10.05.2013 Views

nivel del estrés laboral y parón de conducta en los empleados de la ...

nivel del estrés laboral y parón de conducta en los empleados de la ...

nivel del estrés laboral y parón de conducta en los empleados de la ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN<br />

Enrique Guzmán y Valle<br />

La Cantuta<br />

―Alma Máter <strong><strong>de</strong>l</strong> Magisterio Nacional‖<br />

VICERRECTORADO ACADÈMICO<br />

DIRECCIÒN DEL INSTITUTO DE INVESTIGACIÒN<br />

―NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS<br />

DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN ENRIQUE GUZMÁN Y VALLE‖<br />

Doc<strong>en</strong>te Investigador responsable:<br />

GLORIA MONTERO GRANTHON<br />

COLABORADOR:<br />

Econ. Fernando Felipe Manzano Sosa<br />

Cantuta, Enero <strong>de</strong> 2010<br />

4


NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS DE LA<br />

UNE<br />

INDICE Nº pág.<br />

CAPITULO I…………………………………………………………………... 7<br />

1.1 EL PROBLEMA.................................................................................... 7<br />

1.1.1 SELECCIÓN DEL PROBLEMA........................................................ 8<br />

1.2 OBJETIVOS…………………………………………………………..... … 9<br />

1.3 HIPOTESIS GENERAL………………………………………………..…. 10<br />

1.4 JUSTIFICACIÓN………………………………………………………..… 11<br />

1.5 ALCANCE……………………………………………………………..…… 12<br />

1.6 LIMITACIÓN…………………………………………………………..…… 12<br />

1.7 DELIMITACIÓN……………………………………………………..…….. 12<br />

CAPITULO II…………………………………………………………..………. 13<br />

2.1 MARCO TEÓRICO……………………………………………..………… 13<br />

2.1.1.1 RESEÑA HISTORICA DEL ESTRÉS…………………..…………... 13<br />

2.1.1.2 ANTECEDENTES HISTORICOS DEL ESTRÉS……..…………… 15<br />

2.1.1.3 UTILIDAD DEL ESTRÉS…………………………...………………… 17<br />

2.1.1.4 EL PROBLEMA DEL ESTRÉS……………………...……………….. 17<br />

2.1.1.5 CAUSAS………………………………………………..……………… 18<br />

2.1.1.6 SIGNOS Y SÍNTOMAS………………………………...……………... 18<br />

2.1.1.7 TRATAMIENTO………………………………………...……………… 18<br />

2.1.1.8 CUIDADOS……………………………………………..……………… 18<br />

2.1.1.9 ALGUNAS ESTRATEGIAS PARA DISIMULAR EL ESTRÉS......... 20<br />

2.1.1.10 SEÑALES POSIBLES DE ESTRÉS………………………………... 20<br />

2.1.1.11 CONSEJOS PARA AFRONTAR EL ESTRÉS……………………. 21<br />

2.1.1.12 EL ESTRÉS NO SIEMPRE ES MALO……………………………... 21<br />

2.1.1.13 EL ESTRÉS Y LA ALIMENTACIÓN……………………………… … 22<br />

2.1.1.14 EL ESTRÉS Y LOS DOLORES DE CABEZA……………………... 22<br />

2.1.1.15 ESTRÉS Y EL SUEÑO………………………………………………. 22<br />

2.1.1.16 ESTRÉS Y EL TRABAJO……………………………………………. 23<br />

2.1.1.17 EL ESTRÉS Y LA MEDITACIÓN……………………………………. 23<br />

2.1.1.18 FORZANDO TU CUERPO…………………………………………… 23<br />

2.1.1.19 FACTORES MEDIO-AMBIENTALES………………………………. 23<br />

2.1.1.20 EL CASO DEL TABACO……………………………………………… 24<br />

2.1.1.21 FACTORES HORMONALES………………………………………… 24<br />

2.1.1.22 ESTRÉS ALÉRGICO…………………………………………………. 24<br />

2.1.1.23 REACCIÓN GENERAL DE ADAPTACIÓN AL ESTRÉS…………. 25<br />

2.1.1.24 EL ESTRÉS NO SIEMPRE ES MALO……………………………… 26<br />

2.1.1.25 LOS DIFERENTES TIPOS DE ESTRÉS....................................... 26<br />

2.1.1.26 VEINTE CONSEJOS PARA EVITAR EL ESTRÉS………………... 27<br />

2.1.1.27 ENFERMEDADES POR ESTRÉS……………………………….…… 29<br />

2.1.1.28 FISIOPATOLOGÍA DEL ESTRÉS…………………………………… 30<br />

2.1.1.29 ESTRÉS LABORAL……………………………………………………. 31<br />

2.1.1.30 MANEJO DEL ESTRÉS LABORAL………………………………….. 35<br />

2.1.1.31 EL ESTRÉS EN EL TRABAJO……………………………………….. 37<br />

2.1.1.32 EL ESTRÉS EN EL LUGAR DE TRABAJO HOY EN DÍA………… 37<br />

CAPITULO III……………………………………………………………………… 72<br />

3.1 INSTRUMENTOS…………………………………………………………….. 72<br />

3.2 TÉCNICAS E INSTRUMENTOS............................................................... 78<br />

3.2.1 PLAN DE RECOLECCIÓN DE LA INFORMACIÓN.............................. 78<br />

5


3.2.2 PLAN DE PROCESAMIENTO DE LA INFORMACIÓN………………… 79<br />

3.2.3 INSTRUMENTOS…………………………………………………………… 79<br />

3.2.4 PROCEDIMIENTO………………………………………………………….. 79<br />

CONCLUSIONES Y OBSERVACIONES………………………………………... 86<br />

CAPITULO IV……………………………………………………………………….. 87<br />

4.1 LA METODOLOGÍA…………………………………………………………… 87<br />

4.1.1 MODALIDAD BÁSICA DE LA INVESTIGACIÓN………………………… 87<br />

4.1.2 TIPO DE INVESTIGACIÓN………………………………………………… 87<br />

4.1.3 MÉTODO DE INVESTIGACIÓN…………………………………………… 87<br />

4.1.4 LUGAR………………………………………………………………………… 87<br />

4.1.5 POBLACIÓN Y MUESTRA………………………………………………….. 87<br />

4.1.6 TÉCNICAS E INSTRUMENTOS……………………………………………. 88<br />

4.1.7 PLAN DE RECOLECCIÓN DE LA INFORMACIÓN……………………… 88<br />

4.1.8 PLAN DE PROCESAMIENTO DE LA INFORMACIÓN………………….. 88<br />

4.1.9 INSTRUMENTOS…………………………………………………………….. 88<br />

4.1.10 PROCEDIMIENTO………………………………………………………….. 88<br />

CAPITULO V………………………………………………………………………… 89<br />

5.1 RESULTADOS Y DISCUSIONES…………………………………………….. 89<br />

CAPITULO VI………………………………………………………………………… 91<br />

6.1 CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES………………………………… 91<br />

BIBLIOGRAFIA………………………………………………………………………. 95<br />

6


NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS<br />

EMPLEADOS DE LA UNE<br />

CAPITULO I.-<br />

1.1 EL PROBLEMA<br />

Hab<strong>la</strong>r <strong><strong>de</strong>l</strong> estudio <strong>de</strong> dos conceptos <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong>vergadura, Estrés <strong><strong>la</strong>boral</strong> y<br />

el patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> Tipo A -B, es hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> un sin número <strong>de</strong> rasgos y<br />

características que se asocian a <strong>la</strong> problemática actual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas.<br />

Sólo <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes <strong>la</strong> sociedad ha com<strong>en</strong>zado a prestar at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong><br />

importante influ<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud pública y el impacto<br />

económico que ejerce <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

diversos sectores. Pero a partir <strong>de</strong> esta toma <strong>de</strong> conci<strong>en</strong>cia, se han realizado<br />

estudios y propuesto estrategias para mitigar <strong>la</strong> importancia que pres<strong>en</strong>ta (y <strong>la</strong>s<br />

pérdidas económicas que conlleva) eso que muchas veces se confundía con<br />

pereza, <strong>de</strong>sgano, falta <strong>de</strong> voluntad, etc.<br />

El individuo, <strong>en</strong> distintos ámbitos <strong>de</strong> su vida, se ve sometido a múltiples<br />

presiones que le g<strong>en</strong>eran <strong>estrés</strong>. Una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s partes más importantes está<br />

re<strong>la</strong>cionada con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su trabajo. En g<strong>en</strong>eral, el individuo ti<strong>en</strong>e una<br />

gran capacidad <strong>de</strong> adaptación, que ante ciertas circunstancias lo obliga a<br />

realizar un gran esfuerzo para el que el sujeto no está preparado, que<br />

finalm<strong>en</strong>te se manifestar tanto individualm<strong>en</strong>te como <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

Los efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> y sus consecu<strong>en</strong>cias prolongadas, como hemos dicho,<br />

varían con <strong>la</strong>s características individuales, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do difer<strong>en</strong>tes sintomatologías,<br />

así como diversas estrategias y esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> afrontar <strong>la</strong>s situaciones estresantes.<br />

Así, muchos investigadores se han interesado <strong>en</strong> estudiar <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> humana<br />

a <strong>nivel</strong> empresarial, <strong>de</strong>scribi<strong>en</strong>do como influye <strong>en</strong> el trabajo y <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

productividad <strong><strong>de</strong>l</strong> mismo. El patrón <strong><strong>la</strong>boral</strong> actual exige t<strong>en</strong>er una adaptación<br />

a<strong>de</strong>cuada al trabajo, que ll<strong>en</strong>e <strong>la</strong>s expectativas <strong>de</strong> <strong>los</strong> empresarios, como lograr<br />

obt<strong>en</strong>er un alto <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> productividad.<br />

En lo concerni<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> patrones <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>, observaciones realizadas por<br />

Prince (1982) llevaron a <strong>de</strong>finirlo como <strong>la</strong>s preposiciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminados<br />

sujetos <strong>en</strong> cuanto a sus actitu<strong>de</strong>s y el modo <strong>de</strong> afrontar situaciones<br />

condicionales por <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores <strong>en</strong> uso, <strong>en</strong> una sociedad <strong>de</strong>terminada.<br />

Así el patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> <strong>de</strong> un sujeto reúne rasgos <strong>de</strong> personalidad, actitu<strong>de</strong>s<br />

cre<strong>en</strong>cias, <strong>conducta</strong> manifiesta y una <strong>de</strong>terminada activación psicofisiologica.<br />

En <strong>la</strong> actualidad existe tanta inestabilidad <strong><strong>la</strong>boral</strong> producida <strong>en</strong>tre otras cosas<br />

por <strong>la</strong> excesiva rotación <strong>de</strong> personal, <strong>los</strong> <strong>de</strong>spidos intempestivos, <strong>la</strong>s<br />

evaluaciones por el Gobierno C<strong>en</strong>tral etc. produci<strong>en</strong>do falta <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración y<br />

bajo r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />

7


Esta realidad se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas e instituciones<br />

públicas, una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s es nuestra Casa <strong>de</strong> estudios <strong>la</strong> cual pres<strong>en</strong>ta <strong>en</strong>tre sus<br />

principales problemas que afectan al área Psico<strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:<br />

• Se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el tipo <strong>de</strong><br />

involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> involucrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y Valle – La Cantuta.<br />

• Se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que ejerce <strong>la</strong> cultura organizacional <strong>de</strong> nuestra<br />

Casa <strong>de</strong> estudios <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación<br />

Enrique Guzmán y Valle – La Cantuta.<br />

• Se <strong>de</strong>sconoce el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> autoestima <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>en</strong> función a <strong>la</strong> tarea<br />

que realizan.<br />

• Se <strong>de</strong>sconoce como influye <strong>los</strong> problemas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es <strong>en</strong> <strong>la</strong> dinámica familiar <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y<br />

Valle – La Cantuta.<br />

• Se <strong>de</strong>sconoce el tipo <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo que ejerc<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es jerárquicos y su<br />

influ<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique<br />

Guzmán y Valle – La Cantuta.<br />

• Se <strong>de</strong>sconoce el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y Valle – La Cantuta hacia <strong>la</strong><br />

institución.<br />

• Se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el patrón<br />

<strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A-B <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong><br />

Educación Enrique Guzmán y Valle – La Cantuta.<br />

De <strong>los</strong> cuales este último ha sido seleccionado como materia <strong>de</strong> investigación<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo ya que, el <strong>estrés</strong> y <strong>los</strong> patrones <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> son dos<br />

gran<strong>de</strong>s factores que influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> cualquier ámbito sea familiar, social o <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

si<strong>en</strong>do este último parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología organizacional y por tal motivo tema<br />

<strong>de</strong> interés para <strong>la</strong> realización <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te proyecto.<br />

1.1.1. SELECCIÓN DEL PROBLEMA<br />

En <strong>la</strong> actualidad es importante que <strong>los</strong> psicólogos organizacionales y <strong>los</strong> <strong>de</strong>más<br />

estudiosos <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to humano tom<strong>en</strong> conci<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> como influy<strong>en</strong> el<br />

<strong>estrés</strong> y <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> su ambi<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>boral</strong>, lo<br />

cual permitirá ubicar<strong>los</strong> <strong>en</strong> puestos a<strong>de</strong>cuados, que conllev<strong>en</strong> a una mejor<br />

productividad y a una mayor cohesión <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

Por tal motivo el problema <strong>de</strong> si existe re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el<br />

patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A-B se ha seleccionado <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes<br />

criterios:<br />

8


• La aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> investigaciones al respecto <strong>en</strong> nuestra realidad, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

importancia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> estos dos factores <strong>en</strong> el aspecto psicológico <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>empleados</strong>, alterando así su estado emocional y su calidad <strong>de</strong> vida.<br />

• Establecer <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s concepciones teóricas exist<strong>en</strong>tes y <strong>la</strong>s<br />

manifestaciones comporta m<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

1.2 OBJETIVOS<br />

GENERAL<br />

A) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el patrón<br />

<strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A - B <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />

ESPECIFICOS<br />

B) Determinar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Empresa<br />

Agroindustrial Casa Gran<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> La Libertad.<br />

C) Determinar el Patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> Tipo A-B <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />

D) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el factor I-<br />

t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />

E) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el factor IIambición<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />

F) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el factor<br />

III- actividad <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />

G) Determinar <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y el factor<br />

IV- <strong>de</strong> represión <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />

H) Determinar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z y confiabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> Apreciación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>-<br />

S (Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> socio- <strong><strong>la</strong>boral</strong>).<br />

I) Determinar <strong>la</strong> vali<strong>de</strong>z y confiabilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> Cuestionario <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A - B<br />

<strong>de</strong> Eys<strong>en</strong>ck y Fulker.<br />

9


1.3 HIPÓTESIS<br />

Hipótesis G<strong>en</strong>eral: Existe <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> aplicar el NIVEL DEL ESTRÉS<br />

LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD<br />

NACIONAL DE EDUCACIÓN ENRIQUE GUZMÁN Y VALLE<br />

Hipótesis Específica:<br />

1.- Existe algunas estrategias para el NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN<br />

DE CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE<br />

EDUCACIÓN ENRIQUE GUZMÁN Y VALLE<br />

2.- Determinar <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos para el NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE<br />

CONDUCTA EN LOS EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE<br />

EDUCACIÓN ENRIQUE GUZMÁN Y VALLE<br />

3.- Diseñar <strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos necesarios que se requiere tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el personal administrativo<br />

para el NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA EN LOS<br />

EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN ENRIQUE<br />

GUZMÁN Y VALLE<br />

OPERACIONALIZACIÓN DE LAS VARIABLES<br />

VI: LOS EMPLEADOS DE LA UNIVERSIDAD NACIONAL DE EDUCACIÓN ENRIQUE<br />

GUZMÁN.<br />

VD: para el NIVEL DEL ESTRÉS LABORAL Y PATRÓN DE CONDUCTA<br />

TÉRMINOS UTILIZADOS:<br />

ACCIDENTE CON OCASIÓN: Hace refer<strong>en</strong>cia al que ocurre cuando se está<br />

haci<strong>en</strong>do algo re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> tareas.<br />

CONTROL DE RIESGOS: Proceso <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones para tratar y/o<br />

reducir <strong>los</strong> riesgos, para imp<strong>la</strong>ntar <strong>la</strong>s medidas correctoras, exigir su<br />

cumplimi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> evaluación periódica <strong>de</strong> su eficacia.<br />

EFECTO DEL TRABAJADOR SANO: Es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o observado <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s profesionales: <strong>los</strong> trabajadores suel<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar<br />

unas tasas globales <strong>de</strong> mortalidad inferiores a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral,<br />

<strong>de</strong>bido al hecho <strong>de</strong> que <strong>los</strong> afectados por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s importantes o<br />

incapacitantes son habitualm<strong>en</strong>te excluidos <strong><strong>de</strong>l</strong> empleo.<br />

ESTRÉS: Cambios reversibles o irreversibles <strong>en</strong> el organismo, provocados por<br />

un <strong>de</strong>sequilibrio <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> factores externos (tanto ambi<strong>en</strong>tales<br />

como psicológicos o sociales) y <strong>los</strong> recursos que provocan una disminución <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to.<br />

10


ESTRÉS LABORAL: Es un <strong>de</strong>sequilibrio importante <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda y <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> respuesta <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo bajo condiciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que el fracaso<br />

ante esta <strong>de</strong>manda posee importantes consecu<strong>en</strong>cias. Según esta <strong>de</strong>finición,<br />

se produciría <strong>estrés</strong> cuando el individuo percibe que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno<br />

superan a sus capacida<strong>de</strong>s para afrontar<strong>la</strong>s y, a<strong>de</strong>más, valora esta situación<br />

como am<strong>en</strong>azante para su estabilidad.<br />

FATIGA: Disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad, <strong><strong>de</strong>l</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to o <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad a<br />

proseguir una tarea <strong>de</strong>bida a un gasto <strong>en</strong>ergético físico o psicológico previo;<br />

conjunto <strong>de</strong> factores que afectan el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to humano.<br />

PREVENCIÓN DE RIESGOS LABORALES: Es <strong>la</strong> disciplina que busca<br />

promover <strong>la</strong> seguridad y salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores mediante <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación,<br />

evaluación y control <strong>de</strong> <strong>los</strong> peligros y riesgos asociados a un proceso<br />

productivo, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> fom<strong>en</strong>tar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s y medidas<br />

necesarias para prev<strong>en</strong>ir <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong>rivados <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />

PSICOSOCIOLOGÍA DE LA PREVENCIÓN DE RIESGOS LABORALES:<br />

Estudia <strong>los</strong> factores <strong>de</strong> naturaleza psicosocial y organizativa exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />

trabajo, que pue<strong>de</strong>n repercutir <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />

RIESGO LABORAL: Todo aquel aspecto <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cialidad<br />

<strong>de</strong> causar un daño.<br />

SALUD OCUPACIONAL: Disciplina que ti<strong>en</strong>e por finalidad promover y<br />

mant<strong>en</strong>er el más alto grado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar físico, m<strong>en</strong>tal y social <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

trabajadores <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s profesiones; evitar el <strong>de</strong>smejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

causado por <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo; proteger<strong>los</strong> <strong>en</strong> sus ocupaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

riesgos resultantes <strong>de</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes nocivos; ubicar y mant<strong>en</strong>er a <strong>los</strong><br />

trabajadores <strong>de</strong> manera a<strong>de</strong>cuada a sus aptitu<strong>de</strong>s fisiológicas y sicológicas; y<br />

<strong>en</strong> suma, adaptar el trabajo al hombre y cada hombre a su trabajo.<br />

1.4 JUSTIFICACIÓN<br />

La Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y Valle <strong>la</strong> Cantuta, <strong>en</strong><br />

base a <strong>la</strong> problemática p<strong>la</strong>nteada anteriorm<strong>en</strong>te se crea <strong>la</strong> necesidad sobre<br />

manifestaciones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, <strong>de</strong> manera que si se logra mejorar el clima <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong><br />

UNE logrará proyectar una mejor imag<strong>en</strong> ante otras universida<strong>de</strong>s públicas<br />

competidoras. Cabe m<strong>en</strong>cionar que si una organización cu<strong>en</strong>ta con<br />

manifestaciones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong><br />

situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, se verá <strong>en</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja con otras que no lo cu<strong>en</strong>tan,<br />

puesto que proporcionará una m<strong>en</strong>or calidad <strong>en</strong> gestión o servicios y por<br />

consigui<strong>en</strong>te mal servicio <strong>de</strong> apoyo.<br />

11


El análisis se crea <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad sobre manifestaciones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, constituirá una<br />

herrami<strong>en</strong>ta fundam<strong>en</strong>tal que apoyará y reforzará el proceso <strong>de</strong> mejora<br />

continua <strong>de</strong> nuestra institución. Esta investigación servirá como base para<br />

futuras investigaciones que se hagan tanto <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones públicas como<br />

<strong>en</strong> organizaciones privadas que ofrezcan el mismo servicio. También se<br />

justifica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista metodológico ya que será realizada a través <strong>de</strong><br />

técnicas como: el cuestionario y <strong>la</strong> observación directa que g<strong>en</strong>eraran <strong>los</strong><br />

resultados analizados estadísticam<strong>en</strong>te. Finalm<strong>en</strong>te y no m<strong>en</strong>os importante el<br />

diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrategias que irán a solv<strong>en</strong>tar una situación <strong>en</strong> el campo<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />

1.5 ALCANCE<br />

El resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> investigación se llevará hasta <strong>la</strong> propuesta <strong>de</strong> estrategias que<br />

mejore <strong>la</strong>s manifestaciones <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional Mayor <strong>de</strong><br />

Educación Enrique Guzmán y Valle.<br />

1.6 LIMITACIÓN<br />

Limitada disponibilidad por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> jefes y profesionales para proporcionar<br />

<strong>la</strong> información necesaria que permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong> investigación. La veracidad<br />

suministrada pudiera no ser efectiva al consi<strong>de</strong>rar factores como el<br />

<strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to, ma<strong>la</strong> interpretación, criterios actualidad <strong>de</strong> información e<br />

incluso impru<strong>de</strong>ncia u omisión <strong>de</strong> <strong>de</strong>talles por parte <strong><strong>de</strong>l</strong> personal que allí <strong>la</strong>bora.<br />

1.7 DELIMITACIÓN<br />

El objeto <strong>de</strong> estudio está <strong><strong>de</strong>l</strong>imitado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación<br />

Enrique Guzmán y Valle, <strong>la</strong> cual estará <strong>en</strong>focada <strong>en</strong> un periodo <strong>de</strong> tiempo que<br />

va <strong>de</strong>s<strong>de</strong> setiembre a diciembre 2010.<br />

12


CAPITULO II.-<br />

2.1. MARCO TEORICO<br />

2.1.1 ESTRES<br />

2.1.1.1. RESEÑA HISTORICA DEL ESTRES<br />

El término <strong>estrés</strong> provi<strong>en</strong>e <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>la</strong>tín ―siringere‖ que significa provocar t<strong>en</strong>sión, y<br />

fue bautizado por primera vez <strong>en</strong> el idioma inglés durante el siglo XVI con el<br />

propósito <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir opresión, adversidad, y dificultad, <strong>de</strong> acuerdo con el<br />

diccionario Oxford <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>en</strong>gua inglesa (1933), aún mucho antes <strong>de</strong> que se le<br />

diera una <strong>de</strong>finición ci<strong>en</strong>tífica <strong>en</strong> el campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> física y <strong>la</strong> ing<strong>en</strong>iería.<br />

Durante el siglo pasado, su uso común vario para connotar presión, fuerza,<br />

tirantes o sobre esfuerzo aplicado sobre un objeto material o persona. Este<br />

ultimo concepto, el cual implica un ―organismo u objeto bajo estado <strong>de</strong> presión<br />

por fuerzas externas, tratando <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er su unidad y retornar a su estado<br />

original ― fue llevado más tar<strong>de</strong> al campo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias biológicas y médicas<br />

(Hinkle,1973).<br />

Los estudios <strong><strong>de</strong>l</strong> fisiólogo francés C<strong>la</strong>u<strong>de</strong> Bernard <strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda parte <strong><strong>de</strong>l</strong> siglo<br />

XIX tuvieron un impacto significativo <strong>en</strong> <strong>la</strong> evolución <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Bernard (1927) consi<strong>de</strong>ró que <strong>la</strong> auto-regu<strong>la</strong>ción es una característica innata <strong>de</strong><br />

todo organismo vivi<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a su habilidad <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er un <strong>nivel</strong> <strong>de</strong><br />

estabilidad <strong>de</strong> su medio ambi<strong>en</strong>te interno a pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong> constantes cambios<br />

externos a <strong>los</strong> cuales está expuesto.<br />

En base a <strong>la</strong>s especu<strong>la</strong>ciones acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> sobre <strong>la</strong> salud a<br />

inicios <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te siglo, William Osler, conocido médico británico, g<strong>en</strong>eralizó<br />

equival<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre ―<strong>estrés</strong>‖ y ―sobre esfuerzo‖ así también ―trabajo fuerte‖ y<br />

―preocupación―, indicando a <strong>la</strong> vez que estas condiciones facilitaban el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res. En base a sus observaciones <strong>en</strong><br />

un grupo <strong>de</strong> 20 médicos qui<strong>en</strong>es sufrían alguna angina pectoral, Osler llegó a<br />

<strong>la</strong> conclusión <strong>de</strong> que estos médicos estaban completam<strong>en</strong>te absorbidos ―<strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

incesante rueda <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica médica, y que <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> estos hombres<br />

había un factor adicional <strong>de</strong> preocupación.‖<br />

Waltr Cannon, fisiólogo, norteamericano, <strong>en</strong> sus estudios acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

mecanismos homeostáticos con re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s reacciones <strong>de</strong> ―pelea o fuga‖ se<br />

refiere al término <strong>estrés</strong> como un estado <strong>de</strong> reacción <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo. El observó<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong>s tema nervioso simpático tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> seres humanos como es<br />

expuestos a una variedad <strong>de</strong> estímu<strong>los</strong> dolorosos <strong>los</strong> cuales incluy<strong>en</strong> frío<br />

extremo, reducción <strong>de</strong> azúcar y falta <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> otros disturbios<br />

emocionales (Cannon, 1929).<br />

Cannon atribuyó estos cambios <strong>de</strong> procesos biológicos y fisiológicos a <strong>la</strong><br />

activación <strong>de</strong> mecanismos homeostáticos. El sugirió que <strong>la</strong> función básica <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

proceso, homeostático era contrarrestar <strong>los</strong> efectos causados por estimu<strong>la</strong>ción<br />

13


nociva, <strong>de</strong> tal que el equilibrio interno se restablezca <strong>de</strong> manera natural.<br />

Cuando el ba<strong>la</strong>nce ser alterado fuera <strong>de</strong> sus límites, Cannon consi<strong>de</strong>raba que<br />

<strong>los</strong> <strong>en</strong>contraban ―<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>‖. Estrés por lo tanto era el resultado <strong>de</strong><br />

disturbios <strong>en</strong> el mecanismo homeostático <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo o <strong><strong>de</strong>l</strong> animal. (Cannon,<br />

1935).<br />

A pesar <strong>de</strong> que se consi<strong>de</strong>ra a Hans Selyer (1936) como el primero <strong>en</strong> estudiar<br />

el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> manera sistemática ci<strong>en</strong>tífica, el trabajo <strong>de</strong> este<br />

autor se vio profundam<strong>en</strong>te influ<strong>en</strong>ciado por lo estudios <strong>de</strong> Bernard y Cannon.<br />

El uso <strong><strong>de</strong>l</strong> término <strong>estrés</strong> se ha popu<strong>la</strong>rizado sin que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

personas t<strong>en</strong>gan c<strong>la</strong>ro <strong>en</strong> qué consiste el mismo. Al revisar <strong>la</strong> amplia literatura<br />

sobre el tema, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran multitud <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales lo<br />

abordan indistintam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> como estímulo, como<br />

respuesta o como consecu<strong>en</strong>cia. Sin <strong>en</strong>trar a polemizar teóricam<strong>en</strong>te sobre su<br />

<strong>de</strong>finición, por no constituir objeto <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo, se aborda el <strong>estrés</strong><br />

como: <strong>la</strong> respuesta adaptativa <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo ante <strong>los</strong> diversos estresores,<br />

(Hans Selye, 1936).<br />

Alternativam<strong>en</strong>te para precisar conceptos, se utiliza el término "respuesta <strong>de</strong><br />

<strong>estrés</strong>" al referirse a <strong>la</strong> respuesta inespecífica <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a cualquier<br />

<strong>de</strong>manda, y el término <strong>de</strong> "estresor" o "situación estresante" referida al estímulo<br />

o situación que provoca una respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

En <strong>la</strong> actualidad han cobrado auge <strong>la</strong>s teorías interaccionistas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> que<br />

p<strong>la</strong>ntean que <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

características <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> medio. Se consi<strong>de</strong>ra que una<br />

persona está <strong>en</strong> una situación estresante o bajo un estresor cuando ha <strong>de</strong><br />

hacer fr<strong>en</strong>te a situaciones que conllevan <strong>de</strong>mandas conductuales que le resulta<br />

difícil poner <strong>en</strong> práctica o satisfacer. Es <strong>de</strong>cir <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> medio como <strong>de</strong> sus propios recursos para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a él (Lazarus y<br />

Folkman, 1984), o avanzando un poco más, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discrepancias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> medio externo o interno, y <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que el sujeto percibe<br />

que pue<strong>de</strong> dar respuesta a esas <strong>de</strong>mandas (Folkman, 1984).<br />

La respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es una respuesta automática <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a cualquier<br />

cambio ambi<strong>en</strong>tal, externo o interno, mediante <strong>la</strong> cual se prepara para hacer<br />

fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s posibles <strong>de</strong>mandas que se g<strong>en</strong>eran como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nueva situación, (Labrador, 1992). Por tanto, ello no es algo "malo" <strong>en</strong> sí<br />

mismo, al contrario; facilita el disponer <strong>de</strong> recursos para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a<br />

situaciones que se supon<strong>en</strong> excepcionales.<br />

Estas respuestas favorec<strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación y sus <strong>de</strong>mandas,<br />

procesami<strong>en</strong>to más rápido y pot<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> información disponible, posibilitan<br />

mejor búsqueda <strong>de</strong> soluciones y <strong>la</strong> selección <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>s a<strong>de</strong>cuadas para<br />

hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, preparan al organismo para actuar<br />

<strong>de</strong> forma más rápida y vigorosa. Dado que se activan gran cantidad <strong>de</strong><br />

recursos (incluye aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> activación fisiológica, cognitiva y<br />

conductual); supone un <strong>de</strong>sgaste importante para el organismo. Si éste es<br />

episódico no habrá problemas, pues el organismo ti<strong>en</strong>e capacidad para<br />

recuperarse, si se repit<strong>en</strong> con excesiva frecu<strong>en</strong>cia, int<strong>en</strong>sidad o duración,<br />

pue<strong>de</strong>n producir <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> trastornos psicofisiológicos.<br />

14


2.1.1.2 ANTECEDENTES HISTÓRICOS DEL ESTRÉS<br />

El concepto <strong>de</strong> Estrés se remonta a <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1930, cuando un jov<strong>en</strong><br />

austriaco <strong>de</strong> 20 años <strong>de</strong> edad, estudiante <strong>de</strong> segundo año <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />

medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Praga, Hans Selye, hijo <strong><strong>de</strong>l</strong> cirujano austriaco<br />

Hugo Selye, observó que todos <strong>los</strong> <strong>en</strong>fermos a qui<strong>en</strong>es estudiaba,<br />

indistintam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad propia, pres<strong>en</strong>taban síntomas comunes y<br />

g<strong>en</strong>erales: cansancio, perdida <strong><strong>de</strong>l</strong> apetito, baja <strong>de</strong> peso, ast<strong>en</strong>ia, etc. Esto l<strong>la</strong>mó<br />

mucho <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a Selye, qui<strong>en</strong> le <strong>de</strong>nominó el "Síndrome <strong>de</strong> estar Enfermo".<br />

Hans Selye se graduó como médico y posteriorm<strong>en</strong>te realizó un doctorado <strong>en</strong><br />

química orgánica <strong>en</strong> su universidad, a través <strong>de</strong> una beca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación<br />

Rockefeller se tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> Universidad John Hopkins <strong>en</strong> Baltimore EE.UU.<br />

para realizar un postoctorado cuya segunda mitad efectuó <strong>en</strong> Montreal Canadá<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad McGill, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrolló sus<br />

famosos experim<strong>en</strong>tos <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio físico ext<strong>en</strong>uante con ratas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />

que comprobaron <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hormonas suprarr<strong>en</strong>ales (ACTH,<br />

adr<strong>en</strong>alina y noradr<strong>en</strong>alina), <strong>la</strong> atrofia <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema linfático y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

ulceras gástricas. Al conjunto <strong>de</strong> estas alteraciones orgánicas el doctor Selye<br />

<strong>de</strong>nominó "<strong>estrés</strong> biológico".<br />

Selye consi<strong>de</strong>ró <strong>en</strong>tonces que varias <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sconocidas como <strong>la</strong>s<br />

cardiacas, <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y <strong>los</strong> trastornos emocionales o m<strong>en</strong>tales no<br />

eran sino <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong> cambios fisiológicos resultantes <strong>de</strong> un prolongado<br />

<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> órganos <strong>de</strong> choque m<strong>en</strong>cionados y que estas alteraciones<br />

podrían estar pre<strong>de</strong>terminadas g<strong>en</strong>ética o constitucionalm<strong>en</strong>te.<br />

Sin embargo, al continuar con sus investigaciones, integró a sus i<strong>de</strong>as, que no<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes físicos nocivos actuando directam<strong>en</strong>te sobre el<br />

organismo animal son productores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, sino que a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> el caso <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

hombre, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> carácter social y <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

individuo que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> adaptación provocan el trastorno <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>estrés</strong>.<br />

A partir <strong>de</strong> ahí, el <strong>estrés</strong> ha involucrado <strong>en</strong> su estudio <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> varias<br />

disciplinas médicas, biológicas y psicológicas con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> tecnologías<br />

diversas y avanzadas.<br />

Pero ahora bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> acuerdo a lo anterior el concepto <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> década <strong>de</strong> <strong>los</strong> 30‘s y <strong>de</strong> ahí <strong>en</strong> a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante empezaron a surgir diversos tipos <strong>de</strong><br />

<strong>estrés</strong>, tanto nuevas formas <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to así como nuevas características. Es<br />

por ello que <strong>en</strong> esta investigación que realizo t<strong>en</strong>go como fundam<strong>en</strong>to <strong>de</strong>scribir<br />

<strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, sus características,<br />

conceptos, sus diversos tratami<strong>en</strong>tos, así como varios puntos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong><br />

este mismo.<br />

Bu<strong>en</strong>o para empezar con este proyecto <strong>de</strong> investigación <strong>de</strong>bemos iniciar por<br />

analizar el concepto que se ti<strong>en</strong>e acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, <strong>de</strong>bo m<strong>en</strong>cionar que<br />

exist<strong>en</strong> sin fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>finiciones acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> tema, es por ello que me di a <strong>la</strong> tarea<br />

<strong>de</strong> recopi<strong>la</strong>r e investigar algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más importantes que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

actualidad y por supuesto, hacer m<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s a continuación.<br />

15


Des<strong>de</strong> 1935, Hans Selye, (consi<strong>de</strong>rado padre <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>) introdujo el concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>estrés</strong> como síndrome o conjunto <strong>de</strong> reacciones fisiológicas no especificas<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a difer<strong>en</strong>tes ag<strong>en</strong>tes nocivos <strong><strong>de</strong>l</strong> ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> naturaleza física o<br />

química.<br />

El <strong>estrés</strong> (stress) es un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o que se pres<strong>en</strong>ta cuando <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida se percib<strong>en</strong> <strong>de</strong>masiado difíciles. La persona se si<strong>en</strong>te ansiosa y t<strong>en</strong>sa y se<br />

percibe mayor rapi<strong>de</strong>z <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>la</strong>tidos <strong><strong>de</strong>l</strong> corazón.<br />

"El <strong>estrés</strong> es lo que uno nota cuando reacciona a <strong>la</strong> presión, sea <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo<br />

exterior sea <strong><strong>de</strong>l</strong> interior <strong>de</strong> uno mismo. El <strong>estrés</strong> es una reacción normal <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> cualquier edad. Está producido por el instinto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

organismo <strong>de</strong> protegerse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones físicas o emocionales o, <strong>en</strong><br />

situaciones extremas, <strong><strong>de</strong>l</strong> peligro".<br />

El <strong>estrés</strong> es <strong>la</strong> respuesta <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo a condiciones externas que perturban el<br />

equilibrio emocional <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona. El resultado fisiológico <strong>de</strong> este proceso es<br />

un <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> huir <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que lo provoca o confrontar<strong>la</strong> viol<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te.<br />

En esta reacción participan casi todos lo órganos y funciones <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo,<br />

incluidos cerebro, <strong>los</strong> nervios, el corazón, el flujo <strong>de</strong> sangre, el <strong>nivel</strong> hormonal,<br />

<strong>la</strong> digestión y <strong>la</strong> función muscu<strong>la</strong>r.<br />

El <strong>estrés</strong> es un estímulo que nos arremete emocional o físicam<strong>en</strong>te. Si el<br />

peligro es real o percibido como tal, el resultado es el mismo. Usualm<strong>en</strong>te<br />

provoca t<strong>en</strong>sión, ansiedad, y distintas reacciones fisiológicas.<br />

Es <strong>la</strong> respuesta fisiológica, psicológica y <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sujeto que<br />

busca adaptarse y reajustarse a presiones tanto internas como externas.<br />

Bi<strong>en</strong> ya analizamos difer<strong>en</strong>tes conceptos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. Pero ahora<br />

¿QUÉ CAUSA EL ESTRÉS?<br />

Según Jean B<strong>en</strong>jamin Stora "el <strong>estrés</strong> es causado por el instinto <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo <strong>de</strong><br />

protegerse a sí mismo". Este instinto es bu<strong>en</strong>o <strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cias, como el <strong>de</strong><br />

salirse <strong><strong>de</strong>l</strong> camino si vi<strong>en</strong>e un carro a velocidad. Pero éste pue<strong>de</strong> causar<br />

síntomas físicos si continua por mucho tiempo, así como una respuesta a <strong>los</strong><br />

retos <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria y <strong>los</strong> cambios.<br />

Cuando esto suce<strong>de</strong>, (explica Jean) es como si su cuerpo se preparara para<br />

salir fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> camino <strong><strong>de</strong>l</strong> carro, pero usted está inmóvil. Su cuerpo está<br />

trabajando sobre tiempo, sin ningún lugar para usar toda esa <strong>en</strong>ergía extra.<br />

Esto pue<strong>de</strong> hacerlo s<strong>en</strong>tir ansioso, temeroso, preocupado y t<strong>en</strong>so.<br />

¿POR QUÉ SE PRODUCE EL ESTRÉS?<br />

En principio, se trata <strong>de</strong> una respuesta normal <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo ante <strong>la</strong>s<br />

situaciones <strong>de</strong> peligro. En respuesta a <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> emboscada, el<br />

organismo se prepara para combatir o huir mediante <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> sustancias<br />

como <strong>la</strong> adr<strong>en</strong>alina, producida principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> unas glándu<strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas<br />

"suprarr<strong>en</strong>ales" o "adr<strong>en</strong>ales" (l<strong>la</strong>madas así por estar ubicadas adyac<strong>en</strong>tes al<br />

extremo superior <strong>de</strong> <strong>los</strong> riñones). La adr<strong>en</strong>alina se disemina por toda <strong>la</strong> sangre<br />

y es percibida por receptores especiales <strong>en</strong> distintos lugares <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo,<br />

que respon<strong>de</strong>n para prepararse para <strong>la</strong> acción:<br />

El corazón <strong>la</strong>te más fuerte y rápido.<br />

16


Las pequeñas arterias que irrigan <strong>la</strong> piel y <strong>los</strong> órganos m<strong>en</strong>os críticos<br />

(riñones, intestinos), se contra<strong>en</strong> para disminuir <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> sangre <strong>en</strong><br />

caso <strong>de</strong> heridas y para dar prioridad al cerebro y <strong>los</strong> órganos más críticos<br />

para <strong>la</strong> acción (corazón, pulmones, múscu<strong>los</strong>).<br />

La m<strong>en</strong>te aum<strong>en</strong>ta el estado <strong>de</strong> alerta<br />

Los s<strong>en</strong>tidos se agudizan<br />

2.1.1.3 UTILIDAD DEL ESTRÉS<br />

En condiciones apropiadas (si estamos <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> un inc<strong>en</strong>dio, nos ataca una<br />

fiera, o un vehículo está a punto <strong>de</strong> atropel<strong>la</strong>rnos), <strong>los</strong> cambios provocados por<br />

el <strong>estrés</strong> resultan muy conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes, pues nos preparan <strong>de</strong> manera instantánea<br />

para respon<strong>de</strong>r oportunam<strong>en</strong>te y poner nuestra vida a salvo. Muchas personas<br />

<strong>en</strong> medio <strong>de</strong> situaciones <strong>de</strong> peligro <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n fuerza insospechada, saltan<br />

gran<strong>de</strong>s obstácu<strong>los</strong> o realizan maniobras prodigiosas.<br />

2.1.1.4 EL PROBLEMA DEL ESTRÉS<br />

Lo que <strong>en</strong> situaciones apropiadas pue<strong>de</strong> salvarnos <strong>la</strong> vida, se convierte <strong>en</strong> un<br />

<strong>en</strong>emigo mortal cuando se exti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong> el tiempo. Para muchos, <strong>la</strong>s condiciones<br />

<strong>de</strong> hacinami<strong>en</strong>to, <strong>la</strong>s presiones económicas, <strong>la</strong> sobrecarga <strong>de</strong> trabajo, el<br />

ambi<strong>en</strong>te competitivo, etc., son circunstancias que se percib<strong>en</strong><br />

inconsci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te como am<strong>en</strong>azas. Esto les lleva a reaccionar a <strong>la</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva,<br />

tornándose irritables y sufri<strong>en</strong>do consecu<strong>en</strong>cias nocivas sobre todo el<br />

organismo:<br />

Elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión sanguínea (hipert<strong>en</strong>sión arterial)<br />

Gastritis y úlceras <strong>en</strong> el estómago y el intestino<br />

Disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> función r<strong>en</strong>al<br />

Problemas <strong><strong>de</strong>l</strong> sueño<br />

Agotami<strong>en</strong>to<br />

Alteraciones <strong><strong>de</strong>l</strong> apetito<br />

DESCRIPCIÓN<br />

El <strong>estrés</strong> produce cambios químicos <strong>en</strong> el cuerpo. En una situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>,<br />

el cerebro <strong>en</strong>vía señales químicas que activan <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> hormonas<br />

(cateco<strong>la</strong>minas y <strong>en</strong>tre el<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> adr<strong>en</strong>alina) <strong>en</strong> <strong>la</strong> glándu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al. Las<br />

hormonas inician una reacción <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>en</strong> el organismo: el corazón <strong>la</strong>te más<br />

rápido y <strong>la</strong> presión arterial sube; <strong>la</strong> sangre es <strong>de</strong>sviada <strong>de</strong> <strong>los</strong> intestinos a <strong>los</strong><br />

múscu<strong>los</strong> para huir <strong><strong>de</strong>l</strong> peligro; y el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> insulina aum<strong>en</strong>ta para permitir que<br />

el cuerpo metabolice más <strong>en</strong>ergía.<br />

Estas reacciones permit<strong>en</strong> evitar el peligro. A corto p<strong>la</strong>zo, no son dañinas. Pero<br />

si <strong>la</strong> situación persiste, <strong>la</strong> fatiga resultante será nociva para <strong>la</strong> salud g<strong>en</strong>eral <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

individuo. El <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> estimu<strong>la</strong>r un exceso <strong>de</strong> ácido estomacal, lo cual dará<br />

orig<strong>en</strong> una úlcera. O pue<strong>de</strong> contraer arterias ya dañadas, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong><br />

presión y precipitando una angina o un paro cardiaco. Así mismo, el <strong>estrés</strong><br />

pue<strong>de</strong> provocar una pérdida o un aum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> apetito con <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>te<br />

variación <strong>de</strong> peso <strong>en</strong> <strong>la</strong> persona.<br />

CONSIDERACIONES<br />

17


Los episodios breves <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> trastornan el funcionami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo; sin<br />

embargo <strong>los</strong> síntomas <strong>de</strong>saparec<strong>en</strong> cuando el episodio ce<strong>de</strong>.<br />

Esto ocurre con mayor facilidad si <strong>la</strong> persona posee tácticas efectivas para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar el <strong>estrés</strong> y si expresa sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos normalm<strong>en</strong>te.<br />

2.1.1.5 CAUSAS<br />

Cualquier suceso que g<strong>en</strong>ere una respuesta emocional, pue<strong>de</strong> causar <strong>estrés</strong>.<br />

Esto incluye tanto situaciones positivas (el nacimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un hijo, matrimonio)<br />

como negativas (pérdida <strong><strong>de</strong>l</strong> empleo, muerte <strong>de</strong> un familiar). El <strong>estrés</strong> también<br />

surge por irritaciones m<strong>en</strong>ores, como esperar <strong>de</strong>masiado <strong>en</strong> una co<strong>la</strong> o <strong>en</strong><br />

tráfico. Situaciones que provocan <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> una persona pue<strong>de</strong>n ser<br />

insignificantes para otra.<br />

2.1.1.6 SIGNOS Y SÍNTOMAS<br />

El <strong>estrés</strong> afecta órganos y funciones <strong>de</strong> todo el organismo. Los síntomas más<br />

comunes son<br />

Depresión o ansiedad<br />

Dolores <strong>de</strong> cabeza<br />

Insomnio<br />

Indigestión<br />

Sarpullidos<br />

Disfunción sexual<br />

Palpitaciones rápidas<br />

Nerviosismo<br />

2.1.1.7 TRATAMIENTO<br />

Fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> respuesta al tratami<strong>en</strong>to físico, el doctor pue<strong>de</strong> recom<strong>en</strong>dar<br />

algún tipo <strong>de</strong> psicoterapia.<br />

También pue<strong>de</strong> recetar tranquilizantes, anti<strong>de</strong>presivos o beta bloqueadores<br />

como medida a corto p<strong>la</strong>zo.<br />

Sin embargo, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el uso <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos no se recomi<strong>en</strong>da como<br />

solución a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo. En estos casos no se recomi<strong>en</strong>da el uso <strong>de</strong> bebidas<br />

alcohólicas<br />

2.1.1.8 CUIDADOS<br />

Si <strong>la</strong> causa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> es única, por ejemplo <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> su empleo o un<br />

divorcio, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>te <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> forma efectiva. Comparta sus s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />

con <strong>los</strong> amigos. No se imponga más responsabilida<strong>de</strong>s hasta acostumbrarse a<br />

<strong>la</strong> nueva situación.<br />

Si el <strong>estrés</strong> persiste <strong>de</strong>bido a irritaciones diarias que no se pue<strong>de</strong>n modificar, tal<br />

vez un cambio radical le ayu<strong>de</strong>, por ejemplo <strong>en</strong>contrar un trabajo m<strong>en</strong>os<br />

agobiante.<br />

Pero sin duda <strong>la</strong> mejor terapia es prev<strong>en</strong>irse, para ello.<br />

18


T<strong>en</strong>er siempre a disposición una válvu<strong>la</strong> <strong>de</strong> escape; por ejemplo, hacer<br />

gimnasia o algún pasatiempo<br />

T<strong>en</strong>er amigos con qui<strong>en</strong>es compartir tanto lo bu<strong>en</strong>o como lo malo<br />

Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r técnicas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jami<strong>en</strong>to; por ejemplo, yoga, medicación o<br />

auto-hipnosis<br />

Evitar el uso <strong>de</strong> tranquilizantes o alcohol para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong><br />

Se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er pres<strong>en</strong>te, que fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> cuadros <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> causados por<br />

factores negativos, es frecu<strong>en</strong>te que éste se acompañe <strong>de</strong> un proceso<br />

<strong>de</strong>presivo que <strong>de</strong>berá ser at<strong>en</strong>dido simultáneam<strong>en</strong>te por un médico.<br />

¿QUÉ CAMBIOS CAUSAN TENSIÓN NERVIOSA?<br />

Cualquier tipo <strong>de</strong> cambio pue<strong>de</strong> hacerlo s<strong>en</strong>tir t<strong>en</strong>so, así sean cambios bu<strong>en</strong>os.<br />

No es so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te el cambio o el suceso <strong>en</strong> sí, pero también <strong>la</strong> forma como<br />

usted reacciona a éste, lo que importa. Lo que pue<strong>de</strong> causar <strong>estrés</strong> es difer<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> cada persona. Por ejemplo que una persono no se si<strong>en</strong>ta con <strong>estrés</strong> al<br />

jubi<strong>la</strong>rse <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo mi<strong>en</strong>tras que otras sí se si<strong>en</strong>tan con <strong>estrés</strong>.<br />

Otras cosas que pue<strong>de</strong>n causarle t<strong>en</strong>sión incluy<strong>en</strong> per<strong>de</strong>r el trabajo, su hijo o<br />

hija marchándose o regresando a <strong>la</strong> casa, <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> un esposo, el divorcio o<br />

el matrimonio, una <strong>en</strong>fermedad, una lesión, una promoción <strong>en</strong> el trabajo,<br />

problemas <strong>de</strong> dinero, mudarse, o t<strong>en</strong>er un bebé.<br />

¿PUEDE EL ESTRÉS DAÑAR MI SALUD?<br />

El <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> causar problemas <strong>de</strong> salud o empeorar<strong>los</strong> si usted no apr<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

formas para confrontarlo. Es necesario hab<strong>la</strong>r con un doctor para cerciorarse<br />

<strong>de</strong> que <strong>los</strong> problemas que ti<strong>en</strong>e sean causados por el <strong>estrés</strong>. Porque también<br />

es muy importante analizar pero sobre todo cerciorarse <strong>de</strong> que sus síntomas no<br />

son causados por otros problemas <strong>de</strong> salud.<br />

¿QUÉ PUEDO HACER PARA REDUCIR MI ESTRÉS?<br />

El primer paso es apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a reconocer cuando usted se si<strong>en</strong>te con <strong>estrés</strong>. Las<br />

primeras señales <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> incluy<strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> <strong>los</strong> hombros y cuello, o<br />

haci<strong>en</strong>do puños con sus manos.<br />

El sigui<strong>en</strong>te paso es escoger una forma <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse al <strong>estrés</strong>. Una manera<br />

es evitar el suceso o <strong>la</strong> cosa que lo causa el <strong>estrés</strong> pero esto frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

es imposible.<br />

La segunda forma es cambiando como reacciona al <strong>estrés</strong>. Ésa<br />

frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> mejor forma.<br />

19


2.1.1.9 ALGUNAS ESTRATEGIAS PARA DISMINUIR EL ESTRES<br />

Todos <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> nuestras vidas hemos experim<strong>en</strong>tado <strong>estrés</strong>. Para<br />

algunos, el <strong>estrés</strong> hace parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria. Para otros, el s<strong>en</strong>tirse<br />

estresados es una situación rara y ocasional -dichosos el<strong>los</strong>-. ¿Como se<br />

manifiesta <strong>en</strong> usted el <strong>estrés</strong>? A mi el <strong>estrés</strong> se manifiesta con dolores <strong>de</strong><br />

cabeza y gastritis. Algunas personas manifiestan dolor <strong>en</strong> el cuello y espalda,<br />

opresión <strong>en</strong> el pecho, t<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> mandíbu<strong>la</strong>s; para otras personas el final <strong>de</strong> un<br />

día estresante resulta <strong>en</strong> fatiga, <strong>de</strong>seos exagerados <strong>de</strong> comer y <strong>de</strong>smotivación<br />

para hacer ejercicio.<br />

Con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas diarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> hoy, un <strong>nivel</strong> leve <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> ser<br />

inevitable y <strong>en</strong> ocasiones hasta necesario, sin embargo cuando el <strong>estrés</strong><br />

interfiere con <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida se <strong>de</strong>be actuar. Exist<strong>en</strong> varios factores<br />

concerni<strong>en</strong>tes al <strong>estrés</strong> que <strong>en</strong>traremos a discutir.<br />

¿POR QUÉ ES PROVECHOSO EL EJERCICIO?<br />

El ejercicio es una bu<strong>en</strong>a forma <strong>de</strong> afrontar el <strong>estrés</strong> porque es una forma<br />

saludable <strong>de</strong> relevar <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía cont<strong>en</strong>ida y <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión. También lo ayuda a<br />

estar <strong>en</strong> mejor forma, lo cual lo ayuda a s<strong>en</strong>tirse mejor <strong>en</strong> todo s<strong>en</strong>tido.<br />

¿QUÉ ES LA MEDITACIÓN?<br />

La meditación es una forma <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to guiado. Éste pue<strong>de</strong> tomar muchas<br />

formas. Usted pue<strong>de</strong> hacerlo con algún ejercicio que repite <strong>los</strong> mismas<br />

movimi<strong>en</strong>tos una y otra vez, como caminar o nadar. Usted pue<strong>de</strong> hacerlo<br />

practicando <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación, con el estirami<strong>en</strong>to o respirando<br />

profundam<strong>en</strong>te.<br />

El <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jami<strong>en</strong>to es fácil. Empiece con un músculo.<br />

Manténgalo tirante por unos cuantos segundos. Re<strong>la</strong>je el músculo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

unos cuantos segundos. Haga lo mismo con todos sus múscu<strong>los</strong>. El<br />

estirami<strong>en</strong>to también pue<strong>de</strong> ayudarlo a relevar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión. Haga rodar <strong>la</strong> cabeza<br />

<strong>en</strong> un circulo ligero. Trate <strong>de</strong> alcanzar el techo y dóblese <strong>de</strong> <strong>la</strong>do a <strong>la</strong>do<br />

l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te. Haga rodar <strong>los</strong> hombros.<br />

Respiración profunda, re<strong>la</strong>jada (vea <strong>la</strong> última lista al final <strong>de</strong> este panfleto) por<br />

si misma pue<strong>de</strong> reducir el <strong>estrés</strong>.<br />

Si usted <strong>de</strong>sea más ayuda para el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> síntomas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>,<br />

pídale consejos a su doctor <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia.<br />

2.1.1.10 SEÑALES POSIBLES DE ESTRÉS<br />

Ansiedad<br />

Dolor <strong>en</strong> <strong>la</strong> espalda<br />

Estreñimi<strong>en</strong>to o diarrea<br />

Depresión<br />

Fatiga<br />

Dolores <strong>de</strong> cabeza<br />

Presión arterial alta<br />

Insomnio<br />

Problemas re<strong>la</strong>cionándose con otros<br />

Falta <strong>de</strong> respiración<br />

20


T<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> el cuello<br />

Malestar estomacal<br />

Sube o baja <strong>de</strong> peso<br />

2.1.1.11 CONSEJOS PARA AFRONTAR EL ESTRÉS<br />

No se preocupe acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que usted no pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r, como<br />

el clima.<br />

Haga algo acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cosas que si pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r.<br />

Prepárese lo mejor que pueda para sucesos que usted sabe que pue<strong>de</strong>n<br />

ocasionarle <strong>estrés</strong>.<br />

Esfuércese por resolver <strong>los</strong> conflictos con otras personas.<br />

Pídale ayuda a sus amista<strong>de</strong>s, familiares o profesionales.<br />

Fíjese metas realísticas <strong>en</strong> su casa y <strong>en</strong> el trabajo.<br />

Haga ejercicios.<br />

Medite.<br />

Abandone <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s diarias que le causan <strong>estrés</strong> con <strong>de</strong>portes <strong>en</strong><br />

grupo, ev<strong>en</strong>tos sociales y pasatiempos.<br />

Trate <strong>de</strong> ver un cambio como un <strong>de</strong>safío positivo, no una am<strong>en</strong>aza.<br />

PASOS PARA LA RESPIRACIÓN PROFUNDA<br />

Recuéstese <strong>en</strong> una superficie p<strong>la</strong>na.<br />

Coloque una mano <strong>en</strong> el estómago, justam<strong>en</strong>te <strong>en</strong>cima <strong><strong>de</strong>l</strong> ombligo.<br />

Coloque <strong>la</strong> otra mano <strong>en</strong> su pecho.<br />

Inhale l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te y trate <strong>de</strong> hacer que su estómago se alce.<br />

Exhale l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>je que su estómago baje<br />

2.1.1.12 EL ESTRÉS NO SIEMPRE ES MALO<br />

El <strong>estrés</strong> no siempre es malo. De hecho, un poco <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es bu<strong>en</strong>o. La<br />

mayoría <strong>de</strong> nosotros no pue<strong>de</strong> hacer bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas: <strong>de</strong>porte, música, baile,<br />

trabajo, escue<strong>la</strong>, sin s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> competición. Sin el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />

alcanzar <strong>la</strong> meta, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nosotros no sería capaz <strong>de</strong> terminar un<br />

proyecto o <strong>de</strong> llegar a trabajar con puntualidad.<br />

El <strong>estrés</strong> es normal, ¿por qué se si<strong>en</strong>te uno tan mal? Porque con todas <strong>la</strong>s<br />

cosas que le pasan a uno no es difícil s<strong>en</strong>tirse estresado. Las cosas que uno<br />

no pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r son a m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong>s más frustrantes. Uno pue<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse mal<br />

simplem<strong>en</strong>te por ponerse presión sobre uno mismo: sacar bu<strong>en</strong>as notas, t<strong>en</strong>er<br />

aspiraciones <strong>en</strong> un trabajo. Una reacción común <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> es criticarse a uno<br />

mismo. Uno pue<strong>de</strong> estar tan abatido que <strong>la</strong>s cosas ya no parec<strong>en</strong> ser divertidas<br />

y que <strong>la</strong> vida parece horriblem<strong>en</strong>te preciosa. Cuando esto ocurre es fácil<br />

p<strong>en</strong>sar que uno no pue<strong>de</strong> hacer nada para cambiar <strong>la</strong>s cosas pero, ¡ si que se<br />

pue<strong>de</strong>!<br />

QUÉ NO AYUDA A CONTROLAR EL ESTRÉS<br />

Exist<strong>en</strong> formas seguras y formas no recom<strong>en</strong>dables para contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong>. Es<br />

peligroso int<strong>en</strong>tar escapar <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios problemas utilizando drogas o alcohol.<br />

Ambas opciones son t<strong>en</strong>tadoras y <strong>los</strong> amigos pue<strong>de</strong>n ofrecérse<strong>la</strong>s a uno. Las<br />

drogas y el alcohol pue<strong>de</strong>n parecer respuestas fáciles, pero no lo son.<br />

21


Contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong> con alcohol y drogas solo aña<strong>de</strong> nuevos problemas, como <strong>la</strong><br />

adición, así como problemas con <strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> salud.<br />

2.1.1.13 EL ESTRÉS Y LA ALIMENTACIÓN<br />

Si una persona no está bi<strong>en</strong> nutrida, su habilidad para soportar el <strong>estrés</strong> se<br />

verá realm<strong>en</strong>te disminuida. Comer poco, comer mucho o escoger una dieta no<br />

ba<strong>la</strong>nceada lo pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar sintiéndose débil y hasta bajarle <strong>la</strong>s <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

organismo. Se <strong>de</strong>be int<strong>en</strong>tar mejorar <strong>los</strong> hábitos alim<strong>en</strong>ticios para que<br />

físicam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> persona se si<strong>en</strong>ta mejor y fuerte para manejar el <strong>estrés</strong>.<br />

Una fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> nutrición para combatir el <strong>estrés</strong> seria: una dieta a<strong>de</strong>cuada <strong>en</strong><br />

calorías, (muy pocas le quitan <strong>en</strong>ergía), con comidas altam<strong>en</strong>te nutritivas con<br />

alim<strong>en</strong>tos como carnes magras, <strong>en</strong>sa<strong>la</strong>das, frutas y granos <strong>en</strong>teros.<br />

Una dieta nutritiva completa sin eliminar ciertos grupos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos que lo<br />

pue<strong>de</strong>n llevar a una <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia nutricional y a que afect<strong>en</strong> su estado <strong>de</strong> animo.<br />

Mant<strong>en</strong>er una a<strong>de</strong>cuada hidratación tomando 8 vasos <strong>de</strong> agua al día si es<br />

posible. Comer con un horario establecido, cada 3-4 horas para ayudar a<br />

mant<strong>en</strong>er su metabolismo y <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía alto.<br />

2.1.1.14 EL ESTRÉS Y LOS DOLORES DE CABEZA<br />

¿Cómo puedo saber si el dolor <strong>de</strong> cabeza es como resultado <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> o por<br />

alguna otra causa? Según <strong>los</strong> expertos, <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> dolores<br />

<strong>de</strong> cabeza no es por <strong>en</strong>fermedad o secundaria a otra condición médica.<br />

Para muchas personas, el dolor <strong>de</strong> cabeza pue<strong>de</strong> ser precipitado por cambios<br />

<strong>de</strong> temperatura, cambios s<strong>en</strong>soriales <strong>de</strong> olor ó <strong>de</strong> luz, ingestión <strong>de</strong> cafeína, por<br />

sustancia aditiva <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, cambios <strong>en</strong> patrones <strong>de</strong> sueño y <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tación. La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> dolores <strong>de</strong> cabeza son <strong>de</strong> tipo t<strong>en</strong>sional <strong>los</strong><br />

cuales son usualm<strong>en</strong>te manejados con dieta apropiada y técnicas <strong>de</strong> reducción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Los dolores <strong>de</strong> cabeza que pue<strong>de</strong>n indicar una condición mas seria son<br />

aquel<strong>los</strong> que se acompañan <strong>de</strong> fiebre, visión doble, confusión m<strong>en</strong>tal, dificultad<br />

para hab<strong>la</strong>r, con infección respiratoria o trauma craneo<strong>en</strong>cefálico.<br />

2.1.1.15 ESTRÉS Y EL SUEÑO<br />

El <strong>estrés</strong> es <strong>la</strong> primera causa <strong>de</strong> insomnio ó ma<strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> sueño. ¿Qué<br />

puedo hacer si el <strong>estrés</strong> me está afectando el sueño?<br />

Algunas técnicas para mejorar <strong>la</strong> calidad <strong><strong>de</strong>l</strong> sueño son el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Aromaterapia; Aromas como <strong>la</strong>vanda son reconocidos por su efecto calmante y<br />

<strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación. Salpique unas gotas <strong>en</strong> un pañuelo y póngalo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> funda<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> almohada. Los aromas <strong>de</strong> pino y mejorana ti<strong>en</strong><strong>en</strong> también efecto<br />

re<strong>la</strong>jante.<br />

Otra forma <strong>de</strong> combatir el insomnio cuando nuestra m<strong>en</strong>te está p<strong>en</strong>sando y<br />

dando vueltas, es escribir. Mant<strong>en</strong>ga un diario <strong>en</strong> su mesa <strong>de</strong> noche y escriba<br />

todas <strong>la</strong>s i<strong>de</strong>as y listas <strong>de</strong> cosas por hacer para el día sigui<strong>en</strong>te que no lo están<br />

<strong>de</strong>jando dormir; esto permite que <strong>la</strong> m<strong>en</strong>te se ac<strong>la</strong>ra y logre el <strong>de</strong>scanso y <strong>la</strong><br />

paz que necesita.<br />

El ejercicio, como caminar o participar <strong>de</strong> un <strong>de</strong>porte recreativo realizado 5 a 6<br />

horas antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> dormir, se sabe ayuda a reducir el <strong>estrés</strong> y a mejorar<br />

22


<strong>la</strong> calidad <strong><strong>de</strong>l</strong> sueño. Realizar ejercicios <strong>de</strong> estirami<strong>en</strong>to durante 5 minutos<br />

antes <strong>de</strong> ir a <strong>la</strong> cama también pue<strong>de</strong> ser b<strong>en</strong>eficioso para liberar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión<br />

muscu<strong>la</strong>r y prepararlo para el sueño.<br />

2.1.1.16 ESTRÉS Y EL TRABAJO<br />

¿Cómo puedo reducir el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> mi trabajo?<br />

Muchas personas experim<strong>en</strong>tan <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> su <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> días <strong>de</strong> trabajo.<br />

Para combatir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo trate <strong>de</strong> seguir <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

recom<strong>en</strong>daciones:<br />

Tome sufici<strong>en</strong>te agua durante el día y evite el exceso <strong>de</strong> cafeína<br />

No se salte <strong>la</strong>s comidas y mant<strong>en</strong>ga bocadil<strong>los</strong> saludables <strong>en</strong> su<br />

escritorio como frutas <strong>de</strong>shidratadas (pasitas), nueces y maní sin sal,<br />

cereal <strong>de</strong> grano <strong>en</strong>tero tipo grano<strong>la</strong>, galletas <strong>de</strong> soda.<br />

Tómese vacaciones frecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> 5 minutos, cerrando <strong>la</strong> puerta <strong>de</strong> su<br />

oficina, y durar unos minutos haci<strong>en</strong>do estirami<strong>en</strong>to, escuchando música<br />

re<strong>la</strong>jante, practicando respiración profunda, ley<strong>en</strong>do 5 paginas <strong>de</strong> una<br />

nove<strong>la</strong> o escuchar una cinta <strong>de</strong> meditación.<br />

2.1.1.17 EL ESTRÉS Y LA MEDITACIÓN<br />

Cada día, mas y mas profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud están reconoci<strong>en</strong>do <strong>los</strong><br />

b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> yoga y <strong>la</strong> meditación <strong>en</strong> reducir el <strong>estrés</strong>, mejorar <strong>la</strong> presión<br />

arterial y <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción, manejar el dolor y mejorar el sistema inmunológico.<br />

Aquel<strong>los</strong> que practican estas técnicas manifiestan que induc<strong>en</strong> a una s<strong>en</strong>sación<br />

<strong>de</strong> calma y paz interior. Muchos paci<strong>en</strong>tes han manifestado que luego <strong>de</strong><br />

practicar <strong>la</strong> yoga por solo un corto tiempo, su respuesta al <strong>estrés</strong> ahora es<br />

totalm<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>te. Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> técnicas <strong>de</strong> yoga y meditación.<br />

Busque <strong>la</strong> que mas se adapte a usted.<br />

2.1.1.18 FORZANDO TU CUERPO<br />

Una gran fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es exigir <strong>de</strong>masiado <strong>de</strong> uno mismo. Si estás<br />

trabajando o divirtiéndote 16 horas <strong><strong>de</strong>l</strong> día, habrás reducido tu tiempo<br />

disponible para <strong>de</strong>scansar. Tar<strong>de</strong> o temprano <strong>la</strong> perdida <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía causará<br />

que tu cuerpo se atrase <strong>en</strong> su capacidad <strong>de</strong> repararse a si mismo. No habrá<br />

sufici<strong>en</strong>te tiempo ni <strong>en</strong>ergía para que tu cuerpo reponga aquel<strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s<br />

muertas o reestablezca <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> neurotransmisores cerebrales. Ocurrirán<br />

"cambios" <strong>en</strong> tu medio-ambi<strong>en</strong>te interno. Ocurrirá un <strong>de</strong>clive <strong>en</strong> tu <strong>en</strong>ergía. Te<br />

quedarás sin combustible! Si, a pesar <strong>de</strong> esto continúas <strong>de</strong>rrochando tu<br />

<strong>en</strong>ergía, ocurrirán cambios perman<strong>en</strong>tes. La lucha <strong>de</strong> tu cuerpo por<br />

mant<strong>en</strong>erse sano a pesar <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sgaste <strong>en</strong>ergético excesivo es una "gran<br />

fu<strong>en</strong>te" <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> para tu cuerpo.<br />

2.1.1.19 FACTORES MEDIO-AMBIENTALES<br />

Los climas <strong>de</strong>masiado fríos o cali<strong>en</strong>tes también pue<strong>de</strong>n ser estresantes.<br />

La altitud <strong>de</strong> una ciudad al igual que <strong>la</strong> contaminación por toxinas o v<strong>en</strong><strong>en</strong>os<br />

también son estresantes. Cualquiera <strong>de</strong> estos factores am<strong>en</strong>aza a tu cuerpo<br />

con un cambio <strong>en</strong> el medio ambi<strong>en</strong>te interno.<br />

23


2.1.1.20 EL CASO DEL TABACO<br />

El tabaco es una fuerte toxina. Fumar <strong>de</strong>struye <strong>la</strong>s célu<strong>la</strong>s que limpian tu<br />

traquea, bronquios y pulmones. Fumar causa <strong>en</strong>fisema y bronquitis crónica que<br />

pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te van asfixiando a <strong>la</strong> persona. El monóxido <strong>de</strong> carbono que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>los</strong> cigarros causa una intoxicación crónica. Daña <strong>la</strong>s arterias <strong>de</strong><br />

tu cuerpo y causa que llegue m<strong>en</strong>os sangre a tu cerebro, corazón y <strong>de</strong>más<br />

órganos vitales. El cigarro aum<strong>en</strong>ta el riesgo <strong>de</strong> cáncer 50 veces.<br />

El masticar tabaco tampoco es saludable. También daña <strong>la</strong>s arterias y ti<strong>en</strong>e el<br />

mismo riesgo <strong>de</strong> cáncer. (El cáncer <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza y el cuello es particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

asesino.)<br />

Env<strong>en</strong><strong>en</strong>ar tu cuerpo con monóxido <strong>de</strong> carbono, causarte a ti mismo <strong>en</strong>fisema,<br />

bronquitis crónica y daño arterial es una fu<strong>en</strong>te po<strong>de</strong>rosa <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Pubertad:<br />

2.1.1.21 FACTORES HORMONALES<br />

Los gran<strong>de</strong>s cambios hormonales <strong>de</strong> <strong>la</strong> pubertad son severas causas <strong>de</strong><br />

<strong>estrés</strong>. El cuerpo <strong><strong>de</strong>l</strong> adolesc<strong>en</strong>te "cambia" <strong>de</strong> forma, sus órganos sexuales<br />

comi<strong>en</strong>zan a funcionar y nuevas hormonas comi<strong>en</strong>zan a ser segregadas. La<br />

pubertad, como todos lo sabemos, es muy estresante.<br />

Síndrome Prem<strong>en</strong>strual:<br />

Una vez que <strong>la</strong> mujer ha pasado por <strong>la</strong> pubertad, su cuerpo ha sido diseñado<br />

para trabajar mejor <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hormonas sexuales fem<strong>en</strong>inas. Para <strong>la</strong>s<br />

mujeres que ya han pasado por <strong>la</strong> pubertad, <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hormonas es una<br />

fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Una vez al mes, antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>struación, <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> hormonas fem<strong>en</strong>inas<br />

disminuy<strong>en</strong> abruptam<strong>en</strong>te. En muchas mujeres el <strong>estrés</strong> causado por esta<br />

disminución <strong>de</strong> hormonas, es sufici<strong>en</strong>te para causar un episodio <strong>de</strong> sobre<strong>estrés</strong>.<br />

Este sobre-<strong>estrés</strong> temporal es conocido como síndrome pre-m<strong>en</strong>strual.<br />

Post-Parto:<br />

Después <strong><strong>de</strong>l</strong> embarazo <strong>la</strong>s hormonas "cambian" dramáticam<strong>en</strong>te. Después <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

parto o <strong>de</strong> un aborto <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hormonas podrá causar un episodio <strong>de</strong><br />

sobre-<strong>estrés</strong>.<br />

M<strong>en</strong>opausia:<br />

Existe otro mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> una mujer cuando <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> hormonas<br />

disminuy<strong>en</strong>. A esto le l<strong>la</strong>mamos "m<strong>en</strong>opausia". El <strong>de</strong>clive <strong>de</strong> hormonas durante<br />

<strong>la</strong> m<strong>en</strong>opausia es leve y constante. Sin embargo, éste <strong>de</strong>clive m<strong>en</strong>opáusico es<br />

sufici<strong>en</strong>te para causar sobre-<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> muchas mujeres.<br />

2.1.1.22 ESTRES ALERGICO<br />

Las reacciones alérgicas son parte natural <strong><strong>de</strong>l</strong> mecanismo <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> tu<br />

cuerpo. Cuando eres confrontado con una sustancia que tu cuerpo consi<strong>de</strong>ra<br />

que es tóxica, tu cuerpo tratará <strong>de</strong> librarse <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, ya sea atacándo<strong>la</strong> o<br />

neutralizándo<strong>la</strong> <strong>de</strong> alguna manera. Si es una sustancia <strong>en</strong> tu nariz, te dará una<br />

gripa alérgica. Si es una sustancia <strong>en</strong> tu piel, te saldrán ronchas. Si <strong>la</strong> inha<strong>la</strong>s te<br />

dará asma. Si <strong>la</strong> ingieres te saldrán ronchas por todo el cuerpo. Definitivam<strong>en</strong>te<br />

24


<strong>la</strong> alergia es una fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que requiere <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s cambios <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía<br />

por parte <strong>de</strong> tu sistema inmunológico para luchar contra aquello que tu cuerpo<br />

consi<strong>de</strong>ra peligroso.<br />

2.1.1.23 REACCIÓN GENERAL DE ADAPTACIÓN AL ESTRÉS<br />

El Profesor Haus Selye, ci<strong>en</strong>tífico emin<strong>en</strong>te, un pionero <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

investigación sobre el <strong>estrés</strong>, ha creado el concepto <strong>de</strong> una reacción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong><br />

adaptación al <strong>estrés</strong>. Este concepto reve<strong>la</strong> <strong>la</strong>s fases fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> reacción<br />

al <strong>estrés</strong>.<br />

En <strong>la</strong> Fase A, <strong>la</strong> reacción <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma, todas <strong>la</strong>s faculta<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> su estado <strong>de</strong> movilización g<strong>en</strong>eral, pero sin que algún sistema<br />

orgánico <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r que<strong>de</strong> implicado.<br />

Si el <strong>estrés</strong> persiste durante un período <strong>de</strong> tiempo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>rgo, el<br />

organismo se habitúa al mismo y <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> adaptación o <strong>de</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia (Fase B). Es durante esta fase que el metabolismo se adapta a <strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> durante un periodo <strong>de</strong> tiempo in<strong>de</strong>terminado. La reacción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> se dirige hacia el órgano o <strong>la</strong> función fisiológica mejor capacitada<br />

para tratar o suprimir al mismo.<br />

La <strong>en</strong>ergía necesaria para <strong>la</strong> adaptación es limitada y, si el <strong>estrés</strong> se manti<strong>en</strong>e,<br />

pue<strong>de</strong> ocurrir que el organismo <strong>en</strong>tre <strong>en</strong> <strong>la</strong> Fase C, <strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> agotami<strong>en</strong>to. En esta<br />

fase, el órgano o bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>en</strong>cargada <strong>de</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar al <strong>estrés</strong> queda<br />

v<strong>en</strong>cido y se <strong>de</strong>smorona.<br />

¿QUÉ HACER FRENTE AL ESTRÉS?<br />

No existe una fórmu<strong>la</strong> s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> e infalible que pueda "curar" el <strong>estrés</strong>. Se<br />

requier<strong>en</strong> acciones diversas que permitan reducir <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong><br />

sobrecarga. Para ello pue<strong>de</strong> ser necesario "reapr<strong>en</strong><strong>de</strong>r" a realizar <strong>la</strong>s tareas<br />

cotidianas <strong><strong>de</strong>l</strong> hogar o el trabajo: Programar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s para que no se<br />

acumul<strong>en</strong> ni se conviertan <strong>en</strong> "inc<strong>en</strong>dios".<br />

Establecer priorida<strong>de</strong>s c<strong>la</strong>ras.<br />

Delegar responsabilida<strong>de</strong>s.<br />

Apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>de</strong>cir NO a <strong>los</strong> compromisos que no se pue<strong>de</strong>n cumplir.<br />

Hacer bi<strong>en</strong> y pronto lo que se pue<strong>de</strong> hacer y olvidarse por completo <strong>de</strong> lo<br />

que no se pue<strong>de</strong>.<br />

Asumir <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s retos como secu<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> pequeños pasos.<br />

A<strong>de</strong>más, exist<strong>en</strong> formas <strong>de</strong> contrarrestar <strong>los</strong> efectos nocivos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, como<br />

el ejercicio físico regu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong>s técnicas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación.<br />

El ejercicio habitual es especialm<strong>en</strong>te útil, pues proporciona una forma <strong>de</strong><br />

escape para <strong>la</strong> agresividad y <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión, mejora el funcionami<strong>en</strong>to<br />

cardiovascu<strong>la</strong>r y g<strong>en</strong>era un estado p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>tero <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cada<br />

práctica.<br />

La re<strong>la</strong>jación es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te para aliviar el estado <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r que<br />

ocurre inconsci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te durante el <strong>estrés</strong>. Los múscu<strong>los</strong>, especialm<strong>en</strong>te<br />

cervicales(<strong>de</strong> <strong>la</strong> nuca) y lumbares (<strong>de</strong> <strong>la</strong> cintura), se contra<strong>en</strong> <strong>en</strong> forma<br />

25


prolongada y g<strong>en</strong>eran dolor. Este dolor produce incomodidad y dificulta el<br />

<strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tareas, g<strong>en</strong>erando más <strong>estrés</strong>.<br />

Como diría Reinhold Niebuhr: "Señor, dame el coraje para cambiar <strong>la</strong>s cosas<br />

que <strong>de</strong>bo, ser<strong>en</strong>idad para aceptar <strong>la</strong>s que no puedo cambiar y sabiduría para<br />

reconocer <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia"<br />

2.1.1.24 EL ESTRÉS NO SIEMPRE ES MALO<br />

El <strong>estrés</strong> no siempre es malo. De hecho, un poco <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es bu<strong>en</strong>o. La<br />

mayoría <strong>de</strong> nosotros no pue<strong>de</strong> hacer bi<strong>en</strong> <strong>la</strong>s cosas: <strong>de</strong>porte, música, baile,<br />

trabajo, escue<strong>la</strong>, sin s<strong>en</strong>tir <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> <strong>la</strong> competición. Sin el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />

alcanzar <strong>la</strong> meta, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> nosotros no sería capaz <strong>de</strong> terminar un<br />

proyecto o <strong>de</strong> llegar a trabajar con puntualidad.<br />

El <strong>estrés</strong> es normal, ¿por qué se si<strong>en</strong>te uno tan mal? Porque con todas <strong>la</strong>s<br />

cosas que le pasan a uno no es difícil s<strong>en</strong>tirse estresado. Las cosas que uno<br />

no pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r son a m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong>s más frustrantes. Uno pue<strong>de</strong> s<strong>en</strong>tirse mal<br />

simplem<strong>en</strong>te por ponerse presión sobre uno mismo: sacar bu<strong>en</strong>as notas, t<strong>en</strong>er<br />

aspiraciones <strong>en</strong> un trabajo. Una reacción común <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> es criticarse a uno<br />

mismo. Uno pue<strong>de</strong> estar tan abatido que <strong>la</strong>s cosas ya no parec<strong>en</strong> ser divertidas<br />

y que <strong>la</strong> vida parece horriblem<strong>en</strong>te preciosa. Cuando esto ocurre es fácil<br />

p<strong>en</strong>sar que uno no pue<strong>de</strong> hacer nada para cambiar <strong>la</strong>s cosas pero, ¡si que se<br />

pue<strong>de</strong>!<br />

QUÉ NO AYUDA A CONTROLAR EL ESTRÉS<br />

Exist<strong>en</strong> formas seguras y formas no recom<strong>en</strong>dables para contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong>. Es<br />

peligroso int<strong>en</strong>tar escapar <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios problemas utilizando drogas o alcohol.<br />

Ambas opciones son t<strong>en</strong>tadoras y <strong>los</strong> amigos pue<strong>de</strong>n ofrecérse<strong>la</strong>s a uno. Las<br />

drogas y el alcohol pue<strong>de</strong>n parecer respuestas fáciles, pero no lo son.<br />

Contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong> con alcohol y drogas solo aña<strong>de</strong> nuevos problemas, como <strong>la</strong><br />

adición, así como problemas con <strong>la</strong> familia y <strong>de</strong> salud.<br />

2.1.1.25 LOS DIFERENTES TIPOS DE ESTRÉS<br />

―El tratami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> ser complicado y difícil porque exist<strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes tipos <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>:<br />

Estrés agudo.<br />

Estrés agudo episódico y<br />

Estrés crónico.<br />

Cada uno con sus propias características, síntomas, duración y distinto<br />

tratami<strong>en</strong>to. Veamos cada uno <strong>de</strong> el<strong>los</strong>.<br />

Estrés Agudo<br />

El <strong>estrés</strong> agudo es <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> más común. Provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y<br />

<strong>la</strong>s presiones <strong><strong>de</strong>l</strong> pasado inmediato y se anticipa a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y presiones<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> próximo futuro. El <strong>estrés</strong> agudo es estimu<strong>la</strong>nte y excitante a pequeñas<br />

dosis, pero <strong>de</strong>masiado es agotador. Por ejemplo, un <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so rápido por una<br />

pista <strong>de</strong> esquí <strong>de</strong> alta dificultad por <strong>la</strong> mañana temprano pue<strong>de</strong> ser muy<br />

estimu<strong>la</strong>nte; por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong> pue<strong>de</strong> añadir t<strong>en</strong>sión a <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>da durante el día;<br />

26


esquiar por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> conducir a acci<strong>de</strong>ntes, caídas y<br />

sus lesiones. De <strong>la</strong> misma forma un elevado <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> agudo pue<strong>de</strong><br />

producir molestias psicológicas, cefaleas <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión, dolor <strong>de</strong> estómago y otros<br />

muchos síntomas.<br />

Puesto que es breve, el <strong>estrés</strong> agudo no ti<strong>en</strong>e tiempo sufici<strong>en</strong>te para producir<br />

<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s lesiones asociadas con el <strong>estrés</strong> crónico. Los síntomas más<br />

comunes son:<br />

Desequilibrio emocional: una combinación <strong>de</strong> ira o irritabilidad, ansiedad<br />

y <strong>de</strong>presión, <strong>la</strong>s tres emociones <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Problemas muscu<strong>la</strong>res <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra el dolor <strong>de</strong> cabeza<br />

t<strong>en</strong>sional, el dolor <strong>de</strong> espalda, el dolor <strong>en</strong> <strong>la</strong> mandíbu<strong>la</strong> y <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>siones<br />

muscu<strong>la</strong>res que produc<strong>en</strong> contracturas y lesiones <strong>en</strong> t<strong>en</strong>dones y ligam<strong>en</strong>to.<br />

Problemas digestivos con molestias <strong>en</strong> el estómago o <strong>en</strong> el intestino,<br />

como aci<strong>de</strong>z, f<strong>la</strong>tul<strong>en</strong>cia, diarrea, estreñimi<strong>en</strong>to y síndrome <strong><strong>de</strong>l</strong> intestino<br />

irritable.<br />

Manifestaciones g<strong>en</strong>erales transitorias como elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión<br />

arterial, taquicardia, sudoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s palmas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos, palpitaciones<br />

cardíacas, mareos, migrañas, manos o pies fríos, dificultad respiratoria y<br />

dolor torácico.<br />

El <strong>estrés</strong> agudo pue<strong>de</strong> aparecer <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> todo el<br />

mundo, es fácilm<strong>en</strong>te tratable y ti<strong>en</strong>e una bu<strong>en</strong>a respuesta al tratami<strong>en</strong>to.<br />

Estrés Agudo Episódico:<br />

Exist<strong>en</strong> individuos que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> agudo con frecu<strong>en</strong>cia, cuyas vidas<br />

están tan <strong>de</strong>sor<strong>de</strong>nadas que siempre parec<strong>en</strong> estar inmersas <strong>en</strong> <strong>la</strong> crisis y <strong>en</strong><br />

el caos. Van siempre corri<strong>en</strong>do, pero siempre llegan tar<strong>de</strong>. Si algo pue<strong>de</strong> ir mal,<br />

va mal. No parec<strong>en</strong> ser capaces <strong>de</strong> organizar sus vidas y hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas y a <strong>la</strong>s presiones que el<strong>los</strong> mismo se infring<strong>en</strong> y que rec<strong>la</strong>man toda<br />

su at<strong>en</strong>ción. Parec<strong>en</strong> estar perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> cresta <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> agudo.<br />

Con frecu<strong>en</strong>cia, <strong>los</strong> que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>estrés</strong> agudo reaccionan <strong>de</strong> forma<br />

<strong>de</strong>scontro<strong>la</strong>da, muy emocional, están irritables, ansiosos y t<strong>en</strong>sos. A m<strong>en</strong>udo<br />

se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> a sí mismos como personas que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> "mucha <strong>en</strong>ergía nerviosa".<br />

Siempre ti<strong>en</strong><strong>en</strong> prisa, ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a ser bruscos y a veces su irritabilidad se<br />

convierte <strong>en</strong> hostilidad. Las re<strong>la</strong>ciones interpersonales se <strong>de</strong>terioran<br />

rápidam<strong>en</strong>te cuando <strong>los</strong> <strong>de</strong>más reaccionan con hostilidad real. El lugar <strong>de</strong><br />

trabajo se convierte <strong>en</strong> un lugar muy estresante para el<strong>los</strong>.<br />

Habitúate a:<br />

2.1.1.26 20 CONSEJOS PARA EVITAR EL ESTRÉS<br />

Dormir <strong>la</strong>s siete u ocho horas recom<strong>en</strong>dadas para un bu<strong>en</strong> funcionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

tu organismo a lo <strong>la</strong>rgo <strong><strong>de</strong>l</strong> día. Levántate con el tiempo sufici<strong>en</strong>te para acudir<br />

al trabajo puntualm<strong>en</strong>te. Si notas que <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> sueño son escasas, duerme<br />

una siesta no superior a 15 minutos.<br />

27


Basa tus comidas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Dieta Mediterránea. No <strong>de</strong>b<strong>en</strong> faltar el aceite <strong>de</strong> oliva,<br />

cereales, pescado, ave, verduras, legumbres y frutas. Evita <strong>la</strong>s comidas<br />

copiosas con exceso <strong>de</strong> azúcar refinada, grasas, frituras o huevos.<br />

Reduce si eres consumidor exagerado tus cantida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sal, café, té, mate,<br />

tabaco y alcohol.<br />

Analízate:<br />

Focaliza tus objetivos a corto y medio p<strong>la</strong>zo tanto <strong>en</strong> tu casa como <strong>en</strong> <strong>la</strong> faceta<br />

profesional.<br />

No permitas que ninguna circunstancia ni persona rebaje tu dignidad. Una<br />

autoestima alta minimiza y re<strong>la</strong>tiviza el impacto <strong>de</strong> cualquier <strong>estrés</strong>.<br />

Respeta tus motivaciones y haz <strong>la</strong>s cosas que realm<strong>en</strong>te te gustan. Trata <strong>de</strong><br />

realizar <strong>la</strong>s tareas que te result<strong>en</strong> más interesantes y p<strong>la</strong>c<strong>en</strong>teras. Si una<br />

actividad te resulta <strong>de</strong>sagradable, trata <strong>de</strong> no realizar<strong>la</strong>, o <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarle alguna<br />

utilidad o justificación ante ti mismo.<br />

En el trabajo:<br />

Adapta tu <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> trabajo para un mayor aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> tus tareas:<br />

Fotografías, música favorita, amuleto <strong>de</strong> <strong>la</strong> suerte, trofeos.<br />

Trata <strong>de</strong> ver <strong>la</strong>s tareas y <strong>los</strong> contratiempos como <strong>de</strong>safíos que te permitirán<br />

crecer, y no como situaciones am<strong>en</strong>azadoras.<br />

Apr<strong>en</strong><strong>de</strong> y habitúate a medir tus capacida<strong>de</strong>s, y no te viol<strong>en</strong>tes int<strong>en</strong>tando<br />

hacer algo más allá <strong>de</strong> tus posibilida<strong>de</strong>s. Evita "exprimirte" hasta el<br />

agotami<strong>en</strong>to. A veces se pier<strong>de</strong>, int<strong>en</strong>ta extraer lo positivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> sucesos<br />

negativos.<br />

Cuando una tarea no avanza, realice otra tarea o haz una pausa, y si pue<strong>de</strong>s<br />

sal <strong><strong>de</strong>l</strong> lugar don<strong>de</strong> te <strong>en</strong>contrabas.<br />

A veces lo trágico no son tanto <strong>la</strong>s situaciones como el modo <strong>de</strong> interpretar<strong>la</strong>s.<br />

Es posible que cambiando <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> ver <strong>los</strong> conflictos, se reduzca tu malestar<br />

y puedas e<strong>la</strong>borar otras soluciones.<br />

Tiempo libre y ocio:<br />

Dedica una parte <strong><strong>de</strong>l</strong> día a alguna actividad <strong>de</strong> ocio sin remordimi<strong>en</strong>tos: Leer, ir<br />

al cine, <strong>de</strong>porte, escuchar música...<br />

Si ti<strong>en</strong>es familia y amista<strong>de</strong>s <strong>de</strong>dícales un tiempo, <strong>de</strong>sconectando <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

obligaciones. Durante <strong>la</strong> semana <strong>de</strong>dica un día <strong>en</strong>tero a <strong>de</strong>scansar y realizar<br />

activida<strong>de</strong>s que te gustan y no t<strong>en</strong>gan ninguna re<strong>la</strong>ción con tus obligaciones<br />

habituales.<br />

Acostúmbrate <strong>en</strong> tus vacaciones a revisar y profundizar <strong>en</strong> tu esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> valores<br />

si no lo has hecho con anterioridad.<br />

Deporte:<br />

Practicar <strong>de</strong>porte b<strong>en</strong>eficia tu salud cardiovascu<strong>la</strong>r y te ayuda a quemar<br />

calorías. Sirve como re<strong>la</strong>jante y elimina t<strong>en</strong>siones. Si te gusta caminar,<br />

aprovecha para hacerlo <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>tos al trabajo, a <strong>la</strong> compra.<br />

Acostúmbrate a <strong>de</strong>jar el coche aparcado siempre que no sea indisp<strong>en</strong>sable. Si<br />

28


prefieres más int<strong>en</strong>sidad y/o regu<strong>la</strong>ridad <strong>en</strong> tus ejercicios pue<strong>de</strong>s acudir a un<br />

gimnasio <strong>en</strong> don<strong>de</strong> también podrás <strong>en</strong>contrar saunas y sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> masaje. Si te<br />

gustan y practicas <strong>los</strong> juegos <strong>de</strong> equipo, juega si lo disfrutas con pret<strong>en</strong>siones<br />

competitivas, pero evita que <strong>de</strong>riv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos personales con <strong>los</strong><br />

opon<strong>en</strong>tes.<br />

Tu re<strong>la</strong>ción con <strong>los</strong> <strong>de</strong>más:<br />

Acostúmbrate a admitir y a <strong>de</strong>mandar <strong>la</strong> crítica, así como a expresar<br />

honestam<strong>en</strong>te tus puntos <strong>de</strong> vista. Pi<strong>de</strong> ayuda a <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> tu <strong>en</strong>torno.<br />

Pedir ayuda es una muestra <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> otra persona. El <strong>de</strong>sahogo<br />

con terceros mitiga frustraciones.<br />

Es sano ser algo egoísta. A veces hay que <strong>de</strong>cir, no. Resulta imposible<br />

comp<strong>la</strong>cer a todo el mundo. Al mismo tiempo, no permitas que <strong>los</strong> <strong>de</strong>más te<br />

presion<strong>en</strong>, te manipul<strong>en</strong>, ni te impongan unos criterios <strong>en</strong> contra <strong>de</strong> <strong>los</strong> tuyos.<br />

Int<strong>en</strong>ta hacer el amor periódicam<strong>en</strong>te, sin apresurami<strong>en</strong>tos y sin rutina.<br />

El odio y el r<strong>en</strong>cor no te ayudan a avanzar. El perdón, <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión, <strong>la</strong><br />

tolerancia resulta <strong>la</strong> mejor opción para resolver algunos conflictos.<br />

Cómo pue<strong>de</strong>s conseguirlo:<br />

Acostúmbrate a utilizar una ag<strong>en</strong>da actualizada, don<strong>de</strong> apuntes todas <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s, indicando el tiempo que te ocuparán. No apuntes más cosas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

que podrás hacer. P<strong>la</strong>nifícate el día nada más com<strong>en</strong>zarlo.<br />

2.1.1.27 ENFERMEDADES POR ESTRÉS<br />

La práctica médica ha constatado por años <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s producto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>estrés</strong>, <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> vida actuales son cada día más <strong>de</strong>mandantes, esto lleva<br />

el hombre mo<strong>de</strong>rno a increm<strong>en</strong>tar notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mucho sus cargas<br />

t<strong>en</strong>sionales y produce <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> diversas patologías.<br />

Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que sobrevi<strong>en</strong><strong>en</strong> a consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong>n<br />

c<strong>la</strong>sificarse <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s grupos:<br />

1) Enfermeda<strong>de</strong>s por Estrés Agudo.<br />

Aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> exposición breve e int<strong>en</strong>sa a <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes lesivos, <strong>en</strong><br />

situaciones <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>manda que el individuo <strong>de</strong>be solucionar, aparece <strong>en</strong><br />

forma súbita, evi<strong>de</strong>nte, fácil <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es reversible. Las<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que habitualm<strong>en</strong>te observan son:<br />

Ulcera por Estrés<br />

Estados <strong>de</strong> Shock<br />

Neurosis Post Traumática<br />

Neurosis Obstétrica<br />

Estado Posquirúrgico<br />

2) Patologías por Estrés Crónico.<br />

La persist<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo ante <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes estresantes durante meses o aun<br />

años, produce <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter más perman<strong>en</strong>te, con mayor<br />

importancia y también <strong>de</strong> mayor gravedad. El <strong>estrés</strong> g<strong>en</strong>era inicialm<strong>en</strong>te<br />

alteraciones fisiológicas, pero su persist<strong>en</strong>cia crónica produce finalm<strong>en</strong>te serias<br />

29


alteraciones <strong>de</strong> carácter psicológico y <strong>en</strong> ocasiones fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> órganos b<strong>la</strong>nco<br />

vitales. A continuación se m<strong>en</strong>cionan algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones más<br />

frecu<strong>en</strong>tes:<br />

Dispepsia<br />

Gastritis<br />

Ansiedad<br />

Acci<strong>de</strong>ntes<br />

Frustración<br />

Insomnio<br />

Colitis Nerviosa<br />

Migraña<br />

Depresión<br />

Agresividad<br />

Disfunción Familiar<br />

Neurosis <strong>de</strong> Angustia<br />

Trastornos Sexuales<br />

Disfunción Laboral<br />

Hipert<strong>en</strong>sión Arterial<br />

Infarto al Miocardio<br />

Adicciones<br />

Trombosis Cerebral<br />

Conductas antisociales<br />

Psicosis Severas<br />

2.1.1.28 FISIOPATOLÓGIA DEL ESTRÉS<br />

En <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, se i<strong>de</strong>ntifican por lo m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

tres fases <strong>en</strong> el modo <strong>de</strong> producción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>:<br />

1) Reacción <strong>de</strong> A<strong>la</strong>rma:<br />

El organismo, am<strong>en</strong>azado por <strong>la</strong>s circunstancias se altera fisiológicam<strong>en</strong>te por<br />

<strong>la</strong> activación <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el hipotá<strong>la</strong>mo y <strong>la</strong><br />

hipófisis ubicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior <strong><strong>de</strong>l</strong> cerebro, y por <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s<br />

suprarr<strong>en</strong>ales localizadas sobre <strong>los</strong> riñones <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona posterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad<br />

abdominal.<br />

El cerebro, al <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza o riesgo, estimu<strong>la</strong> al hipotá<strong>la</strong>mo qui<strong>en</strong><br />

produce "factores liberadores" que constituy<strong>en</strong> substancias especificas que<br />

actúan como m<strong>en</strong>sajeros para zonas corporales también especificas. Una <strong>de</strong><br />

estas substancias es <strong>la</strong> hormona <strong>de</strong>nominada A.C.T.H. (Adr<strong>en</strong>al Cortico<br />

Trophic Hormone) que funciona como un m<strong>en</strong>sajero fisiológico que viaja por el<br />

torr<strong>en</strong>te sanguíneo hasta <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> <strong>la</strong> glándu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al, qui<strong>en</strong> bajo el<br />

influjo <strong>de</strong> tal m<strong>en</strong>saje produce <strong>la</strong> cortisona u otras hormonas l<strong>la</strong>madas<br />

corticoi<strong>de</strong>s.<br />

A su vez otro m<strong>en</strong>saje que viaja por <strong>la</strong> vía nerviosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el hipotá<strong>la</strong>mo hasta<br />

<strong>la</strong> médu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al, activa <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> adr<strong>en</strong>alina. Estas hormonas son<br />

<strong>la</strong>s responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reacciones orgánicas <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> economía corporal.<br />

2) Estado <strong>de</strong> Resist<strong>en</strong>cia:<br />

30


Cuando un individuo es sometido <strong>en</strong> forma prolongada a <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong><br />

ag<strong>en</strong>tes lesivos físicos, químicos, biológicos o sociales el organismo si bi<strong>en</strong><br />

prosigue su adaptación a dichas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> manera progresiva, pue<strong>de</strong><br />

ocurrir que disminuyan sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> respuesta <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> fatiga que se<br />

produce <strong>en</strong> <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. Durante esta fase suele ocurrir un<br />

equilibrio dinámico u homeostasis <strong>en</strong>tre el medio ambi<strong>en</strong>te interno y externo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

individuo.<br />

Así, si el organismo ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad para resistir mucho tiempo, no hay<br />

problema alguno, <strong>en</strong> caso contrario sin duda avanzará a <strong>la</strong> fase sigui<strong>en</strong>te.<br />

3) Fase <strong>de</strong> Agotami<strong>en</strong>to:<br />

La disminución progresiva <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo fr<strong>en</strong>te a una situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong><br />

prolongado conduce a un estado <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>terioro con perdida importante <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s fisiológicas y con ello sobrevi<strong>en</strong>e <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

cual el sujeto suele sucumbir ante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas pues se reduc<strong>en</strong> al mínimo<br />

sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación e interre<strong>la</strong>ción con el medio.<br />

2.1.1.29 ESTRÉS LABORAL<br />

El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> se conceptualiza como el conjunto <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que se<br />

suce<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el organismo <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />

estresantes lesivos <strong>de</strong>rivados directam<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo o que con motivo <strong>de</strong><br />

este, pue<strong>de</strong>n afectar <strong>la</strong> salud <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />

1) Factores Psicosociales <strong>en</strong> el Trabajo.<br />

Los factores psicosociales <strong>en</strong> el trabajo repres<strong>en</strong>tan el conjunto <strong>de</strong><br />

percepciones y experi<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, algunos son <strong>de</strong> carácter individual,<br />

otros se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s expectativas económicas o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo personal y otros<br />

más a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas y sus aspectos emocionales.<br />

El <strong>en</strong>foque más común para abordar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el medio ambi<strong>en</strong>te<br />

psicológico <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores ha sido a través <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. Tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo como <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados<br />

industrializados el medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> conjunto con el estilo <strong>de</strong> vida<br />

provocan <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> factores psicológicos y sociales negativos. Por ello <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> su estudio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista profesional ha ido<br />

aum<strong>en</strong>tando día con día, estos estudios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir tanto <strong>los</strong> aspectos<br />

fisiológicos y psicológicos, como también <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> modos <strong>de</strong><br />

producción y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es.<br />

Las actuales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad e higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el trabajo<br />

incluy<strong>en</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>los</strong> riesgos físicos, químicos y biológicos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

ambi<strong>en</strong>tes <strong><strong>la</strong>boral</strong>es, sino también <strong>los</strong> múltiples y diversos factores<br />

psicosociales inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> manera como influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

bi<strong>en</strong>estar físico y m<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />

Estos factores consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> interacciones <strong>en</strong>tre el trabajo, su medio ambi<strong>en</strong>te<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong>, <strong>la</strong> satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización por un <strong>la</strong>do<br />

y por otra parte <strong>la</strong>s características personales <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, sus necesida<strong>de</strong>s,<br />

su cultura, sus experi<strong>en</strong>cias y su percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo.<br />

31


Los principales factores psicosociales g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />

medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo involucran aspectos <strong>de</strong> organización, administración<br />

y sistemas <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas.<br />

Por ello, el clima organizacional <strong>de</strong> una empresa se vincu<strong>la</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a su<br />

estructura y a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo, sino<br />

también a su contexto histórico con su conjunto <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong>mográficos,<br />

económicos y sociales. Así, el crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, el<br />

progreso técnico, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> producción, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> vida, así como <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> salud y<br />

bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> sus trabajadores.<br />

En <strong>la</strong> actualidad se produc<strong>en</strong> acelerados cambios tecnológicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas<br />

<strong>de</strong> producción que afectan consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> trabajadores <strong>en</strong> sus rutinas<br />

<strong>de</strong> trabajo, modificando su <strong>en</strong>torno <strong><strong>la</strong>boral</strong> y aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> aparición o el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas por <strong>estrés</strong>.<br />

Otros factores externos al lugar <strong>de</strong> trabajo pero que guardan estrecha re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong>s preocupaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> sus circunstancias<br />

familiares o <strong>de</strong> su vida privada, <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos culturales, su nutrición, sus<br />

facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transporte, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el empleo.<br />

Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales factores psicosociales que con notable frecu<strong>en</strong>cia<br />

condicionan <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> se seña<strong>la</strong>n a continuación:<br />

A) Desempeño Profesional:<br />

Trabajo <strong>de</strong> alto grado <strong>de</strong> dificultad<br />

Trabajo con gran <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gran responsabilidad<br />

Funciones contradictorias<br />

Creatividad e iniciativa restringidas<br />

Exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones complejas<br />

Cambios tecnológicos intempestivos<br />

Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> vida <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

Am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es<br />

B) Dirección:<br />

Li<strong>de</strong>razgo ina<strong>de</strong>cuado<br />

Ma<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador<br />

Ma<strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>egación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />

Re<strong>la</strong>ciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es ambival<strong>en</strong>tes<br />

Manipu<strong>la</strong>ción o coacción <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador<br />

Motivación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

Falta <strong>de</strong> capacitación y <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> personal<br />

Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos<br />

Remuneración no equitativa<br />

Promociones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es aleatorias<br />

C) Organización y Función:<br />

32


Prácticas administrativas inapropiadas<br />

Atribuciones ambiguas<br />

Desinformación y rumores<br />

Conflicto <strong>de</strong> autoridad<br />

Trabajo burocrático<br />

P<strong>la</strong>neación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

Supervisión punitiva<br />

D) Tareas y Activida<strong>de</strong>s:<br />

Cargas <strong>de</strong> trabajo excesivas<br />

Autonomía <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

Ritmo <strong>de</strong> trabajo apresurado<br />

Exig<strong>en</strong>cias excesivas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong><strong>la</strong>boral</strong>es múltiples<br />

Rutinas <strong>de</strong> trabajo obsesivo<br />

Compet<strong>en</strong>cia excesiva, <strong>de</strong>sleal o <strong>de</strong>structiva<br />

Trabajo monótono o rutinario<br />

Poca satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

E) Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Trabajo:<br />

Condiciones físicas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es ina<strong>de</strong>cuadas<br />

Espacio físico restringido<br />

Exposición a riesgo físico constante<br />

Ambi<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>boral</strong> conflictivo<br />

M<strong>en</strong>osprecio o <strong>de</strong>sprecio al trabajador Trabajo no solidario<br />

F) Jornada Laboral:<br />

Rotación <strong>de</strong> turnos<br />

Jornadas <strong>de</strong> trabajo excesivas<br />

Duración in<strong>de</strong>finida <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada<br />

Actividad física corporal excesiva<br />

G) Empresa y Entorno Social:<br />

Políticas inestables <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> corporativismo<br />

Falta <strong>de</strong> soporte jurídico por <strong>la</strong> empresa<br />

Interv<strong>en</strong>ción y acción sindical<br />

Sa<strong>la</strong>rio insufici<strong>en</strong>te<br />

Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> el empleo<br />

Subempleo o <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

Opciones <strong>de</strong> empleo y mercado <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

Definitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, el grado <strong>de</strong> participación <strong>de</strong><br />

estos factores y sus efectos sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong><strong>de</strong>l</strong> médico <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> el Trabajo, <strong>de</strong> sus habilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

33


ecursos con que cu<strong>en</strong>te para el monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> trabajo.<br />

Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes técnicas para medir el <strong>estrés</strong>, tales como: medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca, monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión sanguínea o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia respiratoria, evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> gasto <strong>en</strong>ergético, medición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

productividad, registro estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatiga, electro<strong>en</strong>cefalograma y medición<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es sanguíneos <strong>de</strong> cateco<strong>la</strong>minas, así como a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cuantificación <strong>de</strong> otros neurotransmisores por espectrofotometría, fluorometría,<br />

cromatorgrafía, radioisótopos o procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>zimáticos.<br />

Sin embargo, sería casi imposible a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> muy costoso, tratar <strong>de</strong> medir el<br />

<strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores utilizando <strong>de</strong>terminaciones químicas<br />

cuantitativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio o <strong>de</strong> evaluaciones clínicas <strong><strong>de</strong>l</strong> daño orgánico<br />

producido por el <strong>estrés</strong>, por ello se emplean otro tipo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas más<br />

viables y cuya <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z y confiabilidad han sido <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te comprobadas.<br />

Estas técnicas <strong>de</strong> medición <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> incluy<strong>en</strong> diversas <strong>en</strong>cuestas y esca<strong>la</strong>s<br />

tales como: <strong>la</strong> auditoria <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> Boston, el Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> estados <strong>de</strong><br />

angustia <strong>de</strong> Spielberg Gorsuch y Lush<strong>en</strong>e, el cuestionario LES <strong>de</strong> T.H. Holmes<br />

y R.H. Rahe, <strong>la</strong> valoración <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> Adam y otros instrum<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res<br />

que hac<strong>en</strong> posible <strong>la</strong> cuantificación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> y sus efectos sobre <strong>los</strong><br />

trabajadores.<br />

2) Estrés y Actividad Profesional<br />

En <strong>la</strong> práctica médica, al observar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre algunas profesiones <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y<br />

el grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que <strong>en</strong> forma g<strong>en</strong>érica pres<strong>en</strong>tan grupos <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminado gremio u ocupación con características <strong><strong>la</strong>boral</strong>es comunes, <strong>en</strong>tre<br />

el<strong>los</strong> resaltan:<br />

A) Trabajo apresurado:<br />

Obreros <strong>en</strong> líneas <strong>de</strong> producción mecanizadas<br />

Cirujanos<br />

Artesanos<br />

B) Peligro constante:<br />

Policías, Mineros, Soldados, Bomberos,<br />

Boxeadores, Toreros<br />

Alpinistas, Buzos, Paracaidistas,<br />

C) Riesgo vital:<br />

Personal <strong>de</strong> Aeronavegación Civil y Choferes Urbanos y <strong>de</strong> Transporte<br />

Foráneo<br />

D) Confinami<strong>en</strong>to:<br />

Trabajadores Petroleros <strong>en</strong> P<strong>la</strong>taformas Marinas<br />

Marinos<br />

Vigi<strong>la</strong>ntes, Guardias, Custodios, Ce<strong>la</strong>dores<br />

Personal <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros Nucleares o <strong>de</strong> Investigación<br />

34


Médicos, Enfermeras<br />

E) Alta responsabilidad:<br />

Rectores<br />

Médicos<br />

Políticos<br />

Otros<br />

F) Riesgo económico:<br />

Ger<strong>en</strong>tes<br />

Contadores<br />

Ejecutivos Financieros<br />

Ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Bolsa <strong>de</strong> Valores<br />

Sin embargo, hac<strong>en</strong> falta estudios formales que permitan establecer con mayor<br />

precisión <strong>la</strong>s variables participantes y corre<strong>la</strong>ciones correspondi<strong>en</strong>tes, a efecto<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes y mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

ag<strong>en</strong>tes estresantes que ocasionan <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que inci<strong>de</strong>n<br />

notablem<strong>en</strong>te sobre estos grupos <strong>de</strong> trabajadores.<br />

2.1.1.30 MANEJO DEL ESTRÉS LABORAL<br />

El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s por <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>berá siempre dirigirse<br />

a erradicarlo a través <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>los</strong> factores o <strong>la</strong>s fuerzas causales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mismo. El criterio g<strong>en</strong>eral que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> curar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> forma ais<strong>la</strong>da<br />

mediante tratami<strong>en</strong>to paliativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones emocionales o reparación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s lesiones orgánicas es sumam<strong>en</strong>te simplista, limitado y poco racional. Así, el<br />

tratami<strong>en</strong>to contra el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong>berá ser prev<strong>en</strong>tivo y <strong>de</strong>berá lograrse ejerci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s acciones necesarias para modificar <strong>los</strong> procesos causales.<br />

La prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> constituy<strong>en</strong> un gran reto, <strong>los</strong><br />

criterios para contrarrestarlo <strong>de</strong>berán ser organizacionales y personales. Los<br />

médicos <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el trabajo y profesionales afines, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> vigi<strong>la</strong>r a sus<br />

paci<strong>en</strong>tes y cuando sea posible a toda <strong>la</strong> organización con objeto <strong>de</strong> manejar el<br />

<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> forma efectiva, aunque <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> equipo <strong>de</strong> salud para<br />

efectuar cambios sustanciales con frecu<strong>en</strong>cia es más difícil, pues <strong>los</strong> ger<strong>en</strong>tes<br />

y empleadores g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te buscan resolver el problema <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores<br />

<strong>en</strong> forma individual, pero rechazan <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> problema<br />

cuando esto implica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo, por <strong>la</strong><br />

posible disyuntiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ganancia económica y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

trabajadores.<br />

El médico <strong>de</strong>be buscar anticipar <strong>la</strong> situación y aplicar medidas profilácticas<br />

efectivas, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria es un objetivo primordial, <strong>la</strong>s acciones<br />

eficaces han <strong>de</strong>mostrado éxito económico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas, al mejorar el<br />

estado <strong>de</strong> animo y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, remiti<strong>en</strong>do el aus<strong>en</strong>tismo, elevando <strong>la</strong> productividad y<br />

mejorando sustancialm<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sempeño y <strong>la</strong> calidad <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />

1) At<strong>en</strong>ción Individual <strong><strong>de</strong>l</strong> Problema<br />

35


Los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción individual <strong>en</strong> <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> trabajo contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong><br />

difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> cuanto al <strong>estrés</strong>, sus causas y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

contro<strong>la</strong>rlo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores para<br />

ayudar<strong>los</strong> a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s personales que les permitan reducir el<br />

problema. Se emplea <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> trípticos, carteles, confer<strong>en</strong>cias, vi<strong>de</strong>os,<br />

etc.<br />

La i<strong>de</strong>a principal consiste <strong>en</strong> tratar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes causales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong><br />

y lograr hacer<strong>los</strong> consci<strong>en</strong>tes al trabajador, mostrar a este <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

solución <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, o el manejo intelig<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> para po<strong>de</strong>r actuar <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cia y contrarrestarlo.<br />

Es importante, mejorar <strong>los</strong> hábitos <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada,<br />

ejercicio físico mo<strong>de</strong>rado, gradual y progresivo, ritmos <strong>de</strong> sueño a<strong>de</strong>cuados,<br />

propiciar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s recreativas, disminuir <strong>la</strong>s adicciones y evitar <strong>la</strong> vida<br />

se<strong>de</strong>ntaria.<br />

A<strong>de</strong>más, son <strong>de</strong> gran utilidad <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas técnicas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción que<br />

consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> métodos para ayudar a <strong>los</strong> trabajadores a resolver sus reacciones<br />

fisiológicas y psicológicas, con estrategias para reducir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong>. Consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> ejercicios <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación, auto<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

bioretroestimu<strong>la</strong>ción, ejercicios respiratorios, autoestima, meditación y aún<br />

yoga.<br />

En forma complem<strong>en</strong>taria, se <strong>en</strong>seña el uso <strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong><br />

administración <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo, priorización <strong>de</strong> problemas, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neación, técnicas <strong>de</strong> negociación; así como ejercitar<br />

habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, solución <strong><strong>de</strong>l</strong> conflictos, <strong>conducta</strong><br />

asertiva, manejo <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mejores re<strong>la</strong>ciones<br />

humanas.<br />

2) Medidas Organizacionales<br />

En el manejo colectivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores causales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, el criterio<br />

predominante consiste <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, <strong>en</strong> reducir al máximo <strong>la</strong>s situaciones<br />

g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> situaciones t<strong>en</strong>siónales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa u organización.<br />

Las acciones específicas se dirig<strong>en</strong> hacia <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización, esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> comunicación, procesos <strong>de</strong> formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones,<br />

cultura corporativa, funciones <strong>de</strong> trabajo, ambi<strong>en</strong>te físico y métodos <strong>de</strong><br />

selección y capacitación <strong><strong>de</strong>l</strong> personal.<br />

Es importante consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s mejoras físicas, ergonómicas, <strong>de</strong> seguridad y <strong>de</strong><br />

higi<strong>en</strong>e <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo, pues ti<strong>en</strong><strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

relevancia para <strong>los</strong> trabajadores al repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> preocupación real y el<br />

esfuerzo pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa por mejorar el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> sus <strong>empleados</strong>.<br />

Las medidas <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización persigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> reestructuración <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

procesos y tareas, que permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador,<br />

mejorando su responsabilidad y formas <strong>de</strong> comunicación por medio <strong>de</strong><br />

programas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>los</strong> trabajadores, círcu<strong>los</strong> <strong>de</strong> calidad, grupos <strong>de</strong><br />

asesoría, soporte, participación activa, trabajo <strong>de</strong> equipo, solidaridad <strong><strong>la</strong>boral</strong>,<br />

<strong>de</strong>sarrollo profesional, promoción <strong>de</strong> su creatividad y procesos <strong>de</strong> mejora<br />

continua.<br />

36


El cambio se <strong>de</strong>be propiciar por medio <strong>de</strong> una incorporación gradual <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

trabajadores a <strong>la</strong> organización a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes estrategias como<br />

<strong>de</strong>sarrollo organizacional, a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo, redistribución<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> autoridad, participación responsable y activa <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong><br />

toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas, favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> comunicación interna formal e<br />

informal, mejorando el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo, creando un clima <strong><strong>la</strong>boral</strong> favorable<br />

a <strong>la</strong> empresa y propicio para el <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table, sano e integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

productiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />

2.1.1.31 EL ESTRÉS EN EL TRABAJO<br />

"Este docum<strong>en</strong>to fue obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> NIOSHI (Instituto Nacional <strong>de</strong> Salud y<br />

Seguridad Ocupacional)"<br />

NIOSHI es <strong>la</strong> ag<strong>en</strong>cia fe<strong>de</strong>ral responsable <strong>de</strong> hacer investigaciones y<br />

recom<strong>en</strong>daciones para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y heridas asociadas<br />

con el trabajo.<br />

La naturaleza <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo está cambiando con <strong>la</strong> rapi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> un torbellino. Tal<br />

vez ahora más que nunca, el <strong>estrés</strong> causado por el trabajo repres<strong>en</strong>ta una<br />

am<strong>en</strong>aza para <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores y, como consecu<strong>en</strong>cia, a <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s organizaciones. Por su programa <strong>de</strong> investigación sobre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo<br />

y por <strong>los</strong> materiales instructivos como este docum<strong>en</strong>to, NIOSH está <strong>de</strong>dicado a<br />

proveer a organizaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> conocimi<strong>en</strong>to para reducir esta am<strong>en</strong>aza.<br />

Este docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>staca el conocimi<strong>en</strong>to sobre <strong>la</strong>s causas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el<br />

trabajo y esboza <strong>los</strong> pasos que se pue<strong>de</strong>n tomar para prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />

trabajo.<br />

2.1.1.32 EL ESTRÉS EN EL LUGAR DE TRABAJO HOY EN DÍA<br />

Lo más que él esperaba, lo más que se preocupaba David. Por semanas él<br />

había estado atorm<strong>en</strong>tado por dolores <strong>de</strong> músculo, falta <strong>de</strong> apetito, el mal<br />

<strong>de</strong>scanso, y un s<strong>en</strong>tido completo <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to. Primero trató <strong>de</strong> ignorar<br />

estos problemas, pero finalm<strong>en</strong>te él se volvió tan irascible e irritable que su<br />

esposa insistió que él fuera al médico. Ahora, s<strong>en</strong>tándose <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina médica<br />

y p<strong>en</strong>sando <strong>en</strong> qué sería <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong><strong>de</strong>l</strong> médico, no notó cuando Teresa se<br />

s<strong>en</strong>tó a su <strong>la</strong>do. El<strong>los</strong> habían sido bu<strong>en</strong>os amigos cuando el<strong>la</strong> trabajó <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

oficina <strong><strong>de</strong>l</strong>antera <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, pero él no <strong>la</strong> había visto <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que el<strong>la</strong> salió<br />

hace tres años para aceptar un trabajo como repres<strong>en</strong>tante <strong>de</strong> información y<br />

rec<strong>la</strong>maciones. El<strong>la</strong> le dio un codazo ligero para hacerle volver <strong>en</strong> sí, y <strong>de</strong>ntro<br />

<strong>de</strong> unos minutos el<strong>los</strong> hab<strong>la</strong>ban y chismorreaban como si el<strong>la</strong> nunca hubiera<br />

salido.<br />

37


"Saliste justo al tiempo," él le dijo a el<strong>la</strong>. "Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> reorganización, nadie se<br />

si<strong>en</strong>te seguro. Antes, si hacías tu trabajo, t<strong>en</strong>ías un trabajo. Eso no está seguro<br />

nada más. Esperan <strong>los</strong> mismos <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> producción a pesar <strong>de</strong> que dos<br />

hombres hac<strong>en</strong> ahora el trabajo <strong>de</strong> tres. El trabajo se ha acumu<strong>la</strong>do tanto que<br />

estoy trabajando turnos <strong>de</strong> doce horas seis días por semana. Juro que oigo <strong>la</strong><br />

bul<strong>la</strong> <strong>de</strong> esas máquinas <strong>en</strong> mi sueño. Los compañeros l<strong>la</strong>man dici<strong>en</strong>do que<br />

están <strong>en</strong>fermos so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te para t<strong>en</strong>er un día <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso. La moral está tan<br />

baja que están hab<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong> contratar a unos consultores para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r una<br />

mejor manera <strong>de</strong> cumplir el trabajo."<br />

"Pues, les extraño mucho a Uds.," el<strong>la</strong> dijo. "T<strong>en</strong>go miedo <strong>de</strong> haber salido <strong>de</strong><br />

un lío para meterme <strong>en</strong> otro. En mi trabajo nuevo, <strong>la</strong> computadora <strong>en</strong>vía <strong>la</strong>s<br />

l<strong>la</strong>madas y nunca paran. Aun así t<strong>en</strong>go que programar mis <strong>de</strong>scansos para ir a<br />

<strong>los</strong> servicios. Todo lo que oigo durante todo el día son quejas <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong>scont<strong>en</strong>tos. Yo trato <strong>de</strong> ayudar y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r, pero no puedo prometerles<br />

nada sin obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> aprobación <strong>de</strong> mi jefe. La mayor parte <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo me agarro<br />

<strong>en</strong>tre lo que <strong>de</strong>sea el cli<strong>en</strong>te y <strong>la</strong> política <strong>de</strong> <strong>la</strong> compañía. No estoy segura a<br />

qui<strong>en</strong> le t<strong>en</strong>go que comp<strong>la</strong>cer. Los otros repres<strong>en</strong>tantes están tan t<strong>en</strong>sos que<br />

nunca se hab<strong>la</strong>n. Todos nosotros vamos a nuestros propios cubícu<strong>los</strong> y nos<br />

quedamos allá hasta que termine el día. Para colmo <strong>de</strong> males, <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> mi<br />

madre se <strong>de</strong>teriora. Si por lo m<strong>en</strong>os pudiera usar algo <strong>de</strong> mis días <strong>de</strong> permiso<br />

para cuidar<strong>la</strong>! No es asombro que yo esté aquí con migrañas y <strong>la</strong> presión alta.<br />

Muchos <strong>de</strong> <strong>los</strong> repres<strong>en</strong>tantes están visitando al consejero <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para<br />

el empleado y tomando c<strong>la</strong>ses sobre el manejo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, lo que parece<br />

ayudar. Pero tar<strong>de</strong> o temprano, algui<strong>en</strong> t<strong>en</strong>drá que cambiar algo <strong>de</strong> <strong>la</strong> manera<br />

<strong>en</strong> que opera el lugar."<br />

Las historias <strong>de</strong> David y Teresa son <strong>de</strong>safortunadas pero no inusuales. El<br />

<strong>estrés</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo se ha hecho un problema costoso y común <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong><br />

trabajo estadouni<strong>de</strong>nse, <strong>de</strong>jando pocos trabajadores no afectados. Por<br />

ejemplo, unos estudios reportan lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

Un cuarto <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> consi<strong>de</strong>ra sus trabajos como <strong>la</strong> causa primera <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> sus vidas.<br />

-Vida Nacional Noroeste<br />

Tres cuartos <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> cre<strong>en</strong> que hoy día el trabajador ti<strong>en</strong>e más <strong>estrés</strong><br />

<strong>en</strong> el trabajo que una g<strong>en</strong>eración atrás.<br />

-Colegiados <strong>de</strong> Investigaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> Estudio <strong>de</strong> Princeton<br />

Los problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud están más fuertem<strong>en</strong>te asociados con <strong>los</strong> problemas<br />

<strong>en</strong> el trabajo que con cualquier otra causa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida—incluso más<br />

que <strong>los</strong> problemas financieros o familiares.<br />

-Compañía <strong>de</strong> Seguro <strong><strong>de</strong>l</strong> Fuego y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina <strong>de</strong> St. Paúl<br />

Afortunadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s investigaciones sobre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo han aum<strong>en</strong>tado<br />

mucho <strong>en</strong> años reci<strong>en</strong>tes. A pesar <strong>de</strong> esta at<strong>en</strong>ción, sigue confusión sobre <strong>la</strong>s<br />

causas, <strong>los</strong> efectos, y <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo. Este docum<strong>en</strong>to<br />

resume lo que se sabe sobre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo y lo que se pue<strong>de</strong> hacer sobre<br />

este asunto.<br />

¿QUÉ ES EL ESTRÉS DE TRABAJO?<br />

38


El <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como <strong>la</strong>s nocivas reacciones físicas y<br />

emocionales que ocurr<strong>en</strong> cuando <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo no igua<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s, <strong>los</strong> recursos, o <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador. El <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />

trabajo pue<strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> salud y hasta <strong>la</strong> herida.<br />

El concepto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo muchas veces se confun<strong>de</strong> con el <strong>de</strong>safío,<br />

pero estos conceptos no son iguales. El <strong>de</strong>safío nos vigoriza psicológicam<strong>en</strong>te<br />

y físicam<strong>en</strong>te, y nos motiva apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r habilida<strong>de</strong>s nuevas y llegar a dominar<br />

nuestros trabajos. Cuando nos <strong>en</strong>contramos con un <strong>de</strong>safío, nos s<strong>en</strong>timos<br />

re<strong>la</strong>jados y satisfechos. Entonces el <strong>de</strong>safío es un ingredi<strong>en</strong>te importante <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

trabajo sano y productivo. Probablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> importancia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>safío <strong>en</strong><br />

nuestra vida <strong>de</strong> trabajo refier<strong>en</strong> <strong>los</strong> que dic<strong>en</strong> "un poco <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es bu<strong>en</strong>o."<br />

Pero para David y Teresa, <strong>la</strong> situación es difer<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>safío se ha convertido<br />

<strong>en</strong> exig<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo que no se pue<strong>de</strong>n satisfacer, el esparcimi<strong>en</strong>to se ha<br />

convertido <strong>en</strong> agotami<strong>en</strong>to, y un s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> satisfacción se ha convertido <strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. En suma, se crea el marco para <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, <strong>la</strong> herida, y<br />

el fracaso <strong>de</strong> trabajo.<br />

El <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo sigue cuando <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo no igua<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s, <strong>los</strong> recursos, o <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />

¿CUÁLES SON LAS CAUSAS DEL ESTRÉS EN EL TRABAJO?<br />

Casi todos están <strong>de</strong> acuerdo que el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo. Sin embargo, <strong>la</strong>s opiniones difier<strong>en</strong><br />

sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo como <strong>la</strong> causa primera <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo.<br />

Estas opiniones distintas son importantes porque sugier<strong>en</strong> maneras difer<strong>en</strong>tes<br />

<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo.<br />

Según una corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> opinión, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre características personales<br />

como <strong>la</strong> personalidad y el estilo <strong>de</strong> sobrellevar el <strong>estrés</strong> son más importantes<br />

para pronosticar si ciertas condiciones <strong>de</strong> trabajo resultarán <strong>en</strong> el <strong>estrés</strong>—es<br />

<strong>de</strong>cir que, lo que está estresante para una persona podría no estar problema<br />

para otra. Esta opinión lleva a estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción que conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

39


trabajadores y <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> ayudarles a sobrellevar <strong>la</strong>s condiciones<br />

exig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo.<br />

Aunque no se pue<strong>de</strong> ignorar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cada uno, <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica sugiere que ciertas condiciones <strong>de</strong> trabajo están<br />

estresantes para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te. Son bu<strong>en</strong>os ejemp<strong>los</strong> <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias<br />

excesivas <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong>s expectativas opuestas <strong>de</strong>scritas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s historias <strong>de</strong><br />

David y Teresa. Tal evi<strong>de</strong>ncia sosti<strong>en</strong>e un énfasis más gran<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> trabajo como <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te fundam<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo.<br />

También sosti<strong>en</strong>e el rediseño <strong>de</strong> trabajo como una estrategia principal <strong>de</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción.<br />

En 1960, un tribunal <strong>en</strong> Michigan confirmó una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> in<strong>de</strong>mnización<br />

para un trabajador <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> montaje automotor que t<strong>en</strong>ía dificultad<br />

mant<strong>en</strong>erse al <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s presiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> producción. Para evitar<br />

rezagarse, él trató <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> varios montajes <strong>en</strong> el mismo tiempo y a<br />

m<strong>en</strong>udo confundió <strong>la</strong>s partes. Por consigui<strong>en</strong>te, él fue sometido a <strong>la</strong> crítica<br />

repetida <strong><strong>de</strong>l</strong> capataz. Finalm<strong>en</strong>te él sufrió una crisis psicológica.<br />

En 1995, casi <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>los</strong> estados ya permitían <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />

in<strong>de</strong>mnización <strong><strong>la</strong>boral</strong> por <strong>los</strong> problemas emocionales y <strong>la</strong> invali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>bido al<br />

<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo [sin embargo, note que <strong>los</strong> tribunales están reacios<br />

confirmar <strong>de</strong>mandas por lo que se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar condiciones normales <strong>de</strong><br />

trabajo o simplem<strong>en</strong>te el trabajo arduo].<br />

-Anuario <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>mnización <strong>de</strong> Trabajador <strong>de</strong> 1995<br />

EL ENFOQUE DE NIOSH EN EL ESTRÉS DE TRABAJO<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> experi<strong>en</strong>cia e investigaciones, NIOSH apoya el parecer que<br />

<strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un papel principal <strong>en</strong> causar el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />

trabajo. Sin embargo, no se ignora el papel <strong>de</strong> factores individuales. Según <strong>la</strong><br />

opinión <strong>de</strong> NIOSH, <strong>la</strong> exposición a condiciones estresantes <strong>de</strong> trabajo<br />

(l<strong>la</strong>madas causas <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>) pue<strong>de</strong>n t<strong>en</strong>er una influ<strong>en</strong>cia directa <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong><br />

seguridad <strong>de</strong> trabajador. Pero como se muestra <strong>en</strong> el esquema <strong>de</strong> abajo,<br />

factores individuales y <strong>de</strong> otras situaciones pue<strong>de</strong>n interv<strong>en</strong>ir para fortalecer o<br />

<strong>de</strong>bilitar esta influ<strong>en</strong>cia. Teresa ti<strong>en</strong>e que cuidar a su madre <strong>en</strong>ferma—es un<br />

ejemplo cada vez más común <strong>de</strong> un factor individual o <strong>de</strong> una situación que<br />

pue<strong>de</strong> int<strong>en</strong>sificar <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones estresantes <strong>de</strong> trabajo. Unos<br />

ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> factores <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo y <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que pue<strong>de</strong>n reducir <strong>los</strong><br />

efectos <strong>de</strong> condiciones estresantes incluy<strong>en</strong> <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />

El equilibrio <strong>en</strong>tre el trabajo y <strong>la</strong> vida familiar o personal<br />

Una red <strong>de</strong> apoyo <strong>de</strong> amigos y compañeros <strong>de</strong> trabajo<br />

Un punto <strong>de</strong> vista re<strong>la</strong>jado y positivo<br />

40


CONDICIONES QUE PODRÍAN CAUSAR EL ESTRÉS<br />

El diseño <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos.<br />

Trabajo pesado, <strong>de</strong>scansos infrecu<strong>en</strong>tes, turnos y horas <strong>de</strong> trabajo <strong>la</strong>rgos;<br />

trabajos fr<strong>en</strong>éticos y <strong>de</strong> rutina que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> poco significado inher<strong>en</strong>te, no usan<br />

<strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores, y prove<strong>en</strong> poco s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> control.<br />

Ejemplo: David trabaja al punto <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to. La computadora <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>e atada<br />

Teresa, permiti<strong>en</strong>do poca flexibilidad, iniciativa propia, o <strong>de</strong>scanso.<br />

El estilo <strong>de</strong> dirección.<br />

Falta <strong>de</strong> participación por trabajadores <strong>en</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, falta <strong>de</strong><br />

comunicación <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización, y falta <strong>de</strong> política que está favorable a <strong>la</strong> vida<br />

<strong>de</strong> familia.<br />

Ejemplo: Teresa necesita obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> aprobación <strong><strong>de</strong>l</strong> jefe por todo, y <strong>la</strong><br />

compañía está ins<strong>en</strong>sible a sus necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> familia.<br />

Las re<strong>la</strong>ciones interpersonales.<br />

Ma<strong>los</strong> ambi<strong>en</strong>tes sociales y falta <strong>de</strong> apoyo o ayuda <strong>de</strong> compañeros y<br />

supervisores.<br />

Ejemplo: El ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to física <strong>de</strong> Teresa reduce sus oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

re<strong>la</strong>cionarse con otros trabajadores o recibir ayuda <strong>de</strong> el<strong>los</strong>.<br />

Los papeles <strong>de</strong> trabajo.<br />

Expectativas <strong>de</strong> trabajo mal <strong>de</strong>finidas o imposibles <strong>de</strong> lograr, <strong>de</strong>masiada<br />

responsabilidad, <strong>de</strong>masiadas funciones.<br />

Ejemplo: Muchas veces Teresa se ve <strong>en</strong> una situación difícil <strong>en</strong> <strong>la</strong> que trata <strong>de</strong><br />

satisfacer tanto <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> cli<strong>en</strong>te como <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa.<br />

Las preocupaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera.<br />

Inseguridad <strong>de</strong> trabajo y falta <strong>de</strong> oportunidad para el crecimi<strong>en</strong>to personal, el<br />

fom<strong>en</strong>to, o el asc<strong>en</strong>so; cambios rápidos para <strong>los</strong> cuales <strong>los</strong> trabajadores no<br />

están preparados.<br />

Ejemplo: Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> reorganización <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> David, todos están<br />

preocupados sobre sus futuros con <strong>la</strong> compañía y lo que ocurrirá <strong>de</strong>spués.<br />

Las condiciones ambi<strong>en</strong>tales.<br />

41


Condiciones <strong>de</strong>sagradables y peligrosas como <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> trabajo atiborradas,<br />

el ruido, <strong>la</strong> contaminación <strong><strong>de</strong>l</strong> aire, o <strong>los</strong> problemas ergonómicos.<br />

Ejemplo: David está expuesto a ruido constante <strong>en</strong> el trabajo.<br />

EL ESTRÉS DE TRABAJO Y LA SALUD<br />

El <strong>estrés</strong> hace que el cerebro se ponga <strong>en</strong> guardia. La reacción <strong><strong>de</strong>l</strong> cerebro es<br />

preparar el cuerpo para <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>f<strong>en</strong>siva. El sistema nervioso se <strong>de</strong>spierta y<br />

<strong>la</strong>s hormonas se liberan para avivar <strong>los</strong> s<strong>en</strong>tidos, acelerar el pulso, profundizar<br />

<strong>la</strong> respiración, y t<strong>en</strong>sar <strong>los</strong> múscu<strong>los</strong>. Esta respuesta (a veces l<strong>la</strong>mada <strong>la</strong><br />

respuesta <strong>de</strong> luchar o huir) es importante porque nos ayuda <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos contra<br />

situaciones am<strong>en</strong>azantes. La respuesta se programa biológicam<strong>en</strong>te. Todos<br />

reaccion<strong>en</strong> más o m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera no importa si <strong>la</strong> situación sea <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> casa o <strong>en</strong> el trabajo.<br />

Los episodios <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que duran poco o están infrecu<strong>en</strong>tes repres<strong>en</strong>tan poco<br />

riesgo. Pero cuando <strong>la</strong>s situaciones estresantes continúan no resueltas, se<br />

queda el cuerpo <strong>en</strong> un estado constante <strong>de</strong> activación, lo que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> tasa<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sgaste a <strong>los</strong> sistemas biológicos. En última instancia, resulta <strong>la</strong> fatiga o el<br />

daño, y <strong>la</strong> habilidad <strong><strong>de</strong>l</strong> cuerpo <strong>de</strong> arreg<strong>la</strong>rse y <strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>rse se pue<strong>de</strong><br />

comprometer seriam<strong>en</strong>te. Como resultado, aum<strong>en</strong>ta el riesgo <strong>de</strong> herida o <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad.<br />

Hace 20 años, muchos estudios han consi<strong>de</strong>rado <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong><br />

trabajo y una variedad <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. Alteraciones <strong>de</strong> humor y <strong>de</strong> sueño, el<br />

estómago <strong>de</strong>scompuesto y el dolor <strong>de</strong> cabeza, y re<strong>la</strong>ciones alterados con <strong>la</strong><br />

familia y <strong>los</strong> amigos son ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> problemas re<strong>la</strong>cionados con el <strong>estrés</strong> que<br />

se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n rápidam<strong>en</strong>te y se v<strong>en</strong> comúnm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> estos estudios. Estas<br />

señales tempranas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo usualm<strong>en</strong>te están fáciles <strong>de</strong><br />

reconocer. Pero <strong>los</strong> efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas<br />

son más difíciles <strong>de</strong> ver porque <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas necesitan mucho<br />

tiempo para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse y se pue<strong>de</strong>n influir por muchos factores aparte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>estrés</strong>. Sin embargo, <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia rápidam<strong>en</strong>te está acumu<strong>la</strong>ndo y sugiere que<br />

el <strong>estrés</strong> ti<strong>en</strong>e un papel importante <strong>en</strong> varios tipos <strong>de</strong> problemas crónicas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>s afecciones músculoesqueléticas,<br />

y <strong>la</strong>s afecciones psicológico.<br />

Los gastos <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia médica son casi 50% más para trabajadores que<br />

reportan <strong>nivel</strong>es altos <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

-Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Medicina Ocupacional y Medioambi<strong>en</strong>tal<br />

Lo que nos dic<strong>en</strong> <strong>la</strong>s investigaciones:<br />

La <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r<br />

42


Muchos estudios sugier<strong>en</strong> que <strong>los</strong> trabajos que exig<strong>en</strong> mucho psicológicam<strong>en</strong>te<br />

y que permit<strong>en</strong> a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> poco control sobre el proceso <strong>de</strong> trabajo hac<strong>en</strong><br />

aum<strong>en</strong>tar el riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />

Las afecciones músculo-esqueléticas<br />

Sobre <strong>la</strong> base <strong>de</strong> investigaciones por NIOSH y muchas otras organizaciones,<br />

se cree mucho que el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo aum<strong>en</strong>ta el riesgo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

afecciones músculo-esqueléticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> espalda y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> abajo.<br />

Las afecciones psicológicas<br />

Varios estudios sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

salud m<strong>en</strong>tal (como <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión y el agotami<strong>en</strong>to) para varias ocupaciones se<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong> parte a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo. (Las<br />

difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> economía y estilo <strong>de</strong> vida <strong>en</strong>tre ocupaciones también pue<strong>de</strong>n<br />

contribuir a algunos <strong>de</strong> estos problemas.)<br />

La herida <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo<br />

Aunque se necesita más estudio, se aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> preocupación que <strong>la</strong>s<br />

condiciones estresantes se afect<strong>en</strong> <strong>la</strong>s prácticas seguras <strong>de</strong> trabajo y crean el<br />

marco para <strong>la</strong>s heridas <strong>en</strong> el trabajo.<br />

El suicidio, el cáncer, <strong>la</strong>s úlceras, y <strong>la</strong>s funciones inmunes afectadas<br />

Unos estudios sugier<strong>en</strong> una re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s condiciones estresantes <strong>de</strong><br />

trabajo y estos problemas <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. Sin embargo, se necesitan más<br />

investigaciones antes <strong>de</strong> que se pueda sacar conclusiones firmes.<br />

-Enciclopedia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud y <strong>la</strong> Seguridad Ocupacional<br />

EL ESTRÉS, LA SALUD, Y LA PRODUCTIVIDAD<br />

Algunos empleadores supon<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s condiciones estresantes <strong>de</strong> trabajo<br />

sean un malo necesario que <strong>la</strong>s compañías <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> presión a <strong>los</strong><br />

trabajadores y prescindir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preocupaciones <strong>de</strong> salud para seguir si<strong>en</strong>do<br />

productivas y lucrativas <strong>en</strong> <strong>la</strong> economía <strong>de</strong> hoy. Pero <strong>la</strong>s conclusiones <strong>de</strong><br />

investigación cuestionan esta opinión. Los estudios muestran que <strong>la</strong>s<br />

condiciones estresantes <strong>de</strong> trabajo están asociadas con el abs<strong>en</strong>tismo, <strong>la</strong><br />

tardanza, y un número aum<strong>en</strong>tado <strong>de</strong> int<strong>en</strong>ciones <strong>de</strong> dimisión—todo <strong>de</strong> lo cual<br />

ti<strong>en</strong>e un efecto negativo <strong>en</strong> lo es<strong>en</strong>cial.<br />

Los estudios reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>de</strong>nominadas sanas sugier<strong>en</strong> que<br />

<strong>la</strong>s políticas b<strong>en</strong>eficiando <strong>la</strong> salud <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador también b<strong>en</strong>efician lo es<strong>en</strong>cial.<br />

Una organización sana se <strong>de</strong>fine como una que ti<strong>en</strong>e tasas bajas <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermedad, lesiones, y invali<strong>de</strong>z <strong>en</strong> su personal y también está competitiva <strong>en</strong><br />

el mercado. Las investigaciones <strong>de</strong> NIOSH han i<strong>de</strong>ntificado unas<br />

características organizativas asociadas con el trabajo sano <strong>de</strong> bajo <strong>estrés</strong> y con<br />

<strong>nivel</strong>es altos <strong>de</strong> productividad. Unos ejemp<strong>los</strong> <strong>de</strong> estas características incluy<strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />

El reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>empleados</strong> por bu<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el trabajo<br />

Oportunida<strong>de</strong>s para el fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera<br />

Una cultura <strong>de</strong> organización que valora al trabajador individual<br />

Acciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección que concuerdan con <strong>los</strong> valores organizativos<br />

43


LA PREVENCIÓN DEL ESTRÉS Y EL RENDIMIENTO EN EL TRABAJO<br />

La Compañía <strong>de</strong> Seguro <strong><strong>de</strong>l</strong> Fuego y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina <strong>de</strong> St. Paul hizo varios<br />

estudios sobre <strong>los</strong> programas para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> esc<strong>en</strong>arios<br />

<strong>de</strong> hospital. Las activida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> programa incluyeron (1) <strong>la</strong> educación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

empleador y <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración <strong>en</strong> el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo, (2) unos cambios <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> hospital y <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos para reducir <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes<br />

organizativas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, y (3) el establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> programas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia<br />

para el empleado.<br />

En un estudio, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> errores médicos disminuyó por 50% <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> que se implem<strong>en</strong>taron <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> un hospital <strong>de</strong> 700<br />

camas. En un segundo estudio, se redujo por 70% el número <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />

ma<strong>la</strong> práctica <strong>en</strong> 22 hospitales que pusieron <strong>en</strong> práctica activida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong><br />

prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. Por contraste, no hubo ninguna reducción <strong>en</strong> el número<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas <strong>en</strong> un grupo concordado <strong>de</strong> 22 hospitales que no implem<strong>en</strong>taron<br />

activida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

-Publicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Aplicada<br />

Según unos datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Estadísticas <strong>de</strong> Trabajo [Bureau of Labor<br />

Statistics], <strong>los</strong> trabajadores que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que tomar tiempo libre <strong>de</strong> trabajo por<br />

causa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> ansiedad, o <strong>de</strong> una afección re<strong>la</strong>cionada tomarán más o<br />

m<strong>en</strong>os 20 días libre.<br />

-Ag<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Estadísticas <strong>de</strong> Trabajo<br />

PREVINIENDO EL ESTRÉS EN EL TRABAJO: UN ENFOQUE EXHAUSTIVO<br />

44


COMO CAMBIAR LA ORGANIZACIÓN PARA PREVENIR EL ESTRÉS DE<br />

TRABAJO<br />

Asegure que el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> trabajo coordine con <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s y <strong>los</strong> recursos<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />

Diseñe <strong>los</strong> trabajos para proveer el significado, el estímulo, y <strong>la</strong>s oportunida<strong>de</strong>s<br />

para que <strong>los</strong> trabajadores us<strong>en</strong> sus habilida<strong>de</strong>s.<br />

Defina c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te <strong>los</strong> papeles y responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />

Dé oportunida<strong>de</strong>s a <strong>los</strong> trabajadores <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones y acciones<br />

afectando sus trabajos.<br />

Mejore <strong>la</strong>s comunicaciones, reduzca <strong>la</strong> incertidumbre sobre el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong><br />

carrera y <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> el futuro.<br />

Provea oportunida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> interacción social <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> trabajadores.<br />

Establezca <strong>los</strong> cal<strong>en</strong>darios <strong>de</strong> trabajo que están compatibles con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas<br />

y responsabilida<strong>de</strong>s fuera <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />

-Psicólogo Americano<br />

Ni <strong>en</strong>foques estandarizados ni manuales s<strong>en</strong>cil<strong>los</strong> <strong>de</strong> instrucción exist<strong>en</strong> para<br />

crear un programa para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. El diseño <strong><strong>de</strong>l</strong> programa y<br />

soluciones apropiadas se influirán por varios factores el tamaño y <strong>la</strong><br />

complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, <strong>los</strong> recursos disponibles, y especialm<strong>en</strong>te <strong>los</strong><br />

problemas <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que son característicos <strong>de</strong> una organización. En <strong>la</strong><br />

compañía <strong>de</strong> David, por ejemplo, el problema principal es <strong>la</strong> sobrecarga <strong>de</strong><br />

trabajo. Por otra parte, Teresa está preocupada por sus interacciones difíciles<br />

con el público y un cal<strong>en</strong>dario inflexible <strong>de</strong> trabajo.<br />

Aunque no es posible dar una receta g<strong>en</strong>eral para prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el<br />

trabajo, sí es posible ofrecer unas pautas <strong>en</strong> el proceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> organizaciones. En todas <strong>la</strong>s situaciones, el proceso para <strong>los</strong><br />

programas para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> supone tres pasos distintos: <strong>la</strong><br />

i<strong>de</strong>ntificación <strong><strong>de</strong>l</strong> problema, <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción, y <strong>la</strong> evaluación. Se empieza<br />

esbozar estos pasos <strong>en</strong> <strong>la</strong> página sigui<strong>en</strong>te. Para dar resultado este proceso,<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que prepararse sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s organizaciones. Al mínimo, <strong>la</strong><br />

preparación para un programa <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong>be incluir <strong>los</strong> pasos<br />

sigui<strong>en</strong>tes:<br />

45


Construir <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia g<strong>en</strong>eral sobre el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo (<strong>la</strong>s causas,<br />

<strong>los</strong> costos, y el control)<br />

Asegurar <strong>la</strong> <strong>de</strong>dicación y el apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración para el programa<br />

Incorporar <strong>la</strong> aportación y <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> empleado <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<br />

fases <strong><strong>de</strong>l</strong> programa<br />

Establecer <strong>la</strong> capacidad técnica para llevar a cabo el programa (e.g., <strong>la</strong><br />

capacitación especializada para el personal <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización o el uso <strong>de</strong><br />

consultores <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> trabajo)<br />

Reunir a <strong>los</strong> trabajadores o a <strong>los</strong> trabajadores y directores <strong>en</strong> un comité o un<br />

grupo para <strong>la</strong> resolución <strong>de</strong> problemas pue<strong>de</strong> ser un <strong>en</strong>foque particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<br />

útil para crear un programa para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>. Las investigaciones<br />

han mostrado efectivos estos esfuerzos participativos para tratar con<br />

problemas ergonómicos <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo. En parte es porque capitalizan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> con <strong>los</strong> peligros <strong>en</strong>contrados <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

trabajos. Sin embargo, cuando se forman tales grupos <strong>de</strong> trabajo, se <strong>de</strong>be<br />

tomar cuidado para asegurar que acat<strong>en</strong> <strong>la</strong>s leyes corri<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo.<br />

Bu<strong>en</strong>o <strong>en</strong> lo personal este docum<strong>en</strong>to pres<strong>en</strong>tado por NIOSHI es muy<br />

motivador y para mi ayudara a mucho trabajadores qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> problemas<br />

con el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo.<br />

CONCLUSIONES Y OBSERVACIONES:<br />

El <strong>estrés</strong> es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> nuestro cuerpo y <strong>de</strong> nuestro<br />

espíritu al cambio que exige un esfuerzo físico, psicológico y emocional. Aun<br />

<strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos positivos pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar un cierto grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> cuando<br />

requier<strong>en</strong> cambios y adaptaciones.<br />

El cambio <strong>en</strong> sí mismo no es una novedad. De hecho, constituye el pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. La innovación consiste precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ritmo sin<br />

prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> que se produc<strong>en</strong> <strong>los</strong> cambios y que inevitablem<strong>en</strong>te repercute<br />

<strong>en</strong> forma significativa sobre <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> cual no está preparada para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar semejantes cambios <strong>en</strong> esta secu<strong>en</strong>cia y, por lo tanto, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong>tonces a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>sarmada.<br />

El cambio está <strong>en</strong> todos <strong>la</strong>dos. Afecta profundam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tecnología, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>la</strong> medicina, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, <strong>los</strong><br />

valores y <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> fi<strong>los</strong>ofía y aún <strong>la</strong> religión. En<br />

realidad, <strong>la</strong> única constante que sigue persisti<strong>en</strong>do es, precisam<strong>en</strong>te, el<br />

"cambio". Como vivimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio, no <strong>de</strong>be sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que el Siglo<br />

XX se <strong>de</strong>nomine "el siglo <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>", lo cual exige una adaptación sin<br />

prece<strong>de</strong>ntes, tanto por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración mayor como <strong>de</strong> <strong>la</strong> jov<strong>en</strong>.<br />

Han pasado más <strong>de</strong> dos mil años; el filósofo griego Pitágoras <strong>de</strong>finía a <strong>la</strong><br />

adaptación como el "don <strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia humana". Nunca antes el hombre<br />

<strong>de</strong>bió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r este tal<strong>en</strong>to tan int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te como <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad y es<br />

probable que <strong>de</strong>berá superarse aun <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s próximas décadas.<br />

En el transcurso <strong>de</strong> investigación que realice acerca <strong>de</strong> este tema tuve mis<br />

complicaciones... pero pues con tiempo y <strong>de</strong>dicación logre realizar con éxito mi<br />

investigación.<br />

46


Los temas aquí expuestos son <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información, algunos<br />

<strong>de</strong> el<strong>los</strong> adquiridos <strong><strong>de</strong>l</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> tecnológico y otros<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> paginas web..<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> docum<strong>en</strong>to hay un tema que obtuve<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> pagina <strong>de</strong> NIOSHI que fue "el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo" que para<br />

mi <strong>en</strong> lo personal fue muy motivador cuando lo iba ley<strong>en</strong>do y rescribi<strong>en</strong>do al<br />

docum<strong>en</strong>to, y seguram<strong>en</strong>te para todo aquel que lo leo será muy motivador para<br />

el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> su trabajo y no estar estresado cuando éste lo realice.<br />

Asimismo el a fue muy interesante, <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos nuevos que adquirido<br />

acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> realm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> aplicare a mi vida diaria <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos que se<br />

llevan acabo cuando uno esta estresado, también eh apr<strong>en</strong>dido como evitar el<br />

<strong>estrés</strong> y lo que es mas importante ayudar a <strong>la</strong>s personas estresadas por<br />

cualquier motivo a salir a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante.<br />

El concepto <strong>de</strong> Estrés se remonta a <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1930, cuando un jov<strong>en</strong><br />

austríaco <strong>de</strong> 20 años <strong>de</strong> edad, estudiante <strong>de</strong> segundo año <strong>de</strong> <strong>la</strong> carrera <strong>de</strong><br />

medicina <strong>en</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> Praga, Hans Selye, hijo <strong><strong>de</strong>l</strong> cirujano austríaco<br />

Hugo Selye, observó que todos <strong>los</strong> <strong>en</strong>fermos a qui<strong>en</strong>es estudiaba,<br />

indistintam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad propia, pres<strong>en</strong>taban síntomas comunes y<br />

g<strong>en</strong>erales: cansancio, perdida <strong><strong>de</strong>l</strong> apetito, baja <strong>de</strong> peso, ast<strong>en</strong>ia, etc. Esto l<strong>la</strong>mó<br />

mucho <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a Selye, qui<strong>en</strong> lo <strong>de</strong>nominó el "Síndrome <strong>de</strong> estar Enfermo".<br />

Hans Selye se graduó como médico y posteriorm<strong>en</strong>te realizó un doctorado <strong>en</strong><br />

química orgánica <strong>en</strong> su universidad, a través <strong>de</strong> una beca <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fundación<br />

Rockefeller se tras<strong>la</strong>do a <strong>la</strong> Universidad John Hopkins <strong>en</strong> Baltimore E.E.U.U.<br />

para realizar un posdoctorado cuya segunda mitad efectuó <strong>en</strong> Montreal Canadá<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Medicina <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad McGill, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrolló sus<br />

famosos experim<strong>en</strong>tos <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio físico ext<strong>en</strong>uante con ratas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio<br />

que comprobaron <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hormonas suprarr<strong>en</strong>ales (ACTH,<br />

adr<strong>en</strong>alina y noradr<strong>en</strong>alina), <strong>la</strong> atrofia <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema linfático y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

ulceras gástricas. Al conjunto <strong>de</strong> estas alteraciones orgánicas el doctor Selye<br />

<strong>de</strong>nominó "<strong>estrés</strong> biológico".<br />

SELYE<br />

"Cuando el Hombre se vaya <strong>de</strong> este mundo<br />

<strong>la</strong> naturaleza quedará ahí" HANS<br />

Selye consi<strong>de</strong>ró <strong>en</strong>tonces que varias <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>sconocidas como <strong>la</strong>s<br />

cardiacas, <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y <strong>los</strong> trastornos emocionales o m<strong>en</strong>tales no<br />

47


eran sino <strong>la</strong> resultante <strong>de</strong> cambios fisiológicos resultantes <strong>de</strong> un prolongado<br />

<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> órganos <strong>de</strong> choque m<strong>en</strong>cionados y que estas alteraciones<br />

podrían estar pre<strong>de</strong>terminadas g<strong>en</strong>ética o constitucionalm<strong>en</strong>te.<br />

Sin embargo, al continuar con sus investigaciones, integró a sus i<strong>de</strong>as, que no<br />

so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes físicos nocivos actuando directam<strong>en</strong>te sobre el<br />

organismo animal son productores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, sino que a<strong>de</strong>más, <strong>en</strong> el caso <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

hombre, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> carácter social y <strong>la</strong>s am<strong>en</strong>azas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

individuo que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> capacidad <strong>de</strong> adaptación provocan el trastorno <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>estrés</strong>.<br />

A partir <strong>de</strong> ahí, el <strong>estrés</strong> ha involucrado <strong>en</strong> su estudio <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> varias<br />

disciplinas médicas, biológicas y psicológicas con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> tecnologías<br />

diversas y avanzadas.<br />

II. CONCEPTO DEL ESTRÉS<br />

Hace más <strong>de</strong> medio siglo, Hans Selye <strong>de</strong>finió el <strong>estrés</strong> ante <strong>la</strong> Organización<br />

Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud como: "<strong>la</strong> respuesta no especifica <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a<br />

cualquier <strong>de</strong>manda <strong><strong>de</strong>l</strong> exterior". El término prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> idioma inglés ha<br />

sido incorporado rápidam<strong>en</strong>te a todos <strong>los</strong> idiomas, <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a, nombre y concepto<br />

se han alojado fácilm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia popu<strong>la</strong>r.<br />

III. FISIOPATOLÓGIA DEL ESTRÉS<br />

En <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad, se i<strong>de</strong>ntifican por lo m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes<br />

tres fases <strong>en</strong> el modo <strong>de</strong> producción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>:<br />

1) Reacción <strong>de</strong> A<strong>la</strong>rma: El organismo, am<strong>en</strong>azado por <strong>la</strong>s circunstancias se<br />

altera fisiológicam<strong>en</strong>te por <strong>la</strong> activación <strong>de</strong> una serie <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s,<br />

especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el hipotá<strong>la</strong>mo y <strong>la</strong> hipófisis ubicadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> parte inferior <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

cerebro, y por <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s suprarr<strong>en</strong>ales localizadas sobre <strong>los</strong> riñones <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona posterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad abdominal.<br />

El cerebro, al <strong>de</strong>tectar <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza o riesgo, estimu<strong>la</strong> al hipotá<strong>la</strong>mo qui<strong>en</strong><br />

produce "factores liberadores" que constituy<strong>en</strong> substancias específicas que<br />

actúan como m<strong>en</strong>sajeros para zonas corporales también especificas. Una <strong>de</strong><br />

estas substancias es <strong>la</strong> hormona <strong>de</strong>nominada A.C.T.H. (Adr<strong>en</strong>al Cortico<br />

Trophic Hormone) que funciona como un m<strong>en</strong>sajero fisiológico que viaja por el<br />

torr<strong>en</strong>te sanguíneo hasta <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> <strong>la</strong> glándu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al, qui<strong>en</strong> bajo el<br />

influjo <strong>de</strong> tal m<strong>en</strong>saje produce <strong>la</strong> cortisona u otras hormonas l<strong>la</strong>madas<br />

corticoi<strong>de</strong>s.<br />

A su vez otro m<strong>en</strong>saje que viaja por <strong>la</strong> vía nerviosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el hipotá<strong>la</strong>mo hasta<br />

<strong>la</strong> médu<strong>la</strong> suprarr<strong>en</strong>al, activa <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> adr<strong>en</strong>alina. Estas hormonas son<br />

<strong>la</strong>s responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reacciones orgánicas <strong>en</strong> toda <strong>la</strong> economía corporal.<br />

2) Estado <strong>de</strong> Resist<strong>en</strong>cia: Cuando un individuo es sometido <strong>en</strong> forma<br />

prolongada a <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>tes lesivos físicos, químicos, biológicos o<br />

sociales el organismo si bi<strong>en</strong> prosigue su adaptación a dichas <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong><br />

manera progresiva, pue<strong>de</strong> ocurrir que disminuyan sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

48


espuesta <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> fatiga que se produce <strong>en</strong> <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Durante esta fase suele ocurrir un equilibrio dinámico u homeostasis <strong>en</strong>tre el<br />

medio ambi<strong>en</strong>te interno y externo <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo.<br />

Así, si el organismo ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> capacidad para resistir mucho tiempo, no hay<br />

problema alguno, <strong>en</strong> caso contrario sin duda avanzará a <strong>la</strong> fase sigui<strong>en</strong>te.<br />

3) Fase <strong>de</strong> Agotami<strong>en</strong>to: La disminución progresiva <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo fr<strong>en</strong>te a una<br />

situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> prolongado conduce a un estado <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>terioro con<br />

perdida importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s fisiológicas y con ello sobrevi<strong>en</strong>e <strong>la</strong> fase<br />

<strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual el sujeto suele sucumbir ante <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas pues se<br />

reduc<strong>en</strong> al mínimo sus capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptación e interre<strong>la</strong>ción con el medio.<br />

IV. ENFERMEDADES POR ESTRÉS<br />

La práctica médica ha constatado por años <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s producto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>estrés</strong>, <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> vida actuales son cada día más <strong>de</strong>mandantes, esto lleva<br />

el hombre mo<strong>de</strong>rno a increm<strong>en</strong>tar notablem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> mucho sus cargas<br />

t<strong>en</strong>siónales y produce <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> diversas patologías.<br />

Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que sobrevi<strong>en</strong><strong>en</strong> a consecu<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong>n<br />

c<strong>la</strong>sificarse <strong>en</strong> dos gran<strong>de</strong>s grupos:<br />

1) Enfermeda<strong>de</strong>s por Estrés Agudo. Aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>de</strong> exposición<br />

breve e int<strong>en</strong>sa a <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes lesivos, <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> gran <strong>de</strong>manda que el<br />

individuo <strong>de</strong>be solucionar, aparece <strong>en</strong> forma súbita, evi<strong>de</strong>nte, fácil <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar<br />

y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es reversible. Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que habitualm<strong>en</strong>te observan<br />

son:<br />

Ulcera por Estrés<br />

Estados <strong>de</strong> Shock<br />

Neurosis Post Traumática<br />

Neurosis Obstétrica<br />

Estado Postquirúrgico<br />

2) Patologías por Estrés Crónico. La persist<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo ante <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />

estresantes durante meses o aun años, produce <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> carácter<br />

más perman<strong>en</strong>te, con mayor importancia y también <strong>de</strong> mayor gravedad. El<br />

<strong>estrés</strong> g<strong>en</strong>era inicialm<strong>en</strong>te alteraciones fisiológicas, pero su persist<strong>en</strong>cia<br />

crónica produce finalm<strong>en</strong>te serias alteraciones <strong>de</strong> carácter psicológico y <strong>en</strong><br />

ocasiones fal<strong>la</strong> <strong>de</strong> órganos b<strong>la</strong>nco vitales. A continuación se m<strong>en</strong>cionan<br />

algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones más frecu<strong>en</strong>tes:<br />

Dispepsia<br />

Gastritis<br />

Ansiedad<br />

Acci<strong>de</strong>ntes<br />

Frustración<br />

Insomnio<br />

Colitis Nerviosa<br />

Migraña<br />

49


Depresión<br />

Agresividad<br />

Disfunción Familiar<br />

Neurosis <strong>de</strong> Angustia<br />

Trastornos Sexuales<br />

Disfunción Laboral<br />

Hipert<strong>en</strong>sión Arterial<br />

Infarto al Miocardio<br />

Adicciones<br />

Trombosis Cerebral<br />

Conductas antisociales<br />

Psicosis Severas<br />

V. ESTRÉS LABORAL<br />

El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> se conceptualiza como el conjunto <strong>de</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os que se<br />

suce<strong>de</strong>n <strong>en</strong> el organismo <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador con <strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes<br />

estresantes lesivos <strong>de</strong>rivados directam<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo o que con motivo <strong>de</strong><br />

este, pue<strong>de</strong>n afectar <strong>la</strong> salud <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />

1) Factores Psicosociales <strong>en</strong> el Trabajo. Los factores psicosociales <strong>en</strong> el<br />

trabajo repres<strong>en</strong>tan el conjunto <strong>de</strong> percepciones y experi<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador,<br />

algunos son <strong>de</strong> carácter individual, otros se refier<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s expectativas<br />

económicas o <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo personal y otros más a <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas y<br />

sus aspectos emocionales.<br />

El <strong>en</strong>foque más común para abordar <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el medio ambi<strong>en</strong>te<br />

psicológico <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores ha sido a través <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto<br />

<strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. Tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo como <strong>en</strong> <strong>los</strong> estados<br />

industrializados el medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> conjunto con el estilo <strong>de</strong> vida<br />

provocan <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> factores psicológicos y sociales negativos. Por ello <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> su estudio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista profesional ha ido<br />

aum<strong>en</strong>tando día con día, estos estudios <strong>de</strong>b<strong>en</strong> incluir tanto <strong>los</strong> aspectos<br />

fisiológicos y psicológicos, como también <strong>los</strong> efectos <strong>de</strong> <strong>los</strong> modos <strong>de</strong><br />

producción y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es.<br />

Las actuales t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>en</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad e higi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> el trabajo<br />

incluy<strong>en</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>los</strong> riesgos físicos, químicos y biológicos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

ambi<strong>en</strong>tes <strong><strong>la</strong>boral</strong>es, sino también <strong>los</strong> múltiples y diversos factores<br />

psicosociales inher<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> empresa y <strong>la</strong> manera como influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> el<br />

bi<strong>en</strong>estar físico y m<strong>en</strong>tal <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.<br />

Estos factores consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> interacciones <strong>en</strong>tre el trabajo, su medio ambi<strong>en</strong>te<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong>, <strong>la</strong> satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización por un <strong>la</strong>do<br />

y por otra parte <strong>la</strong>s características personales <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, sus necesida<strong>de</strong>s,<br />

su cultura, sus experi<strong>en</strong>cias y su percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> mundo.<br />

Los principales factores psicosociales g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> pres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> el<br />

medio ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo involucran aspectos <strong>de</strong> organización, administración<br />

y sistemas <strong>de</strong> trabajo y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones humanas.<br />

50


Por ello, el clima organizacional <strong>de</strong> una empresa se vincu<strong>la</strong> no so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te a su<br />

estructura y a <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> colectividad <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo, sino<br />

también a su contexto histórico con su conjunto <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong>mográficos,<br />

económicos y sociales. Así, el crecimi<strong>en</strong>to económico <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa, el<br />

progreso técnico, el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> productividad y <strong>la</strong> estabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong> producción, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>de</strong> trabajo, <strong>de</strong> <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> vida, así como <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> salud y<br />

bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> sus trabajadores.<br />

En <strong>la</strong> actualidad se produc<strong>en</strong> acelerados cambios tecnológicos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formas<br />

<strong>de</strong> producción que afectan consecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> trabajadores <strong>en</strong> sus rutinas<br />

<strong>de</strong> trabajo, modificando su <strong>en</strong>torno <strong><strong>la</strong>boral</strong> y aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> aparición o el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas por <strong>estrés</strong>.<br />

Otros factores externos al lugar <strong>de</strong> trabajo pero que guardan estrecha re<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong>s preocupaciones <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador se <strong>de</strong>rivan <strong>de</strong> sus circunstancias<br />

familiares o <strong>de</strong> su vida privada, <strong>de</strong> sus elem<strong>en</strong>tos culturales, su nutrición, sus<br />

facilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> transporte, <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> el empleo.<br />

Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong> principales factores psicosociales que con notable frecu<strong>en</strong>cia<br />

condicionan <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> se seña<strong>la</strong>n a continuación:<br />

A) Desempeño Profesional:<br />

Trabajo <strong>de</strong> alto grado <strong>de</strong> dificultad<br />

Trabajo con gran <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> gran responsabilidad<br />

Funciones contradictorias<br />

Creatividad e iniciativa restringidas<br />

Exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones complejas<br />

Cambios tecnológicos intempestivos<br />

Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> vida <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

Am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es<br />

B) Dirección:<br />

Li<strong>de</strong>razgo ina<strong>de</strong>cuado<br />

Ma<strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador<br />

Ma<strong>la</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>egación <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s<br />

Re<strong>la</strong>ciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es ambival<strong>en</strong>tes<br />

Manipu<strong>la</strong>ción o coacción <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador<br />

Motivación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

Falta <strong>de</strong> capacitación y <strong>de</strong>sarrollo <strong><strong>de</strong>l</strong> personal<br />

Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> reconocimi<strong>en</strong>to<br />

Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos<br />

Remuneración no equitativa<br />

Promociones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es aleatorias<br />

C) Organización y Función:<br />

51


Prácticas administrativas inapropiadas<br />

Atribuciones ambiguas<br />

Desinformación y rumores<br />

Conflicto <strong>de</strong> autoridad<br />

Trabajo burocrático<br />

P<strong>la</strong>neación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

Supervisión punitiva<br />

D) Tareas y Activida<strong>de</strong>s:<br />

Cargas <strong>de</strong> trabajo excesivas<br />

Autonomía <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te<br />

Ritmo <strong>de</strong> trabajo apresurado<br />

Exig<strong>en</strong>cias excesivas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempeño<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong><strong>la</strong>boral</strong>es múltiples<br />

Rutinas <strong>de</strong> trabajo obsesivo<br />

Compet<strong>en</strong>cia excesiva, <strong>de</strong>sleal o <strong>de</strong>structiva<br />

Trabajo monótono o rutinario<br />

Poca satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

E) Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Trabajo:<br />

Condiciones físicas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es ina<strong>de</strong>cuadas<br />

Espacio físico restringido<br />

Exposición a riesgo físico constante<br />

Ambi<strong>en</strong>te <strong><strong>la</strong>boral</strong> conflictivo<br />

Trabajo no solidario<br />

M<strong>en</strong>osprecio o <strong>de</strong>sprecio al trabajador<br />

F) Jornada Laboral:<br />

Rotación <strong>de</strong> turnos<br />

Jornadas <strong>de</strong> trabajo excesivas<br />

Duración in<strong>de</strong>finida <strong>de</strong> <strong>la</strong> jornada<br />

Actividad física corporal excesiva<br />

G) Empresa y Entorno Social:<br />

Políticas inestables <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa<br />

Aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> corporativismo<br />

Falta <strong>de</strong> soporte jurídico por <strong>la</strong> empresa<br />

Interv<strong>en</strong>ción y acción sindical<br />

Sa<strong>la</strong>rio insufici<strong>en</strong>te<br />

Car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> el empleo<br />

Subempleo o <strong>de</strong>sempleo <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad<br />

Opciones <strong>de</strong> empleo y mercado <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

Definitivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia, el grado <strong>de</strong> participación <strong>de</strong><br />

estos factores y sus efectos sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción trabajadora, <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong><strong>de</strong>l</strong> médico <strong>de</strong> Salud <strong>en</strong> el Trabajo, <strong>de</strong> sus habilida<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

52


ecursos con que cu<strong>en</strong>te para el monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> trabajo.<br />

Exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes técnicas para medir el <strong>estrés</strong>, tales como: medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

variaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca, monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión sanguínea o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia respiratoria, evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> gasto <strong>en</strong>ergético, medición <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

productividad, registro estadístico <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatiga, electro<strong>en</strong>cefalograma y medición<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es sanguíneos <strong>de</strong> cateco<strong>la</strong>minas, así como a través <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cuantificación <strong>de</strong> otros neurotransmisores por espectrofotometría, fluorometría,<br />

cromatorgrafía, radioisótopos o procedimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>zimáticos.<br />

Sin embargo, sería casi imposible a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> muy costoso, tratar <strong>de</strong> medir el<br />

<strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores utilizando <strong>de</strong>terminaciones químicas<br />

cuantitativas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio o <strong>de</strong> evaluaciones clínicas <strong><strong>de</strong>l</strong> daño orgánico<br />

producido por el <strong>estrés</strong>, por ello se emplean otro tipo <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas más<br />

viables y cuya <strong>de</strong> vali<strong>de</strong>z y confiabilidad han sido <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te comprobadas.<br />

Estas técnicas <strong>de</strong> medición <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> incluy<strong>en</strong> diversas <strong>en</strong>cuestas y esca<strong>la</strong>s<br />

tales como: <strong>la</strong> auditoria <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> Boston, el Inv<strong>en</strong>tario <strong>de</strong> estados <strong>de</strong><br />

angustia <strong>de</strong> Spielberg Gorsuch y Lush<strong>en</strong>e, el cuestionario LES <strong>de</strong> T.H. Holmes<br />

y R.H. Rahe, <strong>la</strong> valoración <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> Adam y otros instrum<strong>en</strong>tos simi<strong>la</strong>res<br />

que hac<strong>en</strong> posible <strong>la</strong> cuantificación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> y sus efectos sobre <strong>los</strong><br />

trabajadores.<br />

2) Estrés y Actividad Profesional<br />

En <strong>la</strong> práctica médica, al observar <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>rivadas<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, es evi<strong>de</strong>nte <strong>la</strong> asociación <strong>en</strong>tre algunas profesiones <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r y<br />

el grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que <strong>en</strong> forma g<strong>en</strong>érica pres<strong>en</strong>tan grupos <strong>de</strong> trabajadores <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>terminado gremio u ocupación con características <strong><strong>la</strong>boral</strong>es comunes, <strong>en</strong>tre<br />

el<strong>los</strong> resaltan:<br />

A) Trabajo apresurado:<br />

Obreros <strong>en</strong> líneas <strong>de</strong> producción mecanizadas<br />

Cirujanos<br />

Artesanos<br />

B) Peligro constante:<br />

Policías, Mineros, Soldados, Bomberos,<br />

Alpinistas, Buzos, Paracaidistas, Boxeadores, Toreros<br />

C) Riesgo vital:<br />

Personal <strong>de</strong> Aeronavegación Civil y Militar<br />

Choferes Urbanos y <strong>de</strong> Transporte Foráneo<br />

D) Confinami<strong>en</strong>to:<br />

Trabajadores Petroleros <strong>en</strong> P<strong>la</strong>taformas Marinas<br />

53


Marinos<br />

Vigi<strong>la</strong>ntes, Guardias, Custodios, Ce<strong>la</strong>dores<br />

Personal <strong>de</strong> C<strong>en</strong>tros Nucleares o <strong>de</strong> Investigación<br />

Médicos, Enfermeras<br />

E) Alta responsabilidad:<br />

Rectores<br />

Médicos<br />

Políticos<br />

Otros<br />

F) Riesgo económico:<br />

Ger<strong>en</strong>tes<br />

Contadores<br />

Ag<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> Bolsa <strong>de</strong> Valores<br />

Ejecutivos Financieros<br />

Sin embargo, hac<strong>en</strong> falta estudios formales que permitan establecer con mayor<br />

precisión <strong>la</strong>s variables participantes y corre<strong>la</strong>ciones correspondi<strong>en</strong>tes, a efecto<br />

<strong>de</strong> po<strong>de</strong>r <strong>de</strong>terminar <strong>los</strong> porc<strong>en</strong>tajes y mecanismos <strong>de</strong> participación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

ag<strong>en</strong>tes estresantes que ocasionan <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que inci<strong>de</strong>n<br />

notablem<strong>en</strong>te sobre estos grupos <strong>de</strong> trabajadores.<br />

VI. MANEJO DEL ESTRÉS LABORAL<br />

El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s por <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>berá siempre dirigirse<br />

a erradicarlo a través <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>los</strong> factores o <strong>la</strong>s fuerzas causales <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mismo. El criterio g<strong>en</strong>eral que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> curar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad <strong>en</strong> forma ais<strong>la</strong>da<br />

mediante tratami<strong>en</strong>to paliativo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alteraciones emocionales o reparación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s lesiones orgánicas es sumam<strong>en</strong>te simplista, limitado y poco racional. Así, el<br />

tratami<strong>en</strong>to contra el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong>berá ser prev<strong>en</strong>tivo y <strong>de</strong>berá lograrse ejerci<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong>s acciones necesarias para modificar <strong>los</strong> procesos causales.<br />

La prev<strong>en</strong>ción y at<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> constituy<strong>en</strong> un gran reto, <strong>los</strong><br />

criterios para contrarrestarlo <strong>de</strong>berán ser organizacionales y personales. Los<br />

médicos <strong>de</strong> salud <strong>en</strong> el trabajo y profesionales afines, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> vigi<strong>la</strong>r a sus<br />

paci<strong>en</strong>tes y cuando sea posible a toda <strong>la</strong> organización con objeto <strong>de</strong> manejar el<br />

<strong>estrés</strong> <strong>en</strong> forma efectiva, aunque <strong>la</strong> participación <strong><strong>de</strong>l</strong> equipo <strong>de</strong> salud para<br />

efectuar cambios sustanciales con frecu<strong>en</strong>cia es más difícil, pues <strong>los</strong> ger<strong>en</strong>tes<br />

y empleadores g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te buscan resolver el problema <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores<br />

<strong>en</strong> forma individual, pero rechazan <strong>la</strong> interv<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> el orig<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> problema<br />

cuando esto implica <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cambios <strong>en</strong> el lugar <strong>de</strong> trabajo, por <strong>la</strong><br />

posible disyuntiva <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> ganancia económica y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

trabajadores.<br />

El médico <strong>de</strong>be buscar anticipar <strong>la</strong> situación y aplicar medidas profilácticas<br />

efectivas, <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción primaria es un objetivo primordial, <strong>la</strong>s acciones<br />

eficaces han <strong>de</strong>mostrado éxito económico <strong>en</strong> <strong>la</strong>s empresas, al mejorar el<br />

54


estado <strong>de</strong> animo y el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores disminuy<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, remiti<strong>en</strong>do el aus<strong>en</strong>tismo, elevando <strong>la</strong> productividad y<br />

mejorando sustancialm<strong>en</strong>te el <strong>de</strong>sempeño y <strong>la</strong> calidad <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />

1) At<strong>en</strong>ción Individual <strong><strong>de</strong>l</strong> Problema Los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción individual <strong>en</strong><br />

<strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> trabajo contemp<strong>la</strong>n <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong> información <strong>en</strong> cuanto al<br />

<strong>estrés</strong>, sus causas y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>rlo a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> educación para <strong>la</strong><br />

salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores para ayudar<strong>los</strong> a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r habilida<strong>de</strong>s personales<br />

que les permitan reducir el problema. Se emplea <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> trípticos,<br />

carteles, confer<strong>en</strong>cias, vi<strong>de</strong>os, etc.<br />

La i<strong>de</strong>a principal consiste <strong>en</strong> tratar <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> ag<strong>en</strong>tes causales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong><br />

y lograr hacer<strong>los</strong> consci<strong>en</strong>tes al trabajador, mostrar a este <strong>la</strong>s posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

solución <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación, o el manejo intelig<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> para po<strong>de</strong>r actuar <strong>en</strong><br />

consecu<strong>en</strong>cia y contrarrestarlo.<br />

Es importante, mejorar <strong>los</strong> hábitos <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador, <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación a<strong>de</strong>cuada,<br />

ejercicio físico mo<strong>de</strong>rado, gradual y progresivo, ritmos <strong>de</strong> sueño a<strong>de</strong>cuados,<br />

propiciar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s recreativas, disminuir <strong>la</strong>s adicciones y evitar <strong>la</strong> vida<br />

se<strong>de</strong>ntaria.<br />

A<strong>de</strong>más, son <strong>de</strong> gran utilidad <strong>la</strong>s <strong>de</strong>nominadas técnicas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción que<br />

consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> métodos para ayudar a <strong>los</strong> trabajadores a resolver sus reacciones<br />

fisiológicas y psicológicas, con estrategias para reducir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong>. Consist<strong>en</strong> <strong>en</strong> ejercicios <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación, auto<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

bioretroestimu<strong>la</strong>ción, ejercicios respiratorios, autoestima, meditación y aún<br />

yoga.<br />

En forma complem<strong>en</strong>taria, se <strong>en</strong>seña el uso <strong>de</strong> estrategias para <strong>la</strong><br />

administración <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo, priorización <strong>de</strong> problemas, <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>neación, técnicas <strong>de</strong> negociación; así como ejercitar<br />

habilida<strong>de</strong>s para <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, solución <strong><strong>de</strong>l</strong> conflictos, <strong>conducta</strong><br />

asertiva, manejo <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo y <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> mejores re<strong>la</strong>ciones<br />

humanas.<br />

2) Medidas Organizacionales En el manejo colectivo <strong>de</strong> <strong>los</strong> factores causales<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, el criterio predominante consiste <strong>de</strong>s<strong>de</strong> luego, <strong>en</strong> reducir al máximo<br />

<strong>la</strong>s situaciones g<strong>en</strong>eradoras <strong>de</strong> situaciones t<strong>en</strong>sionales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa u<br />

organización. Las acciones específicas se dirig<strong>en</strong> hacia <strong>la</strong>s características <strong>de</strong><br />

estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> comunicación, procesos <strong>de</strong><br />

formu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, cultura corporativa, funciones <strong>de</strong> trabajo, ambi<strong>en</strong>te<br />

físico y métodos <strong>de</strong> selección y capacitación <strong><strong>de</strong>l</strong> personal.<br />

Es importante consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong>s mejoras físicas, ergonómicas, <strong>de</strong> seguridad y <strong>de</strong><br />

higi<strong>en</strong>e <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> trabajo, pues ti<strong>en</strong><strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r<br />

relevancia para <strong>los</strong> trabajadores al repres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> preocupación real y el<br />

esfuerzo pat<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa por mejorar el bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> sus <strong>empleados</strong>.<br />

55


Las medidas <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización persigu<strong>en</strong> <strong>la</strong> restructuración <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

procesos y tareas, que permita <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s capacida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador,<br />

mejorando su responsabilidad y formas <strong>de</strong> comunicación por medio <strong>de</strong><br />

programas <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia para <strong>los</strong> trabajadores, círcu<strong>los</strong> <strong>de</strong> calidad, grupos <strong>de</strong><br />

asesoría, soporte, participación activa, trabajo <strong>de</strong> equipo, solidaridad <strong><strong>la</strong>boral</strong>,<br />

<strong>de</strong>sarrollo profesional, promoción <strong>de</strong> su creatividad y procesos <strong>de</strong> mejora<br />

continua.<br />

El cambio se <strong>de</strong>be propiciar por medio <strong>de</strong> una incorporación gradual <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

trabajadores a <strong>la</strong> organización a través <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes estrategias como<br />

<strong>de</strong>sarrollo organizacional, a<strong>de</strong>cuación <strong>de</strong> <strong>los</strong> esti<strong>los</strong> <strong>de</strong> li<strong>de</strong>razgo, redistribución<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> po<strong>de</strong>r y <strong>la</strong> autoridad, participación responsable y activa <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong><br />

toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas, favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> comunicación interna formal e<br />

informal, mejorando el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo, creando un clima <strong><strong>la</strong>boral</strong> favorable<br />

a <strong>la</strong> empresa y propicio para el <strong>de</strong>sarrollo sust<strong>en</strong>table, sano e integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

productiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />

Dr. Joel Ortega Vil<strong>la</strong>lobos<br />

¿Qué es el <strong>estrés</strong>?<br />

Hoy <strong>en</strong> día el <strong>estrés</strong> reviste una gran importancia<br />

porque afecta a un gran número <strong>de</strong> personas y<br />

ti<strong>en</strong>e numerosas implicaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong><br />

qui<strong>en</strong>es lo pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>. La at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>los</strong> expertos<br />

se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> el <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> a mediados <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

década <strong>de</strong> 1970, <strong>en</strong>tre otras cosas porque<br />

disminuye nuestro r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y motivación y<br />

pue<strong>de</strong> ser el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> trabajo.<br />

Dado que el <strong>estrés</strong> no es algo que podamos evitar totalm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> mejor manera<br />

<strong>de</strong> hacerle fr<strong>en</strong>te es saber <strong>en</strong> qué consiste, reconocerlo cuando nos esté<br />

afectando e i<strong>de</strong>ntificar que es lo que produce ese <strong>estrés</strong>, para así eliminarlo o<br />

paliar sus efectos.<br />

Lo primero que <strong>de</strong>be quedar c<strong>la</strong>ro sobre el <strong>estrés</strong> es que no ti<strong>en</strong>e porqué ser<br />

perjudicial. Es necesario <strong>en</strong> cierto grado para <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volvernos <strong>en</strong> el medio <strong>en</strong><br />

que vivimos. Él es el responsable <strong>de</strong> que <strong>en</strong> un exam<strong>en</strong>, por ejemplo, nos<br />

conc<strong>en</strong>tremos más y por lo tanto t<strong>en</strong>gamos un bu<strong>en</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, o <strong>de</strong> que<br />

cuando <strong>de</strong>tectamos una situación <strong>de</strong> peligro reaccionemos <strong>de</strong> forma a<strong>de</strong>cuada<br />

para evitar<strong>la</strong>. Pero&#133;¿qué implica?<br />

De <strong>la</strong>s numerosas teorías que exist<strong>en</strong> para explicar el <strong>estrés</strong>, hemos escogido<br />

<strong>la</strong> que a nuestro juicio es <strong>la</strong> más fácil <strong>de</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r. Ante una situación que nos<br />

produce <strong>estrés</strong>, nuestro organismo sufre múltiples reacciones. A través <strong>de</strong><br />

nuestros s<strong>en</strong>tidos <strong>de</strong>tectamos <strong>la</strong> situación. Esta información llega al cerebro<br />

don<strong>de</strong> es calificada como perjudicial o peligrosa para nosotros. Nuestro<br />

organismo proce<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces a prepararnos, para una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sa y<br />

rápida capacidad <strong>de</strong> respuesta. Para ello, se libera adr<strong>en</strong>alina, sustancia que<br />

eleva <strong>la</strong> presión arterial y el número <strong>de</strong> <strong>la</strong>tidos por minuto <strong>de</strong> nuestro corazón.<br />

Así llega más cantidad <strong>de</strong> glucosa a <strong>la</strong> sangre y nuestro cuerpo dispone <strong>de</strong><br />

56


más <strong>en</strong>ergía para respon<strong>de</strong>r. ¿Pero esta situación se pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er mucho<br />

tiempo? No, nuestra <strong>en</strong>ergía es limitada. Por ello, mant<strong>en</strong>er <strong>en</strong> el tiempo este<br />

estado <strong>de</strong> alerta sólo nos produce <strong>de</strong>sgaste. El organismo int<strong>en</strong>ta contrarrestar<br />

estas alteraciones y, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona y <strong><strong>de</strong>l</strong> tiempo<br />

transcurrido, empezará una etapa <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> que aparec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>: úlceras, problemas cardíacos, alergias,<br />

dolores <strong>de</strong> cabeza<br />

En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajos no solemos <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarnos a peligros físicos, por lo<br />

que el orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> nuestras t<strong>en</strong>siones se <strong>de</strong>be más a <strong>la</strong>s interacciones con<br />

nuestros compañeros, superiores o subordinados, o surg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia tarea a<br />

realizar o <strong><strong>de</strong>l</strong> papel que <strong>de</strong>sempeñamos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización.<br />

Otro aspecto que se <strong>de</strong>be conocer sobre el <strong>estrés</strong>, es que pue<strong>de</strong> afectar a<br />

cualquier persona <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> una organización. Como analizaremos <strong>en</strong> este<br />

artículo, el director g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> una empresa ti<strong>en</strong>e, sin duda, muchas<br />

responsabilida<strong>de</strong>s; pero no ti<strong>en</strong>e por qué sufrir más <strong>estrés</strong> que un operario <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> línea <strong>de</strong> montaje <strong>de</strong> su compañía.<br />

En resum<strong>en</strong>, el <strong>estrés</strong> ti<strong>en</strong>e un orig<strong>en</strong> psíquico pero provoca reacciones <strong>en</strong><br />

nuestro organismo que, si se manti<strong>en</strong><strong>en</strong>, con el tiempo hac<strong>en</strong> que <strong>en</strong>fermemos.<br />

¿Nos afecta a todos por igual?<br />

No todos reaccionamos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma ante <strong>la</strong>s situaciones o<br />

circunstancias que nos produc<strong>en</strong> <strong>estrés</strong>. Por una parte <strong>la</strong>s interpretaciones que<br />

<strong>la</strong> personas hac<strong>en</strong> <strong>de</strong> una misma situación son difer<strong>en</strong>tes, al igual que <strong>la</strong>s<br />

repuestas que dan son también distintas, pues cada persona ti<strong>en</strong>e un bagaje<br />

<strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos, experi<strong>en</strong>cias y habilida<strong>de</strong>s propio y característico.<br />

¿Qué es lo que causa el <strong>estrés</strong>?<br />

Como veremos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> este apartado el<br />

<strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> prov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> numerosas fu<strong>en</strong>tes.<br />

Tantas, que vamos a analizar someram<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s<br />

principales.<br />

En primer lugar, <strong>la</strong> causa <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong> ser<br />

una condición física (ruido, falta <strong>de</strong> luz, frío, calor,<br />

vi<strong>en</strong>to, polución atmosférica, vibración y<br />

movimi<strong>en</strong>to, trabajo por turnos). ¿Quién no ha sufrido <strong>en</strong> su puesto <strong>de</strong> trabajo,<br />

<strong>los</strong> efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> chorro gélido <strong>de</strong> un aire acondicionado mal situado? ¿El ruido<br />

incesante <strong>de</strong> una obra cercana? ¿La máquina que se estropea <strong>en</strong> el mom<strong>en</strong>to<br />

más inoportuno?<br />

Otra fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es el exceso <strong>de</strong> trabajo, es <strong>de</strong>cir, cuando t<strong>en</strong>emos más<br />

trabajo <strong><strong>de</strong>l</strong> que po<strong>de</strong>mos llevar a cabo. Esta situación suele empeorar si existe<br />

presión; provocada, por ejemplo, por una fecha tope <strong>de</strong> <strong>en</strong>trega. Un cuadro que<br />

cada día cobra mayor relevancia e interés, es <strong>la</strong> fatiga <strong><strong>la</strong>boral</strong>, cuya causa<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nante es <strong>la</strong> acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> por sobrecarga <strong>de</strong> trabajo.<br />

Conlleva tanto efectos físicos como psíquicos y suele afectar a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong><br />

más productivos para <strong>la</strong> empresa. Éstos suel<strong>en</strong> trabajar horas extraordinarias,<br />

57


quedándose <strong>en</strong> el trabajo hasta altas horas, a pesar <strong>de</strong> lo cual se llevan trabajo<br />

a casa para "sacar a<strong><strong>de</strong>l</strong>ante el exceso <strong>de</strong> tareas" que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acumu<strong>la</strong>das. Uno<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> primeros síntomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> fatiga <strong><strong>la</strong>boral</strong> es el <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to a<br />

pesar <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s horas <strong>de</strong> trabajo, todo ello producido por el agotami<strong>en</strong>to.<br />

A veces, también se <strong>en</strong>carga al empleado un trabajo que está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong><br />

sus habilida<strong>de</strong>s o conocimi<strong>en</strong>tos, lo que le crea una gran impot<strong>en</strong>cia e<br />

inseguridad, como suce<strong>de</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> casos <strong>en</strong> que para premiar a una persona se<br />

<strong>la</strong> promociona sin contar con el<strong>la</strong>. Que una persona sea un excel<strong>en</strong>te<br />

mecánico, no ti<strong>en</strong>e por qué implicar que sea un excel<strong>en</strong>te jefe <strong>de</strong> taller, don<strong>de</strong>,<br />

aunque el sueldo sea mayor, <strong>la</strong>s tareas y responsabilida<strong>de</strong>s son muy<br />

difer<strong>en</strong>tes. Quizá, ni el propio mecánico <strong>de</strong>see dicha promoción, por lo que si<br />

se le conce<strong>de</strong> dicho asc<strong>en</strong>so pue<strong>de</strong> que <strong>en</strong> vez <strong>de</strong> premiarle se le esté<br />

"castigando" y acabe abandonando <strong>la</strong> empresa.<br />

La competitividad y el dinamismo necesario <strong>en</strong> el mundo empresarial mo<strong>de</strong>rno,<br />

nos han llevado a que lo normal <strong>en</strong> el ámbito <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones sea el<br />

cambio, anticiparse al cambio <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio, y así sucesivam<strong>en</strong>te. Sin embargo, a<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas les gusta <strong>de</strong>s<strong>en</strong>volverse <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno conocido y<br />

pre<strong>de</strong>cible. Se ha observado <strong>en</strong> numerosos estudios que cualquier cambio <strong>en</strong><br />

el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo, por pequeño que sea, suele producir incertidumbre y<br />

ésta conlleva miedo, t<strong>en</strong>sión y, <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva, <strong>estrés</strong>. A<strong>de</strong>más, estas<br />

s<strong>en</strong>saciones se produc<strong>en</strong> aunque el cambio vaya a mejorar <strong>la</strong> situación <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

empleado. Un c<strong>la</strong>ro ejemplo, son <strong>la</strong>s retic<strong>en</strong>cias que mostramos ante un nuevo<br />

diseño <strong>de</strong> nuestro puesto <strong>de</strong> trabajo, aunque a medio y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo suponga un<br />

b<strong>en</strong>eficio para nuestra espalda, muñecas o cervicales. Por lo g<strong>en</strong>eral, se ti<strong>en</strong><strong>de</strong><br />

a int<strong>en</strong>tar conservar <strong>la</strong> antigua situación, lo que a<strong>de</strong>más pue<strong>de</strong> producir roces o<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos con <strong>los</strong> compañeros que int<strong>en</strong>tan llevar a cabo <strong>la</strong>s<br />

modificaciones.<br />

En otras ocasiones <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> que no conocemos con<br />

c<strong>la</strong>ridad el papel que t<strong>en</strong>emos que <strong>de</strong>sempeñar <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa, lo que nuestros<br />

compañeros o jefes esperan <strong>de</strong> nosotros o cuales son nuestras<br />

responsabilida<strong>de</strong>s.<br />

También pue<strong>de</strong> suce<strong>de</strong>r que <strong>la</strong>s tareas a <strong>de</strong>sempeñar se contrapongan unas a<br />

otras (por ejemplo cuando se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dos jefes que <strong>en</strong>cargan tareas<br />

contradictorias o que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes expectativas); o vayan <strong>en</strong> contra <strong>de</strong><br />

nuestras cre<strong>en</strong>cias o convicciones (como lo que s<strong>en</strong>tiría un v<strong>en</strong><strong>de</strong>dor, que<br />

oferta un producto que sabe que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> ma<strong>la</strong>s condiciones).<br />

Aunque pueda resultar sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>nte, no sólo <strong>los</strong> excesos produc<strong>en</strong> <strong>estrés</strong>, sino<br />

también <strong>la</strong>s car<strong>en</strong>cias. Veamos algunos casos:<br />

Cuando el puesto conlleva una responsabilidad insufici<strong>en</strong>te para <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, como suce<strong>de</strong> si te cambian a un puesto con m<strong>en</strong>os<br />

responsabilida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s que v<strong>en</strong>ías asumi<strong>en</strong>do, o cuando se contrata a una<br />

persona con una cualificación muy superior a <strong>la</strong> necesaria para <strong>de</strong>sempeñar<br />

<strong>de</strong>terminada tarea.<br />

58


Cuando no se da lugar a que el empleado participe <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones que<br />

afectan directam<strong>en</strong>te a su trabajo.<br />

En <strong>los</strong> mandos medios ocurre, a veces, que no se recibe el apoyo sufici<strong>en</strong>te<br />

por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección o <strong>los</strong> compañeros <strong>de</strong> trabajo (<strong>la</strong> "soledad <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

directivo").<br />

Cuando hay una falta <strong>de</strong> promoción.<br />

Cuando existe falta <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ración: Hay estudios sobre <strong>la</strong> satisfacción<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong> y el ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>los</strong> que <strong>la</strong>s secretarias reseñaban<br />

como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales características a <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> un jefe, que<br />

<strong>la</strong>s saludara por <strong>la</strong>s mañanas.<br />

Cuando se carece <strong>de</strong> seguridad <strong>en</strong> el puesto <strong>de</strong> trabajo. Po<strong>de</strong>mos<br />

<strong>en</strong>contrar ejemp<strong>los</strong> c<strong>la</strong>ros <strong>en</strong> <strong>los</strong> contratos temporales, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s épocas <strong>de</strong><br />

fusión <strong>de</strong> empresas o remo<strong><strong>de</strong>l</strong>aciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntil<strong>la</strong>.<br />

A todas estas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> pue<strong>de</strong>n sumarse otras aj<strong>en</strong>as a <strong>la</strong> organización<br />

como son: problemas con <strong>la</strong> pareja, problemas <strong>de</strong> salud o fallecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

algún familiar, problemas económicos, crisis personales, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s para<br />

compaginar <strong>la</strong> familia y el trabajo, etc.<br />

¿Qué nos protege <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>?<br />

Ante tantas posibles causas <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> y otras<br />

más, que nos hemos <strong>de</strong>jado <strong>en</strong> el tintero por no<br />

hacer <strong>de</strong>masiado prolija esta exposición, t<strong>en</strong>emos<br />

factores que nos salvaguardan <strong>de</strong> sus efectos<br />

nocivos:<br />

Parece obvio que, <strong>la</strong>s personas que<br />

<strong>de</strong>sempeñan un trabajo que les gusta<br />

sufr<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>estrés</strong> que aquel<strong>la</strong>s que pasan <strong>la</strong> jornada realizando un<br />

trabajo que no les gusta. Este primer factor se l<strong>la</strong>ma satisfacción <strong>en</strong> el<br />

trabajo. En <strong>los</strong> estudios sobre satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong> parece que ésta<br />

aum<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> edad, a partir <strong>de</strong> <strong>los</strong> seis o siete años <strong>de</strong> perman<strong>en</strong>cia<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas con un <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> estudios superior que<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>mostrar sus habilida<strong>de</strong>s y conocimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> su tarea.<br />

También <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> nuevos y <strong>los</strong> cargos ejecutivos superiores<br />

suel<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er un alto grado <strong>de</strong> satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />

Un mayor grado <strong>de</strong> autonomía y po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo<br />

también hace que el <strong>estrés</strong> nos afecte m<strong>en</strong>os. Este es el caso <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

ejecutivos <strong>de</strong> alto <strong>nivel</strong> qui<strong>en</strong>es, a pesar <strong>de</strong> que están sometidos a más<br />

t<strong>en</strong>siones, sufr<strong>en</strong> m<strong>en</strong>os <strong>estrés</strong> porque su grado <strong>de</strong> autonomía y po<strong>de</strong>r<br />

también es muy elevado. En comparación con el<strong>los</strong>, <strong>los</strong> mandos medios<br />

sufr<strong>en</strong> mucho más <strong>estrés</strong> porque están sujetos a más control y su <strong>nivel</strong><br />

<strong>de</strong> autoridad es m<strong>en</strong>or.<br />

El apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia proporciona otras satisfacciones y logros aj<strong>en</strong>as a<br />

<strong>la</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo, autoestima, aceptación y s<strong>en</strong>tido <strong>de</strong> dignidad personal<br />

que contribuy<strong>en</strong> a paliar lo efectos nocivos <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo. En este mismo<br />

s<strong>en</strong>tido actúa el apoyo <strong>de</strong> <strong>los</strong> compañeros, <strong>la</strong> cohesión <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo <strong>de</strong><br />

trabajo y mant<strong>en</strong>er bu<strong>en</strong>as re<strong>la</strong>ciones con nuestro superior.<br />

59


El estar <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a forma física nos protege <strong>de</strong> <strong>los</strong> efectos físicos<br />

perjudiciales <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Este es un ejemplo más <strong>de</strong> <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios <strong><strong>de</strong>l</strong> ejercicio físico practicado<br />

<strong>de</strong> forma regu<strong>la</strong>r.<br />

Otro factor que nos b<strong>en</strong>eficia es disponer <strong>de</strong> <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos,<br />

capacida<strong>de</strong>s y habilida<strong>de</strong>s necesarios para <strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong>s tareas <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s que consiste el trabajo. Por eso, ante <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> cambios,<br />

como disponer <strong>de</strong> un nuevo equipo informático, son tan importantes <strong>los</strong><br />

procesos <strong>de</strong> formación<br />

Estrés: cuando el trabajo se escapa <strong>de</strong> nuestro control<br />

La lista es <strong>la</strong>rga: <strong>los</strong> colectivos que más sufr<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> son <strong>los</strong> que están<br />

sometidos al contacto con el público o con <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes; tanto altos<br />

directivos como cargos intermedios pue<strong>de</strong>n pa<strong>de</strong>cerlo, pero no se salvan<br />

tampoco <strong>la</strong>s personas que realizan tareas repetitivas. O <strong>la</strong>s que se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

infravaloradas. Por géneros, <strong>la</strong>s mujeres son más prop<strong>en</strong>sas <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong><br />

suma <strong>de</strong> cargas <strong><strong>la</strong>boral</strong>es y familiares.<br />

Parece como si cualquier profesional estuviera <strong>en</strong> el punto <strong>de</strong> mira <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>estrés</strong>. En realidad, este f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o es el resultado <strong>de</strong> una difícil ecuación<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s aptitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, su a<strong>de</strong>cuación al puesto <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong><br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> empresa.<br />

Las causas<br />

Tan diversas como a priori se podría suponer. Exist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong><br />

factores que empujan a <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> <strong>la</strong> ansiedad, que mal contro<strong>la</strong>da<br />

<strong>de</strong>sembocará <strong>en</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Sobrecarga <strong>de</strong> trabajo: su volum<strong>en</strong> o dificultad está por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capacidad <strong><strong>de</strong>l</strong> empleado.<br />

Monotonía: el trabajador se si<strong>en</strong>te poco motivado y, <strong>en</strong> muchos casos,<br />

consi<strong>de</strong>ra que no está sacando partido a sus habilida<strong>de</strong>s y capacidad<br />

profesional.<br />

Falta <strong>de</strong> comunicación: <strong>la</strong> empresa no informa c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te al trabajador<br />

sobre su función y éste se si<strong>en</strong>te perdido al no saber cuál es su rol ni lo que se<br />

espera <strong>de</strong> él.<br />

Re<strong>la</strong>ciones personales: estar <strong>en</strong>fadado con <strong>los</strong> compañeros <strong>de</strong> trabajo<br />

o no t<strong>en</strong>er bu<strong>en</strong>a sintonía con <strong>los</strong> superiores provoca soledad y aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

apoyo social.<br />

Incapacidad: errores durante <strong>la</strong> selección o promoción <strong>de</strong> personal<br />

cargan <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s a un empleado que no ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>te<br />

preparación para <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r sus nuevas responsabilida<strong>de</strong>s.<br />

Problemas personales<br />

Hay otros elem<strong>en</strong>tos ambi<strong>en</strong>tales que pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>sestabilizar nuestro equilibrio<br />

emocional. Una iluminación insufici<strong>en</strong>te, temperatura ina<strong>de</strong>cuada, exceso <strong>de</strong><br />

60


uidos o <strong>los</strong> horarios nocturnos no ayudan precisam<strong>en</strong>te a lidiar con <strong>la</strong> jornada<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />

La valoración <strong>de</strong> lo que es o no es <strong>estrés</strong> cambiará para cada persona. La<br />

capacidad y experi<strong>en</strong>cia proporciona a cada uno herrami<strong>en</strong>tas para gestionar <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong>sión.<br />

La personalidad tipo A<br />

Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> gran<strong>de</strong>s mitos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> es que sólo afecta a ejecutivos. Pese<br />

a no ser cierto, muchos estudios se han c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> estos lí<strong>de</strong>res hasta<br />

<strong>en</strong>contrar similitu<strong>de</strong>s <strong>en</strong> su comportami<strong>en</strong>to. Así se llega a <strong>la</strong> l<strong>la</strong>mada<br />

‗Personalidad tipo A‘. Se manifiesta <strong>en</strong> un interés <strong>de</strong>smesurado por <strong>la</strong><br />

perfección y una implicación muy profunda con su profesión. Estos<br />

directivos son activos, <strong>en</strong>érgicos, competitivos, ambiciosos, impaci<strong>en</strong>tes y<br />

no sab<strong>en</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong>egar <strong>en</strong> sus co<strong>la</strong>boradores.<br />

Los que respon<strong>de</strong>n a este perfil son más s<strong>en</strong>sibles al <strong>estrés</strong>, al igual que lo<br />

son <strong>la</strong>s personas ansiosas, introvertidas o inflexibles. Las primeras viv<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> un nerviosismo constante; <strong>los</strong> tímidos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> mecanismos para<br />

<strong>de</strong>scargar <strong>la</strong> ansiedad y <strong>los</strong> que no se adaptan al cambio viv<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>tos<br />

difíciles ante cualquier imprevisto.<br />

Estos rasgos <strong>de</strong> personalidad no originan por sí so<strong>los</strong> el <strong>estrés</strong>, pero<br />

dificultan que se pueda reaccionar cuando aparece el problema.<br />

Profesiones <strong>de</strong> riesgo<br />

Cualquier empresa con una ma<strong>la</strong> organización interna o una comunicación<br />

insufici<strong>en</strong>te g<strong>en</strong>era mucha inestabilidad y ansiedad <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores.<br />

Aun así, algunas profesiones son por sí mismas más exig<strong>en</strong>tes a <strong>nivel</strong><br />

emocional o psicológico:<br />

At<strong>en</strong>ción al cli<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> interacción con otras personas provoca<br />

incertidumbre y <strong>de</strong>sgaste. La t<strong>en</strong>sión se eleva al t<strong>en</strong>er que estar<br />

perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> lo que nos dic<strong>en</strong>, sobre todo si son quejas.<br />

Médicos, profesores, asist<strong>en</strong>tes sociales, <strong>en</strong>fermeras: <strong>en</strong> estos<br />

colectivos pue<strong>de</strong> aparecer el «síndrome <strong>de</strong> estar quemado» -burn out-, que se<br />

da <strong>en</strong> profesiones don<strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores se implican emocionalm<strong>en</strong>te con <strong>la</strong>s<br />

personas a <strong>la</strong>s que prestan sus servicios.<br />

Departam<strong>en</strong>tos comerciales: <strong>la</strong> presión vi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> dar<br />

respuestas inmediatas, ganar nuevos cli<strong>en</strong>tes, facturar más y solucionar <strong>los</strong><br />

problemas <strong>de</strong> cli<strong>en</strong>tes.<br />

Trabajo <strong>en</strong> ca<strong>de</strong>na: no se exige p<strong>en</strong>sar y hay una gran <strong>de</strong>svincu<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> empresa, <strong>de</strong>bido al <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to sobre el producto que se realiza o<br />

para qué sirve. Por eso, estos profesionales se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> perdidos y cre<strong>en</strong> que<br />

su trabajo no ti<strong>en</strong>e s<strong>en</strong>tido.<br />

Policía y fuerzas <strong>de</strong> seguridad: el <strong>estrés</strong> sobrevi<strong>en</strong>e al t<strong>en</strong>er que estar<br />

alerta <strong>en</strong> todo mom<strong>en</strong>to, llevando a cabo tareas tan poco agra<strong>de</strong>cidas como el<br />

control <strong><strong>de</strong>l</strong> tráfico o tan peligrosas como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ciones.<br />

61


Métodos paliativos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> oficina<br />

G<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te, el <strong>estrés</strong> se hace evi<strong>de</strong>nte cuando ya han aparecido sus<br />

consecu<strong>en</strong>cias negativas. Por eso, <strong>la</strong> mejor solución es acudir a<br />

profesionales o, por extraño que parezca, hab<strong>la</strong>r directam<strong>en</strong>te con <strong>los</strong><br />

superiores, ya que <strong>de</strong>berían ser <strong>los</strong> primeros interesados <strong>en</strong> atajar esta<br />

situación.<br />

La cultura <strong>de</strong> empresa que se comi<strong>en</strong>za a imponer <strong>en</strong> algunas compañías<br />

consiste <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar al empleado como su activo más valioso. Así pues,<br />

son <strong>los</strong> empresarios <strong>los</strong> que <strong>de</strong>berán aplicar <strong>la</strong>s medidas correctoras <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> organización.<br />

Estas medidas pue<strong>de</strong>n variar mucho <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>los</strong> motivos que<br />

caus<strong>en</strong> el <strong>estrés</strong>.<br />

De todas formas, cualquier empleado ti<strong>en</strong>e difer<strong>en</strong>tes recursos para paliar<br />

y prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su puesto <strong>de</strong> trabajo:<br />

Exteriorizar <strong>la</strong>s emociones: com<strong>en</strong>tar con <strong>los</strong> compañeros <strong>de</strong> trabajo,<br />

amigos o familiares <strong>la</strong>s preocupaciones y <strong>los</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos que nos angustian.<br />

Está <strong>de</strong>mostrado que qui<strong>en</strong>es compart<strong>en</strong> sus emociones liberan mucha<br />

t<strong>en</strong>sión. Y <strong>los</strong> que rí<strong>en</strong>, también.<br />

Descansar: <strong>la</strong>s personas mant<strong>en</strong>emos un <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción máximo<br />

durante 20 minutos. Superado este umbral, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción se manti<strong>en</strong>e una hora<br />

más. Para evitar <strong>la</strong> fatiga m<strong>en</strong>tal lo mejor es cambiar <strong>la</strong> tarea que se está<br />

realizando cada hora y media, o tomarse un breve <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> cinco minutos<br />

realizando tareas m<strong>en</strong>ores.<br />

Autorreflexión: es muy importante conocerse a uno mismo y <strong>de</strong>tectar<br />

<strong>los</strong> elem<strong>en</strong>tos que causan <strong>estrés</strong> para evitar<strong>los</strong>. La experi<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> formación y<br />

<strong>la</strong> personalidad <strong>de</strong> cada uno conti<strong>en</strong><strong>en</strong> herrami<strong>en</strong>tas para atajar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión.<br />

Eliminar tareas innecesarias: saber gestionar el tiempo y p<strong>la</strong>nificar <strong>la</strong><br />

jornada.<br />

Moverse y caminar para evitar <strong>la</strong> rigi<strong>de</strong>z muscu<strong>la</strong>r.<br />

Sustitución <strong>de</strong> <strong>la</strong> intuición con el estudio sistemático<br />

En g<strong>en</strong>eral <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> es previsible y el estudio sistemático <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to es un medio para hacer pronósticos razonablem<strong>en</strong>te atinados.<br />

Se hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> un estudio sistemático al hacer refer<strong>en</strong>cia al exam<strong>en</strong> <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>en</strong> el int<strong>en</strong>to por atribuir causas y efectos y basar nuestras conclusiones <strong>en</strong><br />

pruebas ci<strong>en</strong>tíficas, es <strong>de</strong>cir, <strong>en</strong> datos reunidos <strong>en</strong> condiciones contro<strong>la</strong>das, así<br />

como medidos e interpretados <strong>de</strong> manera razonablem<strong>en</strong>te rigurosa. Este<br />

estudio sistemático sustituye a <strong>la</strong> intuición, que es esa s<strong>en</strong>sación no<br />

necesariam<strong>en</strong>te sust<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong>s investigaciones.<br />

Niveles <strong>de</strong> estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> Comportami<strong>en</strong>to Organizacional'<br />

Los temas que suel<strong>en</strong> estar incluidos <strong>en</strong> el estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> Comportami<strong>en</strong>to<br />

Organizacional son: <strong>la</strong> estructura organizacional, <strong>la</strong> motivación, el compromiso<br />

organizacional, el po<strong>de</strong>r, <strong>la</strong> comunicación, el trabajo <strong>en</strong> equipo, <strong>la</strong> cultura<br />

62


organizacional, el clima organizacional, el li<strong>de</strong>razgo y <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> cambio.<br />

Cada uno <strong>de</strong> estos temas está pres<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres <strong>nivel</strong>es básicos <strong>de</strong> estudio<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> Comportami<strong>en</strong>to Organizacional: el individual, el grupal y el organizacional.<br />

Este esquema <strong>de</strong> <strong>nivel</strong>es es muy importante al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntear<br />

conclusiones. Por ejemplo, <strong>la</strong> motivación se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

principales intereses <strong>de</strong> un grupo <strong>de</strong> personas, pero como variable es individual<br />

ya que es <strong>en</strong> ese <strong>nivel</strong> don<strong>de</strong> se origina.<br />

Otro eje está re<strong>la</strong>cionado con lo concreto o lo abstracto <strong>en</strong> nuestro discurso<br />

sobre <strong>los</strong> problemas que estudia el Comportami<strong>en</strong>to Organizacional. El <strong>nivel</strong><br />

más concreto y objetivo es <strong>la</strong> <strong>conducta</strong>, observable y susceptible <strong>de</strong><br />

cuantificarse con mayor facilidad. Un segundo <strong>nivel</strong> son <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como <strong>la</strong>s predisposiciones a actuar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas; y finalm<strong>en</strong>te<br />

<strong>los</strong> valores, que son el <strong>nivel</strong> más abstracto y nos indican una ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong><br />

nuestra <strong>conducta</strong>. Por poner un ejemplo, po<strong>de</strong>mos p<strong>en</strong>sar que somos<br />

co<strong>la</strong>boradores, pero <strong>en</strong> una discusión po<strong>de</strong>mos evi<strong>de</strong>nciar una actitud poco<br />

co<strong>la</strong>boradora fr<strong>en</strong>te a casos hipotéticos, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica po<strong>de</strong>mos ser más bi<strong>en</strong><br />

rece<strong>los</strong>os <strong>de</strong> dar nuestro apoyo. Esto constituye <strong>la</strong> mayor dificultad para<br />

estudiar <strong>la</strong>s organizaciones: <strong>la</strong> inconsist<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre lo que se dice y<br />

se hace, lo cual se complica cuando le añadimos jerarquías (po<strong>de</strong>r) y patrones<br />

<strong>de</strong> <strong>conducta</strong> aceptados, algunas veces, por todos (cultura organizacional).<br />

Disciplinas que han contribuido a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r el campo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />

El comportami<strong>en</strong>to organizacional es una ci<strong>en</strong>cia aplicada <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

que se basa <strong>en</strong> <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> varias disciplinas conductuales, ya sea <strong>en</strong> el<br />

p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> análisis individual o microanálisis, como el caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología, o <strong>en</strong><br />

el p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong> grupos y organización, <strong>en</strong> don<strong>de</strong> <strong>en</strong>tra <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración<br />

<strong>de</strong> disciplinas como <strong>la</strong> sociología, <strong>la</strong> psicología social, antropología y <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia<br />

política.<br />

Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Comunicación<br />

Ci<strong>en</strong>cias que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> procesos comunicacionales que están<br />

re<strong>la</strong>cionados con una organización. La rama <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Comunicación que ati<strong>en</strong><strong>de</strong> sobre <strong>la</strong>s organizaciones es l<strong>la</strong>mada Comunicación<br />

organizacional o institucional.<br />

Psicología<br />

Ci<strong>en</strong>cia que pret<strong>en</strong><strong>de</strong> medir, explicar y <strong>en</strong> ocasiones cambiar <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

seres humanos. Los primeros psicólogos se conc<strong>en</strong>traban <strong>en</strong> <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong><br />

fatiga, aburrimi<strong>en</strong>to y factores re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong>s condiciones <strong><strong>la</strong>boral</strong>es que<br />

obstaculizaban un <strong>de</strong>sempeño eficaz <strong>en</strong> el trabajo. Últimam<strong>en</strong>te sus<br />

contribuciones se exti<strong>en</strong><strong>de</strong>n al apr<strong>en</strong>dizaje, percepción, personalidad,<br />

emociones, capacitación, eficacia <strong><strong>de</strong>l</strong> li<strong>de</strong>razgo, necesida<strong>de</strong>s y motivadores,<br />

satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong>, procesos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, evaluaciones <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

63


<strong>de</strong>sempeño, medición <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s, técnicas <strong>de</strong> selección <strong>de</strong> <strong>empleados</strong>,<br />

diseño <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo y <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />

Sociología<br />

Ci<strong>en</strong>cia que estudia a <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con sus semejantes. Las<br />

contribuciones que <strong>los</strong> sociólogos han hecho al comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />

han sido a través <strong>de</strong> su estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

organizaciones, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s formales y complejas. Algunos <strong>de</strong> estos<br />

conocimi<strong>en</strong>tos contribuidos al comportami<strong>en</strong>to organizacional son sobre <strong>la</strong><br />

dinámica <strong>de</strong> grupos, diseño <strong>de</strong> equipos <strong>de</strong> trabajo, cultura organizacional,<br />

teoría y estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones formales, tecnología organizacional,<br />

comunicaciones, po<strong>de</strong>r y conflictos.<br />

Psicología social<br />

Rama <strong>de</strong> <strong>la</strong> psicología <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se combinan ésta y <strong>la</strong> sociología. Se <strong>en</strong>foca<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia recíproca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Los psicólogos sociales hac<strong>en</strong><br />

aportaciones significativas a <strong>la</strong> medición, compr<strong>en</strong>sión y cambio <strong>de</strong> actitu<strong>de</strong>s,<br />

pautas <strong>de</strong> comunicación, fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> confianza, medios con que <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos satisfac<strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos, y<br />

procesos <strong>de</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>en</strong> grupo.<br />

Antropología<br />

Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s socieda<strong>de</strong>s para compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>los</strong> seres humanos y sus<br />

activida<strong>de</strong>s. El trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> antropólogos sobre <strong>la</strong>s culturas y sus <strong>en</strong>tornos ha<br />

ayudado a compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong> valores fundam<strong>en</strong>tales, actitu<strong>de</strong>s y<br />

<strong>conducta</strong>s <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> diversos países y <strong>en</strong> organizaciones distintas. En<br />

cultura organizacional, gran parte <strong>de</strong> lo que se sabe sobre ambi<strong>en</strong>tes<br />

organizacionales y <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre culturas organizacionales es producto<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo <strong>de</strong> <strong>los</strong> antropólogos.<br />

Ci<strong>en</strong>cia política<br />

Estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> o comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> individuos y grupos <strong>en</strong><br />

ambi<strong>en</strong>te político. Se <strong>en</strong>foca <strong>en</strong> <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>los</strong> conflictos, <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong><br />

po<strong>de</strong>r y cómo <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te manipu<strong>la</strong> el po<strong>de</strong>r <strong>en</strong> aras <strong>de</strong> sus intereses personales.<br />

Retos y oportunida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />

Exist<strong>en</strong> diversos cambios radicales <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones a <strong>los</strong> cuales<br />

se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>los</strong> administradores, <strong>de</strong> igual forma, <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia<br />

mundial exige que <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> sean más flexibles y apr<strong>en</strong>dan a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar<br />

cambios acelerados. Algunos <strong>de</strong> estos retos y oportunida<strong>de</strong>s para que <strong>los</strong><br />

administradores apliqu<strong>en</strong> <strong>los</strong> conceptos <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional,<br />

son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes:<br />

64


Respuesta a <strong>la</strong> globalización<br />

Las organizaciones ya no están limitadas por fronteras nacionales, el mundo se<br />

ha convertido <strong>en</strong> una al<strong>de</strong>a global por lo que <strong>los</strong> administradores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que ser<br />

capaces <strong>de</strong> trabajar con personas <strong>de</strong> culturas distintas. La globalización afecta<br />

<strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> trato con <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>los</strong> administradores cuando m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 2<br />

formas: <strong>en</strong> primer lugar, el administrador ti<strong>en</strong>e cada vez más posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

recibir una asignación <strong>en</strong> el extranjero; <strong>en</strong> segundo lugar, incluso <strong>en</strong> el propio<br />

país va a trabajar con jefes, compañeros y otros <strong>empleados</strong> que nacieron y<br />

crecieron <strong>en</strong> culturas difer<strong>en</strong>tes. Para trabajar bi<strong>en</strong> con esas personas, t<strong>en</strong>drá<br />

que compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su cultura, cómo <strong>los</strong> ha formado y cómo adaptar el estilo <strong>de</strong><br />

administración a esas difer<strong>en</strong>cias.<br />

Manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diversidad <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

Uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> retos más importantes y ext<strong>en</strong>sos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s organizaciones es<br />

adaptarse a personas que son difer<strong>en</strong>tes, es <strong>de</strong>cir, a <strong>la</strong> diversidad <strong><strong>la</strong>boral</strong>, <strong>la</strong><br />

cual atañe a difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre personas <strong>en</strong> el mismo país. El término <strong>de</strong><br />

diversidad <strong><strong>la</strong>boral</strong> implica que <strong>la</strong>s organizaciones se han hecho más<br />

heterogéneas <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> género, raza y orig<strong>en</strong> étnico, compr<strong>en</strong><strong>de</strong> también<br />

a <strong>los</strong> incapacitados, homosexuales, lesbianas y ancianos. El reto para <strong>la</strong>s<br />

organizaciones es dar mejor cabida a <strong>los</strong> diversos grupos <strong>de</strong> personas<br />

ocupándose <strong>de</strong> sus esquemas <strong>de</strong> vida, necesida<strong>de</strong>s familiares y esti<strong>los</strong> <strong>de</strong><br />

trabajo. Los administradores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que cambiar su fi<strong>los</strong>ofía <strong>de</strong> tratar a todos<br />

por igual y reconocer <strong>la</strong> incapacidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas.<br />

Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> productividad<br />

Cada vez más, <strong>los</strong> administradores ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que mejorar <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong> su<br />

organización y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos y servicios que ofrec<strong>en</strong>. Para mejorar<br />

<strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> productividad, imp<strong>la</strong>ntan programas como <strong>los</strong> <strong>de</strong> administración<br />

<strong>de</strong> calidad<br />

Mejorami<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> servicio a <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos ocupan puestos <strong>de</strong><br />

servicio. Anteriorm<strong>en</strong>te se p<strong>en</strong>saba que conc<strong>en</strong>trarse <strong>en</strong> <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes era una<br />

tarea <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es estudiaban y ejercían el marketing. Pero el comportami<strong>en</strong>to<br />

organizacional pue<strong>de</strong> contribuir a mejorar el <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones<br />

<strong>en</strong>señando a <strong>los</strong> administradores <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> <strong>conducta</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> y <strong>la</strong> satisfacción <strong>de</strong> <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes. Muchas organizaciones han<br />

fracasado porque sus <strong>empleados</strong> no han sabido comp<strong>la</strong>cer a <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes, por lo<br />

tanto, <strong>la</strong> administración <strong>de</strong>be crear una cultura <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad a <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes,<br />

creando culturas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> sean amables y corteses,<br />

accesibles, capaces, listos para respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> cli<strong>en</strong>tes y<br />

dispuestos a hacer lo necesario para comp<strong>la</strong>cer<strong>los</strong>.<br />

Facultar al personal<br />

65


La toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones se está bajando al <strong>nivel</strong> operativo, lo que proporciona<br />

libertad a <strong>los</strong> trabajadores para tomar <strong>de</strong>cisiones sobre problemas p<strong>la</strong>nteados<br />

por el trabajo. Lo que suce<strong>de</strong> es que <strong>la</strong> administración faculta a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong>,<br />

es <strong>de</strong>cir, <strong>los</strong> pone a cargo <strong>de</strong> lo que hac<strong>en</strong>, con lo cual, <strong>los</strong> administradores<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a ce<strong>de</strong>r control y <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<br />

asumir <strong>la</strong> responsabilidad por su trabajo y a tomar <strong>de</strong>cisiones conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes.<br />

Enfr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> “temporalidad”<br />

El término <strong>de</strong> administración <strong>de</strong>be <strong>de</strong>scribirse más bi<strong>en</strong> como una actividad con<br />

<strong>la</strong>rgos periodos <strong>de</strong> cambios continuos, interrumpidos ocasionalm<strong>en</strong>te por<br />

mom<strong>en</strong>tos breves <strong>de</strong> estabilidad. Los puestos que ocupan <strong>los</strong> trabajadores <strong>de</strong><br />

nuestros días se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> un estado <strong>de</strong> flujo perman<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> modo que<br />

<strong>los</strong> <strong>empleados</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que actualizar continuam<strong>en</strong>te sus conocimi<strong>en</strong>tos y<br />

habilida<strong>de</strong>s para realizar nuevos cometidos <strong><strong>la</strong>boral</strong>es. Los administradores y<br />

<strong>empleados</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r a <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> temporalidad, a vivir con flexibilidad,<br />

espontaneidad e imprevisibilidad.<br />

Estímulo <strong>de</strong> <strong>la</strong> innovación y el cambio<br />

Las organizaciones exitosas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> fom<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> innovación y dominar el arte <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

cambio o se pondrán <strong>en</strong> peligro <strong>de</strong> extinción. El éxito lo alcanzarán <strong>la</strong>s<br />

organizaciones que mant<strong>en</strong>gan su flexibilidad, mejor<strong>en</strong> constantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong><br />

calidad y v<strong>en</strong>zan a <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> mercado con una corri<strong>en</strong>te continua <strong>de</strong><br />

productos y servicios innovadores.<br />

Mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>conducta</strong> ética<br />

Los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong>s organizaciones <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan cada vez más ―disyuntivas<br />

éticas‖, que son situaciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que <strong>de</strong>finir cuál es <strong>la</strong> <strong>conducta</strong><br />

correcta y cuál <strong>la</strong> incorrecta. En <strong>la</strong>s organizaciones, <strong>los</strong> administradores<br />

redactan y distribuy<strong>en</strong> códigos <strong>de</strong> ética que ayu<strong>de</strong>n a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

disyuntivas, se ofrec<strong>en</strong> seminarios, talleres y otros programas <strong>de</strong> capacitación<br />

para fom<strong>en</strong>tar el comportami<strong>en</strong>to ético. El administrador <strong>de</strong>be g<strong>en</strong>erar un<br />

ambi<strong>en</strong>te ético sano para sus <strong>empleados</strong>, don<strong>de</strong> trabaj<strong>en</strong> productivam<strong>en</strong>te y<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>la</strong>s m<strong>en</strong>ores ambigüeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> cuanto a lo que constituy<strong>en</strong><br />

<strong>conducta</strong>s bu<strong>en</strong>as y ma<strong>la</strong>s.uestos, aus<strong>en</strong>tismo, rotación, productividad,<br />

<strong>de</strong>sempeño humano y administración.<br />

De igual forma, el comportami<strong>en</strong>to organizacional facilita <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

re<strong>la</strong>ciones interpersonales, que son aquél<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que interactúan dos<br />

personas (dos compañeros <strong>de</strong> trabajo o un par formado por un superior y un<br />

subordinado). En el <strong>nivel</strong> sigui<strong>en</strong>te, el comportami<strong>en</strong>to organizacional es<br />

valioso para examinar <strong>la</strong> dinámica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> grupos pequeños, tanto<br />

<strong>en</strong> equipos formales como <strong>en</strong> grupos informales. Cuando es necesario que dos<br />

grupos o más coordin<strong>en</strong> sus esfuerzos, como por ejemplo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong><br />

ing<strong>en</strong>iería y v<strong>en</strong>tas, <strong>los</strong> administradores se interesan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones<br />

intergrupales que surg<strong>en</strong>. Por último, también es posible ver y administrar a <strong>la</strong>s<br />

organizaciones como sistemas internos, que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong>tre el<strong>los</strong> (por<br />

ejemplo, <strong>la</strong>s fusiones y empresas conjuntas).<br />

66


Objetivos <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />

Hay muchas ci<strong>en</strong>cias que compart<strong>en</strong> cuatro objetivos: <strong>de</strong>scribir, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r,<br />

pre<strong>de</strong>cir y contro<strong>la</strong>r ciertos f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os, incluso el <strong>en</strong>torno organizacional. Éstos<br />

son <strong>los</strong> objetivos <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional:<br />

El primer objetivo es <strong>de</strong>scribir sistemáticam<strong>en</strong>te cómo se comportan <strong>la</strong>s<br />

personas <strong>en</strong> condiciones distintas. Lograrlo permite que <strong>los</strong><br />

administradores se comuniqu<strong>en</strong> con un l<strong>en</strong>guaje común respecto <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to humano <strong>en</strong> el trabajo.<br />

Un segundo objetivo es <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r por qué <strong>la</strong>s personas se comportan<br />

como lo hac<strong>en</strong>. Los administradores se frustrarán mucho si sólo<br />

pudieran hab<strong>la</strong>r acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus <strong>empleados</strong> sin<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s razones subyac<strong>en</strong>tes. Por <strong>en</strong><strong>de</strong>, <strong>los</strong> administradores<br />

interesados, apr<strong>en</strong><strong>de</strong>n a son<strong>de</strong>ar <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> explicaciones.<br />

Pre<strong>de</strong>cir el comportami<strong>en</strong>to futuro <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> es otro objetivo <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to organizacional. En teoría, <strong>los</strong> administradores t<strong>en</strong>drían<br />

<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir cuáles <strong>empleados</strong> serán <strong>de</strong>dicados y<br />

productivos, y cuáles se caracterizarán por aus<strong>en</strong>tismo, retardos o<br />

<strong>conducta</strong> perturbadora <strong>en</strong> <strong>de</strong>terminado mom<strong>en</strong>to (<strong>de</strong> modo que sea<br />

posible empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r acciones prev<strong>en</strong>tivas).<br />

El objetivo último <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional es contro<strong>la</strong>r, al<br />

m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> parte, y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r cierta actividad humana <strong>en</strong> el trabajo. Los<br />

administradores son responsables <strong>de</strong> <strong>los</strong> resultados <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, por<br />

lo que les interesa <strong>de</strong> manera vital t<strong>en</strong>er efectos <strong>en</strong> el comportami<strong>en</strong>to,<br />

el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> habilida<strong>de</strong>s, el trabajo <strong>de</strong> equipo y <strong>la</strong> productividad <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> <strong>empleados</strong>. Necesitan mejorar <strong>los</strong> resultados mediante sus acciones<br />

y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> sus trabajadores, y el comportami<strong>en</strong>to organizacional pue<strong>de</strong><br />

ayudarles a lograr dicho propósito.<br />

Algunas personas tem<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

organizacional se us<strong>en</strong> para limitar su libertad y privar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> sus <strong>de</strong>rechos.<br />

Aunque ello es posible, también resulta improbable, ya que <strong>la</strong>s acciones <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

administradores están sujetas a revisiones profundas. Los administradores<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> que recordar que el comportami<strong>en</strong>to organizacional es una herrami<strong>en</strong>ta<br />

humana para b<strong>en</strong>eficio <strong>de</strong> <strong>los</strong> seres humanos. Se aplica <strong>de</strong> manera amplia a <strong>la</strong><br />

<strong>conducta</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> todo tipo <strong>de</strong> organizaciones, como empresas,<br />

organismos <strong>de</strong> gobierno, escue<strong>la</strong>s y organizaciones <strong>de</strong> servicios. Don<strong>de</strong> haya<br />

organizaciones, existe <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir, <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r, pre<strong>de</strong>cir y mejorar <strong>la</strong><br />

administración <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to humano.<br />

Enfoques <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />

Enfoque <strong>de</strong> recursos humanos:<br />

Enfoque conting<strong>en</strong>te:<br />

Enfoque ori<strong>en</strong>tado a resultados:<br />

Enfoque <strong>de</strong> sistemas:<br />

Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>os <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to organizacional<br />

67


Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> custodia:Surge a partir <strong><strong>de</strong>l</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> ger<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> insatisfacción, inseguridad y frustración <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>empleados</strong> fr<strong>en</strong>te al mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o autocrático.<br />

Se com<strong>en</strong>zaron programas <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar social para <strong>los</strong> <strong>empleados</strong>, con el<br />

objeto <strong>de</strong> brindarles seguridad. Se basa <strong>en</strong> <strong>los</strong> recursos económicos,<br />

necesarios para ofrecer todos <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios. Luego, <strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ger<strong>en</strong>cia es hacia el dinero. Se g<strong>en</strong>era <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo a <strong>la</strong><br />

organización. Necesida<strong>de</strong>s satisfechas son <strong>de</strong> manut<strong>en</strong>ción y el <strong>de</strong>sempeño es<br />

<strong>de</strong> cooperación pasiva. V<strong>en</strong>tajas: brinda satisfacción y seguridad a <strong>los</strong><br />

trabajadores. Desv<strong>en</strong>taja: no logra una motivación efectiva. Los trabajadores<br />

produc<strong>en</strong> muy por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> sus capacida<strong>de</strong>s y no están motivados para<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s a <strong>nivel</strong>es más altos. Se si<strong>en</strong>t<strong>en</strong> comp<strong>la</strong>cidos, pero no satisfechos.<br />

Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> apoyo:Dep<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> li<strong>de</strong>razgo. A través <strong>de</strong> este, <strong>la</strong> ger<strong>en</strong>cia<br />

crea un clima que ayuda a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> a crecer y alcanzar <strong>la</strong>s cosas<br />

que son capaces <strong>de</strong> realizar <strong>en</strong> conjunto con <strong>los</strong> intereses <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

organización.<br />

La ori<strong>en</strong>tación ger<strong>en</strong>cial es <strong>la</strong> <strong>de</strong> apoyo al empleado <strong>en</strong> su <strong>de</strong>sempeño; sus<br />

papel es ayudar a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> a resolver sus problemas y ejecutar su<br />

trabajo. El resultado sicológico <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> es un s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

participación y co<strong>la</strong>boración <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización. (―Nosotros‖<br />

<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> ―El<strong>los</strong>‖ al hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización ). Este mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o funciona mejor<br />

<strong>en</strong> países más ricos<br />

Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o colegiado: s una útil prolongación <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong> apoyo. El<br />

término colegial o colegiado, alu<strong>de</strong> a un grupo <strong>de</strong> personas con un<br />

propósito común. Encarnación <strong><strong>de</strong>l</strong> concepto <strong>de</strong> equipo, este mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o se<br />

aplico inicialm<strong>en</strong>te con cierta amplitud <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorios <strong>de</strong> investigación y<br />

<strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> trabajos simi<strong>la</strong>res, aunque actualm<strong>en</strong>te es aplicable a una<br />

ext<strong>en</strong>sa variedad <strong>de</strong> citaciones <strong>de</strong> trabajo.<br />

Este mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> una<br />

s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> compañerismo con <strong>los</strong> <strong>empleados</strong>, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como resultados que<br />

<strong>los</strong> co<strong>la</strong>boradores se si<strong>en</strong>an útiles y necesarios. La ori<strong>en</strong>tación administrativa<br />

se dirige al trabajo <strong>en</strong> equipo. La dirección funge como el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ador a cargo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> un equipo <strong>de</strong> gran calidad. La respuesta <strong>de</strong> <strong>los</strong> co<strong>la</strong>boradores<br />

a esta situación es <strong>la</strong> responsabilidad. El resultado psicológico <strong><strong>de</strong>l</strong> mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o<br />

colegial <strong>en</strong> <strong>los</strong> co<strong>la</strong>boradores es <strong>la</strong> autodisciplina. Dado que se sab<strong>en</strong><br />

responsables <strong>de</strong> sus actos.<br />

Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o sistémico:<br />

Mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o autocrático:<br />

Fue el mo<strong><strong>de</strong>l</strong>o prevaleci<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> Revolución Industrial. Se basa <strong>en</strong> el<br />

po<strong>de</strong>r; <strong>los</strong> que contro<strong>la</strong>n <strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er el po<strong>de</strong>r para exigir. La ger<strong>en</strong>cia se<br />

ori<strong>en</strong>ta a una autoridad oficial y formal, que se <strong><strong>de</strong>l</strong>ega por <strong>de</strong>recho <strong>de</strong> jefatura a<br />

aquel<strong>los</strong> a qui<strong>en</strong>es se aplica. La ger<strong>en</strong>cia cree que sabe lo que hace y <strong>los</strong><br />

68


<strong>empleados</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> seguir sus ór<strong>de</strong>nes. Los <strong>empleados</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser persuadidos y<br />

presionados<br />

-St. Paul Fire and Marine Innsuance Co.<br />

El <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir como <strong>la</strong>s nocivas reacciones físicas y<br />

emocionales que ocurr<strong>en</strong> cuando <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo no igua<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s, <strong>los</strong> recursos, o <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador. El <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el<br />

trabajo pue<strong>de</strong> llevar a <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> salud y hasta el daño tisu<strong>la</strong>r.<br />

El concepto <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo muchas veces se confun<strong>de</strong> con el <strong>de</strong>safío,<br />

pero estos conceptos no son iguales. El <strong>de</strong>safío nos vigoriza psicológicam<strong>en</strong>te<br />

y físicam<strong>en</strong>te, y nos motiva a apr<strong>en</strong><strong>de</strong>r habilida<strong>de</strong>s nuevas y a llegar a dominar<br />

nuestros trabajos. Cuando nos <strong>en</strong>contramos con un <strong>de</strong>safío, nos s<strong>en</strong>timos<br />

re<strong>la</strong>jados y satisfechos. Por tanto, el <strong>de</strong>safío es un ingredi<strong>en</strong>te importante <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

trabajo sano y productivo. Probablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> importancia <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>de</strong>safío <strong>en</strong><br />

nuestra vida <strong>de</strong> trabajo se refier<strong>en</strong> <strong>los</strong> que dic<strong>en</strong> ―un poco <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es bu<strong>en</strong>o.‖<br />

¿CUÁLES SON LAS CAUSAS DEL ESTRÉS EN EL TRABAJO?<br />

Las emociones y <strong>la</strong>s <strong>conducta</strong>s <strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> su bi<strong>en</strong>estar<br />

personal y <strong>en</strong> el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> su trabajo. El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>, según <strong>de</strong>finición <strong>de</strong><br />

Karasek (1981)[1] “es una variable <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong><strong>de</strong>l</strong> efecto conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo y <strong>los</strong> factores mo<strong>de</strong>radores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas,<br />

particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong> control o grado <strong>de</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador.”<br />

Entre <strong>los</strong> diversos estresores que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores se incluy<strong>en</strong>:<br />

Ejecución <strong>de</strong> tareas <strong>de</strong> forma repetitiva.<br />

Rol ambiguo y conflictivo.<br />

Ma<strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones con <strong>los</strong> jefes, supervisores y compañeros.<br />

Expectativas no satisfechas.<br />

S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos experim<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> cuanto a su compet<strong>en</strong>cia, autonomía,<br />

i<strong>de</strong>ntidad profesional, etc.<br />

Casi todos están <strong>de</strong> acuerdo que el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador y <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo. Sin embargo, <strong>la</strong>s opiniones difier<strong>en</strong><br />

sobre <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajador fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong><br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo como <strong>la</strong> causa primera <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong><br />

<strong>en</strong> el trabajo. Estas opiniones distintas son importantes porque sugier<strong>en</strong><br />

maneras difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo.<br />

Según una corri<strong>en</strong>te <strong>de</strong> opinión, <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre características personales<br />

como <strong>la</strong> personalidad y el estilo <strong>de</strong> sobrellevar el <strong>estrés</strong> son más importantes<br />

para pronosticar si ciertas condiciones <strong>de</strong> trabajo resultarán estresantes —es<br />

69


<strong>de</strong>cir que, lo que es estresante para una persona podría no serlo para otra.<br />

Esta opinión lleva a estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción que conc<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

trabajadores y <strong>la</strong>s maneras <strong>de</strong> ayudarles a sobrellevar <strong>la</strong>s condiciones<br />

exig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> trabajo.<br />

Aunque no se pue<strong>de</strong> ignorar <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> cada uno, <strong>la</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia ci<strong>en</strong>tífica sugiere que ciertas condiciones <strong>de</strong> trabajo son estresantes<br />

para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te. Pero, como se muestra <strong>en</strong> el cuadro sigui<strong>en</strong>te,<br />

factores individuales (estrategias <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to, estilo cognitivos.. etc.)<br />

pue<strong>de</strong>n interv<strong>en</strong>ir para favorecer o <strong>de</strong>bilitar esta influ<strong>en</strong>cia:<br />

<br />

(National Institute for Occupational Safety and Health)<br />

¿CUÁLES SON LOS “FACTORES DEL INDIVIDUO”?<br />

En efecto, <strong>la</strong> “vulnerabilidad al <strong>estrés</strong>”, ti<strong>en</strong>e mucho que ver con factores<br />

psicológicos y biológicos <strong>de</strong> <strong>los</strong> sujetos. Por ello, <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción<br />

y tratami<strong>en</strong>to (que veremos <strong>en</strong> el capítulo sigui<strong>en</strong>te) están basadas <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

conocimi<strong>en</strong>tos que, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> Psicología Clínica, se han experim<strong>en</strong>tado con<br />

éxito <strong>en</strong> estas patologías.<br />

La activación conductual está sust<strong>en</strong>tada biológicam<strong>en</strong>te por sistemas<br />

difer<strong>en</strong>ciados que parec<strong>en</strong> alternarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo:<br />

El Sistema Activador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Acción (SAA) o <strong>de</strong> recomp<strong>en</strong>sa, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad nervioso-c<strong>en</strong>tral <strong><strong>de</strong>l</strong> Haz Pros<strong>en</strong>cefálico Medio (MFB)<br />

El Sistema <strong>de</strong> Lucha-Huída, bajo el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> amígda<strong>la</strong>.<br />

El Sistema Inhibidor <strong>de</strong> <strong>la</strong> Acción (SIA) periv<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r o <strong>de</strong> castigo.<br />

1. De acuerdo con esta distinción, <strong>la</strong> activación conductual pue<strong>de</strong> expresarse a<br />

través <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>tos adaptativos por su eficacia <strong>en</strong> suprimir estímu<strong>los</strong><br />

am<strong>en</strong>azadores. Es por eso que <strong>los</strong> sujetos neutralizan <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong><strong>de</strong>l</strong> medio<br />

externo recurri<strong>en</strong>do a estrategias que le permit<strong>en</strong> contro<strong>la</strong>r el <strong>estrés</strong>,<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el Sistema Activador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Acción, que es el que sust<strong>en</strong>ta <strong>la</strong>s<br />

<strong>conducta</strong>s consumatorias y <strong>los</strong> estados emocionales gratificantes. Por ello, se<br />

observa <strong>en</strong> estos sujetos <strong>la</strong>s l<strong>la</strong>madas <strong>conducta</strong>s sustitutivas, que aparec<strong>en</strong><br />

como recurso reductor <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión: mascar chicle (tan habitual <strong>en</strong> atletas o <strong>en</strong><br />

sujetos que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ejecutar altos r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos (pilotos, toreros), fumar, beber<br />

(<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pelícu<strong>la</strong>s, cuando el protagonista, ante <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión dice ―necesito una<br />

70


copa‖), hacer <strong>de</strong>porte e incluso <strong>la</strong> actividad por <strong>la</strong> actividad (ponerse a limpiar el<br />

polvo o a or<strong>de</strong>nar <strong>la</strong> casa). Contra todo pronóstico, este tipo <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>s<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un gran valor <strong>de</strong> superviv<strong>en</strong>cia.<br />

2. En otras ocasiones, esta activación dará lugar a <strong>conducta</strong>s <strong>de</strong> Lucha-<br />

Huída <strong>en</strong> busca <strong><strong>de</strong>l</strong> control <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación y, por su importancia <strong>en</strong> el mundo<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong>, nos fijaremos un poco más <strong>en</strong> el<strong>la</strong>s.<br />

En 1969, dos cardiólogos (no psicólogos ni psiquiatras) californianos, Friedman<br />

y Ros<strong>en</strong>man, observaron <strong>en</strong> clínica que muchos <strong>de</strong> sus paci<strong>en</strong>tes con<br />

<strong>en</strong>fermedad coronaria pres<strong>en</strong>taban unos rasgos psicológicos comunes:<br />

impaci<strong>en</strong>cia, hostilidad, competitividad, agresividad, alerta perman<strong>en</strong>te,<br />

esfuerzos por <strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que empr<strong>en</strong><strong>de</strong>n, apreciación<br />

<strong>de</strong> un alto rango <strong>de</strong> situaciones am<strong>en</strong>azantes y un tono <strong>de</strong> voz alto.<br />

D<strong>en</strong>ominaron a este concepto Patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> Tipo A. Los estudios<br />

posteriores han <strong>de</strong>terminado una alta corre<strong>la</strong>ción con este estilo <strong>de</strong><br />

comportami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r.[2]<br />

La conexión m<strong>en</strong>tal Patrón A <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> y ejecutivo <strong>de</strong> empresa es rápida!.<br />

Sin embargo, aunque con mayor frecu<strong>en</strong>cia, no se da so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong> este tipo<br />

<strong>de</strong> trabajo.<br />

Estos sujetos percib<strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno como opuesto a sus objetivos y am<strong>en</strong>azador<br />

<strong>de</strong> su autoestima y necesitan afirmarse perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te a través <strong>de</strong> logros<br />

personales para alcanzar <strong>la</strong> cognición <strong>de</strong> control. Pero, <strong>en</strong> realidad tal<br />

cognición es fugaz puesto que, <strong>en</strong> el mundo <strong><strong>la</strong>boral</strong>, abundan <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s y<br />

<strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia y, a<strong>de</strong>más experim<strong>en</strong>ta una constante urg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> tiempo que<br />

le hace intolerable el reposo y <strong>la</strong> inactividad. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong><br />

am<strong>en</strong>azas es continua, elig<strong>en</strong> <strong>la</strong> acción como estrategia, su t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a <strong>la</strong><br />

dominación, su inclinación a competir y su <strong>de</strong>mostrada agresividad, les induce<br />

a un perman<strong>en</strong>te estado <strong>de</strong> lucha.<br />

Como a<strong>de</strong>más, este estilo <strong>de</strong> vida está refr<strong>en</strong>dado por valores sociales<br />

tradicionales consi<strong>de</strong>rados como <strong>de</strong>seables (competitividad, agresividad, ser el<br />

primero...) es muy difícil <strong>de</strong> modificar.<br />

Los estudios confirman que <strong>en</strong> <strong>los</strong> sujetos con Patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> Tipo A hay<br />

mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad coronaria, acci<strong>de</strong>ntes, homicidios, suicidios,<br />

cefaleas y molestias somáticas, mayor consumo <strong>de</strong> cigarril<strong>los</strong>, infecciones<br />

respiratorias.<br />

Sin embargo, aunque pueda resultar ―fácil‖ a primera vista <strong>de</strong>tectar un Patrón A<br />

<strong>de</strong> <strong>conducta</strong>, no nos <strong>de</strong>bemos fiar. Exist<strong>en</strong> personas con un alto grado <strong>de</strong><br />

“dureza” (Hardiness), que aparece por primera vez <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura ci<strong>en</strong>tífica<br />

<strong>en</strong> 1972, <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> protección fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> estresores.<br />

Son Kobasa y Maddi (1981)[3] <strong>los</strong> autores que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n el concepto, a través<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> estudio <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s personas que ante hechos vitales negativos parecían<br />

t<strong>en</strong>er unas características <strong>de</strong> personalidad que les protegían. Así, se ha<br />

establecido que <strong>la</strong>s personas resist<strong>en</strong>tes ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un gran s<strong>en</strong>tido <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

71


compromiso, una fuerte s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> control sobre <strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos y están<br />

más abiertos a <strong>los</strong> cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> vida, a <strong>la</strong> vez que ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a interpretar <strong>la</strong>s<br />

experi<strong>en</strong>cias estresantes y dolorosas como una parte más <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia, En<br />

g<strong>en</strong>eral, se consi<strong>de</strong>ra que es un constructo multifactorial con tres compon<strong>en</strong>tes<br />

principales: compromiso, control y reto.<br />

3. Por último, <strong>la</strong> Inhibición Conductual sería <strong>la</strong> otra alternativa posible <strong>en</strong><br />

respuesta paradójica a <strong>la</strong> activación biológica g<strong>en</strong>eral.<br />

En el primer caso, <strong>la</strong> apreciación <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> propios<br />

recursos se resuelve <strong>en</strong> <strong>conducta</strong>s consumatorias. En el segundo caso, <strong>la</strong>s<br />

<strong>conducta</strong>s <strong>de</strong> lucha no llegan a ser consumatorias, como hemos visto <strong>en</strong> el<br />

Patrón A <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>., sino que se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> como resist<strong>en</strong>cia, situando al<br />

organismo al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> c<strong>la</strong>udicación.<br />

Es este estado <strong>de</strong> c<strong>la</strong>udicación lo que se conoce como inhibición conductual,<br />

pero <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida no como inmovilidad absoluta, sino como efecto apar<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un<br />

estado <strong>de</strong> máxima activación resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>f<strong>en</strong>sión[4] que el sujeto hace<br />

<strong>de</strong> su <strong>en</strong>torno y <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> adaptarse a él. Es <strong>de</strong>cir, su activación<br />

nervioso-c<strong>en</strong>tral y neuro<strong>en</strong>docrina, su inhibición inmunológica, estados<br />

emocionales disp<strong>la</strong>c<strong>en</strong>teros y expectativas <strong>de</strong>sesperanzadoras, repercut<strong>en</strong><br />

negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el organismo <strong>en</strong> forma <strong>de</strong> úlceras, ansiedad, <strong>de</strong>presión,<br />

<strong>de</strong>sorganización <strong>de</strong> <strong>los</strong> apr<strong>en</strong>dizajes y vulnerabilidad a contraer infecciones e<br />

incluso conducir a <strong>la</strong> muerte.<br />

En el caso <strong>de</strong> que el sujeto no pueda huir <strong><strong>de</strong>l</strong> medio como último recurso, ti<strong>en</strong>e<br />

<strong>la</strong> opción <strong>de</strong> emplear estrategias <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to distintas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

conductuales, con lo que pue<strong>de</strong> reducir activación a través <strong>de</strong> mecanismos<br />

primarios, como <strong>la</strong> habituación, o mediante <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sas psicológicas para<br />

reestructurar internam<strong>en</strong>te <strong>los</strong> efectos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>en</strong>torno objetivo.<br />

CAPITULO III.-<br />

3.1 INSTRUMENTOS<br />

Los <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE se v<strong>en</strong> forzados a implicarse durante muchas horas<br />

<strong>en</strong> <strong>los</strong> problemas y preocupaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas con <strong>la</strong>s que se re<strong>la</strong>cionan<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte administrativa, profesionalm<strong>en</strong>te, trabajos técnicos y personal<br />

auxiliar con el sujeto se c<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>los</strong> problemas actuales (salud, higi<strong>en</strong>e<br />

m<strong>en</strong>tal, re<strong>la</strong>ciones personales o <strong><strong>la</strong>boral</strong>es, etc) y éstos vi<strong>en</strong><strong>en</strong> cargados con<br />

muy diversos s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos, tales como <strong>la</strong> preocupación. El miedo, el rechazo,<br />

el odio, <strong>la</strong> <strong>de</strong>sesperación, etc.<br />

La psicología social se interesa <strong>en</strong> el estudio ci<strong>en</strong>tífico <strong>de</strong> <strong>los</strong> procesos que<br />

permit<strong>en</strong> explicar cómo s<strong>en</strong>timos, p<strong>en</strong>samos y somos afectados por <strong>los</strong> otros,<br />

así como <strong>la</strong> manera <strong>en</strong> que actuamos con re<strong>la</strong>ción a el<strong>los</strong>. Enfatiza el hecho <strong>de</strong><br />

que <strong>los</strong> seres humanos son criaturas sociales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que nac<strong>en</strong> hasta que<br />

muer<strong>en</strong>, y que es imposible compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rnos sin <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r como actuamos y<br />

reaccionamos fr<strong>en</strong>te a <strong>los</strong> <strong>de</strong>más.<br />

72


El comportami<strong>en</strong>to social, como objeto <strong>de</strong> estudio, supone un rico y complejo<br />

<strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones interpersonales, un incesante flujo <strong>de</strong> interacciones y<br />

un sistema <strong>de</strong> intercambios materiales y simbólicos a <strong>los</strong> que, como actores y<br />

como observadores, tratamos <strong>de</strong> dar s<strong>en</strong>tido. Esta búsqueda <strong>de</strong> inteligibilidad y<br />

<strong>de</strong> significado incluye <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión tanto <strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to propio como<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> comportami<strong>en</strong>to aj<strong>en</strong>o.<br />

Asimismo, como no siempre es obvia <strong>la</strong> solución a estos problemas ni<br />

fácilm<strong>en</strong>te alcanzable, esa interacción <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE con el<br />

sujeto se hace ambigua y frustrante. En consecu<strong>en</strong>cia <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UNE que continuam<strong>en</strong>te trabaja <strong>en</strong> <strong>la</strong> función administrativa va acumu<strong>la</strong>ndo un<br />

<strong>estrés</strong> crónico que pue<strong>de</strong> causarle emocionalm<strong>en</strong>te y lógicam<strong>en</strong>te llevarle a<br />

una situación <strong>de</strong> agotado. Por todo esto y para evitar el término inglés (brunout)<br />

que ha com<strong>en</strong>zado a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>rse <strong>en</strong> el ambi<strong>en</strong>te administrativo, parece<br />

preferible <strong>de</strong>nominar este constructo con <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te perífrasis: Síndrome <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

<strong>nivel</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> y patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE. Los<br />

estresares, pue<strong>de</strong>n ser <strong>de</strong> dos tipos:<br />

a.- Psicosociales. Pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar <strong>estrés</strong> por el significado que <strong>la</strong> persona les<br />

asigna.<br />

Producir <strong>de</strong>terminados cambios bioquímicas o eléctricos que automáticam<strong>en</strong>te<br />

disparan <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Ejemplo: Hay que trabajar con poca luz <strong>en</strong> una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> hospitalización,<br />

pues <strong>en</strong> el turno <strong>de</strong> noche se <strong>de</strong>be respetar <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>de</strong> lo posible el que<br />

puedan dormir <strong>los</strong> paci<strong>en</strong>tes.<br />

La respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es <strong>la</strong> respuesta inespecífica <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo a cualquier<br />

<strong>de</strong>manda y el término estresor o situación estresante se refiere al estimulo o<br />

situación que provoca una respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

Es una respuesta automática <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo ante cualquier cambio ambi<strong>en</strong>tal,<br />

externo o interno, mediante <strong>la</strong> cual el organismo se prepara para hacer fr<strong>en</strong>te a<br />

<strong>la</strong>s posibles <strong>de</strong>mandas que se g<strong>en</strong>er<strong>en</strong> como consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva<br />

situación. (Prof. Labrador 1996).<br />

Sigui<strong>en</strong>do con el ejemplo <strong>de</strong> estresor anterior, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> percibir que el<br />

profesional ha estado a punto <strong>de</strong> equivocarse al administrar el antibiótico, y<br />

aunque no ha llegado a ocurrir nada, se han podido producir una serie <strong>de</strong><br />

alteraciones <strong>en</strong> el organismo, como respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, tales como:<br />

taquicardia, sudor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos, temblor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s piernas, nerviosismo e<br />

inseguridad durante una <strong>la</strong>rga temporada cada vez que t<strong>en</strong>ga que administrar<br />

un antibiótico, etc.<br />

En toda situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, exist<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> características comunes:<br />

a.- Se g<strong>en</strong>era un cambio o una situación nueva.<br />

b.- Suele haber falta <strong>de</strong> información.<br />

73


c.- Incertidumbre. No se pue<strong>de</strong> pre<strong>de</strong>cir lo que va a ocurrir.<br />

d.- Ambigüedad: cuanto más ambigua sea <strong>la</strong> situación, mayor po<strong>de</strong>r<br />

estresante g<strong>en</strong>erará.<br />

e.- La inmin<strong>en</strong>cia <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio pue<strong>de</strong> g<strong>en</strong>erar todavía más <strong>estrés</strong>.<br />

f.- En g<strong>en</strong>eral, se ti<strong>en</strong><strong>en</strong> habilida<strong>de</strong>s para manejar <strong>la</strong>s nuevas situaciones.<br />

g.- Se produc<strong>en</strong> alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones biológicas <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo<br />

que nos obligan a trabajar más int<strong>en</strong>sam<strong>en</strong>te para volver al estado <strong>de</strong><br />

equilibrio.<br />

h.- Duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. Cuanto más tiempo dure una situación<br />

nueva, mayor es el <strong>de</strong>sgaste <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo.<br />

Se <strong>de</strong>scrib<strong>en</strong> tres fases sucesivas <strong>de</strong> adaptación <strong><strong>de</strong>l</strong> organismo:<br />

1.- Fase <strong>de</strong> reacción <strong>de</strong> a<strong>la</strong>rma: Ante un estímulo estresante, el organismo<br />

reacciona automáticam<strong>en</strong>te preparándose para <strong>la</strong> respuesta, para <strong>la</strong> acción,<br />

tanto para luchar como para escapar <strong><strong>de</strong>l</strong> estimulo estresante. Se g<strong>en</strong>era una<br />

activación <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema nervioso con <strong>la</strong>s típicas manifestaciones <strong>de</strong> sequedad<br />

<strong>de</strong> boca, <strong>de</strong> pupi<strong>la</strong>s di<strong>la</strong>tadas, sudoración, t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, taquicardia,<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> síntesis <strong>de</strong> glucosa y <strong>de</strong> <strong>la</strong> secreción <strong>de</strong> adr<strong>en</strong>alina y<br />

noradr<strong>en</strong>alina.<br />

Se g<strong>en</strong>era también una activación psicológica, aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

at<strong>en</strong>ción y conc<strong>en</strong>tración. Es una fase <strong>de</strong> corta duración y no es perjudicial<br />

cuando el organismo dispone <strong>de</strong> tiempo para recuperarse.<br />

2.- Fase <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia: Aparece cuando el organismo no ti<strong>en</strong>e tiempo<br />

recuperarse y continua reaccionando para hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> situación.<br />

3.- Fase <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to: Como <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> adaptación es limitada, si el<br />

<strong>estrés</strong> continúa o adquiere más int<strong>en</strong>sidad pue<strong>de</strong>n llegar a superarse <strong>la</strong>s<br />

capacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia, y el organismo <strong>en</strong>tra <strong>en</strong> una fase <strong>de</strong> agotami<strong>en</strong>to,<br />

con aparición <strong>de</strong> alteraciones psicosomáticas.<br />

En el campo profesional hay algunas profesiones que son fu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. La<br />

<strong>en</strong>fermería es, sin duda, una profesión g<strong>en</strong>eradora <strong>de</strong> gran <strong>estrés</strong>, ya que se<br />

viv<strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> gran int<strong>en</strong>sidad emocional.<br />

Las fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong>:<br />

- Sucesos vitales int<strong>en</strong>sos y extraordinarios: Aparece cuando se produc<strong>en</strong><br />

situaciones <strong>de</strong> cambio como separación matrimonial, <strong>de</strong>spidos <strong>de</strong> trabajo,<br />

muerte <strong>de</strong> familiares próximos, etc.<br />

- Sucesos diarios estresantes <strong>de</strong> pequeña int<strong>en</strong>sidad: Según algunos<br />

autores este tipo <strong>de</strong> sucesos pue<strong>de</strong>n provocar efectos psicológicos y biológicos<br />

74


más importantes que <strong>los</strong> que puedan g<strong>en</strong>erar acontecimi<strong>en</strong>tos más drásticos<br />

como <strong>la</strong> muerte <strong>de</strong> un familiar próximo.<br />

- Sucesos <strong>de</strong> t<strong>en</strong>sión crónica mant<strong>en</strong>ida: Son aquel<strong>la</strong>s situaciones capaces<br />

<strong>de</strong>g<strong>en</strong>erar <strong>estrés</strong> mant<strong>en</strong>ido durante periodos <strong>de</strong> tiempo más o m<strong>en</strong>os <strong>la</strong>rgos.<br />

El <strong>estrés</strong> que supone t<strong>en</strong>er un hijo que ti<strong>en</strong>e problemas cada día a<br />

consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una <strong>en</strong>fermedad, drogadicción, etc. Los tipos <strong>de</strong> estresares<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong>es se c<strong>la</strong>sifican <strong>en</strong>:<br />

A.- Estresares <strong><strong>de</strong>l</strong> ambi<strong>en</strong>te físico, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />

- La iluminación. No es lo mismo trabajar <strong>en</strong> un turno nocturno que <strong>en</strong> el<br />

diurno.<br />

- El ruido. Trabajar con a<strong>la</strong>rmas continuam<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong> afectar no sólo al oído,<br />

sino al <strong>de</strong>sempeño <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo: satisfacción, productividad, (Oficina <strong>de</strong><br />

P<strong>la</strong>nificación colindante con Cocina <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE), etc.<br />

- Ambi<strong>en</strong>tes contaminados. La percepción <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos, pue<strong>de</strong> producir<br />

mayor ansiedad <strong>en</strong> el campo auxiliar, repercuti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y el<br />

bi<strong>en</strong>estar psicológico.<br />

- La temperatura. A veces trabajar <strong>en</strong> un ambi<strong>en</strong>te caluroso g<strong>en</strong>era un<br />

trem<strong>en</strong>do disconfort.<br />

- Peso. Los profesionales que han <strong>de</strong> trabajar <strong>en</strong> el área médica muchas horas<br />

con <strong><strong>de</strong>l</strong>antales o guantes protectores <strong>de</strong> plomo pue<strong>de</strong>n estar sometidos a<br />

cargar con un peso importante. El cansancio pue<strong>de</strong> duplicarse.<br />

B.- Estresares <strong>de</strong> <strong>la</strong> tarea. La g<strong>en</strong>eración <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> varía <strong>de</strong> unas personas a<br />

otras, ya que <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> cada tarea y <strong>de</strong> lo q g<strong>en</strong>era <strong>en</strong> <strong>los</strong> técnicos<br />

<strong>en</strong> función <strong>de</strong> lo que gusta o no hacer. Cuando <strong>la</strong> tarea se a<strong>de</strong>cua a <strong>la</strong>s<br />

expectativas y a capacidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> técnicos, contribuye al bi<strong>en</strong>estar psicológico<br />

y supone una importante motivación. Entre estos estresares se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran:<br />

- La carga m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> trabajo. Es el grado <strong>de</strong> movilización <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía y<br />

capacidad m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secretarias administrativas pone <strong>en</strong> juego para<br />

<strong>de</strong>sempeñar <strong>la</strong> tarea. Ejemplo: t<strong>en</strong>er que preparar informes, solicitu<strong>de</strong>s,<br />

ingresos, salida <strong>de</strong> docum<strong>en</strong>tos y otros <strong>en</strong> un horario reducido.<br />

- El control sobre <strong>la</strong> tarea. Ocurre cuando no se contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> tarea, es <strong>de</strong>cir,<br />

cuando <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s a realizar no se a<strong>de</strong>cuan a nuestros conocimi<strong>en</strong>tos.<br />

Ejemplo: Han cambiado a un profesional <strong>de</strong> puesto <strong>de</strong> trabajo, y ha sido<br />

tras<strong>la</strong>dado a otra área, cuando resulta que <strong>los</strong> cinco últimos años ha trabajado<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> presupuesto. No contro<strong>la</strong> <strong>la</strong> tarea a realizar y no se atreve a<br />

tomar <strong>la</strong>s iniciativas a<strong>de</strong>cuadas por temor a <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos y at<strong>en</strong>ción<br />

que requier<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong> profesionales.<br />

C.- Estresares <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización: Los estresares mas importantes que<br />

aparec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> organización son <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes.<br />

75


- Conflicto y ambigüedad <strong><strong>de</strong>l</strong> Rol. Ocurre cuando hay difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre lo que<br />

espera el profesional y <strong>la</strong> realidad lo que le exige <strong>la</strong> organización. Pue<strong>de</strong> haber<br />

conflictos como por ejemplo recibir or<strong>de</strong>nes contradictorias <strong>de</strong> un responsable o<br />

cuando <strong>los</strong> <strong>de</strong>seos y metas no se correspon<strong>de</strong>n con lo que realm<strong>en</strong>te estamos<br />

haci<strong>en</strong>do. Cuando no se ti<strong>en</strong>e c<strong>la</strong>ro lo que se ti<strong>en</strong>e que hacer, <strong>los</strong> objetivos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

trabajo y <strong>la</strong> responsabilidad inher<strong>en</strong>te que conlleva, nos pue<strong>de</strong> estresar <strong>de</strong><br />

forma importante.<br />

También influy<strong>en</strong> <strong>los</strong> tiempos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones interpersonales,<br />

s<strong>en</strong>tirse observado – criticado por <strong>los</strong> compañeros, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

comunicación y <strong>la</strong>s escasas posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción. Estos factores<br />

también pue<strong>de</strong>n causar <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />

- La jornada <strong>de</strong> trabajo excesiva produce <strong>de</strong>sgaste físico y m<strong>en</strong>tal e impi<strong>de</strong> al<br />

profesional hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s situaciones estresantes. Por ejemplo una jornada<br />

nocturna pue<strong>de</strong> ser más <strong>la</strong>rga que una <strong>de</strong> mañana o tar<strong>de</strong> y por tanto al final <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> jornada, el profesional se <strong>en</strong>contrará más agotado y su capacidad física y<br />

m<strong>en</strong>tal pue<strong>de</strong> verse disminuida.<br />

- Las re<strong>la</strong>ciones interpersonales pue<strong>de</strong>n llegar a convertirse <strong>en</strong> una fu<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong> <strong>estrés</strong>. Piénsese <strong>en</strong> un profesional <strong>de</strong>sequilibrado emocionalm<strong>en</strong>te que<br />

hace <strong>la</strong> vida imposible a todos sus compañeros. Es una fu<strong>en</strong>te continua <strong>de</strong><br />

<strong>estrés</strong>. Por el contrario, cuando existe bu<strong>en</strong>a comunicación interpersonal y<br />

cuando se percibe apoyo social y <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización, se amortiguan <strong>los</strong> efectos<br />

negativos <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> sobre nuestra salud.<br />

- Promoción y <strong>de</strong>sarrollo profesional. Si <strong>la</strong>s aspiraciones profesionales no se<br />

correspon<strong>de</strong>n con <strong>la</strong> realidad por falta <strong>de</strong> valoración <strong>de</strong> méritos, se pue<strong>de</strong><br />

g<strong>en</strong>erar una profunda frustración apareci<strong>en</strong>do el <strong>estrés</strong>.<br />

El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> produce una serie <strong>de</strong> consecu<strong>en</strong>cias y efectos negativos:<br />

1.- A <strong>nivel</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema <strong>de</strong> respuesta fisiológica: Taquicardia, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong>sión arterial, sudoración, alteraciones <strong><strong>de</strong>l</strong> ritmo respiratorio, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucemia <strong>en</strong> <strong>la</strong> sangre, aum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

metabolismo basal, aum<strong>en</strong>to <strong><strong>de</strong>l</strong> colesterol, inhibición <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema<br />

inmunológico, s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> nudo <strong>en</strong> <strong>la</strong> garganta, di<strong>la</strong>tación <strong>de</strong> pupi<strong>la</strong>s, etc.<br />

2.- A <strong>nivel</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema cognitivo: S<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> preocupación, in<strong>de</strong>sición,<br />

bajo <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración, <strong>de</strong>sori<strong>en</strong>tación, mal humor, hipers<strong>en</strong>sibilidad a <strong>la</strong><br />

critica, s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> control, etc.<br />

3.- A <strong>nivel</strong> <strong><strong>de</strong>l</strong> sistema motor: hab<strong>la</strong>r rápido, temblores, tartamu<strong>de</strong>o, voz<br />

<strong>en</strong>trecortada, imprecisión, exp<strong>los</strong>iones emocionales, consumo <strong>de</strong> drogas<br />

legales como tabaco y alcohol, exceso d apetito, falta <strong>de</strong> apetito, <strong>conducta</strong>s<br />

impulsivas, risas nerviosas, bostezos, etc.<br />

- El <strong>estrés</strong> también g<strong>en</strong>era una serie <strong>de</strong> trastornos asociados, que aunque no<br />

sean causas <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nantes a veces se constituye <strong>en</strong> un factor e<strong>la</strong>borado.<br />

76


Trastornos respiratorios: Asma, hiperv<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción, taquicardia, etc.<br />

Trastornos cardiovascu<strong>la</strong>res Enfermedad coronaria, hipert<strong>en</strong>sión arterial,<br />

alteraciones <strong><strong>de</strong>l</strong> ritmo cardiaco, etc.<br />

Trastornos inmunológicos: Desarrollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas.<br />

Trastornos <strong>en</strong>docrinos: Hipertiroidismo, hipotiroidismo, síndrome <strong>de</strong> Cushing,<br />

etc.<br />

Trastornos <strong>de</strong>rmatológicos: Prurito, sudoración excesiva, <strong>de</strong>rmatitis atípica,<br />

caída <strong><strong>de</strong>l</strong> cabello, urticaria crónica, rubor facial, etc.<br />

Diabetes: Suele agravar <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermedad.<br />

Dolores crónicos y cefaleas continuas.<br />

Trastornos sexuales: Impot<strong>en</strong>cia, eyacu<strong>la</strong>ción precoz, vaginismo, alteraciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> libido, etc.<br />

Trastornos psicopatológicos: Ansiedad, miedos, fobias, <strong>de</strong>presión,<br />

<strong>conducta</strong>s adictivas, insomnio, alteraciones alim<strong>en</strong>tarías, trastornos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

personalidad, etc.<br />

Los programas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción y control <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong>b<strong>en</strong> partir <strong>de</strong> una<br />

evaluación multidim<strong>en</strong>sional <strong><strong>de</strong>l</strong> proceso <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> aquel<strong>los</strong><br />

factores personales, interpersonales y organizacionales que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

g<strong>en</strong>eración <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo. Pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>ducirse, por tanto, que el <strong>estrés</strong><br />

no pue<strong>de</strong> ser analizado <strong>de</strong> forma ais<strong>la</strong>da. El estudio <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE va a requerir el conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos es<strong>en</strong>ciales<br />

tales como:<br />

- Estresares: condiciones físicas y psicosociales <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo.<br />

- Percepción <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>: evaluación cognitiva <strong><strong>de</strong>l</strong> individuo <strong>en</strong> su apreciación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas ambi<strong>en</strong>tales y <strong>los</strong> recursos <strong>de</strong> <strong>los</strong> que dispone.<br />

- Variables mo<strong>de</strong>radoras: características personales e interpersonales que<br />

pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> vulnerabilidad al <strong>estrés</strong> tales como: patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong>,<br />

auto eficacia, locus <strong>de</strong> control, estrategias <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to, apoyo social.<br />

- Respuestas al <strong>estrés</strong>: fisiológicas, comporta m<strong>en</strong>tales, cognitivas.<br />

- Consecu<strong>en</strong>cias sobre <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones interpersonales <strong>en</strong> el trabajo, <strong>la</strong><br />

satisfacción <strong><strong>la</strong>boral</strong>, r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el trabajo, etc.<br />

En <strong>de</strong>finitiva, para evaluar el <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> es necesario utilizar difer<strong>en</strong>tes<br />

instrum<strong>en</strong>tos que se refieran a aspectos re<strong>la</strong>cionados tanto con <strong>la</strong> situación<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong> como con el individuo. Los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> evaluación que resultan<br />

más útiles son:<br />

77


- Listas <strong>de</strong> control para <strong>de</strong>terminar <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes ámbitos <strong>de</strong> una organización<br />

re<strong>la</strong>cionados con el cont<strong>en</strong>ido <strong><strong>de</strong>l</strong> trabajo y <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones sociales que pue<strong>de</strong>n<br />

ocasionar <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />

- Cuestionarios, esca<strong>la</strong>s e inv<strong>en</strong>tarios que permit<strong>en</strong> obt<strong>en</strong>er información<br />

sobre <strong>la</strong> forma <strong>en</strong> que son percibidos <strong>los</strong> estresares, así como <strong>la</strong>s<br />

características y estrategias <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to ante un ev<strong>en</strong>to estresante.<br />

- Indicadores bioquímicos y electrofisiológicos para <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

respuestas fisiológicas.<br />

- Cuestionar<strong>los</strong> sobre problemas <strong>de</strong> salud que pue<strong>de</strong>n ser ocasionados por el<br />

<strong>estrés</strong>.<br />

- Sistema <strong>de</strong> registro administrativo para evaluar, por ejemplo, el abs<strong>en</strong>tismo<br />

y <strong>la</strong> incapacidad <strong><strong>la</strong>boral</strong>:<br />

A continuación, vamos a com<strong>en</strong>tar algunos <strong>de</strong> estos métodos diseñados para<br />

<strong>la</strong> evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>:<br />

Las listas <strong>de</strong> control son un instrum<strong>en</strong>to que permite <strong>la</strong> auto evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

propios profesionales <strong>de</strong> salud con el objetivo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> riesgos<br />

(estresares) <strong>en</strong> el puesto <strong>de</strong> trabajo que puedan causar el <strong>estrés</strong>. Constituy<strong>en</strong>,<br />

pues, el primer paso para <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> riesgos <strong><strong>la</strong>boral</strong>es.<br />

Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Condiciones <strong>de</strong> Vida y Trabajo (1933). Conti<strong>en</strong>e cuatro listas <strong>de</strong><br />

control refer<strong>en</strong>tes a <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes aspectos: cont<strong>en</strong>ido y organización <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

trabajo; condiciones <strong>de</strong> trabajo; condiciones <strong>de</strong> empleo (política organizacional)<br />

y re<strong>la</strong>ciones <strong>en</strong> el trabajo. Cada una <strong>de</strong> estas listas pres<strong>en</strong>ta una serie <strong>de</strong><br />

preguntas <strong>en</strong> formato sí/no. Con <strong>la</strong> suma <strong>de</strong> sus respuestas se obt<strong>en</strong>drá una<br />

puntuación total don<strong>de</strong> a mayor puntuación, mayor el número <strong>de</strong> problemas<br />

i<strong>de</strong>ntificados que pue<strong>de</strong>n ser g<strong>en</strong>eradores <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>.<br />

3.2 TÈCNICAS E INSTRUMENTOS<br />

Técnicas: Encuesta.<br />

Instrum<strong>en</strong>tos: Test.<br />

3.2.1 PLAN DE RECOLECCIÓN DE LA INFORMACION<br />

Para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> información necesaria se utilizó un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> evaluación<br />

como es el Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo Barraza Macías el cual se pres<strong>en</strong>to como<br />

una actividad <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> contexto <strong>de</strong> investigación, cuyo objetivo fue<br />

diagnosticar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE, también se les<br />

preguntó el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to administrativo <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre anterior.<br />

Las técnicas y <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos serán aplicados a <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE<br />

con una edad promedia <strong>de</strong> 26 a 35 años, <strong>en</strong> el espacio y mom<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuados<br />

<strong>de</strong> modo que se propicie un ambi<strong>en</strong>te favorable para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

78


información. Para establecer el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> afección <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />

3.2.2 PLAN DE PROCESAMIENTO DE LA INFORMACION<br />

La información recogida se analizó <strong>en</strong> el software estadístico R, con <strong>los</strong><br />

resultados <strong>de</strong> <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> se formaron grupos Grupo1 (<strong>estrés</strong> alto), Grupo2<br />

(<strong>estrés</strong> medio), Grupo3 (<strong>estrés</strong> bajo), se compararon el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

grupos m<strong>en</strong>cionados.<br />

3.2.3 INSTRUMENTOS<br />

La evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> se ha realizado mediante el Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo<br />

Barraza Macías. Los 3 <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> (Alto, medio y Bajo) proporcionan una<br />

estimación <strong><strong>de</strong>l</strong> grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> que consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> persona que <strong>los</strong><br />

acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su vida están <strong>de</strong>sbordando sus capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos<br />

meses. Para evaluar Burnout académico se utilizó <strong>la</strong> traducción al castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Mas<strong>la</strong>ch Burnout Inv<strong>en</strong>tory-Stu<strong>de</strong>nt Survey (15 ítems; Schaufeli et al., 2002),<br />

cuyas dim<strong>en</strong>siones se <strong>de</strong>nominan Agotami<strong>en</strong>to, Cinismo y Eficacia académica.<br />

El intervalo <strong>de</strong> respuesta va <strong>de</strong> 1 (Nunca/ Rara vez/ Algunas veces) a 5 (Casi<br />

siempre /Siempre).<br />

3.2.4 PROCEDIMIENTO<br />

El Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo Barraza Macías se pres<strong>en</strong>tó como una actividad<br />

<strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Experi<strong>en</strong>cia piloto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>los</strong> trabajadores <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UNE, podían participar <strong>de</strong> forma voluntaria y anónima, y cuyo objetivo era<br />

conocer su opinión sobre <strong>la</strong> misma e i<strong>de</strong>ntificar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

UNE, durante el horario <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>de</strong> cuar<strong>en</strong>ta horas semanal <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre, cuya<br />

pob<strong>la</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> personal administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE son 444 y se divi<strong>de</strong>n <strong>en</strong><br />

<strong>nivel</strong>es como profesional, técnicos y personal auxiliar es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:<br />

ABREGU<br />

LLACTAHUA<br />

MAN<br />

POMPEYO<br />

ABUNO<br />

SOTO<br />

WILMER<br />

ACOSTA<br />

SUSANIBAR<br />

ALEJANDRI<br />

NA MARIA<br />

ACOSTA<br />

SUSANIBAR<br />

MARIO<br />

ESTEBAN<br />

ACUÑA<br />

SERNA<br />

ANGEL<br />

ENRIQUE<br />

ACHULLI<br />

SOLAR<br />

FELICIANO<br />

CAJA<br />

ALVAREZ<br />

ADOLFO<br />

ABDAS<br />

CALDERON<br />

ARTICA<br />

CLARA LUZ<br />

CALDERON<br />

ARTICA<br />

MARIA<br />

MILAGROS<br />

CALLUPE<br />

CHAVEZ<br />

ROCIO DE<br />

MILAGRO<br />

CAMPAÑA<br />

OYOLA<br />

MATILDE<br />

CAMPO<br />

DIONICIO<br />

ELIZABETH<br />

CHERO<br />

GARCIA<br />

ROSARIO<br />

DEL PILAR<br />

CHEVARRIA<br />

VALENZUEL<br />

A JUDITH<br />

KARINA<br />

CHIGNE<br />

MENDOZA<br />

AMERICA<br />

GRACIELA<br />

CHIGNE<br />

MENDOZA<br />

MARIA<br />

URSULA<br />

CHIPANA<br />

QUINCHORI<br />

FELIPE NERI<br />

CHIRI DE LA<br />

CRUZ<br />

CESAR<br />

AUGUSTO<br />

FLORES<br />

REQUEJO<br />

JORGE<br />

ALBERTO<br />

ALEJANDR<br />

O<br />

FLORES<br />

ROSAS<br />

ERIC<br />

SEGUNDO<br />

FLORES<br />

TONE<br />

MARLENE<br />

FRANCO<br />

PORRAS<br />

HERNAN<br />

FREDY<br />

FRIAS<br />

CABALLER<br />

O ALICIA<br />

MARGARIT<br />

A<br />

FUENTES<br />

GODOY<br />

ROSA IRMA<br />

JAUREGU<br />

I<br />

PAREDES<br />

GERALD<br />

JIMENEZ<br />

RAMIREZ<br />

DE<br />

REYNA<br />

EDITH<br />

ROSA<br />

JIMENEZ<br />

SEGARRA<br />

JORGE<br />

ERNESTO<br />

JULCA<br />

VILLARR<br />

OEL<br />

DANILO<br />

LINDILFO<br />

JULCA<br />

VILLARR<br />

OEL<br />

HERNAND<br />

O JAVIER<br />

JUSTO<br />

CERVANT<br />

ES<br />

CARLOS<br />

EDGARD<br />

O<br />

MELENDEZ<br />

GALINDO<br />

FELIPE<br />

MELENDEZ<br />

GALINDO<br />

MANUEL<br />

MELENDEZ<br />

GALINDO<br />

MARITZA<br />

MELENDEZ<br />

GUERRA<br />

SANTIAGO<br />

MENDEZ<br />

FERNANDE<br />

Z RICARDO<br />

ALBERTO<br />

MENDOZA<br />

FERRER<br />

ELARD<br />

PILARES<br />

ARANIBAR<br />

HERNAN<br />

VIRGILIO<br />

PIMENTEL<br />

CORDOVA<br />

SILVESTRE<br />

PIMENTEL<br />

CUELLAR<br />

MARGARIT<br />

A<br />

SANTOSA<br />

PINO<br />

OLIVERA<br />

FILOMENA<br />

POCCORIM<br />

AY<br />

HILARES<br />

TEOFILO<br />

SANTO<br />

TOMAS<br />

PORTOCA<br />

RRERO<br />

MORI<br />

GENOVEVA<br />

SALAZAR<br />

FLORES<br />

VICTOR<br />

SALAZAR<br />

RAMOS<br />

EMILIANO<br />

SALAZAR<br />

RUIZ VIDAL<br />

SALAZAR<br />

URRUCHI<br />

IBY<br />

SALINAS<br />

ESPINOZA<br />

ALFREDO<br />

SALINAS<br />

FLORES<br />

MARIA<br />

MERCEDES<br />

VALDIVIA<br />

SOLANO<br />

HECTOR<br />

EMILIO<br />

VALDIVIA<br />

SOLANO<br />

TORIBIO<br />

FORTUNAT<br />

O<br />

VALVERDE<br />

CASTRO<br />

URSULA<br />

ANTONIET<br />

A<br />

VALVERDE<br />

QUIROZ<br />

MONICA<br />

ADELA<br />

VARGAS<br />

CENTENO<br />

GRIMALDO<br />

EDMUNDO<br />

VARGAS<br />

LOPEZ<br />

MARIA<br />

NATIVIDAD<br />

79


80<br />

AGUAYO<br />

NAVARRO<br />

ISIDRO<br />

SALVADOR<br />

CANCHA<br />

COMPONED<br />

O NELLY<br />

DARIA<br />

CHOCCE<br />

CENTENO<br />

DAVID<br />

SALOMON<br />

FUENTES<br />

PONCE<br />

EMILIO<br />

LAIME<br />

VELASQU<br />

EZ VDA<br />

DE<br />

HUAMALI<br />

AS<br />

ESTELA<br />

JUANA<br />

MENDOZA<br />

RODRIGUEZ<br />

MARIA<br />

YSABEL<br />

PUEMAPE<br />

ESPINO<br />

SUSANA<br />

AURORA<br />

SALINAS<br />

FLORES<br />

SUSANA<br />

VASQUEZ<br />

MORANTE<br />

WALTHER<br />

ALFREDO<br />

AGUILAR<br />

MEDRANO<br />

LUIS<br />

CARLOS<br />

VILLARROE<br />

L MARIA<br />

CONCEPCIO<br />

N<br />

CHOQUE<br />

MARQUINA<br />

AMERICO<br />

FUENTES<br />

TAMBINI<br />

MANUEL<br />

LAMAS<br />

NORIEGA<br />

JUANA<br />

ISABEL<br />

MENESES<br />

FERNANDE<br />

Z RAQUEL<br />

MIRIAM<br />

PUENTE<br />

CARPIO<br />

ISAAC<br />

SAMANAMU<br />

D LOYOLA<br />

HUGO<br />

RICARDO<br />

VELASQUE<br />

Z<br />

GUTIERRE<br />

Z ANA<br />

MARIA<br />

ALFONZO<br />

PASQUEL<br />

MARIA<br />

AMALIA<br />

CARREÑO<br />

BENDEZU<br />

JOSE LUIS<br />

CHUMBIAUC<br />

A VENEGAS<br />

FLORA<br />

MARIA<br />

GALARZA<br />

ALARCON<br />

DEMETRIO<br />

NESTOR<br />

LANDA<br />

BADAJOS<br />

ZOSIMO<br />

DIONISIO<br />

MOLOCHE<br />

CELLE<br />

MARIA<br />

AMELIA<br />

QUINTANA<br />

ROCHA<br />

MARIBEL<br />

FANNY<br />

SANCHEZ<br />

ESCOBEDO<br />

JUANA<br />

CORINA<br />

VELIZ<br />

LORENZO<br />

CARMEN<br />

ALICIA<br />

ALMINAGOR<br />

TA VARGAS<br />

SONIA<br />

SOFIA<br />

CARRILLO<br />

ORTIZ RAUL<br />

FLORENTIN<br />

O<br />

DAMACENO<br />

SILVESTRE<br />

JESUS<br />

GALLARDO<br />

PONCE<br />

PEDRO<br />

JAVIER<br />

LAQUISE<br />

MAMANI<br />

WILLIAM<br />

ANASTAS<br />

IO<br />

MONTAÑEZ<br />

GUEVARA<br />

ROSARIO<br />

CONSUELO<br />

QUISPE<br />

CONDORI<br />

GERMAN<br />

SANCHEZ<br />

FERRO<br />

YENO<br />

VENERO<br />

MUÑIZ<br />

LILIANA<br />

NAZARIA<br />

ALMONACIN<br />

FRETELL<br />

MARIA<br />

CASAFRAN<br />

CA RUBIN<br />

JOSE LUIS<br />

DE LA CRUZ<br />

CAPCHA<br />

ARTIDORO<br />

AUDENCIO<br />

GALLEGOS<br />

FERREL<br />

VICTOR<br />

WALTER<br />

LAURA<br />

ROJAS<br />

EDWIN<br />

MONTOYA<br />

SALAZAR<br />

JOSE LUIS<br />

QUISPE<br />

HUAMAN<br />

CIPRIANO<br />

SANCHEZ<br />

TANTAS<br />

ADA<br />

MARGOTT<br />

VERA<br />

ORTIZ<br />

HILDA<br />

ALVAREZ<br />

CHUMBE<br />

JAIME<br />

EZEQUIEL<br />

CASAS<br />

MEZA<br />

ELENA<br />

DE LA CRUZ<br />

GUERRA<br />

JORGE<br />

GAMARRA<br />

ZUMAETA<br />

JHONNY<br />

RAPHAEL<br />

LAYME<br />

ORIHUEL<br />

A<br />

CLAUDIO<br />

MORALES<br />

CURO<br />

LUCAS<br />

QUISPE<br />

HUAMAN<br />

ENRIQUE<br />

OMAR<br />

SANTILLAN<br />

REYNA<br />

NORKA<br />

VIOLETA<br />

VERA<br />

TOCASQUI<br />

EUGENIO<br />

AMARO<br />

RARAZ<br />

NANCY<br />

ISABEL<br />

CASIMIRO<br />

MARTINEZ<br />

JOSE LUIS<br />

DE LA CRUZ<br />

GUERRA<br />

LILA DORA<br />

GASTELU<br />

MATUTE DE<br />

ROMERO<br />

JULIA<br />

LEDESMA<br />

ORBEGO<br />

SO<br />

EFRAIN<br />

MANUEL<br />

MORALES<br />

CURO<br />

PAULINO<br />

QUISPE<br />

INFANSON<br />

VICTOR<br />

SANTOS<br />

RUIZ ROSA<br />

NELLY<br />

VERGARA<br />

MENESES<br />

AMERICA<br />

ROSA<br />

ANTICONA<br />

CABALLERO<br />

LUZ<br />

ROXANA<br />

CASTRO<br />

NUÑEZ<br />

RAIDER<br />

ANTONIO<br />

DE LA CRUZ<br />

NEIRA<br />

NELLY<br />

CIRILA<br />

GIURFA<br />

SAMANIEG<br />

O ROBERTO<br />

FERNANDO<br />

LIMAS<br />

HUATUCO<br />

NANCY<br />

JESUS<br />

MORALES<br />

LOPEZ<br />

CESAR<br />

ENRIQUE<br />

QUISPE<br />

INFANZON<br />

ROBERTO<br />

FRANCISC<br />

O<br />

SANTOS<br />

VERA<br />

MAXIMILIAN<br />

O<br />

VIAL POZO<br />

LUIS<br />

ALBERTO<br />

APARI<br />

VIENA<br />

MARIBEL<br />

CERDAN<br />

SUAREZ<br />

BERNARDO<br />

DE PAZ<br />

SEPULVEDA<br />

MAGDA<br />

PILAR<br />

GONZALES<br />

CARLOS<br />

DAN SIMON<br />

LINO<br />

BASILIO<br />

MELCHOR<br />

MORALES<br />

POMA<br />

CARLOS<br />

ANTONIO<br />

QUISPE<br />

MELGAR<br />

EGBERTO<br />

ROBERTO<br />

SARAVIA<br />

PINEDA<br />

OTILIA<br />

ALBERTA<br />

VILA<br />

ACUÑA<br />

EVARISTO<br />

APONTE<br />

SOLANO<br />

JOVINO<br />

MARCIAL<br />

CERDAN<br />

SUAREZ<br />

MARCEL<br />

DE TOMAS<br />

BASURTO<br />

JESUS<br />

ALBERTO<br />

GRADOS<br />

ARAUCO<br />

ALICIA<br />

LIRA<br />

CORONA<br />

DO<br />

MARILU<br />

DELSSI<br />

MORALES<br />

TREJO<br />

OLINDA<br />

ROSA<br />

QUISPE<br />

MELGAR<br />

MARIA<br />

LUISA<br />

SCHWARTZ<br />

OSORIO<br />

EDSSON<br />

CESAR<br />

VILCHEZ<br />

QUISPE<br />

MAGDA<br />

LUZ<br />

ARANDA<br />

MORENO<br />

WUELITON<br />

LUCIANO<br />

CISNEROS<br />

HUAMAN<br />

AIDA<br />

DELGADILLO<br />

ROJAS<br />

ALBERTO<br />

GRANADOS<br />

YAURI<br />

DOSELINA<br />

GEORGINA<br />

LIZARRA<br />

GA<br />

JIMENEZ<br />

OFELIA<br />

TERESA<br />

MORENO<br />

HILARIO<br />

CARLOS<br />

ISAIAS<br />

QUISPE<br />

RAMOS<br />

MARISOL<br />

SEGURA<br />

CALDAS DE<br />

COTERA<br />

ALICIA<br />

AMELIA<br />

VILLAMIL<br />

ROJAS<br />

IRIS<br />

FELIPA<br />

ARCE<br />

YBARCENA<br />

IRIANA<br />

BEATRIZ<br />

CLARA<br />

SOLANO<br />

MANUELA<br />

CONCEPCIO<br />

N<br />

DELGADILLO<br />

ROJAS<br />

JORGE<br />

GUERRA<br />

AMASIFUEN<br />

MARIA<br />

LOAYZA<br />

HERRADA<br />

JULIO<br />

MORENO<br />

RUMICHE<br />

CARLOS<br />

WALTER<br />

QUISPE<br />

TORIBIO<br />

YOLANDA<br />

GRACIELA<br />

SEGURA<br />

ROMANI<br />

ALCIBIADES<br />

VILLANUE<br />

VA<br />

ABARCA<br />

LUCINDA<br />

ANIBA<br />

ARMAS<br />

BARRETO<br />

PEDRO<br />

JULIAN<br />

COLACHAG<br />

UA DAMIAN<br />

HAYDEE<br />

NORMA<br />

DELGADO<br />

HARTLEY<br />

ANA<br />

MILDRED<br />

GUERRA<br />

MEZA<br />

MARIA<br />

LOPEZ<br />

GRANDEZ<br />

JUAN<br />

JOSE<br />

MUÑOZ<br />

SOTO<br />

CESAR<br />

QUITO<br />

ZAVALA<br />

ELENA<br />

SEGURA<br />

ROMANI<br />

AUGUSTO<br />

VILLANUE<br />

VA<br />

VARILLAS<br />

TEOFILA<br />

ARMAS<br />

ZACARIAS<br />

JENNY<br />

MARICEL<br />

COMUN<br />

GALVAN<br />

RICHARD<br />

STEVE<br />

DIAZ<br />

AGUILAR<br />

ZENAIDA<br />

GUERRERO<br />

ZAVALETA<br />

FERNANDO<br />

LOPEZ<br />

TINEO<br />

JORGE<br />

MUÑOZ<br />

SOTO<br />

TEOFILO<br />

RAMIREZ<br />

GONZALES<br />

EDGAR<br />

LUIS<br />

SEGURA<br />

SANTOS<br />

MARIA<br />

ISABEL<br />

VILLARRO<br />

EL<br />

TORRES<br />

LEON<br />

ARQQUE<br />

QUISPE<br />

MARTIN<br />

CONDOR<br />

MUÑOZ<br />

MARIA<br />

ISABEL<br />

DIAZ<br />

DURAND<br />

RUFINO<br />

ANGEL<br />

GUEVARA<br />

GARCIA<br />

MARIA<br />

ELIZABETH<br />

LOS<br />

SANTOS<br />

AGUIRRE<br />

CARLOS<br />

MANUEL<br />

MURILLO<br />

CAMACHO<br />

GLADYS<br />

PATRICIA<br />

RAMOS<br />

ALARCON<br />

ANGELICA<br />

SERPA<br />

AVILA<br />

MIGUEL<br />

VILLARRO<br />

EL<br />

TORRES<br />

MAXIMILIA<br />

NO<br />

ARQQUE<br />

QUISPE<br />

PATRICIO<br />

CONHY<br />

MACCHIAVE<br />

LLO JESUS<br />

ALBERTO<br />

DIAZ<br />

DURAND<br />

VICENTE<br />

ANTONIO<br />

GUILLEN<br />

VASQUEZ<br />

VDA DE<br />

CHAVEZ<br />

QUINTINA<br />

CONSTANCI<br />

A<br />

LUQUE<br />

FLORES<br />

GUILLER<br />

MO<br />

VICENTE<br />

NAJERA<br />

ROBLES<br />

HANZ<br />

BENITO<br />

RAMOS<br />

GUISADO<br />

FORTUNAT<br />

O<br />

SIFUENTES<br />

SANCHO<br />

MARIA<br />

HAYDEE<br />

VILLAVICE<br />

NCIO<br />

CESPEDES<br />

VIOLETA<br />

SOCORRO<br />

ARTEAGA<br />

CAMPUSAN<br />

O HONORIO<br />

GREGORIO<br />

CONTRERA<br />

S RAMOS<br />

VIRGINIA<br />

ADELA<br />

DIAZ<br />

FLORES<br />

BERTA<br />

GUIZADO<br />

CARMONA<br />

CARMEN<br />

ROSA<br />

MAGUIÑA<br />

HUAMAN<br />

CIZA<br />

EMMA<br />

ANTONIA<br />

NIEVES<br />

TOLENTINO<br />

DELMER<br />

RAMOS<br />

IRCAÑAUP<br />

A<br />

LEONILDA<br />

SOLANO<br />

ARIAS<br />

PASTOR<br />

VILLENA<br />

ROJAS<br />

ABEL<br />

BALTAZAR


81<br />

ASALDE<br />

ALDANA<br />

MAXIMO<br />

CONTRERA<br />

S SALAZAR<br />

JULIO<br />

CESAR<br />

DIAZ<br />

FLORES<br />

GREGORIO<br />

NACIANCEN<br />

O<br />

GUIZADO<br />

INFANTE<br />

GLICERIA<br />

MANANI<br />

GUERRA<br />

GLADYS<br />

BEATRIZ<br />

NUÑEZ<br />

ARNAO<br />

MARIA<br />

REQUILDA<br />

RAMOS<br />

MAGALLA<br />

NES DORA<br />

NELLY<br />

SORAS<br />

VALDIVIA<br />

JUAN<br />

VICTOR<br />

VISLAO<br />

CUEVA<br />

ALEJANDR<br />

O<br />

ASCENCIO<br />

VICENTE<br />

HILDA<br />

LILIANA<br />

CONTRERA<br />

S ZAPATA<br />

DORA<br />

GYTZA<br />

DIAZ<br />

HUIMAN<br />

MARIA<br />

EMPERATRIZ<br />

GUTIERREZ<br />

ESPINOZA<br />

THEODOLO<br />

ALBERTO<br />

MANRIQU<br />

E<br />

FERNAND<br />

EZ<br />

OSWALD<br />

O<br />

OBREGON<br />

ARELLAN<br />

JUSTINIAN<br />

O ROMULO<br />

RAVINES<br />

SALAZAR<br />

FABIOLA<br />

CAROLINA<br />

SOTO<br />

CONTRERAS<br />

DORIS<br />

GUDELIA<br />

VITTOR<br />

CAMPAÑA<br />

VILMA<br />

GLADYS<br />

ATOCHE<br />

SOCOLA<br />

JUAN<br />

CORDOVA<br />

FLORES LIZ<br />

EVELYN<br />

DIAZ<br />

TEJADA<br />

BERTHA<br />

ISABEL<br />

GUTIERREZ<br />

MARIN<br />

SANDRA<br />

BEATRIZ<br />

MANRIQU<br />

E<br />

SANCHEZ<br />

WALTER<br />

OBREGON<br />

SANCHEZ<br />

REYMUNDO<br />

MARTIN<br />

REMENTER<br />

IA<br />

HUAMAN<br />

ANTONIO<br />

FRANCISC<br />

O<br />

SULLCA<br />

CONDE<br />

GREGORIO<br />

YOLA<br />

CAJA<br />

GUDELIA<br />

ATOCHE<br />

SOCOLA<br />

SIMON<br />

CORDOVA<br />

PACHECO<br />

DANIEL<br />

FACTOR<br />

ENCALADA<br />

LOZADA<br />

JORGE<br />

ISAAC<br />

GUTIERREZ<br />

ROJAS<br />

BEATRIZ<br />

CARMEN<br />

MARENG<br />

O LEON<br />

MARLENE<br />

PATRICIA<br />

OCAMPO<br />

PIZARRO<br />

ANA MARIA<br />

REYES<br />

FERNANDE<br />

Z<br />

VENTURO<br />

ANTONIO<br />

SUPO<br />

COLQUE<br />

ALBERTO<br />

LUIS<br />

YOLA<br />

CAJA<br />

JOSE<br />

AVILA<br />

ARAGONEZ<br />

DE ZURITA<br />

RICARDINA<br />

MARIA<br />

CORDOVA<br />

SEGURA<br />

MARIA<br />

TEOFILA<br />

ESCALANTE<br />

SANCHEZ<br />

MOISES<br />

GUTIERREZ<br />

VASQUEZ<br />

JOSE<br />

GUILLERMO<br />

MARQUIN<br />

A<br />

RETAMOZ<br />

O<br />

AMANCIO<br />

REYNALD<br />

O<br />

OLAVARRIA<br />

GUEVARA<br />

LUIS<br />

ALFREDO<br />

REYES<br />

TUESTA<br />

FABIOLA<br />

TAPIA<br />

MARCELO<br />

MANUEL<br />

JESUS<br />

ZAMUDIO<br />

LAZARO<br />

FLOR DE<br />

MARIA<br />

AYALA<br />

MENENDEZ<br />

INES<br />

CRISTINA<br />

CORDOVA<br />

TICSE<br />

CLARA<br />

MERCEDES<br />

ESPINOZA<br />

DELGADO<br />

ENRIQUE<br />

EDUARDO<br />

GUTIERREZ<br />

VASQUEZ<br />

ROSA<br />

MARIA<br />

MARROQ<br />

UIN<br />

ORIHUEL<br />

A<br />

EMERSON<br />

OLIVARES<br />

CASTILLO<br />

GERMAN<br />

ISAIAS<br />

RIVERA<br />

CHAPARR<br />

O<br />

ALFREDO<br />

JESUS<br />

TARRAGA<br />

LLACTA<br />

HORACIO<br />

ZARATE<br />

AGAMA<br />

MARIA<br />

ANTONIET<br />

A<br />

AYALA<br />

PAYANO<br />

SANTIAGO<br />

CORTEZ<br />

CAMACHO<br />

ROSA<br />

CATHERINE<br />

ESPINOZA<br />

GARCIA DE<br />

CALAGUA<br />

ANA MARIA<br />

HERRERA<br />

CALIXTRO<br />

CARLOS<br />

ALBERTO<br />

MARROQ<br />

UIN PEÑA<br />

ROBERTO<br />

OLIVERA<br />

FLORES<br />

CESAR<br />

FIDEL<br />

RIVERA<br />

MANDARA<br />

CHE VILMA<br />

FLORENTI<br />

NA<br />

TICLAYAURI<br />

MALDONAD<br />

O ROSA<br />

BERTHA<br />

ZAVALA<br />

OLIVERA<br />

AGUSTIN<br />

AYALA<br />

RIMACHI<br />

ALEJANDRO<br />

COSSIO<br />

HUARACA<br />

HENRRY<br />

WILMER<br />

ESPINOZA<br />

HUANCA<br />

TERESA<br />

HERRERA<br />

DAVILA<br />

MARIA<br />

ROSARIO<br />

MARROQ<br />

UIN<br />

RAYME<br />

MARTIN<br />

TEOFILO<br />

ORE AUQUI<br />

RUDECIND<br />

O<br />

RIVERA<br />

PIZARRO<br />

JULIO<br />

TINOCO<br />

VERCELLI<br />

LUIS JORGE<br />

ZAVALETA<br />

REMY DE<br />

SALAZAR<br />

JUANA<br />

ROSA<br />

GUILLERMI<br />

NA<br />

AYALA<br />

SAMARITAN<br />

O TERESA<br />

AMALIA<br />

COTERA<br />

LOPEZ<br />

JESUS LUIS<br />

ESPINOZA<br />

ICHPAS VDA<br />

DE FLORES<br />

JUSTINA<br />

HUACA<br />

VILCA<br />

MILAGROS<br />

CARMEN<br />

MARTINE<br />

Z<br />

CACERES<br />

CARMEN<br />

BEATRIZ<br />

ORTIZ<br />

ALTAMIRAN<br />

O<br />

GREGORIO<br />

RIVERA<br />

PIZARRO<br />

PEDRO<br />

TINTAYA<br />

ARQQUE<br />

JUANA<br />

ZEVALLOS<br />

DIAZ<br />

ANTONIO<br />

OSWALDO<br />

BACILIO<br />

AGUILAR<br />

LIANA<br />

SILVIA<br />

COTERA<br />

LOPEZ<br />

JOSE<br />

ABILIO<br />

ESPINOZA<br />

LOPEZ<br />

SILVIA<br />

ELENA<br />

HUACA<br />

ZARATE<br />

JULIA<br />

MARIA<br />

MARTINE<br />

Z RAMOS<br />

ALEYDA<br />

GIOVANN<br />

A<br />

ORTIZ<br />

CCAHUANA<br />

ZENOBIO<br />

RIVERA<br />

PONCE<br />

CONSUELO<br />

TIPACTI<br />

MILACHAY<br />

ADOLFO<br />

GUILLERMO<br />

ZULUAGA<br />

JARA<br />

JUANA<br />

MARIA<br />

BAILON<br />

CARBAJAL<br />

JUAN ELIAS<br />

COTERA<br />

LOPEZ<br />

PEDRO LUIS<br />

ESTRADA<br />

VILLENA<br />

GABRIELA<br />

MARINA<br />

HUAMAN<br />

ROJAS<br />

CARMEN<br />

ANGELICA<br />

MARZAN<br />

O SOSA<br />

FERNAND<br />

O FELIPE<br />

ORTIZ<br />

FLORES<br />

JUAN<br />

ANTONIO<br />

RIVERA<br />

ZAPATA<br />

MERCEDES<br />

LUISA<br />

TIPIANI<br />

ARAGONEZ<br />

JOSE<br />

ANTONIO<br />

ZURITA<br />

GALVAN<br />

ALEJANDR<br />

O<br />

FERNAND<br />

O<br />

BARAHONA<br />

REYES<br />

HONORATO<br />

JESUS<br />

CRISOLOGO<br />

GALVAN<br />

SONIA<br />

SARA<br />

ESTREMADO<br />

YRO<br />

ESCOBAR<br />

AUGUSTO<br />

FEDERICO<br />

HUAMAN<br />

ROJAS<br />

ESTER<br />

MATEO<br />

ROSADIO<br />

BLANCA<br />

BEATRIZ<br />

OSEDA<br />

AYALA LUZ<br />

RIVEROS<br />

ANGLAS<br />

DE PINEDA<br />

LUZ<br />

YANNINA<br />

TOLEDO<br />

CARLOS<br />

MERY LUZ<br />

ACUÑA<br />

ECHEVAR<br />

RIA<br />

MARLENE<br />

CLARISA<br />

BARRANTES<br />

MOSCOSO<br />

JAIME<br />

ORLANDO<br />

CRISPIN<br />

VALDIVIA<br />

ESTORGIO<br />

ALEJANDR<br />

O<br />

FAUSTINO<br />

ARROYO<br />

VENANCIO<br />

LEOVIGILDO<br />

HUAMAN<br />

VARGAS<br />

IRIS<br />

PAULINA<br />

AURORA<br />

MAURICIO<br />

ALBURQU<br />

EQUE<br />

JOSE<br />

OSORIO<br />

ESCOBAR<br />

MANUEL<br />

ROCA<br />

CAMONES<br />

DE<br />

TORRES<br />

MARTHA<br />

EDITH<br />

TORRE<br />

ARIAS<br />

DONATILDA<br />

CAMPOS<br />

CASTAÑE<br />

DA<br />

JHONNY<br />

ALBERTO<br />

BAUTISTA<br />

VARGAS DE<br />

TRELLES<br />

MANUELA<br />

YSMELDA<br />

CRUZ<br />

PALOMINO<br />

ELIZABETH<br />

DINA<br />

FELICES<br />

MEDINA<br />

FEDERICO<br />

HUAMAN<br />

VILCA<br />

ADELA<br />

MAYHUA<br />

CAMPOS<br />

RIGOBER<br />

TO<br />

GREGORI<br />

O<br />

OSORIO<br />

LIRA<br />

JORGE<br />

FILOMENO<br />

RODRIGUE<br />

Z ARANGO<br />

MELQUIAD<br />

ES<br />

TORRES<br />

DIAS<br />

ANTONIO<br />

BENITO<br />

CARDENA<br />

S RAMOS<br />

DILMER<br />

HILARIO


82<br />

BAZAN<br />

CABANILLA<br />

S NELSON<br />

ALCIDES<br />

CRUZADO<br />

CALERO DE<br />

VELASQUEZ<br />

ELBA<br />

FERNANDEZ<br />

MICHUY<br />

EMILIANO<br />

JUSTO<br />

HUAMAN<br />

VILCA<br />

VICTORIA<br />

SEGUNDA<br />

MAYHUIR<br />

E<br />

GALLEGO<br />

S<br />

ALEJAND<br />

RO JUAN<br />

OYOLA<br />

ANCAJIMA<br />

ROSSANA<br />

ELVIRA<br />

RODRIGUE<br />

Z FLORES<br />

ELENA<br />

PATRICIA<br />

TORRES<br />

LOPEZ<br />

OSCAR<br />

MANUEL<br />

CARLOS<br />

CAHUANA<br />

GRICELDA<br />

HERLINDA<br />

BENDEZU<br />

ESPINO<br />

PABLO<br />

WILLY<br />

CUEVA<br />

ALVARADO<br />

INDENECIO<br />

FLORES<br />

CAPCHA<br />

CECINIA<br />

NORCA<br />

HUAMANI<br />

GUERRA<br />

ELIAS FELIX<br />

MAYHUIR<br />

E<br />

GALLEGO<br />

S JUAN<br />

CRISOST<br />

OMO<br />

PALACIOS<br />

VITTOR<br />

RAUL<br />

EDUARDO<br />

ROJAS<br />

AVILA<br />

ALBERTO<br />

TORRES<br />

PORRAS<br />

MIRIAM LUZ<br />

CARLOS<br />

LEON<br />

OSCAR<br />

DELFIN<br />

BENDEZU<br />

ZEVALLOS<br />

ANA MARIA<br />

CUZQUEN<br />

CRUZ<br />

ERIKA<br />

LUCIA<br />

FLORES<br />

CAPCHA<br />

JAIME<br />

SISMO<br />

HUANUCO<br />

FARRIOL<br />

EDUARDO<br />

ANGEL<br />

MAYHUIR<br />

E<br />

GALLEGO<br />

S NERY<br />

LOURDES<br />

PALOMINO<br />

QUISPE<br />

MAURICIA<br />

ROJAS<br />

COSSER<br />

ANA DEL<br />

ROCIO<br />

TORRES<br />

PORRAS<br />

ZARELA<br />

MIRTHA<br />

CARRASC<br />

AL VILCA<br />

GLORIA<br />

ADA<br />

BENITES<br />

MARISCAL<br />

MARGARITA<br />

CHAHUILLC<br />

O MANCO<br />

MARCELINO<br />

FLORES<br />

CASTRO<br />

GREGORIO<br />

HUAPAYA<br />

AVALOS<br />

CIRO<br />

ARTURO<br />

MAYO<br />

CRUZ<br />

MANUELA<br />

PAREJA<br />

PEREZ<br />

LOURDES<br />

BASILIA<br />

ROJAS<br />

RINALDI<br />

OLGA<br />

DELIA<br />

TORRES<br />

SANCHEZ<br />

SEGUNDO<br />

MIGUEL<br />

CRUZ<br />

MEJIA<br />

RENE<br />

BENITO<br />

BARRETO<br />

WALTER<br />

CHARCAPE<br />

CACERES<br />

JOSE<br />

ARTURO<br />

FLORES<br />

CASTRO<br />

WILFREDO<br />

HUARACA<br />

LOA<br />

AURELIA<br />

MAYORG<br />

A ARTICA<br />

DE<br />

GUTIERR<br />

EZ<br />

GLADYS<br />

ROSABEL<br />

PAVON<br />

ZULOAGA<br />

GLORIA<br />

ROSA<br />

ROJAS<br />

ROMERO<br />

DE ROCA<br />

HILDA<br />

TREJO<br />

RODRIGUEZ<br />

BARTOLOM<br />

E<br />

GREGORIO<br />

CHACON<br />

AYALA<br />

ANITA LUZ<br />

BORJAS<br />

ESPIRITU<br />

JUAN<br />

CHATE<br />

GARCIA<br />

CELIA<br />

ROSA<br />

FLORES<br />

ESPINOZA<br />

JESUS<br />

MARCIAL<br />

HUARACA<br />

LOA<br />

NICANOR<br />

MAYORG<br />

A ARTICA<br />

DE<br />

SCHWAR<br />

TZ<br />

BLANCA<br />

ESTHER<br />

PERALTA<br />

LIZANA<br />

MARCELIN<br />

O<br />

ROLDAN<br />

LEON<br />

ISIDORA<br />

AGUIDA<br />

TUERO<br />

OROZ<br />

MARCELINO<br />

PABLO<br />

CHACON<br />

JUAREZ<br />

JUAN<br />

ADRIAN<br />

BRAVO<br />

HUANCAYA<br />

OFELIA<br />

MARIA<br />

CHAVEZ<br />

CIEZA<br />

VIRGILIO<br />

FLORES<br />

FLORES<br />

MIGUEL<br />

ARTURO<br />

HUARINGA<br />

ARIAS<br />

LUCILA<br />

DILMA<br />

MAZZI<br />

TRUJILLO<br />

LUIS<br />

ALBERTO<br />

PEREA<br />

TERREL<br />

ROSA<br />

ESTERLIND<br />

A<br />

ROMANI<br />

PILLACA<br />

ANA<br />

LAURA<br />

TUTAYA<br />

CARDENAS<br />

LUZ<br />

GIANINA<br />

CHEVARRI<br />

A<br />

VALENZUE<br />

LA LILIAN<br />

JENNY<br />

BUENO<br />

VEGA ADA<br />

LUCRECIA<br />

CHAVEZ<br />

DIAZ MARIA<br />

ANTONIETA<br />

FLORES<br />

LIMA<br />

CARMEN<br />

ROSA<br />

HUGO<br />

GABRIEL<br />

RAUL<br />

ALFREDO<br />

MEDINA<br />

CERRILL<br />

O<br />

ANDRES<br />

PEREZ<br />

FRAZER<br />

MARIA DEL<br />

PILAR<br />

ROQUE<br />

CONDORI<br />

JOSE<br />

ALEJANDR<br />

O<br />

TUTAYA<br />

CARDENAS<br />

ROCIO<br />

LORENA<br />

ESTRADA<br />

MOREANO<br />

FREDY<br />

BUSTINZA<br />

PARILLO<br />

ENRIQUE<br />

CHAVEZ<br />

PANDURO<br />

MARCO<br />

ANTONIO<br />

FLORES<br />

LIMA JOSE<br />

LUIS<br />

HUISARAYM<br />

E<br />

GUTIERREZ<br />

CARMEN<br />

ELENA<br />

MEDINA<br />

GONZALE<br />

S FABIAN<br />

PEREZ<br />

SALAS<br />

DELIA<br />

MARGOT<br />

ROURA<br />

MORENO<br />

GENOVEVA<br />

FABIOLA<br />

URIARTE<br />

ALCAZAR<br />

PEDRO<br />

VICTOR<br />

FLORES<br />

BOCANGE<br />

L<br />

FIHTZGER<br />

AL<br />

ARISTEDE<br />

S<br />

CABRERA<br />

AVENDAÑO<br />

JUAN<br />

CHAVEZ<br />

SEBASTIANI<br />

ESTHER<br />

EUMELIA<br />

FLORES<br />

MANRIQUE<br />

ELICEO<br />

ROBERTO<br />

INGARUCA<br />

JULCARIMA<br />

ABEL<br />

ANIBAL<br />

MEDINA<br />

URBAY<br />

JULIA<br />

PEREZ<br />

TOLENTINO<br />

LILIAN<br />

MAGDALEN<br />

A<br />

RUIZ ALVA<br />

MIGUEL<br />

ANGEL<br />

URIOL VELA<br />

VIOLETA<br />

FLORES<br />

ROJAS<br />

VILMA<br />

JULIETA<br />

CAHUANA<br />

LOAYZA<br />

ALBERTO<br />

JORGE<br />

CHECASAC<br />

A MAMANI<br />

ALEJANDR<br />

O<br />

FLORES<br />

MARTINEZ<br />

MARTINA<br />

IZARRA<br />

QUISPE<br />

ANTONIO<br />

MEJIA<br />

GUTIERR<br />

EZ<br />

ALEJAND<br />

RO<br />

ROMAN<br />

PIERREND<br />

ARAGONEZ<br />

YESICA<br />

RECINIA<br />

RUIZ RUIZ<br />

LUISA DEL<br />

ROCIO<br />

VALDIVIA<br />

MANUEL<br />

JUAN<br />

GUTIERRE<br />

Z LOARTE<br />

EFRAIN<br />

WALTER<br />

INGA IMAN<br />

JORGE LUIS<br />

LANDEO<br />

FLORES<br />

SHEILAH<br />

ROCIO<br />

MANCO<br />

TORRES<br />

JUAN<br />

ANTONIO<br />

MAYORGA<br />

ARTICA<br />

JOHN<br />

WILLS<br />

MEJIA DE<br />

PAZ<br />

OCTAVIO<br />

DAVID<br />

MORENO<br />

MENDOZA<br />

RUTH IRMA<br />

QUISPE<br />

ANTICONA<br />

TIBERIO<br />

TEODORO<br />

SOSA<br />

PERALTA<br />

OLGA<br />

VARGAS<br />

CESPEDES<br />

ESTHER<br />

VASQUEZ<br />

ROJAS JOSE<br />

LUIS<br />

VILLANUEV<br />

A GOMEZ<br />

AUGUSTO<br />

VIVAS<br />

ARAUJO<br />

MAGALLY<br />

MARITZA


Las técnicas más habituales <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to y superación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> son <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes:<br />

- Técnicas respiratorias: Muy útiles <strong>en</strong> <strong>los</strong> procesos <strong>de</strong> ansiedad, hostilidad,<br />

res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, fatiga y cansancio crónico.<br />

- Técnicas <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jación progresiva: Son útiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> ansiedad, <strong>de</strong>presión,<br />

impot<strong>en</strong>cia, baja autoestima, fobias, miedos, t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, hipert<strong>en</strong>sión,<br />

cefaleas, alteraciones digestivas, insomnio, tics, temblores, etc.<br />

- Técnicas <strong>de</strong> autohipnosis: Altam<strong>en</strong>te eficaces <strong>en</strong> cefaleas, dolores <strong>de</strong> cuello<br />

y espalda, alteraciones digestivas como el colon irritable, fatiga, cansancio<br />

crónico, insomnio, trastornos <strong>de</strong>¡ sueño.<br />

- Técnicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to autóg<strong>en</strong>o: útiles <strong>en</strong> t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r,<br />

hipert<strong>en</strong>sión, alteraciones digestivas, fatiga, cansancio crónico, insomnio y<br />

otras alteraciones <strong><strong>de</strong>l</strong> sueño.<br />

- Técnicas <strong>de</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong><strong>de</strong>l</strong> p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>to: útiles <strong>en</strong> ansiedad ante<br />

situaciones concretas, fobias, miedos, obsesiones, p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>seados.<br />

- Técnica <strong><strong>de</strong>l</strong> rechazo <strong>de</strong> i<strong>de</strong>as absurdas: Se utiliza <strong>en</strong> procesos ansiosos<br />

g<strong>en</strong>eralizados, <strong>de</strong>presión, <strong>de</strong>sesperanza, impot<strong>en</strong>cia, baja autoestima,<br />

hostilidad, mal humor, irritabilidad, res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to, etc.<br />

- Técnicas <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> problemas: Utilizadas <strong>en</strong> fobias y miedos y<br />

<strong>en</strong> ansiedad ante situaciones <strong>de</strong>terminadas.<br />

- Técnica <strong>de</strong> afrontami<strong>en</strong>to asertivo: Técnicas utilizadas <strong>en</strong> obsesiones,<br />

p<strong>en</strong>sami<strong>en</strong>tos in<strong>de</strong>seados, <strong>en</strong> problemas <strong>de</strong> comunicación y ansiedad ante<br />

situaciones personales.<br />

- Técnicas <strong>de</strong> biorretroalim<strong>en</strong>tación: Efectivas <strong>en</strong> procesos ansiosos<br />

g<strong>en</strong>eralizados, t<strong>en</strong>sión muscu<strong>la</strong>r, hipert<strong>en</strong>sión, cefaleas, dolores <strong>de</strong> cuello y<br />

espalda, espasmos muscu<strong>la</strong>res, tics, temblores, etc.<br />

Justificamos nuestra investigación a través <strong>de</strong> este Test, p<strong>la</strong>nteando lo<br />

sigui<strong>en</strong>te:<br />

I.- Con qué frecu<strong>en</strong>cia te inquietaron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones<br />

1. La compet<strong>en</strong>cia con <strong>los</strong> compañeros <strong><strong>de</strong>l</strong> grupo.<br />

2. Sobre cargas <strong>de</strong> tareas y trabajos <strong><strong>la</strong>boral</strong>.<br />

3. La personalidad y el carácter <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />

4. Las evaluaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE (evaluaciones,<br />

<strong>en</strong>sayos, producción administrativa, etc.)<br />

5. El tipo <strong>de</strong> trabajo que te pi<strong>de</strong>n <strong>los</strong> <strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE (consulta,<br />

normativa, estratégica, táctico y operativo, etc.)<br />

6. No <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong>s funciones que se abordan <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina o <strong>en</strong> el<br />

campo que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>.<br />

83


7. Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina o <strong>en</strong> el campo que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> (brindar el<br />

servicio administrativo y respon<strong>de</strong>r a preguntas, etc.)<br />

8. Tiempo limitado para hacer el trabajo.<br />

9. Otra.<br />

II.- Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia tuvo <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes reacciones físicas,<br />

psicológicas y comportami<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>tales cuando estaba preocupado o<br />

nervioso.<br />

1. Trastornos <strong>en</strong> el sueño (insomnios o pesadil<strong>la</strong>s)<br />

2. Fatiga crónica (cansancio perman<strong>en</strong>te)<br />

3. Dolores <strong>de</strong> cabeza o migrañas.<br />

4. Problemas <strong>de</strong> digestión, dolor abdominal o diarrea.<br />

5. Rascarse, mor<strong>de</strong>rse <strong>la</strong>s uñas, frotarse, etc.<br />

6. Somnol<strong>en</strong>cia o mayor necesidad <strong>de</strong> dormir.<br />

7. Inquietud (incapacidad <strong>de</strong> re<strong>la</strong>jarse y estar tranquilo)<br />

8. S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión y tristeza (<strong>de</strong>caído)<br />

9. Ansiedad, angustia o <strong>de</strong>sesperación.<br />

10. Problemas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración.<br />

11. S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agresividad o aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> irritabilidad.<br />

III.- Reacciones comportam<strong>en</strong>tales<br />

1. Conflictos o t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a polemizar o discutir.<br />

2. Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más.<br />

3. Desgano para realizar <strong>la</strong>bores administrativas.<br />

4. Aum<strong>en</strong>to o reducción <strong><strong>de</strong>l</strong> consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />

5. Otras (especifique)<br />

IV.- Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia utiliza <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes estrategias para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> situación que le causaba <strong>la</strong> preocupación o el nerviosismo.<br />

1. Habilidad asertiva (<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r nuestras prefer<strong>en</strong>cias, i<strong>de</strong>as o s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos<br />

sin dañar a otros)<br />

2. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n y ejecución <strong>de</strong> sus tareas.<br />

3. Elogios a sí mismo.<br />

4. La religiosidad (oraciones o asist<strong>en</strong>cia a misa)<br />

5. Búsqueda <strong>de</strong> información sobre <strong>la</strong> situación.<br />

6. V<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y confi<strong>de</strong>ncias (Verbalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que preocupa)<br />

7. Otra (Especifique)<br />

84


Promedio <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre pasado<br />

EVALUACION<br />

10 – 39 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Bajo<br />

40 – 79 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Medio<br />

80 – 110 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Alto<br />

CONCLUSIONES Y OBSERVACIONES:<br />

El <strong>estrés</strong> es el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> adaptación <strong>de</strong> nuestro cuerpo y <strong>de</strong> nuestro<br />

espíritu al cambio que exige un esfuerzo físico, psicológico y emocional. Aun<br />

<strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos positivos pue<strong>de</strong>n g<strong>en</strong>erar un cierto grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> cuando<br />

requier<strong>en</strong> cambios y adaptaciones.<br />

El cambio <strong>en</strong> sí mismo no es una novedad. De hecho, constituye el pi<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> humanidad. La innovación cosiste precisam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> el ritmo sin<br />

prece<strong>de</strong>ntes <strong>en</strong> que se produc<strong>en</strong> <strong>los</strong> cambios y que inevitablem<strong>en</strong>te repercute<br />

<strong>en</strong> forma significativa sobre <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> cual no está preparada para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar semejantes cambios <strong>en</strong> esta secu<strong>en</strong>cia y, por lo tanto, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra<br />

<strong>en</strong>tonces a m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>sarmada.<br />

El cambio está <strong>en</strong> todos <strong>la</strong>dos. Afecta profundam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tecnología, <strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia,<br />

<strong>la</strong> medicina, <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> trabajo y <strong>la</strong>s estructuras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas, <strong>los</strong><br />

valores y <strong>la</strong>s costumbres <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad, <strong>la</strong> fi<strong>los</strong>ofía y aún <strong>la</strong> religión. En<br />

realidad, <strong>la</strong> única constante que sigue persisti<strong>en</strong>do es, precisam<strong>en</strong>te, el<br />

―cambio‖. Como vivimos <strong>en</strong> <strong>la</strong> era <strong><strong>de</strong>l</strong> cambio, no <strong>de</strong>be sorpr<strong>en</strong><strong>de</strong>r que el siglo<br />

XX se <strong>de</strong>nomine ―el siglo <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>‖, lo cual exige una adaptación sin<br />

prece<strong>de</strong>ntes, tanto por parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>eración mayor como <strong>de</strong> <strong>la</strong> jov<strong>en</strong>.<br />

Han pasado más <strong>de</strong> dos mil años; el filósofo griego Pitágoras <strong>de</strong>finía a <strong>la</strong><br />

adaptación como el ―don <strong>de</strong> <strong>la</strong> excel<strong>en</strong>cia humana‖. Nunca antes el hombre<br />

<strong>de</strong>bió <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r este tal<strong>en</strong>to tan interesante como <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad y es<br />

probable que <strong>de</strong>berá superarse aun <strong>en</strong> el curso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s próximas décadas.<br />

En el transcurso <strong>de</strong> investigación que realicé acerca <strong>de</strong> este tema tuve mis<br />

complicaciones…pero pues con tiempo y <strong>de</strong>dicación logre realizar con éxito mi<br />

investigación.<br />

Los temas aquí expuestos son <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información, algunos<br />

<strong>de</strong> el<strong>los</strong> adquiridos <strong><strong>de</strong>l</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> información <strong><strong>de</strong>l</strong> tecnológico y otros<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> páginas web.<br />

Cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> docum<strong>en</strong>to hay un tema que obtuve<br />

directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> página <strong>de</strong> NIOSHI que fue ―el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el trabajo‖ que para<br />

mi <strong>en</strong> lo personal fue muy motivador cuando lo iba ley<strong>en</strong>do y reescribi<strong>en</strong>do al<br />

85


docum<strong>en</strong>to, y seguram<strong>en</strong>te para todo aquel que lo lea será muy motivador para<br />

el bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>en</strong> su trabajo y no estar estresado cuando éste lo realice.<br />

Asimismo leer<strong>la</strong> fue muy interesante, <strong>los</strong> conocimi<strong>en</strong>tos que he adquirido<br />

acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> realm<strong>en</strong>te <strong>los</strong> aplicaré <strong>en</strong> mi vida diaria, <strong>los</strong> tratami<strong>en</strong>tos que<br />

se llevan acabo cuando uno esta estresado, también eh apr<strong>en</strong>dido como evitar<br />

el <strong>estrés</strong> y lo que es mas importante, ayudar a <strong>la</strong>s personas estresadas por<br />

cualquier motivo a salir a <strong><strong>de</strong>l</strong>ante.<br />

CONCLUSIONES<br />

1. La respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es un riesgo <strong><strong>la</strong>boral</strong> muy importante <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>empleados</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE.<br />

2. El s<strong>en</strong>tirse estresado <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas <strong><strong>de</strong>l</strong> medio externo<br />

como <strong>de</strong> nuestros propios recursos para <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarnos a él.<br />

3. <strong>la</strong> exposición a situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, provoca <strong>la</strong> ―respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>‖,<br />

que consiste <strong>en</strong> un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> activación fisiológica y cognitiva.<br />

4. La exposición a situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong>, hace que nuestro organismo se<br />

prepare para una int<strong>en</strong>sa actividad motora.<br />

5. La exposición a situaciones <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> prepara a nuestro organismo para<br />

actuar <strong>de</strong> forma más rápida y vigorosa ante <strong>la</strong>s posibles exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

situación.<br />

6. Si <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> es <strong>de</strong>masiado frecu<strong>en</strong>te, int<strong>en</strong>sa o dura<strong>de</strong>ra,<br />

pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er consecu<strong>en</strong>cias negativas <strong>en</strong> nuestro organismo.<br />

7. El organismo no se pue<strong>de</strong> mant<strong>en</strong>er durante mucho tiempo a un ritmo<br />

constante <strong>de</strong> actuación por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> sus posibilida<strong>de</strong>s.<br />

8. Si se manti<strong>en</strong>e durante mucho tiempo <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> más allá <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> límites que es distinto para cada persona, se producirán serios<br />

trastornos a difer<strong>en</strong>tes <strong>nivel</strong>es.<br />

9. En toda situación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> hay unas características, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s que se<br />

<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra como más específica un cambio o situación nueva.<br />

10. Las consecu<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong> son múltiples <strong>en</strong> <strong>los</strong> tres <strong>nivel</strong>es:<br />

fisiológicos, cognitivos y motores.<br />

11. Se pue<strong>de</strong> evaluar el <strong>estrés</strong> analizando y comprobando <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

autoevaluación <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> que exist<strong>en</strong> para su valoración.<br />

12. Exist<strong>en</strong> técnicas <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>mostrada y validada eficacia.<br />

CAPITULO IV.-<br />

4.1 LA METODOLOGÍA<br />

4.1.1 MODALIDAD BÁSICA DE LA INVESTIGACIÓN<br />

En esta investigación <strong>de</strong>nominada Como influye el <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el personal<br />

administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong> UNE, predomina el carácter cualitativo, pues persigue<br />

compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r e interpretar el f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o psicológico que conlleva el stress, para<br />

así explicarlo con propiedad a<strong>de</strong>más estará apoyado adicionalm<strong>en</strong>te por <strong>la</strong><br />

investigación bibliográfica y docum<strong>en</strong>tal para <strong>la</strong> construcción <strong><strong>de</strong>l</strong> marco teórico.<br />

86


4.1.2 TIPO DE INVESTIGACIÓN<br />

Esta investigación es:<br />

Por <strong>los</strong> objetivos: Investigación Aplicada, porque está <strong>en</strong>caminada a<br />

prop<strong>en</strong><strong>de</strong>r una alternativa <strong>de</strong> solución para <strong>los</strong> signos emocionales causados<br />

por el stress.<br />

Por el lugar: De Campo, por cuanto se realizará <strong>en</strong> el mismo lugar don<strong>de</strong> se<br />

produc<strong>en</strong> <strong>los</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> nuestra Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación<br />

Enrique Guzmán y Valle.<br />

Por el alcance: Descriptiva, porque <strong>de</strong>scribirá el hecho tal cual aparece <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

realidad.<br />

Por <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> consulta: Bibliográfica, por cuanto se fundam<strong>en</strong>ta <strong>en</strong><br />

libros, folletos y <strong>de</strong>más escritos ci<strong>en</strong>tíficos refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> temática <strong>de</strong><br />

investigación.<br />

4.1.3 MÉTODO DE INVESTIGACIÓN<br />

Los métodos <strong>de</strong> <strong>la</strong> observación se harán mediante <strong>la</strong> guía <strong>de</strong> observación.<br />

Los métodos inductivos <strong>de</strong>ductivos y otros que sean necesarios para <strong>la</strong><br />

investigación se hac<strong>en</strong> uso <strong>en</strong> <strong>la</strong>s operacionalización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables.<br />

4.1.4 LUGAR<br />

Esta investigación se va a realizar <strong>en</strong> el personal administrativo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Universidad Nacional <strong>de</strong> Educación Enrique Guzmán y Valle, <strong>la</strong> cual se a<br />

ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Av. Enrique Guzmán y Valle (Lurigancho-Chosica)<br />

4.1.5 POBLACIÓN Y MUESTRA<br />

4.1.5.1 Pob<strong>la</strong>ción<br />

La investigación y el análisis <strong><strong>de</strong>l</strong> pres<strong>en</strong>te proyecto se llevarán a cabo <strong>la</strong><br />

participación <strong>de</strong> algunos estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> UTA.<br />

4.1.5.2 Muestra<br />

La muestra está integrada por 92 estudiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad Técnica <strong>de</strong><br />

Ambato que cursan sus estudios <strong>en</strong> cuartos semestres <strong>de</strong> Artes Aplicadas,<br />

Diseño Gráfico, Informática y Computación, Educación Parvu<strong>la</strong>ria, Estimu<strong>la</strong>ción<br />

Temprana y Psicología Clínica tomados al azar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> UTA.<br />

4.1.6 TÉCNICAS E INSTRUMENTOS<br />

Técnicas: Encuesta.<br />

Instrum<strong>en</strong>tos: Test.<br />

4.1.7 PLAN DE RECOLECCIÓN DE LA INFORMACIÓN<br />

Para obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> información necesaria se utilizó un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> evaluación<br />

como es el Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo Barraza Macías el cual se pres<strong>en</strong>to como<br />

una actividad <strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> contexto <strong>de</strong> Investigación, cuyo objetivo fue<br />

87


diagnosticar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> estudiantes universitarios, también se les<br />

preguntó el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre anterior.<br />

Las técnicas y <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos serán aplicados a personas con una edad<br />

promedia <strong>de</strong> 18 a 26 años, <strong>en</strong> el espacio y mom<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuados <strong>de</strong> modo que<br />

se propicie un ambi<strong>en</strong>te favorable para <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> información. Para<br />

establecer el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> afección <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico.<br />

4.1.8 PLAN DE PROCESAMIENTO DE LA INFORMACIÓN<br />

La información recogida se analizó <strong>en</strong> el software estadístico R, con <strong>los</strong><br />

resultados <strong>de</strong> <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> se formaron grupos:<br />

Grupo1 (<strong>estrés</strong> alto)<br />

Grupo2 (<strong>estrés</strong> medio)<br />

Grupo3 (<strong>estrés</strong> bajo)<br />

Se compararon el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos m<strong>en</strong>cionados<br />

4.1.9 INSTRUMENTOS<br />

La evaluación <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong> se ha realizado mediante el Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo<br />

Barraza Macías. Los 3 <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> (Alto, medio y Bajo) proporcionan una<br />

estimación <strong><strong>de</strong>l</strong> grado <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> que consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> persona que <strong>los</strong><br />

acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> su vida están <strong>de</strong>sbordando sus capacida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos<br />

meses. Para evaluar Burnout académico se utilizó <strong>la</strong> traducción al castel<strong>la</strong>no <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> Mas<strong>la</strong>ch Burnout Inv<strong>en</strong>tory-Stu<strong>de</strong>nt Survey (15 ítems; Schaufeli et al., 2002),<br />

cuyas dim<strong>en</strong>siones se <strong>de</strong>nominan Agotami<strong>en</strong>to, Cinismo y Eficacia académica.<br />

El intervalo <strong>de</strong> respuesta va <strong>de</strong> 1 (Nunca/ Rara vez/ Algunas veces) a 5 (Casi<br />

siempre /Siempre).<br />

4.1.10 PROCEDIMIENTO<br />

El Test <strong><strong>de</strong>l</strong> Lcdo. Arturo Barraza Macías se pres<strong>en</strong>tó como una actividad<br />

<strong>de</strong>ntro <strong><strong>de</strong>l</strong> contexto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Experi<strong>en</strong>cia piloto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> cual <strong>los</strong> alumnos podían<br />

participar <strong>de</strong> forma voluntaria y anónima, y cuyo objetivo era conocer su opinión<br />

sobre <strong>la</strong> misma e i<strong>de</strong>ntificar el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> universitarios, durante el<br />

horario <strong>de</strong> c<strong>la</strong>se <strong>en</strong> <strong>la</strong>s semanas finales <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre.<br />

CAPITULO V.-<br />

5.1 RESULTADOS Y DISCUSIONES<br />

Según <strong>los</strong> resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Investigación <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción<br />

áreas administrativas, carreras, sexo <strong>en</strong> cuanto a <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es <strong>de</strong> Estrés se<br />

obtuvo <strong>los</strong> sigui<strong>en</strong>tes resultados.<br />

88


plot (stres~Areas administrativas)<br />

> plot(stres~carreras)<br />

NIVEL DE ESTRÉS<br />

Área administrativa<br />

89


plot(stres~sexo)<br />

> interaction.plot (Áreas administrativas, carreras, <strong>estrés</strong>)<br />

>a=aov (<strong>estrés</strong> ~ Áreas adminisstrativas+carreras+sexo)<br />

> Summary (a)<br />

RENDIMIENTO<br />

Área administrativa<br />

90


lot(r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to~grupos)<br />

ANOVA<br />

CAPITULO VI.-<br />

6.1 CONCLUSIONES Y RECOMENDACIONES<br />

CONCLUSIONES<br />

1.- No se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias significativas <strong>en</strong> el <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> <strong>en</strong>tre<br />

Faculta<strong>de</strong>s, Carreras y sexo.<br />

2.- Con el anova se pue<strong>de</strong> observar que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran difer<strong>en</strong>cias<br />

significativas <strong>en</strong>tre <strong>los</strong> grupos estudiados, es <strong>de</strong>cir que el <strong>estrés</strong> afecta <strong>en</strong> el<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico <strong>de</strong> <strong>los</strong> estudiantes universitarios.<br />

3.- Al comparar <strong>la</strong>s medias con <strong>los</strong> Grupo1y Grupo2, Grupo1 y Grupo3 se<br />

observan difer<strong>en</strong>cias significativas es <strong>de</strong>cir, a más alto <strong>estrés</strong> m<strong>en</strong>or<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to, sin embargo <strong>los</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>los</strong> grupos Grupo2 y Grupo3 no<br />

difier<strong>en</strong> <strong>en</strong> el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to.<br />

91


RECOMENDACIONES<br />

1.- Mant<strong>en</strong>er su conc<strong>en</strong>tración <strong>en</strong> lo que estudi<strong>en</strong> y <strong>de</strong>jar aun <strong>la</strong>do <strong>los</strong><br />

problemas <strong><strong>de</strong>l</strong> hogar ya que esto pue<strong>de</strong> afectar <strong>en</strong> su r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to académico.<br />

2.- Se recomi<strong>en</strong>da a <strong>los</strong> estudiantes que mant<strong>en</strong>gan un equilibrio estable tanto<br />

<strong>en</strong> su vida <strong><strong>la</strong>boral</strong> como personal.<br />

TEST DEL ESTRÉS<br />

Apellidos y<br />

Nombres:…………………………………………………………………………..<br />

Dep<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia:……………………………………..Carrera:…………………………<br />

………..<br />

Sexo: M ( ) F ( )<br />

1.- Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia te inquietaron <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes situaciones:<br />

Situaciones<br />

1. La compet<strong>en</strong>cia con <strong>los</strong><br />

compañeros administrativos <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

mismo <strong>nivel</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong><br />

2. Sobrecarga <strong>de</strong> tareas y<br />

trabajos<br />

3. La personalidad y el carácter<br />

<strong><strong>de</strong>l</strong> jefe<br />

4. Las evaluaciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> jefes<br />

(exám<strong>en</strong>es, capacitaciones,<br />

grados superiores, etc.)<br />

5. El tipo <strong>de</strong> trabajo que te pi<strong>de</strong>n<br />

<strong>los</strong> jefes (consulta <strong>de</strong> gestión<br />

<strong><strong>la</strong>boral</strong>, conocimi<strong>en</strong>to normativo<br />

<strong>en</strong> el trabajo, visión y misión,<br />

p<strong>la</strong>nes, etc.)<br />

6. No <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>los</strong> temas que se<br />

abordan <strong>en</strong> <strong>la</strong> oficina<br />

(1)<br />

Nunca<br />

(2)<br />

Rara<br />

vez<br />

(3)<br />

Algunas<br />

veces<br />

(4)<br />

Casi<br />

siempre<br />

(5)<br />

Siempre<br />

92


7. Participación <strong>en</strong> trabajos <strong>de</strong><br />

grupos(respon<strong>de</strong>r a preguntas,<br />

exposiciones, etc.)<br />

8. Tiempo limitado para hacer el<br />

trabajo<br />

9. Otra<br />

Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia tuvo <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes reacciones físicas,<br />

psicológicas y comportami<strong>en</strong>tos m<strong>en</strong>tales cuando estabas preocupado o<br />

nervioso.<br />

REACCIONES FÍSICAS<br />

Reacciones<br />

10. Trastornos <strong>en</strong> el sueño<br />

(insomnio o pesadil<strong>la</strong>s)<br />

11. Fatiga crónica (cansancio<br />

perman<strong>en</strong>te)<br />

12. Dolores <strong>de</strong> cabeza o<br />

migrañas<br />

13. Problemas <strong>de</strong> digestión,<br />

dolor abdominal o diarrea<br />

14. Rascarse, mor<strong>de</strong>rse <strong>la</strong>s<br />

uñas, frotarse, etc.<br />

15. Somnol<strong>en</strong>cia o mayor<br />

necesidad <strong>de</strong> dormir<br />

REACCIONES PSICOLÓGICAS<br />

Reacciones<br />

16 Inquietud (incapacidad <strong>de</strong><br />

re<strong>la</strong>jarse y estar tranquilo)<br />

(1)<br />

Nunca<br />

(1)<br />

Nunca<br />

(2)<br />

Rara<br />

vez<br />

(2)<br />

Rara<br />

vez<br />

(3)<br />

Algunas<br />

veces<br />

(3)<br />

Algunas<br />

veces<br />

(4)<br />

Casi<br />

siempre<br />

(4)<br />

Casi<br />

siempre<br />

(5)<br />

Siempre<br />

(5)<br />

Siempre<br />

93


17. S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión y<br />

tristeza (<strong>de</strong>caído)<br />

18. Ansiedad, angustia o<br />

<strong>de</strong>sesperación.<br />

19. Problemas <strong>de</strong> conc<strong>en</strong>tración<br />

20. S<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agresividad<br />

o aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> irritabilidad<br />

REACCIONES COMPORTAMENTALES<br />

Reacciones<br />

21. Conflictos o t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia a<br />

polemizar o discutir<br />

22. Ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>más<br />

23. Desgano para realizar <strong>la</strong>s<br />

<strong>la</strong>bores esco<strong>la</strong>res<br />

24. Aum<strong>en</strong>to o reducción <strong><strong>de</strong>l</strong><br />

consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

25. Otras (especifique)<br />

(1)<br />

Nunca<br />

(2)<br />

Rara<br />

vez<br />

(3)<br />

Algunas<br />

veces<br />

(4)<br />

Casi<br />

siempre<br />

(5)<br />

Siempre<br />

Señale con qué frecu<strong>en</strong>cia utilizaste <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes estrategias para<br />

<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> situación que te causaba <strong>la</strong> preocupación o el nerviosismo.<br />

Estrategias<br />

26. Habilidad asertiva (<strong>de</strong>f<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

nuestras prefer<strong>en</strong>cias i<strong>de</strong>as o<br />

s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>tos sin dañar a otros)<br />

27. E<strong>la</strong>boración <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>n y<br />

ejecución <strong>de</strong> sus tareas<br />

28. Elogios a sí mismo<br />

29. La religiosidad (oraciones o<br />

asist<strong>en</strong>cia a misa)<br />

(1)<br />

Nunca<br />

(2)<br />

Rara<br />

vez<br />

3)<br />

Algunas<br />

veces<br />

(4)<br />

Casi<br />

siempre<br />

(5)<br />

Siempre<br />

94


30. Búsqueda <strong>de</strong> información<br />

sobre <strong>la</strong> situación<br />

31. V<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción y confi<strong>de</strong>ncias<br />

(Verbalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación que<br />

preocupa)<br />

32. Otra (Especifique)<br />

Promedio <strong><strong>de</strong>l</strong> semestre<br />

pasado:……………………………………………………………<br />

EVALUACIÓN<br />

10-39 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Bajo<br />

40-79 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Medio<br />

80-110 <strong>nivel</strong> <strong>de</strong> <strong>estrés</strong> Alto<br />

BIBLIOGRAFIA<br />

Aguayo, F y Larna, J (1998) ‘Eçírés Ocupacional: Una Perspectiva Ergonórnica<br />

y su Protección el Diseño Organizacional”:www.tip.es/pres<strong>en</strong>cia/boletín.htm.<br />

Arias, F (2000) ”El <strong>estrés</strong> <strong><strong>la</strong>boral</strong>: el Azote <strong>de</strong> Nuestros Díaz”. Comunida<strong>de</strong>s al<br />

día. http:l/www.analitica.com.<br />

Bages, N; FeLdman, L y Chacón, G (1995) ―Patrón <strong>de</strong> <strong>conducta</strong> tipo A y<br />

Reactividad Cardiovascu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> Ger<strong>en</strong>tes‖ Revista Salud Pública <strong>de</strong> México,<br />

37,1.<br />

Castaño, C Rubio, V y Díaz, E (1996) ―Re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre Personalidad y <strong>estrés</strong><br />

Percibido <strong>en</strong> <strong>la</strong> Profesión Doc<strong>en</strong>te •. Universidad Gomphut<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Madrid.<br />

España.<br />

Charles, D (1998) ―Encuesta <strong>de</strong> Estrés <strong><strong>la</strong>boral</strong> ‗•. Revista <strong>de</strong> Psicología.<br />

UNMSM, III ,3. Lima – PERU.<br />

Stora Jean B<strong>en</strong>jamín. 1991. ¿Qué sé acerca <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>?.<br />

Publicaciones cruz 1° Edición México Df. p.p. 3-37.<br />

Almirall Hernán<strong>de</strong>z Pedro.1996. Análisis Psicológico <strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo.<br />

Instituto <strong>de</strong> Medicina <strong><strong>de</strong>l</strong> Trabajo <strong>de</strong> Cuba. p.p. 2-22.<br />

Keith Davis. 1994. Comportami<strong>en</strong>to Humano <strong>en</strong> el Trabajo.<br />

Mc Graw Hill 3° Edición. México. p.p. 557-587.<br />

Seward James P. 1990. Estrés Profesional.<br />

95


Medicina Laboral. Editorial Manual Mo<strong>de</strong>rno. México. p.p. 623-640.<br />

Solomon Philip. 1976. Psiquiatría.<br />

El Manual Mo<strong>de</strong>rno. 2° Edición. México. p.p. 32-52.<br />

PAGINAS WEB:<br />

http://www.contusalud.com/website/fol<strong>de</strong>r/sepa_tratami<strong>en</strong>tos_stress.htm<br />

http://www.geocities.com/portalnatural/soluciones/estres2.htm<br />

http://www.ginsana-col.com/boletin/estres.htm<br />

http://www.igerontologico.com/salud/escue<strong>la</strong>/estres.htm<br />

http://www.ergonomia.cl/bv/<strong>en</strong>0001.html<br />

http://www.i<strong>de</strong>asapi<strong>en</strong>s.com/portal/Consejos/20conjs_%20evitar_%20%20estre<br />

s.htm<br />

http://www.psycologia.com/articu<strong>los</strong>/ar-gonro01_1.htm<br />

http://www.iespana.es/FUNCICLOPEDIA/articu<strong>los</strong>/articu2003/articu1013.htm<br />

http://www.teachhealth.com/spanish.html<br />

http://www.cdc.gov/spanish/niosh/docs/99-101sp.html<br />

http://www.medspain.com/n3_feb99/stress.htm<br />

http://www.psicologia-online.com/formacion/online/clinica/estres/estres.htm<br />

Cár<strong>de</strong>nas, S., 1999, ―El <strong>estrés</strong> ocupacional ¿Muy estudiado y poco<br />

compr<strong>en</strong>dido?‖, <strong>en</strong> Revista <strong><strong>de</strong>l</strong> Consejo Colombiano <strong>de</strong> Seguridad, 1822,<br />

noviembre-diciembre.<br />

Guía para <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> riesgos <strong><strong>la</strong>boral</strong>es, 2001, Madrid, Comisión<br />

Confe<strong>de</strong>ral Ejecutiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Trabajadores – Consuldis.<br />

Revisado el 18 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong> http://www.ugt.es/s<strong><strong>la</strong>boral</strong>/estres.pdf<br />

Guía sobre el <strong>estrés</strong> ocupacional, 2006, Madrid, Comisión Confe<strong>de</strong>ral Ejecutiva<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión G<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> Trabajadores.<br />

Hernán<strong>de</strong>z, Jorge Román, 2003, ―Estrés y Burnout <strong>en</strong> profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>nivel</strong>es primario y secundario <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción‖, <strong>en</strong> Revista Cubana <strong>de</strong> Salud<br />

Pública, vol. 29, núm. 2, abril-junio, p. 103-110. Revisado el 8 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong><br />

2007, <strong>en</strong> http://scielo.sld.cu/scielo.php?pid=S0864-<br />

34662003000200002&script=sci_arttext<br />

Hernán<strong>de</strong>z Romero, J. S., 2005, ―Procedimi<strong>en</strong>to para <strong>la</strong> verificación,<br />

diagnóstico y vigi<strong>la</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud <strong><strong>la</strong>boral</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> empresa: CBX estudio piloto‖,<br />

<strong>en</strong> Revista Cubana <strong>de</strong> Salud y Trabajo, vol. 6, núm. 1, p. 36-41. Revisado el 8<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong> http://bvs.sld.cu/revistas/hie/vol43_1_05/hie07105.htm<br />

6<br />

96


Molerio Pérez, O; M. A. Arce González; I. Otero Ramos; y Z. Nieves Achon,<br />

2005, ―El <strong>estrés</strong> como factor <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial es<strong>en</strong>cial‖, <strong>en</strong><br />

Revista Cubana <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y Epi<strong>de</strong>miología, vol. 43, núm. 1, <strong>en</strong>ero-abril.<br />

Revisado el 18 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong><br />

http://bvs.sld.cu/revistas/hie/vol43_1_05/hie07105.htm<br />

Román Hernán<strong>de</strong>z, J., 2006, ―El <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tro <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> salud <strong><strong>la</strong>boral</strong> y <strong>la</strong> salud<br />

<strong>de</strong> <strong>los</strong> trabajadores‖, <strong>en</strong> Revista Cubana <strong>de</strong> Salud Pública, vol. 32, núm. 4.<br />

Revisado el 28 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2008 <strong>en</strong><br />

http://scielo.sld.cu/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0864-<br />

34662006000400017&lng=es&nrm=iso<br />

Sánchez Cabaco, A., 2000, ―Influ<strong>en</strong>cias <strong><strong>de</strong>l</strong> <strong>estrés</strong>, afrontami<strong>en</strong>to y apoyo<br />

social <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud‖, <strong>en</strong> Publicación Ci<strong>en</strong>tífica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud Pública<br />

Municipalidad <strong>de</strong> Rosario Arg<strong>en</strong>tina, vol. 2, núm. 1-2. Revisado el 22 <strong>de</strong> marzo<br />

<strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong><br />

http://www.rosario.gov.ar/sitio/salud/Revista_Inv_Web/vol2n1y2_datosedicion.h<br />

tm<br />

Schaufeli, W. B. y M. Sa<strong>la</strong>nova, 2002, ―¿Cómo evaluar <strong>los</strong> riesgos<br />

psicosociales <strong>en</strong> el trabajo?‖, <strong>en</strong> Revista <strong>de</strong> Prev<strong>en</strong>ción, Trabajo y Salud, núm.<br />

20, p. 4-9. Revisado el 22 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong><br />

http://www.mtas.es/insht/revista/A_20_ST01.htm<br />

Slipak, O., 2006, ―Estrés y perfiles <strong>de</strong> personalidad‖, <strong>en</strong> Revista Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong><br />

Clínica Neuropsiquiátrica, vol. 4, núm. 4. Revisado el 15 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2008, <strong>en</strong><br />

http://www.alcmeon.com.ar/4/16/<br />

97

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!