бэлтгэнэ.<br />
78 79
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 7<br />
ШИЙДВЭРТ НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛ<br />
ТУХАЙН СЭДВИЙН ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ<br />
• Хүний гаргаж байгаа шийдвэр нь хэд хэдэн төрлийн нөлөөлөл доор гардаг.<br />
• Нөлөөлөл нь сайн ба муу шинжтэй байж болно.<br />
• Тухайн нэг хүнийг, эсвэл өөр ямар нэгэн зүйлийг өөрийн <strong>гаргах</strong> шийдвэрт нөлөөлөхөөс өмнө<br />
тухайн нөлөөлөл нь сайн шинжтэй байна уу, муу шинжтэй байна уу гэдгийг тодорхойлсон<br />
байх шаардлагатай.<br />
• Сайн нөлөөлөл нь үнэн зөв мэдээлэлд тулгуурлан зөвлөгөө өгдөг ба шийдвэрийг гаргаж<br />
байгаа хүний ашиг сонирхлыг эрхэмлэн ханддаг (эсвэл дундын байр суурьтай зүйлс байдаг<br />
).<br />
• Муу нөлөөлөл нь буруу, эсвэл эндүү мэдээлэлд үндэслэсэн зөвлөгөө өгдөг ба нөгөө хүний<br />
амиа хичээсэн бодол, зөвхөн өөрийнх нь ашиг сонирхолд нийцсэн байдаг.<br />
• Гадны нөлөөлөлд авталгүй өөрийн гаргасан шийдвэрийг тууштай баримтлах нь нэлээд<br />
хүндрэлтэй байж болно.<br />
• Найз нөхөд болон өөрийн хайрлан хүндэлж явдаг хүмүүст “үгүй” гэж хэлэх нь бүр ч хэцүү<br />
байдаг.<br />
• Үр өгөөжтэй өөртөө итгэлтэй харилцааны нэгэн чухал хэсэг бол үгээр бус хүний биеийн<br />
хөдөлгөөнөөр дамжин илэрч байгаа утга санаа болно.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
“Үйл ажиллагаа 3: Татгалзах дасгал хийх нь” нэртэй дасгал нь “Харилцаа” сэдвээр орсон<br />
“Зургаадугаар хичээл: Ятгалгад хариу өгөх нь” сэдвийн агуулгад багтсан материалд тулгуурлаж<br />
байгаа ба суралцагчид өөртөө итгэлтэйгээр бусадтай харилцах харилцааны тухай ерөнхийд<br />
нь мэдэж байгаа гэсэн үндэслэлээр боловсруулагдсан болно. “Харилцаа” сэдвийн хичээлийг<br />
танай суралцагчид үзсэнээс хойш хэдий хугацаа өнгөрөөд байгаагаас шалтгаалан (мөн хэрвээ<br />
энэ сэдвийг үзээгүй байгаа бол) “Үйл ажиллагаа 3: Татгалзах дасгал хийх нь” материалын<br />
агуулгад онцгой анхаарал хандуулж болох юм. Ингэхийн тулд хийж болох нэг зүйл бол өөртөө<br />
итгэлтэй байдлаар илэрхийлсэн өгүүлбэрийг зохиох алхам, ятгалга хийхэд ашигладаг болон<br />
ятгалгад хариу өгөхөд ашиглаж болох арга тактикийг харуулсан үзүүлэн бэлтгэх болно.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 1<br />
Нөлөөллийг тодорхойлж, үнэлгээ өгөх нь<br />
Нэг суралцагчийг өөрийнх нь хүсэлтээр сонгож, “Оюунаагийн түүх” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.1)<br />
материалыг чангаар уншуулна.<br />
Үүний дараа найз залуутайгаа бэлгийн хавьталд орох эсэх талаар Оюунаа анхандаа ямар<br />
шийдвэр гаргасан тухай суралцагчдаас асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Оюунаа найз залуутайгаа бэлгийн хавьталд орохыг хүсэхгүй байсан.<br />
<strong>Шийдвэр</strong>ээ анхлан гаргаснаас хойш тухайн шийдвэрээ өөрчлөхөд нөлөөлөх хэд хэдэн зүйлтэй<br />
Оюунаа тулгарч байгааг суралцагчдад хэлнэ. Эдгээр нь ямар зүйл байгааг асуугаад, тэдний<br />
өгөх хариултыг самбарт бичнэ:<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Найзынх нь өгсөн зөвлөгөө<br />
--<br />
Киноны үзүүлэх нөлөө (хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжин орж ирэх мэдээлэл)<br />
--<br />
Архины нөлөө<br />
--<br />
Үе тэнгийнхний дарамт шахалт<br />
--<br />
Романтик хосынх нь үзүүлэх нөлөө<br />
Дараа нь хүний <strong>гаргах</strong> шийдвэрт нөлөөлж болох бусад төрлийн нөлөөллийг суралцагчдаас<br />
асууна. Тэдний нэмж хэлэх зүйлийг самбарт бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Эцэг эхийн хүсэл<br />
--<br />
Багшийн хүсэл<br />
--<br />
Өөрийнхөө тухай мэдэрч байгаа мэдрэмж. Жишээлбэл, бусдад таалагдах хүсэл, өртөмтгий<br />
эмзэг байгаа мэт мэдрэмж<br />
--<br />
Тухайн нөхцөлд үүсч байгаа мэдрэмж. Жишээлбэл, айдас, хайр, дур хүсэл гэх мэт.<br />
Суралцагчдыг дөрвөн хүнтэй багт хуваагаад, самбарт бичсэн нөлөөлөл бүрийг сайн, муу<br />
аль нь болохыг багаараа хэлэлцэхийг хүснэ. Хэрвээ тухайн нөлөөлөл нь янз бүр байж болно<br />
гэж багаараа шийдвэл энэ нь юунаас шалтгаалан сайн, эсвэл муу байж болохыг багаараа<br />
хэлэлцэнэ.<br />
Даалгавраа гүйцэтгээд дууссаны дараа эхний нөлөөллийн талаар ямар бодолтой байгааг<br />
нэгдүгээр багаас асууна. Дараа нь бусад багаас энэ нөлөөллийн талаар өөр бодолтой байгаа<br />
эсэхийг нь асуугаад, энэ асуудлыг хэлэлцэх боломжийг суралцагчдад өгнө. Ингээд ангиараа<br />
уг нөлөөллийг аль ангилалд хамруулах талаар бүгд санал нийлсэн үед сайн гэж ангилсан<br />
бол самбарт бичсэн байгаа жагсаалт дотроос тухайн нөлөөллийг “ “ тэмдгээр, хэрвээ муу<br />
гэж ангилсан бол “X” тэмдгээр, харин янз бүр байж болно гэж шийдсэн бол “?” тэмдгээр<br />
тэмдэглэнэ.<br />
Суралцагчдын өгөх хариултыг чиглүүлэхийн тулд “Нөлөөллийн ангилал” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн<br />
7.2) материалыг ашиглана.<br />
Суралцагчдын дунд дараах асуултыг асууна:<br />
Та нарын хийсэн хэлэлцүүлэгт тулгуурлан, нөлөөллийг сайн шинжтэй болгож байгаа зүйлээс<br />
заримыг нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Зөв мэдээлэлд тулгуурласан байдаг.<br />
--<br />
Чиний ашиг сонирхолд нийцсэн, эсвэл дундыг баримталсан шинжтэй байдаг.<br />
Муу нөлөөллийн зарим шинж тэмдгийг нэрлэнэ үү?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ нь буруу эсвэл алдаатай төсөөлөл, баримтад тулгуурласан байдаг.<br />
--<br />
Энэ нь чиний биш, харин нөгөө хүний амиа бодсон ашиг сонирхолд нийцсэн байдаг.<br />
Гаргасан шийдвэртээ тууштай байж чадаагүй үедээ та нарт ямар мэдрэмж төрдөг вэ? Яагаад?<br />
Муу нөлөөллийн улмаас гаргасан шийдвэрээ өөрчлөхөд хүрсэн үед ямар үр дагавар гарч<br />
болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чи дараа нь өөрөө харамсах зүйлийг хийж магадгүй.<br />
--<br />
Өөрийг чинь аюулд учруулах шийдвэрийг гаргаж магадгүй.<br />
80 81
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 7<br />
ШИЙДВЭРТ НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛ<br />
--<br />
Орохыг хүсээгүй нөхцөлд чамайг оруулах шийдвэр гаргуулж болох юм.<br />
Гаргасан шийдвэрийг чинь өөрчлөх нөлөө үзүүлэх боломжийг хэн нэгэн хүнд, эсвэл өөр ямар<br />
нэгэн зүйлд өгөөгүй үед ямар үр дагавар гарч болох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Шаардлагатай бүх мэдээлэл, баримтыг авч чадаагүй байхдаа шийдвэр гаргаж магадгүй.<br />
--<br />
Гаргасан шийдвэрээс чинь гарах үр дагаврын заримыг олж харалгүй өнгөрч мэднэ.<br />
Өөр хэн нэгэн хүн, эсвэл ямар нэгэн зүйлийн зүгээс чамд нөлөө үзүүлэх боломжийг ямар үед<br />
гаргаж өгч байх ёстой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Энэ нь сайн төрлийн нөлөөлөл болохыг тодорхойлсны дараа юмуу тухайн нөлөөллийг<br />
хүлээж авахаар шийдсэний дараа.<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 2<br />
Ятгалга болон эсэргүүцлийн хэсгийг давтах нь<br />
Энэ үйл ажиллагаагаар хэн нэгэн хүн ятган, өөрсдийн чинь хүсэхгүй байгаа зүйлийг хийлгэх<br />
гээд байгаа нөхцөлийг хэрхэн зохицуулах тухай үзэх болно гэж хэлнэ.<br />
Хэрвээ суралцагчид “Харилцаа” сэдвийг үзчихсэн бол өөртөө итгэлтэй байдлаар бусадтай<br />
харилцах сэдвээр ятгалгын тухай авч үзсэнийг нь сануулаарай.<br />
Суралцагчдаас өөртөө итгэлтэй байдлаар илэрхийлсэн өгүүлбэрийг найруулахад ямар алхам<br />
багтдаг тухай асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөртөө төрж байгаа мэдрэмж болон үүсээд байгаа асуудлыг тайлбарлана.<br />
--<br />
Хүсэлтээ хэлнэ.<br />
--<br />
Энэ хүсэлтийн талаар нөгөө хүнд ямар мэдрэмж төрж байгааг асууна.<br />
Одоо нэг суралцагчийг сонгож аваад, бэлгийн харилцааны талаар өөрийн найз залуудаа<br />
Оюунаагийн хэлж болох өөртөө итгэлтэй байдлаар илэрхийлсэн өгүүлбэр зохиохыг хүснэ.<br />
Суралцагч тухайн өгүүлбэрийг бүрэн найруулж чадахгүй, эсвэл ямар нэгэн хүндрэлтэй учирвал<br />
бусад суралцагчийг түүнд туслахыг хүснэ. Эсвэл ангиараа нийлж доор өгсөн жишээтэй төстэй<br />
өгүүлбэр зохиолгоно.<br />
<br />
Батаа, чи надад үнэхээр их таалагддаг. Бид хоёрын хооронд тогтоод байгаа холбоонд би<br />
маш сэтгэл хангалуун байдаг боловч яг одоо бэлгийн хавьталд орох арай л болоогүй мэт<br />
санагдаад байна. Хоёулаа хэсэг хүлээе. Тэгэх үү?<br />
Одоо ятгалгын сэдвээр үзсэнээ эргэн санаад, хүнийг гаргасан шийдвэрээ өөрчлөхөд хүргэх<br />
нөлөө үзүүлэхийн тулд хүмүүсийн ашигладаг янз бүрийн арга тактикийг жагсаан бичүүлнэ.<br />
Суралцагчдын хэлсэнийг самбарт жагсаан бичээд, тэдний дурдаагүй өнгөрсөн зүйлийг<br />
сануулан, нэмж бичээрэй.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүнийг гутаан доромжлох<br />
--<br />
Маргах<br />
--<br />
Шалтгаан, шалтаг тоочих<br />
--<br />
Энэ бол асуудал биш гэж хэлэх<br />
--<br />
Айлган сүрдүүлэх<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Суралцагчид мөн “ярианы сэдвийг өөрчлөн, өөр зүйлийн тухай ярих” гэсэн арга тактикийг<br />
нэрлэж болох юм. Хэрвээ энэ аргыг нэрлэх юм хариулт болгон хүлээж ав. Хэрвээ энэ аргыг<br />
нэрлэхгүй бол үүнийг дурдах шаардлагагүй. Нарийн утгаар нь авч үзвэл ярианы сэдвийг<br />
өөрчлөх гэдэг нь ятгалгын нэг арга хэлбэр бус харин ярьж байгаа хүнийг өөртөө итгэлтэй<br />
байдлаар илэрхийлсэн өгүүлбэрээ хэлэхэд нь саад болох арга тактик юм.<br />
Дээрх тохиолдолд гарч байгаа Оюунаагийн найз залуу хэтэрхий шахан шаардсан, эсвэл<br />
Оюунаад хэмжээнээс хэтэрсэн дарамт шахалт үзүүлсэн гэж бодож байгаа эсэхийг<br />
суралцагчдаас асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй. Тэр залуу өөрийн юу хүсч байгаагаа өөртөө итгэлтэй, эерэг байдлаар, түрэмгий бус<br />
арга замаар илэрхийлсэн.<br />
Одоо Оюунаа, Батаа хоёрын түүхийг санахын зэрэгцээ Батаагийн дүрийг бага зэрэг өөрчлөн,<br />
түүнийг шахан шаардсан, түрэмгий байдлаар дүрслэн харуулахыг хэлнэ. Суралцагчид ятгалгын<br />
арга тактик тус бүрийг ашиглаад, Батаа юу гэж хэлж болох жишээг багшид хэлнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Хүнийг гутаан доромжлох: “Чи яг л жаахан хүүхэд шиг байх юм!”<br />
--<br />
Маргах: “Яагаад болохгүй гэж? Бид хоёр зөндөө л удаан хүлээлээ шүү дээ!”<br />
--<br />
Шалтгаан, шалтаг тоочих: “Бид хоёр хамгаалалт хэрэглэх юм чинь айгаад байх юм огт<br />
байхгүй.”<br />
--<br />
Энэ бол асуудал биш гэж хэлэх: “Энэ чинь нэг их сүртэй зүйл биш шүү дээ. Чамд санаа<br />
зовоод байх зүйл огт байхгүй.”<br />
--<br />
Айлган сүрдүүлэх: “Хэрвээ чи миний хүссэнийг хийхгүй юм бол би цаашдаа чиний найз<br />
залуу хэвээрээ байх болов уу даа.”<br />
Одоо дараах гурван жишээг самбарт бичнэ (самбарт байгаа ятгалгын арга тактикийг битгий<br />
арилгаарай):<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Үгүй ээ, үгүй, би жинхэнээсээ үгүй гэж хэлж байна.<br />
--<br />
Бид хоёр энэ талаар дараа ярьж болох юм.<br />
--<br />
Би үүнийг хийхгүй, харин оронд нь ... -ж болох юм биш үү.<br />
Эдгээр өгүүлбэр нь өмнөх хичээлээр суралцагчдын судалсан ятгалгад хариу өгөх арга замын<br />
жишээ юм. Дээрх жишээ өгүүлбэрийг чиглүүлэг болгон ашиглаад, ятгалгад хариу өгөх гурван<br />
өөр арга замын нэрийг санаж чадах уу гэж суралцагчдаас асууна. Зөв хариулт өгөхөд нь<br />
жишээний ард тухайн арга замын нэрийг бичнэ.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Татгалзах: Үгүй ээ, үгүй, би жинхэнээсээ үгүй гэж хэлж байна.<br />
--<br />
Хойшлуулах: Бид энэ талаар дараа ярьж болох юм.<br />
--<br />
Зөвшилцөх: Би үүнийг хийхгүй, харин оронд нь ... -ж болох юм биш үү.<br />
82 83
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 7<br />
ШИЙДВЭРТ НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛ<br />
ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА 3<br />
Татгалзах нь<br />
Суралцагчдыг хосоор нь баг болгон, бяцхан харилцан яриа зохиох замаар хүнд хэрхэн<br />
татгалзсан хариу хэлэх дасгал хийлгэнэ.<br />
Багийн ажлыг эхлэхээс өмнө бусдад татгалзсан хариу хэлж байхдаа хүн юуг санаж байх ёстой<br />
тухай суралцагчдаас асууна.<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
“Үгүй” гэдэг үгийг хэлэх.<br />
--<br />
Үнэхээр татгалзаж байгаа утгатай зүйл хэлж байгаагаа дууны өнгөөр илэрхийлэх.<br />
--<br />
Үнэхээр татгалзаж байгаа утгатай зүйл хэлж байгаагаа гарын хөдөлгөөн, дохио зангаагаар<br />
илэрхийлэх.<br />
--<br />
Татгалзаж байгаагаа давтан хэлэх.<br />
“Тууштай байх нь” (Нөөц хэрэглэгдэхүүн 7.3) материал дотроос хоёр хоёр тохиолдлыг хос<br />
бүрт тарааж өгөөд тус бүрт багахан харилцан яриа зохиолгоно. Хосын нэг нь ятгагч, нөгөө нь<br />
эсэргүүцэгчийн дүрийг бүтээх ба хоёр дахь харилцан ярианд дүрээ солих ёстойг хэлнэ.<br />
Хичээлийн явцад үзсэн, самбарт байгаа ятгалга болон эсэргүүцлийн аль ч арга тактикийг<br />
суралцагчид ашиглаж болохыг хэлээрэй.<br />
Бэлдэж дууссаны дараа хос бүрийг өөрийн зохиосон харилцан яриаг уншиж өгөхийг хүснэ.<br />
Нэг харилцан яриаг сонссоны дараа суралцагчид дараах асуултад хариулах ёстой:<br />
Ятгаж байгаа хүн ятгалгын ямар арга тактикийг ашигласан бэ?<br />
Эсэргүүцэгч ямар арга тактикийг ашигласан бэ?<br />
Эсэргүүцэгчийн ашигласан үг, өгүүлбэр нь ойлгомжтой, шууд утгатай байсан уу?<br />
Үгийн бус дохио нь тодорхой ойлгомжтой байсан уу?<br />
Та нар ямар нэгэн зүйлийг нь өөрөөр хийх байсан уу?<br />
ДҮГНЭЛТ<br />
Суралцагчдаас дараах асуултыг асууж ярилцана:<br />
Өөрийн нэгэнт гаргачихсан шийдвэрийг хэзээ өөрчлөх нь тохиромжтой вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Чамд шинэ мэдээлэл орж ирсэн тохиолдолд.<br />
--<br />
Чиний санаанд дээрхээс илүү өөр хувилбарт шийдэл орж ирсэн тохиолдолд.<br />
--<br />
Нөхцөл байдал нь өөрчлөгдсөн тохиолдолд.<br />
--<br />
Өөрт чинь төрж байгаа мэдрэмжийн талаар чи шинэ зүйлийг олж мэдсэн тохиолдолд гэх<br />
мэт.<br />
Хэрвээ чи найзынхаа өгсөн зөвлөгөөг дагаад, муухан шийдвэр гаргачихсан бол чамд ямар<br />
мэдрэмж төрөх вэ? Чи найздаа уурлах уу? Тийм бол яагаад? Үгүй бол яагаад?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Өөрийн гаргасан шийдвэрийн төлөөх хариуцлагыг хүн болгон өөрөө хариуцах ёстой<br />
учраас хэрвээ чи бодлоо өөрчилсөн бол найздаа уурлах ёсгүй.<br />
БАГШИД ӨГӨХ ЗӨВЛӨМЖ<br />
Зарим тохиолдолд ятгагч тал хэд хэдэн хүнээс бүрдэж байгаа. Ийм үед суралцагчид ятгалга<br />
хийж байгаа багийн нэгэн гишүүний дүрийг бүтээх ёстой.<br />
Хос бүр өөрсдийн зохиосон харилцан яриаг танилцуулж дуусахаар ангийн нийт суралцагчдаас<br />
дараах асуултыг асууна.<br />
Үүнд:<br />
Чамайг ятгах гэсэн хэн нэгэн хүний оролдлогыг эсэргүүцэж байхад ямар сэтгэгдэл төрсөн бэ?<br />
Бодит амьдрал дээр өөрт чинь таалагддаг, чиний хайрладаг хэн нэгэн хүний шахалт дарамтад<br />
эсэргүүцэл үзүүлэх нь хэр хялбар байх вэ?<br />
Чиний хувьд (эсвэл ер нь залуу хүмүүсийн хувьд) ямар төрлийн нөлөөлөл эсэргүүцэхэд хамгийн<br />
хэцүү байдаг вэ? Яагаад?<br />
Эсэргүүцэл үзүүлж байхдаа ойлгомжгүй, эргэлзсэн утга агуулгатай мэдээлэл илгээвэл юу<br />
тохиолдох вэ?<br />
Гарч болох хариулт:<br />
--<br />
Нөгөө хүн нь чамайг ийм утгатай зүйл хэлээгүй гэж ойлгож магадгүй. Нөхцөл байдал<br />
хамгийн муугаар эргэлээ гэхэд нөгөө хүн нь чиний хүсээгүй зүйлийг хүчээр хийлгэх<br />
магадлалтай.<br />
84 85
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 7<br />
ШИЙДВЭРТ НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛ<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 7.1 НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 7.2<br />
ОЮУНААГИЙН ТҮҮХ<br />
НӨЛӨӨЛЛИЙН АНГИЛАЛ<br />
Оюунаа 16 настай ба Батаатай уулздаг болсоор найман сар өнгөрчээ. Тэр хоёр бие биедээ<br />
маш их хайртай боловч Оюунаа бэлгийн хавьталд ороход бэлэн биш байна. Батаа түүнийг<br />
тэврэн үнсэх нь Оюунаад таалагддаг боловч үүнээс гүнзгий харилцаанд орохыг хүсэхгүй<br />
байгаагаа тэр мэдэж байгаа. Тэр хоёр энэ асуудлаар ярилцсан бөгөөд Батаа ч түүний гаргасан<br />
шийдвэрийг ойлгож байна гэж хэлжээ.<br />
Бямба гарагийн нэгэн өглөө Оюунаагийн хамгийн сайн найз Туяа ирж, урьд шөнө өөрийн найз<br />
залуутай анх удаагаа бэлгийн хавьтал хийсэн ба гайхамшигтай сайхан байсан тухайгаа ярьжээ.<br />
Одоо Баяраатай ямар их ойрхон хүн болсноо мэдэрч байгаагаа, тэр хоёрын холбоо ямар их<br />
онцгой зүйл болохыг мэдэрч байгаагаа Туяа ярилаа. Анх удаагаа бэлгийн хавьталд ороход<br />
өвдөх байх гэж Оюунаа эмээдэгийг мэддэг учраас Туяа түүнд нэг их өвдөггүй, мөн өвчин нь<br />
маш хурдан арилдаг тухай хэлжээ.<br />
Тэр өдрийн үдээс хойш сагсан бөмбөг тоглосныхоо дараа Оюунаа зурагтаар нэгэн кино үзсэн<br />
ба хайр сэтгэл, романтик холбоо гэж юу байдгийг нээж мэдэж байгаа коллежийн оюутан хэсэг<br />
бүсгүйчүүдийн тухай байв. Оюунаад кино таалагдсан төдийгүй киноны явцад хэд хэдэн удаа<br />
нэлээд “халуухан” үйл явдал гарсан тул ээж болон эрэгтэй дүү нар нь гэртээ байхгүй байсанд<br />
Оюунаа баярлажээ. Бэлгийн харилцаа нь хоёр хүнийг улам ойртуулдаг гэж Туяагийн хэлсэн нь<br />
үнэн ч юм болов уу гэж Оюунаа бодох болжээ. Кинон дээр гарсан хүмүүс их л жаргалтай, бие<br />
биедээ маш их хайртай харагдаж байсан...<br />
Дараагийн Бямба гарагийн үдэш Батаа, Оюунаа хоёр түүний үеэл Болдын гэрт болох нийллэгт<br />
явжээ. Тэнд архи, пиво нэлээд байсан ба Батаа Оюунаад нэг хундага архи өгчээ. Батааг санал<br />
болгоход нь Оюун хоёр ч удаа уусан байна. Дараа нь залуугийн хүсэлтээр хоёулхнаа байхын<br />
тулд унтлагын өрөөнд оржээ.<br />
Унтлагын өрөө рүү явж байхдаа Оюунаа, Цэцгээ болон түүний найзуудтай тааралджээ. Тэд<br />
сургуулийн хамгийн алдартай охид юм. Цэцгээ Оюунаа руу бүхнийг мэдэж байгаа аястай<br />
харснаа “Сайхан зугаацаарай” гэж хэлнэ. Хариуд нь Оюунаа “Юу гэсэн үг юм бэ? Бид хоёр<br />
яах ч гээгүй байна!” гэж хэлжээ.<br />
Гэтэл Цэцгээ “Өө, тийм л дээ. Гэхдээ л цаг нь болсон юм биш үү? Бид ч харин хийх зүйлээ<br />
хийчихсэн л дээ. Одоо чи энэ талаар жаахан хүүхэд шиг байдгаа болимоор юм” гэж хэлжээ.<br />
Дараа нь охид инээлдээд, яваад өгчээ.<br />
Унтлагын өрөөнд ороод Оюунаа, Батаа хоёр үнсэлцэн, бие биеэ илж таалжээ. Тун удалгүй<br />
Батаа “Оюунаа, би чамд маш их хайртай. Би чамайг л сайхан байгаасай гэж хүсч байна. Хэрвээ<br />
чи үгүй гэж хэлэх юм бол би болино. Гэхдээ хоёулаа секс хийх үү” гэжээ.<br />
НАЙЗЫН ӨГӨХ ЗӨВЛӨГӨӨ - Ямар ч байж болно.<br />
Ихэнхдээ эдгээр нь “сайн” нөлөөлөл байдаг ба учир нь найз бол дарамт шахалт үзүүлэлгүйгээр<br />
зөвлөгөө өгдөг, мөн чиний ашиг сонирхлыг мэддэг учраас хамгийн дээд зэргээр харгалзсан<br />
байдаг. Гэсэн хэдий ч хэрвээ найз чинь чамайг эрүүл мэндэд чинь хортой зүйл хийлгэх гэж<br />
шахаж байгаа бол, эсвэл баримттай бус, буруу ташаа мэдээлэл өгч байгаа бол түүний нөлөө<br />
нь “муу” болно.<br />
КИНО БОЛОН ЗУРАГТЫН НӨЛӨӨ (хэвлэл мэдээллээр дамжин ирж байгаа нөлөөлөл)–Ямар<br />
ч байж болно.<br />
Өгч байгаа мэдээлэл нь үнэн зөв, баталгаатай байгаа эсэхээс шалтгаална. Хэвлэл мэдээллээр<br />
дамжин ирж байгаа мэдээлэл нь үнэн зөвийг харуулж чадахгүй, мөн бодит бус дүр төрхийг<br />
харуулах нь элбэг байдаг (жишээ нь, нэг өдрийн хайрыг харуулсан кинон дээр гарч байгаа<br />
хүмүүс шиг).<br />
АРХИНЫ НӨЛӨӨ – Муу.<br />
Хүнд үзүүлэх архины нэг томоохон нөлөөлөл нь хүний биеэ барих, хянах чадварыг бууруулдаг.<br />
Гэтэл архи нь энгийн үед хийхээсээ айдаг, эсвэл ичдэг зүйлийг хийхэд нь тус болдог, зүрх<br />
зоригтой болгодог мэтээр хүмүүс ойлгож ярьдаг хэдий ч архи хэзээ ч сайн үйл хийхэд<br />
хүргэдэггүй. Өөрөөр хэлбэл, үргэлж эрсдэл, сөрөг үр дагавар дагуулдаг.<br />
ҮЕ ТЭНГИЙНХЭНИЙ ДАРАМТ ШАХАЛТ – Муу.<br />
Хийхийг хүсэхгүй байгаа зүйлийг чамаар хийлгэх гэж дарамт шахалт үзүүлэх юм бол тэд чиний<br />
мэдрэмж, эсвэл гаргасан шийдвэрийг чинь хүндлэхгүй байна гэсэн үг болно.<br />
РОМАНТИК ХАМТРАГЧИЙН ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ – Ямар ч байж болно.<br />
Энэ нөхцөл нь нөлөөлөл болон шахалт дарамтын хоорондын ялгааг гарган хэлэлцэхэд маш<br />
сайн тохирох болно. Романтик хамтрагч нь шахалт дарамт үзүүлэлгүйгээр, мөн нөгөө хүнийхээ<br />
мэдрэмжийг харгалзан үзсэн байдлаар өөрийн юу хүсээд байгааг илэрхийлж болно. Энэ бол<br />
эрүүл сайхан холбооны нэгэн хэсэг болдог. Харин хамтрагч нь хэтэрхий түрэмгий байдалтай,<br />
эсвэл зөвхөн өөрийнхөө хүсэл эрмэлзлийн тухай л бодож байгаа бол энэ нь “муу” нөлөө болно.<br />
ЭЦЭГ ЭХИЙН ХҮСЭЛ – Ямар ч байж болно.<br />
Эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ ашиг сонирхлыг хамгийн дээд зэргээр харгалзсан байдаг учраас энэ<br />
төрлийн нөлөөлөл нь дийлэнхдээ “сайн” байдаг. Гэхдээ хэрвээ эцэг эхчүүд нь хүүхдийнхээ<br />
хэрэгцээг анхаарахгүй, буруу төсөөлөл эсвэл мэдээлэлд тулгуурлан үйлдэл хийж байгаа,<br />
эсвэл хэмжээнээс хэтэртэл хуучинсаг хандлагатай байгаа бол энэ нь “муу” нөлөөлөл байж<br />
болно.<br />
БАГШИЙН ХҮСЭЛ – Янз бүр байж болно.<br />
Эцэг эхийн хүсэлтэй адилхан.<br />
86 87
МОДУЛЬ 6: СЭДЭВ 7<br />
ШИЙДВЭРТ НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛ<br />
ӨӨРИЙН ТАЛААР ТӨРЖ БАЙГАА МЭДРЭМЖ, БУСДАД ТААЛАГДАХ ХҮСЭЛ,<br />
ӨРТӨМТГИЙ ЭМЗЭГ БАЙГАА МЭТ МЭДРЭМЖ – Янз бүр байж болно.<br />
Чиний мэдэрч байгаа зүйл нь эерэг, эсвэл сөрөг нөлөөтэй байж болно. Таарч тохирохгүй<br />
байна гэсэн мэдрэмж, эсвэл өөртөө итгэл муутай байх нь чамайг үе тэнгийнхэнийхээ шахалт<br />
дарамтад бууж өгөх, эсвэл чиний хэрэгцээ сонирхолд хамгийн сайн нийцэж чадахгүй байгаа<br />
зүйлийг хийх шалтгаан болж болно. Үүний нэгэн адилаар өөртөө итгэлтэй байх, чиний<br />
баримталдаг үнэт зүйл нь чухал ач холбогдолтой гэдгийг мэдрэх нь чиний сэтгэлд нийцэх,<br />
чамайг сэтгэл хангалуун байлгах шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>ад тус болж болно.<br />
ТУХАЙН НӨХЦӨЛД ҮҮСЧ БАЙГАА МЭДРЭМЖ, АЙДАС, ХАЙР, ДУР ХҮСЭЛ ГЭХ МЭТ–<br />
Янз бүр байж болно.<br />
Энэ нь мөн тодорхой мэдрэмжээс шалтгаална. Гэнэт төрсөн айдас, эсвэл дур хүсэл нь<br />
сүүлдээ гэмшихээр шийдвэр <strong>гаргах</strong> нөлөөг үзүүлж болно. Гэтэл нөгөө талаасаа, тодорхой<br />
нөхцөл байдалд чамд ямар мэдрэмж төрөхийг урьдчилан тодорхойлох боломжгүй. Тухайн<br />
нөхцөл байдалд чамд төрж байгаа мэдрэмжийг онцгойлон анхаарах нь жинхэнээсээ мэдэрч<br />
байгаа мэдрэмжтэй нийцсэн шийдвэрийг <strong>гаргах</strong>ад чамд тус болж чадна.<br />
НӨӨЦ ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН 7.3<br />
ТУУШТАЙ БАЙХ НЬ<br />
ТОХИОЛДЛУУД<br />
1-тохиолдол: Бэлэг сэлт ба магтаал<br />
Чимгээ өөрөөсөө ах залуутай уулздаг болсоор нэг сар болж байна.Тэр залуу түүнийг оройн<br />
хоолонд урьж, чихэр, цэцэг бэлэглэдэг ба Чимгээг байнга магтан маш хөөрхөн, сайхан охин<br />
гэж хэлнэ.Түүнд тавьж байгаа анхаарал нь Чимгээд маш их таалагдана. Тэр залуугийн найзын<br />
гэрт болсон нэгэн үдэшлэгийн үеэр найз залуу нь үдэшлэгийг орхин явж, хоёулхнаа байхыг<br />
санал болгожээ. Чимгээ зөвшөөрч тэр хоёр залуугийн гэрт нь иржээ. Тэнд тэр хоёроос өөр<br />
хэн ч байсангүй. Найз залуугийнх нь байгаа байдал нь түүнийг Чимгээтэй бэлгийн хавьтал<br />
хийхийг хүсч байгааг харуулж байна. Гэтэл Чимгээ бэлгийн хавьталд орохыг хүсэхгүй байна.<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
2-р тохиолдол: Ирээдүйдээ бэлдэх нь<br />
Болдоо дээд сургуульд орж суралцах хүсэлтэй учраас хичээл номоо сайн хийж, шалгалтуудаа<br />
сайн өгдөг. Найзууд нь түүнийг бүхий л цагаа хичээл давтахад зориулж байгааг ойлгодоггүй.<br />
Болдоо тэдэнтэй хамт сагсан бөмбөг тоглох, гэрт нь очиж дэмий юм ярьж суух, нэг бол<br />
зүгээр л гол дээр хамт очих дуртай боловч тэдэнтэй хамт өнгөрөөх чөлөөт цаг Болдод бараг<br />
олддоггүй. Сүүлийн үед найз нар нь Болдоог тэдэнтэй хамт чөлөөт цагаа өнгөөрөөж байхыг<br />
илүү их шаарддаг болжээ. Болдоод хичээл давтахаа орхиж, найзуудтайгаа зугаацах юмсан<br />
гэсэн бодол төрдөг болжээ.<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
3-р тохиолдол: Уухгүй байх<br />
Архи уухгүй гэж Батаа шийджээ. Батаа нэг удаа архи ууж үзсэн боловч архины амт таалагдаагүй,<br />
мөн түүний аав нь архичин хүн учраас архи хүнд ямар нөлөө үзүүлж байгааг аавынхаа жишээн<br />
дээр харж байгаа билээ. Батаагийн найз нар нь хамтдаа архи уухыг шахаж шаарддаг. Тэд<br />
бүгдээрээ л “архины найзууд” болсон ба Батаа харин ганцаараа сугаран хоцорчээ. Үдэшлэг<br />
нийллэг болгон дээр л маш их архитай байдаг ба бусад бүх хүн өөрөөс нь хамаагүй илүү<br />
зугаацаж байгаа мэт түүнд санагдах болжээ.<br />
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />
4-р тохиолдол: Амлалтаа биелүүлэх<br />
Нэг найз нь Гэрлээд өөрийн нууцыг итгэж хэлсэн ба өөр хэнд ч хэлэхгүй гэдэг амлалтыг авсан<br />
байжээ. Тэдний өөр найзууд нь Гэрлээ тэр нууцыг мэдэж байгаа гэдгийг гадарлаж тэр нь юу<br />
болохыг хэлэхийг Гэрлээгээс хүсчээ. Гэтэл найздаа амласан учраас Гэрлээ өөр хэн нэгэн<br />
хүнд, бүр хамгийн сайн найздаа ч энэ тухай ярих хүсэл, зорилго байхгүй байна. Нэг л хүнд<br />
хэлэх юм бол бусад нь бүгдээрээ мэдчихнэ гэдгийг Гэрлээ ойлгож байгаа боловч найз нар нь<br />
шалсаар байна.<br />
88 89
БАГЦ СЭДВИЙН ХААЛТ<br />
“<strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>” модулиар үзсэн чадварын талаар суралцагчид ямар бодолтой байгааг<br />
мэдэхийн тулд дараах асуултыг асууж, хариулт авна.<br />
--<br />
Ямар дасгал чамд хамгийн сонирхолтой санагдсан бэ? Яагаад?<br />
--<br />
Чиний хувьд шинэ, эсвэл сонирхолтой санагдсан, шинээр сурч авсан зүйл юу байсан бэ?<br />
Заримыг нэрлэнэ үү?<br />
--<br />
Ямар зүйлийг ойлгоход хэцүү байсан бэ? Энэ багц сэдвийн агуулгатай холбоотой асуух<br />
ямар нэгэн асуулт байна уу?<br />
--<br />
Чиний сурч авсан шинэ чадвараас алийг нь хэрэглэхэд хүндрэлтэй гэж чи бодож байна<br />
вэ? Үүний талаар чи юу хийж болох вэ? Эдгээр шинэ чадварыг төлөвшүүлэхэд та нар бие<br />
биедээ хэрхэн тусалж болох вэ?<br />
--<br />
Энэ багц сэдэв дээр заагдсан чадварыг эзэмшсэн байх нь яагаад чухал гэж бодож байна<br />
вэ?<br />
--<br />
Энэ багц сэдвээр заагдсан чадварын заримыг нь та нар хэрэглэж үзсэн үү? Ямар үр дүн<br />
гарсан бэ?<br />
--<br />
Эдгээр чадвар нь та нарын цаашдын амьдралд ямар ач холбогдолтой гэж бодож байна<br />
вэ?<br />
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ<br />
--<br />
Anderson, J., Beels, C., & Powell, D. (1994). Healthskills for life (Key Stage 3). Walton-on-<br />
Thames Surrey, UK: Thomas Nelson and Sons Ltd.<br />
--<br />
Anderson, J., Beels, C., & Powell, D. (1994). Healthskills for life (Key Stage 4). Walton-on-<br />
Thames Surrey, UK: Thomas Nelson and Sons Ltd.<br />
--<br />
Elias, M.J., & Tobias, S.E. (1997). Questions assigned to students in problem solving applied to<br />
literature analysis/book talks. In M. J. Elias, J. E. Zins, R. P. Weissberg, K. S. Frey, M. T. Greenberg,<br />
N.M. Haynes, R. Kessler, M.E. Schwab-Stone & T.P. Shriver (Eds.), Promoting social and<br />
emotional learning: Guidelines for educators. Alexandria, VA: Association for Supervision and<br />
Curriculum Development. (Reprinted from Social problem-solving: Interventions in the schools,<br />
1996, New York: Guilford)<br />
--<br />
Hatcher, Robert A. et al. (1998). Contraceptive Technology (Seventeenth revised edition). New<br />
York: Ardent Media, Inc.<br />
--<br />
Hunter-Geboy, C. (1995). Life planning education: A youth development program. Washington,<br />
DC: Advocates for Youth.<br />
--<br />
Marzano, R. J. (1992). A different kind of classroom: Teaching with dimensions of learning. Alexandria,<br />
VA: Association for Supervision and Curriculum Development.<br />
--<br />
Tripod. (2002). Facts on smoking that you never hear about. Retrieved August 8, 2002, from<br />
http://members.tripod.com/trepanrr/id113.htm<br />
--<br />
Williams, D. (n.d.). Facts about smoking. Retrieved August 8, 2002, from http://clinweb.kumc.<br />
edu/HA/Tob_fact.htm<br />
--<br />
Weschler, Toni. (1995). Taking charge of your fertility: The definitive guide to natural birth control<br />
and pregnancy achievement. New York: HarperCollins.<br />
--<br />
World No Tobacco Day 2002 Kit. (2002, May 31). Tobacco use affects sporting performance<br />
and physical fitness. Retrieved August 8, 2002, from http://www.emro.who.int/TFI/WNTD2002/<br />
WNTD2002Kit-TobaccoUse.htm<br />
--<br />
Питер Саймон. (2003). Амьдрах ухаан: <strong>Шийдвэр</strong> гаргалт. Цуврал ном. БСШУЯ, НҮБ-ын<br />
Хүн амын сан, Монгол дахь Энх тайвны корпус. Шведийн хөгжил, хамтын ажиллагааны<br />
агентлаг.<br />
--<br />
Питер Саймон, Алтанцэцэг,Д. (2007). Амьдрах ухааны чадварууд: <strong>Шийдвэр</strong> <strong>гаргах</strong>. Цуврал<br />
ном. БСШУЯ, НҮБ-ын Хүн амын сан, Монгол дахь Энх тайвны корпус.
Энэхүү багц гарын авлага нь үнэгүй тараагдах бөгөөд зарж<br />
борлуулахыг хориглоно!<br />
ISBN:
Change language