nivel del estrés laboral y parón de conducta en los empleados de la ...
nivel del estrés laboral y parón de conducta en los empleados de la ...
nivel del estrés laboral y parón de conducta en los empleados de la ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN<br />
Enrique Guzmán y Valle<br />
La Cantuta<br />
―Alma Máter <strong><strong>de</strong>l</strong> Magisterio Nacional‖<br />
VICERRECTORADO ACADÈMICO<br />
DIRECCIÒN DEL INSTITUTO DE INVESTIGACIÒN<br />
―NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS<br />
DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN ENRIQUE GUZMÁN Y VALLE‖<br />
Doc<strong>en</strong>te Investigador responsable:<br />
GLORIA MONTERO GRANTHON<br />
COLABORADOR:<br />
Econ. Fernando Felipe Manzano Sosa<br />
Cantuta, Enero <strong>de</strong> 2010<br />
4
NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS DE LA<br />
UNE<br />
INDICE Nº pág.<br />
CAPITULO I…………………………………………………………………... 7<br />
1.1 EL PROBLEMA.................................................................................... 7<br />
1.1.1 SELECCIÓN DEL PROBLEMA........................................................ 8<br />
1.2 OBJETIVOS…………………………………………………………..... … 9<br />
1.3 HIPOTESIS GENERAL………………………………………………..…. 10<br />
1.4 JUSTIFICACIÓN………………………………………………………..… 11<br />
1.5 ALCANCE……………………………………………………………..…… 12<br />
1.6 LIMITACIÓN…………………………………………………………..…… 12<br />
1.7 DELIMITACIÓN……………………………………………………..…….. 12<br />
CAPITULO II…………………………………………………………..………. 13<br />
2.1 MARCO TEÓRICO……………………………………………..………… 13<br />
2.1.1.1 RESEÑA HISTORICA DEL ESTRÉS…………………..…………... 13<br />
2.1.1.2 ANTECEDENTES HISTORICOS DEL ESTRÉS……..…………… 15<br />
2.1.1.3 UTILIDAD DEL ESTRÉS…………………………...………………… 17<br />
2.1.1.4 EL PROBLEMA DEL ESTRÉS……………………...……………….. 17<br />
2.1.1.5 CAUSAS………………………………………………..……………… 18<br />
2.1.1.6 SIGNOS Y SÍNTOMAS………………………………...……………... 18<br />
2.1.1.7 TRATAMIENTO………………………………………...……………… 18<br />
2.1.1.8 CUIDADOS……………………………………………..……………… 18<br />
2.1.1.9 ALGUNAS ESTRATEGIAS PARA DISIMULAR EL ESTRÉS......... 20<br />
2.1.1.10 SEÑALES POSIBLES DE ESTRÉS………………………………... 20<br />
2.1.1.11 CONSEJOS PARA AFRONTAR EL ESTRÉS……………………. 21<br />
2.1.1.12 EL ESTRÉS NO SIEMPRE ES MALO……………………………... 21<br />
2.1.1.13 EL ESTRÉS Y LA ALIMENTACIÓN……………………………… … 22<br />
2.1.1.14 EL ESTRÉS Y LOS DOLORES DE CABEZA……………………... 22<br />
2.1.1.15 ESTRÉS Y EL SUEÑO………………………………………………. 22<br />
2.1.1.16 ESTRÉS Y EL TRABAJO……………………………………………. 23<br />
2.1.1.17 EL ESTRÉS Y LA MEDITACIÓN……………………………………. 23<br />
2.1.1.18 FORZANDO TU CUERPO…………………………………………… 23<br />
2.1.1.19 FACTORES MEDIO-AMBIENTALES………………………………. 23<br />
2.1.1.20 EL CASO DEL TABACO……………………………………………… 24<br />
2.1.1.21 FACTORES HORMONALES………………………………………… 24<br />
2.1.1.22 ESTRÉS ALÉRGICO…………………………………………………. 24<br />
2.1.1.23 REACCIÓN GENERAL DE ADAPTACIÓN AL ESTRÉS…………. 25<br />
2.1.1.24 EL ESTRÉS NO SIEMPRE ES MALO……………………………… 26<br />
2.1.1.25 LOS DIFERENTES TIPOS DE ESTRÉS....................................... 26<br />
2.1.1.26 VEINTE CONSEJOS PARA EVITAR EL ESTRÉS………………... 27<br />
2.1.1.27 ENFERMEDADES POR ESTRÉS……………………………….…… 29<br />
2.1.1.28 FISIOPATOLOGÍA DEL ESTRÉS…………………………………… 30<br />
2.1.1.29 ESTRÉS LABORAL……………………………………………………. 31<br />
2.1.1.30 MANEJO DEL ESTRÉS LABORAL………………………………….. 35<br />
2.1.1.31 EL ESTRÉS EN EL TRABAJO……………………………………….. 37<br />
2.1.1.32 EL ESTRÉS EN EL LUGAR DE TRABAJO HOY EN DÍA………… 37<br />
CAPITULO III……………………………………………………………………… 72<br />
3.1 INSTRUMENTOS…………………………………………………………….. 72<br />
3.2 TÉCNICAS E INSTRUMENTOS............................................................... 78<br />
3.2.1 PLAN DE RECOLECCIÓN DE LA INFORMACIÓN.............................. 78<br />
5
3.2.2 PLAN DE PROCESAMIENTO DE LA INFORMACIÓN………………… 79<br />
3.2.3 INSTRUMENTOS…………………………………………………………… 79<br />
3.2.4 PROCEDIMIENTO………………………………………………………….. 79<br />
CONCLUSIONES Y OBSERVACIONES………………………………………... 86<br />
CAPITULO IV……………………………………………………………………….. 87<br />
4.1 LA METODOLOGÍA…………………………………………………………… 87<br />
4.1.1 MODALIDAD BÁSICA DE LA INVESTIGACIÓN………………………… 87<br />
4.1.2 TIPO DE INVESTIGACIÓN………………………………………………… 87<br />
4.1.3 MÉTODO DE INVESTIGACIÓN…………………………………………… 87<br />
4.1.4 LUGAR………………………………………………………………………… 87<br />
4.1.5 POBLACIÓN Y MUESTRA………………………………………………….. 87<br />
4.1.6 TÉCNICAS E INSTRUMENTOS……………………………………………. 88<br />
4.1.7 PLAN DE RECOLECCIÓN DE LA INFORMACIÓN……………………… 88<br />
4.1.8 PLAN DE PROCESAMIENTO DE LA INFORMACIÓN………………….. 88<br />
4.1.9 INSTRUMENTOS…………………………………………………………….. 88<br />
4.1.10 PROCEDIMIENTO………………………………………………………….. 88<br />
CAPITULO V………………………………………………………………………… 89<br />
5.1 RESULTADOS Y DISCUSIONES…………………………………………….. 89<br />
CAPITULO VI………………………………………………………………………… 91<br />
6.1 CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES………………………………… 91<br />
BIBLIOGRAFIA………………………………………………………………………. 95<br />
6
NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS<br />
EMPLEADOS DE LA UNE<br />
CAPITULO I.-<br />
1.1 EL PROBLEMA<br />
Hab<strong>la</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> estudio <strong>de</strong> dos conceptos <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong>vergadura, Estrés <strong><strong>la</strong>boral</strong> y<br />
el patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> Tipo A -B, es hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un sin número <strong>de</strong> rasgos y<br />
características que se asocian a <strong>la</strong> problemática actual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />
Sólo <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> sociedad ha com<strong>en</strong>zado a prestar at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong><br />
importante influ<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública y el impacto<br />
económico que ejerce <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
diversos sectores. Pero a partir <strong>de</strong> esta toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, se han realizado<br />
estudios y propuesto estrategias para mitigar <strong>la</strong> importancia que pres<strong>en</strong>ta (y <strong>la</strong>s<br />
pérdidas económicas que conlleva) eso que muchas veces se confundía con<br />
pereza, <strong>de</strong>sgano, falta <strong>de</strong> voluntad, etc.<br />
El individuo, <strong>en</strong> distintos ámbitos <strong>de</strong> su vida, se ve sometido a múltiples<br />
presiones que le g<strong>en</strong>eran <strong>estrés</strong>. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes más importantes está<br />
re<strong>la</strong>cionada con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su trabajo. En g<strong>en</strong>eral, el individuo ti<strong>en</strong>e una<br />
gran capacidad <strong>de</strong> adaptación, que ante ciertas circunstancias lo obliga a<br />
realizar un gran esfuerzo para el que el sujeto no está preparado, que<br />
finalm<strong>en</strong>te se manifestar tanto individualm<strong>en</strong>te como <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización.<br />
Los efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> y sus consecu<strong>en</strong>cias prolongadas, como hemos dicho,<br />
varían con <strong>la</strong>s características individuales, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>tes sintomatologías,<br />
así como diversas estrategias y esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> afrontar <strong>la</strong>s situaciones estresantes.<br />
Así, muchos investigadores se han interesado <strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> humana<br />
a <strong>nivel</strong> empresarial, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do como influye <strong>en</strong> el trabajo y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
productividad <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo. El patrón <strong><strong>la</strong>boral</strong> actual exige t<strong>en</strong>er una adaptación<br />
a<strong>de</strong>cuada al trabajo, que ll<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> <strong>los</strong> empresarios, como lograr<br />
obt<strong>en</strong>er un alto <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> productividad.<br />
En lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> patrones <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>, observaciones realizadas por<br />
Prince (1982) llevaron a <strong>de</strong>finirlo como <strong>la</strong>s preposiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados<br />
sujetos <strong>en</strong> cuanto a sus actitu<strong>de</strong>s y el modo <strong>de</strong> afrontar situaciones<br />
condicionales por <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores <strong>en</strong> uso, <strong>en</strong> una sociedad <strong>de</strong>terminada.<br />
Así el patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> <strong>de</strong> un sujeto reúne rasgos <strong>de</strong> personalidad, actitu<strong>de</strong>s<br />
cre<strong>en</strong>cias, <strong>conducta</strong> manifiesta y una <strong>de</strong>terminada activación psicofisiologica.<br />
En <strong>la</strong> actualidad existe tanta inestabilidad <strong><strong>la</strong>boral</strong> producida <strong>en</strong>tre otras cosas<br />
por <strong>la</strong> excesiva rotación <strong>de</strong> personal, <strong>los</strong> <strong>de</strong>spidos intempestivos, <strong>la</strong>s<br />
evaluaciones por el Gobierno C<strong>en</strong>tral etc. produci<strong>en</strong>do falta <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración y<br />
bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />
7
Esta realidad se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas e instituciones<br />
públicas, una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s es nuestra Casa <strong>de</strong> estudios <strong>la</strong> cual pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre sus<br />
principales problemas que afectan al área Psico<strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />
• Se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el tipo <strong>de</strong><br />
involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y Valle – La Cantuta.<br />
• Se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que ejerce <strong>la</strong> cultura organizacional <strong>de</strong> nuestra<br />
Casa <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación<br />
Enrique Guzmán y Valle – La Cantuta.<br />
• Se <strong>de</strong>sconoce el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> autoestima <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>en</strong> función a <strong>la</strong> tarea<br />
que realizan.<br />
• Se <strong>de</strong>sconoce como influye <strong>los</strong> problemas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica familiar <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y<br />
Valle – La Cantuta.<br />
• Se <strong>de</strong>sconoce el tipo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo que ejerc<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es jerárquicos y su<br />
influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique<br />
Guzmán y Valle – La Cantuta.<br />
• Se <strong>de</strong>sconoce el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y Valle – La Cantuta hacia <strong>la</strong><br />
institución.<br />
• Se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el patrón<br />
<strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A-B <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong><br />
Educación Enrique Guzmán y Valle – La Cantuta.<br />
De <strong>los</strong> cuales este último ha sido seleccionado como materia <strong>de</strong> investigación<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo ya que, el <strong>estrés</strong> y <strong>los</strong> patrones <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> son dos<br />
gran<strong>de</strong>s factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> cualquier ámbito sea familiar, social o <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
si<strong>en</strong>do este último parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología organizacional y por tal motivo tema<br />
<strong>de</strong> interés para <strong>la</strong> realización <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te proyecto.<br />
1.1.1. SELECCIÓN DEL PROBLEMA<br />
En <strong>la</strong> actualidad es importante que <strong>los</strong> psicólogos organizacionales y <strong>los</strong> <strong>de</strong>más<br />
estudiosos <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to humano tom<strong>en</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> como influy<strong>en</strong> el<br />
<strong>estrés</strong> y <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> su ambi<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>boral</strong>, lo<br />
cual permitirá ubicar<strong>los</strong> <strong>en</strong> puestos a<strong>de</strong>cuados, que conllev<strong>en</strong> a una mejor<br />
productividad y a una mayor cohesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización.<br />
Por tal motivo el problema <strong>de</strong> si existe re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el<br />
patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A-B se ha seleccionado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes<br />
criterios:<br />
8
• La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> investigaciones al respecto <strong>en</strong> nuestra realidad, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
importancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estos dos factores <strong>en</strong> el aspecto psicológico <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>empleados</strong>, alterando así su estado emocional y su calidad <strong>de</strong> vida.<br />
• Establecer <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s concepciones teóricas exist<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s<br />
manifestaciones comporta m<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
1.2 OBJETIVOS<br />
GENERAL<br />
A) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el patrón<br />
<strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A - B <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />
ESPECIFICOS<br />
B) Determinar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa<br />
Agroindustrial Casa Gran<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Libertad.<br />
C) Determinar el Patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> Tipo A-B <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />
D) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el factor I-<br />
t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />
E) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el factor IIambición<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />
F) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el factor<br />
III- actividad <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />
G) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el factor<br />
IV- <strong>de</strong> represión <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />
H) Determinar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z y confiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> Apreciación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>-<br />
S (Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> socio- <strong><strong>la</strong>boral</strong>).<br />
I) Determinar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z y confiabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Cuestionario <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A - B<br />
<strong>de</strong> Eys<strong>en</strong>ck y Fulker.<br />
9
1.3 HIPÓTESIS<br />
Hipótesis G<strong>en</strong>eral: Existe <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> aplicar el NIVEL DEL ESTRÉS<br />
LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD<br />
NACIONAL DE EDUCACIÓN ENRIQUE GUZMÁN Y VALLE<br />
Hipótesis Específica:<br />
1.- Existe algunas estrategias para el NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN<br />
DE CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE<br />
EDUCACIÓN ENRIQUE GUZMÁN Y VALLE<br />
2.- Determinar <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos para el NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE<br />
CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE<br />
EDUCACIÓN ENRIQUE GUZMÁN Y VALLE<br />
3.- Diseñar <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos necesarios que se requiere tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el personal administrativo<br />
para el NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS<br />
EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN ENRIQUE<br />
GUZMÁN Y VALLE<br />
OPERACIONALIZACIÓN DE LAS VARIABLES<br />
VI: LOS EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN ENRIQUE<br />
GUZMÁN.<br />
VD: para el NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA<br />
TÉRMINOS UTILIZADOS:<br />
ACCIDENTE CON OCASIÓN: Hace refer<strong>en</strong>cia al que ocurre cuando se está<br />
haci<strong>en</strong>do algo re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> tareas.<br />
CONTROL DE RIESGOS: Proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones para tratar y/o<br />
reducir <strong>los</strong> riesgos, para imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong>s medidas correctoras, exigir su<br />
cumplimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> evaluación periódica <strong>de</strong> su eficacia.<br />
EFECTO DEL TRABAJADOR SANO: Es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o observado <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s profesionales: <strong>los</strong> trabajadores suel<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />
unas tasas globales <strong>de</strong> mortalidad inferiores a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral,<br />
<strong>de</strong>bido al hecho <strong>de</strong> que <strong>los</strong> afectados por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s importantes o<br />
incapacitantes son habitualm<strong>en</strong>te excluidos <strong><strong>de</strong>l</strong> empleo.<br />
ESTRÉS: Cambios reversibles o irreversibles <strong>en</strong> el organismo, provocados por<br />
un <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> factores externos (tanto ambi<strong>en</strong>tales<br />
como psicológicos o sociales) y <strong>los</strong> recursos que provocan una disminución <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to.<br />
10
ESTRÉS LABORAL: Es un <strong>de</strong>sequilibrio importante <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>la</strong><br />
capacidad <strong>de</strong> respuesta <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo bajo condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el fracaso<br />
ante esta <strong>de</strong>manda posee importantes consecu<strong>en</strong>cias. Según esta <strong>de</strong>finición,<br />
se produciría <strong>estrés</strong> cuando el individuo percibe que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno<br />
superan a sus capacida<strong>de</strong>s para afrontar<strong>la</strong>s y, a<strong>de</strong>más, valora esta situación<br />
como am<strong>en</strong>azante para su estabilidad.<br />
FATIGA: Disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong><strong>de</strong>l</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad a<br />
proseguir una tarea <strong>de</strong>bida a un gasto <strong>en</strong>ergético físico o psicológico previo;<br />
conjunto <strong>de</strong> factores que afectan el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to humano.<br />
PREVENCIÓN DE RIESGOS LABORALES: Es <strong>la</strong> disciplina que busca<br />
promover <strong>la</strong> seguridad y salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores mediante <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación,<br />
evaluación y control <strong>de</strong> <strong>los</strong> peligros y riesgos asociados a un proceso<br />
productivo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y medidas<br />
necesarias para prev<strong>en</strong>ir <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong>rivados <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />
PSICOSOCIOLOGÍA DE LA PREVENCIÓN DE RIESGOS LABORALES:<br />
Estudia <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> naturaleza psicosocial y organizativa exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />
trabajo, que pue<strong>de</strong>n repercutir <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />
RIESGO LABORAL: Todo aquel aspecto <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialidad<br />
<strong>de</strong> causar un daño.<br />
SALUD OCUPACIONAL: Disciplina que ti<strong>en</strong>e por finalidad promover y<br />
mant<strong>en</strong>er el más alto grado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar físico, m<strong>en</strong>tal y social <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
trabajadores <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s profesiones; evitar el <strong>de</strong>smejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />
causado por <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo; proteger<strong>los</strong> <strong>en</strong> sus ocupaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
riesgos resultantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes nocivos; ubicar y mant<strong>en</strong>er a <strong>los</strong><br />
trabajadores <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada a sus aptitu<strong>de</strong>s fisiológicas y sicológicas; y<br />
<strong>en</strong> suma, adaptar el trabajo al hombre y cada hombre a su trabajo.<br />
1.4 JUSTIFICACIÓN<br />
La Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y Valle <strong>la</strong> Cantuta, <strong>en</strong><br />
base a <strong>la</strong> problemática p<strong>la</strong>nteada anteriorm<strong>en</strong>te se crea <strong>la</strong> necesidad sobre<br />
manifestaciones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, <strong>de</strong> manera que si se logra mejorar el clima <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong><br />
UNE logrará proyectar una mejor imag<strong>en</strong> ante otras universida<strong>de</strong>s públicas<br />
competidoras. Cabe m<strong>en</strong>cionar que si una organización cu<strong>en</strong>ta con<br />
manifestaciones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />
situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, se verá <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja con otras que no lo cu<strong>en</strong>tan,<br />
puesto que proporcionará una m<strong>en</strong>or calidad <strong>en</strong> gestión o servicios y por<br />
consigui<strong>en</strong>te mal servicio <strong>de</strong> apoyo.<br />
11
El análisis se crea <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad sobre manifestaciones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, constituirá una<br />
herrami<strong>en</strong>ta fundam<strong>en</strong>tal que apoyará y reforzará el proceso <strong>de</strong> mejora<br />
continua <strong>de</strong> nuestra institución. Esta investigación servirá como base para<br />
futuras investigaciones que se hagan tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas como<br />
<strong>en</strong> organizaciones privadas que ofrezcan el mismo servicio. También se<br />
justifica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista metodológico ya que será realizada a través <strong>de</strong><br />
técnicas como: el cuestionario y <strong>la</strong> observación directa que g<strong>en</strong>eraran <strong>los</strong><br />
resultados analizados estadísticam<strong>en</strong>te. Finalm<strong>en</strong>te y no m<strong>en</strong>os importante el<br />
diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias que irán a solv<strong>en</strong>tar una situación <strong>en</strong> el campo<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />
1.5 ALCANCE<br />
El resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación se llevará hasta <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> estrategias que<br />
mejore <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional Mayor <strong>de</strong><br />
Educación Enrique Guzmán y Valle.<br />
1.6 LIMITACIÓN<br />
Limitada disponibilidad por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> jefes y profesionales para proporcionar<br />
<strong>la</strong> información necesaria que permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> investigación. La veracidad<br />
suministrada pudiera no ser efectiva al consi<strong>de</strong>rar factores como el<br />
<strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to, ma<strong>la</strong> interpretación, criterios actualidad <strong>de</strong> información e<br />
incluso impru<strong>de</strong>ncia u omisión <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> personal que allí <strong>la</strong>bora.<br />
1.7 DELIMITACIÓN<br />
El objeto <strong>de</strong> estudio está <strong><strong>de</strong>l</strong>imitado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación<br />
Enrique Guzmán y Valle, <strong>la</strong> cual estará <strong>en</strong>focada <strong>en</strong> un periodo <strong>de</strong> tiempo que<br />
va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> setiembre a diciembre 2010.<br />
12
CAPITULO II.-<br />
2.1. MARCO TEORICO<br />
2.1.1 ESTRES<br />
2.1.1.1. RESEÑA HISTORICA DEL ESTRES<br />
El término <strong>estrés</strong> provi<strong>en</strong>e <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>la</strong>tín ―siringere‖ que significa provocar t<strong>en</strong>sión, y<br />
fue bautizado por primera vez <strong>en</strong> el idioma inglés durante el siglo XVI con el<br />
propósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir opresión, adversidad, y dificultad, <strong>de</strong> acuerdo con el<br />
diccionario Oxford <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua inglesa (1933), aún mucho antes <strong>de</strong> que se le<br />
diera una <strong>de</strong>finición ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> física y <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería.<br />
Durante el siglo pasado, su uso común vario para connotar presión, fuerza,<br />
tirantes o sobre esfuerzo aplicado sobre un objeto material o persona. Este<br />
ultimo concepto, el cual implica un ―organismo u objeto bajo estado <strong>de</strong> presión<br />
por fuerzas externas, tratando <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er su unidad y retornar a su estado<br />
original ― fue llevado más tar<strong>de</strong> al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias biológicas y médicas<br />
(Hinkle,1973).<br />
Los estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> fisiólogo francés C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Bernard <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda parte <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo<br />
XIX tuvieron un impacto significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Bernard (1927) consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> auto-regu<strong>la</strong>ción es una característica innata <strong>de</strong><br />
todo organismo vivi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a su habilidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er un <strong>nivel</strong> <strong>de</strong><br />
estabilidad <strong>de</strong> su medio ambi<strong>en</strong>te interno a pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong> constantes cambios<br />
externos a <strong>los</strong> cuales está expuesto.<br />
En base a <strong>la</strong>s especu<strong>la</strong>ciones acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> sobre <strong>la</strong> salud a<br />
inicios <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te siglo, William Osler, conocido médico británico, g<strong>en</strong>eralizó<br />
equival<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre ―<strong>estrés</strong>‖ y ―sobre esfuerzo‖ así también ―trabajo fuerte‖ y<br />
―preocupación―, indicando a <strong>la</strong> vez que estas condiciones facilitaban el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res. En base a sus observaciones <strong>en</strong><br />
un grupo <strong>de</strong> 20 médicos qui<strong>en</strong>es sufrían alguna angina pectoral, Osler llegó a<br />
<strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que estos médicos estaban completam<strong>en</strong>te absorbidos ―<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
incesante rueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica médica, y que <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> estos hombres<br />
había un factor adicional <strong>de</strong> preocupación.‖<br />
Waltr Cannon, fisiólogo, norteamericano, <strong>en</strong> sus estudios acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
mecanismos homeostáticos con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong> ―pelea o fuga‖ se<br />
refiere al término <strong>estrés</strong> como un estado <strong>de</strong> reacción <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo. El observó<br />
cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tema nervioso simpático tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> seres humanos como es<br />
expuestos a una variedad <strong>de</strong> estímu<strong>los</strong> dolorosos <strong>los</strong> cuales incluy<strong>en</strong> frío<br />
extremo, reducción <strong>de</strong> azúcar y falta <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otros disturbios<br />
emocionales (Cannon, 1929).<br />
Cannon atribuyó estos cambios <strong>de</strong> procesos biológicos y fisiológicos a <strong>la</strong><br />
activación <strong>de</strong> mecanismos homeostáticos. El sugirió que <strong>la</strong> función básica <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
proceso, homeostático era contrarrestar <strong>los</strong> efectos causados por estimu<strong>la</strong>ción<br />
13
nociva, <strong>de</strong> tal que el equilibrio interno se restablezca <strong>de</strong> manera natural.<br />
Cuando el ba<strong>la</strong>nce ser alterado fuera <strong>de</strong> sus límites, Cannon consi<strong>de</strong>raba que<br />
<strong>los</strong> <strong>en</strong>contraban ―<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>‖. Estrés por lo tanto era el resultado <strong>de</strong><br />
disturbios <strong>en</strong> el mecanismo homeostático <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo o <strong><strong>de</strong>l</strong> animal. (Cannon,<br />
1935).<br />
A pesar <strong>de</strong> que se consi<strong>de</strong>ra a Hans Selyer (1936) como el primero <strong>en</strong> estudiar<br />
el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> manera sistemática ci<strong>en</strong>tífica, el trabajo <strong>de</strong> este<br />
autor se vio profundam<strong>en</strong>te influ<strong>en</strong>ciado por lo estudios <strong>de</strong> Bernard y Cannon.<br />
El uso <strong><strong>de</strong>l</strong> término <strong>estrés</strong> se ha popu<strong>la</strong>rizado sin que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
personas t<strong>en</strong>gan c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> qué consiste el mismo. Al revisar <strong>la</strong> amplia literatura<br />
sobre el tema, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran multitud <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales lo<br />
abordan indistintam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> como estímulo, como<br />
respuesta o como consecu<strong>en</strong>cia. Sin <strong>en</strong>trar a polemizar teóricam<strong>en</strong>te sobre su<br />
<strong>de</strong>finición, por no constituir objeto <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo, se aborda el <strong>estrés</strong><br />
como: <strong>la</strong> respuesta adaptativa <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo ante <strong>los</strong> diversos estresores,<br />
(Hans Selye, 1936).<br />
Alternativam<strong>en</strong>te para precisar conceptos, se utiliza el término "respuesta <strong>de</strong><br />
<strong>estrés</strong>" al referirse a <strong>la</strong> respuesta inespecífica <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a cualquier<br />
<strong>de</strong>manda, y el término <strong>de</strong> "estresor" o "situación estresante" referida al estímulo<br />
o situación que provoca una respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
En <strong>la</strong> actualidad han cobrado auge <strong>la</strong>s teorías interaccionistas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> que<br />
p<strong>la</strong>ntean que <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
características <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> medio. Se consi<strong>de</strong>ra que una<br />
persona está <strong>en</strong> una situación estresante o bajo un estresor cuando ha <strong>de</strong><br />
hacer fr<strong>en</strong>te a situaciones que conllevan <strong>de</strong>mandas conductuales que le resulta<br />
difícil poner <strong>en</strong> práctica o satisfacer. Es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> medio como <strong>de</strong> sus propios recursos para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a él (Lazarus y<br />
Folkman, 1984), o avanzando un poco más, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discrepancias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> medio externo o interno, y <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que el sujeto percibe<br />
que pue<strong>de</strong> dar respuesta a esas <strong>de</strong>mandas (Folkman, 1984).<br />
La respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es una respuesta automática <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a cualquier<br />
cambio ambi<strong>en</strong>tal, externo o interno, mediante <strong>la</strong> cual se prepara para hacer<br />
fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s posibles <strong>de</strong>mandas que se g<strong>en</strong>eran como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nueva situación, (Labrador, 1992). Por tanto, ello no es algo "malo" <strong>en</strong> sí<br />
mismo, al contrario; facilita el disponer <strong>de</strong> recursos para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a<br />
situaciones que se supon<strong>en</strong> excepcionales.<br />
Estas respuestas favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación y sus <strong>de</strong>mandas,<br />
procesami<strong>en</strong>to más rápido y pot<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible, posibilitan<br />
mejor búsqueda <strong>de</strong> soluciones y <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>s a<strong>de</strong>cuadas para<br />
hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, preparan al organismo para actuar<br />
<strong>de</strong> forma más rápida y vigorosa. Dado que se activan gran cantidad <strong>de</strong><br />
recursos (incluye aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> activación fisiológica, cognitiva y<br />
conductual); supone un <strong>de</strong>sgaste importante para el organismo. Si éste es<br />
episódico no habrá problemas, pues el organismo ti<strong>en</strong>e capacidad para<br />
recuperarse, si se repit<strong>en</strong> con excesiva frecu<strong>en</strong>cia, int<strong>en</strong>sidad o duración,<br />
pue<strong>de</strong>n producir <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> trastornos psicofisiológicos.<br />
14
2.1.1.2 ANTECEDENTES HISTÓRICOS DEL ESTRÉS<br />
El concepto <strong>de</strong> Estrés se remonta a <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1930, cuando un jov<strong>en</strong><br />
austriaco <strong>de</strong> 20 años <strong>de</strong> edad, estudiante <strong>de</strong> segundo año <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />
medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Praga, Hans Selye, hijo <strong><strong>de</strong>l</strong> cirujano austriaco<br />
Hugo Selye, observó que todos <strong>los</strong> <strong>en</strong>fermos a qui<strong>en</strong>es estudiaba,<br />
indistintam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad propia, pres<strong>en</strong>taban síntomas comunes y<br />
g<strong>en</strong>erales: cansancio, perdida <strong><strong>de</strong>l</strong> apetito, baja <strong>de</strong> peso, ast<strong>en</strong>ia, etc. Esto l<strong>la</strong>mó<br />
mucho <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a Selye, qui<strong>en</strong> le <strong>de</strong>nominó el "Síndrome <strong>de</strong> estar Enfermo".<br />
Hans Selye se graduó como médico y posteriorm<strong>en</strong>te realizó un doctorado <strong>en</strong><br />
química orgánica <strong>en</strong> su universidad, a través <strong>de</strong> una beca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación<br />
Rockefeller se tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> Universidad John Hopkins <strong>en</strong> Baltimore EE.UU.<br />
para realizar un postoctorado cuya segunda mitad efectuó <strong>en</strong> Montreal Canadá<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad McGill, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrolló sus<br />
famosos experim<strong>en</strong>tos <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio físico ext<strong>en</strong>uante con ratas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />
que comprobaron <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hormonas suprarr<strong>en</strong>ales (ACTH,<br />
adr<strong>en</strong>alina y noradr<strong>en</strong>alina), <strong>la</strong> atrofia <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema linfático y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
ulceras gástricas. Al conjunto <strong>de</strong> estas alteraciones orgánicas el doctor Selye<br />
<strong>de</strong>nominó "<strong>estrés</strong> biológico".<br />
Selye consi<strong>de</strong>ró <strong>en</strong>tonces que varias <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sconocidas como <strong>la</strong>s<br />
cardiacas, <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y <strong>los</strong> trastornos emocionales o m<strong>en</strong>tales no<br />
eran sino <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong> cambios fisiológicos resultantes <strong>de</strong> un prolongado<br />
<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> órganos <strong>de</strong> choque m<strong>en</strong>cionados y que estas alteraciones<br />
podrían estar pre<strong>de</strong>terminadas g<strong>en</strong>ética o constitucionalm<strong>en</strong>te.<br />
Sin embargo, al continuar con sus investigaciones, integró a sus i<strong>de</strong>as, que no<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes físicos nocivos actuando directam<strong>en</strong>te sobre el<br />
organismo animal son productores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, sino que a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> el caso <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
hombre, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> carácter social y <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
individuo que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> adaptación provocan el trastorno <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>estrés</strong>.<br />
A partir <strong>de</strong> ahí, el <strong>estrés</strong> ha involucrado <strong>en</strong> su estudio <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> varias<br />
disciplinas médicas, biológicas y psicológicas con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> tecnologías<br />
diversas y avanzadas.<br />
Pero ahora bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo a lo anterior el concepto <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 30‘s y <strong>de</strong> ahí <strong>en</strong> a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante empezaron a surgir diversos tipos <strong>de</strong><br />
<strong>estrés</strong>, tanto nuevas formas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to así como nuevas características. Es<br />
por ello que <strong>en</strong> esta investigación que realizo t<strong>en</strong>go como fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scribir<br />
<strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, sus características,<br />
conceptos, sus diversos tratami<strong>en</strong>tos, así como varios puntos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong><br />
este mismo.<br />
Bu<strong>en</strong>o para empezar con este proyecto <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>bemos iniciar por<br />
analizar el concepto que se ti<strong>en</strong>e acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, <strong>de</strong>bo m<strong>en</strong>cionar que<br />
exist<strong>en</strong> sin fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> tema, es por ello que me di a <strong>la</strong> tarea<br />
<strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>r e investigar algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más importantes que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
actualidad y por supuesto, hacer m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s a continuación.<br />
15
Des<strong>de</strong> 1935, Hans Selye, (consi<strong>de</strong>rado padre <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>) introdujo el concepto<br />
<strong>de</strong> <strong>estrés</strong> como síndrome o conjunto <strong>de</strong> reacciones fisiológicas no especificas<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes nocivos <strong><strong>de</strong>l</strong> ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> naturaleza física o<br />
química.<br />
El <strong>estrés</strong> (stress) es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que se pres<strong>en</strong>ta cuando <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida se percib<strong>en</strong> <strong>de</strong>masiado difíciles. La persona se si<strong>en</strong>te ansiosa y t<strong>en</strong>sa y se<br />
percibe mayor rapi<strong>de</strong>z <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>la</strong>tidos <strong><strong>de</strong>l</strong> corazón.<br />
"El <strong>estrés</strong> es lo que uno nota cuando reacciona a <strong>la</strong> presión, sea <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo<br />
exterior sea <strong><strong>de</strong>l</strong> interior <strong>de</strong> uno mismo. El <strong>estrés</strong> es una reacción normal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> cualquier edad. Está producido por el instinto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
organismo <strong>de</strong> protegerse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones físicas o emocionales o, <strong>en</strong><br />
situaciones extremas, <strong><strong>de</strong>l</strong> peligro".<br />
El <strong>estrés</strong> es <strong>la</strong> respuesta <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo a condiciones externas que perturban el<br />
equilibrio emocional <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. El resultado fisiológico <strong>de</strong> este proceso es<br />
un <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> huir <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que lo provoca o confrontar<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te.<br />
En esta reacción participan casi todos lo órganos y funciones <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo,<br />
incluidos cerebro, <strong>los</strong> nervios, el corazón, el flujo <strong>de</strong> sangre, el <strong>nivel</strong> hormonal,<br />
<strong>la</strong> digestión y <strong>la</strong> función muscu<strong>la</strong>r.<br />
El <strong>estrés</strong> es un estímulo que nos arremete emocional o físicam<strong>en</strong>te. Si el<br />
peligro es real o percibido como tal, el resultado es el mismo. Usualm<strong>en</strong>te<br />
provoca t<strong>en</strong>sión, ansiedad, y distintas reacciones fisiológicas.<br />
Es <strong>la</strong> respuesta fisiológica, psicológica y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sujeto que<br />
busca adaptarse y reajustarse a presiones tanto internas como externas.<br />
Bi<strong>en</strong> ya analizamos difer<strong>en</strong>tes conceptos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. Pero ahora<br />
¿QUÉ CAUSA EL ESTRÉS?<br />
Según Jean B<strong>en</strong>jamin Stora "el <strong>estrés</strong> es causado por el instinto <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo <strong>de</strong><br />
protegerse a sí mismo". Este instinto es bu<strong>en</strong>o <strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cias, como el <strong>de</strong><br />
salirse <strong><strong>de</strong>l</strong> camino si vi<strong>en</strong>e un carro a velocidad. Pero éste pue<strong>de</strong> causar<br />
síntomas físicos si continua por mucho tiempo, así como una respuesta a <strong>los</strong><br />
retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria y <strong>los</strong> cambios.<br />
Cuando esto suce<strong>de</strong>, (explica Jean) es como si su cuerpo se preparara para<br />
salir fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> camino <strong><strong>de</strong>l</strong> carro, pero usted está inmóvil. Su cuerpo está<br />
trabajando sobre tiempo, sin ningún lugar para usar toda esa <strong>en</strong>ergía extra.<br />
Esto pue<strong>de</strong> hacerlo s<strong>en</strong>tir ansioso, temeroso, preocupado y t<strong>en</strong>so.<br />
¿POR QUÉ SE PRODUCE EL ESTRÉS?<br />
En principio, se trata <strong>de</strong> una respuesta normal <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo ante <strong>la</strong>s<br />
situaciones <strong>de</strong> peligro. En respuesta a <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> emboscada, el<br />
organismo se prepara para combatir o huir mediante <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> sustancias<br />
como <strong>la</strong> adr<strong>en</strong>alina, producida principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> unas glándu<strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas<br />
"suprarr<strong>en</strong>ales" o "adr<strong>en</strong>ales" (l<strong>la</strong>madas así por estar ubicadas adyac<strong>en</strong>tes al<br />
extremo superior <strong>de</strong> <strong>los</strong> riñones). La adr<strong>en</strong>alina se disemina por toda <strong>la</strong> sangre<br />
y es percibida por receptores especiales <strong>en</strong> distintos lugares <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo,<br />
que respon<strong>de</strong>n para prepararse para <strong>la</strong> acción:<br />
El corazón <strong>la</strong>te más fuerte y rápido.<br />
16
Las pequeñas arterias que irrigan <strong>la</strong> piel y <strong>los</strong> órganos m<strong>en</strong>os críticos<br />
(riñones, intestinos), se contra<strong>en</strong> para disminuir <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> sangre <strong>en</strong><br />
caso <strong>de</strong> heridas y para dar prioridad al cerebro y <strong>los</strong> órganos más críticos<br />
para <strong>la</strong> acción (corazón, pulmones, múscu<strong>los</strong>).<br />
La m<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>ta el estado <strong>de</strong> alerta<br />
Los s<strong>en</strong>tidos se agudizan<br />
2.1.1.3 UTILIDAD DEL ESTRÉS<br />
En condiciones apropiadas (si estamos <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>dio, nos ataca una<br />
fiera, o un vehículo está a punto <strong>de</strong> atropel<strong>la</strong>rnos), <strong>los</strong> cambios provocados por<br />
el <strong>estrés</strong> resultan muy conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, pues nos preparan <strong>de</strong> manera instantánea<br />
para respon<strong>de</strong>r oportunam<strong>en</strong>te y poner nuestra vida a salvo. Muchas personas<br />
<strong>en</strong> medio <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong> peligro <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n fuerza insospechada, saltan<br />
gran<strong>de</strong>s obstácu<strong>los</strong> o realizan maniobras prodigiosas.<br />
2.1.1.4 EL PROBLEMA DEL ESTRÉS<br />
Lo que <strong>en</strong> situaciones apropiadas pue<strong>de</strong> salvarnos <strong>la</strong> vida, se convierte <strong>en</strong> un<br />
<strong>en</strong>emigo mortal cuando se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> el tiempo. Para muchos, <strong>la</strong>s condiciones<br />
<strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s presiones económicas, <strong>la</strong> sobrecarga <strong>de</strong> trabajo, el<br />
ambi<strong>en</strong>te competitivo, etc., son circunstancias que se percib<strong>en</strong><br />
inconsci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como am<strong>en</strong>azas. Esto les lleva a reaccionar a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva,<br />
tornándose irritables y sufri<strong>en</strong>do consecu<strong>en</strong>cias nocivas sobre todo el<br />
organismo:<br />
Elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión sanguínea (hipert<strong>en</strong>sión arterial)<br />
Gastritis y úlceras <strong>en</strong> el estómago y el intestino<br />
Disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> función r<strong>en</strong>al<br />
Problemas <strong><strong>de</strong>l</strong> sueño<br />
Agotami<strong>en</strong>to<br />
Alteraciones <strong><strong>de</strong>l</strong> apetito<br />
DESCRIPCIÓN<br />
El <strong>estrés</strong> produce cambios químicos <strong>en</strong> el cuerpo. En una situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>,<br />
el cerebro <strong>en</strong>vía señales químicas que activan <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> hormonas<br />
(cateco<strong>la</strong>minas y <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> adr<strong>en</strong>alina) <strong>en</strong> <strong>la</strong> glándu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al. Las<br />
hormonas inician una reacción <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> el organismo: el corazón <strong>la</strong>te más<br />
rápido y <strong>la</strong> presión arterial sube; <strong>la</strong> sangre es <strong>de</strong>sviada <strong>de</strong> <strong>los</strong> intestinos a <strong>los</strong><br />
múscu<strong>los</strong> para huir <strong><strong>de</strong>l</strong> peligro; y el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> insulina aum<strong>en</strong>ta para permitir que<br />
el cuerpo metabolice más <strong>en</strong>ergía.<br />
Estas reacciones permit<strong>en</strong> evitar el peligro. A corto p<strong>la</strong>zo, no son dañinas. Pero<br />
si <strong>la</strong> situación persiste, <strong>la</strong> fatiga resultante será nociva para <strong>la</strong> salud g<strong>en</strong>eral <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
individuo. El <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r un exceso <strong>de</strong> ácido estomacal, lo cual dará<br />
orig<strong>en</strong> una úlcera. O pue<strong>de</strong> contraer arterias ya dañadas, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />
presión y precipitando una angina o un paro cardiaco. Así mismo, el <strong>estrés</strong><br />
pue<strong>de</strong> provocar una pérdida o un aum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> apetito con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te<br />
variación <strong>de</strong> peso <strong>en</strong> <strong>la</strong> persona.<br />
CONSIDERACIONES<br />
17
Los episodios breves <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> trastornan el funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo; sin<br />
embargo <strong>los</strong> síntomas <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> cuando el episodio ce<strong>de</strong>.<br />
Esto ocurre con mayor facilidad si <strong>la</strong> persona posee tácticas efectivas para<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar el <strong>estrés</strong> y si expresa sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos normalm<strong>en</strong>te.<br />
2.1.1.5 CAUSAS<br />
Cualquier suceso que g<strong>en</strong>ere una respuesta emocional, pue<strong>de</strong> causar <strong>estrés</strong>.<br />
Esto incluye tanto situaciones positivas (el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un hijo, matrimonio)<br />
como negativas (pérdida <strong><strong>de</strong>l</strong> empleo, muerte <strong>de</strong> un familiar). El <strong>estrés</strong> también<br />
surge por irritaciones m<strong>en</strong>ores, como esperar <strong>de</strong>masiado <strong>en</strong> una co<strong>la</strong> o <strong>en</strong><br />
tráfico. Situaciones que provocan <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> una persona pue<strong>de</strong>n ser<br />
insignificantes para otra.<br />
2.1.1.6 SIGNOS Y SÍNTOMAS<br />
El <strong>estrés</strong> afecta órganos y funciones <strong>de</strong> todo el organismo. Los síntomas más<br />
comunes son<br />
Depresión o ansiedad<br />
Dolores <strong>de</strong> cabeza<br />
Insomnio<br />
Indigestión<br />
Sarpullidos<br />
Disfunción sexual<br />
Palpitaciones rápidas<br />
Nerviosismo<br />
2.1.1.7 TRATAMIENTO<br />
Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> respuesta al tratami<strong>en</strong>to físico, el doctor pue<strong>de</strong> recom<strong>en</strong>dar<br />
algún tipo <strong>de</strong> psicoterapia.<br />
También pue<strong>de</strong> recetar tranquilizantes, anti<strong>de</strong>presivos o beta bloqueadores<br />
como medida a corto p<strong>la</strong>zo.<br />
Sin embargo, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el uso <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos no se recomi<strong>en</strong>da como<br />
solución a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. En estos casos no se recomi<strong>en</strong>da el uso <strong>de</strong> bebidas<br />
alcohólicas<br />
2.1.1.8 CUIDADOS<br />
Si <strong>la</strong> causa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> es única, por ejemplo <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> su empleo o un<br />
divorcio, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>te <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> forma efectiva. Comparta sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />
con <strong>los</strong> amigos. No se imponga más responsabilida<strong>de</strong>s hasta acostumbrarse a<br />
<strong>la</strong> nueva situación.<br />
Si el <strong>estrés</strong> persiste <strong>de</strong>bido a irritaciones diarias que no se pue<strong>de</strong>n modificar, tal<br />
vez un cambio radical le ayu<strong>de</strong>, por ejemplo <strong>en</strong>contrar un trabajo m<strong>en</strong>os<br />
agobiante.<br />
Pero sin duda <strong>la</strong> mejor terapia es prev<strong>en</strong>irse, para ello.<br />
18
T<strong>en</strong>er siempre a disposición una válvu<strong>la</strong> <strong>de</strong> escape; por ejemplo, hacer<br />
gimnasia o algún pasatiempo<br />
T<strong>en</strong>er amigos con qui<strong>en</strong>es compartir tanto lo bu<strong>en</strong>o como lo malo<br />
Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r técnicas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jami<strong>en</strong>to; por ejemplo, yoga, medicación o<br />
auto-hipnosis<br />
Evitar el uso <strong>de</strong> tranquilizantes o alcohol para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />
situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong><br />
Se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te, que fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> cuadros <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> causados por<br />
factores negativos, es frecu<strong>en</strong>te que éste se acompañe <strong>de</strong> un proceso<br />
<strong>de</strong>presivo que <strong>de</strong>berá ser at<strong>en</strong>dido simultáneam<strong>en</strong>te por un médico.<br />
¿QUÉ CAMBIOS CAUSAN TENSIÓN NERVIOSA?<br />
Cualquier tipo <strong>de</strong> cambio pue<strong>de</strong> hacerlo s<strong>en</strong>tir t<strong>en</strong>so, así sean cambios bu<strong>en</strong>os.<br />
No es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el cambio o el suceso <strong>en</strong> sí, pero también <strong>la</strong> forma como<br />
usted reacciona a éste, lo que importa. Lo que pue<strong>de</strong> causar <strong>estrés</strong> es difer<strong>en</strong>te<br />
<strong>en</strong> cada persona. Por ejemplo que una persono no se si<strong>en</strong>ta con <strong>estrés</strong> al<br />
jubi<strong>la</strong>rse <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo mi<strong>en</strong>tras que otras sí se si<strong>en</strong>tan con <strong>estrés</strong>.<br />
Otras cosas que pue<strong>de</strong>n causarle t<strong>en</strong>sión incluy<strong>en</strong> per<strong>de</strong>r el trabajo, su hijo o<br />
hija marchándose o regresando a <strong>la</strong> casa, <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> un esposo, el divorcio o<br />
el matrimonio, una <strong>en</strong>fermedad, una lesión, una promoción <strong>en</strong> el trabajo,<br />
problemas <strong>de</strong> dinero, mudarse, o t<strong>en</strong>er un bebé.<br />
¿PUEDE EL ESTRÉS DAÑAR MI SALUD?<br />
El <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> causar problemas <strong>de</strong> salud o empeorar<strong>los</strong> si usted no apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
formas para confrontarlo. Es necesario hab<strong>la</strong>r con un doctor para cerciorarse<br />
<strong>de</strong> que <strong>los</strong> problemas que ti<strong>en</strong>e sean causados por el <strong>estrés</strong>. Porque también<br />
es muy importante analizar pero sobre todo cerciorarse <strong>de</strong> que sus síntomas no<br />
son causados por otros problemas <strong>de</strong> salud.<br />
¿QUÉ PUEDO HACER PARA REDUCIR MI ESTRÉS?<br />
El primer paso es apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a reconocer cuando usted se si<strong>en</strong>te con <strong>estrés</strong>. Las<br />
primeras señales <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> incluy<strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>los</strong> hombros y cuello, o<br />
haci<strong>en</strong>do puños con sus manos.<br />
El sigui<strong>en</strong>te paso es escoger una forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse al <strong>estrés</strong>. Una manera<br />
es evitar el suceso o <strong>la</strong> cosa que lo causa el <strong>estrés</strong> pero esto frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />
es imposible.<br />
La segunda forma es cambiando como reacciona al <strong>estrés</strong>. Ésa<br />
frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> mejor forma.<br />
19
2.1.1.9 ALGUNAS ESTRATEGIAS PARA DISMINUIR EL ESTRES<br />
Todos <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestras vidas hemos experim<strong>en</strong>tado <strong>estrés</strong>. Para<br />
algunos, el <strong>estrés</strong> hace parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria. Para otros, el s<strong>en</strong>tirse<br />
estresados es una situación rara y ocasional -dichosos el<strong>los</strong>-. ¿Como se<br />
manifiesta <strong>en</strong> usted el <strong>estrés</strong>? A mi el <strong>estrés</strong> se manifiesta con dolores <strong>de</strong><br />
cabeza y gastritis. Algunas personas manifiestan dolor <strong>en</strong> el cuello y espalda,<br />
opresión <strong>en</strong> el pecho, t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> mandíbu<strong>la</strong>s; para otras personas el final <strong>de</strong> un<br />
día estresante resulta <strong>en</strong> fatiga, <strong>de</strong>seos exagerados <strong>de</strong> comer y <strong>de</strong>smotivación<br />
para hacer ejercicio.<br />
Con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas diarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> hoy, un <strong>nivel</strong> leve <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> ser<br />
inevitable y <strong>en</strong> ocasiones hasta necesario, sin embargo cuando el <strong>estrés</strong><br />
interfiere con <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida se <strong>de</strong>be actuar. Exist<strong>en</strong> varios factores<br />
concerni<strong>en</strong>tes al <strong>estrés</strong> que <strong>en</strong>traremos a discutir.<br />
¿POR QUÉ ES PROVECHOSO EL EJERCICIO?<br />
El ejercicio es una bu<strong>en</strong>a forma <strong>de</strong> afrontar el <strong>estrés</strong> porque es una forma<br />
saludable <strong>de</strong> relevar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cont<strong>en</strong>ida y <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión. También lo ayuda a<br />
estar <strong>en</strong> mejor forma, lo cual lo ayuda a s<strong>en</strong>tirse mejor <strong>en</strong> todo s<strong>en</strong>tido.<br />
¿QUÉ ES LA MEDITACIÓN?<br />
La meditación es una forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to guiado. Éste pue<strong>de</strong> tomar muchas<br />
formas. Usted pue<strong>de</strong> hacerlo con algún ejercicio que repite <strong>los</strong> mismas<br />
movimi<strong>en</strong>tos una y otra vez, como caminar o nadar. Usted pue<strong>de</strong> hacerlo<br />
practicando <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación, con el estirami<strong>en</strong>to o respirando<br />
profundam<strong>en</strong>te.<br />
El <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jami<strong>en</strong>to es fácil. Empiece con un músculo.<br />
Manténgalo tirante por unos cuantos segundos. Re<strong>la</strong>je el músculo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
unos cuantos segundos. Haga lo mismo con todos sus múscu<strong>los</strong>. El<br />
estirami<strong>en</strong>to también pue<strong>de</strong> ayudarlo a relevar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión. Haga rodar <strong>la</strong> cabeza<br />
<strong>en</strong> un circulo ligero. Trate <strong>de</strong> alcanzar el techo y dóblese <strong>de</strong> <strong>la</strong>do a <strong>la</strong>do<br />
l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te. Haga rodar <strong>los</strong> hombros.<br />
Respiración profunda, re<strong>la</strong>jada (vea <strong>la</strong> última lista al final <strong>de</strong> este panfleto) por<br />
si misma pue<strong>de</strong> reducir el <strong>estrés</strong>.<br />
Si usted <strong>de</strong>sea más ayuda para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>,<br />
pídale consejos a su doctor <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />
2.1.1.10 SEÑALES POSIBLES DE ESTRÉS<br />
Ansiedad<br />
Dolor <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda<br />
Estreñimi<strong>en</strong>to o diarrea<br />
Depresión<br />
Fatiga<br />
Dolores <strong>de</strong> cabeza<br />
Presión arterial alta<br />
Insomnio<br />
Problemas re<strong>la</strong>cionándose con otros<br />
Falta <strong>de</strong> respiración<br />
20
T<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> el cuello<br />
Malestar estomacal<br />
Sube o baja <strong>de</strong> peso<br />
2.1.1.11 CONSEJOS PARA AFRONTAR EL ESTRÉS<br />
No se preocupe acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que usted no pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r, como<br />
el clima.<br />
Haga algo acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que si pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r.<br />
Prepárese lo mejor que pueda para sucesos que usted sabe que pue<strong>de</strong>n<br />
ocasionarle <strong>estrés</strong>.<br />
Esfuércese por resolver <strong>los</strong> conflictos con otras personas.<br />
Pídale ayuda a sus amista<strong>de</strong>s, familiares o profesionales.<br />
Fíjese metas realísticas <strong>en</strong> su casa y <strong>en</strong> el trabajo.<br />
Haga ejercicios.<br />
Medite.<br />
Abandone <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s diarias que le causan <strong>estrés</strong> con <strong>de</strong>portes <strong>en</strong><br />
grupo, ev<strong>en</strong>tos sociales y pasatiempos.<br />
Trate <strong>de</strong> ver un cambio como un <strong>de</strong>safío positivo, no una am<strong>en</strong>aza.<br />
PASOS PARA LA RESPIRACIÓN PROFUNDA<br />
Recuéstese <strong>en</strong> una superficie p<strong>la</strong>na.<br />
Coloque una mano <strong>en</strong> el estómago, justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cima <strong><strong>de</strong>l</strong> ombligo.<br />
Coloque <strong>la</strong> otra mano <strong>en</strong> su pecho.<br />
Inhale l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te y trate <strong>de</strong> hacer que su estómago se alce.<br />
Exhale l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>je que su estómago baje<br />
2.1.1.12 EL ESTRÉS NO SIEMPRE ES MALO<br />
El <strong>estrés</strong> no siempre es malo. De hecho, un poco <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es bu<strong>en</strong>o. La<br />
mayoría <strong>de</strong> nosotros no pue<strong>de</strong> hacer bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas: <strong>de</strong>porte, música, baile,<br />
trabajo, escue<strong>la</strong>, sin s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> competición. Sin el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />
alcanzar <strong>la</strong> meta, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nosotros no sería capaz <strong>de</strong> terminar un<br />
proyecto o <strong>de</strong> llegar a trabajar con puntualidad.<br />
El <strong>estrés</strong> es normal, ¿por qué se si<strong>en</strong>te uno tan mal? Porque con todas <strong>la</strong>s<br />
cosas que le pasan a uno no es difícil s<strong>en</strong>tirse estresado. Las cosas que uno<br />
no pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r son a m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong>s más frustrantes. Uno pue<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse mal<br />
simplem<strong>en</strong>te por ponerse presión sobre uno mismo: sacar bu<strong>en</strong>as notas, t<strong>en</strong>er<br />
aspiraciones <strong>en</strong> un trabajo. Una reacción común <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> es criticarse a uno<br />
mismo. Uno pue<strong>de</strong> estar tan abatido que <strong>la</strong>s cosas ya no parec<strong>en</strong> ser divertidas<br />
y que <strong>la</strong> vida parece horriblem<strong>en</strong>te preciosa. Cuando esto ocurre es fácil<br />
p<strong>en</strong>sar que uno no pue<strong>de</strong> hacer nada para cambiar <strong>la</strong>s cosas pero, ¡ si que se<br />
pue<strong>de</strong>!<br />
QUÉ NO AYUDA A CONTROLAR EL ESTRÉS<br />
Exist<strong>en</strong> formas seguras y formas no recom<strong>en</strong>dables para contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong>. Es<br />
peligroso int<strong>en</strong>tar escapar <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios problemas utilizando drogas o alcohol.<br />
Ambas opciones son t<strong>en</strong>tadoras y <strong>los</strong> amigos pue<strong>de</strong>n ofrecérse<strong>la</strong>s a uno. Las<br />
drogas y el alcohol pue<strong>de</strong>n parecer respuestas fáciles, pero no lo son.<br />
21
Contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong> con alcohol y drogas solo aña<strong>de</strong> nuevos problemas, como <strong>la</strong><br />
adición, así como problemas con <strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> salud.<br />
2.1.1.13 EL ESTRÉS Y LA ALIMENTACIÓN<br />
Si una persona no está bi<strong>en</strong> nutrida, su habilidad para soportar el <strong>estrés</strong> se<br />
verá realm<strong>en</strong>te disminuida. Comer poco, comer mucho o escoger una dieta no<br />
ba<strong>la</strong>nceada lo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar sintiéndose débil y hasta bajarle <strong>la</strong>s <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
organismo. Se <strong>de</strong>be int<strong>en</strong>tar mejorar <strong>los</strong> hábitos alim<strong>en</strong>ticios para que<br />
físicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> persona se si<strong>en</strong>ta mejor y fuerte para manejar el <strong>estrés</strong>.<br />
Una fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> nutrición para combatir el <strong>estrés</strong> seria: una dieta a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong><br />
calorías, (muy pocas le quitan <strong>en</strong>ergía), con comidas altam<strong>en</strong>te nutritivas con<br />
alim<strong>en</strong>tos como carnes magras, <strong>en</strong>sa<strong>la</strong>das, frutas y granos <strong>en</strong>teros.<br />
Una dieta nutritiva completa sin eliminar ciertos grupos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos que lo<br />
pue<strong>de</strong>n llevar a una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia nutricional y a que afect<strong>en</strong> su estado <strong>de</strong> animo.<br />
Mant<strong>en</strong>er una a<strong>de</strong>cuada hidratación tomando 8 vasos <strong>de</strong> agua al día si es<br />
posible. Comer con un horario establecido, cada 3-4 horas para ayudar a<br />
mant<strong>en</strong>er su metabolismo y <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía alto.<br />
2.1.1.14 EL ESTRÉS Y LOS DOLORES DE CABEZA<br />
¿Cómo puedo saber si el dolor <strong>de</strong> cabeza es como resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> o por<br />
alguna otra causa? Según <strong>los</strong> expertos, <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> dolores<br />
<strong>de</strong> cabeza no es por <strong>en</strong>fermedad o secundaria a otra condición médica.<br />
Para muchas personas, el dolor <strong>de</strong> cabeza pue<strong>de</strong> ser precipitado por cambios<br />
<strong>de</strong> temperatura, cambios s<strong>en</strong>soriales <strong>de</strong> olor ó <strong>de</strong> luz, ingestión <strong>de</strong> cafeína, por<br />
sustancia aditiva <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, cambios <strong>en</strong> patrones <strong>de</strong> sueño y <strong>de</strong><br />
alim<strong>en</strong>tación. La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> dolores <strong>de</strong> cabeza son <strong>de</strong> tipo t<strong>en</strong>sional <strong>los</strong><br />
cuales son usualm<strong>en</strong>te manejados con dieta apropiada y técnicas <strong>de</strong> reducción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Los dolores <strong>de</strong> cabeza que pue<strong>de</strong>n indicar una condición mas seria son<br />
aquel<strong>los</strong> que se acompañan <strong>de</strong> fiebre, visión doble, confusión m<strong>en</strong>tal, dificultad<br />
para hab<strong>la</strong>r, con infección respiratoria o trauma craneo<strong>en</strong>cefálico.<br />
2.1.1.15 ESTRÉS Y EL SUEÑO<br />
El <strong>estrés</strong> es <strong>la</strong> primera causa <strong>de</strong> insomnio ó ma<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> sueño. ¿Qué<br />
puedo hacer si el <strong>estrés</strong> me está afectando el sueño?<br />
Algunas técnicas para mejorar <strong>la</strong> calidad <strong><strong>de</strong>l</strong> sueño son el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Aromaterapia; Aromas como <strong>la</strong>vanda son reconocidos por su efecto calmante y<br />
<strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación. Salpique unas gotas <strong>en</strong> un pañuelo y póngalo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> funda<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> almohada. Los aromas <strong>de</strong> pino y mejorana ti<strong>en</strong><strong>en</strong> también efecto<br />
re<strong>la</strong>jante.<br />
Otra forma <strong>de</strong> combatir el insomnio cuando nuestra m<strong>en</strong>te está p<strong>en</strong>sando y<br />
dando vueltas, es escribir. Mant<strong>en</strong>ga un diario <strong>en</strong> su mesa <strong>de</strong> noche y escriba<br />
todas <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y listas <strong>de</strong> cosas por hacer para el día sigui<strong>en</strong>te que no lo están<br />
<strong>de</strong>jando dormir; esto permite que <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te se ac<strong>la</strong>ra y logre el <strong>de</strong>scanso y <strong>la</strong><br />
paz que necesita.<br />
El ejercicio, como caminar o participar <strong>de</strong> un <strong>de</strong>porte recreativo realizado 5 a 6<br />
horas antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> dormir, se sabe ayuda a reducir el <strong>estrés</strong> y a mejorar<br />
22
<strong>la</strong> calidad <strong><strong>de</strong>l</strong> sueño. Realizar ejercicios <strong>de</strong> estirami<strong>en</strong>to durante 5 minutos<br />
antes <strong>de</strong> ir a <strong>la</strong> cama también pue<strong>de</strong> ser b<strong>en</strong>eficioso para liberar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión<br />
muscu<strong>la</strong>r y prepararlo para el sueño.<br />
2.1.1.16 ESTRÉS Y EL TRABAJO<br />
¿Cómo puedo reducir el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> mi trabajo?<br />
Muchas personas experim<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> su <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> días <strong>de</strong> trabajo.<br />
Para combatir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo trate <strong>de</strong> seguir <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
recom<strong>en</strong>daciones:<br />
Tome sufici<strong>en</strong>te agua durante el día y evite el exceso <strong>de</strong> cafeína<br />
No se salte <strong>la</strong>s comidas y mant<strong>en</strong>ga bocadil<strong>los</strong> saludables <strong>en</strong> su<br />
escritorio como frutas <strong>de</strong>shidratadas (pasitas), nueces y maní sin sal,<br />
cereal <strong>de</strong> grano <strong>en</strong>tero tipo grano<strong>la</strong>, galletas <strong>de</strong> soda.<br />
Tómese vacaciones frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 5 minutos, cerrando <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> su<br />
oficina, y durar unos minutos haci<strong>en</strong>do estirami<strong>en</strong>to, escuchando música<br />
re<strong>la</strong>jante, practicando respiración profunda, ley<strong>en</strong>do 5 paginas <strong>de</strong> una<br />
nove<strong>la</strong> o escuchar una cinta <strong>de</strong> meditación.<br />
2.1.1.17 EL ESTRÉS Y LA MEDITACIÓN<br />
Cada día, mas y mas profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud están reconoci<strong>en</strong>do <strong>los</strong><br />
b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> yoga y <strong>la</strong> meditación <strong>en</strong> reducir el <strong>estrés</strong>, mejorar <strong>la</strong> presión<br />
arterial y <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción, manejar el dolor y mejorar el sistema inmunológico.<br />
Aquel<strong>los</strong> que practican estas técnicas manifiestan que induc<strong>en</strong> a una s<strong>en</strong>sación<br />
<strong>de</strong> calma y paz interior. Muchos paci<strong>en</strong>tes han manifestado que luego <strong>de</strong><br />
practicar <strong>la</strong> yoga por solo un corto tiempo, su respuesta al <strong>estrés</strong> ahora es<br />
totalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te. Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> yoga y meditación.<br />
Busque <strong>la</strong> que mas se adapte a usted.<br />
2.1.1.18 FORZANDO TU CUERPO<br />
Una gran fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es exigir <strong>de</strong>masiado <strong>de</strong> uno mismo. Si estás<br />
trabajando o divirtiéndote 16 horas <strong><strong>de</strong>l</strong> día, habrás reducido tu tiempo<br />
disponible para <strong>de</strong>scansar. Tar<strong>de</strong> o temprano <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía causará<br />
que tu cuerpo se atrase <strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> repararse a si mismo. No habrá<br />
sufici<strong>en</strong>te tiempo ni <strong>en</strong>ergía para que tu cuerpo reponga aquel<strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s<br />
muertas o reestablezca <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> neurotransmisores cerebrales. Ocurrirán<br />
"cambios" <strong>en</strong> tu medio-ambi<strong>en</strong>te interno. Ocurrirá un <strong>de</strong>clive <strong>en</strong> tu <strong>en</strong>ergía. Te<br />
quedarás sin combustible! Si, a pesar <strong>de</strong> esto continúas <strong>de</strong>rrochando tu<br />
<strong>en</strong>ergía, ocurrirán cambios perman<strong>en</strong>tes. La lucha <strong>de</strong> tu cuerpo por<br />
mant<strong>en</strong>erse sano a pesar <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>en</strong>ergético excesivo es una "gran<br />
fu<strong>en</strong>te" <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> para tu cuerpo.<br />
2.1.1.19 FACTORES MEDIO-AMBIENTALES<br />
Los climas <strong>de</strong>masiado fríos o cali<strong>en</strong>tes también pue<strong>de</strong>n ser estresantes.<br />
La altitud <strong>de</strong> una ciudad al igual que <strong>la</strong> contaminación por toxinas o v<strong>en</strong><strong>en</strong>os<br />
también son estresantes. Cualquiera <strong>de</strong> estos factores am<strong>en</strong>aza a tu cuerpo<br />
con un cambio <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te interno.<br />
23
2.1.1.20 EL CASO DEL TABACO<br />
El tabaco es una fuerte toxina. Fumar <strong>de</strong>struye <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s que limpian tu<br />
traquea, bronquios y pulmones. Fumar causa <strong>en</strong>fisema y bronquitis crónica que<br />
pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te van asfixiando a <strong>la</strong> persona. El monóxido <strong>de</strong> carbono que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>los</strong> cigarros causa una intoxicación crónica. Daña <strong>la</strong>s arterias <strong>de</strong><br />
tu cuerpo y causa que llegue m<strong>en</strong>os sangre a tu cerebro, corazón y <strong>de</strong>más<br />
órganos vitales. El cigarro aum<strong>en</strong>ta el riesgo <strong>de</strong> cáncer 50 veces.<br />
El masticar tabaco tampoco es saludable. También daña <strong>la</strong>s arterias y ti<strong>en</strong>e el<br />
mismo riesgo <strong>de</strong> cáncer. (El cáncer <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza y el cuello es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
asesino.)<br />
Env<strong>en</strong><strong>en</strong>ar tu cuerpo con monóxido <strong>de</strong> carbono, causarte a ti mismo <strong>en</strong>fisema,<br />
bronquitis crónica y daño arterial es una fu<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>rosa <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Pubertad:<br />
2.1.1.21 FACTORES HORMONALES<br />
Los gran<strong>de</strong>s cambios hormonales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pubertad son severas causas <strong>de</strong><br />
<strong>estrés</strong>. El cuerpo <strong><strong>de</strong>l</strong> adolesc<strong>en</strong>te "cambia" <strong>de</strong> forma, sus órganos sexuales<br />
comi<strong>en</strong>zan a funcionar y nuevas hormonas comi<strong>en</strong>zan a ser segregadas. La<br />
pubertad, como todos lo sabemos, es muy estresante.<br />
Síndrome Prem<strong>en</strong>strual:<br />
Una vez que <strong>la</strong> mujer ha pasado por <strong>la</strong> pubertad, su cuerpo ha sido diseñado<br />
para trabajar mejor <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hormonas sexuales fem<strong>en</strong>inas. Para <strong>la</strong>s<br />
mujeres que ya han pasado por <strong>la</strong> pubertad, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hormonas es una<br />
fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Una vez al mes, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>struación, <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> hormonas fem<strong>en</strong>inas<br />
disminuy<strong>en</strong> abruptam<strong>en</strong>te. En muchas mujeres el <strong>estrés</strong> causado por esta<br />
disminución <strong>de</strong> hormonas, es sufici<strong>en</strong>te para causar un episodio <strong>de</strong> sobre<strong>estrés</strong>.<br />
Este sobre-<strong>estrés</strong> temporal es conocido como síndrome pre-m<strong>en</strong>strual.<br />
Post-Parto:<br />
Después <strong><strong>de</strong>l</strong> embarazo <strong>la</strong>s hormonas "cambian" dramáticam<strong>en</strong>te. Después <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
parto o <strong>de</strong> un aborto <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hormonas podrá causar un episodio <strong>de</strong><br />
sobre-<strong>estrés</strong>.<br />
M<strong>en</strong>opausia:<br />
Existe otro mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> una mujer cuando <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> hormonas<br />
disminuy<strong>en</strong>. A esto le l<strong>la</strong>mamos "m<strong>en</strong>opausia". El <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> hormonas durante<br />
<strong>la</strong> m<strong>en</strong>opausia es leve y constante. Sin embargo, éste <strong>de</strong>clive m<strong>en</strong>opáusico es<br />
sufici<strong>en</strong>te para causar sobre-<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> muchas mujeres.<br />
2.1.1.22 ESTRES ALERGICO<br />
Las reacciones alérgicas son parte natural <strong><strong>de</strong>l</strong> mecanismo <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> tu<br />
cuerpo. Cuando eres confrontado con una sustancia que tu cuerpo consi<strong>de</strong>ra<br />
que es tóxica, tu cuerpo tratará <strong>de</strong> librarse <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, ya sea atacándo<strong>la</strong> o<br />
neutralizándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> alguna manera. Si es una sustancia <strong>en</strong> tu nariz, te dará una<br />
gripa alérgica. Si es una sustancia <strong>en</strong> tu piel, te saldrán ronchas. Si <strong>la</strong> inha<strong>la</strong>s te<br />
dará asma. Si <strong>la</strong> ingieres te saldrán ronchas por todo el cuerpo. Definitivam<strong>en</strong>te<br />
24
<strong>la</strong> alergia es una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que requiere <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s cambios <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />
por parte <strong>de</strong> tu sistema inmunológico para luchar contra aquello que tu cuerpo<br />
consi<strong>de</strong>ra peligroso.<br />
2.1.1.23 REACCIÓN GENERAL DE ADAPTACIÓN AL ESTRÉS<br />
El Profesor Haus Selye, ci<strong>en</strong>tífico emin<strong>en</strong>te, un pionero <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
investigación sobre el <strong>estrés</strong>, ha creado el concepto <strong>de</strong> una reacción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />
adaptación al <strong>estrés</strong>. Este concepto reve<strong>la</strong> <strong>la</strong>s fases fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> reacción<br />
al <strong>estrés</strong>.<br />
En <strong>la</strong> Fase A, <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma, todas <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> su estado <strong>de</strong> movilización g<strong>en</strong>eral, pero sin que algún sistema<br />
orgánico <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r que<strong>de</strong> implicado.<br />
Si el <strong>estrés</strong> persiste durante un período <strong>de</strong> tiempo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>rgo, el<br />
organismo se habitúa al mismo y <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> adaptación o <strong>de</strong><br />
resist<strong>en</strong>cia (Fase B). Es durante esta fase que el metabolismo se adapta a <strong>la</strong><br />
pres<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> durante un periodo <strong>de</strong> tiempo in<strong>de</strong>terminado. La reacción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> se dirige hacia el órgano o <strong>la</strong> función fisiológica mejor capacitada<br />
para tratar o suprimir al mismo.<br />
La <strong>en</strong>ergía necesaria para <strong>la</strong> adaptación es limitada y, si el <strong>estrés</strong> se manti<strong>en</strong>e,<br />
pue<strong>de</strong> ocurrir que el organismo <strong>en</strong>tre <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fase C, <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> agotami<strong>en</strong>to. En esta<br />
fase, el órgano o bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar al <strong>estrés</strong> queda<br />
v<strong>en</strong>cido y se <strong>de</strong>smorona.<br />
¿QUÉ HACER FRENTE AL ESTRÉS?<br />
No existe una fórmu<strong>la</strong> s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> e infalible que pueda "curar" el <strong>estrés</strong>. Se<br />
requier<strong>en</strong> acciones diversas que permitan reducir <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong><br />
sobrecarga. Para ello pue<strong>de</strong> ser necesario "reapr<strong>en</strong><strong>de</strong>r" a realizar <strong>la</strong>s tareas<br />
cotidianas <strong><strong>de</strong>l</strong> hogar o el trabajo: Programar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s para que no se<br />
acumul<strong>en</strong> ni se conviertan <strong>en</strong> "inc<strong>en</strong>dios".<br />
Establecer priorida<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>ras.<br />
Delegar responsabilida<strong>de</strong>s.<br />
Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>de</strong>cir NO a <strong>los</strong> compromisos que no se pue<strong>de</strong>n cumplir.<br />
Hacer bi<strong>en</strong> y pronto lo que se pue<strong>de</strong> hacer y olvidarse por completo <strong>de</strong> lo<br />
que no se pue<strong>de</strong>.<br />
Asumir <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s retos como secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> pequeños pasos.<br />
A<strong>de</strong>más, exist<strong>en</strong> formas <strong>de</strong> contrarrestar <strong>los</strong> efectos nocivos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, como<br />
el ejercicio físico regu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación.<br />
El ejercicio habitual es especialm<strong>en</strong>te útil, pues proporciona una forma <strong>de</strong><br />
escape para <strong>la</strong> agresividad y <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión, mejora el funcionami<strong>en</strong>to<br />
cardiovascu<strong>la</strong>r y g<strong>en</strong>era un estado p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>tero <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada<br />
práctica.<br />
La re<strong>la</strong>jación es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para aliviar el estado <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r que<br />
ocurre inconsci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te durante el <strong>estrés</strong>. Los múscu<strong>los</strong>, especialm<strong>en</strong>te<br />
cervicales(<strong>de</strong> <strong>la</strong> nuca) y lumbares (<strong>de</strong> <strong>la</strong> cintura), se contra<strong>en</strong> <strong>en</strong> forma<br />
25
prolongada y g<strong>en</strong>eran dolor. Este dolor produce incomodidad y dificulta el<br />
<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas, g<strong>en</strong>erando más <strong>estrés</strong>.<br />
Como diría Reinhold Niebuhr: "Señor, dame el coraje para cambiar <strong>la</strong>s cosas<br />
que <strong>de</strong>bo, ser<strong>en</strong>idad para aceptar <strong>la</strong>s que no puedo cambiar y sabiduría para<br />
reconocer <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia"<br />
2.1.1.24 EL ESTRÉS NO SIEMPRE ES MALO<br />
El <strong>estrés</strong> no siempre es malo. De hecho, un poco <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es bu<strong>en</strong>o. La<br />
mayoría <strong>de</strong> nosotros no pue<strong>de</strong> hacer bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas: <strong>de</strong>porte, música, baile,<br />
trabajo, escue<strong>la</strong>, sin s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> competición. Sin el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />
alcanzar <strong>la</strong> meta, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nosotros no sería capaz <strong>de</strong> terminar un<br />
proyecto o <strong>de</strong> llegar a trabajar con puntualidad.<br />
El <strong>estrés</strong> es normal, ¿por qué se si<strong>en</strong>te uno tan mal? Porque con todas <strong>la</strong>s<br />
cosas que le pasan a uno no es difícil s<strong>en</strong>tirse estresado. Las cosas que uno<br />
no pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r son a m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong>s más frustrantes. Uno pue<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse mal<br />
simplem<strong>en</strong>te por ponerse presión sobre uno mismo: sacar bu<strong>en</strong>as notas, t<strong>en</strong>er<br />
aspiraciones <strong>en</strong> un trabajo. Una reacción común <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> es criticarse a uno<br />
mismo. Uno pue<strong>de</strong> estar tan abatido que <strong>la</strong>s cosas ya no parec<strong>en</strong> ser divertidas<br />
y que <strong>la</strong> vida parece horriblem<strong>en</strong>te preciosa. Cuando esto ocurre es fácil<br />
p<strong>en</strong>sar que uno no pue<strong>de</strong> hacer nada para cambiar <strong>la</strong>s cosas pero, ¡si que se<br />
pue<strong>de</strong>!<br />
QUÉ NO AYUDA A CONTROLAR EL ESTRÉS<br />
Exist<strong>en</strong> formas seguras y formas no recom<strong>en</strong>dables para contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong>. Es<br />
peligroso int<strong>en</strong>tar escapar <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios problemas utilizando drogas o alcohol.<br />
Ambas opciones son t<strong>en</strong>tadoras y <strong>los</strong> amigos pue<strong>de</strong>n ofrecérse<strong>la</strong>s a uno. Las<br />
drogas y el alcohol pue<strong>de</strong>n parecer respuestas fáciles, pero no lo son.<br />
Contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong> con alcohol y drogas solo aña<strong>de</strong> nuevos problemas, como <strong>la</strong><br />
adición, así como problemas con <strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> salud.<br />
2.1.1.25 LOS DIFERENTES TIPOS DE ESTRÉS<br />
―El tratami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> ser complicado y difícil porque exist<strong>en</strong><br />
difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>:<br />
Estrés agudo.<br />
Estrés agudo episódico y<br />
Estrés crónico.<br />
Cada uno con sus propias características, síntomas, duración y distinto<br />
tratami<strong>en</strong>to. Veamos cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>.<br />
Estrés Agudo<br />
El <strong>estrés</strong> agudo es <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> más común. Provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y<br />
<strong>la</strong>s presiones <strong><strong>de</strong>l</strong> pasado inmediato y se anticipa a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y presiones<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> próximo futuro. El <strong>estrés</strong> agudo es estimu<strong>la</strong>nte y excitante a pequeñas<br />
dosis, pero <strong>de</strong>masiado es agotador. Por ejemplo, un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so rápido por una<br />
pista <strong>de</strong> esquí <strong>de</strong> alta dificultad por <strong>la</strong> mañana temprano pue<strong>de</strong> ser muy<br />
estimu<strong>la</strong>nte; por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> pue<strong>de</strong> añadir t<strong>en</strong>sión a <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>da durante el día;<br />
26
esquiar por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> conducir a acci<strong>de</strong>ntes, caídas y<br />
sus lesiones. De <strong>la</strong> misma forma un elevado <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> agudo pue<strong>de</strong><br />
producir molestias psicológicas, cefaleas <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión, dolor <strong>de</strong> estómago y otros<br />
muchos síntomas.<br />
Puesto que es breve, el <strong>estrés</strong> agudo no ti<strong>en</strong>e tiempo sufici<strong>en</strong>te para producir<br />
<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s lesiones asociadas con el <strong>estrés</strong> crónico. Los síntomas más<br />
comunes son:<br />
Desequilibrio emocional: una combinación <strong>de</strong> ira o irritabilidad, ansiedad<br />
y <strong>de</strong>presión, <strong>la</strong>s tres emociones <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Problemas muscu<strong>la</strong>res <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el dolor <strong>de</strong> cabeza<br />
t<strong>en</strong>sional, el dolor <strong>de</strong> espalda, el dolor <strong>en</strong> <strong>la</strong> mandíbu<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones<br />
muscu<strong>la</strong>res que produc<strong>en</strong> contracturas y lesiones <strong>en</strong> t<strong>en</strong>dones y ligam<strong>en</strong>to.<br />
Problemas digestivos con molestias <strong>en</strong> el estómago o <strong>en</strong> el intestino,<br />
como aci<strong>de</strong>z, f<strong>la</strong>tul<strong>en</strong>cia, diarrea, estreñimi<strong>en</strong>to y síndrome <strong><strong>de</strong>l</strong> intestino<br />
irritable.<br />
Manifestaciones g<strong>en</strong>erales transitorias como elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión<br />
arterial, taquicardia, sudoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s palmas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos, palpitaciones<br />
cardíacas, mareos, migrañas, manos o pies fríos, dificultad respiratoria y<br />
dolor torácico.<br />
El <strong>estrés</strong> agudo pue<strong>de</strong> aparecer <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> todo el<br />
mundo, es fácilm<strong>en</strong>te tratable y ti<strong>en</strong>e una bu<strong>en</strong>a respuesta al tratami<strong>en</strong>to.<br />
Estrés Agudo Episódico:<br />
Exist<strong>en</strong> individuos que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> agudo con frecu<strong>en</strong>cia, cuyas vidas<br />
están tan <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nadas que siempre parec<strong>en</strong> estar inmersas <strong>en</strong> <strong>la</strong> crisis y <strong>en</strong><br />
el caos. Van siempre corri<strong>en</strong>do, pero siempre llegan tar<strong>de</strong>. Si algo pue<strong>de</strong> ir mal,<br />
va mal. No parec<strong>en</strong> ser capaces <strong>de</strong> organizar sus vidas y hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>mandas y a <strong>la</strong>s presiones que el<strong>los</strong> mismo se infring<strong>en</strong> y que rec<strong>la</strong>man toda<br />
su at<strong>en</strong>ción. Parec<strong>en</strong> estar perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> cresta <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> agudo.<br />
Con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>los</strong> que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>estrés</strong> agudo reaccionan <strong>de</strong> forma<br />
<strong>de</strong>scontro<strong>la</strong>da, muy emocional, están irritables, ansiosos y t<strong>en</strong>sos. A m<strong>en</strong>udo<br />
se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a sí mismos como personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> "mucha <strong>en</strong>ergía nerviosa".<br />
Siempre ti<strong>en</strong><strong>en</strong> prisa, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser bruscos y a veces su irritabilidad se<br />
convierte <strong>en</strong> hostilidad. Las re<strong>la</strong>ciones interpersonales se <strong>de</strong>terioran<br />
rápidam<strong>en</strong>te cuando <strong>los</strong> <strong>de</strong>más reaccionan con hostilidad real. El lugar <strong>de</strong><br />
trabajo se convierte <strong>en</strong> un lugar muy estresante para el<strong>los</strong>.<br />
Habitúate a:<br />
2.1.1.26 20 CONSEJOS PARA EVITAR EL ESTRÉS<br />
Dormir <strong>la</strong>s siete u ocho horas recom<strong>en</strong>dadas para un bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
tu organismo a lo <strong>la</strong>rgo <strong><strong>de</strong>l</strong> día. Levántate con el tiempo sufici<strong>en</strong>te para acudir<br />
al trabajo puntualm<strong>en</strong>te. Si notas que <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> sueño son escasas, duerme<br />
una siesta no superior a 15 minutos.<br />
27
Basa tus comidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dieta Mediterránea. No <strong>de</strong>b<strong>en</strong> faltar el aceite <strong>de</strong> oliva,<br />
cereales, pescado, ave, verduras, legumbres y frutas. Evita <strong>la</strong>s comidas<br />
copiosas con exceso <strong>de</strong> azúcar refinada, grasas, frituras o huevos.<br />
Reduce si eres consumidor exagerado tus cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sal, café, té, mate,<br />
tabaco y alcohol.<br />
Analízate:<br />
Focaliza tus objetivos a corto y medio p<strong>la</strong>zo tanto <strong>en</strong> tu casa como <strong>en</strong> <strong>la</strong> faceta<br />
profesional.<br />
No permitas que ninguna circunstancia ni persona rebaje tu dignidad. Una<br />
autoestima alta minimiza y re<strong>la</strong>tiviza el impacto <strong>de</strong> cualquier <strong>estrés</strong>.<br />
Respeta tus motivaciones y haz <strong>la</strong>s cosas que realm<strong>en</strong>te te gustan. Trata <strong>de</strong><br />
realizar <strong>la</strong>s tareas que te result<strong>en</strong> más interesantes y p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>teras. Si una<br />
actividad te resulta <strong>de</strong>sagradable, trata <strong>de</strong> no realizar<strong>la</strong>, o <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarle alguna<br />
utilidad o justificación ante ti mismo.<br />
En el trabajo:<br />
Adapta tu <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> trabajo para un mayor aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tus tareas:<br />
Fotografías, música favorita, amuleto <strong>de</strong> <strong>la</strong> suerte, trofeos.<br />
Trata <strong>de</strong> ver <strong>la</strong>s tareas y <strong>los</strong> contratiempos como <strong>de</strong>safíos que te permitirán<br />
crecer, y no como situaciones am<strong>en</strong>azadoras.<br />
Apr<strong>en</strong><strong>de</strong> y habitúate a medir tus capacida<strong>de</strong>s, y no te viol<strong>en</strong>tes int<strong>en</strong>tando<br />
hacer algo más allá <strong>de</strong> tus posibilida<strong>de</strong>s. Evita "exprimirte" hasta el<br />
agotami<strong>en</strong>to. A veces se pier<strong>de</strong>, int<strong>en</strong>ta extraer lo positivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> sucesos<br />
negativos.<br />
Cuando una tarea no avanza, realice otra tarea o haz una pausa, y si pue<strong>de</strong>s<br />
sal <strong><strong>de</strong>l</strong> lugar don<strong>de</strong> te <strong>en</strong>contrabas.<br />
A veces lo trágico no son tanto <strong>la</strong>s situaciones como el modo <strong>de</strong> interpretar<strong>la</strong>s.<br />
Es posible que cambiando <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> ver <strong>los</strong> conflictos, se reduzca tu malestar<br />
y puedas e<strong>la</strong>borar otras soluciones.<br />
Tiempo libre y ocio:<br />
Dedica una parte <strong><strong>de</strong>l</strong> día a alguna actividad <strong>de</strong> ocio sin remordimi<strong>en</strong>tos: Leer, ir<br />
al cine, <strong>de</strong>porte, escuchar música...<br />
Si ti<strong>en</strong>es familia y amista<strong>de</strong>s <strong>de</strong>dícales un tiempo, <strong>de</strong>sconectando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
obligaciones. Durante <strong>la</strong> semana <strong>de</strong>dica un día <strong>en</strong>tero a <strong>de</strong>scansar y realizar<br />
activida<strong>de</strong>s que te gustan y no t<strong>en</strong>gan ninguna re<strong>la</strong>ción con tus obligaciones<br />
habituales.<br />
Acostúmbrate <strong>en</strong> tus vacaciones a revisar y profundizar <strong>en</strong> tu esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores<br />
si no lo has hecho con anterioridad.<br />
Deporte:<br />
Practicar <strong>de</strong>porte b<strong>en</strong>eficia tu salud cardiovascu<strong>la</strong>r y te ayuda a quemar<br />
calorías. Sirve como re<strong>la</strong>jante y elimina t<strong>en</strong>siones. Si te gusta caminar,<br />
aprovecha para hacerlo <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos al trabajo, a <strong>la</strong> compra.<br />
Acostúmbrate a <strong>de</strong>jar el coche aparcado siempre que no sea indisp<strong>en</strong>sable. Si<br />
28
prefieres más int<strong>en</strong>sidad y/o regu<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> tus ejercicios pue<strong>de</strong>s acudir a un<br />
gimnasio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> también podrás <strong>en</strong>contrar saunas y sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> masaje. Si te<br />
gustan y practicas <strong>los</strong> juegos <strong>de</strong> equipo, juega si lo disfrutas con pret<strong>en</strong>siones<br />
competitivas, pero evita que <strong>de</strong>riv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos personales con <strong>los</strong><br />
opon<strong>en</strong>tes.<br />
Tu re<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> <strong>de</strong>más:<br />
Acostúmbrate a admitir y a <strong>de</strong>mandar <strong>la</strong> crítica, así como a expresar<br />
honestam<strong>en</strong>te tus puntos <strong>de</strong> vista. Pi<strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> tu <strong>en</strong>torno.<br />
Pedir ayuda es una muestra <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> otra persona. El <strong>de</strong>sahogo<br />
con terceros mitiga frustraciones.<br />
Es sano ser algo egoísta. A veces hay que <strong>de</strong>cir, no. Resulta imposible<br />
comp<strong>la</strong>cer a todo el mundo. Al mismo tiempo, no permitas que <strong>los</strong> <strong>de</strong>más te<br />
presion<strong>en</strong>, te manipul<strong>en</strong>, ni te impongan unos criterios <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>los</strong> tuyos.<br />
Int<strong>en</strong>ta hacer el amor periódicam<strong>en</strong>te, sin apresurami<strong>en</strong>tos y sin rutina.<br />
El odio y el r<strong>en</strong>cor no te ayudan a avanzar. El perdón, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión, <strong>la</strong><br />
tolerancia resulta <strong>la</strong> mejor opción para resolver algunos conflictos.<br />
Cómo pue<strong>de</strong>s conseguirlo:<br />
Acostúmbrate a utilizar una ag<strong>en</strong>da actualizada, don<strong>de</strong> apuntes todas <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s, indicando el tiempo que te ocuparán. No apuntes más cosas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
que podrás hacer. P<strong>la</strong>nifícate el día nada más com<strong>en</strong>zarlo.<br />
2.1.1.27 ENFERMEDADES POR ESTRÉS<br />
La práctica médica ha constatado por años <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s producto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>estrés</strong>, <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> vida actuales son cada día más <strong>de</strong>mandantes, esto lleva<br />
el hombre mo<strong>de</strong>rno a increm<strong>en</strong>tar notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mucho sus cargas<br />
t<strong>en</strong>sionales y produce <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> diversas patologías.<br />
Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que sobrevi<strong>en</strong><strong>en</strong> a consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong>n<br />
c<strong>la</strong>sificarse <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s grupos:<br />
1) Enfermeda<strong>de</strong>s por Estrés Agudo.<br />
Aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> exposición breve e int<strong>en</strong>sa a <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes lesivos, <strong>en</strong><br />
situaciones <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>manda que el individuo <strong>de</strong>be solucionar, aparece <strong>en</strong><br />
forma súbita, evi<strong>de</strong>nte, fácil <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es reversible. Las<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que habitualm<strong>en</strong>te observan son:<br />
Ulcera por Estrés<br />
Estados <strong>de</strong> Shock<br />
Neurosis Post Traumática<br />
Neurosis Obstétrica<br />
Estado Posquirúrgico<br />
2) Patologías por Estrés Crónico.<br />
La persist<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo ante <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes estresantes durante meses o aun<br />
años, produce <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter más perman<strong>en</strong>te, con mayor<br />
importancia y también <strong>de</strong> mayor gravedad. El <strong>estrés</strong> g<strong>en</strong>era inicialm<strong>en</strong>te<br />
alteraciones fisiológicas, pero su persist<strong>en</strong>cia crónica produce finalm<strong>en</strong>te serias<br />
29
alteraciones <strong>de</strong> carácter psicológico y <strong>en</strong> ocasiones fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> órganos b<strong>la</strong>nco<br />
vitales. A continuación se m<strong>en</strong>cionan algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones más<br />
frecu<strong>en</strong>tes:<br />
Dispepsia<br />
Gastritis<br />
Ansiedad<br />
Acci<strong>de</strong>ntes<br />
Frustración<br />
Insomnio<br />
Colitis Nerviosa<br />
Migraña<br />
Depresión<br />
Agresividad<br />
Disfunción Familiar<br />
Neurosis <strong>de</strong> Angustia<br />
Trastornos Sexuales<br />
Disfunción Laboral<br />
Hipert<strong>en</strong>sión Arterial<br />
Infarto al Miocardio<br />
Adicciones<br />
Trombosis Cerebral<br />
Conductas antisociales<br />
Psicosis Severas<br />
2.1.1.28 FISIOPATOLÓGIA DEL ESTRÉS<br />
En <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, se i<strong>de</strong>ntifican por lo m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
tres fases <strong>en</strong> el modo <strong>de</strong> producción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>:<br />
1) Reacción <strong>de</strong> A<strong>la</strong>rma:<br />
El organismo, am<strong>en</strong>azado por <strong>la</strong>s circunstancias se altera fisiológicam<strong>en</strong>te por<br />
<strong>la</strong> activación <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el hipotá<strong>la</strong>mo y <strong>la</strong><br />
hipófisis ubicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior <strong><strong>de</strong>l</strong> cerebro, y por <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s<br />
suprarr<strong>en</strong>ales localizadas sobre <strong>los</strong> riñones <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona posterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad<br />
abdominal.<br />
El cerebro, al <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza o riesgo, estimu<strong>la</strong> al hipotá<strong>la</strong>mo qui<strong>en</strong><br />
produce "factores liberadores" que constituy<strong>en</strong> substancias especificas que<br />
actúan como m<strong>en</strong>sajeros para zonas corporales también especificas. Una <strong>de</strong><br />
estas substancias es <strong>la</strong> hormona <strong>de</strong>nominada A.C.T.H. (Adr<strong>en</strong>al Cortico<br />
Trophic Hormone) que funciona como un m<strong>en</strong>sajero fisiológico que viaja por el<br />
torr<strong>en</strong>te sanguíneo hasta <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> <strong>la</strong> glándu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al, qui<strong>en</strong> bajo el<br />
influjo <strong>de</strong> tal m<strong>en</strong>saje produce <strong>la</strong> cortisona u otras hormonas l<strong>la</strong>madas<br />
corticoi<strong>de</strong>s.<br />
A su vez otro m<strong>en</strong>saje que viaja por <strong>la</strong> vía nerviosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el hipotá<strong>la</strong>mo hasta<br />
<strong>la</strong> médu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al, activa <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> adr<strong>en</strong>alina. Estas hormonas son<br />
<strong>la</strong>s responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reacciones orgánicas <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> economía corporal.<br />
2) Estado <strong>de</strong> Resist<strong>en</strong>cia:<br />
30
Cuando un individuo es sometido <strong>en</strong> forma prolongada a <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong><br />
ag<strong>en</strong>tes lesivos físicos, químicos, biológicos o sociales el organismo si bi<strong>en</strong><br />
prosigue su adaptación a dichas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> manera progresiva, pue<strong>de</strong><br />
ocurrir que disminuyan sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> fatiga que se<br />
produce <strong>en</strong> <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. Durante esta fase suele ocurrir un<br />
equilibrio dinámico u homeostasis <strong>en</strong>tre el medio ambi<strong>en</strong>te interno y externo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
individuo.<br />
Así, si el organismo ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad para resistir mucho tiempo, no hay<br />
problema alguno, <strong>en</strong> caso contrario sin duda avanzará a <strong>la</strong> fase sigui<strong>en</strong>te.<br />
3) Fase <strong>de</strong> Agotami<strong>en</strong>to:<br />
La disminución progresiva <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo fr<strong>en</strong>te a una situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong><br />
prolongado conduce a un estado <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>terioro con perdida importante <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s fisiológicas y con ello sobrevi<strong>en</strong>e <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
cual el sujeto suele sucumbir ante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas pues se reduc<strong>en</strong> al mínimo<br />
sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación e interre<strong>la</strong>ción con el medio.<br />
2.1.1.29 ESTRÉS LABORAL<br />
El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> se conceptualiza como el conjunto <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que se<br />
suce<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el organismo <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />
estresantes lesivos <strong>de</strong>rivados directam<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo o que con motivo <strong>de</strong><br />
este, pue<strong>de</strong>n afectar <strong>la</strong> salud <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />
1) Factores Psicosociales <strong>en</strong> el Trabajo.<br />
Los factores psicosociales <strong>en</strong> el trabajo repres<strong>en</strong>tan el conjunto <strong>de</strong><br />
percepciones y experi<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, algunos son <strong>de</strong> carácter individual,<br />
otros se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s expectativas económicas o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo personal y otros<br />
más a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas y sus aspectos emocionales.<br />
El <strong>en</strong>foque más común para abordar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el medio ambi<strong>en</strong>te<br />
psicológico <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores ha sido a través <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto<br />
<strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. Tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo como <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados<br />
industrializados el medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> conjunto con el estilo <strong>de</strong> vida<br />
provocan <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> factores psicológicos y sociales negativos. Por ello <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> su estudio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista profesional ha ido<br />
aum<strong>en</strong>tando día con día, estos estudios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir tanto <strong>los</strong> aspectos<br />
fisiológicos y psicológicos, como también <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> modos <strong>de</strong><br />
producción y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es.<br />
Las actuales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad e higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el trabajo<br />
incluy<strong>en</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>los</strong> riesgos físicos, químicos y biológicos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ambi<strong>en</strong>tes <strong><strong>la</strong>boral</strong>es, sino también <strong>los</strong> múltiples y diversos factores<br />
psicosociales inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> manera como influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />
bi<strong>en</strong>estar físico y m<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />
Estos factores consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> interacciones <strong>en</strong>tre el trabajo, su medio ambi<strong>en</strong>te<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong>, <strong>la</strong> satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización por un <strong>la</strong>do<br />
y por otra parte <strong>la</strong>s características personales <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, sus necesida<strong>de</strong>s,<br />
su cultura, sus experi<strong>en</strong>cias y su percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo.<br />
31
Los principales factores psicosociales g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />
medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo involucran aspectos <strong>de</strong> organización, administración<br />
y sistemas <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas.<br />
Por ello, el clima organizacional <strong>de</strong> una empresa se vincu<strong>la</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a su<br />
estructura y a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo, sino<br />
también a su contexto histórico con su conjunto <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong>mográficos,<br />
económicos y sociales. Así, el crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, el<br />
progreso técnico, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> producción, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> vida, así como <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> salud y<br />
bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> sus trabajadores.<br />
En <strong>la</strong> actualidad se produc<strong>en</strong> acelerados cambios tecnológicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas<br />
<strong>de</strong> producción que afectan consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> trabajadores <strong>en</strong> sus rutinas<br />
<strong>de</strong> trabajo, modificando su <strong>en</strong>torno <strong><strong>la</strong>boral</strong> y aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> aparición o el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas por <strong>estrés</strong>.<br />
Otros factores externos al lugar <strong>de</strong> trabajo pero que guardan estrecha re<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong>s preocupaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> sus circunstancias<br />
familiares o <strong>de</strong> su vida privada, <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos culturales, su nutrición, sus<br />
facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transporte, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el empleo.<br />
Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales factores psicosociales que con notable frecu<strong>en</strong>cia<br />
condicionan <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> se seña<strong>la</strong>n a continuación:<br />
A) Desempeño Profesional:<br />
Trabajo <strong>de</strong> alto grado <strong>de</strong> dificultad<br />
Trabajo con gran <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gran responsabilidad<br />
Funciones contradictorias<br />
Creatividad e iniciativa restringidas<br />
Exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones complejas<br />
Cambios tecnológicos intempestivos<br />
Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> vida <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
Am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es<br />
B) Dirección:<br />
Li<strong>de</strong>razgo ina<strong>de</strong>cuado<br />
Ma<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador<br />
Ma<strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>egación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />
Re<strong>la</strong>ciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es ambival<strong>en</strong>tes<br />
Manipu<strong>la</strong>ción o coacción <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador<br />
Motivación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />
Falta <strong>de</strong> capacitación y <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> personal<br />
Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />
Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos<br />
Remuneración no equitativa<br />
Promociones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es aleatorias<br />
C) Organización y Función:<br />
32
Prácticas administrativas inapropiadas<br />
Atribuciones ambiguas<br />
Desinformación y rumores<br />
Conflicto <strong>de</strong> autoridad<br />
Trabajo burocrático<br />
P<strong>la</strong>neación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />
Supervisión punitiva<br />
D) Tareas y Activida<strong>de</strong>s:<br />
Cargas <strong>de</strong> trabajo excesivas<br />
Autonomía <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />
Ritmo <strong>de</strong> trabajo apresurado<br />
Exig<strong>en</strong>cias excesivas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />
Activida<strong>de</strong>s <strong><strong>la</strong>boral</strong>es múltiples<br />
Rutinas <strong>de</strong> trabajo obsesivo<br />
Compet<strong>en</strong>cia excesiva, <strong>de</strong>sleal o <strong>de</strong>structiva<br />
Trabajo monótono o rutinario<br />
Poca satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
E) Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Trabajo:<br />
Condiciones físicas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es ina<strong>de</strong>cuadas<br />
Espacio físico restringido<br />
Exposición a riesgo físico constante<br />
Ambi<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>boral</strong> conflictivo<br />
M<strong>en</strong>osprecio o <strong>de</strong>sprecio al trabajador Trabajo no solidario<br />
F) Jornada Laboral:<br />
Rotación <strong>de</strong> turnos<br />
Jornadas <strong>de</strong> trabajo excesivas<br />
Duración in<strong>de</strong>finida <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada<br />
Actividad física corporal excesiva<br />
G) Empresa y Entorno Social:<br />
Políticas inestables <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />
Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> corporativismo<br />
Falta <strong>de</strong> soporte jurídico por <strong>la</strong> empresa<br />
Interv<strong>en</strong>ción y acción sindical<br />
Sa<strong>la</strong>rio insufici<strong>en</strong>te<br />
Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> el empleo<br />
Subempleo o <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />
Opciones <strong>de</strong> empleo y mercado <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
Definitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, el grado <strong>de</strong> participación <strong>de</strong><br />
estos factores y sus efectos sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capacidad <strong><strong>de</strong>l</strong> médico <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> el Trabajo, <strong>de</strong> sus habilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
33
ecursos con que cu<strong>en</strong>te para el monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> trabajo.<br />
Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes técnicas para medir el <strong>estrés</strong>, tales como: medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca, monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión sanguínea o <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia respiratoria, evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> gasto <strong>en</strong>ergético, medición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
productividad, registro estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatiga, electro<strong>en</strong>cefalograma y medición<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es sanguíneos <strong>de</strong> cateco<strong>la</strong>minas, así como a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cuantificación <strong>de</strong> otros neurotransmisores por espectrofotometría, fluorometría,<br />
cromatorgrafía, radioisótopos o procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>zimáticos.<br />
Sin embargo, sería casi imposible a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> muy costoso, tratar <strong>de</strong> medir el<br />
<strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores utilizando <strong>de</strong>terminaciones químicas<br />
cuantitativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio o <strong>de</strong> evaluaciones clínicas <strong><strong>de</strong>l</strong> daño orgánico<br />
producido por el <strong>estrés</strong>, por ello se emplean otro tipo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas más<br />
viables y cuya <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z y confiabilidad han sido <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te comprobadas.<br />
Estas técnicas <strong>de</strong> medición <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> incluy<strong>en</strong> diversas <strong>en</strong>cuestas y esca<strong>la</strong>s<br />
tales como: <strong>la</strong> auditoria <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> Boston, el Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> estados <strong>de</strong><br />
angustia <strong>de</strong> Spielberg Gorsuch y Lush<strong>en</strong>e, el cuestionario LES <strong>de</strong> T.H. Holmes<br />
y R.H. Rahe, <strong>la</strong> valoración <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> Adam y otros instrum<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res<br />
que hac<strong>en</strong> posible <strong>la</strong> cuantificación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> y sus efectos sobre <strong>los</strong><br />
trabajadores.<br />
2) Estrés y Actividad Profesional<br />
En <strong>la</strong> práctica médica, al observar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre algunas profesiones <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y<br />
el grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que <strong>en</strong> forma g<strong>en</strong>érica pres<strong>en</strong>tan grupos <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminado gremio u ocupación con características <strong><strong>la</strong>boral</strong>es comunes, <strong>en</strong>tre<br />
el<strong>los</strong> resaltan:<br />
A) Trabajo apresurado:<br />
Obreros <strong>en</strong> líneas <strong>de</strong> producción mecanizadas<br />
Cirujanos<br />
Artesanos<br />
B) Peligro constante:<br />
Policías, Mineros, Soldados, Bomberos,<br />
Boxeadores, Toreros<br />
Alpinistas, Buzos, Paracaidistas,<br />
C) Riesgo vital:<br />
Personal <strong>de</strong> Aeronavegación Civil y Choferes Urbanos y <strong>de</strong> Transporte<br />
Foráneo<br />
D) Confinami<strong>en</strong>to:<br />
Trabajadores Petroleros <strong>en</strong> P<strong>la</strong>taformas Marinas<br />
Marinos<br />
Vigi<strong>la</strong>ntes, Guardias, Custodios, Ce<strong>la</strong>dores<br />
Personal <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros Nucleares o <strong>de</strong> Investigación<br />
34
Médicos, Enfermeras<br />
E) Alta responsabilidad:<br />
Rectores<br />
Médicos<br />
Políticos<br />
Otros<br />
F) Riesgo económico:<br />
Ger<strong>en</strong>tes<br />
Contadores<br />
Ejecutivos Financieros<br />
Ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Bolsa <strong>de</strong> Valores<br />
Sin embargo, hac<strong>en</strong> falta estudios formales que permitan establecer con mayor<br />
precisión <strong>la</strong>s variables participantes y corre<strong>la</strong>ciones correspondi<strong>en</strong>tes, a efecto<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes y mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ag<strong>en</strong>tes estresantes que ocasionan <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que inci<strong>de</strong>n<br />
notablem<strong>en</strong>te sobre estos grupos <strong>de</strong> trabajadores.<br />
2.1.1.30 MANEJO DEL ESTRÉS LABORAL<br />
El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s por <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>berá siempre dirigirse<br />
a erradicarlo a través <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>los</strong> factores o <strong>la</strong>s fuerzas causales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mismo. El criterio g<strong>en</strong>eral que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> curar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> forma ais<strong>la</strong>da<br />
mediante tratami<strong>en</strong>to paliativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones emocionales o reparación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s lesiones orgánicas es sumam<strong>en</strong>te simplista, limitado y poco racional. Así, el<br />
tratami<strong>en</strong>to contra el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong>berá ser prev<strong>en</strong>tivo y <strong>de</strong>berá lograrse ejerci<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong>s acciones necesarias para modificar <strong>los</strong> procesos causales.<br />
La prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> constituy<strong>en</strong> un gran reto, <strong>los</strong><br />
criterios para contrarrestarlo <strong>de</strong>berán ser organizacionales y personales. Los<br />
médicos <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el trabajo y profesionales afines, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> vigi<strong>la</strong>r a sus<br />
paci<strong>en</strong>tes y cuando sea posible a toda <strong>la</strong> organización con objeto <strong>de</strong> manejar el<br />
<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> forma efectiva, aunque <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> equipo <strong>de</strong> salud para<br />
efectuar cambios sustanciales con frecu<strong>en</strong>cia es más difícil, pues <strong>los</strong> ger<strong>en</strong>tes<br />
y empleadores g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te buscan resolver el problema <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores<br />
<strong>en</strong> forma individual, pero rechazan <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> problema<br />
cuando esto implica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo, por <strong>la</strong><br />
posible disyuntiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ganancia económica y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
trabajadores.<br />
El médico <strong>de</strong>be buscar anticipar <strong>la</strong> situación y aplicar medidas profilácticas<br />
efectivas, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria es un objetivo primordial, <strong>la</strong>s acciones<br />
eficaces han <strong>de</strong>mostrado éxito económico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas, al mejorar el<br />
estado <strong>de</strong> animo y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, remiti<strong>en</strong>do el aus<strong>en</strong>tismo, elevando <strong>la</strong> productividad y<br />
mejorando sustancialm<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sempeño y <strong>la</strong> calidad <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />
1) At<strong>en</strong>ción Individual <strong><strong>de</strong>l</strong> Problema<br />
35
Los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción individual <strong>en</strong> <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> trabajo contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong><br />
difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> cuanto al <strong>estrés</strong>, sus causas y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />
contro<strong>la</strong>rlo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores para<br />
ayudar<strong>los</strong> a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s personales que les permitan reducir el<br />
problema. Se emplea <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> trípticos, carteles, confer<strong>en</strong>cias, vi<strong>de</strong>os,<br />
etc.<br />
La i<strong>de</strong>a principal consiste <strong>en</strong> tratar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes causales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong><br />
y lograr hacer<strong>los</strong> consci<strong>en</strong>tes al trabajador, mostrar a este <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
solución <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, o el manejo intelig<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> para po<strong>de</strong>r actuar <strong>en</strong><br />
consecu<strong>en</strong>cia y contrarrestarlo.<br />
Es importante, mejorar <strong>los</strong> hábitos <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada,<br />
ejercicio físico mo<strong>de</strong>rado, gradual y progresivo, ritmos <strong>de</strong> sueño a<strong>de</strong>cuados,<br />
propiciar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s recreativas, disminuir <strong>la</strong>s adicciones y evitar <strong>la</strong> vida<br />
se<strong>de</strong>ntaria.<br />
A<strong>de</strong>más, son <strong>de</strong> gran utilidad <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas técnicas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción que<br />
consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> métodos para ayudar a <strong>los</strong> trabajadores a resolver sus reacciones<br />
fisiológicas y psicológicas, con estrategias para reducir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong>. Consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> ejercicios <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación, auto<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />
bioretroestimu<strong>la</strong>ción, ejercicios respiratorios, autoestima, meditación y aún<br />
yoga.<br />
En forma complem<strong>en</strong>taria, se <strong>en</strong>seña el uso <strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong><br />
administración <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo, priorización <strong>de</strong> problemas, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capacidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neación, técnicas <strong>de</strong> negociación; así como ejercitar<br />
habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, solución <strong><strong>de</strong>l</strong> conflictos, <strong>conducta</strong><br />
asertiva, manejo <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mejores re<strong>la</strong>ciones<br />
humanas.<br />
2) Medidas Organizacionales<br />
En el manejo colectivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores causales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, el criterio<br />
predominante consiste <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, <strong>en</strong> reducir al máximo <strong>la</strong>s situaciones<br />
g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> situaciones t<strong>en</strong>siónales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa u organización.<br />
Las acciones específicas se dirig<strong>en</strong> hacia <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización, esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> comunicación, procesos <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones,<br />
cultura corporativa, funciones <strong>de</strong> trabajo, ambi<strong>en</strong>te físico y métodos <strong>de</strong><br />
selección y capacitación <strong><strong>de</strong>l</strong> personal.<br />
Es importante consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s mejoras físicas, ergonómicas, <strong>de</strong> seguridad y <strong>de</strong><br />
higi<strong>en</strong>e <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo, pues ti<strong>en</strong><strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />
relevancia para <strong>los</strong> trabajadores al repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> preocupación real y el<br />
esfuerzo pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa por mejorar el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> sus <strong>empleados</strong>.<br />
Las medidas <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización persigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
procesos y tareas, que permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador,<br />
mejorando su responsabilidad y formas <strong>de</strong> comunicación por medio <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>los</strong> trabajadores, círcu<strong>los</strong> <strong>de</strong> calidad, grupos <strong>de</strong><br />
asesoría, soporte, participación activa, trabajo <strong>de</strong> equipo, solidaridad <strong><strong>la</strong>boral</strong>,<br />
<strong>de</strong>sarrollo profesional, promoción <strong>de</strong> su creatividad y procesos <strong>de</strong> mejora<br />
continua.<br />
36
El cambio se <strong>de</strong>be propiciar por medio <strong>de</strong> una incorporación gradual <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
trabajadores a <strong>la</strong> organización a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes estrategias como<br />
<strong>de</strong>sarrollo organizacional, a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo, redistribución<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> autoridad, participación responsable y activa <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong><br />
toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas, favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> comunicación interna formal e<br />
informal, mejorando el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo, creando un clima <strong><strong>la</strong>boral</strong> favorable<br />
a <strong>la</strong> empresa y propicio para el <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table, sano e integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
productiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />
2.1.1.31 EL ESTRÉS EN EL TRABAJO<br />
"Este docum<strong>en</strong>to fue obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> NIOSHI (Instituto Nacional <strong>de</strong> Salud y<br />
Seguridad Ocupacional)"<br />
NIOSHI es <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia fe<strong>de</strong>ral responsable <strong>de</strong> hacer investigaciones y<br />
recom<strong>en</strong>daciones para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y heridas asociadas<br />
con el trabajo.<br />
La naturaleza <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo está cambiando con <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> un torbellino. Tal<br />
vez ahora más que nunca, el <strong>estrés</strong> causado por el trabajo repres<strong>en</strong>ta una<br />
am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores y, como consecu<strong>en</strong>cia, a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s organizaciones. Por su programa <strong>de</strong> investigación sobre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo<br />
y por <strong>los</strong> materiales instructivos como este docum<strong>en</strong>to, NIOSH está <strong>de</strong>dicado a<br />
proveer a organizaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to para reducir esta am<strong>en</strong>aza.<br />
Este docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>staca el conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s causas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el<br />
trabajo y esboza <strong>los</strong> pasos que se pue<strong>de</strong>n tomar para prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />
trabajo.<br />
2.1.1.32 EL ESTRÉS EN EL LUGAR DE TRABAJO HOY EN DÍA<br />
Lo más que él esperaba, lo más que se preocupaba David. Por semanas él<br />
había estado atorm<strong>en</strong>tado por dolores <strong>de</strong> músculo, falta <strong>de</strong> apetito, el mal<br />
<strong>de</strong>scanso, y un s<strong>en</strong>tido completo <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to. Primero trató <strong>de</strong> ignorar<br />
estos problemas, pero finalm<strong>en</strong>te él se volvió tan irascible e irritable que su<br />
esposa insistió que él fuera al médico. Ahora, s<strong>en</strong>tándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina médica<br />
y p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> qué sería <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong><strong>de</strong>l</strong> médico, no notó cuando Teresa se<br />
s<strong>en</strong>tó a su <strong>la</strong>do. El<strong>los</strong> habían sido bu<strong>en</strong>os amigos cuando el<strong>la</strong> trabajó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
oficina <strong><strong>de</strong>l</strong>antera <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, pero él no <strong>la</strong> había visto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que el<strong>la</strong> salió<br />
hace tres años para aceptar un trabajo como repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> información y<br />
rec<strong>la</strong>maciones. El<strong>la</strong> le dio un codazo ligero para hacerle volver <strong>en</strong> sí, y <strong>de</strong>ntro<br />
<strong>de</strong> unos minutos el<strong>los</strong> hab<strong>la</strong>ban y chismorreaban como si el<strong>la</strong> nunca hubiera<br />
salido.<br />
37
"Saliste justo al tiempo," él le dijo a el<strong>la</strong>. "Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> reorganización, nadie se<br />
si<strong>en</strong>te seguro. Antes, si hacías tu trabajo, t<strong>en</strong>ías un trabajo. Eso no está seguro<br />
nada más. Esperan <strong>los</strong> mismos <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> producción a pesar <strong>de</strong> que dos<br />
hombres hac<strong>en</strong> ahora el trabajo <strong>de</strong> tres. El trabajo se ha acumu<strong>la</strong>do tanto que<br />
estoy trabajando turnos <strong>de</strong> doce horas seis días por semana. Juro que oigo <strong>la</strong><br />
bul<strong>la</strong> <strong>de</strong> esas máquinas <strong>en</strong> mi sueño. Los compañeros l<strong>la</strong>man dici<strong>en</strong>do que<br />
están <strong>en</strong>fermos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para t<strong>en</strong>er un día <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso. La moral está tan<br />
baja que están hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> contratar a unos consultores para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r una<br />
mejor manera <strong>de</strong> cumplir el trabajo."<br />
"Pues, les extraño mucho a Uds.," el<strong>la</strong> dijo. "T<strong>en</strong>go miedo <strong>de</strong> haber salido <strong>de</strong><br />
un lío para meterme <strong>en</strong> otro. En mi trabajo nuevo, <strong>la</strong> computadora <strong>en</strong>vía <strong>la</strong>s<br />
l<strong>la</strong>madas y nunca paran. Aun así t<strong>en</strong>go que programar mis <strong>de</strong>scansos para ir a<br />
<strong>los</strong> servicios. Todo lo que oigo durante todo el día son quejas <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong>scont<strong>en</strong>tos. Yo trato <strong>de</strong> ayudar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, pero no puedo prometerles<br />
nada sin obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> mi jefe. La mayor parte <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo me agarro<br />
<strong>en</strong>tre lo que <strong>de</strong>sea el cli<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía. No estoy segura a<br />
qui<strong>en</strong> le t<strong>en</strong>go que comp<strong>la</strong>cer. Los otros repres<strong>en</strong>tantes están tan t<strong>en</strong>sos que<br />
nunca se hab<strong>la</strong>n. Todos nosotros vamos a nuestros propios cubícu<strong>los</strong> y nos<br />
quedamos allá hasta que termine el día. Para colmo <strong>de</strong> males, <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> mi<br />
madre se <strong>de</strong>teriora. Si por lo m<strong>en</strong>os pudiera usar algo <strong>de</strong> mis días <strong>de</strong> permiso<br />
para cuidar<strong>la</strong>! No es asombro que yo esté aquí con migrañas y <strong>la</strong> presión alta.<br />
Muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes están visitando al consejero <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para<br />
el empleado y tomando c<strong>la</strong>ses sobre el manejo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, lo que parece<br />
ayudar. Pero tar<strong>de</strong> o temprano, algui<strong>en</strong> t<strong>en</strong>drá que cambiar algo <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera<br />
<strong>en</strong> que opera el lugar."<br />
Las historias <strong>de</strong> David y Teresa son <strong>de</strong>safortunadas pero no inusuales. El<br />
<strong>estrés</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo se ha hecho un problema costoso y común <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong><br />
trabajo estadouni<strong>de</strong>nse, <strong>de</strong>jando pocos trabajadores no afectados. Por<br />
ejemplo, unos estudios reportan lo sigui<strong>en</strong>te:<br />
Un cuarto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> consi<strong>de</strong>ra sus trabajos como <strong>la</strong> causa primera <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> sus vidas.<br />
-Vida Nacional Noroeste<br />
Tres cuartos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> cre<strong>en</strong> que hoy día el trabajador ti<strong>en</strong>e más <strong>estrés</strong><br />
<strong>en</strong> el trabajo que una g<strong>en</strong>eración atrás.<br />
-Colegiados <strong>de</strong> Investigaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Estudio <strong>de</strong> Princeton<br />
Los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud están más fuertem<strong>en</strong>te asociados con <strong>los</strong> problemas<br />
<strong>en</strong> el trabajo que con cualquier otra causa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida—incluso más<br />
que <strong>los</strong> problemas financieros o familiares.<br />
-Compañía <strong>de</strong> Seguro <strong><strong>de</strong>l</strong> Fuego y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina <strong>de</strong> St. Paúl<br />
Afortunadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s investigaciones sobre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo han aum<strong>en</strong>tado<br />
mucho <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes. A pesar <strong>de</strong> esta at<strong>en</strong>ción, sigue confusión sobre <strong>la</strong>s<br />
causas, <strong>los</strong> efectos, y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo. Este docum<strong>en</strong>to<br />
resume lo que se sabe sobre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo y lo que se pue<strong>de</strong> hacer sobre<br />
este asunto.<br />
¿QUÉ ES EL ESTRÉS DE TRABAJO?<br />
38
El <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como <strong>la</strong>s nocivas reacciones físicas y<br />
emocionales que ocurr<strong>en</strong> cuando <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo no igua<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s, <strong>los</strong> recursos, o <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador. El <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />
trabajo pue<strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> salud y hasta <strong>la</strong> herida.<br />
El concepto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo muchas veces se confun<strong>de</strong> con el <strong>de</strong>safío,<br />
pero estos conceptos no son iguales. El <strong>de</strong>safío nos vigoriza psicológicam<strong>en</strong>te<br />
y físicam<strong>en</strong>te, y nos motiva apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r habilida<strong>de</strong>s nuevas y llegar a dominar<br />
nuestros trabajos. Cuando nos <strong>en</strong>contramos con un <strong>de</strong>safío, nos s<strong>en</strong>timos<br />
re<strong>la</strong>jados y satisfechos. Entonces el <strong>de</strong>safío es un ingredi<strong>en</strong>te importante <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
trabajo sano y productivo. Probablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> importancia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>safío <strong>en</strong><br />
nuestra vida <strong>de</strong> trabajo refier<strong>en</strong> <strong>los</strong> que dic<strong>en</strong> "un poco <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es bu<strong>en</strong>o."<br />
Pero para David y Teresa, <strong>la</strong> situación es difer<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>safío se ha convertido<br />
<strong>en</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo que no se pue<strong>de</strong>n satisfacer, el esparcimi<strong>en</strong>to se ha<br />
convertido <strong>en</strong> agotami<strong>en</strong>to, y un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> satisfacción se ha convertido <strong>en</strong><br />
s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. En suma, se crea el marco para <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong> herida, y<br />
el fracaso <strong>de</strong> trabajo.<br />
El <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo sigue cuando <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo no igua<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s, <strong>los</strong> recursos, o <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />
¿CUÁLES SON LAS CAUSAS DEL ESTRÉS EN EL TRABAJO?<br />
Casi todos están <strong>de</strong> acuerdo que el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo. Sin embargo, <strong>la</strong>s opiniones difier<strong>en</strong><br />
sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo como <strong>la</strong> causa primera <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo.<br />
Estas opiniones distintas son importantes porque sugier<strong>en</strong> maneras difer<strong>en</strong>tes<br />
<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo.<br />
Según una corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> opinión, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre características personales<br />
como <strong>la</strong> personalidad y el estilo <strong>de</strong> sobrellevar el <strong>estrés</strong> son más importantes<br />
para pronosticar si ciertas condiciones <strong>de</strong> trabajo resultarán <strong>en</strong> el <strong>estrés</strong>—es<br />
<strong>de</strong>cir que, lo que está estresante para una persona podría no estar problema<br />
para otra. Esta opinión lleva a estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción que conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
39
trabajadores y <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> ayudarles a sobrellevar <strong>la</strong>s condiciones<br />
exig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo.<br />
Aunque no se pue<strong>de</strong> ignorar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cada uno, <strong>la</strong><br />
evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica sugiere que ciertas condiciones <strong>de</strong> trabajo están<br />
estresantes para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te. Son bu<strong>en</strong>os ejemp<strong>los</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />
excesivas <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong>s expectativas opuestas <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong><br />
David y Teresa. Tal evi<strong>de</strong>ncia sosti<strong>en</strong>e un énfasis más gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> trabajo como <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo.<br />
También sosti<strong>en</strong>e el rediseño <strong>de</strong> trabajo como una estrategia principal <strong>de</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción.<br />
En 1960, un tribunal <strong>en</strong> Michigan confirmó una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> in<strong>de</strong>mnización<br />
para un trabajador <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> montaje automotor que t<strong>en</strong>ía dificultad<br />
mant<strong>en</strong>erse al <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> producción. Para evitar<br />
rezagarse, él trató <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> varios montajes <strong>en</strong> el mismo tiempo y a<br />
m<strong>en</strong>udo confundió <strong>la</strong>s partes. Por consigui<strong>en</strong>te, él fue sometido a <strong>la</strong> crítica<br />
repetida <strong><strong>de</strong>l</strong> capataz. Finalm<strong>en</strong>te él sufrió una crisis psicológica.<br />
En 1995, casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>los</strong> estados ya permitían <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />
in<strong>de</strong>mnización <strong><strong>la</strong>boral</strong> por <strong>los</strong> problemas emocionales y <strong>la</strong> invali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>bido al<br />
<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo [sin embargo, note que <strong>los</strong> tribunales están reacios<br />
confirmar <strong>de</strong>mandas por lo que se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar condiciones normales <strong>de</strong><br />
trabajo o simplem<strong>en</strong>te el trabajo arduo].<br />
-Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>mnización <strong>de</strong> Trabajador <strong>de</strong> 1995<br />
EL ENFOQUE DE NIOSH EN EL ESTRÉS DE TRABAJO<br />
Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia e investigaciones, NIOSH apoya el parecer que<br />
<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel principal <strong>en</strong> causar el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />
trabajo. Sin embargo, no se ignora el papel <strong>de</strong> factores individuales. Según <strong>la</strong><br />
opinión <strong>de</strong> NIOSH, <strong>la</strong> exposición a condiciones estresantes <strong>de</strong> trabajo<br />
(l<strong>la</strong>madas causas <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>) pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er una influ<strong>en</strong>cia directa <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />
seguridad <strong>de</strong> trabajador. Pero como se muestra <strong>en</strong> el esquema <strong>de</strong> abajo,<br />
factores individuales y <strong>de</strong> otras situaciones pue<strong>de</strong>n interv<strong>en</strong>ir para fortalecer o<br />
<strong>de</strong>bilitar esta influ<strong>en</strong>cia. Teresa ti<strong>en</strong>e que cuidar a su madre <strong>en</strong>ferma—es un<br />
ejemplo cada vez más común <strong>de</strong> un factor individual o <strong>de</strong> una situación que<br />
pue<strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificar <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones estresantes <strong>de</strong> trabajo. Unos<br />
ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> factores <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que pue<strong>de</strong>n reducir <strong>los</strong><br />
efectos <strong>de</strong> condiciones estresantes incluy<strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
El equilibrio <strong>en</strong>tre el trabajo y <strong>la</strong> vida familiar o personal<br />
Una red <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> amigos y compañeros <strong>de</strong> trabajo<br />
Un punto <strong>de</strong> vista re<strong>la</strong>jado y positivo<br />
40
CONDICIONES QUE PODRÍAN CAUSAR EL ESTRÉS<br />
El diseño <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos.<br />
Trabajo pesado, <strong>de</strong>scansos infrecu<strong>en</strong>tes, turnos y horas <strong>de</strong> trabajo <strong>la</strong>rgos;<br />
trabajos fr<strong>en</strong>éticos y <strong>de</strong> rutina que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco significado inher<strong>en</strong>te, no usan<br />
<strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores, y prove<strong>en</strong> poco s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> control.<br />
Ejemplo: David trabaja al punto <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to. La computadora <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e atada<br />
Teresa, permiti<strong>en</strong>do poca flexibilidad, iniciativa propia, o <strong>de</strong>scanso.<br />
El estilo <strong>de</strong> dirección.<br />
Falta <strong>de</strong> participación por trabajadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, falta <strong>de</strong><br />
comunicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización, y falta <strong>de</strong> política que está favorable a <strong>la</strong> vida<br />
<strong>de</strong> familia.<br />
Ejemplo: Teresa necesita obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> aprobación <strong><strong>de</strong>l</strong> jefe por todo, y <strong>la</strong><br />
compañía está ins<strong>en</strong>sible a sus necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> familia.<br />
Las re<strong>la</strong>ciones interpersonales.<br />
Ma<strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes sociales y falta <strong>de</strong> apoyo o ayuda <strong>de</strong> compañeros y<br />
supervisores.<br />
Ejemplo: El ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to física <strong>de</strong> Teresa reduce sus oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
re<strong>la</strong>cionarse con otros trabajadores o recibir ayuda <strong>de</strong> el<strong>los</strong>.<br />
Los papeles <strong>de</strong> trabajo.<br />
Expectativas <strong>de</strong> trabajo mal <strong>de</strong>finidas o imposibles <strong>de</strong> lograr, <strong>de</strong>masiada<br />
responsabilidad, <strong>de</strong>masiadas funciones.<br />
Ejemplo: Muchas veces Teresa se ve <strong>en</strong> una situación difícil <strong>en</strong> <strong>la</strong> que trata <strong>de</strong><br />
satisfacer tanto <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> cli<strong>en</strong>te como <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa.<br />
Las preocupaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera.<br />
Inseguridad <strong>de</strong> trabajo y falta <strong>de</strong> oportunidad para el crecimi<strong>en</strong>to personal, el<br />
fom<strong>en</strong>to, o el asc<strong>en</strong>so; cambios rápidos para <strong>los</strong> cuales <strong>los</strong> trabajadores no<br />
están preparados.<br />
Ejemplo: Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> reorganización <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> David, todos están<br />
preocupados sobre sus futuros con <strong>la</strong> compañía y lo que ocurrirá <strong>de</strong>spués.<br />
Las condiciones ambi<strong>en</strong>tales.<br />
41
Condiciones <strong>de</strong>sagradables y peligrosas como <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> trabajo atiborradas,<br />
el ruido, <strong>la</strong> contaminación <strong><strong>de</strong>l</strong> aire, o <strong>los</strong> problemas ergonómicos.<br />
Ejemplo: David está expuesto a ruido constante <strong>en</strong> el trabajo.<br />
EL ESTRÉS DE TRABAJO Y LA SALUD<br />
El <strong>estrés</strong> hace que el cerebro se ponga <strong>en</strong> guardia. La reacción <strong><strong>de</strong>l</strong> cerebro es<br />
preparar el cuerpo para <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva. El sistema nervioso se <strong>de</strong>spierta y<br />
<strong>la</strong>s hormonas se liberan para avivar <strong>los</strong> s<strong>en</strong>tidos, acelerar el pulso, profundizar<br />
<strong>la</strong> respiración, y t<strong>en</strong>sar <strong>los</strong> múscu<strong>los</strong>. Esta respuesta (a veces l<strong>la</strong>mada <strong>la</strong><br />
respuesta <strong>de</strong> luchar o huir) es importante porque nos ayuda <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos contra<br />
situaciones am<strong>en</strong>azantes. La respuesta se programa biológicam<strong>en</strong>te. Todos<br />
reaccion<strong>en</strong> más o m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera no importa si <strong>la</strong> situación sea <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong> casa o <strong>en</strong> el trabajo.<br />
Los episodios <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que duran poco o están infrecu<strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>tan poco<br />
riesgo. Pero cuando <strong>la</strong>s situaciones estresantes continúan no resueltas, se<br />
queda el cuerpo <strong>en</strong> un estado constante <strong>de</strong> activación, lo que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tasa<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sgaste a <strong>los</strong> sistemas biológicos. En última instancia, resulta <strong>la</strong> fatiga o el<br />
daño, y <strong>la</strong> habilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo <strong>de</strong> arreg<strong>la</strong>rse y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse se pue<strong>de</strong><br />
comprometer seriam<strong>en</strong>te. Como resultado, aum<strong>en</strong>ta el riesgo <strong>de</strong> herida o <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad.<br />
Hace 20 años, muchos estudios han consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />
trabajo y una variedad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Alteraciones <strong>de</strong> humor y <strong>de</strong> sueño, el<br />
estómago <strong>de</strong>scompuesto y el dolor <strong>de</strong> cabeza, y re<strong>la</strong>ciones alterados con <strong>la</strong><br />
familia y <strong>los</strong> amigos son ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> problemas re<strong>la</strong>cionados con el <strong>estrés</strong> que<br />
se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n rápidam<strong>en</strong>te y se v<strong>en</strong> comúnm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estos estudios. Estas<br />
señales tempranas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo usualm<strong>en</strong>te están fáciles <strong>de</strong><br />
reconocer. Pero <strong>los</strong> efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas<br />
son más difíciles <strong>de</strong> ver porque <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas necesitan mucho<br />
tiempo para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse y se pue<strong>de</strong>n influir por muchos factores aparte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>estrés</strong>. Sin embargo, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia rápidam<strong>en</strong>te está acumu<strong>la</strong>ndo y sugiere que<br />
el <strong>estrés</strong> ti<strong>en</strong>e un papel importante <strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong> problemas crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>s afecciones músculoesqueléticas,<br />
y <strong>la</strong>s afecciones psicológico.<br />
Los gastos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia médica son casi 50% más para trabajadores que<br />
reportan <strong>nivel</strong>es altos <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
-Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Ocupacional y Medioambi<strong>en</strong>tal<br />
Lo que nos dic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones:<br />
La <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r<br />
42
Muchos estudios sugier<strong>en</strong> que <strong>los</strong> trabajos que exig<strong>en</strong> mucho psicológicam<strong>en</strong>te<br />
y que permit<strong>en</strong> a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> poco control sobre el proceso <strong>de</strong> trabajo hac<strong>en</strong><br />
aum<strong>en</strong>tar el riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />
Las afecciones músculo-esqueléticas<br />
Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> investigaciones por NIOSH y muchas otras organizaciones,<br />
se cree mucho que el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo aum<strong>en</strong>ta el riesgo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
afecciones músculo-esqueléticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> espalda y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> abajo.<br />
Las afecciones psicológicas<br />
Varios estudios sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
salud m<strong>en</strong>tal (como <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión y el agotami<strong>en</strong>to) para varias ocupaciones se<br />
<strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong> parte a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo. (Las<br />
difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> economía y estilo <strong>de</strong> vida <strong>en</strong>tre ocupaciones también pue<strong>de</strong>n<br />
contribuir a algunos <strong>de</strong> estos problemas.)<br />
La herida <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo<br />
Aunque se necesita más estudio, se aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> preocupación que <strong>la</strong>s<br />
condiciones estresantes se afect<strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas seguras <strong>de</strong> trabajo y crean el<br />
marco para <strong>la</strong>s heridas <strong>en</strong> el trabajo.<br />
El suicidio, el cáncer, <strong>la</strong>s úlceras, y <strong>la</strong>s funciones inmunes afectadas<br />
Unos estudios sugier<strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s condiciones estresantes <strong>de</strong><br />
trabajo y estos problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Sin embargo, se necesitan más<br />
investigaciones antes <strong>de</strong> que se pueda sacar conclusiones firmes.<br />
-Enciclopedia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y <strong>la</strong> Seguridad Ocupacional<br />
EL ESTRÉS, LA SALUD, Y LA PRODUCTIVIDAD<br />
Algunos empleadores supon<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s condiciones estresantes <strong>de</strong> trabajo<br />
sean un malo necesario que <strong>la</strong>s compañías <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> presión a <strong>los</strong><br />
trabajadores y prescindir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preocupaciones <strong>de</strong> salud para seguir si<strong>en</strong>do<br />
productivas y lucrativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> hoy. Pero <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong><br />
investigación cuestionan esta opinión. Los estudios muestran que <strong>la</strong>s<br />
condiciones estresantes <strong>de</strong> trabajo están asociadas con el abs<strong>en</strong>tismo, <strong>la</strong><br />
tardanza, y un número aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> dimisión—todo <strong>de</strong> lo cual<br />
ti<strong>en</strong>e un efecto negativo <strong>en</strong> lo es<strong>en</strong>cial.<br />
Los estudios reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong>nominadas sanas sugier<strong>en</strong> que<br />
<strong>la</strong>s políticas b<strong>en</strong>eficiando <strong>la</strong> salud <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador también b<strong>en</strong>efician lo es<strong>en</strong>cial.<br />
Una organización sana se <strong>de</strong>fine como una que ti<strong>en</strong>e tasas bajas <strong>de</strong><br />
<strong>en</strong>fermedad, lesiones, y invali<strong>de</strong>z <strong>en</strong> su personal y también está competitiva <strong>en</strong><br />
el mercado. Las investigaciones <strong>de</strong> NIOSH han i<strong>de</strong>ntificado unas<br />
características organizativas asociadas con el trabajo sano <strong>de</strong> bajo <strong>estrés</strong> y con<br />
<strong>nivel</strong>es altos <strong>de</strong> productividad. Unos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> estas características incluy<strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>empleados</strong> por bu<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el trabajo<br />
Oportunida<strong>de</strong>s para el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera<br />
Una cultura <strong>de</strong> organización que valora al trabajador individual<br />
Acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección que concuerdan con <strong>los</strong> valores organizativos<br />
43
LA PREVENCIÓN DEL ESTRÉS Y EL RENDIMIENTO EN EL TRABAJO<br />
La Compañía <strong>de</strong> Seguro <strong><strong>de</strong>l</strong> Fuego y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina <strong>de</strong> St. Paul hizo varios<br />
estudios sobre <strong>los</strong> programas para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> esc<strong>en</strong>arios<br />
<strong>de</strong> hospital. Las activida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> programa incluyeron (1) <strong>la</strong> educación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
empleador y <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>en</strong> el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo, (2) unos cambios <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> hospital y <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos para reducir <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />
organizativas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, y (3) el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />
para el empleado.<br />
En un estudio, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> errores médicos disminuyó por 50% <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> que se implem<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> un hospital <strong>de</strong> 700<br />
camas. En un segundo estudio, se redujo por 70% el número <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />
ma<strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> 22 hospitales que pusieron <strong>en</strong> práctica activida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong><br />
prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. Por contraste, no hubo ninguna reducción <strong>en</strong> el número<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas <strong>en</strong> un grupo concordado <strong>de</strong> 22 hospitales que no implem<strong>en</strong>taron<br />
activida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
-Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Aplicada<br />
Según unos datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Estadísticas <strong>de</strong> Trabajo [Bureau of Labor<br />
Statistics], <strong>los</strong> trabajadores que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que tomar tiempo libre <strong>de</strong> trabajo por<br />
causa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> ansiedad, o <strong>de</strong> una afección re<strong>la</strong>cionada tomarán más o<br />
m<strong>en</strong>os 20 días libre.<br />
-Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Estadísticas <strong>de</strong> Trabajo<br />
PREVINIENDO EL ESTRÉS EN EL TRABAJO: UN ENFOQUE EXHAUSTIVO<br />
44
COMO CAMBIAR LA ORGANIZACIÓN PARA PREVENIR EL ESTRÉS DE<br />
TRABAJO<br />
Asegure que el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> trabajo coordine con <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y <strong>los</strong> recursos<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />
Diseñe <strong>los</strong> trabajos para proveer el significado, el estímulo, y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />
para que <strong>los</strong> trabajadores us<strong>en</strong> sus habilida<strong>de</strong>s.<br />
Defina c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>los</strong> papeles y responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />
Dé oportunida<strong>de</strong>s a <strong>los</strong> trabajadores <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y acciones<br />
afectando sus trabajos.<br />
Mejore <strong>la</strong>s comunicaciones, reduzca <strong>la</strong> incertidumbre sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />
carrera y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> el futuro.<br />
Provea oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> interacción social <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> trabajadores.<br />
Establezca <strong>los</strong> cal<strong>en</strong>darios <strong>de</strong> trabajo que están compatibles con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />
y responsabilida<strong>de</strong>s fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />
-Psicólogo Americano<br />
Ni <strong>en</strong>foques estandarizados ni manuales s<strong>en</strong>cil<strong>los</strong> <strong>de</strong> instrucción exist<strong>en</strong> para<br />
crear un programa para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. El diseño <strong><strong>de</strong>l</strong> programa y<br />
soluciones apropiadas se influirán por varios factores el tamaño y <strong>la</strong><br />
complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, <strong>los</strong> recursos disponibles, y especialm<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />
problemas <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que son característicos <strong>de</strong> una organización. En <strong>la</strong><br />
compañía <strong>de</strong> David, por ejemplo, el problema principal es <strong>la</strong> sobrecarga <strong>de</strong><br />
trabajo. Por otra parte, Teresa está preocupada por sus interacciones difíciles<br />
con el público y un cal<strong>en</strong>dario inflexible <strong>de</strong> trabajo.<br />
Aunque no es posible dar una receta g<strong>en</strong>eral para prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el<br />
trabajo, sí es posible ofrecer unas pautas <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> organizaciones. En todas <strong>la</strong>s situaciones, el proceso para <strong>los</strong><br />
programas para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> supone tres pasos distintos: <strong>la</strong><br />
i<strong>de</strong>ntificación <strong><strong>de</strong>l</strong> problema, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, y <strong>la</strong> evaluación. Se empieza<br />
esbozar estos pasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> página sigui<strong>en</strong>te. Para dar resultado este proceso,<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que prepararse sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s organizaciones. Al mínimo, <strong>la</strong><br />
preparación para un programa <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong>be incluir <strong>los</strong> pasos<br />
sigui<strong>en</strong>tes:<br />
45
Construir <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral sobre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo (<strong>la</strong>s causas,<br />
<strong>los</strong> costos, y el control)<br />
Asegurar <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación y el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración para el programa<br />
Incorporar <strong>la</strong> aportación y <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> empleado <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />
fases <strong><strong>de</strong>l</strong> programa<br />
Establecer <strong>la</strong> capacidad técnica para llevar a cabo el programa (e.g., <strong>la</strong><br />
capacitación especializada para el personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización o el uso <strong>de</strong><br />
consultores <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo)<br />
Reunir a <strong>los</strong> trabajadores o a <strong>los</strong> trabajadores y directores <strong>en</strong> un comité o un<br />
grupo para <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas pue<strong>de</strong> ser un <strong>en</strong>foque particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />
útil para crear un programa para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. Las investigaciones<br />
han mostrado efectivos estos esfuerzos participativos para tratar con<br />
problemas ergonómicos <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo. En parte es porque capitalizan<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> con <strong>los</strong> peligros <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
trabajos. Sin embargo, cuando se forman tales grupos <strong>de</strong> trabajo, se <strong>de</strong>be<br />
tomar cuidado para asegurar que acat<strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo.<br />
Bu<strong>en</strong>o <strong>en</strong> lo personal este docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado por NIOSHI es muy<br />
motivador y para mi ayudara a mucho trabajadores qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> problemas<br />
con el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo.<br />
CONCLUSIONES Y OBSERVACIONES:<br />
El <strong>estrés</strong> es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> nuestro cuerpo y <strong>de</strong> nuestro<br />
espíritu al cambio que exige un esfuerzo físico, psicológico y emocional. Aun<br />
<strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos positivos pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar un cierto grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> cuando<br />
requier<strong>en</strong> cambios y adaptaciones.<br />
El cambio <strong>en</strong> sí mismo no es una novedad. De hecho, constituye el pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. La innovación consiste precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ritmo sin<br />
prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> que se produc<strong>en</strong> <strong>los</strong> cambios y que inevitablem<strong>en</strong>te repercute<br />
<strong>en</strong> forma significativa sobre <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> cual no está preparada para<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar semejantes cambios <strong>en</strong> esta secu<strong>en</strong>cia y, por lo tanto, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong>tonces a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>sarmada.<br />
El cambio está <strong>en</strong> todos <strong>la</strong>dos. Afecta profundam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tecnología, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>la</strong> medicina, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, <strong>los</strong><br />
valores y <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> fi<strong>los</strong>ofía y aún <strong>la</strong> religión. En<br />
realidad, <strong>la</strong> única constante que sigue persisti<strong>en</strong>do es, precisam<strong>en</strong>te, el<br />
"cambio". Como vivimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio, no <strong>de</strong>be sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que el Siglo<br />
XX se <strong>de</strong>nomine "el siglo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>", lo cual exige una adaptación sin<br />
prece<strong>de</strong>ntes, tanto por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración mayor como <strong>de</strong> <strong>la</strong> jov<strong>en</strong>.<br />
Han pasado más <strong>de</strong> dos mil años; el filósofo griego Pitágoras <strong>de</strong>finía a <strong>la</strong><br />
adaptación como el "don <strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia humana". Nunca antes el hombre<br />
<strong>de</strong>bió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r este tal<strong>en</strong>to tan int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te como <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad y es<br />
probable que <strong>de</strong>berá superarse aun <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s próximas décadas.<br />
En el transcurso <strong>de</strong> investigación que realice acerca <strong>de</strong> este tema tuve mis<br />
complicaciones... pero pues con tiempo y <strong>de</strong>dicación logre realizar con éxito mi<br />
investigación.<br />
46
Los temas aquí expuestos son <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información, algunos<br />
<strong>de</strong> el<strong>los</strong> adquiridos <strong><strong>de</strong>l</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> tecnológico y otros<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> paginas web..<br />
Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> docum<strong>en</strong>to hay un tema que obtuve<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> pagina <strong>de</strong> NIOSHI que fue "el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo" que para<br />
mi <strong>en</strong> lo personal fue muy motivador cuando lo iba ley<strong>en</strong>do y rescribi<strong>en</strong>do al<br />
docum<strong>en</strong>to, y seguram<strong>en</strong>te para todo aquel que lo leo será muy motivador para<br />
el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> su trabajo y no estar estresado cuando éste lo realice.<br />
Asimismo el a fue muy interesante, <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos nuevos que adquirido<br />
acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> realm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> aplicare a mi vida diaria <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos que se<br />
llevan acabo cuando uno esta estresado, también eh apr<strong>en</strong>dido como evitar el<br />
<strong>estrés</strong> y lo que es mas importante ayudar a <strong>la</strong>s personas estresadas por<br />
cualquier motivo a salir a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante.<br />
El concepto <strong>de</strong> Estrés se remonta a <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1930, cuando un jov<strong>en</strong><br />
austríaco <strong>de</strong> 20 años <strong>de</strong> edad, estudiante <strong>de</strong> segundo año <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />
medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Praga, Hans Selye, hijo <strong><strong>de</strong>l</strong> cirujano austríaco<br />
Hugo Selye, observó que todos <strong>los</strong> <strong>en</strong>fermos a qui<strong>en</strong>es estudiaba,<br />
indistintam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad propia, pres<strong>en</strong>taban síntomas comunes y<br />
g<strong>en</strong>erales: cansancio, perdida <strong><strong>de</strong>l</strong> apetito, baja <strong>de</strong> peso, ast<strong>en</strong>ia, etc. Esto l<strong>la</strong>mó<br />
mucho <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a Selye, qui<strong>en</strong> lo <strong>de</strong>nominó el "Síndrome <strong>de</strong> estar Enfermo".<br />
Hans Selye se graduó como médico y posteriorm<strong>en</strong>te realizó un doctorado <strong>en</strong><br />
química orgánica <strong>en</strong> su universidad, a través <strong>de</strong> una beca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación<br />
Rockefeller se tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> Universidad John Hopkins <strong>en</strong> Baltimore E.E.U.U.<br />
para realizar un posdoctorado cuya segunda mitad efectuó <strong>en</strong> Montreal Canadá<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad McGill, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrolló sus<br />
famosos experim<strong>en</strong>tos <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio físico ext<strong>en</strong>uante con ratas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />
que comprobaron <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hormonas suprarr<strong>en</strong>ales (ACTH,<br />
adr<strong>en</strong>alina y noradr<strong>en</strong>alina), <strong>la</strong> atrofia <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema linfático y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
ulceras gástricas. Al conjunto <strong>de</strong> estas alteraciones orgánicas el doctor Selye<br />
<strong>de</strong>nominó "<strong>estrés</strong> biológico".<br />
SELYE<br />
"Cuando el Hombre se vaya <strong>de</strong> este mundo<br />
<strong>la</strong> naturaleza quedará ahí" HANS<br />
Selye consi<strong>de</strong>ró <strong>en</strong>tonces que varias <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sconocidas como <strong>la</strong>s<br />
cardiacas, <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y <strong>los</strong> trastornos emocionales o m<strong>en</strong>tales no<br />
47
eran sino <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong> cambios fisiológicos resultantes <strong>de</strong> un prolongado<br />
<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> órganos <strong>de</strong> choque m<strong>en</strong>cionados y que estas alteraciones<br />
podrían estar pre<strong>de</strong>terminadas g<strong>en</strong>ética o constitucionalm<strong>en</strong>te.<br />
Sin embargo, al continuar con sus investigaciones, integró a sus i<strong>de</strong>as, que no<br />
so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes físicos nocivos actuando directam<strong>en</strong>te sobre el<br />
organismo animal son productores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, sino que a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> el caso <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
hombre, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> carácter social y <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
individuo que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> adaptación provocan el trastorno <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>estrés</strong>.<br />
A partir <strong>de</strong> ahí, el <strong>estrés</strong> ha involucrado <strong>en</strong> su estudio <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> varias<br />
disciplinas médicas, biológicas y psicológicas con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> tecnologías<br />
diversas y avanzadas.<br />
II. CONCEPTO DEL ESTRÉS<br />
Hace más <strong>de</strong> medio siglo, Hans Selye <strong>de</strong>finió el <strong>estrés</strong> ante <strong>la</strong> Organización<br />
Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud como: "<strong>la</strong> respuesta no especifica <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a<br />
cualquier <strong>de</strong>manda <strong><strong>de</strong>l</strong> exterior". El término prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> idioma inglés ha<br />
sido incorporado rápidam<strong>en</strong>te a todos <strong>los</strong> idiomas, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a, nombre y concepto<br />
se han alojado fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia popu<strong>la</strong>r.<br />
III. FISIOPATOLÓGIA DEL ESTRÉS<br />
En <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, se i<strong>de</strong>ntifican por lo m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />
tres fases <strong>en</strong> el modo <strong>de</strong> producción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>:<br />
1) Reacción <strong>de</strong> A<strong>la</strong>rma: El organismo, am<strong>en</strong>azado por <strong>la</strong>s circunstancias se<br />
altera fisiológicam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> activación <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s,<br />
especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el hipotá<strong>la</strong>mo y <strong>la</strong> hipófisis ubicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cerebro, y por <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s suprarr<strong>en</strong>ales localizadas sobre <strong>los</strong> riñones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
zona posterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad abdominal.<br />
El cerebro, al <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza o riesgo, estimu<strong>la</strong> al hipotá<strong>la</strong>mo qui<strong>en</strong><br />
produce "factores liberadores" que constituy<strong>en</strong> substancias específicas que<br />
actúan como m<strong>en</strong>sajeros para zonas corporales también especificas. Una <strong>de</strong><br />
estas substancias es <strong>la</strong> hormona <strong>de</strong>nominada A.C.T.H. (Adr<strong>en</strong>al Cortico<br />
Trophic Hormone) que funciona como un m<strong>en</strong>sajero fisiológico que viaja por el<br />
torr<strong>en</strong>te sanguíneo hasta <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> <strong>la</strong> glándu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al, qui<strong>en</strong> bajo el<br />
influjo <strong>de</strong> tal m<strong>en</strong>saje produce <strong>la</strong> cortisona u otras hormonas l<strong>la</strong>madas<br />
corticoi<strong>de</strong>s.<br />
A su vez otro m<strong>en</strong>saje que viaja por <strong>la</strong> vía nerviosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el hipotá<strong>la</strong>mo hasta<br />
<strong>la</strong> médu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al, activa <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> adr<strong>en</strong>alina. Estas hormonas son<br />
<strong>la</strong>s responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reacciones orgánicas <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> economía corporal.<br />
2) Estado <strong>de</strong> Resist<strong>en</strong>cia: Cuando un individuo es sometido <strong>en</strong> forma<br />
prolongada a <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes lesivos físicos, químicos, biológicos o<br />
sociales el organismo si bi<strong>en</strong> prosigue su adaptación a dichas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />
manera progresiva, pue<strong>de</strong> ocurrir que disminuyan sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
48
espuesta <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> fatiga que se produce <strong>en</strong> <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Durante esta fase suele ocurrir un equilibrio dinámico u homeostasis <strong>en</strong>tre el<br />
medio ambi<strong>en</strong>te interno y externo <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo.<br />
Así, si el organismo ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad para resistir mucho tiempo, no hay<br />
problema alguno, <strong>en</strong> caso contrario sin duda avanzará a <strong>la</strong> fase sigui<strong>en</strong>te.<br />
3) Fase <strong>de</strong> Agotami<strong>en</strong>to: La disminución progresiva <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo fr<strong>en</strong>te a una<br />
situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> prolongado conduce a un estado <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>terioro con<br />
perdida importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s fisiológicas y con ello sobrevi<strong>en</strong>e <strong>la</strong> fase<br />
<strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual el sujeto suele sucumbir ante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas pues se<br />
reduc<strong>en</strong> al mínimo sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación e interre<strong>la</strong>ción con el medio.<br />
IV. ENFERMEDADES POR ESTRÉS<br />
La práctica médica ha constatado por años <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s producto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>estrés</strong>, <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> vida actuales son cada día más <strong>de</strong>mandantes, esto lleva<br />
el hombre mo<strong>de</strong>rno a increm<strong>en</strong>tar notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mucho sus cargas<br />
t<strong>en</strong>siónales y produce <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> diversas patologías.<br />
Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que sobrevi<strong>en</strong><strong>en</strong> a consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong>n<br />
c<strong>la</strong>sificarse <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s grupos:<br />
1) Enfermeda<strong>de</strong>s por Estrés Agudo. Aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> exposición<br />
breve e int<strong>en</strong>sa a <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes lesivos, <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>manda que el<br />
individuo <strong>de</strong>be solucionar, aparece <strong>en</strong> forma súbita, evi<strong>de</strong>nte, fácil <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar<br />
y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es reversible. Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que habitualm<strong>en</strong>te observan<br />
son:<br />
Ulcera por Estrés<br />
Estados <strong>de</strong> Shock<br />
Neurosis Post Traumática<br />
Neurosis Obstétrica<br />
Estado Postquirúrgico<br />
2) Patologías por Estrés Crónico. La persist<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo ante <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />
estresantes durante meses o aun años, produce <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter<br />
más perman<strong>en</strong>te, con mayor importancia y también <strong>de</strong> mayor gravedad. El<br />
<strong>estrés</strong> g<strong>en</strong>era inicialm<strong>en</strong>te alteraciones fisiológicas, pero su persist<strong>en</strong>cia<br />
crónica produce finalm<strong>en</strong>te serias alteraciones <strong>de</strong> carácter psicológico y <strong>en</strong><br />
ocasiones fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> órganos b<strong>la</strong>nco vitales. A continuación se m<strong>en</strong>cionan<br />
algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones más frecu<strong>en</strong>tes:<br />
Dispepsia<br />
Gastritis<br />
Ansiedad<br />
Acci<strong>de</strong>ntes<br />
Frustración<br />
Insomnio<br />
Colitis Nerviosa<br />
Migraña<br />
49
Depresión<br />
Agresividad<br />
Disfunción Familiar<br />
Neurosis <strong>de</strong> Angustia<br />
Trastornos Sexuales<br />
Disfunción Laboral<br />
Hipert<strong>en</strong>sión Arterial<br />
Infarto al Miocardio<br />
Adicciones<br />
Trombosis Cerebral<br />
Conductas antisociales<br />
Psicosis Severas<br />
V. ESTRÉS LABORAL<br />
El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> se conceptualiza como el conjunto <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que se<br />
suce<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el organismo <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />
estresantes lesivos <strong>de</strong>rivados directam<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo o que con motivo <strong>de</strong><br />
este, pue<strong>de</strong>n afectar <strong>la</strong> salud <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />
1) Factores Psicosociales <strong>en</strong> el Trabajo. Los factores psicosociales <strong>en</strong> el<br />
trabajo repres<strong>en</strong>tan el conjunto <strong>de</strong> percepciones y experi<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador,<br />
algunos son <strong>de</strong> carácter individual, otros se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s expectativas<br />
económicas o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo personal y otros más a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas y<br />
sus aspectos emocionales.<br />
El <strong>en</strong>foque más común para abordar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el medio ambi<strong>en</strong>te<br />
psicológico <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores ha sido a través <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto<br />
<strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. Tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo como <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados<br />
industrializados el medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> conjunto con el estilo <strong>de</strong> vida<br />
provocan <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> factores psicológicos y sociales negativos. Por ello <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> su estudio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista profesional ha ido<br />
aum<strong>en</strong>tando día con día, estos estudios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir tanto <strong>los</strong> aspectos<br />
fisiológicos y psicológicos, como también <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> modos <strong>de</strong><br />
producción y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es.<br />
Las actuales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad e higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el trabajo<br />
incluy<strong>en</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>los</strong> riesgos físicos, químicos y biológicos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ambi<strong>en</strong>tes <strong><strong>la</strong>boral</strong>es, sino también <strong>los</strong> múltiples y diversos factores<br />
psicosociales inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> manera como influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />
bi<strong>en</strong>estar físico y m<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />
Estos factores consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> interacciones <strong>en</strong>tre el trabajo, su medio ambi<strong>en</strong>te<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong>, <strong>la</strong> satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización por un <strong>la</strong>do<br />
y por otra parte <strong>la</strong>s características personales <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, sus necesida<strong>de</strong>s,<br />
su cultura, sus experi<strong>en</strong>cias y su percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo.<br />
Los principales factores psicosociales g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />
medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo involucran aspectos <strong>de</strong> organización, administración<br />
y sistemas <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas.<br />
50
Por ello, el clima organizacional <strong>de</strong> una empresa se vincu<strong>la</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a su<br />
estructura y a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo, sino<br />
también a su contexto histórico con su conjunto <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong>mográficos,<br />
económicos y sociales. Así, el crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, el<br />
progreso técnico, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> producción, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
condiciones <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> vida, así como <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> salud y<br />
bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> sus trabajadores.<br />
En <strong>la</strong> actualidad se produc<strong>en</strong> acelerados cambios tecnológicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas<br />
<strong>de</strong> producción que afectan consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> trabajadores <strong>en</strong> sus rutinas<br />
<strong>de</strong> trabajo, modificando su <strong>en</strong>torno <strong><strong>la</strong>boral</strong> y aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> aparición o el<br />
<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas por <strong>estrés</strong>.<br />
Otros factores externos al lugar <strong>de</strong> trabajo pero que guardan estrecha re<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong>s preocupaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> sus circunstancias<br />
familiares o <strong>de</strong> su vida privada, <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos culturales, su nutrición, sus<br />
facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transporte, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el empleo.<br />
Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales factores psicosociales que con notable frecu<strong>en</strong>cia<br />
condicionan <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> se seña<strong>la</strong>n a continuación:<br />
A) Desempeño Profesional:<br />
Trabajo <strong>de</strong> alto grado <strong>de</strong> dificultad<br />
Trabajo con gran <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />
Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gran responsabilidad<br />
Funciones contradictorias<br />
Creatividad e iniciativa restringidas<br />
Exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones complejas<br />
Cambios tecnológicos intempestivos<br />
Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> vida <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
Am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es<br />
B) Dirección:<br />
Li<strong>de</strong>razgo ina<strong>de</strong>cuado<br />
Ma<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador<br />
Ma<strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>egación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />
Re<strong>la</strong>ciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es ambival<strong>en</strong>tes<br />
Manipu<strong>la</strong>ción o coacción <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador<br />
Motivación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />
Falta <strong>de</strong> capacitación y <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> personal<br />
Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />
Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos<br />
Remuneración no equitativa<br />
Promociones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es aleatorias<br />
C) Organización y Función:<br />
51
Prácticas administrativas inapropiadas<br />
Atribuciones ambiguas<br />
Desinformación y rumores<br />
Conflicto <strong>de</strong> autoridad<br />
Trabajo burocrático<br />
P<strong>la</strong>neación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />
Supervisión punitiva<br />
D) Tareas y Activida<strong>de</strong>s:<br />
Cargas <strong>de</strong> trabajo excesivas<br />
Autonomía <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />
Ritmo <strong>de</strong> trabajo apresurado<br />
Exig<strong>en</strong>cias excesivas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />
Activida<strong>de</strong>s <strong><strong>la</strong>boral</strong>es múltiples<br />
Rutinas <strong>de</strong> trabajo obsesivo<br />
Compet<strong>en</strong>cia excesiva, <strong>de</strong>sleal o <strong>de</strong>structiva<br />
Trabajo monótono o rutinario<br />
Poca satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
E) Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Trabajo:<br />
Condiciones físicas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es ina<strong>de</strong>cuadas<br />
Espacio físico restringido<br />
Exposición a riesgo físico constante<br />
Ambi<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>boral</strong> conflictivo<br />
Trabajo no solidario<br />
M<strong>en</strong>osprecio o <strong>de</strong>sprecio al trabajador<br />
F) Jornada Laboral:<br />
Rotación <strong>de</strong> turnos<br />
Jornadas <strong>de</strong> trabajo excesivas<br />
Duración in<strong>de</strong>finida <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada<br />
Actividad física corporal excesiva<br />
G) Empresa y Entorno Social:<br />
Políticas inestables <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />
Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> corporativismo<br />
Falta <strong>de</strong> soporte jurídico por <strong>la</strong> empresa<br />
Interv<strong>en</strong>ción y acción sindical<br />
Sa<strong>la</strong>rio insufici<strong>en</strong>te<br />
Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> el empleo<br />
Subempleo o <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />
Opciones <strong>de</strong> empleo y mercado <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
Definitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, el grado <strong>de</strong> participación <strong>de</strong><br />
estos factores y sus efectos sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capacidad <strong><strong>de</strong>l</strong> médico <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> el Trabajo, <strong>de</strong> sus habilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
52
ecursos con que cu<strong>en</strong>te para el monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> trabajo.<br />
Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes técnicas para medir el <strong>estrés</strong>, tales como: medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca, monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión sanguínea o <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia respiratoria, evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> gasto <strong>en</strong>ergético, medición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
productividad, registro estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatiga, electro<strong>en</strong>cefalograma y medición<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es sanguíneos <strong>de</strong> cateco<strong>la</strong>minas, así como a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cuantificación <strong>de</strong> otros neurotransmisores por espectrofotometría, fluorometría,<br />
cromatorgrafía, radioisótopos o procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>zimáticos.<br />
Sin embargo, sería casi imposible a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> muy costoso, tratar <strong>de</strong> medir el<br />
<strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores utilizando <strong>de</strong>terminaciones químicas<br />
cuantitativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio o <strong>de</strong> evaluaciones clínicas <strong><strong>de</strong>l</strong> daño orgánico<br />
producido por el <strong>estrés</strong>, por ello se emplean otro tipo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas más<br />
viables y cuya <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z y confiabilidad han sido <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te comprobadas.<br />
Estas técnicas <strong>de</strong> medición <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> incluy<strong>en</strong> diversas <strong>en</strong>cuestas y esca<strong>la</strong>s<br />
tales como: <strong>la</strong> auditoria <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> Boston, el Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> estados <strong>de</strong><br />
angustia <strong>de</strong> Spielberg Gorsuch y Lush<strong>en</strong>e, el cuestionario LES <strong>de</strong> T.H. Holmes<br />
y R.H. Rahe, <strong>la</strong> valoración <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> Adam y otros instrum<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res<br />
que hac<strong>en</strong> posible <strong>la</strong> cuantificación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> y sus efectos sobre <strong>los</strong><br />
trabajadores.<br />
2) Estrés y Actividad Profesional<br />
En <strong>la</strong> práctica médica, al observar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre algunas profesiones <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y<br />
el grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que <strong>en</strong> forma g<strong>en</strong>érica pres<strong>en</strong>tan grupos <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>terminado gremio u ocupación con características <strong><strong>la</strong>boral</strong>es comunes, <strong>en</strong>tre<br />
el<strong>los</strong> resaltan:<br />
A) Trabajo apresurado:<br />
Obreros <strong>en</strong> líneas <strong>de</strong> producción mecanizadas<br />
Cirujanos<br />
Artesanos<br />
B) Peligro constante:<br />
Policías, Mineros, Soldados, Bomberos,<br />
Alpinistas, Buzos, Paracaidistas, Boxeadores, Toreros<br />
C) Riesgo vital:<br />
Personal <strong>de</strong> Aeronavegación Civil y Militar<br />
Choferes Urbanos y <strong>de</strong> Transporte Foráneo<br />
D) Confinami<strong>en</strong>to:<br />
Trabajadores Petroleros <strong>en</strong> P<strong>la</strong>taformas Marinas<br />
53
Marinos<br />
Vigi<strong>la</strong>ntes, Guardias, Custodios, Ce<strong>la</strong>dores<br />
Personal <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros Nucleares o <strong>de</strong> Investigación<br />
Médicos, Enfermeras<br />
E) Alta responsabilidad:<br />
Rectores<br />
Médicos<br />
Políticos<br />
Otros<br />
F) Riesgo económico:<br />
Ger<strong>en</strong>tes<br />
Contadores<br />
Ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Bolsa <strong>de</strong> Valores<br />
Ejecutivos Financieros<br />
Sin embargo, hac<strong>en</strong> falta estudios formales que permitan establecer con mayor<br />
precisión <strong>la</strong>s variables participantes y corre<strong>la</strong>ciones correspondi<strong>en</strong>tes, a efecto<br />
<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes y mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ag<strong>en</strong>tes estresantes que ocasionan <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que inci<strong>de</strong>n<br />
notablem<strong>en</strong>te sobre estos grupos <strong>de</strong> trabajadores.<br />
VI. MANEJO DEL ESTRÉS LABORAL<br />
El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s por <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>berá siempre dirigirse<br />
a erradicarlo a través <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>los</strong> factores o <strong>la</strong>s fuerzas causales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mismo. El criterio g<strong>en</strong>eral que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> curar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> forma ais<strong>la</strong>da<br />
mediante tratami<strong>en</strong>to paliativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones emocionales o reparación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s lesiones orgánicas es sumam<strong>en</strong>te simplista, limitado y poco racional. Así, el<br />
tratami<strong>en</strong>to contra el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong>berá ser prev<strong>en</strong>tivo y <strong>de</strong>berá lograrse ejerci<strong>en</strong>do<br />
<strong>la</strong>s acciones necesarias para modificar <strong>los</strong> procesos causales.<br />
La prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> constituy<strong>en</strong> un gran reto, <strong>los</strong><br />
criterios para contrarrestarlo <strong>de</strong>berán ser organizacionales y personales. Los<br />
médicos <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el trabajo y profesionales afines, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> vigi<strong>la</strong>r a sus<br />
paci<strong>en</strong>tes y cuando sea posible a toda <strong>la</strong> organización con objeto <strong>de</strong> manejar el<br />
<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> forma efectiva, aunque <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> equipo <strong>de</strong> salud para<br />
efectuar cambios sustanciales con frecu<strong>en</strong>cia es más difícil, pues <strong>los</strong> ger<strong>en</strong>tes<br />
y empleadores g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te buscan resolver el problema <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores<br />
<strong>en</strong> forma individual, pero rechazan <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> problema<br />
cuando esto implica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo, por <strong>la</strong><br />
posible disyuntiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ganancia económica y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
trabajadores.<br />
El médico <strong>de</strong>be buscar anticipar <strong>la</strong> situación y aplicar medidas profilácticas<br />
efectivas, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria es un objetivo primordial, <strong>la</strong>s acciones<br />
eficaces han <strong>de</strong>mostrado éxito económico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas, al mejorar el<br />
54
estado <strong>de</strong> animo y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />
<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, remiti<strong>en</strong>do el aus<strong>en</strong>tismo, elevando <strong>la</strong> productividad y<br />
mejorando sustancialm<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sempeño y <strong>la</strong> calidad <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />
1) At<strong>en</strong>ción Individual <strong><strong>de</strong>l</strong> Problema Los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción individual <strong>en</strong><br />
<strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> trabajo contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> cuanto al<br />
<strong>estrés</strong>, sus causas y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>rlo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong><br />
salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores para ayudar<strong>los</strong> a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s personales<br />
que les permitan reducir el problema. Se emplea <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> trípticos,<br />
carteles, confer<strong>en</strong>cias, vi<strong>de</strong>os, etc.<br />
La i<strong>de</strong>a principal consiste <strong>en</strong> tratar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes causales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong><br />
y lograr hacer<strong>los</strong> consci<strong>en</strong>tes al trabajador, mostrar a este <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
solución <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, o el manejo intelig<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> para po<strong>de</strong>r actuar <strong>en</strong><br />
consecu<strong>en</strong>cia y contrarrestarlo.<br />
Es importante, mejorar <strong>los</strong> hábitos <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada,<br />
ejercicio físico mo<strong>de</strong>rado, gradual y progresivo, ritmos <strong>de</strong> sueño a<strong>de</strong>cuados,<br />
propiciar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s recreativas, disminuir <strong>la</strong>s adicciones y evitar <strong>la</strong> vida<br />
se<strong>de</strong>ntaria.<br />
A<strong>de</strong>más, son <strong>de</strong> gran utilidad <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas técnicas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción que<br />
consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> métodos para ayudar a <strong>los</strong> trabajadores a resolver sus reacciones<br />
fisiológicas y psicológicas, con estrategias para reducir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong>. Consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> ejercicios <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación, auto<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />
bioretroestimu<strong>la</strong>ción, ejercicios respiratorios, autoestima, meditación y aún<br />
yoga.<br />
En forma complem<strong>en</strong>taria, se <strong>en</strong>seña el uso <strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong><br />
administración <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo, priorización <strong>de</strong> problemas, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capacidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neación, técnicas <strong>de</strong> negociación; así como ejercitar<br />
habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, solución <strong><strong>de</strong>l</strong> conflictos, <strong>conducta</strong><br />
asertiva, manejo <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mejores re<strong>la</strong>ciones<br />
humanas.<br />
2) Medidas Organizacionales En el manejo colectivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores causales<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, el criterio predominante consiste <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, <strong>en</strong> reducir al máximo<br />
<strong>la</strong>s situaciones g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> situaciones t<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa u<br />
organización. Las acciones específicas se dirig<strong>en</strong> hacia <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />
estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> comunicación, procesos <strong>de</strong><br />
formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, cultura corporativa, funciones <strong>de</strong> trabajo, ambi<strong>en</strong>te<br />
físico y métodos <strong>de</strong> selección y capacitación <strong><strong>de</strong>l</strong> personal.<br />
Es importante consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s mejoras físicas, ergonómicas, <strong>de</strong> seguridad y <strong>de</strong><br />
higi<strong>en</strong>e <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo, pues ti<strong>en</strong><strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />
relevancia para <strong>los</strong> trabajadores al repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> preocupación real y el<br />
esfuerzo pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa por mejorar el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> sus <strong>empleados</strong>.<br />
55
Las medidas <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización persigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> restructuración <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
procesos y tareas, que permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador,<br />
mejorando su responsabilidad y formas <strong>de</strong> comunicación por medio <strong>de</strong><br />
programas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>los</strong> trabajadores, círcu<strong>los</strong> <strong>de</strong> calidad, grupos <strong>de</strong><br />
asesoría, soporte, participación activa, trabajo <strong>de</strong> equipo, solidaridad <strong><strong>la</strong>boral</strong>,<br />
<strong>de</strong>sarrollo profesional, promoción <strong>de</strong> su creatividad y procesos <strong>de</strong> mejora<br />
continua.<br />
El cambio se <strong>de</strong>be propiciar por medio <strong>de</strong> una incorporación gradual <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
trabajadores a <strong>la</strong> organización a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes estrategias como<br />
<strong>de</strong>sarrollo organizacional, a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo, redistribución<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> autoridad, participación responsable y activa <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong><br />
toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas, favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> comunicación interna formal e<br />
informal, mejorando el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo, creando un clima <strong><strong>la</strong>boral</strong> favorable<br />
a <strong>la</strong> empresa y propicio para el <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table, sano e integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
productiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />
Dr. Joel Ortega Vil<strong>la</strong>lobos<br />
¿Qué es el <strong>estrés</strong>?<br />
Hoy <strong>en</strong> día el <strong>estrés</strong> reviste una gran importancia<br />
porque afecta a un gran número <strong>de</strong> personas y<br />
ti<strong>en</strong>e numerosas implicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />
qui<strong>en</strong>es lo pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>. La at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> expertos<br />
se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
década <strong>de</strong> 1970, <strong>en</strong>tre otras cosas porque<br />
disminuye nuestro r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y motivación y<br />
pue<strong>de</strong> ser el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> trabajo.<br />
Dado que el <strong>estrés</strong> no es algo que podamos evitar totalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mejor manera<br />
<strong>de</strong> hacerle fr<strong>en</strong>te es saber <strong>en</strong> qué consiste, reconocerlo cuando nos esté<br />
afectando e i<strong>de</strong>ntificar que es lo que produce ese <strong>estrés</strong>, para así eliminarlo o<br />
paliar sus efectos.<br />
Lo primero que <strong>de</strong>be quedar c<strong>la</strong>ro sobre el <strong>estrés</strong> es que no ti<strong>en</strong>e porqué ser<br />
perjudicial. Es necesario <strong>en</strong> cierto grado para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvernos <strong>en</strong> el medio <strong>en</strong><br />
que vivimos. Él es el responsable <strong>de</strong> que <strong>en</strong> un exam<strong>en</strong>, por ejemplo, nos<br />
conc<strong>en</strong>tremos más y por lo tanto t<strong>en</strong>gamos un bu<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, o <strong>de</strong> que<br />
cuando <strong>de</strong>tectamos una situación <strong>de</strong> peligro reaccionemos <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada<br />
para evitar<strong>la</strong>. Pero…¿qué implica?<br />
De <strong>la</strong>s numerosas teorías que exist<strong>en</strong> para explicar el <strong>estrés</strong>, hemos escogido<br />
<strong>la</strong> que a nuestro juicio es <strong>la</strong> más fácil <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Ante una situación que nos<br />
produce <strong>estrés</strong>, nuestro organismo sufre múltiples reacciones. A través <strong>de</strong><br />
nuestros s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong>tectamos <strong>la</strong> situación. Esta información llega al cerebro<br />
don<strong>de</strong> es calificada como perjudicial o peligrosa para nosotros. Nuestro<br />
organismo proce<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces a prepararnos, para una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y<br />
rápida capacidad <strong>de</strong> respuesta. Para ello, se libera adr<strong>en</strong>alina, sustancia que<br />
eleva <strong>la</strong> presión arterial y el número <strong>de</strong> <strong>la</strong>tidos por minuto <strong>de</strong> nuestro corazón.<br />
Así llega más cantidad <strong>de</strong> glucosa a <strong>la</strong> sangre y nuestro cuerpo dispone <strong>de</strong><br />
56
más <strong>en</strong>ergía para respon<strong>de</strong>r. ¿Pero esta situación se pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er mucho<br />
tiempo? No, nuestra <strong>en</strong>ergía es limitada. Por ello, mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el tiempo este<br />
estado <strong>de</strong> alerta sólo nos produce <strong>de</strong>sgaste. El organismo int<strong>en</strong>ta contrarrestar<br />
estas alteraciones y, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona y <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo<br />
transcurrido, empezará una etapa <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> que aparec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>: úlceras, problemas cardíacos, alergias,<br />
dolores <strong>de</strong> cabeza<br />
En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos no solemos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarnos a peligros físicos, por lo<br />
que el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> nuestras t<strong>en</strong>siones se <strong>de</strong>be más a <strong>la</strong>s interacciones con<br />
nuestros compañeros, superiores o subordinados, o surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia tarea a<br />
realizar o <strong><strong>de</strong>l</strong> papel que <strong>de</strong>sempeñamos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />
Otro aspecto que se <strong>de</strong>be conocer sobre el <strong>estrés</strong>, es que pue<strong>de</strong> afectar a<br />
cualquier persona <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una organización. Como analizaremos <strong>en</strong> este<br />
artículo, el director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> una empresa ti<strong>en</strong>e, sin duda, muchas<br />
responsabilida<strong>de</strong>s; pero no ti<strong>en</strong>e por qué sufrir más <strong>estrés</strong> que un operario <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> línea <strong>de</strong> montaje <strong>de</strong> su compañía.<br />
En resum<strong>en</strong>, el <strong>estrés</strong> ti<strong>en</strong>e un orig<strong>en</strong> psíquico pero provoca reacciones <strong>en</strong><br />
nuestro organismo que, si se manti<strong>en</strong><strong>en</strong>, con el tiempo hac<strong>en</strong> que <strong>en</strong>fermemos.<br />
¿Nos afecta a todos por igual?<br />
No todos reaccionamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma ante <strong>la</strong>s situaciones o<br />
circunstancias que nos produc<strong>en</strong> <strong>estrés</strong>. Por una parte <strong>la</strong>s interpretaciones que<br />
<strong>la</strong> personas hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> una misma situación son difer<strong>en</strong>tes, al igual que <strong>la</strong>s<br />
repuestas que dan son también distintas, pues cada persona ti<strong>en</strong>e un bagaje<br />
<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, experi<strong>en</strong>cias y habilida<strong>de</strong>s propio y característico.<br />
¿Qué es lo que causa el <strong>estrés</strong>?<br />
Como veremos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este apartado el<br />
<strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> numerosas fu<strong>en</strong>tes.<br />
Tantas, que vamos a analizar someram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />
principales.<br />
En primer lugar, <strong>la</strong> causa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> ser<br />
una condición física (ruido, falta <strong>de</strong> luz, frío, calor,<br />
vi<strong>en</strong>to, polución atmosférica, vibración y<br />
movimi<strong>en</strong>to, trabajo por turnos). ¿Quién no ha sufrido <strong>en</strong> su puesto <strong>de</strong> trabajo,<br />
<strong>los</strong> efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> chorro gélido <strong>de</strong> un aire acondicionado mal situado? ¿El ruido<br />
incesante <strong>de</strong> una obra cercana? ¿La máquina que se estropea <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />
más inoportuno?<br />
Otra fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es el exceso <strong>de</strong> trabajo, es <strong>de</strong>cir, cuando t<strong>en</strong>emos más<br />
trabajo <strong><strong>de</strong>l</strong> que po<strong>de</strong>mos llevar a cabo. Esta situación suele empeorar si existe<br />
presión; provocada, por ejemplo, por una fecha tope <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega. Un cuadro que<br />
cada día cobra mayor relevancia e interés, es <strong>la</strong> fatiga <strong><strong>la</strong>boral</strong>, cuya causa<br />
<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante es <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> por sobrecarga <strong>de</strong> trabajo.<br />
Conlleva tanto efectos físicos como psíquicos y suele afectar a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong><br />
más productivos para <strong>la</strong> empresa. Éstos suel<strong>en</strong> trabajar horas extraordinarias,<br />
57
quedándose <strong>en</strong> el trabajo hasta altas horas, a pesar <strong>de</strong> lo cual se llevan trabajo<br />
a casa para "sacar a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante el exceso <strong>de</strong> tareas" que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acumu<strong>la</strong>das. Uno<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatiga <strong><strong>la</strong>boral</strong> es el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to a<br />
pesar <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> trabajo, todo ello producido por el agotami<strong>en</strong>to.<br />
A veces, también se <strong>en</strong>carga al empleado un trabajo que está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />
sus habilida<strong>de</strong>s o conocimi<strong>en</strong>tos, lo que le crea una gran impot<strong>en</strong>cia e<br />
inseguridad, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> que para premiar a una persona se<br />
<strong>la</strong> promociona sin contar con el<strong>la</strong>. Que una persona sea un excel<strong>en</strong>te<br />
mecánico, no ti<strong>en</strong>e por qué implicar que sea un excel<strong>en</strong>te jefe <strong>de</strong> taller, don<strong>de</strong>,<br />
aunque el sueldo sea mayor, <strong>la</strong>s tareas y responsabilida<strong>de</strong>s son muy<br />
difer<strong>en</strong>tes. Quizá, ni el propio mecánico <strong>de</strong>see dicha promoción, por lo que si<br />
se le conce<strong>de</strong> dicho asc<strong>en</strong>so pue<strong>de</strong> que <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> premiarle se le esté<br />
"castigando" y acabe abandonando <strong>la</strong> empresa.<br />
La competitividad y el dinamismo necesario <strong>en</strong> el mundo empresarial mo<strong>de</strong>rno,<br />
nos han llevado a que lo normal <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones sea el<br />
cambio, anticiparse al cambio <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio, y así sucesivam<strong>en</strong>te. Sin embargo, a<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas les gusta <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno conocido y<br />
pre<strong>de</strong>cible. Se ha observado <strong>en</strong> numerosos estudios que cualquier cambio <strong>en</strong><br />
el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo, por pequeño que sea, suele producir incertidumbre y<br />
ésta conlleva miedo, t<strong>en</strong>sión y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>estrés</strong>. A<strong>de</strong>más, estas<br />
s<strong>en</strong>saciones se produc<strong>en</strong> aunque el cambio vaya a mejorar <strong>la</strong> situación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
empleado. Un c<strong>la</strong>ro ejemplo, son <strong>la</strong>s retic<strong>en</strong>cias que mostramos ante un nuevo<br />
diseño <strong>de</strong> nuestro puesto <strong>de</strong> trabajo, aunque a medio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo suponga un<br />
b<strong>en</strong>eficio para nuestra espalda, muñecas o cervicales. Por lo g<strong>en</strong>eral, se ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />
a int<strong>en</strong>tar conservar <strong>la</strong> antigua situación, lo que a<strong>de</strong>más pue<strong>de</strong> producir roces o<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con <strong>los</strong> compañeros que int<strong>en</strong>tan llevar a cabo <strong>la</strong>s<br />
modificaciones.<br />
En otras ocasiones <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> que no conocemos con<br />
c<strong>la</strong>ridad el papel que t<strong>en</strong>emos que <strong>de</strong>sempeñar <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa, lo que nuestros<br />
compañeros o jefes esperan <strong>de</strong> nosotros o cuales son nuestras<br />
responsabilida<strong>de</strong>s.<br />
También pue<strong>de</strong> suce<strong>de</strong>r que <strong>la</strong>s tareas a <strong>de</strong>sempeñar se contrapongan unas a<br />
otras (por ejemplo cuando se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dos jefes que <strong>en</strong>cargan tareas<br />
contradictorias o que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes expectativas); o vayan <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />
nuestras cre<strong>en</strong>cias o convicciones (como lo que s<strong>en</strong>tiría un v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor, que<br />
oferta un producto que sabe que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> ma<strong>la</strong>s condiciones).<br />
Aunque pueda resultar sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, no sólo <strong>los</strong> excesos produc<strong>en</strong> <strong>estrés</strong>, sino<br />
también <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias. Veamos algunos casos:<br />
Cuando el puesto conlleva una responsabilidad insufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, como suce<strong>de</strong> si te cambian a un puesto con m<strong>en</strong>os<br />
responsabilida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s que v<strong>en</strong>ías asumi<strong>en</strong>do, o cuando se contrata a una<br />
persona con una cualificación muy superior a <strong>la</strong> necesaria para <strong>de</strong>sempeñar<br />
<strong>de</strong>terminada tarea.<br />
58
Cuando no se da lugar a que el empleado participe <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que<br />
afectan directam<strong>en</strong>te a su trabajo.<br />
En <strong>los</strong> mandos medios ocurre, a veces, que no se recibe el apoyo sufici<strong>en</strong>te<br />
por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección o <strong>los</strong> compañeros <strong>de</strong> trabajo (<strong>la</strong> "soledad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
directivo").<br />
Cuando hay una falta <strong>de</strong> promoción.<br />
Cuando existe falta <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ración: Hay estudios sobre <strong>la</strong> satisfacción<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong> y el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong>s secretarias reseñaban<br />
como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales características a <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> un jefe, que<br />
<strong>la</strong>s saludara por <strong>la</strong>s mañanas.<br />
Cuando se carece <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> el puesto <strong>de</strong> trabajo. Po<strong>de</strong>mos<br />
<strong>en</strong>contrar ejemp<strong>los</strong> c<strong>la</strong>ros <strong>en</strong> <strong>los</strong> contratos temporales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s épocas <strong>de</strong><br />
fusión <strong>de</strong> empresas o remo<strong><strong>de</strong>l</strong>aciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong>.<br />
A todas estas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong>n sumarse otras aj<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> organización<br />
como son: problemas con <strong>la</strong> pareja, problemas <strong>de</strong> salud o fallecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
algún familiar, problemas económicos, crisis personales, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para<br />
compaginar <strong>la</strong> familia y el trabajo, etc.<br />
¿Qué nos protege <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>?<br />
Ante tantas posibles causas <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> y otras<br />
más, que nos hemos <strong>de</strong>jado <strong>en</strong> el tintero por no<br />
hacer <strong>de</strong>masiado prolija esta exposición, t<strong>en</strong>emos<br />
factores que nos salvaguardan <strong>de</strong> sus efectos<br />
nocivos:<br />
Parece obvio que, <strong>la</strong>s personas que<br />
<strong>de</strong>sempeñan un trabajo que les gusta<br />
sufr<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>estrés</strong> que aquel<strong>la</strong>s que pasan <strong>la</strong> jornada realizando un<br />
trabajo que no les gusta. Este primer factor se l<strong>la</strong>ma satisfacción <strong>en</strong> el<br />
trabajo. En <strong>los</strong> estudios sobre satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong> parece que ésta<br />
aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> edad, a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> seis o siete años <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas con un <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> estudios superior que<br />
pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mostrar sus habilida<strong>de</strong>s y conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> su tarea.<br />
También <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> nuevos y <strong>los</strong> cargos ejecutivos superiores<br />
suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un alto grado <strong>de</strong> satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />
Un mayor grado <strong>de</strong> autonomía y po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo<br />
también hace que el <strong>estrés</strong> nos afecte m<strong>en</strong>os. Este es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
ejecutivos <strong>de</strong> alto <strong>nivel</strong> qui<strong>en</strong>es, a pesar <strong>de</strong> que están sometidos a más<br />
t<strong>en</strong>siones, sufr<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>estrés</strong> porque su grado <strong>de</strong> autonomía y po<strong>de</strong>r<br />
también es muy elevado. En comparación con el<strong>los</strong>, <strong>los</strong> mandos medios<br />
sufr<strong>en</strong> mucho más <strong>estrés</strong> porque están sujetos a más control y su <strong>nivel</strong><br />
<strong>de</strong> autoridad es m<strong>en</strong>or.<br />
El apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia proporciona otras satisfacciones y logros aj<strong>en</strong>as a<br />
<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo, autoestima, aceptación y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> dignidad personal<br />
que contribuy<strong>en</strong> a paliar lo efectos nocivos <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo. En este mismo<br />
s<strong>en</strong>tido actúa el apoyo <strong>de</strong> <strong>los</strong> compañeros, <strong>la</strong> cohesión <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo <strong>de</strong><br />
trabajo y mant<strong>en</strong>er bu<strong>en</strong>as re<strong>la</strong>ciones con nuestro superior.<br />
59
El estar <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a forma física nos protege <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos físicos<br />
perjudiciales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Este es un ejemplo más <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio físico practicado<br />
<strong>de</strong> forma regu<strong>la</strong>r.<br />
Otro factor que nos b<strong>en</strong>eficia es disponer <strong>de</strong> <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos,<br />
capacida<strong>de</strong>s y habilida<strong>de</strong>s necesarios para <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong>s tareas <strong>en</strong><br />
<strong>la</strong>s que consiste el trabajo. Por eso, ante <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> cambios,<br />
como disponer <strong>de</strong> un nuevo equipo informático, son tan importantes <strong>los</strong><br />
procesos <strong>de</strong> formación<br />
Estrés: cuando el trabajo se escapa <strong>de</strong> nuestro control<br />
La lista es <strong>la</strong>rga: <strong>los</strong> colectivos que más sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> son <strong>los</strong> que están<br />
sometidos al contacto con el público o con <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes; tanto altos<br />
directivos como cargos intermedios pue<strong>de</strong>n pa<strong>de</strong>cerlo, pero no se salvan<br />
tampoco <strong>la</strong>s personas que realizan tareas repetitivas. O <strong>la</strong>s que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
infravaloradas. Por géneros, <strong>la</strong>s mujeres son más prop<strong>en</strong>sas <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />
suma <strong>de</strong> cargas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es y familiares.<br />
Parece como si cualquier profesional estuviera <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> mira <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>estrés</strong>. En realidad, este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es el resultado <strong>de</strong> una difícil ecuación<br />
<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, su a<strong>de</strong>cuación al puesto <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong><br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa.<br />
Las causas<br />
Tan diversas como a priori se podría suponer. Exist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong><br />
factores que empujan a <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> ansiedad, que mal contro<strong>la</strong>da<br />
<strong>de</strong>sembocará <strong>en</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Sobrecarga <strong>de</strong> trabajo: su volum<strong>en</strong> o dificultad está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capacidad <strong><strong>de</strong>l</strong> empleado.<br />
Monotonía: el trabajador se si<strong>en</strong>te poco motivado y, <strong>en</strong> muchos casos,<br />
consi<strong>de</strong>ra que no está sacando partido a sus habilida<strong>de</strong>s y capacidad<br />
profesional.<br />
Falta <strong>de</strong> comunicación: <strong>la</strong> empresa no informa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te al trabajador<br />
sobre su función y éste se si<strong>en</strong>te perdido al no saber cuál es su rol ni lo que se<br />
espera <strong>de</strong> él.<br />
Re<strong>la</strong>ciones personales: estar <strong>en</strong>fadado con <strong>los</strong> compañeros <strong>de</strong> trabajo<br />
o no t<strong>en</strong>er bu<strong>en</strong>a sintonía con <strong>los</strong> superiores provoca soledad y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />
apoyo social.<br />
Incapacidad: errores durante <strong>la</strong> selección o promoción <strong>de</strong> personal<br />
cargan <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s a un empleado que no ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>te<br />
preparación para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus nuevas responsabilida<strong>de</strong>s.<br />
Problemas personales<br />
Hay otros elem<strong>en</strong>tos ambi<strong>en</strong>tales que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sestabilizar nuestro equilibrio<br />
emocional. Una iluminación insufici<strong>en</strong>te, temperatura ina<strong>de</strong>cuada, exceso <strong>de</strong><br />
60
uidos o <strong>los</strong> horarios nocturnos no ayudan precisam<strong>en</strong>te a lidiar con <strong>la</strong> jornada<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />
La valoración <strong>de</strong> lo que es o no es <strong>estrés</strong> cambiará para cada persona. La<br />
capacidad y experi<strong>en</strong>cia proporciona a cada uno herrami<strong>en</strong>tas para gestionar <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong>sión.<br />
La personalidad tipo A<br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s mitos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> es que sólo afecta a ejecutivos. Pese<br />
a no ser cierto, muchos estudios se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> estos lí<strong>de</strong>res hasta<br />
<strong>en</strong>contrar similitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to. Así se llega a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />
‗Personalidad tipo A‘. Se manifiesta <strong>en</strong> un interés <strong>de</strong>smesurado por <strong>la</strong><br />
perfección y una implicación muy profunda con su profesión. Estos<br />
directivos son activos, <strong>en</strong>érgicos, competitivos, ambiciosos, impaci<strong>en</strong>tes y<br />
no sab<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>egar <strong>en</strong> sus co<strong>la</strong>boradores.<br />
Los que respon<strong>de</strong>n a este perfil son más s<strong>en</strong>sibles al <strong>estrés</strong>, al igual que lo<br />
son <strong>la</strong>s personas ansiosas, introvertidas o inflexibles. Las primeras viv<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> un nerviosismo constante; <strong>los</strong> tímidos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mecanismos para<br />
<strong>de</strong>scargar <strong>la</strong> ansiedad y <strong>los</strong> que no se adaptan al cambio viv<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos<br />
difíciles ante cualquier imprevisto.<br />
Estos rasgos <strong>de</strong> personalidad no originan por sí so<strong>los</strong> el <strong>estrés</strong>, pero<br />
dificultan que se pueda reaccionar cuando aparece el problema.<br />
Profesiones <strong>de</strong> riesgo<br />
Cualquier empresa con una ma<strong>la</strong> organización interna o una comunicación<br />
insufici<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>era mucha inestabilidad y ansiedad <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />
Aun así, algunas profesiones son por sí mismas más exig<strong>en</strong>tes a <strong>nivel</strong><br />
emocional o psicológico:<br />
At<strong>en</strong>ción al cli<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> interacción con otras personas provoca<br />
incertidumbre y <strong>de</strong>sgaste. La t<strong>en</strong>sión se eleva al t<strong>en</strong>er que estar<br />
perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> lo que nos dic<strong>en</strong>, sobre todo si son quejas.<br />
Médicos, profesores, asist<strong>en</strong>tes sociales, <strong>en</strong>fermeras: <strong>en</strong> estos<br />
colectivos pue<strong>de</strong> aparecer el «síndrome <strong>de</strong> estar quemado» -burn out-, que se<br />
da <strong>en</strong> profesiones don<strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores se implican emocionalm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s<br />
personas a <strong>la</strong>s que prestan sus servicios.<br />
Departam<strong>en</strong>tos comerciales: <strong>la</strong> presión vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> dar<br />
respuestas inmediatas, ganar nuevos cli<strong>en</strong>tes, facturar más y solucionar <strong>los</strong><br />
problemas <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes.<br />
Trabajo <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na: no se exige p<strong>en</strong>sar y hay una gran <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción<br />
con <strong>la</strong> empresa, <strong>de</strong>bido al <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to sobre el producto que se realiza o<br />
para qué sirve. Por eso, estos profesionales se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> perdidos y cre<strong>en</strong> que<br />
su trabajo no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido.<br />
Policía y fuerzas <strong>de</strong> seguridad: el <strong>estrés</strong> sobrevi<strong>en</strong>e al t<strong>en</strong>er que estar<br />
alerta <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to, llevando a cabo tareas tan poco agra<strong>de</strong>cidas como el<br />
control <strong><strong>de</strong>l</strong> tráfico o tan peligrosas como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones.<br />
61
Métodos paliativos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina<br />
G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, el <strong>estrés</strong> se hace evi<strong>de</strong>nte cuando ya han aparecido sus<br />
consecu<strong>en</strong>cias negativas. Por eso, <strong>la</strong> mejor solución es acudir a<br />
profesionales o, por extraño que parezca, hab<strong>la</strong>r directam<strong>en</strong>te con <strong>los</strong><br />
superiores, ya que <strong>de</strong>berían ser <strong>los</strong> primeros interesados <strong>en</strong> atajar esta<br />
situación.<br />
La cultura <strong>de</strong> empresa que se comi<strong>en</strong>za a imponer <strong>en</strong> algunas compañías<br />
consiste <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar al empleado como su activo más valioso. Así pues,<br />
son <strong>los</strong> empresarios <strong>los</strong> que <strong>de</strong>berán aplicar <strong>la</strong>s medidas correctoras <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> organización.<br />
Estas medidas pue<strong>de</strong>n variar mucho <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>los</strong> motivos que<br />
caus<strong>en</strong> el <strong>estrés</strong>.<br />
De todas formas, cualquier empleado ti<strong>en</strong>e difer<strong>en</strong>tes recursos para paliar<br />
y prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su puesto <strong>de</strong> trabajo:<br />
Exteriorizar <strong>la</strong>s emociones: com<strong>en</strong>tar con <strong>los</strong> compañeros <strong>de</strong> trabajo,<br />
amigos o familiares <strong>la</strong>s preocupaciones y <strong>los</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos que nos angustian.<br />
Está <strong>de</strong>mostrado que qui<strong>en</strong>es compart<strong>en</strong> sus emociones liberan mucha<br />
t<strong>en</strong>sión. Y <strong>los</strong> que rí<strong>en</strong>, también.<br />
Descansar: <strong>la</strong>s personas mant<strong>en</strong>emos un <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción máximo<br />
durante 20 minutos. Superado este umbral, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción se manti<strong>en</strong>e una hora<br />
más. Para evitar <strong>la</strong> fatiga m<strong>en</strong>tal lo mejor es cambiar <strong>la</strong> tarea que se está<br />
realizando cada hora y media, o tomarse un breve <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> cinco minutos<br />
realizando tareas m<strong>en</strong>ores.<br />
Autorreflexión: es muy importante conocerse a uno mismo y <strong>de</strong>tectar<br />
<strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos que causan <strong>estrés</strong> para evitar<strong>los</strong>. La experi<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> formación y<br />
<strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> cada uno conti<strong>en</strong><strong>en</strong> herrami<strong>en</strong>tas para atajar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión.<br />
Eliminar tareas innecesarias: saber gestionar el tiempo y p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong><br />
jornada.<br />
Moverse y caminar para evitar <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z muscu<strong>la</strong>r.<br />
Sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición con el estudio sistemático<br />
En g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> es previsible y el estudio sistemático <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
comportami<strong>en</strong>to es un medio para hacer pronósticos razonablem<strong>en</strong>te atinados.<br />
Se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> un estudio sistemático al hacer refer<strong>en</strong>cia al exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>en</strong> el int<strong>en</strong>to por atribuir causas y efectos y basar nuestras conclusiones <strong>en</strong><br />
pruebas ci<strong>en</strong>tíficas, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> datos reunidos <strong>en</strong> condiciones contro<strong>la</strong>das, así<br />
como medidos e interpretados <strong>de</strong> manera razonablem<strong>en</strong>te rigurosa. Este<br />
estudio sistemático sustituye a <strong>la</strong> intuición, que es esa s<strong>en</strong>sación no<br />
necesariam<strong>en</strong>te sust<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong>s investigaciones.<br />
Niveles <strong>de</strong> estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> Comportami<strong>en</strong>to Organizacional'<br />
Los temas que suel<strong>en</strong> estar incluidos <strong>en</strong> el estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> Comportami<strong>en</strong>to<br />
Organizacional son: <strong>la</strong> estructura organizacional, <strong>la</strong> motivación, el compromiso<br />
organizacional, el po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong> comunicación, el trabajo <strong>en</strong> equipo, <strong>la</strong> cultura<br />
62
organizacional, el clima organizacional, el li<strong>de</strong>razgo y <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> cambio.<br />
Cada uno <strong>de</strong> estos temas está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres <strong>nivel</strong>es básicos <strong>de</strong> estudio<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> Comportami<strong>en</strong>to Organizacional: el individual, el grupal y el organizacional.<br />
Este esquema <strong>de</strong> <strong>nivel</strong>es es muy importante al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear<br />
conclusiones. Por ejemplo, <strong>la</strong> motivación se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
principales intereses <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> personas, pero como variable es individual<br />
ya que es <strong>en</strong> ese <strong>nivel</strong> don<strong>de</strong> se origina.<br />
Otro eje está re<strong>la</strong>cionado con lo concreto o lo abstracto <strong>en</strong> nuestro discurso<br />
sobre <strong>los</strong> problemas que estudia el Comportami<strong>en</strong>to Organizacional. El <strong>nivel</strong><br />
más concreto y objetivo es <strong>la</strong> <strong>conducta</strong>, observable y susceptible <strong>de</strong><br />
cuantificarse con mayor facilidad. Un segundo <strong>nivel</strong> son <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como <strong>la</strong>s predisposiciones a actuar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas; y finalm<strong>en</strong>te<br />
<strong>los</strong> valores, que son el <strong>nivel</strong> más abstracto y nos indican una ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />
nuestra <strong>conducta</strong>. Por poner un ejemplo, po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar que somos<br />
co<strong>la</strong>boradores, pero <strong>en</strong> una discusión po<strong>de</strong>mos evi<strong>de</strong>nciar una actitud poco<br />
co<strong>la</strong>boradora fr<strong>en</strong>te a casos hipotéticos, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica po<strong>de</strong>mos ser más bi<strong>en</strong><br />
rece<strong>los</strong>os <strong>de</strong> dar nuestro apoyo. Esto constituye <strong>la</strong> mayor dificultad para<br />
estudiar <strong>la</strong>s organizaciones: <strong>la</strong> inconsist<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre lo que se dice y<br />
se hace, lo cual se complica cuando le añadimos jerarquías (po<strong>de</strong>r) y patrones<br />
<strong>de</strong> <strong>conducta</strong> aceptados, algunas veces, por todos (cultura organizacional).<br />
Disciplinas que han contribuido a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el campo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />
El comportami<strong>en</strong>to organizacional es una ci<strong>en</strong>cia aplicada <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
que se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> varias disciplinas conductuales, ya sea <strong>en</strong> el<br />
p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> análisis individual o microanálisis, como el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología, o <strong>en</strong><br />
el p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> grupos y organización, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>en</strong>tra <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />
<strong>de</strong> disciplinas como <strong>la</strong> sociología, <strong>la</strong> psicología social, antropología y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />
política.<br />
Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación<br />
Ci<strong>en</strong>cias que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> procesos comunicacionales que están<br />
re<strong>la</strong>cionados con una organización. La rama <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Comunicación que ati<strong>en</strong><strong>de</strong> sobre <strong>la</strong>s organizaciones es l<strong>la</strong>mada Comunicación<br />
organizacional o institucional.<br />
Psicología<br />
Ci<strong>en</strong>cia que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> medir, explicar y <strong>en</strong> ocasiones cambiar <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
seres humanos. Los primeros psicólogos se conc<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong><br />
fatiga, aburrimi<strong>en</strong>to y factores re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong>s condiciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es que<br />
obstaculizaban un <strong>de</strong>sempeño eficaz <strong>en</strong> el trabajo. Últimam<strong>en</strong>te sus<br />
contribuciones se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n al apr<strong>en</strong>dizaje, percepción, personalidad,<br />
emociones, capacitación, eficacia <strong><strong>de</strong>l</strong> li<strong>de</strong>razgo, necesida<strong>de</strong>s y motivadores,<br />
satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong>, procesos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, evaluaciones <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
63
<strong>de</strong>sempeño, medición <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s, técnicas <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> <strong>empleados</strong>,<br />
diseño <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo y <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />
Sociología<br />
Ci<strong>en</strong>cia que estudia a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con sus semejantes. Las<br />
contribuciones que <strong>los</strong> sociólogos han hecho al comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />
han sido a través <strong>de</strong> su estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
organizaciones, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formales y complejas. Algunos <strong>de</strong> estos<br />
conocimi<strong>en</strong>tos contribuidos al comportami<strong>en</strong>to organizacional son sobre <strong>la</strong><br />
dinámica <strong>de</strong> grupos, diseño <strong>de</strong> equipos <strong>de</strong> trabajo, cultura organizacional,<br />
teoría y estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones formales, tecnología organizacional,<br />
comunicaciones, po<strong>de</strong>r y conflictos.<br />
Psicología social<br />
Rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se combinan ésta y <strong>la</strong> sociología. Se <strong>en</strong>foca<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia recíproca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Los psicólogos sociales hac<strong>en</strong><br />
aportaciones significativas a <strong>la</strong> medición, compr<strong>en</strong>sión y cambio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s,<br />
pautas <strong>de</strong> comunicación, fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza, medios con que <strong>la</strong>s<br />
activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos satisfac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos, y<br />
procesos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> grupo.<br />
Antropología<br />
Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>los</strong> seres humanos y sus<br />
activida<strong>de</strong>s. El trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> antropólogos sobre <strong>la</strong>s culturas y sus <strong>en</strong>tornos ha<br />
ayudado a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> valores fundam<strong>en</strong>tales, actitu<strong>de</strong>s y<br />
<strong>conducta</strong>s <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> diversos países y <strong>en</strong> organizaciones distintas. En<br />
cultura organizacional, gran parte <strong>de</strong> lo que se sabe sobre ambi<strong>en</strong>tes<br />
organizacionales y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre culturas organizacionales es producto<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> antropólogos.<br />
Ci<strong>en</strong>cia política<br />
Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> o comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos y grupos <strong>en</strong><br />
ambi<strong>en</strong>te político. Se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>los</strong> conflictos, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />
po<strong>de</strong>r y cómo <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te manipu<strong>la</strong> el po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> sus intereses personales.<br />
Retos y oportunida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />
Exist<strong>en</strong> diversos cambios radicales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones a <strong>los</strong> cuales<br />
se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> administradores, <strong>de</strong> igual forma, <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />
mundial exige que <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> sean más flexibles y apr<strong>en</strong>dan a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />
cambios acelerados. Algunos <strong>de</strong> estos retos y oportunida<strong>de</strong>s para que <strong>los</strong><br />
administradores apliqu<strong>en</strong> <strong>los</strong> conceptos <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional,<br />
son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />
64
Respuesta a <strong>la</strong> globalización<br />
Las organizaciones ya no están limitadas por fronteras nacionales, el mundo se<br />
ha convertido <strong>en</strong> una al<strong>de</strong>a global por lo que <strong>los</strong> administradores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser<br />
capaces <strong>de</strong> trabajar con personas <strong>de</strong> culturas distintas. La globalización afecta<br />
<strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trato con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> administradores cuando m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 2<br />
formas: <strong>en</strong> primer lugar, el administrador ti<strong>en</strong>e cada vez más posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
recibir una asignación <strong>en</strong> el extranjero; <strong>en</strong> segundo lugar, incluso <strong>en</strong> el propio<br />
país va a trabajar con jefes, compañeros y otros <strong>empleados</strong> que nacieron y<br />
crecieron <strong>en</strong> culturas difer<strong>en</strong>tes. Para trabajar bi<strong>en</strong> con esas personas, t<strong>en</strong>drá<br />
que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su cultura, cómo <strong>los</strong> ha formado y cómo adaptar el estilo <strong>de</strong><br />
administración a esas difer<strong>en</strong>cias.<br />
Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> retos más importantes y ext<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones es<br />
adaptarse a personas que son difer<strong>en</strong>tes, es <strong>de</strong>cir, a <strong>la</strong> diversidad <strong><strong>la</strong>boral</strong>, <strong>la</strong><br />
cual atañe a difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre personas <strong>en</strong> el mismo país. El término <strong>de</strong><br />
diversidad <strong><strong>la</strong>boral</strong> implica que <strong>la</strong>s organizaciones se han hecho más<br />
heterogéneas <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> género, raza y orig<strong>en</strong> étnico, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> también<br />
a <strong>los</strong> incapacitados, homosexuales, lesbianas y ancianos. El reto para <strong>la</strong>s<br />
organizaciones es dar mejor cabida a <strong>los</strong> diversos grupos <strong>de</strong> personas<br />
ocupándose <strong>de</strong> sus esquemas <strong>de</strong> vida, necesida<strong>de</strong>s familiares y esti<strong>los</strong> <strong>de</strong><br />
trabajo. Los administradores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que cambiar su fi<strong>los</strong>ofía <strong>de</strong> tratar a todos<br />
por igual y reconocer <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />
Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> productividad<br />
Cada vez más, <strong>los</strong> administradores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que mejorar <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> su<br />
organización y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos y servicios que ofrec<strong>en</strong>. Para mejorar<br />
<strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> productividad, imp<strong>la</strong>ntan programas como <strong>los</strong> <strong>de</strong> administración<br />
<strong>de</strong> calidad<br />
Mejorami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> servicio a <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes<br />
La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos ocupan puestos <strong>de</strong><br />
servicio. Anteriorm<strong>en</strong>te se p<strong>en</strong>saba que conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes era una<br />
tarea <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estudiaban y ejercían el marketing. Pero el comportami<strong>en</strong>to<br />
organizacional pue<strong>de</strong> contribuir a mejorar el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />
<strong>en</strong>señando a <strong>los</strong> administradores <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> <strong>conducta</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> y <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes. Muchas organizaciones han<br />
fracasado porque sus <strong>empleados</strong> no han sabido comp<strong>la</strong>cer a <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes, por lo<br />
tanto, <strong>la</strong> administración <strong>de</strong>be crear una cultura <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad a <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes,<br />
creando culturas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> sean amables y corteses,<br />
accesibles, capaces, listos para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes y<br />
dispuestos a hacer lo necesario para comp<strong>la</strong>cer<strong>los</strong>.<br />
Facultar al personal<br />
65
La toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones se está bajando al <strong>nivel</strong> operativo, lo que proporciona<br />
libertad a <strong>los</strong> trabajadores para tomar <strong>de</strong>cisiones sobre problemas p<strong>la</strong>nteados<br />
por el trabajo. Lo que suce<strong>de</strong> es que <strong>la</strong> administración faculta a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong>,<br />
es <strong>de</strong>cir, <strong>los</strong> pone a cargo <strong>de</strong> lo que hac<strong>en</strong>, con lo cual, <strong>los</strong> administradores<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a ce<strong>de</strong>r control y <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />
asumir <strong>la</strong> responsabilidad por su trabajo y a tomar <strong>de</strong>cisiones conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes.<br />
Enfr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> “temporalidad”<br />
El término <strong>de</strong> administración <strong>de</strong>be <strong>de</strong>scribirse más bi<strong>en</strong> como una actividad con<br />
<strong>la</strong>rgos periodos <strong>de</strong> cambios continuos, interrumpidos ocasionalm<strong>en</strong>te por<br />
mom<strong>en</strong>tos breves <strong>de</strong> estabilidad. Los puestos que ocupan <strong>los</strong> trabajadores <strong>de</strong><br />
nuestros días se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> flujo perman<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> modo que<br />
<strong>los</strong> <strong>empleados</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que actualizar continuam<strong>en</strong>te sus conocimi<strong>en</strong>tos y<br />
habilida<strong>de</strong>s para realizar nuevos cometidos <strong><strong>la</strong>boral</strong>es. Los administradores y<br />
<strong>empleados</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> temporalidad, a vivir con flexibilidad,<br />
espontaneidad e imprevisibilidad.<br />
Estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación y el cambio<br />
Las organizaciones exitosas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> innovación y dominar el arte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
cambio o se pondrán <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción. El éxito lo alcanzarán <strong>la</strong>s<br />
organizaciones que mant<strong>en</strong>gan su flexibilidad, mejor<strong>en</strong> constantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />
calidad y v<strong>en</strong>zan a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado con una corri<strong>en</strong>te continua <strong>de</strong><br />
productos y servicios innovadores.<br />
Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> ética<br />
Los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan cada vez más ―disyuntivas<br />
éticas‖, que son situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>de</strong>finir cuál es <strong>la</strong> <strong>conducta</strong><br />
correcta y cuál <strong>la</strong> incorrecta. En <strong>la</strong>s organizaciones, <strong>los</strong> administradores<br />
redactan y distribuy<strong>en</strong> códigos <strong>de</strong> ética que ayu<strong>de</strong>n a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />
disyuntivas, se ofrec<strong>en</strong> seminarios, talleres y otros programas <strong>de</strong> capacitación<br />
para fom<strong>en</strong>tar el comportami<strong>en</strong>to ético. El administrador <strong>de</strong>be g<strong>en</strong>erar un<br />
ambi<strong>en</strong>te ético sano para sus <strong>empleados</strong>, don<strong>de</strong> trabaj<strong>en</strong> productivam<strong>en</strong>te y<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ores ambigüeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cuanto a lo que constituy<strong>en</strong><br />
<strong>conducta</strong>s bu<strong>en</strong>as y ma<strong>la</strong>s.uestos, aus<strong>en</strong>tismo, rotación, productividad,<br />
<strong>de</strong>sempeño humano y administración.<br />
De igual forma, el comportami<strong>en</strong>to organizacional facilita <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
re<strong>la</strong>ciones interpersonales, que son aquél<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que interactúan dos<br />
personas (dos compañeros <strong>de</strong> trabajo o un par formado por un superior y un<br />
subordinado). En el <strong>nivel</strong> sigui<strong>en</strong>te, el comportami<strong>en</strong>to organizacional es<br />
valioso para examinar <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> grupos pequeños, tanto<br />
<strong>en</strong> equipos formales como <strong>en</strong> grupos informales. Cuando es necesario que dos<br />
grupos o más coordin<strong>en</strong> sus esfuerzos, como por ejemplo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong><br />
ing<strong>en</strong>iería y v<strong>en</strong>tas, <strong>los</strong> administradores se interesan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />
intergrupales que surg<strong>en</strong>. Por último, también es posible ver y administrar a <strong>la</strong>s<br />
organizaciones como sistemas internos, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong> (por<br />
ejemplo, <strong>la</strong>s fusiones y empresas conjuntas).<br />
66
Objetivos <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />
Hay muchas ci<strong>en</strong>cias que compart<strong>en</strong> cuatro objetivos: <strong>de</strong>scribir, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />
pre<strong>de</strong>cir y contro<strong>la</strong>r ciertos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, incluso el <strong>en</strong>torno organizacional. Éstos<br />
son <strong>los</strong> objetivos <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional:<br />
El primer objetivo es <strong>de</strong>scribir sistemáticam<strong>en</strong>te cómo se comportan <strong>la</strong>s<br />
personas <strong>en</strong> condiciones distintas. Lograrlo permite que <strong>los</strong><br />
administradores se comuniqu<strong>en</strong> con un l<strong>en</strong>guaje común respecto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
comportami<strong>en</strong>to humano <strong>en</strong> el trabajo.<br />
Un segundo objetivo es <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por qué <strong>la</strong>s personas se comportan<br />
como lo hac<strong>en</strong>. Los administradores se frustrarán mucho si sólo<br />
pudieran hab<strong>la</strong>r acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus <strong>empleados</strong> sin<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s razones subyac<strong>en</strong>tes. Por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>los</strong> administradores<br />
interesados, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n a son<strong>de</strong>ar <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> explicaciones.<br />
Pre<strong>de</strong>cir el comportami<strong>en</strong>to futuro <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> es otro objetivo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
comportami<strong>en</strong>to organizacional. En teoría, <strong>los</strong> administradores t<strong>en</strong>drían<br />
<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir cuáles <strong>empleados</strong> serán <strong>de</strong>dicados y<br />
productivos, y cuáles se caracterizarán por aus<strong>en</strong>tismo, retardos o<br />
<strong>conducta</strong> perturbadora <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to (<strong>de</strong> modo que sea<br />
posible empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r acciones prev<strong>en</strong>tivas).<br />
El objetivo último <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional es contro<strong>la</strong>r, al<br />
m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> parte, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r cierta actividad humana <strong>en</strong> el trabajo. Los<br />
administradores son responsables <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, por<br />
lo que les interesa <strong>de</strong> manera vital t<strong>en</strong>er efectos <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to,<br />
el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s, el trabajo <strong>de</strong> equipo y <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> <strong>empleados</strong>. Necesitan mejorar <strong>los</strong> resultados mediante sus acciones<br />
y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> sus trabajadores, y el comportami<strong>en</strong>to organizacional pue<strong>de</strong><br />
ayudarles a lograr dicho propósito.<br />
Algunas personas tem<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />
organizacional se us<strong>en</strong> para limitar su libertad y privar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos.<br />
Aunque ello es posible, también resulta improbable, ya que <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
administradores están sujetas a revisiones profundas. Los administradores<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que recordar que el comportami<strong>en</strong>to organizacional es una herrami<strong>en</strong>ta<br />
humana para b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>los</strong> seres humanos. Se aplica <strong>de</strong> manera amplia a <strong>la</strong><br />
<strong>conducta</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> todo tipo <strong>de</strong> organizaciones, como empresas,<br />
organismos <strong>de</strong> gobierno, escue<strong>la</strong>s y organizaciones <strong>de</strong> servicios. Don<strong>de</strong> haya<br />
organizaciones, existe <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, pre<strong>de</strong>cir y mejorar <strong>la</strong><br />
administración <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to humano.<br />
Enfoques <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />
Enfoque <strong>de</strong> recursos humanos:<br />
Enfoque conting<strong>en</strong>te:<br />
Enfoque ori<strong>en</strong>tado a resultados:<br />
Enfoque <strong>de</strong> sistemas:<br />
Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />
67
Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> custodia:Surge a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> insatisfacción, inseguridad y frustración <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>empleados</strong> fr<strong>en</strong>te al mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o autocrático.<br />
Se com<strong>en</strong>zaron programas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social para <strong>los</strong> <strong>empleados</strong>, con el<br />
objeto <strong>de</strong> brindarles seguridad. Se basa <strong>en</strong> <strong>los</strong> recursos económicos,<br />
necesarios para ofrecer todos <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios. Luego, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
ger<strong>en</strong>cia es hacia el dinero. Se g<strong>en</strong>era <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo a <strong>la</strong><br />
organización. Necesida<strong>de</strong>s satisfechas son <strong>de</strong> manut<strong>en</strong>ción y el <strong>de</strong>sempeño es<br />
<strong>de</strong> cooperación pasiva. V<strong>en</strong>tajas: brinda satisfacción y seguridad a <strong>los</strong><br />
trabajadores. Desv<strong>en</strong>taja: no logra una motivación efectiva. Los trabajadores<br />
produc<strong>en</strong> muy por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s y no están motivados para<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s a <strong>nivel</strong>es más altos. Se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> comp<strong>la</strong>cidos, pero no satisfechos.<br />
Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> apoyo:Dep<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> li<strong>de</strong>razgo. A través <strong>de</strong> este, <strong>la</strong> ger<strong>en</strong>cia<br />
crea un clima que ayuda a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> a crecer y alcanzar <strong>la</strong>s cosas<br />
que son capaces <strong>de</strong> realizar <strong>en</strong> conjunto con <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
organización.<br />
La ori<strong>en</strong>tación ger<strong>en</strong>cial es <strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al empleado <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sempeño; sus<br />
papel es ayudar a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> a resolver sus problemas y ejecutar su<br />
trabajo. El resultado sicológico <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> es un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />
participación y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. (―Nosotros‖<br />
<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> ―El<strong>los</strong>‖ al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización ). Este mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o funciona mejor<br />
<strong>en</strong> países más ricos<br />
Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o colegiado: s una útil prolongación <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> apoyo. El<br />
término colegial o colegiado, alu<strong>de</strong> a un grupo <strong>de</strong> personas con un<br />
propósito común. Encarnación <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto <strong>de</strong> equipo, este mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o se<br />
aplico inicialm<strong>en</strong>te con cierta amplitud <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> investigación y<br />
<strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> trabajos simi<strong>la</strong>res, aunque actualm<strong>en</strong>te es aplicable a una<br />
ext<strong>en</strong>sa variedad <strong>de</strong> citaciones <strong>de</strong> trabajo.<br />
Este mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> una<br />
s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> compañerismo con <strong>los</strong> <strong>empleados</strong>, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como resultados que<br />
<strong>los</strong> co<strong>la</strong>boradores se si<strong>en</strong>an útiles y necesarios. La ori<strong>en</strong>tación administrativa<br />
se dirige al trabajo <strong>en</strong> equipo. La dirección funge como el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ador a cargo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong> gran calidad. La respuesta <strong>de</strong> <strong>los</strong> co<strong>la</strong>boradores<br />
a esta situación es <strong>la</strong> responsabilidad. El resultado psicológico <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />
colegial <strong>en</strong> <strong>los</strong> co<strong>la</strong>boradores es <strong>la</strong> autodisciplina. Dado que se sab<strong>en</strong><br />
responsables <strong>de</strong> sus actos.<br />
Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o sistémico:<br />
Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o autocrático:<br />
Fue el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o prevaleci<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> Revolución Industrial. Se basa <strong>en</strong> el<br />
po<strong>de</strong>r; <strong>los</strong> que contro<strong>la</strong>n <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er el po<strong>de</strong>r para exigir. La ger<strong>en</strong>cia se<br />
ori<strong>en</strong>ta a una autoridad oficial y formal, que se <strong><strong>de</strong>l</strong>ega por <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> jefatura a<br />
aquel<strong>los</strong> a qui<strong>en</strong>es se aplica. La ger<strong>en</strong>cia cree que sabe lo que hace y <strong>los</strong><br />
68
<strong>empleados</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguir sus ór<strong>de</strong>nes. Los <strong>empleados</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser persuadidos y<br />
presionados<br />
-St. Paul Fire and Marine Innsuance Co.<br />
El <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como <strong>la</strong>s nocivas reacciones físicas y<br />
emocionales que ocurr<strong>en</strong> cuando <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo no igua<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s, <strong>los</strong> recursos, o <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador. El <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el<br />
trabajo pue<strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> salud y hasta el daño tisu<strong>la</strong>r.<br />
El concepto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo muchas veces se confun<strong>de</strong> con el <strong>de</strong>safío,<br />
pero estos conceptos no son iguales. El <strong>de</strong>safío nos vigoriza psicológicam<strong>en</strong>te<br />
y físicam<strong>en</strong>te, y nos motiva a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r habilida<strong>de</strong>s nuevas y a llegar a dominar<br />
nuestros trabajos. Cuando nos <strong>en</strong>contramos con un <strong>de</strong>safío, nos s<strong>en</strong>timos<br />
re<strong>la</strong>jados y satisfechos. Por tanto, el <strong>de</strong>safío es un ingredi<strong>en</strong>te importante <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
trabajo sano y productivo. Probablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> importancia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>safío <strong>en</strong><br />
nuestra vida <strong>de</strong> trabajo se refier<strong>en</strong> <strong>los</strong> que dic<strong>en</strong> ―un poco <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es bu<strong>en</strong>o.‖<br />
¿CUÁLES SON LAS CAUSAS DEL ESTRÉS EN EL TRABAJO?<br />
Las emociones y <strong>la</strong>s <strong>conducta</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> su bi<strong>en</strong>estar<br />
personal y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su trabajo. El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>, según <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />
Karasek (1981)[1] “es una variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo y <strong>los</strong> factores mo<strong>de</strong>radores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas,<br />
particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> control o grado <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.”<br />
Entre <strong>los</strong> diversos estresores que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores se incluy<strong>en</strong>:<br />
Ejecución <strong>de</strong> tareas <strong>de</strong> forma repetitiva.<br />
Rol ambiguo y conflictivo.<br />
Ma<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con <strong>los</strong> jefes, supervisores y compañeros.<br />
Expectativas no satisfechas.<br />
S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos experim<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> cuanto a su compet<strong>en</strong>cia, autonomía,<br />
i<strong>de</strong>ntidad profesional, etc.<br />
Casi todos están <strong>de</strong> acuerdo que el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo. Sin embargo, <strong>la</strong>s opiniones difier<strong>en</strong><br />
sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />
importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo como <strong>la</strong> causa primera <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong><br />
<strong>en</strong> el trabajo. Estas opiniones distintas son importantes porque sugier<strong>en</strong><br />
maneras difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo.<br />
Según una corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> opinión, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre características personales<br />
como <strong>la</strong> personalidad y el estilo <strong>de</strong> sobrellevar el <strong>estrés</strong> son más importantes<br />
para pronosticar si ciertas condiciones <strong>de</strong> trabajo resultarán estresantes —es<br />
69
<strong>de</strong>cir que, lo que es estresante para una persona podría no serlo para otra.<br />
Esta opinión lleva a estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción que conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
trabajadores y <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> ayudarles a sobrellevar <strong>la</strong>s condiciones<br />
exig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo.<br />
Aunque no se pue<strong>de</strong> ignorar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cada uno, <strong>la</strong><br />
evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica sugiere que ciertas condiciones <strong>de</strong> trabajo son estresantes<br />
para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te. Pero, como se muestra <strong>en</strong> el cuadro sigui<strong>en</strong>te,<br />
factores individuales (estrategias <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to, estilo cognitivos.. etc.)<br />
pue<strong>de</strong>n interv<strong>en</strong>ir para favorecer o <strong>de</strong>bilitar esta influ<strong>en</strong>cia:<br />
<br />
(National Institute for Occupational Safety and Health)<br />
¿CUÁLES SON LOS “FACTORES DEL INDIVIDUO”?<br />
En efecto, <strong>la</strong> “vulnerabilidad al <strong>estrés</strong>”, ti<strong>en</strong>e mucho que ver con factores<br />
psicológicos y biológicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sujetos. Por ello, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />
y tratami<strong>en</strong>to (que veremos <strong>en</strong> el capítulo sigui<strong>en</strong>te) están basadas <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
conocimi<strong>en</strong>tos que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Clínica, se han experim<strong>en</strong>tado con<br />
éxito <strong>en</strong> estas patologías.<br />
La activación conductual está sust<strong>en</strong>tada biológicam<strong>en</strong>te por sistemas<br />
difer<strong>en</strong>ciados que parec<strong>en</strong> alternarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo:<br />
El Sistema Activador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Acción (SAA) o <strong>de</strong> recomp<strong>en</strong>sa, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad nervioso-c<strong>en</strong>tral <strong><strong>de</strong>l</strong> Haz Pros<strong>en</strong>cefálico Medio (MFB)<br />
El Sistema <strong>de</strong> Lucha-Huída, bajo el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> amígda<strong>la</strong>.<br />
El Sistema Inhibidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Acción (SIA) periv<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r o <strong>de</strong> castigo.<br />
1. De acuerdo con esta distinción, <strong>la</strong> activación conductual pue<strong>de</strong> expresarse a<br />
través <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos adaptativos por su eficacia <strong>en</strong> suprimir estímu<strong>los</strong><br />
am<strong>en</strong>azadores. Es por eso que <strong>los</strong> sujetos neutralizan <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong><strong>de</strong>l</strong> medio<br />
externo recurri<strong>en</strong>do a estrategias que le permit<strong>en</strong> contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong>,<br />
mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el Sistema Activador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Acción, que es el que sust<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />
<strong>conducta</strong>s consumatorias y <strong>los</strong> estados emocionales gratificantes. Por ello, se<br />
observa <strong>en</strong> estos sujetos <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas <strong>conducta</strong>s sustitutivas, que aparec<strong>en</strong><br />
como recurso reductor <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión: mascar chicle (tan habitual <strong>en</strong> atletas o <strong>en</strong><br />
sujetos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ejecutar altos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos (pilotos, toreros), fumar, beber<br />
(<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pelícu<strong>la</strong>s, cuando el protagonista, ante <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión dice ―necesito una<br />
70
copa‖), hacer <strong>de</strong>porte e incluso <strong>la</strong> actividad por <strong>la</strong> actividad (ponerse a limpiar el<br />
polvo o a or<strong>de</strong>nar <strong>la</strong> casa). Contra todo pronóstico, este tipo <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>s<br />
ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un gran valor <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia.<br />
2. En otras ocasiones, esta activación dará lugar a <strong>conducta</strong>s <strong>de</strong> Lucha-<br />
Huída <strong>en</strong> busca <strong><strong>de</strong>l</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación y, por su importancia <strong>en</strong> el mundo<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong>, nos fijaremos un poco más <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
En 1969, dos cardiólogos (no psicólogos ni psiquiatras) californianos, Friedman<br />
y Ros<strong>en</strong>man, observaron <strong>en</strong> clínica que muchos <strong>de</strong> sus paci<strong>en</strong>tes con<br />
<strong>en</strong>fermedad coronaria pres<strong>en</strong>taban unos rasgos psicológicos comunes:<br />
impaci<strong>en</strong>cia, hostilidad, competitividad, agresividad, alerta perman<strong>en</strong>te,<br />
esfuerzos por <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que empr<strong>en</strong><strong>de</strong>n, apreciación<br />
<strong>de</strong> un alto rango <strong>de</strong> situaciones am<strong>en</strong>azantes y un tono <strong>de</strong> voz alto.<br />
D<strong>en</strong>ominaron a este concepto Patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> Tipo A. Los estudios<br />
posteriores han <strong>de</strong>terminado una alta corre<strong>la</strong>ción con este estilo <strong>de</strong><br />
comportami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r.[2]<br />
La conexión m<strong>en</strong>tal Patrón A <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> y ejecutivo <strong>de</strong> empresa es rápida!.<br />
Sin embargo, aunque con mayor frecu<strong>en</strong>cia, no se da so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este tipo<br />
<strong>de</strong> trabajo.<br />
Estos sujetos percib<strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno como opuesto a sus objetivos y am<strong>en</strong>azador<br />
<strong>de</strong> su autoestima y necesitan afirmarse perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> logros<br />
personales para alcanzar <strong>la</strong> cognición <strong>de</strong> control. Pero, <strong>en</strong> realidad tal<br />
cognición es fugaz puesto que, <strong>en</strong> el mundo <strong><strong>la</strong>boral</strong>, abundan <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s y<br />
<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y, a<strong>de</strong>más experim<strong>en</strong>ta una constante urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tiempo que<br />
le hace intolerable el reposo y <strong>la</strong> inactividad. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong><br />
am<strong>en</strong>azas es continua, elig<strong>en</strong> <strong>la</strong> acción como estrategia, su t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong><br />
dominación, su inclinación a competir y su <strong>de</strong>mostrada agresividad, les induce<br />
a un perman<strong>en</strong>te estado <strong>de</strong> lucha.<br />
Como a<strong>de</strong>más, este estilo <strong>de</strong> vida está refr<strong>en</strong>dado por valores sociales<br />
tradicionales consi<strong>de</strong>rados como <strong>de</strong>seables (competitividad, agresividad, ser el<br />
primero...) es muy difícil <strong>de</strong> modificar.<br />
Los estudios confirman que <strong>en</strong> <strong>los</strong> sujetos con Patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> Tipo A hay<br />
mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad coronaria, acci<strong>de</strong>ntes, homicidios, suicidios,<br />
cefaleas y molestias somáticas, mayor consumo <strong>de</strong> cigarril<strong>los</strong>, infecciones<br />
respiratorias.<br />
Sin embargo, aunque pueda resultar ―fácil‖ a primera vista <strong>de</strong>tectar un Patrón A<br />
<strong>de</strong> <strong>conducta</strong>, no nos <strong>de</strong>bemos fiar. Exist<strong>en</strong> personas con un alto grado <strong>de</strong><br />
“dureza” (Hardiness), que aparece por primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica<br />
<strong>en</strong> 1972, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> estresores.<br />
Son Kobasa y Maddi (1981)[3] <strong>los</strong> autores que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n el concepto, a través<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> estudio <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s personas que ante hechos vitales negativos parecían<br />
t<strong>en</strong>er unas características <strong>de</strong> personalidad que les protegían. Así, se ha<br />
establecido que <strong>la</strong>s personas resist<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un gran s<strong>en</strong>tido <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
71
compromiso, una fuerte s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> control sobre <strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos y están<br />
más abiertos a <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida, a <strong>la</strong> vez que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a interpretar <strong>la</strong>s<br />
experi<strong>en</strong>cias estresantes y dolorosas como una parte más <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia, En<br />
g<strong>en</strong>eral, se consi<strong>de</strong>ra que es un constructo multifactorial con tres compon<strong>en</strong>tes<br />
principales: compromiso, control y reto.<br />
3. Por último, <strong>la</strong> Inhibición Conductual sería <strong>la</strong> otra alternativa posible <strong>en</strong><br />
respuesta paradójica a <strong>la</strong> activación biológica g<strong>en</strong>eral.<br />
En el primer caso, <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios<br />
recursos se resuelve <strong>en</strong> <strong>conducta</strong>s consumatorias. En el segundo caso, <strong>la</strong>s<br />
<strong>conducta</strong>s <strong>de</strong> lucha no llegan a ser consumatorias, como hemos visto <strong>en</strong> el<br />
Patrón A <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>., sino que se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> como resist<strong>en</strong>cia, situando al<br />
organismo al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicación.<br />
Es este estado <strong>de</strong> c<strong>la</strong>udicación lo que se conoce como inhibición conductual,<br />
pero <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida no como inmovilidad absoluta, sino como efecto apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un<br />
estado <strong>de</strong> máxima activación resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión[4] que el sujeto hace<br />
<strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno y <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptarse a él. Es <strong>de</strong>cir, su activación<br />
nervioso-c<strong>en</strong>tral y neuro<strong>en</strong>docrina, su inhibición inmunológica, estados<br />
emocionales disp<strong>la</strong>c<strong>en</strong>teros y expectativas <strong>de</strong>sesperanzadoras, repercut<strong>en</strong><br />
negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el organismo <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> úlceras, ansiedad, <strong>de</strong>presión,<br />
<strong>de</strong>sorganización <strong>de</strong> <strong>los</strong> apr<strong>en</strong>dizajes y vulnerabilidad a contraer infecciones e<br />
incluso conducir a <strong>la</strong> muerte.<br />
En el caso <strong>de</strong> que el sujeto no pueda huir <strong><strong>de</strong>l</strong> medio como último recurso, ti<strong>en</strong>e<br />
<strong>la</strong> opción <strong>de</strong> emplear estrategias <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to distintas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
conductuales, con lo que pue<strong>de</strong> reducir activación a través <strong>de</strong> mecanismos<br />
primarios, como <strong>la</strong> habituación, o mediante <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas psicológicas para<br />
reestructurar internam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno objetivo.<br />
CAPITULO III.-<br />
3.1 INSTRUMENTOS<br />
Los <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE se v<strong>en</strong> forzados a implicarse durante muchas horas<br />
<strong>en</strong> <strong>los</strong> problemas y preocupaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>la</strong>s que se re<strong>la</strong>cionan<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte administrativa, profesionalm<strong>en</strong>te, trabajos técnicos y personal<br />
auxiliar con el sujeto se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>los</strong> problemas actuales (salud, higi<strong>en</strong>e<br />
m<strong>en</strong>tal, re<strong>la</strong>ciones personales o <strong><strong>la</strong>boral</strong>es, etc) y éstos vi<strong>en</strong><strong>en</strong> cargados con<br />
muy diversos s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, tales como <strong>la</strong> preocupación. El miedo, el rechazo,<br />
el odio, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sesperación, etc.<br />
La psicología social se interesa <strong>en</strong> el estudio ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos que<br />
permit<strong>en</strong> explicar cómo s<strong>en</strong>timos, p<strong>en</strong>samos y somos afectados por <strong>los</strong> otros,<br />
así como <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que actuamos con re<strong>la</strong>ción a el<strong>los</strong>. Enfatiza el hecho <strong>de</strong><br />
que <strong>los</strong> seres humanos son criaturas sociales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que nac<strong>en</strong> hasta que<br />
muer<strong>en</strong>, y que es imposible compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos sin <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como actuamos y<br />
reaccionamos fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> <strong>de</strong>más.<br />
72
El comportami<strong>en</strong>to social, como objeto <strong>de</strong> estudio, supone un rico y complejo<br />
<strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones interpersonales, un incesante flujo <strong>de</strong> interacciones y<br />
un sistema <strong>de</strong> intercambios materiales y simbólicos a <strong>los</strong> que, como actores y<br />
como observadores, tratamos <strong>de</strong> dar s<strong>en</strong>tido. Esta búsqueda <strong>de</strong> inteligibilidad y<br />
<strong>de</strong> significado incluye <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión tanto <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to propio como<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to aj<strong>en</strong>o.<br />
Asimismo, como no siempre es obvia <strong>la</strong> solución a estos problemas ni<br />
fácilm<strong>en</strong>te alcanzable, esa interacción <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE con el<br />
sujeto se hace ambigua y frustrante. En consecu<strong>en</strong>cia <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
UNE que continuam<strong>en</strong>te trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> función administrativa va acumu<strong>la</strong>ndo un<br />
<strong>estrés</strong> crónico que pue<strong>de</strong> causarle emocionalm<strong>en</strong>te y lógicam<strong>en</strong>te llevarle a<br />
una situación <strong>de</strong> agotado. Por todo esto y para evitar el término inglés (brunout)<br />
que ha com<strong>en</strong>zado a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te administrativo, parece<br />
preferible <strong>de</strong>nominar este constructo con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te perífrasis: Síndrome <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
<strong>nivel</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE. Los<br />
estresares, pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> dos tipos:<br />
a.- Psicosociales. Pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar <strong>estrés</strong> por el significado que <strong>la</strong> persona les<br />
asigna.<br />
Producir <strong>de</strong>terminados cambios bioquímicas o eléctricos que automáticam<strong>en</strong>te<br />
disparan <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Ejemplo: Hay que trabajar con poca luz <strong>en</strong> una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> hospitalización,<br />
pues <strong>en</strong> el turno <strong>de</strong> noche se <strong>de</strong>be respetar <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible el que<br />
puedan dormir <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes.<br />
La respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es <strong>la</strong> respuesta inespecífica <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a cualquier<br />
<strong>de</strong>manda y el término estresor o situación estresante se refiere al estimulo o<br />
situación que provoca una respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
Es una respuesta automática <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo ante cualquier cambio ambi<strong>en</strong>tal,<br />
externo o interno, mediante <strong>la</strong> cual el organismo se prepara para hacer fr<strong>en</strong>te a<br />
<strong>la</strong>s posibles <strong>de</strong>mandas que se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva<br />
situación. (Prof. Labrador 1996).<br />
Sigui<strong>en</strong>do con el ejemplo <strong>de</strong> estresor anterior, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> percibir que el<br />
profesional ha estado a punto <strong>de</strong> equivocarse al administrar el antibiótico, y<br />
aunque no ha llegado a ocurrir nada, se han podido producir una serie <strong>de</strong><br />
alteraciones <strong>en</strong> el organismo, como respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, tales como:<br />
taquicardia, sudor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos, temblor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s piernas, nerviosismo e<br />
inseguridad durante una <strong>la</strong>rga temporada cada vez que t<strong>en</strong>ga que administrar<br />
un antibiótico, etc.<br />
En toda situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, exist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> características comunes:<br />
a.- Se g<strong>en</strong>era un cambio o una situación nueva.<br />
b.- Suele haber falta <strong>de</strong> información.<br />
73
c.- Incertidumbre. No se pue<strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir lo que va a ocurrir.<br />
d.- Ambigüedad: cuanto más ambigua sea <strong>la</strong> situación, mayor po<strong>de</strong>r<br />
estresante g<strong>en</strong>erará.<br />
e.- La inmin<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar todavía más <strong>estrés</strong>.<br />
f.- En g<strong>en</strong>eral, se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s para manejar <strong>la</strong>s nuevas situaciones.<br />
g.- Se produc<strong>en</strong> alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones biológicas <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo<br />
que nos obligan a trabajar más int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te para volver al estado <strong>de</strong><br />
equilibrio.<br />
h.- Duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. Cuanto más tiempo dure una situación<br />
nueva, mayor es el <strong>de</strong>sgaste <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo.<br />
Se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> tres fases sucesivas <strong>de</strong> adaptación <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo:<br />
1.- Fase <strong>de</strong> reacción <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma: Ante un estímulo estresante, el organismo<br />
reacciona automáticam<strong>en</strong>te preparándose para <strong>la</strong> respuesta, para <strong>la</strong> acción,<br />
tanto para luchar como para escapar <strong><strong>de</strong>l</strong> estimulo estresante. Se g<strong>en</strong>era una<br />
activación <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema nervioso con <strong>la</strong>s típicas manifestaciones <strong>de</strong> sequedad<br />
<strong>de</strong> boca, <strong>de</strong> pupi<strong>la</strong>s di<strong>la</strong>tadas, sudoración, t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, taquicardia,<br />
aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> glucosa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> adr<strong>en</strong>alina y<br />
noradr<strong>en</strong>alina.<br />
Se g<strong>en</strong>era también una activación psicológica, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />
at<strong>en</strong>ción y conc<strong>en</strong>tración. Es una fase <strong>de</strong> corta duración y no es perjudicial<br />
cuando el organismo dispone <strong>de</strong> tiempo para recuperarse.<br />
2.- Fase <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia: Aparece cuando el organismo no ti<strong>en</strong>e tiempo<br />
recuperarse y continua reaccionando para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> situación.<br />
3.- Fase <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to: Como <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> adaptación es limitada, si el<br />
<strong>estrés</strong> continúa o adquiere más int<strong>en</strong>sidad pue<strong>de</strong>n llegar a superarse <strong>la</strong>s<br />
capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia, y el organismo <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una fase <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to,<br />
con aparición <strong>de</strong> alteraciones psicosomáticas.<br />
En el campo profesional hay algunas profesiones que son fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. La<br />
<strong>en</strong>fermería es, sin duda, una profesión g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> gran <strong>estrés</strong>, ya que se<br />
viv<strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> gran int<strong>en</strong>sidad emocional.<br />
Las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong>:<br />
- Sucesos vitales int<strong>en</strong>sos y extraordinarios: Aparece cuando se produc<strong>en</strong><br />
situaciones <strong>de</strong> cambio como separación matrimonial, <strong>de</strong>spidos <strong>de</strong> trabajo,<br />
muerte <strong>de</strong> familiares próximos, etc.<br />
- Sucesos diarios estresantes <strong>de</strong> pequeña int<strong>en</strong>sidad: Según algunos<br />
autores este tipo <strong>de</strong> sucesos pue<strong>de</strong>n provocar efectos psicológicos y biológicos<br />
74
más importantes que <strong>los</strong> que puedan g<strong>en</strong>erar acontecimi<strong>en</strong>tos más drásticos<br />
como <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> un familiar próximo.<br />
- Sucesos <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión crónica mant<strong>en</strong>ida: Son aquel<strong>la</strong>s situaciones capaces<br />
<strong>de</strong>g<strong>en</strong>erar <strong>estrés</strong> mant<strong>en</strong>ido durante periodos <strong>de</strong> tiempo más o m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>rgos.<br />
El <strong>estrés</strong> que supone t<strong>en</strong>er un hijo que ti<strong>en</strong>e problemas cada día a<br />
consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermedad, drogadicción, etc. Los tipos <strong>de</strong> estresares<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong>es se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong>:<br />
A.- Estresares <strong><strong>de</strong>l</strong> ambi<strong>en</strong>te físico, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />
- La iluminación. No es lo mismo trabajar <strong>en</strong> un turno nocturno que <strong>en</strong> el<br />
diurno.<br />
- El ruido. Trabajar con a<strong>la</strong>rmas continuam<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong> afectar no sólo al oído,<br />
sino al <strong>de</strong>sempeño <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo: satisfacción, productividad, (Oficina <strong>de</strong><br />
P<strong>la</strong>nificación colindante con Cocina <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE), etc.<br />
- Ambi<strong>en</strong>tes contaminados. La percepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos, pue<strong>de</strong> producir<br />
mayor ansiedad <strong>en</strong> el campo auxiliar, repercuti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y el<br />
bi<strong>en</strong>estar psicológico.<br />
- La temperatura. A veces trabajar <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te caluroso g<strong>en</strong>era un<br />
trem<strong>en</strong>do disconfort.<br />
- Peso. Los profesionales que han <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> el área médica muchas horas<br />
con <strong><strong>de</strong>l</strong>antales o guantes protectores <strong>de</strong> plomo pue<strong>de</strong>n estar sometidos a<br />
cargar con un peso importante. El cansancio pue<strong>de</strong> duplicarse.<br />
B.- Estresares <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea. La g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> varía <strong>de</strong> unas personas a<br />
otras, ya que <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cada tarea y <strong>de</strong> lo q g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> <strong>los</strong> técnicos<br />
<strong>en</strong> función <strong>de</strong> lo que gusta o no hacer. Cuando <strong>la</strong> tarea se a<strong>de</strong>cua a <strong>la</strong>s<br />
expectativas y a capacidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> técnicos, contribuye al bi<strong>en</strong>estar psicológico<br />
y supone una importante motivación. Entre estos estresares se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />
- La carga m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> trabajo. Es el grado <strong>de</strong> movilización <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y<br />
capacidad m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secretarias administrativas pone <strong>en</strong> juego para<br />
<strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong> tarea. Ejemplo: t<strong>en</strong>er que preparar informes, solicitu<strong>de</strong>s,<br />
ingresos, salida <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y otros <strong>en</strong> un horario reducido.<br />
- El control sobre <strong>la</strong> tarea. Ocurre cuando no se contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> tarea, es <strong>de</strong>cir,<br />
cuando <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s a realizar no se a<strong>de</strong>cuan a nuestros conocimi<strong>en</strong>tos.<br />
Ejemplo: Han cambiado a un profesional <strong>de</strong> puesto <strong>de</strong> trabajo, y ha sido<br />
tras<strong>la</strong>dado a otra área, cuando resulta que <strong>los</strong> cinco últimos años ha trabajado<br />
<strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> presupuesto. No contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> tarea a realizar y no se atreve a<br />
tomar <strong>la</strong>s iniciativas a<strong>de</strong>cuadas por temor a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y at<strong>en</strong>ción<br />
que requier<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> profesionales.<br />
C.- Estresares <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización: Los estresares mas importantes que<br />
aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes.<br />
75
- Conflicto y ambigüedad <strong><strong>de</strong>l</strong> Rol. Ocurre cuando hay difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre lo que<br />
espera el profesional y <strong>la</strong> realidad lo que le exige <strong>la</strong> organización. Pue<strong>de</strong> haber<br />
conflictos como por ejemplo recibir or<strong>de</strong>nes contradictorias <strong>de</strong> un responsable o<br />
cuando <strong>los</strong> <strong>de</strong>seos y metas no se correspon<strong>de</strong>n con lo que realm<strong>en</strong>te estamos<br />
haci<strong>en</strong>do. Cuando no se ti<strong>en</strong>e c<strong>la</strong>ro lo que se ti<strong>en</strong>e que hacer, <strong>los</strong> objetivos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
trabajo y <strong>la</strong> responsabilidad inher<strong>en</strong>te que conlleva, nos pue<strong>de</strong> estresar <strong>de</strong><br />
forma importante.<br />
También influy<strong>en</strong> <strong>los</strong> tiempos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones interpersonales,<br />
s<strong>en</strong>tirse observado – criticado por <strong>los</strong> compañeros, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
comunicación y <strong>la</strong>s escasas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción. Estos factores<br />
también pue<strong>de</strong>n causar <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />
- La jornada <strong>de</strong> trabajo excesiva produce <strong>de</strong>sgaste físico y m<strong>en</strong>tal e impi<strong>de</strong> al<br />
profesional hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s situaciones estresantes. Por ejemplo una jornada<br />
nocturna pue<strong>de</strong> ser más <strong>la</strong>rga que una <strong>de</strong> mañana o tar<strong>de</strong> y por tanto al final <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> jornada, el profesional se <strong>en</strong>contrará más agotado y su capacidad física y<br />
m<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong> verse disminuida.<br />
- Las re<strong>la</strong>ciones interpersonales pue<strong>de</strong>n llegar a convertirse <strong>en</strong> una fu<strong>en</strong>te<br />
<strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. Piénsese <strong>en</strong> un profesional <strong>de</strong>sequilibrado emocionalm<strong>en</strong>te que<br />
hace <strong>la</strong> vida imposible a todos sus compañeros. Es una fu<strong>en</strong>te continua <strong>de</strong><br />
<strong>estrés</strong>. Por el contrario, cuando existe bu<strong>en</strong>a comunicación interpersonal y<br />
cuando se percibe apoyo social y <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, se amortiguan <strong>los</strong> efectos<br />
negativos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> sobre nuestra salud.<br />
- Promoción y <strong>de</strong>sarrollo profesional. Si <strong>la</strong>s aspiraciones profesionales no se<br />
correspon<strong>de</strong>n con <strong>la</strong> realidad por falta <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> méritos, se pue<strong>de</strong><br />
g<strong>en</strong>erar una profunda frustración apareci<strong>en</strong>do el <strong>estrés</strong>.<br />
El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> produce una serie <strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias y efectos negativos:<br />
1.- A <strong>nivel</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema <strong>de</strong> respuesta fisiológica: Taquicardia, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong>sión arterial, sudoración, alteraciones <strong><strong>de</strong>l</strong> ritmo respiratorio, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucemia <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre, aum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
metabolismo basal, aum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> colesterol, inhibición <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema<br />
inmunológico, s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> nudo <strong>en</strong> <strong>la</strong> garganta, di<strong>la</strong>tación <strong>de</strong> pupi<strong>la</strong>s, etc.<br />
2.- A <strong>nivel</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema cognitivo: S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> preocupación, in<strong>de</strong>sición,<br />
bajo <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación, mal humor, hipers<strong>en</strong>sibilidad a <strong>la</strong><br />
critica, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> control, etc.<br />
3.- A <strong>nivel</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema motor: hab<strong>la</strong>r rápido, temblores, tartamu<strong>de</strong>o, voz<br />
<strong>en</strong>trecortada, imprecisión, exp<strong>los</strong>iones emocionales, consumo <strong>de</strong> drogas<br />
legales como tabaco y alcohol, exceso d apetito, falta <strong>de</strong> apetito, <strong>conducta</strong>s<br />
impulsivas, risas nerviosas, bostezos, etc.<br />
- El <strong>estrés</strong> también g<strong>en</strong>era una serie <strong>de</strong> trastornos asociados, que aunque no<br />
sean causas <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes a veces se constituye <strong>en</strong> un factor e<strong>la</strong>borado.<br />
76
Trastornos respiratorios: Asma, hiperv<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción, taquicardia, etc.<br />
Trastornos cardiovascu<strong>la</strong>res Enfermedad coronaria, hipert<strong>en</strong>sión arterial,<br />
alteraciones <strong><strong>de</strong>l</strong> ritmo cardiaco, etc.<br />
Trastornos inmunológicos: Desarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas.<br />
Trastornos <strong>en</strong>docrinos: Hipertiroidismo, hipotiroidismo, síndrome <strong>de</strong> Cushing,<br />
etc.<br />
Trastornos <strong>de</strong>rmatológicos: Prurito, sudoración excesiva, <strong>de</strong>rmatitis atípica,<br />
caída <strong><strong>de</strong>l</strong> cabello, urticaria crónica, rubor facial, etc.<br />
Diabetes: Suele agravar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />
Dolores crónicos y cefaleas continuas.<br />
Trastornos sexuales: Impot<strong>en</strong>cia, eyacu<strong>la</strong>ción precoz, vaginismo, alteraciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> libido, etc.<br />
Trastornos psicopatológicos: Ansiedad, miedos, fobias, <strong>de</strong>presión,<br />
<strong>conducta</strong>s adictivas, insomnio, alteraciones alim<strong>en</strong>tarías, trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
personalidad, etc.<br />
Los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> partir <strong>de</strong> una<br />
evaluación multidim<strong>en</strong>sional <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong><br />
factores personales, interpersonales y organizacionales que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
g<strong>en</strong>eración <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo. Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse, por tanto, que el <strong>estrés</strong><br />
no pue<strong>de</strong> ser analizado <strong>de</strong> forma ais<strong>la</strong>da. El estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE va a requerir el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales<br />
tales como:<br />
- Estresares: condiciones físicas y psicosociales <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />
- Percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>: evaluación cognitiva <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo <strong>en</strong> su apreciación<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas ambi<strong>en</strong>tales y <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>los</strong> que dispone.<br />
- Variables mo<strong>de</strong>radoras: características personales e interpersonales que<br />
pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> vulnerabilidad al <strong>estrés</strong> tales como: patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>,<br />
auto eficacia, locus <strong>de</strong> control, estrategias <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to, apoyo social.<br />
- Respuestas al <strong>estrés</strong>: fisiológicas, comporta m<strong>en</strong>tales, cognitivas.<br />
- Consecu<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones interpersonales <strong>en</strong> el trabajo, <strong>la</strong><br />
satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong>, r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el trabajo, etc.<br />
En <strong>de</strong>finitiva, para evaluar el <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> es necesario utilizar difer<strong>en</strong>tes<br />
instrum<strong>en</strong>tos que se refieran a aspectos re<strong>la</strong>cionados tanto con <strong>la</strong> situación<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong> como con el individuo. Los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> evaluación que resultan<br />
más útiles son:<br />
77
- Listas <strong>de</strong> control para <strong>de</strong>terminar <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong> una organización<br />
re<strong>la</strong>cionados con el cont<strong>en</strong>ido <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales que pue<strong>de</strong>n<br />
ocasionar <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />
- Cuestionarios, esca<strong>la</strong>s e inv<strong>en</strong>tarios que permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er información<br />
sobre <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que son percibidos <strong>los</strong> estresares, así como <strong>la</strong>s<br />
características y estrategias <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to ante un ev<strong>en</strong>to estresante.<br />
- Indicadores bioquímicos y electrofisiológicos para <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
respuestas fisiológicas.<br />
- Cuestionar<strong>los</strong> sobre problemas <strong>de</strong> salud que pue<strong>de</strong>n ser ocasionados por el<br />
<strong>estrés</strong>.<br />
- Sistema <strong>de</strong> registro administrativo para evaluar, por ejemplo, el abs<strong>en</strong>tismo<br />
y <strong>la</strong> incapacidad <strong><strong>la</strong>boral</strong>:<br />
A continuación, vamos a com<strong>en</strong>tar algunos <strong>de</strong> estos métodos diseñados para<br />
<strong>la</strong> evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>:<br />
Las listas <strong>de</strong> control son un instrum<strong>en</strong>to que permite <strong>la</strong> auto evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
propios profesionales <strong>de</strong> salud con el objetivo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> riesgos<br />
(estresares) <strong>en</strong> el puesto <strong>de</strong> trabajo que puedan causar el <strong>estrés</strong>. Constituy<strong>en</strong>,<br />
pues, el primer paso para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> riesgos <strong><strong>la</strong>boral</strong>es.<br />
Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Condiciones <strong>de</strong> Vida y Trabajo (1933). Conti<strong>en</strong>e cuatro listas <strong>de</strong><br />
control refer<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes aspectos: cont<strong>en</strong>ido y organización <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
trabajo; condiciones <strong>de</strong> trabajo; condiciones <strong>de</strong> empleo (política organizacional)<br />
y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> el trabajo. Cada una <strong>de</strong> estas listas pres<strong>en</strong>ta una serie <strong>de</strong><br />
preguntas <strong>en</strong> formato sí/no. Con <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> sus respuestas se obt<strong>en</strong>drá una<br />
puntuación total don<strong>de</strong> a mayor puntuación, mayor el número <strong>de</strong> problemas<br />
i<strong>de</strong>ntificados que pue<strong>de</strong>n ser g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />
3.2 TÈCNICAS E INSTRUMENTOS<br />
Técnicas: Encuesta.<br />
Instrum<strong>en</strong>tos: Test.<br />
3.2.1 PLAN DE RECOLECCIÓN DE LA INFORMACION<br />
Para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> información necesaria se utilizó un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> evaluación<br />
como es el Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo Barraza Macías el cual se pres<strong>en</strong>to como<br />
una actividad <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> contexto <strong>de</strong> investigación, cuyo objetivo fue<br />
diagnosticar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE, también se les<br />
preguntó el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to administrativo <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre anterior.<br />
Las técnicas y <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos serán aplicados a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE<br />
con una edad promedia <strong>de</strong> 26 a 35 años, <strong>en</strong> el espacio y mom<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuados<br />
<strong>de</strong> modo que se propicie un ambi<strong>en</strong>te favorable para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
78
información. Para establecer el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> afección <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />
3.2.2 PLAN DE PROCESAMIENTO DE LA INFORMACION<br />
La información recogida se analizó <strong>en</strong> el software estadístico R, con <strong>los</strong><br />
resultados <strong>de</strong> <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> se formaron grupos Grupo1 (<strong>estrés</strong> alto), Grupo2<br />
(<strong>estrés</strong> medio), Grupo3 (<strong>estrés</strong> bajo), se compararon el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />
grupos m<strong>en</strong>cionados.<br />
3.2.3 INSTRUMENTOS<br />
La evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> se ha realizado mediante el Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo<br />
Barraza Macías. Los 3 <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> (Alto, medio y Bajo) proporcionan una<br />
estimación <strong><strong>de</strong>l</strong> grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> que consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> persona que <strong>los</strong><br />
acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su vida están <strong>de</strong>sbordando sus capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos<br />
meses. Para evaluar Burnout académico se utilizó <strong>la</strong> traducción al castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Mas<strong>la</strong>ch Burnout Inv<strong>en</strong>tory-Stu<strong>de</strong>nt Survey (15 ítems; Schaufeli et al., 2002),<br />
cuyas dim<strong>en</strong>siones se <strong>de</strong>nominan Agotami<strong>en</strong>to, Cinismo y Eficacia académica.<br />
El intervalo <strong>de</strong> respuesta va <strong>de</strong> 1 (Nunca/ Rara vez/ Algunas veces) a 5 (Casi<br />
siempre /Siempre).<br />
3.2.4 PROCEDIMIENTO<br />
El Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo Barraza Macías se pres<strong>en</strong>tó como una actividad<br />
<strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Experi<strong>en</strong>cia piloto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>los</strong> trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
UNE, podían participar <strong>de</strong> forma voluntaria y anónima, y cuyo objetivo era<br />
conocer su opinión sobre <strong>la</strong> misma e i<strong>de</strong>ntificar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
UNE, durante el horario <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta horas semanal <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre, cuya<br />
pob<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> personal administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE son 444 y se divi<strong>de</strong>n <strong>en</strong><br />
<strong>nivel</strong>es como profesional, técnicos y personal auxiliar es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />
ABREGU<br />
LLACTAHUA<br />
MAN<br />
POMPEYO<br />
ABUNO<br />
SOTO<br />
WILMER<br />
ACOSTA<br />
SUSANIBAR<br />
ALEJANDRI<br />
NA MARIA<br />
ACOSTA<br />
SUSANIBAR<br />
MARIO<br />
ESTEBAN<br />
ACUÑA<br />
SERNA<br />
ANGEL<br />
ENRIQUE<br />
ACHULLI<br />
SOLAR<br />
FELICIANO<br />
CAJA<br />
ALVAREZ<br />
ADOLFO<br />
ABDAS<br />
CALDERON<br />
ARTICA<br />
CLARA LUZ<br />
CALDERON<br />
ARTICA<br />
MARIA<br />
MILAGROS<br />
CALLUPE<br />
CHAVEZ<br />
ROCIO DE<br />
MILAGRO<br />
CAMPAÑA<br />
OYOLA<br />
MATILDE<br />
CAMPO<br />
DIONICIO<br />
ELIZABETH<br />
CHERO<br />
GARCIA<br />
ROSARIO<br />
DEL PILAR<br />
CHEVARRIA<br />
VALENZUEL<br />
A JUDITH<br />
KARINA<br />
CHIGNE<br />
MENDOZA<br />
AMERICA<br />
GRACIELA<br />
CHIGNE<br />
MENDOZA<br />
MARIA<br />
URSULA<br />
CHIPANA<br />
QUINCHORI<br />
FELIPE NERI<br />
CHIRI DE LA<br />
CRUZ<br />
CESAR<br />
AUGUSTO<br />
FLORES<br />
REQUEJO<br />
JORGE<br />
ALBERTO<br />
ALEJANDR<br />
O<br />
FLORES<br />
ROSAS<br />
ERIC<br />
SEGUNDO<br />
FLORES<br />
TONE<br />
MARLENE<br />
FRANCO<br />
PORRAS<br />
HERNAN<br />
FREDY<br />
FRIAS<br />
CABALLER<br />
O ALICIA<br />
MARGARIT<br />
A<br />
FUENTES<br />
GODOY<br />
ROSA IRMA<br />
JAUREGU<br />
I<br />
PAREDES<br />
GERALD<br />
JIMENEZ<br />
RAMIREZ<br />
DE<br />
REYNA<br />
EDITH<br />
ROSA<br />
JIMENEZ<br />
SEGARRA<br />
JORGE<br />
ERNESTO<br />
JULCA<br />
VILLARR<br />
OEL<br />
DANILO<br />
LINDILFO<br />
JULCA<br />
VILLARR<br />
OEL<br />
HERNAND<br />
O JAVIER<br />
JUSTO<br />
CERVANT<br />
ES<br />
CARLOS<br />
EDGARD<br />
O<br />
MELENDEZ<br />
GALINDO<br />
FELIPE<br />
MELENDEZ<br />
GALINDO<br />
MANUEL<br />
MELENDEZ<br />
GALINDO<br />
MARITZA<br />
MELENDEZ<br />
GUERRA<br />
SANTIAGO<br />
MENDEZ<br />
FERNANDE<br />
Z RICARDO<br />
ALBERTO<br />
MENDOZA<br />
FERRER<br />
ELARD<br />
PILARES<br />
ARANIBAR<br />
HERNAN<br />
VIRGILIO<br />
PIMENTEL<br />
CORDOVA<br />
SILVESTRE<br />
PIMENTEL<br />
CUELLAR<br />
MARGARIT<br />
A<br />
SANTOSA<br />
PINO<br />
OLIVERA<br />
FILOMENA<br />
POCCORIM<br />
AY<br />
HILARES<br />
TEOFILO<br />
SANTO<br />
TOMAS<br />
PORTOCA<br />
RRERO<br />
MORI<br />
GENOVEVA<br />
SALAZAR<br />
FLORES<br />
VICTOR<br />
SALAZAR<br />
RAMOS<br />
EMILIANO<br />
SALAZAR<br />
RUIZ VIDAL<br />
SALAZAR<br />
URRUCHI<br />
IBY<br />
SALINAS<br />
ESPINOZA<br />
ALFREDO<br />
SALINAS<br />
FLORES<br />
MARIA<br />
MERCEDES<br />
VALDIVIA<br />
SOLANO<br />
HECTOR<br />
EMILIO<br />
VALDIVIA<br />
SOLANO<br />
TORIBIO<br />
FORTUNAT<br />
O<br />
VALVERDE<br />
CASTRO<br />
URSULA<br />
ANTONIET<br />
A<br />
VALVERDE<br />
QUIROZ<br />
MONICA<br />
ADELA<br />
VARGAS<br />
CENTENO<br />
GRIMALDO<br />
EDMUNDO<br />
VARGAS<br />
LOPEZ<br />
MARIA<br />
NATIVIDAD<br />
79
80<br />
AGUAYO<br />
NAVARRO<br />
ISIDRO<br />
SALVADOR<br />
CANCHA<br />
COMPONED<br />
O NELLY<br />
DARIA<br />
CHOCCE<br />
CENTENO<br />
DAVID<br />
SALOMON<br />
FUENTES<br />
PONCE<br />
EMILIO<br />
LAIME<br />
VELASQU<br />
EZ VDA<br />
DE<br />
HUAMALI<br />
AS<br />
ESTELA<br />
JUANA<br />
MENDOZA<br />
RODRIGUEZ<br />
MARIA<br />
YSABEL<br />
PUEMAPE<br />
ESPINO<br />
SUSANA<br />
AURORA<br />
SALINAS<br />
FLORES<br />
SUSANA<br />
VASQUEZ<br />
MORANTE<br />
WALTHER<br />
ALFREDO<br />
AGUILAR<br />
MEDRANO<br />
LUIS<br />
CARLOS<br />
VILLARROE<br />
L MARIA<br />
CONCEPCIO<br />
N<br />
CHOQUE<br />
MARQUINA<br />
AMERICO<br />
FUENTES<br />
TAMBINI<br />
MANUEL<br />
LAMAS<br />
NORIEGA<br />
JUANA<br />
ISABEL<br />
MENESES<br />
FERNANDE<br />
Z RAQUEL<br />
MIRIAM<br />
PUENTE<br />
CARPIO<br />
ISAAC<br />
SAMANAMU<br />
D LOYOLA<br />
HUGO<br />
RICARDO<br />
VELASQUE<br />
Z<br />
GUTIERRE<br />
Z ANA<br />
MARIA<br />
ALFONZO<br />
PASQUEL<br />
MARIA<br />
AMALIA<br />
CARREÑO<br />
BENDEZU<br />
JOSE LUIS<br />
CHUMBIAUC<br />
A VENEGAS<br />
FLORA<br />
MARIA<br />
GALARZA<br />
ALARCON<br />
DEMETRIO<br />
NESTOR<br />
LANDA<br />
BADAJOS<br />
ZOSIMO<br />
DIONISIO<br />
MOLOCHE<br />
CELLE<br />
MARIA<br />
AMELIA<br />
QUINTANA<br />
ROCHA<br />
MARIBEL<br />
FANNY<br />
SANCHEZ<br />
ESCOBEDO<br />
JUANA<br />
CORINA<br />
VELIZ<br />
LORENZO<br />
CARMEN<br />
ALICIA<br />
ALMINAGOR<br />
TA VARGAS<br />
SONIA<br />
SOFIA<br />
CARRILLO<br />
ORTIZ RAUL<br />
FLORENTIN<br />
O<br />
DAMACENO<br />
SILVESTRE<br />
JESUS<br />
GALLARDO<br />
PONCE<br />
PEDRO<br />
JAVIER<br />
LAQUISE<br />
MAMANI<br />
WILLIAM<br />
ANASTAS<br />
IO<br />
MONTAÑEZ<br />
GUEVARA<br />
ROSARIO<br />
CONSUELO<br />
QUISPE<br />
CONDORI<br />
GERMAN<br />
SANCHEZ<br />
FERRO<br />
YENO<br />
VENERO<br />
MUÑIZ<br />
LILIANA<br />
NAZARIA<br />
ALMONACIN<br />
FRETELL<br />
MARIA<br />
CASAFRAN<br />
CA RUBIN<br />
JOSE LUIS<br />
DE LA CRUZ<br />
CAPCHA<br />
ARTIDORO<br />
AUDENCIO<br />
GALLEGOS<br />
FERREL<br />
VICTOR<br />
WALTER<br />
LAURA<br />
ROJAS<br />
EDWIN<br />
MONTOYA<br />
SALAZAR<br />
JOSE LUIS<br />
QUISPE<br />
HUAMAN<br />
CIPRIANO<br />
SANCHEZ<br />
TANTAS<br />
ADA<br />
MARGOTT<br />
VERA<br />
ORTIZ<br />
HILDA<br />
ALVAREZ<br />
CHUMBE<br />
JAIME<br />
EZEQUIEL<br />
CASAS<br />
MEZA<br />
ELENA<br />
DE LA CRUZ<br />
GUERRA<br />
JORGE<br />
GAMARRA<br />
ZUMAETA<br />
JHONNY<br />
RAPHAEL<br />
LAYME<br />
ORIHUEL<br />
A<br />
CLAUDIO<br />
MORALES<br />
CURO<br />
LUCAS<br />
QUISPE<br />
HUAMAN<br />
ENRIQUE<br />
OMAR<br />
SANTILLAN<br />
REYNA<br />
NORKA<br />
VIOLETA<br />
VERA<br />
TOCASQUI<br />
EUGENIO<br />
AMARO<br />
RARAZ<br />
NANCY<br />
ISABEL<br />
CASIMIRO<br />
MARTINEZ<br />
JOSE LUIS<br />
DE LA CRUZ<br />
GUERRA<br />
LILA DORA<br />
GASTELU<br />
MATUTE DE<br />
ROMERO<br />
JULIA<br />
LEDESMA<br />
ORBEGO<br />
SO<br />
EFRAIN<br />
MANUEL<br />
MORALES<br />
CURO<br />
PAULINO<br />
QUISPE<br />
INFANSON<br />
VICTOR<br />
SANTOS<br />
RUIZ ROSA<br />
NELLY<br />
VERGARA<br />
MENESES<br />
AMERICA<br />
ROSA<br />
ANTICONA<br />
CABALLERO<br />
LUZ<br />
ROXANA<br />
CASTRO<br />
NUÑEZ<br />
RAIDER<br />
ANTONIO<br />
DE LA CRUZ<br />
NEIRA<br />
NELLY<br />
CIRILA<br />
GIURFA<br />
SAMANIEG<br />
O ROBERTO<br />
FERNANDO<br />
LIMAS<br />
HUATUCO<br />
NANCY<br />
JESUS<br />
MORALES<br />
LOPEZ<br />
CESAR<br />
ENRIQUE<br />
QUISPE<br />
INFANZON<br />
ROBERTO<br />
FRANCISC<br />
O<br />
SANTOS<br />
VERA<br />
MAXIMILIAN<br />
O<br />
VIAL POZO<br />
LUIS<br />
ALBERTO<br />
APARI<br />
VIENA<br />
MARIBEL<br />
CERDAN<br />
SUAREZ<br />
BERNARDO<br />
DE PAZ<br />
SEPULVEDA<br />
MAGDA<br />
PILAR<br />
GONZALES<br />
CARLOS<br />
DAN SIMON<br />
LINO<br />
BASILIO<br />
MELCHOR<br />
MORALES<br />
POMA<br />
CARLOS<br />
ANTONIO<br />
QUISPE<br />
MELGAR<br />
EGBERTO<br />
ROBERTO<br />
SARAVIA<br />
PINEDA<br />
OTILIA<br />
ALBERTA<br />
VILA<br />
ACUÑA<br />
EVARISTO<br />
APONTE<br />
SOLANO<br />
JOVINO<br />
MARCIAL<br />
CERDAN<br />
SUAREZ<br />
MARCEL<br />
DE TOMAS<br />
BASURTO<br />
JESUS<br />
ALBERTO<br />
GRADOS<br />
ARAUCO<br />
ALICIA<br />
LIRA<br />
CORONA<br />
DO<br />
MARILU<br />
DELSSI<br />
MORALES<br />
TREJO<br />
OLINDA<br />
ROSA<br />
QUISPE<br />
MELGAR<br />
MARIA<br />
LUISA<br />
SCHWARTZ<br />
OSORIO<br />
EDSSON<br />
CESAR<br />
VILCHEZ<br />
QUISPE<br />
MAGDA<br />
LUZ<br />
ARANDA<br />
MORENO<br />
WUELITON<br />
LUCIANO<br />
CISNEROS<br />
HUAMAN<br />
AIDA<br />
DELGADILLO<br />
ROJAS<br />
ALBERTO<br />
GRANADOS<br />
YAURI<br />
DOSELINA<br />
GEORGINA<br />
LIZARRA<br />
GA<br />
JIMENEZ<br />
OFELIA<br />
TERESA<br />
MORENO<br />
HILARIO<br />
CARLOS<br />
ISAIAS<br />
QUISPE<br />
RAMOS<br />
MARISOL<br />
SEGURA<br />
CALDAS DE<br />
COTERA<br />
ALICIA<br />
AMELIA<br />
VILLAMIL<br />
ROJAS<br />
IRIS<br />
FELIPA<br />
ARCE<br />
YBARCENA<br />
IRIANA<br />
BEATRIZ<br />
CLARA<br />
SOLANO<br />
MANUELA<br />
CONCEPCIO<br />
N<br />
DELGADILLO<br />
ROJAS<br />
JORGE<br />
GUERRA<br />
AMASIFUEN<br />
MARIA<br />
LOAYZA<br />
HERRADA<br />
JULIO<br />
MORENO<br />
RUMICHE<br />
CARLOS<br />
WALTER<br />
QUISPE<br />
TORIBIO<br />
YOLANDA<br />
GRACIELA<br />
SEGURA<br />
ROMANI<br />
ALCIBIADES<br />
VILLANUE<br />
VA<br />
ABARCA<br />
LUCINDA<br />
ANIBA<br />
ARMAS<br />
BARRETO<br />
PEDRO<br />
JULIAN<br />
COLACHAG<br />
UA DAMIAN<br />
HAYDEE<br />
NORMA<br />
DELGADO<br />
HARTLEY<br />
ANA<br />
MILDRED<br />
GUERRA<br />
MEZA<br />
MARIA<br />
LOPEZ<br />
GRANDEZ<br />
JUAN<br />
JOSE<br />
MUÑOZ<br />
SOTO<br />
CESAR<br />
QUITO<br />
ZAVALA<br />
ELENA<br />
SEGURA<br />
ROMANI<br />
AUGUSTO<br />
VILLANUE<br />
VA<br />
VARILLAS<br />
TEOFILA<br />
ARMAS<br />
ZACARIAS<br />
JENNY<br />
MARICEL<br />
COMUN<br />
GALVAN<br />
RICHARD<br />
STEVE<br />
DIAZ<br />
AGUILAR<br />
ZENAIDA<br />
GUERRERO<br />
ZAVALETA<br />
FERNANDO<br />
LOPEZ<br />
TINEO<br />
JORGE<br />
MUÑOZ<br />
SOTO<br />
TEOFILO<br />
RAMIREZ<br />
GONZALES<br />
EDGAR<br />
LUIS<br />
SEGURA<br />
SANTOS<br />
MARIA<br />
ISABEL<br />
VILLARRO<br />
EL<br />
TORRES<br />
LEON<br />
ARQQUE<br />
QUISPE<br />
MARTIN<br />
CONDOR<br />
MUÑOZ<br />
MARIA<br />
ISABEL<br />
DIAZ<br />
DURAND<br />
RUFINO<br />
ANGEL<br />
GUEVARA<br />
GARCIA<br />
MARIA<br />
ELIZABETH<br />
LOS<br />
SANTOS<br />
AGUIRRE<br />
CARLOS<br />
MANUEL<br />
MURILLO<br />
CAMACHO<br />
GLADYS<br />
PATRICIA<br />
RAMOS<br />
ALARCON<br />
ANGELICA<br />
SERPA<br />
AVILA<br />
MIGUEL<br />
VILLARRO<br />
EL<br />
TORRES<br />
MAXIMILIA<br />
NO<br />
ARQQUE<br />
QUISPE<br />
PATRICIO<br />
CONHY<br />
MACCHIAVE<br />
LLO JESUS<br />
ALBERTO<br />
DIAZ<br />
DURAND<br />
VICENTE<br />
ANTONIO<br />
GUILLEN<br />
VASQUEZ<br />
VDA DE<br />
CHAVEZ<br />
QUINTINA<br />
CONSTANCI<br />
A<br />
LUQUE<br />
FLORES<br />
GUILLER<br />
MO<br />
VICENTE<br />
NAJERA<br />
ROBLES<br />
HANZ<br />
BENITO<br />
RAMOS<br />
GUISADO<br />
FORTUNAT<br />
O<br />
SIFUENTES<br />
SANCHO<br />
MARIA<br />
HAYDEE<br />
VILLAVICE<br />
NCIO<br />
CESPEDES<br />
VIOLETA<br />
SOCORRO<br />
ARTEAGA<br />
CAMPUSAN<br />
O HONORIO<br />
GREGORIO<br />
CONTRERA<br />
S RAMOS<br />
VIRGINIA<br />
ADELA<br />
DIAZ<br />
FLORES<br />
BERTA<br />
GUIZADO<br />
CARMONA<br />
CARMEN<br />
ROSA<br />
MAGUIÑA<br />
HUAMAN<br />
CIZA<br />
EMMA<br />
ANTONIA<br />
NIEVES<br />
TOLENTINO<br />
DELMER<br />
RAMOS<br />
IRCAÑAUP<br />
A<br />
LEONILDA<br />
SOLANO<br />
ARIAS<br />
PASTOR<br />
VILLENA<br />
ROJAS<br />
ABEL<br />
BALTAZAR
81<br />
ASALDE<br />
ALDANA<br />
MAXIMO<br />
CONTRERA<br />
S SALAZAR<br />
JULIO<br />
CESAR<br />
DIAZ<br />
FLORES<br />
GREGORIO<br />
NACIANCEN<br />
O<br />
GUIZADO<br />
INFANTE<br />
GLICERIA<br />
MANANI<br />
GUERRA<br />
GLADYS<br />
BEATRIZ<br />
NUÑEZ<br />
ARNAO<br />
MARIA<br />
REQUILDA<br />
RAMOS<br />
MAGALLA<br />
NES DORA<br />
NELLY<br />
SORAS<br />
VALDIVIA<br />
JUAN<br />
VICTOR<br />
VISLAO<br />
CUEVA<br />
ALEJANDR<br />
O<br />
ASCENCIO<br />
VICENTE<br />
HILDA<br />
LILIANA<br />
CONTRERA<br />
S ZAPATA<br />
DORA<br />
GYTZA<br />
DIAZ<br />
HUIMAN<br />
MARIA<br />
EMPERATRIZ<br />
GUTIERREZ<br />
ESPINOZA<br />
THEODOLO<br />
ALBERTO<br />
MANRIQU<br />
E<br />
FERNAND<br />
EZ<br />
OSWALD<br />
O<br />
OBREGON<br />
ARELLAN<br />
JUSTINIAN<br />
O ROMULO<br />
RAVINES<br />
SALAZAR<br />
FABIOLA<br />
CAROLINA<br />
SOTO<br />
CONTRERAS<br />
DORIS<br />
GUDELIA<br />
VITTOR<br />
CAMPAÑA<br />
VILMA<br />
GLADYS<br />
ATOCHE<br />
SOCOLA<br />
JUAN<br />
CORDOVA<br />
FLORES LIZ<br />
EVELYN<br />
DIAZ<br />
TEJADA<br />
BERTHA<br />
ISABEL<br />
GUTIERREZ<br />
MARIN<br />
SANDRA<br />
BEATRIZ<br />
MANRIQU<br />
E<br />
SANCHEZ<br />
WALTER<br />
OBREGON<br />
SANCHEZ<br />
REYMUNDO<br />
MARTIN<br />
REMENTER<br />
IA<br />
HUAMAN<br />
ANTONIO<br />
FRANCISC<br />
O<br />
SULLCA<br />
CONDE<br />
GREGORIO<br />
YOLA<br />
CAJA<br />
GUDELIA<br />
ATOCHE<br />
SOCOLA<br />
SIMON<br />
CORDOVA<br />
PACHECO<br />
DANIEL<br />
FACTOR<br />
ENCALADA<br />
LOZADA<br />
JORGE<br />
ISAAC<br />
GUTIERREZ<br />
ROJAS<br />
BEATRIZ<br />
CARMEN<br />
MARENG<br />
O LEON<br />
MARLENE<br />
PATRICIA<br />
OCAMPO<br />
PIZARRO<br />
ANA MARIA<br />
REYES<br />
FERNANDE<br />
Z<br />
VENTURO<br />
ANTONIO<br />
SUPO<br />
COLQUE<br />
ALBERTO<br />
LUIS<br />
YOLA<br />
CAJA<br />
JOSE<br />
AVILA<br />
ARAGONEZ<br />
DE ZURITA<br />
RICARDINA<br />
MARIA<br />
CORDOVA<br />
SEGURA<br />
MARIA<br />
TEOFILA<br />
ESCALANTE<br />
SANCHEZ<br />
MOISES<br />
GUTIERREZ<br />
VASQUEZ<br />
JOSE<br />
GUILLERMO<br />
MARQUIN<br />
A<br />
RETAMOZ<br />
O<br />
AMANCIO<br />
REYNALD<br />
O<br />
OLAVARRIA<br />
GUEVARA<br />
LUIS<br />
ALFREDO<br />
REYES<br />
TUESTA<br />
FABIOLA<br />
TAPIA<br />
MARCELO<br />
MANUEL<br />
JESUS<br />
ZAMUDIO<br />
LAZARO<br />
FLOR DE<br />
MARIA<br />
AYALA<br />
MENENDEZ<br />
INES<br />
CRISTINA<br />
CORDOVA<br />
TICSE<br />
CLARA<br />
MERCEDES<br />
ESPINOZA<br />
DELGADO<br />
ENRIQUE<br />
EDUARDO<br />
GUTIERREZ<br />
VASQUEZ<br />
ROSA<br />
MARIA<br />
MARROQ<br />
UIN<br />
ORIHUEL<br />
A<br />
EMERSON<br />
OLIVARES<br />
CASTILLO<br />
GERMAN<br />
ISAIAS<br />
RIVERA<br />
CHAPARR<br />
O<br />
ALFREDO<br />
JESUS<br />
TARRAGA<br />
LLACTA<br />
HORACIO<br />
ZARATE<br />
AGAMA<br />
MARIA<br />
ANTONIET<br />
A<br />
AYALA<br />
PAYANO<br />
SANTIAGO<br />
CORTEZ<br />
CAMACHO<br />
ROSA<br />
CATHERINE<br />
ESPINOZA<br />
GARCIA DE<br />
CALAGUA<br />
ANA MARIA<br />
HERRERA<br />
CALIXTRO<br />
CARLOS<br />
ALBERTO<br />
MARROQ<br />
UIN PEÑA<br />
ROBERTO<br />
OLIVERA<br />
FLORES<br />
CESAR<br />
FIDEL<br />
RIVERA<br />
MANDARA<br />
CHE VILMA<br />
FLORENTI<br />
NA<br />
TICLAYAURI<br />
MALDONAD<br />
O ROSA<br />
BERTHA<br />
ZAVALA<br />
OLIVERA<br />
AGUSTIN<br />
AYALA<br />
RIMACHI<br />
ALEJANDRO<br />
COSSIO<br />
HUARACA<br />
HENRRY<br />
WILMER<br />
ESPINOZA<br />
HUANCA<br />
TERESA<br />
HERRERA<br />
DAVILA<br />
MARIA<br />
ROSARIO<br />
MARROQ<br />
UIN<br />
RAYME<br />
MARTIN<br />
TEOFILO<br />
ORE AUQUI<br />
RUDECIND<br />
O<br />
RIVERA<br />
PIZARRO<br />
JULIO<br />
TINOCO<br />
VERCELLI<br />
LUIS JORGE<br />
ZAVALETA<br />
REMY DE<br />
SALAZAR<br />
JUANA<br />
ROSA<br />
GUILLERMI<br />
NA<br />
AYALA<br />
SAMARITAN<br />
O TERESA<br />
AMALIA<br />
COTERA<br />
LOPEZ<br />
JESUS LUIS<br />
ESPINOZA<br />
ICHPAS VDA<br />
DE FLORES<br />
JUSTINA<br />
HUACA<br />
VILCA<br />
MILAGROS<br />
CARMEN<br />
MARTINE<br />
Z<br />
CACERES<br />
CARMEN<br />
BEATRIZ<br />
ORTIZ<br />
ALTAMIRAN<br />
O<br />
GREGORIO<br />
RIVERA<br />
PIZARRO<br />
PEDRO<br />
TINTAYA<br />
ARQQUE<br />
JUANA<br />
ZEVALLOS<br />
DIAZ<br />
ANTONIO<br />
OSWALDO<br />
BACILIO<br />
AGUILAR<br />
LIANA<br />
SILVIA<br />
COTERA<br />
LOPEZ<br />
JOSE<br />
ABILIO<br />
ESPINOZA<br />
LOPEZ<br />
SILVIA<br />
ELENA<br />
HUACA<br />
ZARATE<br />
JULIA<br />
MARIA<br />
MARTINE<br />
Z RAMOS<br />
ALEYDA<br />
GIOVANN<br />
A<br />
ORTIZ<br />
CCAHUANA<br />
ZENOBIO<br />
RIVERA<br />
PONCE<br />
CONSUELO<br />
TIPACTI<br />
MILACHAY<br />
ADOLFO<br />
GUILLERMO<br />
ZULUAGA<br />
JARA<br />
JUANA<br />
MARIA<br />
BAILON<br />
CARBAJAL<br />
JUAN ELIAS<br />
COTERA<br />
LOPEZ<br />
PEDRO LUIS<br />
ESTRADA<br />
VILLENA<br />
GABRIELA<br />
MARINA<br />
HUAMAN<br />
ROJAS<br />
CARMEN<br />
ANGELICA<br />
MARZAN<br />
O SOSA<br />
FERNAND<br />
O FELIPE<br />
ORTIZ<br />
FLORES<br />
JUAN<br />
ANTONIO<br />
RIVERA<br />
ZAPATA<br />
MERCEDES<br />
LUISA<br />
TIPIANI<br />
ARAGONEZ<br />
JOSE<br />
ANTONIO<br />
ZURITA<br />
GALVAN<br />
ALEJANDR<br />
O<br />
FERNAND<br />
O<br />
BARAHONA<br />
REYES<br />
HONORATO<br />
JESUS<br />
CRISOLOGO<br />
GALVAN<br />
SONIA<br />
SARA<br />
ESTREMADO<br />
YRO<br />
ESCOBAR<br />
AUGUSTO<br />
FEDERICO<br />
HUAMAN<br />
ROJAS<br />
ESTER<br />
MATEO<br />
ROSADIO<br />
BLANCA<br />
BEATRIZ<br />
OSEDA<br />
AYALA LUZ<br />
RIVEROS<br />
ANGLAS<br />
DE PINEDA<br />
LUZ<br />
YANNINA<br />
TOLEDO<br />
CARLOS<br />
MERY LUZ<br />
ACUÑA<br />
ECHEVAR<br />
RIA<br />
MARLENE<br />
CLARISA<br />
BARRANTES<br />
MOSCOSO<br />
JAIME<br />
ORLANDO<br />
CRISPIN<br />
VALDIVIA<br />
ESTORGIO<br />
ALEJANDR<br />
O<br />
FAUSTINO<br />
ARROYO<br />
VENANCIO<br />
LEOVIGILDO<br />
HUAMAN<br />
VARGAS<br />
IRIS<br />
PAULINA<br />
AURORA<br />
MAURICIO<br />
ALBURQU<br />
EQUE<br />
JOSE<br />
OSORIO<br />
ESCOBAR<br />
MANUEL<br />
ROCA<br />
CAMONES<br />
DE<br />
TORRES<br />
MARTHA<br />
EDITH<br />
TORRE<br />
ARIAS<br />
DONATILDA<br />
CAMPOS<br />
CASTAÑE<br />
DA<br />
JHONNY<br />
ALBERTO<br />
BAUTISTA<br />
VARGAS DE<br />
TRELLES<br />
MANUELA<br />
YSMELDA<br />
CRUZ<br />
PALOMINO<br />
ELIZABETH<br />
DINA<br />
FELICES<br />
MEDINA<br />
FEDERICO<br />
HUAMAN<br />
VILCA<br />
ADELA<br />
MAYHUA<br />
CAMPOS<br />
RIGOBER<br />
TO<br />
GREGORI<br />
O<br />
OSORIO<br />
LIRA<br />
JORGE<br />
FILOMENO<br />
RODRIGUE<br />
Z ARANGO<br />
MELQUIAD<br />
ES<br />
TORRES<br />
DIAS<br />
ANTONIO<br />
BENITO<br />
CARDENA<br />
S RAMOS<br />
DILMER<br />
HILARIO
82<br />
BAZAN<br />
CABANILLA<br />
S NELSON<br />
ALCIDES<br />
CRUZADO<br />
CALERO DE<br />
VELASQUEZ<br />
ELBA<br />
FERNANDEZ<br />
MICHUY<br />
EMILIANO<br />
JUSTO<br />
HUAMAN<br />
VILCA<br />
VICTORIA<br />
SEGUNDA<br />
MAYHUIR<br />
E<br />
GALLEGO<br />
S<br />
ALEJAND<br />
RO JUAN<br />
OYOLA<br />
ANCAJIMA<br />
ROSSANA<br />
ELVIRA<br />
RODRIGUE<br />
Z FLORES<br />
ELENA<br />
PATRICIA<br />
TORRES<br />
LOPEZ<br />
OSCAR<br />
MANUEL<br />
CARLOS<br />
CAHUANA<br />
GRICELDA<br />
HERLINDA<br />
BENDEZU<br />
ESPINO<br />
PABLO<br />
WILLY<br />
CUEVA<br />
ALVARADO<br />
INDENECIO<br />
FLORES<br />
CAPCHA<br />
CECINIA<br />
NORCA<br />
HUAMANI<br />
GUERRA<br />
ELIAS FELIX<br />
MAYHUIR<br />
E<br />
GALLEGO<br />
S JUAN<br />
CRISOST<br />
OMO<br />
PALACIOS<br />
VITTOR<br />
RAUL<br />
EDUARDO<br />
ROJAS<br />
AVILA<br />
ALBERTO<br />
TORRES<br />
PORRAS<br />
MIRIAM LUZ<br />
CARLOS<br />
LEON<br />
OSCAR<br />
DELFIN<br />
BENDEZU<br />
ZEVALLOS<br />
ANA MARIA<br />
CUZQUEN<br />
CRUZ<br />
ERIKA<br />
LUCIA<br />
FLORES<br />
CAPCHA<br />
JAIME<br />
SISMO<br />
HUANUCO<br />
FARRIOL<br />
EDUARDO<br />
ANGEL<br />
MAYHUIR<br />
E<br />
GALLEGO<br />
S NERY<br />
LOURDES<br />
PALOMINO<br />
QUISPE<br />
MAURICIA<br />
ROJAS<br />
COSSER<br />
ANA DEL<br />
ROCIO<br />
TORRES<br />
PORRAS<br />
ZARELA<br />
MIRTHA<br />
CARRASC<br />
AL VILCA<br />
GLORIA<br />
ADA<br />
BENITES<br />
MARISCAL<br />
MARGARITA<br />
CHAHUILLC<br />
O MANCO<br />
MARCELINO<br />
FLORES<br />
CASTRO<br />
GREGORIO<br />
HUAPAYA<br />
AVALOS<br />
CIRO<br />
ARTURO<br />
MAYO<br />
CRUZ<br />
MANUELA<br />
PAREJA<br />
PEREZ<br />
LOURDES<br />
BASILIA<br />
ROJAS<br />
RINALDI<br />
OLGA<br />
DELIA<br />
TORRES<br />
SANCHEZ<br />
SEGUNDO<br />
MIGUEL<br />
CRUZ<br />
MEJIA<br />
RENE<br />
BENITO<br />
BARRETO<br />
WALTER<br />
CHARCAPE<br />
CACERES<br />
JOSE<br />
ARTURO<br />
FLORES<br />
CASTRO<br />
WILFREDO<br />
HUARACA<br />
LOA<br />
AURELIA<br />
MAYORG<br />
A ARTICA<br />
DE<br />
GUTIERR<br />
EZ<br />
GLADYS<br />
ROSABEL<br />
PAVON<br />
ZULOAGA<br />
GLORIA<br />
ROSA<br />
ROJAS<br />
ROMERO<br />
DE ROCA<br />
HILDA<br />
TREJO<br />
RODRIGUEZ<br />
BARTOLOM<br />
E<br />
GREGORIO<br />
CHACON<br />
AYALA<br />
ANITA LUZ<br />
BORJAS<br />
ESPIRITU<br />
JUAN<br />
CHATE<br />
GARCIA<br />
CELIA<br />
ROSA<br />
FLORES<br />
ESPINOZA<br />
JESUS<br />
MARCIAL<br />
HUARACA<br />
LOA<br />
NICANOR<br />
MAYORG<br />
A ARTICA<br />
DE<br />
SCHWAR<br />
TZ<br />
BLANCA<br />
ESTHER<br />
PERALTA<br />
LIZANA<br />
MARCELIN<br />
O<br />
ROLDAN<br />
LEON<br />
ISIDORA<br />
AGUIDA<br />
TUERO<br />
OROZ<br />
MARCELINO<br />
PABLO<br />
CHACON<br />
JUAREZ<br />
JUAN<br />
ADRIAN<br />
BRAVO<br />
HUANCAYA<br />
OFELIA<br />
MARIA<br />
CHAVEZ<br />
CIEZA<br />
VIRGILIO<br />
FLORES<br />
FLORES<br />
MIGUEL<br />
ARTURO<br />
HUARINGA<br />
ARIAS<br />
LUCILA<br />
DILMA<br />
MAZZI<br />
TRUJILLO<br />
LUIS<br />
ALBERTO<br />
PEREA<br />
TERREL<br />
ROSA<br />
ESTERLIND<br />
A<br />
ROMANI<br />
PILLACA<br />
ANA<br />
LAURA<br />
TUTAYA<br />
CARDENAS<br />
LUZ<br />
GIANINA<br />
CHEVARRI<br />
A<br />
VALENZUE<br />
LA LILIAN<br />
JENNY<br />
BUENO<br />
VEGA ADA<br />
LUCRECIA<br />
CHAVEZ<br />
DIAZ MARIA<br />
ANTONIETA<br />
FLORES<br />
LIMA<br />
CARMEN<br />
ROSA<br />
HUGO<br />
GABRIEL<br />
RAUL<br />
ALFREDO<br />
MEDINA<br />
CERRILL<br />
O<br />
ANDRES<br />
PEREZ<br />
FRAZER<br />
MARIA DEL<br />
PILAR<br />
ROQUE<br />
CONDORI<br />
JOSE<br />
ALEJANDR<br />
O<br />
TUTAYA<br />
CARDENAS<br />
ROCIO<br />
LORENA<br />
ESTRADA<br />
MOREANO<br />
FREDY<br />
BUSTINZA<br />
PARILLO<br />
ENRIQUE<br />
CHAVEZ<br />
PANDURO<br />
MARCO<br />
ANTONIO<br />
FLORES<br />
LIMA JOSE<br />
LUIS<br />
HUISARAYM<br />
E<br />
GUTIERREZ<br />
CARMEN<br />
ELENA<br />
MEDINA<br />
GONZALE<br />
S FABIAN<br />
PEREZ<br />
SALAS<br />
DELIA<br />
MARGOT<br />
ROURA<br />
MORENO<br />
GENOVEVA<br />
FABIOLA<br />
URIARTE<br />
ALCAZAR<br />
PEDRO<br />
VICTOR<br />
FLORES<br />
BOCANGE<br />
L<br />
FIHTZGER<br />
AL<br />
ARISTEDE<br />
S<br />
CABRERA<br />
AVENDAÑO<br />
JUAN<br />
CHAVEZ<br />
SEBASTIANI<br />
ESTHER<br />
EUMELIA<br />
FLORES<br />
MANRIQUE<br />
ELICEO<br />
ROBERTO<br />
INGARUCA<br />
JULCARIMA<br />
ABEL<br />
ANIBAL<br />
MEDINA<br />
URBAY<br />
JULIA<br />
PEREZ<br />
TOLENTINO<br />
LILIAN<br />
MAGDALEN<br />
A<br />
RUIZ ALVA<br />
MIGUEL<br />
ANGEL<br />
URIOL VELA<br />
VIOLETA<br />
FLORES<br />
ROJAS<br />
VILMA<br />
JULIETA<br />
CAHUANA<br />
LOAYZA<br />
ALBERTO<br />
JORGE<br />
CHECASAC<br />
A MAMANI<br />
ALEJANDR<br />
O<br />
FLORES<br />
MARTINEZ<br />
MARTINA<br />
IZARRA<br />
QUISPE<br />
ANTONIO<br />
MEJIA<br />
GUTIERR<br />
EZ<br />
ALEJAND<br />
RO<br />
ROMAN<br />
PIERREND<br />
ARAGONEZ<br />
YESICA<br />
RECINIA<br />
RUIZ RUIZ<br />
LUISA DEL<br />
ROCIO<br />
VALDIVIA<br />
MANUEL<br />
JUAN<br />
GUTIERRE<br />
Z LOARTE<br />
EFRAIN<br />
WALTER<br />
INGA IMAN<br />
JORGE LUIS<br />
LANDEO<br />
FLORES<br />
SHEILAH<br />
ROCIO<br />
MANCO<br />
TORRES<br />
JUAN<br />
ANTONIO<br />
MAYORGA<br />
ARTICA<br />
JOHN<br />
WILLS<br />
MEJIA DE<br />
PAZ<br />
OCTAVIO<br />
DAVID<br />
MORENO<br />
MENDOZA<br />
RUTH IRMA<br />
QUISPE<br />
ANTICONA<br />
TIBERIO<br />
TEODORO<br />
SOSA<br />
PERALTA<br />
OLGA<br />
VARGAS<br />
CESPEDES<br />
ESTHER<br />
VASQUEZ<br />
ROJAS JOSE<br />
LUIS<br />
VILLANUEV<br />
A GOMEZ<br />
AUGUSTO<br />
VIVAS<br />
ARAUJO<br />
MAGALLY<br />
MARITZA
Las técnicas más habituales <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to y superación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> son <strong>la</strong>s<br />
sigui<strong>en</strong>tes:<br />
- Técnicas respiratorias: Muy útiles <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> ansiedad, hostilidad,<br />
res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, fatiga y cansancio crónico.<br />
- Técnicas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación progresiva: Son útiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> ansiedad, <strong>de</strong>presión,<br />
impot<strong>en</strong>cia, baja autoestima, fobias, miedos, t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, hipert<strong>en</strong>sión,<br />
cefaleas, alteraciones digestivas, insomnio, tics, temblores, etc.<br />
- Técnicas <strong>de</strong> autohipnosis: Altam<strong>en</strong>te eficaces <strong>en</strong> cefaleas, dolores <strong>de</strong> cuello<br />
y espalda, alteraciones digestivas como el colon irritable, fatiga, cansancio<br />
crónico, insomnio, trastornos <strong>de</strong>¡ sueño.<br />
- Técnicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to autóg<strong>en</strong>o: útiles <strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r,<br />
hipert<strong>en</strong>sión, alteraciones digestivas, fatiga, cansancio crónico, insomnio y<br />
otras alteraciones <strong><strong>de</strong>l</strong> sueño.<br />
- Técnicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to: útiles <strong>en</strong> ansiedad ante<br />
situaciones concretas, fobias, miedos, obsesiones, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>seados.<br />
- Técnica <strong><strong>de</strong>l</strong> rechazo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as absurdas: Se utiliza <strong>en</strong> procesos ansiosos<br />
g<strong>en</strong>eralizados, <strong>de</strong>presión, <strong>de</strong>sesperanza, impot<strong>en</strong>cia, baja autoestima,<br />
hostilidad, mal humor, irritabilidad, res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, etc.<br />
- Técnicas <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> problemas: Utilizadas <strong>en</strong> fobias y miedos y<br />
<strong>en</strong> ansiedad ante situaciones <strong>de</strong>terminadas.<br />
- Técnica <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to asertivo: Técnicas utilizadas <strong>en</strong> obsesiones,<br />
p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>seados, <strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> comunicación y ansiedad ante<br />
situaciones personales.<br />
- Técnicas <strong>de</strong> biorretroalim<strong>en</strong>tación: Efectivas <strong>en</strong> procesos ansiosos<br />
g<strong>en</strong>eralizados, t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, hipert<strong>en</strong>sión, cefaleas, dolores <strong>de</strong> cuello y<br />
espalda, espasmos muscu<strong>la</strong>res, tics, temblores, etc.<br />
Justificamos nuestra investigación a través <strong>de</strong> este Test, p<strong>la</strong>nteando lo<br />
sigui<strong>en</strong>te:<br />
I.- Con qué frecu<strong>en</strong>cia te inquietaron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones<br />
1. La compet<strong>en</strong>cia con <strong>los</strong> compañeros <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo.<br />
2. Sobre cargas <strong>de</strong> tareas y trabajos <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />
3. La personalidad y el carácter <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />
4. Las evaluaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE (evaluaciones,<br />
<strong>en</strong>sayos, producción administrativa, etc.)<br />
5. El tipo <strong>de</strong> trabajo que te pi<strong>de</strong>n <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE (consulta,<br />
normativa, estratégica, táctico y operativo, etc.)<br />
6. No <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s funciones que se abordan <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina o <strong>en</strong> el<br />
campo que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>.<br />
83
7. Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina o <strong>en</strong> el campo que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> (brindar el<br />
servicio administrativo y respon<strong>de</strong>r a preguntas, etc.)<br />
8. Tiempo limitado para hacer el trabajo.<br />
9. Otra.<br />
II.- Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia tuvo <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes reacciones físicas,<br />
psicológicas y comportami<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>tales cuando estaba preocupado o<br />
nervioso.<br />
1. Trastornos <strong>en</strong> el sueño (insomnios o pesadil<strong>la</strong>s)<br />
2. Fatiga crónica (cansancio perman<strong>en</strong>te)<br />
3. Dolores <strong>de</strong> cabeza o migrañas.<br />
4. Problemas <strong>de</strong> digestión, dolor abdominal o diarrea.<br />
5. Rascarse, mor<strong>de</strong>rse <strong>la</strong>s uñas, frotarse, etc.<br />
6. Somnol<strong>en</strong>cia o mayor necesidad <strong>de</strong> dormir.<br />
7. Inquietud (incapacidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jarse y estar tranquilo)<br />
8. S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión y tristeza (<strong>de</strong>caído)<br />
9. Ansiedad, angustia o <strong>de</strong>sesperación.<br />
10. Problemas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración.<br />
11. S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agresividad o aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> irritabilidad.<br />
III.- Reacciones comportam<strong>en</strong>tales<br />
1. Conflictos o t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a polemizar o discutir.<br />
2. Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más.<br />
3. Desgano para realizar <strong>la</strong>bores administrativas.<br />
4. Aum<strong>en</strong>to o reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />
5. Otras (especifique)<br />
IV.- Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia utiliza <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes estrategias para<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> situación que le causaba <strong>la</strong> preocupación o el nerviosismo.<br />
1. Habilidad asertiva (<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r nuestras prefer<strong>en</strong>cias, i<strong>de</strong>as o s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />
sin dañar a otros)<br />
2. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n y ejecución <strong>de</strong> sus tareas.<br />
3. Elogios a sí mismo.<br />
4. La religiosidad (oraciones o asist<strong>en</strong>cia a misa)<br />
5. Búsqueda <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> situación.<br />
6. V<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y confi<strong>de</strong>ncias (Verbalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que preocupa)<br />
7. Otra (Especifique)<br />
84
Promedio <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre pasado<br />
EVALUACION<br />
10 – 39 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Bajo<br />
40 – 79 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Medio<br />
80 – 110 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Alto<br />
CONCLUSIONES Y OBSERVACIONES:<br />
El <strong>estrés</strong> es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> nuestro cuerpo y <strong>de</strong> nuestro<br />
espíritu al cambio que exige un esfuerzo físico, psicológico y emocional. Aun<br />
<strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos positivos pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar un cierto grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> cuando<br />
requier<strong>en</strong> cambios y adaptaciones.<br />
El cambio <strong>en</strong> sí mismo no es una novedad. De hecho, constituye el pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. La innovación cosiste precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ritmo sin<br />
prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> que se produc<strong>en</strong> <strong>los</strong> cambios y que inevitablem<strong>en</strong>te repercute<br />
<strong>en</strong> forma significativa sobre <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> cual no está preparada para<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar semejantes cambios <strong>en</strong> esta secu<strong>en</strong>cia y, por lo tanto, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />
<strong>en</strong>tonces a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>sarmada.<br />
El cambio está <strong>en</strong> todos <strong>la</strong>dos. Afecta profundam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tecnología, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia,<br />
<strong>la</strong> medicina, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, <strong>los</strong><br />
valores y <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> fi<strong>los</strong>ofía y aún <strong>la</strong> religión. En<br />
realidad, <strong>la</strong> única constante que sigue persisti<strong>en</strong>do es, precisam<strong>en</strong>te, el<br />
―cambio‖. Como vivimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio, no <strong>de</strong>be sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que el siglo<br />
XX se <strong>de</strong>nomine ―el siglo <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>‖, lo cual exige una adaptación sin<br />
prece<strong>de</strong>ntes, tanto por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración mayor como <strong>de</strong> <strong>la</strong> jov<strong>en</strong>.<br />
Han pasado más <strong>de</strong> dos mil años; el filósofo griego Pitágoras <strong>de</strong>finía a <strong>la</strong><br />
adaptación como el ―don <strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia humana‖. Nunca antes el hombre<br />
<strong>de</strong>bió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r este tal<strong>en</strong>to tan interesante como <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad y es<br />
probable que <strong>de</strong>berá superarse aun <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s próximas décadas.<br />
En el transcurso <strong>de</strong> investigación que realicé acerca <strong>de</strong> este tema tuve mis<br />
complicaciones…pero pues con tiempo y <strong>de</strong>dicación logre realizar con éxito mi<br />
investigación.<br />
Los temas aquí expuestos son <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información, algunos<br />
<strong>de</strong> el<strong>los</strong> adquiridos <strong><strong>de</strong>l</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> tecnológico y otros<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> páginas web.<br />
Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> docum<strong>en</strong>to hay un tema que obtuve<br />
directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> página <strong>de</strong> NIOSHI que fue ―el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo‖ que para<br />
mi <strong>en</strong> lo personal fue muy motivador cuando lo iba ley<strong>en</strong>do y reescribi<strong>en</strong>do al<br />
85
docum<strong>en</strong>to, y seguram<strong>en</strong>te para todo aquel que lo lea será muy motivador para<br />
el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> su trabajo y no estar estresado cuando éste lo realice.<br />
Asimismo leer<strong>la</strong> fue muy interesante, <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos que he adquirido<br />
acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> realm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> aplicaré <strong>en</strong> mi vida diaria, <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos que<br />
se llevan acabo cuando uno esta estresado, también eh apr<strong>en</strong>dido como evitar<br />
el <strong>estrés</strong> y lo que es mas importante, ayudar a <strong>la</strong>s personas estresadas por<br />
cualquier motivo a salir a <strong><strong>de</strong>l</strong>ante.<br />
CONCLUSIONES<br />
1. La respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es un riesgo <strong><strong>la</strong>boral</strong> muy importante <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />
<strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />
2. El s<strong>en</strong>tirse estresado <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> medio externo<br />
como <strong>de</strong> nuestros propios recursos para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarnos a él.<br />
3. <strong>la</strong> exposición a situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, provoca <strong>la</strong> ―respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>‖,<br />
que consiste <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> activación fisiológica y cognitiva.<br />
4. La exposición a situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, hace que nuestro organismo se<br />
prepare para una int<strong>en</strong>sa actividad motora.<br />
5. La exposición a situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> prepara a nuestro organismo para<br />
actuar <strong>de</strong> forma más rápida y vigorosa ante <strong>la</strong>s posibles exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
situación.<br />
6. Si <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es <strong>de</strong>masiado frecu<strong>en</strong>te, int<strong>en</strong>sa o dura<strong>de</strong>ra,<br />
pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong>en</strong> nuestro organismo.<br />
7. El organismo no se pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er durante mucho tiempo a un ritmo<br />
constante <strong>de</strong> actuación por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s.<br />
8. Si se manti<strong>en</strong>e durante mucho tiempo <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> más allá <strong>de</strong><br />
<strong>los</strong> límites que es distinto para cada persona, se producirán serios<br />
trastornos a difer<strong>en</strong>tes <strong>nivel</strong>es.<br />
9. En toda situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> hay unas características, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se<br />
<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra como más específica un cambio o situación nueva.<br />
10. Las consecu<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> son múltiples <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres <strong>nivel</strong>es:<br />
fisiológicos, cognitivos y motores.<br />
11. Se pue<strong>de</strong> evaluar el <strong>estrés</strong> analizando y comprobando <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
autoevaluación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que exist<strong>en</strong> para su valoración.<br />
12. Exist<strong>en</strong> técnicas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrada y validada eficacia.<br />
CAPITULO IV.-<br />
4.1 LA METODOLOGÍA<br />
4.1.1 MODALIDAD BÁSICA DE LA INVESTIGACIÓN<br />
En esta investigación <strong>de</strong>nominada Como influye el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el personal<br />
administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE, predomina el carácter cualitativo, pues persigue<br />
compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r e interpretar el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o psicológico que conlleva el stress, para<br />
así explicarlo con propiedad a<strong>de</strong>más estará apoyado adicionalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong><br />
investigación bibliográfica y docum<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> construcción <strong><strong>de</strong>l</strong> marco teórico.<br />
86
4.1.2 TIPO DE INVESTIGACIÓN<br />
Esta investigación es:<br />
Por <strong>los</strong> objetivos: Investigación Aplicada, porque está <strong>en</strong>caminada a<br />
prop<strong>en</strong><strong>de</strong>r una alternativa <strong>de</strong> solución para <strong>los</strong> signos emocionales causados<br />
por el stress.<br />
Por el lugar: De Campo, por cuanto se realizará <strong>en</strong> el mismo lugar don<strong>de</strong> se<br />
produc<strong>en</strong> <strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nuestra Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación<br />
Enrique Guzmán y Valle.<br />
Por el alcance: Descriptiva, porque <strong>de</strong>scribirá el hecho tal cual aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />
realidad.<br />
Por <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> consulta: Bibliográfica, por cuanto se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />
libros, folletos y <strong>de</strong>más escritos ci<strong>en</strong>tíficos refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> temática <strong>de</strong><br />
investigación.<br />
4.1.3 MÉTODO DE INVESTIGACIÓN<br />
Los métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación se harán mediante <strong>la</strong> guía <strong>de</strong> observación.<br />
Los métodos inductivos <strong>de</strong>ductivos y otros que sean necesarios para <strong>la</strong><br />
investigación se hac<strong>en</strong> uso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s operacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables.<br />
4.1.4 LUGAR<br />
Esta investigación se va a realizar <strong>en</strong> el personal administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y Valle, <strong>la</strong> cual se a<br />
ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Av. Enrique Guzmán y Valle (Lurigancho-Chosica)<br />
4.1.5 POBLACIÓN Y MUESTRA<br />
4.1.5.1 Pob<strong>la</strong>ción<br />
La investigación y el análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te proyecto se llevarán a cabo <strong>la</strong><br />
participación <strong>de</strong> algunos estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> UTA.<br />
4.1.5.2 Muestra<br />
La muestra está integrada por 92 estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Técnica <strong>de</strong><br />
Ambato que cursan sus estudios <strong>en</strong> cuartos semestres <strong>de</strong> Artes Aplicadas,<br />
Diseño Gráfico, Informática y Computación, Educación Parvu<strong>la</strong>ria, Estimu<strong>la</strong>ción<br />
Temprana y Psicología Clínica tomados al azar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> UTA.<br />
4.1.6 TÉCNICAS E INSTRUMENTOS<br />
Técnicas: Encuesta.<br />
Instrum<strong>en</strong>tos: Test.<br />
4.1.7 PLAN DE RECOLECCIÓN DE LA INFORMACIÓN<br />
Para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> información necesaria se utilizó un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> evaluación<br />
como es el Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo Barraza Macías el cual se pres<strong>en</strong>to como<br />
una actividad <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> contexto <strong>de</strong> Investigación, cuyo objetivo fue<br />
87
diagnosticar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> estudiantes universitarios, también se les<br />
preguntó el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre anterior.<br />
Las técnicas y <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos serán aplicados a personas con una edad<br />
promedia <strong>de</strong> 18 a 26 años, <strong>en</strong> el espacio y mom<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> modo que<br />
se propicie un ambi<strong>en</strong>te favorable para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. Para<br />
establecer el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> afección <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico.<br />
4.1.8 PLAN DE PROCESAMIENTO DE LA INFORMACIÓN<br />
La información recogida se analizó <strong>en</strong> el software estadístico R, con <strong>los</strong><br />
resultados <strong>de</strong> <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> se formaron grupos:<br />
Grupo1 (<strong>estrés</strong> alto)<br />
Grupo2 (<strong>estrés</strong> medio)<br />
Grupo3 (<strong>estrés</strong> bajo)<br />
Se compararon el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos m<strong>en</strong>cionados<br />
4.1.9 INSTRUMENTOS<br />
La evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> se ha realizado mediante el Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo<br />
Barraza Macías. Los 3 <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> (Alto, medio y Bajo) proporcionan una<br />
estimación <strong><strong>de</strong>l</strong> grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> que consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> persona que <strong>los</strong><br />
acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su vida están <strong>de</strong>sbordando sus capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos<br />
meses. Para evaluar Burnout académico se utilizó <strong>la</strong> traducción al castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> Mas<strong>la</strong>ch Burnout Inv<strong>en</strong>tory-Stu<strong>de</strong>nt Survey (15 ítems; Schaufeli et al., 2002),<br />
cuyas dim<strong>en</strong>siones se <strong>de</strong>nominan Agotami<strong>en</strong>to, Cinismo y Eficacia académica.<br />
El intervalo <strong>de</strong> respuesta va <strong>de</strong> 1 (Nunca/ Rara vez/ Algunas veces) a 5 (Casi<br />
siempre /Siempre).<br />
4.1.10 PROCEDIMIENTO<br />
El Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo Barraza Macías se pres<strong>en</strong>tó como una actividad<br />
<strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Experi<strong>en</strong>cia piloto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>los</strong> alumnos podían<br />
participar <strong>de</strong> forma voluntaria y anónima, y cuyo objetivo era conocer su opinión<br />
sobre <strong>la</strong> misma e i<strong>de</strong>ntificar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> universitarios, durante el<br />
horario <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se <strong>en</strong> <strong>la</strong>s semanas finales <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre.<br />
CAPITULO V.-<br />
5.1 RESULTADOS Y DISCUSIONES<br />
Según <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Investigación <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />
áreas administrativas, carreras, sexo <strong>en</strong> cuanto a <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> Estrés se<br />
obtuvo <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes resultados.<br />
88
plot (stres~Areas administrativas)<br />
> plot(stres~carreras)<br />
NIVEL DE ESTRÉS<br />
Área administrativa<br />
89
plot(stres~sexo)<br />
> interaction.plot (Áreas administrativas, carreras, <strong>estrés</strong>)<br />
>a=aov (<strong>estrés</strong> ~ Áreas adminisstrativas+carreras+sexo)<br />
> Summary (a)<br />
RENDIMIENTO<br />
Área administrativa<br />
90
lot(r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to~grupos)<br />
ANOVA<br />
CAPITULO VI.-<br />
6.1 CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES<br />
CONCLUSIONES<br />
1.- No se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong>tre<br />
Faculta<strong>de</strong>s, Carreras y sexo.<br />
2.- Con el anova se pue<strong>de</strong> observar que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias<br />
significativas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> grupos estudiados, es <strong>de</strong>cir que el <strong>estrés</strong> afecta <strong>en</strong> el<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudiantes universitarios.<br />
3.- Al comparar <strong>la</strong>s medias con <strong>los</strong> Grupo1y Grupo2, Grupo1 y Grupo3 se<br />
observan difer<strong>en</strong>cias significativas es <strong>de</strong>cir, a más alto <strong>estrés</strong> m<strong>en</strong>or<br />
r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, sin embargo <strong>los</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos Grupo2 y Grupo3 no<br />
difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to.<br />
91
RECOMENDACIONES<br />
1.- Mant<strong>en</strong>er su conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> lo que estudi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>jar aun <strong>la</strong>do <strong>los</strong><br />
problemas <strong><strong>de</strong>l</strong> hogar ya que esto pue<strong>de</strong> afectar <strong>en</strong> su r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico.<br />
2.- Se recomi<strong>en</strong>da a <strong>los</strong> estudiantes que mant<strong>en</strong>gan un equilibrio estable tanto<br />
<strong>en</strong> su vida <strong><strong>la</strong>boral</strong> como personal.<br />
TEST DEL ESTRÉS<br />
Apellidos y<br />
Nombres:…………………………………………………………………………..<br />
Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia:……………………………………..Carrera:…………………………<br />
………..<br />
Sexo: M ( ) F ( )<br />
1.- Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia te inquietaron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones:<br />
Situaciones<br />
1. La compet<strong>en</strong>cia con <strong>los</strong><br />
compañeros administrativos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
mismo <strong>nivel</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />
2. Sobrecarga <strong>de</strong> tareas y<br />
trabajos<br />
3. La personalidad y el carácter<br />
<strong><strong>de</strong>l</strong> jefe<br />
4. Las evaluaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> jefes<br />
(exám<strong>en</strong>es, capacitaciones,<br />
grados superiores, etc.)<br />
5. El tipo <strong>de</strong> trabajo que te pi<strong>de</strong>n<br />
<strong>los</strong> jefes (consulta <strong>de</strong> gestión<br />
<strong><strong>la</strong>boral</strong>, conocimi<strong>en</strong>to normativo<br />
<strong>en</strong> el trabajo, visión y misión,<br />
p<strong>la</strong>nes, etc.)<br />
6. No <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>los</strong> temas que se<br />
abordan <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina<br />
(1)<br />
Nunca<br />
(2)<br />
Rara<br />
vez<br />
(3)<br />
Algunas<br />
veces<br />
(4)<br />
Casi<br />
siempre<br />
(5)<br />
Siempre<br />
92
7. Participación <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong><br />
grupos(respon<strong>de</strong>r a preguntas,<br />
exposiciones, etc.)<br />
8. Tiempo limitado para hacer el<br />
trabajo<br />
9. Otra<br />
Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia tuvo <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes reacciones físicas,<br />
psicológicas y comportami<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>tales cuando estabas preocupado o<br />
nervioso.<br />
REACCIONES FÍSICAS<br />
Reacciones<br />
10. Trastornos <strong>en</strong> el sueño<br />
(insomnio o pesadil<strong>la</strong>s)<br />
11. Fatiga crónica (cansancio<br />
perman<strong>en</strong>te)<br />
12. Dolores <strong>de</strong> cabeza o<br />
migrañas<br />
13. Problemas <strong>de</strong> digestión,<br />
dolor abdominal o diarrea<br />
14. Rascarse, mor<strong>de</strong>rse <strong>la</strong>s<br />
uñas, frotarse, etc.<br />
15. Somnol<strong>en</strong>cia o mayor<br />
necesidad <strong>de</strong> dormir<br />
REACCIONES PSICOLÓGICAS<br />
Reacciones<br />
16 Inquietud (incapacidad <strong>de</strong><br />
re<strong>la</strong>jarse y estar tranquilo)<br />
(1)<br />
Nunca<br />
(1)<br />
Nunca<br />
(2)<br />
Rara<br />
vez<br />
(2)<br />
Rara<br />
vez<br />
(3)<br />
Algunas<br />
veces<br />
(3)<br />
Algunas<br />
veces<br />
(4)<br />
Casi<br />
siempre<br />
(4)<br />
Casi<br />
siempre<br />
(5)<br />
Siempre<br />
(5)<br />
Siempre<br />
93
17. S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión y<br />
tristeza (<strong>de</strong>caído)<br />
18. Ansiedad, angustia o<br />
<strong>de</strong>sesperación.<br />
19. Problemas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />
20. S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agresividad<br />
o aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> irritabilidad<br />
REACCIONES COMPORTAMENTALES<br />
Reacciones<br />
21. Conflictos o t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a<br />
polemizar o discutir<br />
22. Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más<br />
23. Desgano para realizar <strong>la</strong>s<br />
<strong>la</strong>bores esco<strong>la</strong>res<br />
24. Aum<strong>en</strong>to o reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />
consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />
25. Otras (especifique)<br />
(1)<br />
Nunca<br />
(2)<br />
Rara<br />
vez<br />
(3)<br />
Algunas<br />
veces<br />
(4)<br />
Casi<br />
siempre<br />
(5)<br />
Siempre<br />
Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia utilizaste <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes estrategias para<br />
<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> situación que te causaba <strong>la</strong> preocupación o el nerviosismo.<br />
Estrategias<br />
26. Habilidad asertiva (<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />
nuestras prefer<strong>en</strong>cias i<strong>de</strong>as o<br />
s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos sin dañar a otros)<br />
27. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n y<br />
ejecución <strong>de</strong> sus tareas<br />
28. Elogios a sí mismo<br />
29. La religiosidad (oraciones o<br />
asist<strong>en</strong>cia a misa)<br />
(1)<br />
Nunca<br />
(2)<br />
Rara<br />
vez<br />
3)<br />
Algunas<br />
veces<br />
(4)<br />
Casi<br />
siempre<br />
(5)<br />
Siempre<br />
94
30. Búsqueda <strong>de</strong> información<br />
sobre <strong>la</strong> situación<br />
31. V<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y confi<strong>de</strong>ncias<br />
(Verbalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que<br />
preocupa)<br />
32. Otra (Especifique)<br />
Promedio <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre<br />
pasado:……………………………………………………………<br />
EVALUACIÓN<br />
10-39 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Bajo<br />
40-79 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Medio<br />
80-110 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Alto<br />
BIBLIOGRAFIA<br />
Aguayo, F y Larna, J (1998) ‘Eçírés Ocupacional: Una Perspectiva Ergonórnica<br />
y su Protección el Diseño Organizacional”:www.tip.es/pres<strong>en</strong>cia/boletín.htm.<br />
Arias, F (2000) ”El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>: el Azote <strong>de</strong> Nuestros Díaz”. Comunida<strong>de</strong>s al<br />
día. http:l/www.analitica.com.<br />
Bages, N; FeLdman, L y Chacón, G (1995) ―Patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A y<br />
Reactividad Cardiovascu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> Ger<strong>en</strong>tes‖ Revista Salud Pública <strong>de</strong> México,<br />
37,1.<br />
Castaño, C Rubio, V y Díaz, E (1996) ―Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre Personalidad y <strong>estrés</strong><br />
Percibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Profesión Doc<strong>en</strong>te •. Universidad Gomphut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid.<br />
España.<br />
Charles, D (1998) ―Encuesta <strong>de</strong> Estrés <strong><strong>la</strong>boral</strong> ‗•. Revista <strong>de</strong> Psicología.<br />
UNMSM, III ,3. Lima – PERU.<br />
Stora Jean B<strong>en</strong>jamín. 1991. ¿Qué sé acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>?.<br />
Publicaciones cruz 1° Edición México Df. p.p. 3-37.<br />
Almirall Hernán<strong>de</strong>z Pedro.1996. Análisis Psicológico <strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo.<br />
Instituto <strong>de</strong> Medicina <strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo <strong>de</strong> Cuba. p.p. 2-22.<br />
Keith Davis. 1994. Comportami<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> el Trabajo.<br />
Mc Graw Hill 3° Edición. México. p.p. 557-587.<br />
Seward James P. 1990. Estrés Profesional.<br />
95
Medicina Laboral. Editorial Manual Mo<strong>de</strong>rno. México. p.p. 623-640.<br />
Solomon Philip. 1976. Psiquiatría.<br />
El Manual Mo<strong>de</strong>rno. 2° Edición. México. p.p. 32-52.<br />
PAGINAS WEB:<br />
http://www.contusalud.com/website/fol<strong>de</strong>r/sepa_tratami<strong>en</strong>tos_stress.htm<br />
http://www.geocities.com/portalnatural/soluciones/estres2.htm<br />
http://www.ginsana-col.com/boletin/estres.htm<br />
http://www.igerontologico.com/salud/escue<strong>la</strong>/estres.htm<br />
http://www.ergonomia.cl/bv/<strong>en</strong>0001.html<br />
http://www.i<strong>de</strong>asapi<strong>en</strong>s.com/portal/Consejos/20conjs_%20evitar_%20%20estre<br />
s.htm<br />
http://www.psycologia.com/articu<strong>los</strong>/ar-gonro01_1.htm<br />
http://www.iespana.es/FUNCICLOPEDIA/articu<strong>los</strong>/articu2003/articu1013.htm<br />
http://www.teachhealth.com/spanish.html<br />
http://www.cdc.gov/spanish/niosh/docs/99-101sp.html<br />
http://www.medspain.com/n3_feb99/stress.htm<br />
http://www.psicologia-online.com/formacion/online/clinica/estres/estres.htm<br />
Cár<strong>de</strong>nas, S., 1999, ―El <strong>estrés</strong> ocupacional ¿Muy estudiado y poco<br />
compr<strong>en</strong>dido?‖, <strong>en</strong> Revista <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Colombiano <strong>de</strong> Seguridad, 1822,<br />
noviembre-diciembre.<br />
Guía para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos <strong><strong>la</strong>boral</strong>es, 2001, Madrid, Comisión<br />
Confe<strong>de</strong>ral Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Trabajadores – Consuldis.<br />
Revisado el 18 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong> http://www.ugt.es/s<strong><strong>la</strong>boral</strong>/estres.pdf<br />
Guía sobre el <strong>estrés</strong> ocupacional, 2006, Madrid, Comisión Confe<strong>de</strong>ral Ejecutiva<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Trabajadores.<br />
Hernán<strong>de</strong>z, Jorge Román, 2003, ―Estrés y Burnout <strong>en</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es primario y secundario <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción‖, <strong>en</strong> Revista Cubana <strong>de</strong> Salud<br />
Pública, vol. 29, núm. 2, abril-junio, p. 103-110. Revisado el 8 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />
2007, <strong>en</strong> http://scielo.sld.cu/scielo.php?pid=S0864-<br />
34662003000200002&script=sci_arttext<br />
Hernán<strong>de</strong>z Romero, J. S., 2005, ―Procedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> verificación,<br />
diagnóstico y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa: CBX estudio piloto‖,<br />
<strong>en</strong> Revista Cubana <strong>de</strong> Salud y Trabajo, vol. 6, núm. 1, p. 36-41. Revisado el 8<br />
<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong> http://bvs.sld.cu/revistas/hie/vol43_1_05/hie07105.htm<br />
6<br />
96
Molerio Pérez, O; M. A. Arce González; I. Otero Ramos; y Z. Nieves Achon,<br />
2005, ―El <strong>estrés</strong> como factor <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial es<strong>en</strong>cial‖, <strong>en</strong><br />
Revista Cubana <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Epi<strong>de</strong>miología, vol. 43, núm. 1, <strong>en</strong>ero-abril.<br />
Revisado el 18 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong><br />
http://bvs.sld.cu/revistas/hie/vol43_1_05/hie07105.htm<br />
Román Hernán<strong>de</strong>z, J., 2006, ―El <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> salud <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong> salud<br />
<strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores‖, <strong>en</strong> Revista Cubana <strong>de</strong> Salud Pública, vol. 32, núm. 4.<br />
Revisado el 28 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2008 <strong>en</strong><br />
http://scielo.sld.cu/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0864-<br />
34662006000400017&lng=es&nrm=iso<br />
Sánchez Cabaco, A., 2000, ―Influ<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, afrontami<strong>en</strong>to y apoyo<br />
social <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud‖, <strong>en</strong> Publicación Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud Pública<br />
Municipalidad <strong>de</strong> Rosario Arg<strong>en</strong>tina, vol. 2, núm. 1-2. Revisado el 22 <strong>de</strong> marzo<br />
<strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong><br />
http://www.rosario.gov.ar/sitio/salud/Revista_Inv_Web/vol2n1y2_datosedicion.h<br />
tm<br />
Schaufeli, W. B. y M. Sa<strong>la</strong>nova, 2002, ―¿Cómo evaluar <strong>los</strong> riesgos<br />
psicosociales <strong>en</strong> el trabajo?‖, <strong>en</strong> Revista <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción, Trabajo y Salud, núm.<br />
20, p. 4-9. Revisado el 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong><br />
http://www.mtas.es/insht/revista/A_20_ST01.htm<br />
Slipak, O., 2006, ―Estrés y perfiles <strong>de</strong> personalidad‖, <strong>en</strong> Revista Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong><br />
Clínica Neuropsiquiátrica, vol. 4, núm. 4. Revisado el 15 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong><br />
http://www.alcmeon.com.ar/4/16/<br />
97