13.05.2013 Views

revision de los puntos criticos para la calidad de la canal en el ...

revision de los puntos criticos para la calidad de la canal en el ...

revision de los puntos criticos para la calidad de la canal en el ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

UNIVERSIDAD MICHOACANA DE SAN NICOLÁS<br />

DE HIDALGO<br />

FACULTAD DE MEDICINA VETERINARIA Y ZOOTECNIA<br />

“REVISIÓN DE LOS PUNTOS CRÍTICOS PARA LA CALIDAD DE LA<br />

CANAL EN EL PROCESO DE SACRIFICIO DE LAS AVES”.<br />

SERVICIO PROFESIONAL QUE PRESENTA:<br />

HERMES BALDER ORTIZ PÉREZ<br />

PARA OBTENER EL TÍTULO DE<br />

MEDICO VETERINARIO ZOOTECNISTA<br />

Mor<strong>el</strong>ia, Michoacán. Junio <strong>de</strong> 2007.


UNIVERSIDAD MICHOACANA DE SAN NICOLÁS<br />

DE HIDALGO<br />

FACULTAD DE MEDICINA VETERINARIA Y ZOOTECNIA<br />

“REVISIÓN DE LOS PUNTOS CRÍTICOS PARA LA CALIDAD DE LA<br />

CANAL EN EL PROCESO DE SACRIFICIO DE LAS AVES”.<br />

SERVICIO PROFESIONAL QUE PRESENTA:<br />

HERMES BALDER ORTIZ PÉREZ<br />

PARA OBTENER EL TÍTULO DE<br />

MEDICO VETERINARIO ZOOTECNISTA<br />

Asesor:<br />

MVZ. José Fi<strong>de</strong>l Val<strong>en</strong>cia Ezequi<strong>el</strong>.<br />

Mor<strong>el</strong>ia, Michoacán. Junio <strong>de</strong> 2007.


AGRADECIMIENTOS.<br />

A mis padres por apoyarme siempre <strong>en</strong> todos mis proyectos y por hacer <strong>de</strong> mi un<br />

hombre <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>.<br />

A mi hermano por ser siempre un ejemplo y estar hay cuando te necesito.<br />

A mi esposa por su infinita paci<strong>en</strong>cia y amor.<br />

A mis hijos que son <strong>la</strong> inspiración <strong>de</strong> todo esto.<br />

A mi asesor y su invaluable ayuda.<br />

A mi computadora.


DEDICATORIA.<br />

Con <strong>de</strong>dicación especial <strong>para</strong> mi Padre y <strong>para</strong> mi Hermano, mi único Hermano.<br />

Para Hermes Ares, Zeus Aza<strong>el</strong> y Marcopolo Itzamná; esto es por y <strong>para</strong> uste<strong>de</strong>s.


El autor <strong>de</strong>l pres<strong>en</strong>te trabajo Hermes Bal<strong>de</strong>r Ortiz Pérez,<br />

nació <strong>el</strong> 24 <strong>de</strong> Abril <strong>de</strong> 1977, <strong>en</strong> México, Distrito Fe<strong>de</strong>ral.<br />

FORMACIÓN ACADÉMICA.<br />

1982 a 1988 Escue<strong>la</strong> Primaria “José María More<strong>los</strong> y Pavón” <strong>en</strong> Coacalco,<br />

Estado <strong>de</strong> México.<br />

1988 a 1992 Escue<strong>la</strong> Secundaria Técnica No. 15 <strong>en</strong> Coacalco, Estado <strong>de</strong><br />

México.<br />

1993 a 1996 Colegio <strong>de</strong> Bachilleres <strong>de</strong>l Estado <strong>de</strong> Michoacán No. 36 <strong>en</strong><br />

Ucareo, Michoacán.<br />

1998 a 2003 Lic<strong>en</strong>ciatura <strong>en</strong> <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Medicina Veterinaria y Zootecnia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> UMSNH <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Mor<strong>el</strong>ia, Michoacán.<br />

CURSOS DE ACTUALIZACIÓN.<br />

Curso “Farmacología y Terapéutica Veterinaria” <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> septiembre al 10 <strong>de</strong><br />

octubre <strong>de</strong> 2001, con duración <strong>de</strong> 40 horas. FMVZ <strong>de</strong> <strong>la</strong> UMSNH. Mor<strong>el</strong>ia,<br />

Michoacán.<br />

Curso “Veterinaria Básica”. Servicio Estatal <strong>de</strong> Empleo, Secretaría <strong>de</strong> Desarrollo<br />

Económico. De agosto a noviembre <strong>de</strong> 2002, con duración <strong>de</strong> 360 horas.<br />

Taller “Fundam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Cirugía Veterinaria” <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> febrero al 2 <strong>de</strong> mayo <strong>de</strong> 2003,<br />

con duración <strong>de</strong> 108 horas <strong>de</strong> teoría y 63 horas <strong>de</strong> práctica. FMVZ <strong>de</strong> <strong>la</strong> UMSNH.<br />

Mor<strong>el</strong>ia, Michoacán.<br />

Curso “Pequeñas Especies” <strong>de</strong>l 24 <strong>de</strong> febrero al 1 <strong>de</strong> julio, con duración <strong>de</strong> 70 horas.<br />

FMVZ <strong>de</strong> <strong>la</strong> UMSNH. Mor<strong>el</strong>ia, Michoacán.<br />

Curso “Reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Principales Enfermeda<strong>de</strong>s Exóticas <strong>de</strong> <strong>los</strong> Animales.<br />

Los Sistemas y Los P<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> Emerg<strong>en</strong>cia”, <strong>de</strong>l 23 al 25 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 2003, con<br />

duración <strong>de</strong> 24 horas. SAGARPA – SENASICA. Mor<strong>el</strong>ia, Michoacán.


PARTICIPACIÓN EN DIFERENTES EVENTOS.<br />

Participación <strong>en</strong> <strong>el</strong> “I Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación Formativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Fase<br />

-Sustratos <strong>para</strong> <strong>la</strong> Producción – “. FMVZ <strong>de</strong> <strong>la</strong> UMSNH. 19 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1999.<br />

Mor<strong>el</strong>ia, Michoacán.<br />

Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> “Primera Semana Estatal <strong>de</strong> Vacunación Antirrábica Canina”. D<strong>el</strong><br />

22 al 26 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1999. Secretaria <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Michoacán.<br />

Participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> “Segunda Semana Nacional <strong>de</strong> Vacunación Antirrábica Canina”.<br />

D<strong>el</strong> 4 al 8 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 2000. Secretaria <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> Michoacán.<br />

Asist<strong>en</strong>cia al “Foro Regional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Conservación y Manejo Productivo <strong>de</strong>l V<strong>en</strong>ado<br />

Co<strong>la</strong> B<strong>la</strong>nca”. UMSNH, Secretaría <strong>de</strong> Medio Ambi<strong>en</strong>te y Recursos Naturales y<br />

Secretaria <strong>de</strong> Urbanismo y Medio Ambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Michoacán. D<strong>el</strong> 21 al 22 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong><br />

2003. Mor<strong>el</strong>ia. Michoacán.<br />

PONENCIAS.<br />

“Estudio sobre <strong>los</strong> SOVA <strong>en</strong> <strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> ganado <strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio <strong>de</strong> Mor<strong>el</strong>ia”.<br />

En <strong>el</strong> I Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Investigación Formativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> Segunda Fase “Sustratos <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

Producción”. 19 <strong>de</strong> Noviembre <strong>de</strong> 1999. Mor<strong>el</strong>ia, Michoacán.<br />

EXPERIENCIA PROFESIONAL.<br />

Julio – Diciembre <strong>de</strong> 2001 Técnico <strong>de</strong> campo <strong>para</strong> <strong>la</strong> recolección e<br />

interpretación <strong>de</strong> pruebas <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> mastitis. En <strong>la</strong>s<br />

investigaciones realizadas por <strong>el</strong> Instituto <strong>de</strong><br />

Investigaciones Agropecuarias y Forestales,<br />

<strong>en</strong> <strong>el</strong> municipio <strong>de</strong> Álvaro Obregón.<br />

Septiembre – Diciembre <strong>de</strong> 2002 Ayudante g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> M.V.Z. <strong>en</strong> <strong>la</strong> Farmacia<br />

Veterinaria “Cani” <strong>en</strong> Mor<strong>el</strong>ia, Michoacán.<br />

Abril – Mayo <strong>de</strong> 2004 Encuestador <strong>de</strong> Campo <strong>en</strong> <strong>el</strong> Inv<strong>en</strong>tario<br />

Gana<strong>de</strong>ro Michoacán 2004, <strong>para</strong> <strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

Capacitación y Evaluación <strong>para</strong> <strong>el</strong> Desarrollo<br />

Rural S.C.<br />

Agosto 2004 – al día <strong>de</strong> hoy Productor pecuario <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> cunicultura y<br />

ovinocultura


INDICE.<br />

INTRODUCCION………………………………………………………………………… 2<br />

ANTECEDENTES………………………………………………….……………………... 3<br />

I. RASTROS DE AVES Y EL PROCESO DE SACRIFICIO…………………… 5<br />

1. Concepto sanitario, económico y <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e pecuaria…………………… . 5<br />

2. Condiciones higiénico – sanitarias y sistemas <strong>de</strong> sacrificio y fa<strong>en</strong>ado <strong>de</strong><br />

aves ……………………………………………………………………………... 5<br />

II. NORMATIVIDAD..…………………………………………………….………….. 10<br />

1. Norma Oficial Mexicana 033 - ZOO - 1995. ……………………………….. 10<br />

2. Norma Oficial Mexicana 008 - ZOO -1994………………………………… .12<br />

3. Norma Oficial Mexicana 009 - ZOO - 1994…………………………………14<br />

III. SEGURIDAD Y CALIDAD ALIMENTARIA………………………………………19<br />

1. Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad alim<strong>en</strong>taria……………………………………..19<br />

2. Análisis <strong>de</strong> Riesgos <strong>en</strong> Puntos Críticos <strong>de</strong> Control (H.A.C.C.P.)………… 22<br />

3. Bioseguridad <strong>en</strong> producciones avíco<strong>la</strong>s……………………………..……… 24<br />

4. Inocuidad alim<strong>en</strong>taria………………………….…………………….………... 25<br />

5. Programas <strong>de</strong> inocuidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> pecuario…………………27<br />

IV. DESCRIPCIÓN DE LOS PUNTOS DE MAYOR RIESGO DE<br />

CONTAMINACIÓN DE LA CARNE...…………………….……...……………… 29<br />

1. Contaminación <strong>en</strong> rastros……………………………………………………. 29<br />

2. Contaminación <strong>en</strong> mercados públicos………………………………..…….. 32<br />

3. Contaminación <strong>en</strong> mercados sobre ruedas o tianguis……………………. 32<br />

V. RECOMENDACIONES……………………………………………………………..33<br />

VI. BIBLIOGRAFÍA.……………………………………….…………………...………. 35


INTRODUCCIÓN.<br />

Debido a <strong>la</strong>s nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> una alim<strong>en</strong>tación cada vez más sana y a <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> carne con m<strong>en</strong>ores índices <strong>de</strong> colesterol, ácido úrico y<br />

grasas saturadas; se ha registrado un increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong><br />

pollo. Sin embargo, <strong>de</strong>bido a su alta <strong>de</strong>manda, se han establecido explotaciones<br />

<strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> <strong>en</strong>gorda <strong>de</strong> aves que no cumpl<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s normas <strong>en</strong> cuanto a higi<strong>en</strong>e<br />

y sanidad. Así mismo se han establecido rastros no autorizados o que no cumpl<strong>en</strong><br />

con <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones que se marcan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Normas Oficiales<br />

Mexicanas. Otro problema lo <strong>en</strong>contramos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores <strong>de</strong><br />

carne <strong>de</strong> pollo que gusta <strong>de</strong> <strong>la</strong> compra <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> aves que son sacrificadas <strong>en</strong> <strong>los</strong><br />

tianguis o mercados.<br />

Izquierdo et al, (2005) nos dice que <strong>la</strong>s aves juegan un rol <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

economía <strong>de</strong> diversos países don<strong>de</strong> cada vez <strong>la</strong> producción avíco<strong>la</strong> está si<strong>en</strong>do más<br />

organizada, especializada e integrada. Un nuevo concepto que está cobrando<br />

importancia es <strong>la</strong> bioseguridad, <strong>la</strong> cual no permite garantizar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales,<br />

<strong>el</strong> hombre y <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te. La bioseguridad es <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> prácticas <strong>de</strong><br />

manejo que cuando son seguidas <strong>en</strong> forma a<strong>de</strong>cuada, reduc<strong>en</strong> <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>trada y<br />

diseminación <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os a <strong>la</strong>s granjas o p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> procesado; cuando se<br />

combinan <strong>la</strong>s prácticas se bioseguridad se reduce <strong>el</strong> número <strong>de</strong> patóg<strong>en</strong>os a niv<strong>el</strong>es<br />

infecciosos.<br />

En <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo se revisarán <strong>los</strong> principales problemas que repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong><br />

matanza <strong>de</strong> aves <strong>en</strong> sus difer<strong>en</strong>tes modalida<strong>de</strong>s, así mismo también se hará un<br />

énfasis <strong>en</strong> <strong>los</strong> <strong>puntos</strong> más críticos que repres<strong>en</strong>ta este proceso <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud pública.<br />

Para cumplir con <strong>el</strong> objetivo se com<strong>en</strong>zará por revisar <strong>los</strong> distintos métodos <strong>de</strong><br />

matanza que se utilizan <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, pasando <strong>de</strong>spués a <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

normatividad exist<strong>en</strong>te, basándose <strong>en</strong> <strong>la</strong>s NOM compet<strong>en</strong>tes y <strong>en</strong> <strong>la</strong> Ley Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong><br />

Sanidad Animal. El proceso <strong>de</strong> sacrificio se revisará tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>los</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes métodos <strong>de</strong> matanza y seña<strong>la</strong>ndo <strong>los</strong> <strong>puntos</strong> <strong>de</strong> riesgo. Para t<strong>en</strong>er un<br />

<strong>en</strong>foque más preciso, se seña<strong>la</strong>rán <strong>los</strong> <strong>puntos</strong> que son consi<strong>de</strong>rados <strong>los</strong> <strong>de</strong> mayor<br />

riesgo <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> sacrificio. Se incluirá también <strong>el</strong> impacto a <strong>la</strong> salud pública<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s prácticas <strong>de</strong> sacrificio <strong>de</strong> aves.<br />

2


ANTECEDENTES.<br />

El sacrificio <strong>de</strong> aves a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia ha sufrido numerosas variantes. Este<br />

com<strong>en</strong>zó con <strong>los</strong> primeros cazadores que utilizaban <strong>la</strong>nzas, flechas y arcos, y<br />

algunos otros instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cacería <strong>de</strong> <strong>la</strong> época.<br />

Cuando <strong>el</strong> hombre domesticó a <strong>la</strong>s aves, tuvo que <strong>en</strong>contrar alguna otra manera <strong>de</strong><br />

sacrificar <strong>la</strong>s aves, es aquí cuando surge <strong>el</strong> método <strong>de</strong> <strong>de</strong>capitación, que se hacía<br />

con métodos e instrum<strong>en</strong>tos muy rudim<strong>en</strong>tarios.<br />

La creci<strong>en</strong>te explotación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> nuevos métodos <strong>de</strong> sacrificio<br />

más rápidos, llevaron a <strong>la</strong> inv<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> herrami<strong>en</strong>tas especializadas <strong>en</strong> dicha<br />

técnica. Esto significo un avance consi<strong>de</strong>rable <strong>en</strong> lo refer<strong>en</strong>te al sacrificio <strong>de</strong> aves.<br />

Sin embargo, a <strong>la</strong> par que crecía <strong>la</strong> explotación y sacrificio <strong>de</strong> aves, también creció <strong>la</strong><br />

transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s aves, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves al hombre.<br />

Para mediados <strong>de</strong>l siglo XX <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> <strong>la</strong> crianza <strong>de</strong> aves estaba <strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o<br />

<strong>de</strong>sarrollo, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do cada vez más aves <strong>en</strong> espacios más reducidos y sacrificándo<strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong> rastros mecanizados. Esto trajo consigo <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>canal</strong>es que se obt<strong>en</strong>ían al final <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> procesos <strong>de</strong>l rastro, esto porque <strong>la</strong>s<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves se transmitían más fácilm<strong>en</strong>te y porque <strong>el</strong> proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

rastro no era <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te realizado.<br />

Lastra y Peralta (2001) nos dic<strong>en</strong> que <strong>para</strong> <strong>el</strong> año 2000 <strong>la</strong> evolución favorable <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

economía mexicana <strong>en</strong> su conjunto se tradujo <strong>en</strong> más empleos y <strong>en</strong> mayores niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda por alim<strong>en</strong>tos, esto fue punto fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

gana<strong>de</strong>ría, <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> lo cual, <strong>la</strong> avicultura alcanzó <strong>los</strong> mayores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

increm<strong>en</strong>to.<br />

Una creci<strong>en</strong>te compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado interno por alcanzar mayores nichos <strong>de</strong><br />

mercado, indujo a que fuertes grupos <strong>de</strong> productores avíco<strong>la</strong>s increm<strong>en</strong>taran <strong>en</strong><br />

forma significativa sus niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> producción, a lo cual se aúna su expansión hacia<br />

<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> don<strong>de</strong> no t<strong>en</strong>ía pres<strong>en</strong>cia resultando <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> producción <strong>el</strong>evados<br />

que apoyaron <strong>en</strong> mayor medida <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>los</strong> precios. Sin embargo, a finales<br />

<strong>de</strong> año esto se tradujo <strong>en</strong> fuertes presiones <strong>de</strong> baja r<strong>en</strong>tabilidad <strong>para</strong> pequeños<br />

productores y <strong>para</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> no integrados, que se vieron obligados a susp<strong>en</strong><strong>de</strong>r<br />

activida<strong>de</strong>s o bi<strong>en</strong>, a operar como aparceros <strong>de</strong> esos gran<strong>de</strong>s grupos <strong>de</strong> avicultores.<br />

La producción <strong>en</strong> 1999 fue <strong>de</strong> 1,731,538 tone<strong>la</strong>das, 8.3% superior a <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1998.<br />

Con base <strong>en</strong> lo anterior se <strong>de</strong>termina que <strong>el</strong> Consumo Nacional Apar<strong>en</strong>te (CNA) <strong>de</strong><br />

carne <strong>de</strong> pollo se sitúo <strong>en</strong> 1,931,332 tone<strong>la</strong>das, con base <strong>en</strong> lo cual <strong>la</strong> disponibilidad<br />

por habitante al año fue prácticam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 20 kg, consolidándose como <strong>la</strong> carne mas<br />

consumida <strong>en</strong> México, absorbi<strong>en</strong>do más <strong>de</strong>l 42% <strong>de</strong>l mercado <strong>de</strong> carnes <strong>de</strong> nuestro<br />

país.<br />

3


La creación <strong>de</strong> nuevos estándares <strong>de</strong> <strong>calidad</strong>, obligó a <strong>los</strong> productores a revisar<br />

cuales eran <strong>los</strong> <strong>puntos</strong> <strong>de</strong> mayor riesgo <strong>de</strong> bioseguridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> sacrificio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves.<br />

“Los productos alim<strong>en</strong>ticios mexicanos han alcanzado altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> y han<br />

obt<strong>en</strong>ido <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado nacional e internacional; sin embargo,<br />

actualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> nuevo reto <strong>de</strong> constituirse como alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a<br />

<strong>calidad</strong>, sanos, saludables, nutritivos, sabrosos y sobre todo inocuos, capaces <strong>de</strong><br />

competir y mant<strong>en</strong>er satisfecho al mercado extranjero.<br />

Lograr lo anterior requiere que <strong>la</strong>s personas involucradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na alim<strong>en</strong>taria<br />

-<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> explotación agríco<strong>la</strong>, pecuaria, pesquera o acuíco<strong>la</strong>, hasta <strong>el</strong> consumidor<br />

final- se responsabilic<strong>en</strong> <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos químicos, físicos y microbiológicos,<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong>lo es necesario <strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to y aplicación <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>as Prácticas <strong>de</strong><br />

Producción así como <strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos operativos estándar <strong>de</strong> sanitización”. (Vélez<br />

y Trinidad, 2003)<br />

4


I. RASTROS DE AVES Y PROCESO DE SACRIFICIO.<br />

En <strong>la</strong> actualidad se ha optado por <strong>el</strong> método <strong>de</strong> sacrificio <strong>en</strong> rastros especializados<br />

<strong>para</strong> este fin, por dos propósitos fundam<strong>en</strong>tales: <strong>la</strong> gran cantidad <strong>de</strong> pol<strong>los</strong> que se<br />

sacrifican y por consi<strong>de</strong>rar que es un método más higiénico. Al respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

mata<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> aves y <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> sacrificio Martínez (1975), Cortés et al. (2003) y<br />

Cast<strong>el</strong>ló (1991) nos dic<strong>en</strong>:<br />

Los mata<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> aves son establecimi<strong>en</strong>tos específicos <strong>para</strong> <strong>el</strong> sacrificio,<br />

pre<strong>para</strong>ción y manipu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves. La práctica <strong>de</strong>l sacrificio <strong>de</strong> aves ha pasado<br />

<strong>en</strong> poco tiempo <strong>de</strong> ser una práctica domestica a una fase industrial int<strong>en</strong>siva.<br />

En <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to se llevan a cabo <strong>los</strong> pasos que logran <strong>la</strong><br />

transformación <strong>de</strong>l pollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>gorda <strong>en</strong> carne y productos avíco<strong>la</strong>s. Actualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong><br />

procesami<strong>en</strong>to se ha ido tecnificando llegando a ser <strong>en</strong> algunas empresas un<br />

sistema altam<strong>en</strong>te coordinado. Esto se logra gracias a <strong>la</strong> sincronización <strong>de</strong>l flujo <strong>de</strong><br />

<strong>canal</strong>es a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to. La efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong><br />

procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> uniformidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> parvada, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> automatización,<br />

lo cual permite que parvadas uniformes t<strong>en</strong>gan pocos ajustes <strong>de</strong>l equipo logrando<br />

mayor uniformidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> eviscerado y <strong>en</strong> <strong>el</strong> corte.<br />

Las reg<strong>la</strong>s fundam<strong>en</strong>tales <strong>de</strong> un bu<strong>en</strong> procesami<strong>en</strong>to son:<br />

- Tratar con cuidado a <strong>la</strong>s aves, evitando <strong>el</strong> estrés.<br />

- No golpear a <strong>la</strong>s aves, ni darles tirones.<br />

- Revisar que todas <strong>la</strong>s variables <strong>de</strong>l procesami<strong>en</strong>to estén <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es correctos.<br />

- Restringir <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> personal a <strong>la</strong> zona separándo<strong>la</strong> con tapetes sanitarios.<br />

- Ropa y equipos <strong>de</strong> procesami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuados y completos.<br />

- Mant<strong>en</strong>er <strong>los</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>sinfectante requeridos.<br />

- Temperaturas a<strong>de</strong>cuadas <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuartos <strong>de</strong> proceso.<br />

- Mant<strong>en</strong>er baja <strong>la</strong> temperatura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es <strong>de</strong> pollo.<br />

1. Concepto sanitario, económico y <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e pecuaria.<br />

Las normas indican que todas <strong>la</strong>s manipu<strong>la</strong>ciones que se efectú<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s aves serán<br />

llevadas a cabo con <strong>la</strong> mayor higi<strong>en</strong>e y <strong>de</strong>streza sin que se alter<strong>en</strong> <strong>la</strong>s características<br />

organolepticas, ni se produzcan contaminaciones bacterianas o <strong>de</strong> hongos,<br />

reduci<strong>en</strong>do al mínimo <strong>la</strong>s pérdidas <strong>de</strong> su valor nutritivo.<br />

2. Condiciones higiénico - sanitarias y sistemas <strong>de</strong> sacrificio y fa<strong>en</strong>ado <strong>de</strong><br />

aves.<br />

Los mata<strong>de</strong>ros <strong>de</strong> aves reunirán <strong>la</strong>s condiciones higiénicas y sanitarias sigui<strong>en</strong>tes:<br />

1) Condiciones <strong>de</strong> carácter g<strong>en</strong>eral:<br />

5


a) Emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to a<strong>de</strong>cuado.<br />

b) Agua corri<strong>en</strong>te fría y cali<strong>en</strong>te, químicam<strong>en</strong>te potable y bacteriológicam<strong>en</strong>te<br />

pura.<br />

c) Pavim<strong>en</strong>to con inclinación.<br />

d) Desagües que <strong>de</strong>semboqu<strong>en</strong> <strong>en</strong> una p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> aguas<br />

residuales.<br />

e) Pare<strong>de</strong>s recubiertas <strong>de</strong> material impermeable.<br />

f) V<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción e iluminación.<br />

g) Aseos <strong>para</strong> <strong>el</strong> personal.<br />

2) Condiciones <strong>de</strong> carácter especial:<br />

a) Recepción y <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> jau<strong>la</strong>s.<br />

b) Nave <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ción con espacio sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> que puedan realizarse <strong>la</strong>s<br />

operaciones <strong>de</strong> sacrificio.<br />

c) Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> recogida <strong>de</strong> plumas, intestinos, residuos no comestibles y<br />

<strong>de</strong>comisos.<br />

d) Laboratorio veterinario.<br />

e) Insta<strong>la</strong>ción frigorífica.<br />

Los establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas o pollerías reunirán <strong>la</strong>s mismas condiciones higiénico<br />

– sanitarias que se seña<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s normas <strong>para</strong> <strong>la</strong> operación.<br />

En cuanto a <strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> sacrificio y fa<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves varían mucho. Exist<strong>en</strong><br />

insta<strong>la</strong>ciones que constan <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> nave; otros, por <strong>el</strong> contrario, están altam<strong>en</strong>te<br />

especializados.<br />

Sea cualquiera <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong>, <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> sacrificio son:<br />

1. Recepción, sacrificio y <strong>de</strong>sangrado.<br />

2. Escaldado y <strong>de</strong>splume.<br />

3. Evisceración y pre<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es.<br />

4. Aprovechami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> subproductos.<br />

5. Conservación y comercialización.<br />

La recepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves es <strong>el</strong> primer acto sanitario <strong>de</strong> control. Las aves han <strong>de</strong><br />

llegar vivas, con garantía sanitaria <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>. Los mata<strong>de</strong>ros inician <strong>el</strong> sacrificio <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s aves al llegar, exist<strong>en</strong> otros que están dotados <strong>de</strong> una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> recepción don<strong>de</strong><br />

se <strong>de</strong>jan <strong>de</strong>scansar a <strong>la</strong>s aves. Se revisan <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s retirando todas <strong>la</strong>s aves que<br />

hal<strong>la</strong>n muerto y se les colocará agua.<br />

Todos <strong>los</strong> reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> mata<strong>de</strong>ros insist<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> evitar dolor a <strong>los</strong><br />

animales <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> matanza por eso se ha v<strong>en</strong>ido empleando <strong>el</strong><br />

aturdimi<strong>en</strong>to como medida <strong>para</strong> ins<strong>en</strong>sibilizar a <strong>los</strong> animales antes <strong>de</strong>l sacrificio. El<br />

aturdimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be ser rápido y <strong>de</strong> efecto persist<strong>en</strong>te, no convi<strong>en</strong>e que produzca <strong>la</strong><br />

muerte <strong>de</strong>l animal <strong>en</strong> ningún caso, ya que es necesario que <strong>el</strong> corazón siga <strong>la</strong>ti<strong>en</strong>do<br />

al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> sangría.<br />

6


El aturdimi<strong>en</strong>to se lleva a cabo mediante diversas técnicas que incluy<strong>en</strong> a<strong>para</strong>tos<br />

<strong>el</strong>éctricos especiales <strong>de</strong> tal manera que <strong>el</strong> animal no sufra excitación ni dolores<br />

innecesarios, exist<strong>en</strong> también <strong>los</strong> métodos tradicionales que se realizan mediante un<br />

golpe <strong>en</strong> <strong>la</strong> cabeza o por <strong>de</strong>capitación.<br />

El sacrificio pue<strong>de</strong> realizarse por varios métodos, <strong>de</strong> estos se consi<strong>de</strong>ran<br />

tradicionales:<br />

Desnucado, <strong>de</strong>gol<strong>la</strong>dura, <strong>la</strong> puntil<strong>la</strong> con un c<strong>la</strong>vo o con <strong>la</strong> punta <strong>de</strong> un cuchillo fino,<br />

corte <strong>en</strong> <strong>el</strong> cráneo, por presión <strong>en</strong> <strong>el</strong> pecho, <strong>de</strong>capitado, punción cerebral, punción<br />

auricu<strong>la</strong>r, retorcido <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza.<br />

Y <strong>los</strong> métodos consi<strong>de</strong>rados mo<strong>de</strong>rnos son: por corte <strong>en</strong> <strong>el</strong> pa<strong>la</strong>dar y por incisión<br />

profunda<br />

Cuando <strong>el</strong> número <strong>de</strong> animales a sacrificar es <strong>el</strong>evado se pue<strong>de</strong> utilizar <strong>la</strong> técnica <strong>de</strong><br />

matanza que a continuación se <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>.<br />

El sacrificio incluye <strong>el</strong> colgado, <strong>el</strong> <strong>de</strong>gol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sangrado y se efectúa como<br />

sigue:<br />

1. Cada animal <strong>de</strong> susp<strong>en</strong><strong>de</strong> introduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s patas <strong>en</strong> un dispositivo colgador, con<br />

<strong>la</strong> cabeza hacia abajo y <strong>el</strong> vi<strong>en</strong>tre hacia <strong>el</strong> operador. Antes <strong>de</strong> efectuar <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>gol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to es necesario esperar <strong>de</strong> 2 a 3 minutos <strong>para</strong> que <strong>el</strong> ave se re<strong>la</strong>je y<br />

se tranquilice.<br />

2. El <strong>de</strong>gol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to se efectúa agarrando <strong>el</strong> pico con al mano izquierda y con <strong>la</strong><br />

garganta hacia <strong>el</strong> operador. Colocar un cuchillo bi<strong>en</strong> afi<strong>la</strong>do <strong>de</strong>trás <strong>de</strong>l lóbulo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

oreja, un poco <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma y presionar hacia <strong>de</strong>ntro <strong>para</strong> que <strong>la</strong> hoja <strong>en</strong>tre<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>. Mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>el</strong> cuchillo perp<strong>en</strong>dicu<strong>la</strong>r al cu<strong>el</strong>lo, se voltea <strong>la</strong> cabeza<br />

ligeram<strong>en</strong>te hacia <strong>la</strong> izquierda y hacia arriba con <strong>la</strong> otra mano <strong>para</strong> cortar <strong>la</strong><br />

arteria y <strong>la</strong> v<strong>en</strong>a.<br />

3. Una vez que se realiza <strong>el</strong> corte <strong>en</strong> <strong>el</strong> cu<strong>el</strong>lo <strong>para</strong> <strong>el</strong> sacrificio, <strong>la</strong> línea <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sangrado será <strong>de</strong> 2 a 3 minutos. Durante este tiempo se permitirá <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong><br />

un 30 a 50 % <strong>de</strong> sangre. El <strong>de</strong>sangrado permite que se produzca <strong>la</strong> fal<strong>la</strong> cerebral<br />

<strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> hipoxia y por lo tanto <strong>la</strong> muerte.<br />

Los métodos <strong>de</strong> sacrificio resultan <strong>de</strong> importancia <strong>para</strong> <strong>el</strong> veterinario inspector <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos, ya que <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong>.<br />

El <strong>de</strong>sangrado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es toma especial importancia <strong>en</strong> este punto ya que un<br />

bu<strong>en</strong> <strong>de</strong>sangrami<strong>en</strong>to evitara <strong>el</strong> amoratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne dándole un aspecto poco<br />

agradable. Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l método <strong>de</strong> sacrificio <strong>la</strong> sangría se realiza<br />

inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> esta acción. La persist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad <strong>de</strong>l corazón<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> circu<strong>la</strong>ción sanguínea es <strong>de</strong>cisiva <strong>para</strong> <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> sangría.<br />

Para <strong>el</strong> fa<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves <strong>el</strong> escaldado es <strong>el</strong> paso a seguir. Este se realiza<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sangrami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l animal. Exist<strong>en</strong> dos métodos <strong>de</strong> escaldado <strong>de</strong><br />

7


acuerdo al tipo <strong>de</strong> pollo que se comercializa. El escaldado suave es aqu<strong>el</strong> don<strong>de</strong> se<br />

utilizan temperaturas <strong>de</strong> 53°C durante 120 segundos, lográndose <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

plumas pero sin causar daño <strong>en</strong> <strong>la</strong> cutícu<strong>la</strong>. Este método se prefiere cuando se<br />

procesa pollo pigm<strong>en</strong>tado. El escaldado fuerte es cuando se utilizan temperaturas <strong>de</strong><br />

62 a 64°C por 45 segundos, <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> este método com<strong>para</strong>do con <strong>el</strong> suave es<br />

que permite una remoción más fácil <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plumas.<br />

Esta operación facilita <strong>el</strong> <strong>de</strong>splumado, ya que <strong>el</strong> agua cali<strong>en</strong>te afloja <strong>la</strong>s inserciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s plumas <strong>en</strong> <strong>los</strong> folícu<strong>los</strong> <strong>para</strong> facilitar <strong>la</strong> extracción mecánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. La<br />

temperatura y <strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l escaldado son <strong>los</strong> factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong>l resultado<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>splume.<br />

Seguidam<strong>en</strong>te vi<strong>en</strong>e <strong>el</strong> <strong>de</strong>splumado realizado con máquinas <strong>de</strong>splumadoras o a<br />

mano. El método a mano consiste <strong>en</strong> quitar <strong>la</strong>s plumas con <strong>la</strong> <strong>canal</strong> todavía cali<strong>en</strong>te,<br />

asi<strong>en</strong>do y arrancando primero con <strong>los</strong> <strong>de</strong>dos <strong>la</strong>s plumas <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

co<strong>la</strong> imprimi<strong>en</strong>do movimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> torsión con <strong>la</strong> mano. Después se se<strong>para</strong>n <strong>la</strong>s<br />

plumas gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cuerpo y por ultimo frotando <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>de</strong>l animal con <strong>la</strong>s manos y<br />

<strong>los</strong> <strong>de</strong>dos se <strong>el</strong>iminan <strong>la</strong>s plumas pequeñas. La terminación <strong>de</strong>l <strong>de</strong>splume se hace<br />

quitando <strong>los</strong> cañones y <strong>la</strong>s plumas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s a<strong>la</strong>s con un cuchillo sin filo. El <strong>de</strong>splumado<br />

se termina chamuscando <strong>los</strong> residuos plumíferos.<br />

El método mecánico consiste <strong>en</strong> una maquina con tambores que giran con rapi<strong>de</strong>z,<br />

<strong>los</strong> cuales están provistos <strong>en</strong> su superficie <strong>de</strong> varios <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> goma o plástico,<br />

estriados transversalm<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> distintas formas y durezas. Las combinaciones <strong>de</strong><br />

grupos <strong>de</strong> <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> goma permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> remoción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s plumas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes<br />

partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong>, logrando así <strong>el</strong> <strong>de</strong>splume <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> completa.<br />

Habrá que t<strong>en</strong>er mucho cuidado con <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> maquina <strong>de</strong>splumadora ya que<br />

esta se contamina fácilm<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> paso <strong>de</strong> muchos animales por ahí, y uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong><br />

pue<strong>de</strong> contaminar al resto. La maquina <strong>de</strong>splumadora <strong>de</strong>ja aun algunas plumas que<br />

<strong>de</strong>berán ser chamuscadas con un quemador <strong>de</strong> gas.<br />

Posteriorm<strong>en</strong>te se realiza <strong>la</strong> evisceración que es una operación <strong>de</strong> máximo interés<br />

sanitario; y consiste <strong>en</strong> <strong>de</strong>jar <strong>la</strong> <strong>canal</strong> libre <strong>de</strong> vísceras (torácicas y abdominales);<br />

su<strong>el</strong><strong>en</strong> quedar a<strong>de</strong>ntro <strong>el</strong> pulmón, riñones y testícu<strong>los</strong> u ovarios. Se acostumbra partir<br />

<strong>la</strong> quil<strong>la</strong> por <strong>la</strong> mitad <strong>para</strong> darle un mejor aspecto a <strong>la</strong> pechuga.<br />

La técnica más usada <strong>para</strong> <strong>la</strong> evisceración es como sigue.<br />

1) Empieza con <strong>el</strong> corte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos patas <strong>de</strong> animal <strong>en</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones.<br />

2) Después se <strong>el</strong>imina <strong>la</strong> glándu<strong>la</strong> sebácea.<br />

3) La cabeza se corta <strong>en</strong> <strong>el</strong> punto más arriba <strong>de</strong>l esófago con tijeras o con cuchillo<br />

pesado.<br />

4) Se abre <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte sobrante <strong>de</strong>l cu<strong>el</strong>lo con un rápido corte <strong>de</strong>l cuchillo<br />

hacia abajo. Esta operación permitirá <strong>la</strong> posterior extracción <strong>de</strong>l esófago, <strong>de</strong>l<br />

buche y <strong>de</strong> <strong>la</strong> traquea.<br />

8


5) Se efectúa <strong>el</strong> corte transversal <strong>de</strong>l abdom<strong>en</strong> un poco más arriba <strong>de</strong> <strong>la</strong> cloaca y <strong>la</strong><br />

quil<strong>la</strong> con <strong>los</strong> <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra mano <strong>para</strong> no romper <strong>los</strong> intestinos.<br />

6) La extracción <strong>de</strong> <strong>los</strong> órganos se efectúa apoyando al ave <strong>en</strong> al mesa o<br />

sost<strong>en</strong>iéndo<strong>la</strong> por <strong>la</strong> espalda o por <strong>los</strong> mus<strong>los</strong> con <strong>la</strong> mano izquierda. Se hace<br />

p<strong>en</strong>etrar suavem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> mano <strong>en</strong> <strong>la</strong> cavidad abdominal a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> quil<strong>la</strong><br />

hasta superar <strong>la</strong> molleja, luego con un suave movimi<strong>en</strong>to se extra<strong>en</strong> <strong>los</strong> órganos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong>. Los órganos se <strong>la</strong>van con agua limpia, se pon<strong>en</strong> a escurrir, se <strong>en</strong>frían<br />

con agua he<strong>la</strong>da<br />

7) Se extrae <strong>el</strong> esófago, <strong>el</strong> buche y <strong>la</strong> tráquea mediante <strong>el</strong> corte que se efectuó <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

cu<strong>el</strong>lo.<br />

8) Se quita <strong>la</strong> parte sobrante <strong>de</strong>l cu<strong>el</strong>lo con tijeras o con un cuchillo pesado.<br />

9) Se <strong>la</strong>va cuidadosam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>canal</strong> eviscerada por fuera y por <strong>de</strong>ntro con agua<br />

limpia.<br />

En México y <strong>en</strong> otros países se utiliza <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>tación “Nueva York”, <strong>la</strong> cual consta<br />

<strong>de</strong> <strong>canal</strong>es <strong>de</strong> pollo sin eviscerar, esto se asocia a <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>l consumidor <strong>de</strong> que se<br />

trata <strong>de</strong> pollo fresco reci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te procesado.<br />

Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> evisceración <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es pasan a través <strong>de</strong> aspersores externos /<br />

internos que están dirigidos al interior y exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> <strong>para</strong> remover cualquier<br />

material adherido a <strong>la</strong> <strong>canal</strong> antes <strong>de</strong> su <strong>en</strong>trada al tanque <strong>de</strong> <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to.<br />

El objetivo <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> tanques <strong>de</strong> <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to es <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to<br />

bacteriano a niv<strong>el</strong>es que se pueda maximizar <strong>la</strong> seguridad alim<strong>en</strong>taria y <strong>el</strong> tiempo<br />

disponible <strong>para</strong> <strong>el</strong> merca<strong>de</strong>o. Se <strong>de</strong>be alcanzar una temperatura <strong>de</strong> 4°C o m<strong>en</strong>os tan<br />

pronto como sea posible <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> evisceración (1 a 2 horas postmortem). Los<br />

dos métodos <strong>de</strong> <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to utilizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> pollo <strong>de</strong> <strong>en</strong>gorda son<br />

<strong>el</strong> <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> agua y <strong>de</strong> aire.<br />

En algunas ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l país, <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados sobre ruedas y mercados rurales se<br />

exp<strong>en</strong><strong>de</strong> pollo que se sacrifica <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo mercado. Este proceso es muy rústico y<br />

muy insalubre ya que se realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> vía pública, sin ningún tipo <strong>de</strong> control sanitario.<br />

El proceso que se sigue <strong>en</strong> estos casos es <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te.<br />

El ave es sacada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s <strong>de</strong> transporte (don<strong>de</strong> han estado todo <strong>el</strong> día),<br />

posteriorm<strong>en</strong>te se introduce <strong>el</strong> ave <strong>en</strong> un bote <strong>de</strong> metal con un orificio <strong>en</strong> <strong>el</strong> fondo por<br />

don<strong>de</strong> es extraída <strong>la</strong> cabeza, se proce<strong>de</strong> al <strong>de</strong>gol<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to con un cuchillo, <strong>el</strong><br />

<strong>de</strong>sangrado se realiza <strong>en</strong> una <strong>canal</strong>eta hecha <strong>de</strong> <strong>la</strong>mina y <strong>la</strong> sangre es <strong>de</strong>positada <strong>en</strong><br />

una cubeta. El escaldado se realiza <strong>en</strong> un cazo don<strong>de</strong> <strong>el</strong> agua es utilizada <strong>para</strong><br />

escaldar todas <strong>la</strong>s aves <strong>de</strong>l día. Se proce<strong>de</strong> a <strong>de</strong>splumar <strong>el</strong> ave <strong>en</strong> una superficie que<br />

no cu<strong>en</strong>ta con <strong>la</strong> limpieza a<strong>de</strong>cuada y <strong>de</strong>spués es <strong>la</strong>vado <strong>en</strong> una cubeta con agua.<br />

El eviscerado se realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> mesa <strong>de</strong> v<strong>en</strong>ta.<br />

9


II. NORMATIVIDAD.<br />

Exist<strong>en</strong> numerosos docum<strong>en</strong>tos que hab<strong>la</strong>n sobre <strong>la</strong>s condiciones que <strong>de</strong>be cumplir<br />

un rastro <strong>para</strong> aves así como <strong>el</strong> proceso que se <strong>de</strong>be seguir <strong>para</strong> su sacrificio; sin<br />

embargo, <strong>en</strong> cada país exist<strong>en</strong> normas que rig<strong>en</strong> y regu<strong>la</strong>n estas activida<strong>de</strong>s y que<br />

<strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>dicados a estas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong> acatar.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> nuestro país exist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s Normas Oficiales Mexicanas que se aplican<br />

<strong>en</strong> todo <strong>el</strong> territorio nacional y es obligatorio su cumplimi<strong>en</strong>to. A continuación se citan<br />

aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> un rastro y <strong>el</strong> sacrificio <strong>de</strong> aves.<br />

1. Norma Oficial Mexicana 033-ZOO-1995. Sacrificio Humanitario <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

Animales Domésticos y Silvestres.<br />

Los sigui<strong>en</strong>tes son <strong>los</strong> aspectos más importantes <strong>de</strong> esta norma<br />

Con respecto al manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales nos dice que <strong>los</strong> responsables <strong>de</strong>berán<br />

mant<strong>en</strong>er<strong>los</strong> tranqui<strong>los</strong>, evitando <strong>los</strong> gritos, ruidos excesivos y golpes que provoqu<strong>en</strong><br />

traumatismos. Para <strong>el</strong> arreo, nunca <strong>de</strong>berá golpearse a <strong>los</strong> animales con tubos,<br />

pa<strong>los</strong>, varas con puntas <strong>de</strong> acero, látigos, instrum<strong>en</strong>tos punzo cortantes u objetos<br />

que produzcan traumatismos.<br />

Los instrum<strong>en</strong>tos, equipo e insta<strong>la</strong>ciones <strong>para</strong> ins<strong>en</strong>sibilizar y sacrificar a <strong>los</strong><br />

animales serán diseñados, construidos, mant<strong>en</strong>idos y usados <strong>de</strong> manera tal que se<br />

logre un rápido y efectivo resultado <strong>de</strong> su uso. Estos <strong>de</strong>berán ser inspeccionados por<br />

lo m<strong>en</strong>os una vez antes <strong>de</strong> su uso, <strong>para</strong> asegurar su bu<strong>en</strong> estado. Los instrum<strong>en</strong>tos<br />

y equipo a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> <strong>el</strong> sacrificio <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia, <strong>de</strong>berán estar siempre<br />

disponibles <strong>para</strong> su uso <strong>en</strong> cualquier mom<strong>en</strong>to. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> no contar con estos<br />

instrum<strong>en</strong>tos y equipo a<strong>de</strong>cuado, ya sea <strong>en</strong> <strong>los</strong> sitios <strong>de</strong> producción, durante <strong>la</strong><br />

movilización o <strong>en</strong> corrales, podrán utilizarse armas <strong>de</strong> fuego <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>te calibre<br />

<strong>para</strong> provocar muerte inmediata según <strong>el</strong> animal <strong>de</strong>l que se trate. La insta<strong>la</strong>ción, uso<br />

y mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> instrum<strong>en</strong>tos y equipo <strong>para</strong> <strong>el</strong> sacrificio humanitario, <strong>de</strong>berá<br />

realizarse <strong>de</strong> acuerdo a <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong>l fabricante.<br />

Ninguna persona interv<strong>en</strong>drá <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo, ins<strong>en</strong>sibilización y sacrificio <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

animales, a m<strong>en</strong>os que cu<strong>en</strong>te con <strong>la</strong> capacitación específica. Los métodos,<br />

sustancias y a<strong>para</strong>tos <strong>de</strong> ins<strong>en</strong>sibilización y sacrificio m<strong>en</strong>cionados <strong>en</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>te<br />

Norma, así como <strong>los</strong> métodos, sustancias y a<strong>para</strong>tos alternativos que <strong>en</strong> un futuro se<br />

recomi<strong>en</strong><strong>de</strong>n, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te podrán utilizarse cuando su efectividad esté <strong>de</strong>mostrada<br />

con estudios ava<strong>la</strong>dos por instituciones ci<strong>en</strong>tíficas reconocidas y a<strong>de</strong>más cuando<br />

cu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> con una pat<strong>en</strong>te registrada y <strong>la</strong> autorización oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría. Ningún<br />

animal se sacrificará por <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, ahorcami<strong>en</strong>to, ahogándolo, por golpes o<br />

algún otro procedimi<strong>en</strong>to que cause sufrimi<strong>en</strong>to o prolongue su agonía.<br />

10


Los requisitos zoosanitarios <strong>para</strong> insta<strong>la</strong>ciones re<strong>la</strong>cionadas con <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

animales <strong>de</strong> abasto, se <strong>de</strong>berán cumplir conforme a lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> NOM-008-<br />

ZOO-1994. El tiempo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales <strong>de</strong> abasto <strong>en</strong> <strong>los</strong> corrales<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l transporte, será <strong>de</strong> acuerdo a lo establecido <strong>en</strong> <strong>la</strong> NOM-009-Z00-1994<br />

Proceso sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne.<br />

Los propietarios, transportistas, <strong>en</strong>cargados, administradores o empleados <strong>de</strong><br />

exp<strong>en</strong>dios <strong>de</strong> animales <strong>de</strong>b<strong>en</strong> sacrificar inmediatam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> forma humanitaria a <strong>los</strong><br />

animales que por cualquier causa se hubies<strong>en</strong> lesionado gravem<strong>en</strong>te, utilizando <strong>los</strong><br />

métodos <strong>de</strong>scritos <strong>en</strong> esta Norma <strong>para</strong> <strong>el</strong> caso.<br />

Se autorizará <strong>el</strong> ap<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l sacrificio:<br />

a) Si se sospecha que <strong>el</strong> animal <strong>de</strong> abasto sufre o pa<strong>de</strong>ce una afección que lo hace<br />

temporalm<strong>en</strong>te ina<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo.<br />

b) Si existe <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong> que <strong>el</strong> animal pres<strong>en</strong>ta residuos o trazas <strong>de</strong> sustancias<br />

farmacológicam<strong>en</strong>te activas <strong>en</strong> sus tejidos, que lo hagan ina<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

consumo humano.<br />

c) En ambos casos se mant<strong>en</strong>drá a <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> locales y con <strong>los</strong> cuidados<br />

a<strong>de</strong>cuados durante <strong>el</strong> tiempo requerido.<br />

Todos <strong>los</strong> animales <strong>de</strong> abasto llevados al cajón <strong>de</strong> sacrificio <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sacrificados<br />

humanitariam<strong>en</strong>te sin <strong>de</strong>mora alguna, previa ins<strong>en</strong>sibilización. No <strong>de</strong>berá permitirse<br />

que <strong>la</strong>s operaciones <strong>de</strong> ins<strong>en</strong>sibilización y sacrificio <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales se efectú<strong>en</strong> con<br />

más rapi<strong>de</strong>z que aqu<strong>el</strong><strong>la</strong> con <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong>n aceptarse <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es <strong>para</strong> <strong>la</strong>s<br />

operaciones <strong>de</strong> fa<strong>en</strong>ado.<br />

El sacrificio humanitario que se realice <strong>en</strong> animales que no sean <strong>de</strong>stinados <strong>para</strong> <strong>el</strong><br />

consumo humano, so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te podrá realizarse con <strong>los</strong> métodos autorizados <strong>en</strong> esta<br />

Norma <strong>para</strong> <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> que se trate y <strong>en</strong> razón <strong>de</strong>l sufrimi<strong>en</strong>to que le cause un<br />

acci<strong>de</strong>nte, <strong>en</strong>fermedad, incapacidad física o vejez extrema, imposibilidad <strong>para</strong> su<br />

manut<strong>en</strong>ción, riesgo zoosanitario o por exceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> número <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong> su especie,<br />

cuando signifiqu<strong>en</strong> un p<strong>el</strong>igro comprobado <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud pública. Las escue<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

educación superior, institutos e instituciones ci<strong>en</strong>tíficas y <strong>de</strong> investigación nacionales,<br />

podrán realizar <strong>el</strong> sacrificio humanitario <strong>de</strong> animales <strong>de</strong> experim<strong>en</strong>tación,<br />

exclusivam<strong>en</strong>te con fines didáctico y <strong>de</strong> investigación <strong>para</strong> uso <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l territorio<br />

nacional.<br />

MÉTODOS DE INSENSIBILIZACIÓN Y SACRIFICIO EN AVES.<br />

a) Ins<strong>en</strong>sibilización.- Se <strong>de</strong>berá realizar por inmersión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza <strong>en</strong> baños<br />

<strong>el</strong>ectrificados o arcos <strong>el</strong>éctricos. El tiempo <strong>de</strong> aplicación, <strong>el</strong> voltaje y amperaje<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> a<strong>para</strong>to usado y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong>l fabricante.<br />

11


) Sacrificio humanitario.- Desangrado por corte <strong>de</strong> carótidas a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cavidad<br />

bucal inmediatam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> ins<strong>en</strong>sibilización. Debe asegurarse que <strong>la</strong>s aves<br />

se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>de</strong>sangradas y muertas antes <strong>de</strong> introducir<strong>la</strong>s al escaldado.<br />

c) Decapitación.- Se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong>l cuerpo, por medio <strong>de</strong> un objeto<br />

cortante a través <strong>de</strong> un solo movimi<strong>en</strong>to firme y certero.<br />

SACRIFICIO DE EMERGENCIA EN AVES.<br />

a) El sacrificio zoosanitario o <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> parvadas <strong>de</strong> aves <strong>de</strong> postura o<br />

<strong>en</strong>gorda, se realizará confinando a <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> jau<strong>la</strong>s <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> cámaras <strong>de</strong><br />

gas o cont<strong>en</strong>edores herméticos a <strong>los</strong> que se haga llegar monóxido <strong>de</strong> carbono<br />

prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> un motor <strong>de</strong> combustión interna, procurando <strong>el</strong> <strong>en</strong>friami<strong>en</strong>to<br />

simultáneo <strong>de</strong> emanaciones que <strong>la</strong>s aves <strong>de</strong>b<strong>en</strong> respirar <strong>el</strong> tiempo necesario,<br />

hasta que pierdan <strong>la</strong> conci<strong>en</strong>cia y mueran.<br />

b) Sacrificio <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia individual <strong>de</strong> aves.- Dep<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l tamaño y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

especie se podrá aplicar <strong>de</strong>capitación, dislocación cervical o disparo <strong>de</strong> arma <strong>de</strong><br />

fuego (abajo <strong>de</strong>l a<strong>la</strong> izquierda). Diario Oficial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Fe<strong>de</strong>ración (1996).<br />

2. Norma Oficial Mexicana 008-ZOO-1994. Especificaciones Zoosanitarias Para<br />

<strong>la</strong> construcción y equipami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Establecimi<strong>en</strong>tos Para <strong>el</strong> Sacrificio <strong>de</strong><br />

Animales y <strong>los</strong> <strong>de</strong>dicados a <strong>la</strong> industrialización <strong>de</strong> productos Cárnicos.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones específicas <strong>para</strong> <strong>el</strong> sacrificio <strong>de</strong> aves t<strong>en</strong>emos <strong>la</strong>s<br />

sigui<strong>en</strong>tes<br />

Area <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarque. Esta área t<strong>en</strong>drá v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>dores o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>be contar con <strong>la</strong>s<br />

insta<strong>la</strong>ciones a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> una bu<strong>en</strong>a v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción, techo liso y <strong>de</strong> fácil limpieza;<br />

con un recipi<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>posito <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>comisos que <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> material<br />

anticorrosivo con tapa y un dispositivo <strong>para</strong> colocar un candado.<br />

Contará con <strong>el</strong> equipo necesario <strong>para</strong> <strong>el</strong> sacrificio humanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves, según lo<br />

indica <strong>la</strong> NOM-033-ZOO-1995.<br />

Area <strong>de</strong> <strong>de</strong>sangrado. Debe contar con insta<strong>la</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> colgado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves, que<br />

garantic<strong>en</strong> su completo <strong>de</strong>sangrado. Esta área <strong>de</strong>berá estar se<strong>para</strong>da físicam<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>l área <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarque y <strong>el</strong> área <strong>de</strong> escaldar.<br />

Area <strong>de</strong> escaldar y <strong>de</strong>splume. Debe estar se<strong>para</strong>da físicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l área <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sangrado y <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> evisceración. La tina <strong>para</strong> escaldar <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er circu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> agua continua y <strong>el</strong> espacio sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> plumas, ya sea<br />

mecánica o manual; <strong>de</strong>berá contar con un área <strong>de</strong> <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> <strong>canal</strong>es previo al área<br />

<strong>de</strong> evisceración.<br />

Las líneas <strong>de</strong> colgado y eviscerado <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes.<br />

Debe contar con un sistema manual o mecánico <strong>para</strong> <strong>la</strong>var <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> colgado previo<br />

a su regreso.<br />

12


Area <strong>de</strong> eviscerado e inspección. Deberá estar se<strong>para</strong>da físicam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l área <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>splume, con un espacio sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vísceras y <strong>canal</strong>es,<br />

con una iluminación <strong>de</strong> 100 can<strong>de</strong><strong>la</strong>s como mínimo o su equival<strong>en</strong>te.<br />

Debe contar con un área y equipo necesario <strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> su inspección.<br />

Contará con insta<strong>la</strong>ciones que garantic<strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>friado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es y con un<br />

almacén <strong>para</strong> <strong>el</strong> hi<strong>el</strong>o.<br />

DISEÑO Y CONSTRUCCION DE UNA PLANTA TIF.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones requeridas <strong>para</strong> <strong>el</strong> sacrificio <strong>de</strong> aves po<strong>de</strong>mos <strong>en</strong>contrar:<br />

Cobertizos, áreas <strong>de</strong> maniobras <strong>de</strong> camiones y mu<strong>el</strong>les <strong>de</strong> carga <strong>para</strong> aves. Los<br />

cobertizos t<strong>en</strong>drán techos impermeables, pisos pavim<strong>en</strong>tados o <strong>de</strong> concreto y<br />

espacio <strong>para</strong> un flujo continuo or<strong>de</strong>nado que facilite <strong>la</strong> inspección antemortem,<br />

<strong>de</strong>berá contar con v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>dores <strong>para</strong> dispersar <strong>el</strong> calor. Las áreas <strong>de</strong> estacionami<strong>en</strong>to<br />

<strong>para</strong> <strong>los</strong> camiones y <strong>de</strong>sembarca<strong>de</strong>ros, estarán pavim<strong>en</strong>tadas con p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes y<br />

sistemas <strong>de</strong> dr<strong>en</strong>aje, <strong>para</strong> evitar <strong>en</strong>charcami<strong>en</strong>tos y facilitar <strong>la</strong> limpieza.<br />

Area <strong>de</strong> <strong>de</strong>sembarque, <strong>de</strong> matanza y <strong>de</strong> <strong>de</strong>splume. Para impedir que <strong>la</strong>s aves,<br />

plumas y sustancias in<strong>de</strong>seables pas<strong>en</strong> a otras partes <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

recepción <strong>de</strong> animales vivos estará se<strong>para</strong>da <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l edificio por pare<strong>de</strong>s, con<br />

puertas impermeables <strong>de</strong> cierre automático y con acceso únicam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>los</strong><br />

sistemas <strong>de</strong> transportación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves.<br />

El área <strong>de</strong> sacrificio estará se<strong>para</strong>da <strong>de</strong>l resto <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, por medio <strong>de</strong><br />

pare<strong>de</strong>s impermeables y puertas <strong>de</strong> cierre automático, con acceso únicam<strong>en</strong>te <strong>para</strong><br />

<strong>los</strong> sistemas <strong>de</strong> transportación <strong>de</strong> aves. Se proporcionará un área con insta<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>para</strong> captar <strong>la</strong> sangre y sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te amplia <strong>para</strong> garantizar su <strong>de</strong>sangrado<br />

completo.<br />

El <strong>de</strong>splume y escaldado se realizará <strong>en</strong> áreas se<strong>para</strong>das <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s don<strong>de</strong> se<br />

efectú<strong>en</strong> operaciones como <strong>el</strong> eviscerado, <strong>para</strong> lo cual se utilizarán pare<strong>de</strong>s<br />

impermeables y puertas <strong>de</strong> cierre automático, con acceso únicam<strong>en</strong>te hacia <strong>los</strong><br />

sistemas <strong>de</strong> transportación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves. Las tinas <strong>para</strong> esca<strong>la</strong>dar <strong>la</strong>s aves <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

contar con termómetro y <strong>el</strong> agua <strong>de</strong>l tanque <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> circu<strong>la</strong>ción continua.<br />

Los transportadores serán <strong>de</strong> acero inoxidable u otro material simi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>vable, que<br />

estarán diseñados <strong>para</strong> pres<strong>en</strong>tar a <strong>la</strong>s aves sacrificadas y sus vísceras, <strong>de</strong> manera<br />

que se permita una inspección efici<strong>en</strong>te.<br />

Se colocará un <strong>canal</strong> <strong>de</strong> captación por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> transportación, que se<br />

localizará a partir <strong>de</strong>l área <strong>en</strong> que <strong>la</strong>s aves son abiertas <strong>para</strong> su inspección, hasta <strong>el</strong><br />

punto don<strong>de</strong> se retir<strong>en</strong> totalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s vísceras <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es. El <strong>canal</strong> <strong>de</strong> captación<br />

<strong>de</strong>be <strong>la</strong>varse continuam<strong>en</strong>te, interna y externam<strong>en</strong>te, por medio <strong>de</strong> un aspersor <strong>de</strong><br />

agua con sufici<strong>en</strong>te presión. Debe contar con un flujo continuo <strong>de</strong> agua que corra <strong>en</strong><br />

s<strong>en</strong>tido opuesto a <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> transportación.<br />

13


Insta<strong>la</strong>ciones <strong>para</strong> <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vísceras. Se contará con <strong>el</strong> equipo<br />

a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> <strong>la</strong> remoción, inspección y <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vísceras antes <strong>de</strong> su <strong>en</strong>vío a<br />

<strong>la</strong>s sa<strong>la</strong>s <strong>de</strong> refrigeración. Los materiales utilizados <strong>en</strong> <strong>el</strong> área <strong>de</strong> eviscerado no<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser corrosivos ni tóxicos.<br />

La ubicación y construcción <strong>de</strong> estas insta<strong>la</strong>ciones, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> brindar protección<br />

a<strong>de</strong>cuada contra <strong>la</strong> contaminación por otras operaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to.<br />

Insta<strong>la</strong>ciones <strong>para</strong> manipu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>sechos no comestibles. Las insta<strong>la</strong>ciones <strong>para</strong><br />

manipu<strong>la</strong>r <strong>los</strong> <strong>de</strong>sechos no comestibles, serán lo sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te gran<strong>de</strong>s y estarán<br />

ubicadas fuera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> proceso, <strong>para</strong> permitir una remoción limpia, or<strong>de</strong>nada<br />

y sin que se apil<strong>en</strong> o <strong>en</strong>tr<strong>en</strong> <strong>en</strong> contacto con <strong>los</strong> productos comestibles.<br />

Ri<strong>el</strong> <strong>para</strong> pol<strong>los</strong>. El ri<strong>el</strong> <strong>para</strong> pol<strong>los</strong> estará a una altura <strong>de</strong> 85 a 90 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong> superficie<br />

<strong>de</strong> operaciones y a una distancia <strong>de</strong> 18 a 25 cm <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea vertical <strong>de</strong>l gancho<br />

sujetador.<br />

Canal <strong>de</strong> captación. El <strong>canal</strong> <strong>de</strong> captación <strong>en</strong> <strong>el</strong> piso se ubicará por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l ri<strong>el</strong> y a<br />

una distancia <strong>de</strong> 15 cm <strong>de</strong>l operador, <strong>para</strong> evitar que éste pueda introducir <strong>los</strong> pies<br />

acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te. Los <strong>canal</strong>es <strong>de</strong> captación estarán <strong>de</strong>limitados y serán lo<br />

sufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te anchos <strong>para</strong> colectar todos <strong>los</strong> materiales sólidos o líquidos que se<br />

<strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es.<br />

Protecciones. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> línea <strong>de</strong> eviscerado, se insta<strong>la</strong>rán hojas <strong>de</strong> material<br />

inoxidable u otro material simi<strong>la</strong>r <strong>la</strong>vable, resist<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> corrosión y a <strong>la</strong> oxidación.<br />

Tolvas. Las pare<strong>de</strong>s <strong>la</strong>terales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tolvas t<strong>en</strong>drán sufici<strong>en</strong>te inclinación, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong><br />

que <strong>el</strong> material <strong>de</strong>positado <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s se <strong>de</strong>slice inmediatam<strong>en</strong>te hasta <strong>el</strong> lugar <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> será retirado mecánicam<strong>en</strong>te.<br />

Como po<strong>de</strong>mos observar <strong>los</strong> requerimi<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> unas insta<strong>la</strong>ciones tipo TFI son<br />

más específicas y rigurosas, ya que esta norma pret<strong>en</strong><strong>de</strong> garantizar que <strong>los</strong><br />

productos proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> insta<strong>la</strong>ciones cumpl<strong>en</strong> <strong>en</strong> su totalidad con <strong>la</strong>s<br />

especificaciones <strong>para</strong> satisfacer todas <strong>la</strong>s inspecciones zoosanitarias que se<br />

requiera.<br />

3. Norma Oficial Mexicana 009-Z00-1994 Proceso Sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> Carne.<br />

El proceso sanitario <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne lleva consigo una serie <strong>de</strong> pasos que pret<strong>en</strong><strong>de</strong>n<br />

<strong>el</strong>iminar cualquier riesgo <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong>, estos pasos son:<br />

INSPECCIÓN ANTE-MORTEM<br />

Esta se refiere a <strong>la</strong> inspección que se realiza a <strong>la</strong>s aves aún <strong>en</strong> vida <strong>para</strong> <strong>de</strong>tectar<br />

posibles problemas. A este respecto <strong>la</strong> norma nos dicta lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

14


No podrá sacrificarse ningún animal <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, sin previa<br />

autorización <strong>de</strong>l médico veterinario oficial o aprobado. La inspección antemortem<br />

<strong>de</strong>be realizarse <strong>en</strong> <strong>los</strong> corrales <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to con luz natural sufici<strong>en</strong>te o <strong>en</strong> su<br />

<strong>de</strong>fecto, con una fu<strong>en</strong>te lumínica no m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 60 can<strong>de</strong><strong>la</strong>s. El médico veterinario<br />

oficial o aprobado, vigi<strong>la</strong>rá que <strong>la</strong> ins<strong>en</strong>sibilización <strong>para</strong> <strong>el</strong> sacrificio <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales,<br />

se realice <strong>de</strong> forma humanitaria con <strong>el</strong>ectricidad o cualquier otro método autorizado<br />

por <strong>la</strong> Secretaría.<br />

La <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales a <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>be hacerse <strong>en</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l<br />

médico veterinario oficial o aprobado, qui<strong>en</strong> a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> efectuar <strong>la</strong> primera<br />

inspección, verificará <strong>la</strong> exactitud <strong>de</strong> <strong>los</strong> datos consignados <strong>en</strong> <strong>la</strong> docum<strong>en</strong>tación que<br />

acompaña al embarque.<br />

Cuando por cualquier circunstancia un embarque, lote o animal no hubiere sido<br />

inspeccionado al llegar al establecimi<strong>en</strong>to, será alojado <strong>en</strong> <strong>los</strong> corrales a disposición<br />

<strong>de</strong>l médico veterinario oficial o aprobado. Con un máximo <strong>de</strong> veinticuatro horas<br />

previas al sacrificio <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales, <strong>el</strong> médico veterinario oficial o aprobado<br />

practicará <strong>la</strong> inspección antemortem. El médico veterinario oficial o aprobado podrá<br />

increm<strong>en</strong>tar <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> reposo, cuando <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales lo<br />

requieran.<br />

En <strong>la</strong> inspección antemortem se examinarán <strong>los</strong> animales <strong>en</strong> estática y <strong>en</strong><br />

movimi<strong>en</strong>to, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> apreciar posibles c<strong>la</strong>udicaciones, lesiones <strong>de</strong> pi<strong>el</strong> y<br />

cualquier otra anormalidad. Los animales que se consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong> sospechosos <strong>de</strong><br />

pa<strong>de</strong>cer alguna <strong>en</strong>fermedad, <strong>de</strong>berán se<strong>para</strong>rse <strong>en</strong> un corral exprofeso,<br />

procediéndose a su exam<strong>en</strong> clínico y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> muestra <strong>en</strong> su caso, <strong>para</strong><br />

<strong>de</strong>terminar <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> salud y tomar <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> sacrificarlo por se<strong>para</strong>do o<br />

proce<strong>de</strong>r su <strong>de</strong>comiso.<br />

Los animales que <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 24 horas posteriores a <strong>la</strong> inspección ante-mortem no<br />

hayan sido sacrificados, <strong>de</strong>berán ser nuevam<strong>en</strong>te examinados por <strong>el</strong> médico<br />

veterinario oficial o aprobado.<br />

PRESENCIA DE ANIMALES ENFERMOS EN CORRALES<br />

Durante <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l ganado <strong>en</strong> pie, si <strong>el</strong> médico veterinario oficial o<br />

aprobado sospecha <strong>de</strong> alguna <strong>en</strong>fermedad infecto-contagiosa, <strong>para</strong> cuyo diagnóstico<br />

sea imprescindible <strong>la</strong> co<strong>la</strong>boración <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio aprobado, se proce<strong>de</strong>rá a <strong>la</strong> toma y<br />

<strong>en</strong>vío <strong>de</strong> muestras <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do ret<strong>en</strong>er y marcar al animal como "SOSPECHOSO".<br />

Recibida <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong>l <strong>la</strong>boratorio, si <strong>el</strong> resultado confirma <strong>el</strong> diagnóstico<br />

presuntivo, <strong>los</strong> animales serán sacrificados al final y por se<strong>para</strong>do <strong>de</strong> otros animales,<br />

<strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do llegar al área <strong>de</strong> sacrificio con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntificación <strong>de</strong> "SOSPECHOSO".<br />

ANIMALES MUERTOS Y CAÍDOS<br />

Deberá informarse al médico veterinario oficial o aprobado <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> todo<br />

animal muerto o caído <strong>en</strong> <strong>los</strong> corrales. El médico veterinario responsable dispondrá<br />

15


<strong>el</strong> sacrificio inmediato <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales caídos, quedando prohibido introducir a <strong>la</strong> sa<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> sacrificio animales muertos. La disposición <strong>de</strong> éstos será <strong>de</strong> acuerdo al criterio <strong>de</strong>l<br />

médico veterinario oficial o aprobado, pudi<strong>en</strong>do ser: a p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> su<br />

aprovechami<strong>en</strong>to como harina <strong>de</strong> carne y/o <strong>de</strong>snaturalización e incineración.<br />

Cuando <strong>la</strong> inspección veterinaria autorice <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do <strong>de</strong> animales caídos a <strong>la</strong> sa<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

sacrificio, <strong>de</strong>berá realizarse <strong>en</strong> un vehículo exclusivo <strong>para</strong> este fin.<br />

EXAMEN POST-MORTEM<br />

Una vez sacrificados <strong>los</strong> animales, estos <strong>de</strong>berán ser inspeccionados <strong>para</strong> <strong>en</strong>contrar<br />

evi<strong>de</strong>ncias <strong>de</strong> lesiones que comprometan <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e y sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong>, a este<br />

respecto <strong>la</strong> norma nos dice:<br />

Todo manipuleo que ti<strong>en</strong>da a <strong>en</strong>mascarar o a <strong>de</strong>saparecer lesiones <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> será<br />

causa <strong>de</strong> <strong>de</strong>comiso parcial o total. Después <strong>de</strong> ser sacrificados <strong>los</strong> animales, <strong>la</strong>s<br />

<strong>canal</strong>es, órganos y tejidos, serán sometidos a un exam<strong>en</strong> macroscópico. En caso<br />

necesario, se complem<strong>en</strong>tará con un exam<strong>en</strong> microscópico y/o bacteriológico.<br />

Son consi<strong>de</strong>rados no comestibles <strong>los</strong> órganos reproductores <strong>de</strong> machos y hembras,<br />

vesícu<strong>la</strong> biliar, pulmones y tráquea, bazo, recto, tonsi<strong>la</strong>s, órganos <strong>de</strong>l a<strong>para</strong>to<br />

urinario, páncreas, glándu<strong>la</strong>s mamarias <strong>en</strong> producción y nonatos.<br />

La inspección higiénico-sanitaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es, vísceras y cabeza, <strong>de</strong>be ser<br />

realizada por <strong>el</strong> médico veterinario oficial o aprobado y/o por <strong>el</strong> personal oficial<br />

auxiliar.<br />

La evisceración se efectuará <strong>en</strong> un <strong>la</strong>pso m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 30 minutos, a partir <strong>de</strong>l mom<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> que ha sido sacrificado <strong>el</strong> animal. Si por causas <strong>de</strong> fuerza mayor se ext<strong>en</strong>diera<br />

dicho <strong>la</strong>pso, todas <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser sometidas a toma <strong>de</strong> muestras <strong>para</strong> su<br />

exam<strong>en</strong> bacteriológico. La <strong>canal</strong>, cabeza y vísceras <strong>de</strong>berán i<strong>de</strong>ntificarse con <strong>el</strong><br />

mismo número y no serán retiradas <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> sacrificio, hasta obt<strong>en</strong>er <strong>el</strong> dictam<strong>en</strong><br />

final <strong>de</strong>l médico veterinario oficial o aprobado.<br />

Toda <strong>canal</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> que se observe alguna lesión, cualquiera que sea <strong>la</strong> región<br />

anatómica, será <strong>en</strong>viada al ri<strong>el</strong> <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción <strong>para</strong> <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> <strong>de</strong>l médico veterinario<br />

oficial o aprobado. Las vísceras y cabeza que correspondan a esta <strong>canal</strong>, también<br />

serán se<strong>para</strong>das <strong>para</strong> una inspección minuciosa y no podrán ser <strong>la</strong>vadas ni cortadas<br />

antes <strong>de</strong>l dictam<strong>en</strong> final.<br />

Cuando se pres<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cuyo diagnóstico amerite pruebas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>boratorio, <strong>la</strong> <strong>canal</strong> y sus vísceras se <strong>de</strong>positarán <strong>en</strong> <strong>la</strong> jau<strong>la</strong> <strong>de</strong> ret<strong>en</strong>ción ubicada <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> cámara frigorífica, hasta que <strong>los</strong> exám<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio permitan ori<strong>en</strong>tar <strong>el</strong><br />

criterio a seguir. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> aves, <strong>la</strong>s vísceras <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser exteriorizadas <strong>para</strong> su<br />

correcta inspección.<br />

16


DESTINO DE LAS CANALES INSPECCIONADAS<br />

De acuerdo al resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección efectuada, <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es pue<strong>de</strong>n ser liberadas<br />

<strong>para</strong> consumo nacional, exportación o conserva.<br />

Las <strong>canal</strong>es, vísceras y cabezas no aptas <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo humano, se <strong>en</strong>viarán<br />

<strong>para</strong> <strong>de</strong>struirse a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to o al horno incinerador, conforme a lo que<br />

disponga <strong>el</strong> médico veterinario oficial o aprobado. Cuando <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es y otros<br />

órganos que se <strong>en</strong>ví<strong>en</strong> a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to o al horno incinerador y sean<br />

manejados manualm<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>berán ser <strong>de</strong>snaturalizados con ácido fénico crudo u<br />

otras sustancias autorizadas por <strong>la</strong> Secretaría, con <strong>el</strong> fin <strong>de</strong> evitar que sean utilizados<br />

<strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo humano.<br />

MARCADO DE LAS CANALES INSPECCIONADAS<br />

Para <strong>el</strong> marcado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es y productos aprobados <strong>para</strong> consumo humano se<br />

utilizará tinta <strong>de</strong> color rojo; <strong>para</strong> productos aprobados <strong>para</strong> cocción tinta azul; <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

caso <strong>de</strong> carne y productos <strong>de</strong> equino, se empleará tinta <strong>de</strong> color ver<strong>de</strong>. Los<br />

productos <strong>de</strong>comisados <strong>de</strong>berán marcarse con tinta negra.<br />

Las tintas empleadas serán in<strong>de</strong>lebles y atóxicas con características iguales <strong>para</strong><br />

todos <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> vísceras, éstas serán marcadas con s<strong>el</strong>lo<br />

<strong>el</strong>éctrico.<br />

En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos que obt<strong>en</strong>gan <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> Tipo<br />

Inspección Fe<strong>de</strong>ral, <strong>los</strong> s<strong>el</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong>berán cont<strong>en</strong>er <strong>la</strong>s sig<strong>la</strong>s T.I.F. antes <strong>de</strong> su número<br />

<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificación. La carne o productos que hayan sido inspeccionados y aprobados y<br />

que por su pequeñez no puedan ser marcados, s<strong>el</strong><strong>la</strong>dos o rotu<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>berán<br />

transportarse <strong>en</strong> <strong>en</strong>vases cerrados con <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da "Inspeccionado y Aprobado<br />

SARH, México".<br />

Cuando <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es, vísceras u órganos se <strong>de</strong>scubra cualquier lesión o condición<br />

que <strong>los</strong> haga impropios <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo humano, serán rotu<strong>la</strong>dos, s<strong>el</strong><strong>la</strong>dos o<br />

marcados con <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da "Inspeccionado y Rechazado SARH, México";<br />

procediéndose <strong>de</strong> inmediato a su se<strong>para</strong>ción o <strong>de</strong>pósito <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes,<br />

compartimi<strong>en</strong>tos o locales especiales y acondicionados <strong>para</strong> tal objeto, quedando<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> este mom<strong>en</strong>to bajo <strong>el</strong> control <strong>de</strong>l personal oficial o aprobado adscrito a <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nta.<br />

Todas <strong>la</strong>s porciones <strong>de</strong> carne u órganos <strong>de</strong>comisados, que por su naturaleza o<br />

tamaño no puedan marcarse, serán colocadas inmediatam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> recipi<strong>en</strong>tes que <strong>en</strong><br />

forma visible llev<strong>en</strong> <strong>la</strong> ley<strong>en</strong>da "Inspeccionado y Rechazado SARH, México".<br />

Las <strong>canal</strong>es o partes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas aceptadas <strong>para</strong> cocción, se marcarán con <strong>la</strong><br />

ley<strong>en</strong>da "Inspeccionado y Aprobado <strong>para</strong> Cocción SARH, México".<br />

17


REINSPECCIÓN EN LOS ESTABLECIMIENTOS.<br />

Toda c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> carnes y productos, incluy<strong>en</strong>do <strong>los</strong> <strong>en</strong>vasados, inspeccionados y<br />

provistos <strong>de</strong> su marca, s<strong>el</strong>lo oficial o etiqueta comercial, proce<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> un<br />

establecimi<strong>en</strong>to, serán reinspeccionados cuantas veces sea necesario por <strong>el</strong><br />

personal oficial, hasta <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> salir <strong>de</strong>l establecimi<strong>en</strong>to, a fin <strong>de</strong> asegurar su<br />

bu<strong>en</strong> estado <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo humano. Si algún producto no reúne <strong>la</strong>s condiciones<br />

sanitarias exigidas o resulta impropio <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo humano, se ret<strong>en</strong>drá<br />

<strong>de</strong>struyéndose <strong>la</strong>s marcas, s<strong>el</strong><strong>los</strong> o <strong>la</strong>s etiquetas originales y su <strong>de</strong>stino final será<br />

resu<strong>el</strong>to por <strong>el</strong> médico veterinario oficial o aprobado. Si un producto se contamina por<br />

contacto con <strong>el</strong> piso, medio ambi<strong>en</strong>te u otra forma, podrá ser aprobado previo retiro<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> parte contaminada, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do pres<strong>en</strong>tarse al personal oficial <strong>para</strong> su<br />

reinspección.<br />

Si existe <strong>la</strong> sospecha <strong>de</strong> que algún producto conge<strong>la</strong>do no reúne <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong><br />

sanidad, <strong>el</strong> médico veterinario oficial o aprobado or<strong>de</strong>nará su <strong>de</strong>sconge<strong>la</strong>ción y<br />

practicará una reinspección a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar su verda<strong>de</strong>ro estado.<br />

Los productos conge<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>sconge<strong>la</strong>rse mediante procedimi<strong>en</strong>tos aprobados<br />

por <strong>la</strong> Secretaría.<br />

El personal oficial adscrito al establecimi<strong>en</strong>to, cuidará que <strong>los</strong> productos<br />

sospechosos <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> mal estado, o bi<strong>en</strong> que por cualquier otra<br />

circunstancia sean impropios <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo humano, se i<strong>de</strong>ntifiqu<strong>en</strong> con <strong>la</strong><br />

etiqueta "Ret<strong>en</strong>ido SARH, México"; si <strong>en</strong> <strong>la</strong> reinspección se confirma <strong>el</strong> diagnóstico,<br />

se proce<strong>de</strong>rá a su <strong>de</strong>comiso. En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> que <strong>los</strong> productos sean aprobados, será<br />

retirada <strong>la</strong> etiqueta <strong>de</strong> "Ret<strong>en</strong>ido SARH, México" y se i<strong>de</strong>ntificarán con <strong>el</strong> s<strong>el</strong>lo<br />

"Inspeccionado y Aprobado SARH, México".<br />

Hemos hab<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>los</strong> rastros y procesos <strong>de</strong> sacrificio tradicionales y mo<strong>de</strong>rnos, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s Normas que <strong>el</strong> Estado crea <strong>para</strong> estandarizar <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne y <strong>de</strong> algunos<br />

otro aspectos re<strong>la</strong>tivos a <strong>la</strong> sanidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> ave, pero no olvi<strong>de</strong>mos que todos<br />

esto no es garantía <strong>de</strong> que al final <strong>de</strong>l proceso obt<strong>en</strong>gamos <strong>canal</strong>es que cump<strong>la</strong>n con<br />

todas <strong>la</strong>s normas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y sanidad.<br />

Tanto <strong>en</strong> <strong>los</strong> establecimi<strong>en</strong>tos como <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> matanza siempre existirá <strong>el</strong><br />

riesgo <strong>de</strong> que <strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to, algún error técnico, mecánico o humano hagan<br />

que todo <strong>el</strong> esfuerzo que se realiza se v<strong>en</strong>ga abajo. Esto <strong>de</strong>bido a que tanto <strong>la</strong>s<br />

máquinas como <strong>los</strong> empleados <strong>de</strong> <strong>los</strong> rastros llegan a cometer errores que se<br />

conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> una ma<strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es. Otra causa es que <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

sacrificio exist<strong>en</strong> <strong>puntos</strong> don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>be ser muy cuidadoso al mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> realizar<strong>los</strong><br />

y t<strong>en</strong>er<strong>los</strong> <strong>en</strong> supervisión constante <strong>para</strong> que cualquier contratiempo sea at<strong>en</strong>dido <strong>de</strong><br />

inmediato y no perjudique <strong>el</strong> resto <strong>de</strong>l proceso.<br />

18


III. SEGURIDAD Y CALIDAD ALIMENTARIA.<br />

1. Importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> Inocuidad alim<strong>en</strong>taria.<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones comerciales internacionales se ha acompañado <strong>de</strong><br />

un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> exig<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores. Anteriorm<strong>en</strong>te se hab<strong>la</strong>ba<br />

<strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a <strong>calidad</strong>, sanos, nutritivos y sabrosos; sin embargo, <strong>de</strong>bido al<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>mias ocasionadas por productos alim<strong>en</strong>ticios portadores <strong>de</strong><br />

ag<strong>en</strong>tes patóg<strong>en</strong>os, <strong>los</strong> gobiernos han establecido leyes que permitan mant<strong>en</strong>er<br />

niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> inocuidad aceptables <strong>en</strong> dichos productos.<br />

Tal como lo cita V<strong>el</strong>ez y Trinidad (2003) <strong>en</strong> sus escritos, todos <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos son<br />

susceptibles <strong>de</strong> contaminación. La ingestión <strong>de</strong> un producto contaminado que<br />

cont<strong>en</strong>ga cantida<strong>de</strong>s sufici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sustancias v<strong>en</strong><strong>en</strong>osas o <strong>de</strong> microorganismos<br />

patóg<strong>en</strong>os, será causa <strong>de</strong> una Enfermedad Transmitida por Alim<strong>en</strong>tos (ETA). Estas<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un consi<strong>de</strong>rable impacto socioeconómico, aunque no es real<br />

p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>el</strong> total dominio <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, es razonable i<strong>de</strong>ntificar y<br />

contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s causas que <strong>la</strong>s produc<strong>en</strong> como medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción.<br />

En <strong>el</strong> sector pecuario nuestro país ti<strong>en</strong>e una producción <strong>el</strong>evada, somos productores<br />

y exportadores <strong>de</strong> materias primas agropecuarias y productos e<strong>la</strong>borados <strong>de</strong><br />

porcinos, ovinos, bovinos, caprinos, aves y abejas. Durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> producción<br />

<strong>de</strong> cualquier especie vegetal o animal es importante <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> insumos<br />

utilizados <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción, <strong>en</strong> lo pecuario, es importante <strong>el</strong> aspecto g<strong>en</strong>ético, <strong>el</strong> bu<strong>en</strong><br />

uso <strong>de</strong> productos químicos como medicam<strong>en</strong>tos, estimu<strong>la</strong>ntes <strong>de</strong>l crecimi<strong>en</strong>to y<br />

p<strong>la</strong>guicidas, y <strong>los</strong> cuidados a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong> <strong>el</strong> transporte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s granjas al rastro. Este<br />

último es <strong>de</strong> suma importancia, ya que <strong>el</strong> estrés ocasionado por un transporte<br />

ina<strong>de</strong>cuado y <strong>la</strong> subsecu<strong>en</strong>te producción <strong>de</strong> adr<strong>en</strong>alina darán como resultado <strong>la</strong><br />

disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong>l producto.<br />

La preservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong>l producto obt<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>la</strong> fase primaria es importante<br />

preservar<strong>la</strong> durante <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> manufactura o industrialización. En nuestro país, <strong>la</strong><br />

mayor parte <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales son sacrificados <strong>en</strong> rastros ilegales que no cu<strong>en</strong>tan con<br />

<strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong> seguridad e higi<strong>en</strong>e necesarias, supervisión veterinaria a fin <strong>de</strong><br />

verificar <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l animal y realizar pruebas <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio y <strong>de</strong>terminar si <strong>el</strong><br />

producto está contaminado o <strong>el</strong> animal estaba <strong>en</strong>fermo.<br />

El mejor lugar <strong>para</strong> sacrificar a <strong>los</strong> animales y garantizar <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong>l proceso y <strong>de</strong>l<br />

producto, es mediante <strong>los</strong> Rastros Tipo Inspección Fe<strong>de</strong>ral (TIF), <strong>en</strong> <strong>los</strong> cuales ya se<br />

implem<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s Bu<strong>en</strong>as Prácticas <strong>de</strong> Manufactura (BPM) que incluy<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre otras:<br />

forma <strong>de</strong> sacrificio, inspección ante y posmortem, <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> productos<br />

cárnicos y aplicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> Programas operativos Estándar <strong>de</strong> Sanitización (POES)<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones así como medidas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e y seguridad <strong>de</strong>l personal que ahí<br />

<strong>la</strong>bora. Es importante m<strong>en</strong>cionar que <strong>los</strong> rastros TIF se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran establecidos <strong>en</strong><br />

México <strong>de</strong>s<strong>de</strong> hace 50 años y al 1993 únicam<strong>en</strong>te se <strong>en</strong>contraban insta<strong>la</strong>dos 140<br />

rastros y al 2003 este número se increm<strong>en</strong>to a 328.<br />

19


El Gobierno Fe<strong>de</strong>ral consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> suma importancia <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> BPP y BPM <strong>en</strong><br />

productos agríco<strong>la</strong>s, pecuarios, acuíco<strong>la</strong>s y pesqueros a fin <strong>de</strong> <strong>el</strong>evar <strong>los</strong> niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong><br />

inocuidad y obt<strong>en</strong>er productos competitivos a niv<strong>el</strong> internacional, por <strong>el</strong>lo ha<br />

implem<strong>en</strong>tado <strong>el</strong> Programa Nacional <strong>de</strong> Inocuidad Alim<strong>en</strong>taria, a través <strong>de</strong>l<br />

SENASICA, <strong>en</strong>caminado a establecer sistemas <strong>de</strong> minimización <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s<br />

unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producción primaria, procesami<strong>en</strong>to, transporte y comercialización. Para<br />

<strong>el</strong>lo se han realizado acciones <strong>de</strong> divulgación –materiales y cursos <strong>de</strong> capacitación<br />

ori<strong>en</strong>tados a productores, procesadores, empacadores y personal oficial;<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do normas y emiti<strong>en</strong>do cuando así aplica, <strong>los</strong> certificados <strong>de</strong> inocuidad o <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Bu<strong>en</strong>as prácticas.<br />

A este respecto Holroyd (1999) dice que actualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na alim<strong>en</strong>taria se<br />

somete a análisis muy profundos y <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>dos como nunca antes se había visto. Este<br />

autor opina que <strong>la</strong>s fobias re<strong>la</strong>cionadas con <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos son un tema que se está<br />

convirti<strong>en</strong>do <strong>en</strong> una industria <strong>en</strong> sí misma, pues <strong>los</strong> consumidores ya no están <strong>de</strong><br />

acuerdo <strong>en</strong> aceptar una simple aseveración <strong>de</strong> que no hay riesgo. La industria <strong>de</strong>be<br />

ser capaz <strong>de</strong> comprobar que no hay riesgo, lo que c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te significa que<br />

únicam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>dremos industria avíco<strong>la</strong> siempre y cuando sus productos, prácticas y<br />

actitu<strong>de</strong>s sean totalm<strong>en</strong>te reconocidos y apreciados por <strong>el</strong> público como una<br />

contribución constructiva y segura a <strong>la</strong> sociedad.<br />

El consumidor promedio respon<strong>de</strong> rápidam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s mejorías <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> que sean<br />

apreciables y reales, a <strong>la</strong> disposición y a <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia, pero igualm<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong><br />

hacer lo contrario <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s prácticas, quejas <strong>de</strong>l consumidor, miedos a<br />

<strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos y <strong>de</strong>más. Las priorida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l consumidor ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a multiplicarse.<br />

La industria ha respondido positivam<strong>en</strong>te al reconocer que un compromiso <strong>de</strong>l<br />

conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas y <strong>de</strong>safíos que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta cada miembro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na<br />

alim<strong>en</strong>ticia es por lo tanto una disciplina necesaria <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo <strong>de</strong> negocios actual<br />

<strong>para</strong> po<strong>de</strong>r operar un programa efectivo diario <strong>de</strong> comercio.<br />

Los <strong>en</strong><strong>la</strong>ces <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos se cierran rápidam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> don<strong>de</strong>, sin<br />

un sistema interno exacto <strong>para</strong> hacer un rastreo completo, <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos<br />

se pue<strong>de</strong> ver comprometida. El progreso <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad <strong>en</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

únicam<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> darse por asociación a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos, que sobrevive si<strong>en</strong>do completam<strong>en</strong>te honesta y con auditorias abiertas.<br />

El control higiénico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fábricas es una asociación <strong>de</strong> dos s<strong>en</strong>tidos, <strong>en</strong>tre <strong>los</strong><br />

factores, <strong>el</strong> asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> y <strong>los</strong> oficiales veterinarios <strong>de</strong>l gobierno.<br />

Es una política c<strong>la</strong>ra y compr<strong>en</strong>sible <strong>de</strong> <strong>los</strong> gobiernos, <strong>de</strong> <strong>los</strong> minoristas, <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> comida rápida y <strong>de</strong> cualquier otro sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos, minimizar completam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> ocurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> “riesgos” <strong>de</strong> cualquier miembro<br />

<strong>de</strong>l público consumidor.<br />

Des<strong>de</strong> luego <strong>el</strong> problema es que hay una brecha muy profunda <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> percepción y<br />

<strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>l riesgo. Hay diversos estándares <strong>de</strong> riesgo usados por <strong>los</strong> medios<br />

masivos <strong>de</strong> comunicación, regu<strong>la</strong>dores, <strong>la</strong>s cortes, consumidores y <strong>el</strong> público, y<br />

20


pocas ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a poner todo <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> su contexto <strong>de</strong> verdad. La percepción <strong>de</strong>l<br />

público <strong>de</strong>l riesgo a m<strong>en</strong>udo difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> expertos. Los expertos no están <strong>de</strong><br />

acuerdo con <strong>los</strong> riesgos y ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a confundir <strong>el</strong> riesgo con <strong>la</strong> p<strong>el</strong>igrosidad.<br />

La p<strong>el</strong>igrosidad es concebida como <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> hacer daño, y <strong>el</strong> riesgo es<br />

concebido como <strong>el</strong> daño causado por <strong>el</strong> p<strong>el</strong>igro. Esto pue<strong>de</strong> variar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> no t<strong>en</strong>er<br />

efecto alguno hasta t<strong>en</strong>er consecu<strong>en</strong>cias fatales y por lo tanto <strong>el</strong> riesgo es una<br />

p<strong>el</strong>igrosidad multiplicada por <strong>la</strong> exposición.<br />

El riesgo se divi<strong>de</strong> <strong>en</strong> cuatro activida<strong>de</strong>s.<br />

- Estimación <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos; investigación ci<strong>en</strong>tífica.<br />

- Evaluación <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos; juicio social basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l público.<br />

- Re<strong>la</strong>ción costo / b<strong>en</strong>eficio.<br />

- Comunicación <strong>de</strong> riesgos; poner <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un contexto con todos <strong>los</strong><br />

<strong>de</strong>más riesgos que corre un individuo.<br />

La comunicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos com<strong>para</strong>dos es uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>de</strong>safíos más urg<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

todos <strong>los</strong> negocios mo<strong>de</strong>rnos.<br />

Toda <strong>la</strong> revisión <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos y p<strong>el</strong>igrosidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos nos llevan a un solo<br />

fin, disminuir <strong>el</strong> daño causado por <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmitidas por <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos, ya<br />

sea por contaminación <strong>de</strong> estos o por zoonosis.<br />

Al respecto <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos que involucran <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos, Nuez (2003) opina que como<br />

productores y consumidores <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, <strong>en</strong> una sociedad industrializada, nos<br />

hemos acostumbrado al abasto masivo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos sin compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te sus<br />

implicaciones.<br />

Casos reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s transmitidas por alim<strong>en</strong>tos ampliam<strong>en</strong>te<br />

difundidos por <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Información Regional <strong>para</strong> <strong>la</strong> Vigi<strong>la</strong>ncia Epi<strong>de</strong>miológica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Enfermeda<strong>de</strong>s Transmitidas por <strong>los</strong> Alim<strong>en</strong>tos (SIRVE-ETA) <strong>en</strong> Latinoamérica<br />

y <strong>el</strong> Caribe, corroboran que <strong>la</strong> contaminación microbiana es un problema principal<br />

re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />

La inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales consi<strong>de</strong>raciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor<br />

<strong>de</strong>l Médico Veterinario Zootecnista. Todos reconoc<strong>en</strong> que <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos es un problema mundial que interesa a <strong>los</strong> países industrializados, y con<br />

mayor razón al mundo <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo que incluye a países consi<strong>de</strong>rados<br />

económicam<strong>en</strong>te emerg<strong>en</strong>tes como es <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> México. Visto <strong>de</strong> esta manera,<br />

adquiere <strong>el</strong> carácter <strong>de</strong> política <strong>para</strong> <strong>el</strong> comercio internacional.<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>los</strong> problemas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> a <strong>la</strong> manipu<strong>la</strong>ción equivocada <strong>de</strong><br />

<strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos durante su obt<strong>en</strong>ción y pre<strong>para</strong>ción, incluso durante su fabricación y<br />

posterior al <strong>en</strong>vasado. Al respecto, <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e<br />

y sanidad eficaces es re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>cillo <strong>en</strong> principio, pero está lejos <strong>de</strong> ser<br />

simple <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica; todos <strong>los</strong> <strong>de</strong>talles son <strong>de</strong> <strong>la</strong> máxima importancia y <strong>el</strong> fallo <strong>en</strong><br />

21


uno <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> hac<strong>en</strong> que todos <strong>los</strong> <strong>de</strong>más sean inútiles. Cabe seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s bu<strong>en</strong>as<br />

prácticas y <strong>los</strong> b<strong>en</strong>eficios económicos van <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano. (Nuez, 2003)<br />

Un alim<strong>en</strong>to apto <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo humano <strong>de</strong>be ser sano e inocuo. Sano se refiere a<br />

que posea <strong>el</strong> valor nutricional acor<strong>de</strong> con su naturaleza y autorización; inocuo o<br />

seguro es un alim<strong>en</strong>to con riesgos mínimos <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumidor, aus<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

alteración, adulteración o contaminación. La alteración o <strong>de</strong>scomposición es un<br />

proceso natural <strong>de</strong> todos <strong>los</strong> organismos, todos <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos son perece<strong>de</strong>ros con<br />

difer<strong>en</strong>te vida útil <strong>en</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> su cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> agua y nutri<strong>en</strong>tes,<br />

condicionado a<strong>de</strong>más por <strong>el</strong> manejo a que son sometidos.<br />

La adulteración o frau<strong>de</strong> es un <strong>en</strong>gaño consci<strong>en</strong>te y malint<strong>en</strong>cionado <strong>de</strong> un<br />

productor, transformador o comerciante hacia <strong>los</strong> consumidores, cuando abastece<br />

alim<strong>en</strong>to <strong>en</strong> condiciones vio<strong>la</strong>torias respecto a <strong>la</strong>s disposiciones normativas. Así, <strong>el</strong><br />

comercializar alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> animal con residuos farmacológicos <strong>en</strong><br />

conc<strong>en</strong>traciones vio<strong>la</strong>torias está tipificado como adulteración<br />

La protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>be ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales priorida<strong>de</strong>s a<br />

consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> nuestro país. La higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos abarca todas <strong>la</strong>s medidas<br />

necesarias <strong>para</strong> lograr que <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos sean inocuos y saludables, y se conserv<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na alim<strong>en</strong>taria, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<br />

hasta <strong>el</strong> consumo. La importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos ha ido<br />

aum<strong>en</strong>tando a causa <strong>de</strong>:<br />

a) El rápido crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>l mundo y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda cada vez mayor <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos.<br />

b) El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana y <strong>la</strong> consigui<strong>en</strong>te disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> rural.<br />

c) Los progresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> tecnología <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos que permit<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar<strong>los</strong> <strong>de</strong> una<br />

manera nueva y más sofisticada, lo que pue<strong>de</strong> inducir a error al consumidor <strong>en</strong><br />

cuanto a su manipu<strong>la</strong>ción.<br />

d) El aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong>l ambi<strong>en</strong>te, lo que ti<strong>en</strong>e consecu<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong>sfavorables sobre <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral.<br />

e) El aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l comercio nacional e internacional <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos inocuos y <strong>de</strong><br />

<strong>calidad</strong>, así como <strong>de</strong>l transporte <strong>de</strong> materiales básicos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> lugares don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

normas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e no su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser muy estrictas.<br />

En muchos países, tanto autorida<strong>de</strong>s regu<strong>la</strong>doras como funcionarios <strong>de</strong> al industria<br />

alim<strong>en</strong>taria, coinci<strong>de</strong>n con que <strong>la</strong> manera más efectiva y económica <strong>para</strong> contro<strong>la</strong>r<br />

dichos riesgos es imp<strong>la</strong>ntando programas <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>as Prácticas <strong>de</strong> Higi<strong>en</strong>e y<br />

Sanidad, y <strong>en</strong> lo necesario, e<strong>la</strong>borando procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Operación Estandarizada<br />

<strong>de</strong> Saneami<strong>en</strong>to como base <strong>para</strong> <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong>l sistema <strong>de</strong> Análisis <strong>de</strong> Riesgos<br />

<strong>en</strong> Puntos Críticos <strong>de</strong> Control, HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points),<br />

2. Análisis <strong>de</strong> Riesgos <strong>en</strong> Puntos Críticos <strong>de</strong> Control (HACCP)<br />

Sigui<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> Nuez (2003) t<strong>en</strong>emos que <strong>el</strong> autor dice que <strong>el</strong> sistema<br />

HACCP ti<strong>en</strong>e fundam<strong>en</strong>tos ci<strong>en</strong>tíficos y carácter sistemático y pue<strong>de</strong> aplicarse <strong>en</strong><br />

22


todas o <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na alim<strong>en</strong>taria, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> productor<br />

primario hasta <strong>el</strong> consumidor final, por lo que se consi<strong>de</strong>ra integral; permite i<strong>de</strong>ntificar<br />

p<strong>el</strong>igros <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud humana, ya sean <strong>de</strong> tipo biológico, químico y físico, así como<br />

evaluar<strong>los</strong> con base <strong>en</strong> pruebas ci<strong>en</strong>tíficas y s<strong>el</strong>eccionar medidas <strong>para</strong> su control con<br />

<strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> garantizar <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos, lo que lo hace netam<strong>en</strong>te<br />

prev<strong>en</strong>tivo y <strong>de</strong> alta productividad; sin <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>r principalm<strong>en</strong>te <strong>de</strong> al inspección <strong>de</strong>l<br />

producto final. Para que su aplicación logre bu<strong>en</strong>os resultados, es necesario que<br />

tanto <strong>la</strong> dirección como <strong>el</strong> personal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas se comprometan y particip<strong>en</strong><br />

pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te. También se requiere <strong>de</strong> una ori<strong>en</strong>tación interdisciplinaria, <strong>la</strong> cual <strong>de</strong>berá<br />

incluir, cuando proceda, a expertos veterinarios <strong>en</strong> salud pública y <strong>en</strong> <strong>el</strong><br />

asegurami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos; microbiólogos, químicos <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

y tecnólogos, personal <strong>de</strong> control <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> y <strong>de</strong>l área <strong>de</strong> producción; agrónomos y<br />

expertos <strong>en</strong> salud ambi<strong>en</strong>tal, según <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>l que se trate.<br />

El HACCP pue<strong>de</strong> ser utilizado por <strong>la</strong>s áreas <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción sanitarias compet<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producción pecuaria, <strong>en</strong> establecimi<strong>en</strong>tos don<strong>de</strong> prepar<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

que puedan estar implicados <strong>en</strong> investigaciones <strong>de</strong> brotes <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tario; se<br />

pue<strong>de</strong> aplicar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s evaluaciones <strong>de</strong> sistemas ya establecidos <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

empresas, <strong>en</strong> <strong>los</strong> restaurantes y por ag<strong>en</strong>cias que proporcionan consultorías <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

industria alim<strong>en</strong>taria, <strong>para</strong> <strong>la</strong> capacitación <strong>en</strong> <strong>la</strong> instrum<strong>en</strong>tación <strong>de</strong>l sistema y<br />

<strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> su eficacia con <strong>la</strong> evaluación y verificación <strong>de</strong> resultados.<br />

En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s empresas avíco<strong>la</strong>s se ti<strong>en</strong>e un alto grado <strong>de</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nto <strong>en</strong> lo que<br />

se refiere a técnicas <strong>de</strong> producción y uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> retos más gran<strong>de</strong>s que actualm<strong>en</strong>te<br />

están <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tando, es <strong>la</strong> integración hacia <strong>la</strong> comercialización, incluy<strong>en</strong>do <strong>el</strong><br />

empaque, <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> e inocuidad y <strong>la</strong> industrialización.<br />

El HACCP repres<strong>en</strong>ta <strong>para</strong> <strong>la</strong> industria alim<strong>en</strong>taria <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar<br />

sistemáticam<strong>en</strong>te riesgos microbiológicos, químicos y físicos garantizando <strong>la</strong><br />

inocuidad y mejorando <strong>para</strong>le<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos a todo lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong><br />

su ca<strong>de</strong>na productiva, ya que se establec<strong>en</strong> controles prev<strong>en</strong>tivos bajo <strong>los</strong> criterios<br />

<strong>de</strong>l Control Total <strong>de</strong> Calidad.<br />

Los principios <strong>de</strong>l sistema HACCP son:<br />

a) Realizar un análisis <strong>de</strong> p<strong>el</strong>igros.<br />

b) I<strong>de</strong>ntificar <strong>los</strong> <strong>puntos</strong> críticos <strong>de</strong> control (PCC) <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso.<br />

c) Establecer un límite o límites críticos <strong>para</strong> cada medida <strong>de</strong> control asociada con<br />

cada PCC i<strong>de</strong>ntificado.<br />

d) Establecer un sistema <strong>de</strong> vigi<strong>la</strong>ncia frecu<strong>en</strong>te (monitoreo) sobre <strong>la</strong>s medidas <strong>de</strong><br />

control <strong>de</strong> <strong>los</strong> <strong>puntos</strong> críticos.<br />

e) Establecer <strong>la</strong>s acciones correctivas que han <strong>de</strong> llevarse a cabo, cuando <strong>la</strong><br />

vigi<strong>la</strong>ncia indica que un <strong>de</strong>terminado PCC no está contro<strong>la</strong>do; o dicho <strong>de</strong> otra<br />

forma, cuando haya una <strong>de</strong>sviación <strong>de</strong>l límite crítico establecido.<br />

f) Establecer procedimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> verificación <strong>para</strong> comprobar que <strong>el</strong> sistema HACCP<br />

funciona eficazm<strong>en</strong>te.<br />

23


g) Establecer un sistema <strong>de</strong> registros que docum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> estos principios y su<br />

aplicación.<br />

3. Bioseguridad <strong>en</strong> producciones avíco<strong>la</strong>s.<br />

Para obt<strong>en</strong>er bu<strong>en</strong>os resultados <strong>en</strong> cuanto sanidad, higi<strong>en</strong>e e inocuidad alim<strong>en</strong>taria<br />

se <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er especial cuidado <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> animales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que estos están <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s granjas, así podremos disminuir consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>canal</strong>es con<br />

problemas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s o lesiones que ocasion<strong>en</strong> <strong>de</strong>comisos o <strong>en</strong> casos peores<br />

que dichas <strong>canal</strong>es provoqu<strong>en</strong> daños <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción consumidora. La<br />

bioseguridad nos dará <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas necesarias <strong>para</strong> garantizar <strong>la</strong> mínima o nu<strong>la</strong><br />

pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s y/o lesiones <strong>en</strong> <strong>los</strong> animales <strong>de</strong>stinados a <strong>los</strong> rastros<br />

avíco<strong>la</strong>s.<br />

Vail<strong>la</strong>ncourt (2003) <strong>de</strong>fine <strong>la</strong> Bioseguridad como un conjunto <strong>de</strong> medidas <strong>para</strong><br />

disminuir <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> transmisión <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas.<br />

Verda<strong>de</strong>ram<strong>en</strong>te es imposible prev<strong>en</strong>ir totalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, pero hay dos<br />

niv<strong>el</strong>es, uno <strong>para</strong> prev<strong>en</strong>ir y otro <strong>para</strong> cont<strong>en</strong>er, <strong>para</strong> evitar <strong>la</strong>s epi<strong>de</strong>mias, <strong>el</strong><br />

contagio, porque muchas veces es imposible <strong>de</strong> <strong>el</strong>iminar todos <strong>los</strong> riesgos, <strong>en</strong>tonces<br />

hay veces que se pueda pres<strong>en</strong>tar un brote. Pero no es un problema muy gran<strong>de</strong> si<br />

hay solo una o dos granjas, <strong>el</strong> asunto primordial se vu<strong>el</strong>ve problema cuando hay una<br />

<strong>de</strong>nsidad muy alta <strong>de</strong> granjas <strong>en</strong> una región, es cuando hay una exp<strong>los</strong>ión.<br />

Para <strong>la</strong> imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> bioseguridad <strong>en</strong> una granja hac<strong>en</strong> falta<br />

muchos aspectos. Implica mucho una bu<strong>en</strong>a comunicación si <strong>el</strong> dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> granja,<br />

<strong>el</strong> veterinario y <strong>los</strong> empleados participan <strong>en</strong> <strong>la</strong> creación <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong><br />

bioseguridad, porque sino, es difícil saber qué se va a hacer. Si hay una co<strong>la</strong>boración<br />

es más factible mant<strong>en</strong>er una participación total, porque si <strong>el</strong> programa es solo sobre<br />

<strong>el</strong> pap<strong>el</strong>, realm<strong>en</strong>te no se pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> su exist<strong>en</strong>cia. También es bu<strong>en</strong>a <strong>la</strong><br />

comunicación cuando cada persona va a trabajar a <strong>la</strong> granja, durante su <strong>en</strong>trada, o<br />

<strong>de</strong> visita <strong>en</strong> <strong>la</strong> granja.<br />

Las medidas mínimas <strong>para</strong> imp<strong>la</strong>ntar un bu<strong>en</strong> programa <strong>de</strong> bioseguridad son: control<br />

<strong>de</strong> trafico, principalm<strong>en</strong>te solo personas que son es<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er a <strong>la</strong>s<br />

parvadas, no visitante, si <strong>los</strong> hay, es muy importante <strong>el</strong> usar botas <strong>de</strong> hule limpias,<br />

usar overoles, limpiarse <strong>la</strong>s manos; hay muchas veces que <strong>la</strong> transmisión <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s <strong>en</strong> humanos es a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos, y también son un riesgo <strong>de</strong><br />

contagio <strong>de</strong>l humano a <strong>los</strong> animales. Entonces es una bioseguridad al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

granja. Después <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>el</strong> tráfico, sigue <strong>la</strong> sanitización con <strong>de</strong>sinfección y<br />

control <strong>de</strong> <strong>los</strong> puestos. Es <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> granja y también <strong>de</strong> <strong>la</strong> región. Hoy es<br />

imposible t<strong>en</strong>er una bioseguridad bu<strong>en</strong>a, alta, sin una perspectiva regional.<br />

Una vez t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una bioseguridad correcta <strong>en</strong> <strong>la</strong> granja, <strong>el</strong> sigui<strong>en</strong>te paso es<br />

obt<strong>en</strong>er <strong>canal</strong>es sanas, inocuas y <strong>de</strong> aspecto agradable. Estos aspectos han<br />

adquirido una mayor importancia <strong>en</strong> <strong>los</strong> últimos años <strong>en</strong> que <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción exige<br />

alim<strong>en</strong>tos cada vez más sanos, e incluso este tipo <strong>de</strong> productos son <strong>los</strong> óptimos <strong>para</strong><br />

competir <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados internacionales.<br />

24


4. Inocuidad alim<strong>en</strong>taria.<br />

Para <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>r un poco mejor a lo que se refiere <strong>la</strong> inocuidad alim<strong>en</strong>ticia<br />

com<strong>en</strong>cemos con <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong>l concepto que nos da Bertrab (2004). Inocuo<br />

significa que un alim<strong>en</strong>to NO conti<strong>en</strong>e riesgos o p<strong>el</strong>igros <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

La inocuidad no <strong>de</strong>be afectar <strong>los</strong> aspectos tradicionales <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong>l alim<strong>en</strong>to. La<br />

importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> inocuidad alim<strong>en</strong>taria radica <strong>en</strong> ser una herrami<strong>en</strong>ta indisp<strong>en</strong>sable<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>en</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos y como herrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> competitividad.<br />

El actual contexto <strong>de</strong> apertura comercial y <strong>de</strong> creci<strong>en</strong>te globalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> economía,<br />

lleva in<strong>el</strong>udiblem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> industria nacional <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos a procurar productos <strong>de</strong><br />

mayor <strong>calidad</strong>, más competitivos e incluso con mayor cont<strong>en</strong>ido tecnológico.<br />

Si bi<strong>en</strong> <strong>los</strong> productos mexicanos han alcanzado altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> y han<br />

obt<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> esta manera <strong>el</strong> reconocimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>el</strong> mercado nacional e internacional,<br />

se <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan al nuevo reto <strong>de</strong> constituirse como alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> bu<strong>en</strong>a <strong>calidad</strong>, sanos,<br />

saludables, nutritivos, sabrosos y sobre todo, inocuos.<br />

El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>ciones comerciales internacionales permite y facilita que una<br />

epi<strong>de</strong>mia local alcance dim<strong>en</strong>siones mundiales, lo que dificulta, a pesar <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

avances <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina mo<strong>de</strong>rna que se puedan contro<strong>la</strong>r y <strong>el</strong>iminar a <strong>los</strong><br />

microorganismos y contaminantes que ancestralm<strong>en</strong>te han dañado a <strong>la</strong> humanidad.<br />

Un caso <strong>de</strong> esto sería <strong>la</strong> tan sonada “gripe <strong>de</strong>l pollo”.<br />

Los difer<strong>en</strong>tes tratados <strong>de</strong> libre comercio con que cu<strong>en</strong>ta nuestro país contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

necesidad <strong>de</strong> un código comercial uniforme y, <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong> inocuidad<br />

es un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to primordial ya que se hace necesaria una legis<strong>la</strong>ción equival<strong>en</strong>te<br />

dirigida a lograr <strong>los</strong> mismos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> sanitaria, es <strong>de</strong>cir, <strong>los</strong> mismo niv<strong>el</strong>es<br />

<strong>de</strong> inocuidad o <strong>de</strong> garantía <strong>en</strong> cuanto a que un alim<strong>en</strong>to no repres<strong>en</strong>te riesgos<br />

químicos, físicos o microbiológicos.<br />

Todos <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos son susceptibles <strong>de</strong> contaminación. La ingestión <strong>de</strong> un producto<br />

contaminado, que cont<strong>en</strong>ga cantida<strong>de</strong>s sufici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> sustancias v<strong>en</strong><strong>en</strong>osas o <strong>de</strong><br />

microorganismos patóg<strong>en</strong>os, será causa <strong>de</strong> una Enfermedad Transmitida por<br />

Alim<strong>en</strong>tos (ETA). Estas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un consi<strong>de</strong>rable impacto<br />

socioeconómico, aunque no es real p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>el</strong> total dominio <strong>de</strong> éste tipo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, es razonable i<strong>de</strong>ntificar y contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s causas que <strong>la</strong>s produc<strong>en</strong>, con<br />

medidas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción.<br />

La responsabilidad <strong>de</strong>l control <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos microbiológicos recae sobre <strong>los</strong><br />

individuos que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na alim<strong>en</strong>taria, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

explotación agríco<strong>la</strong> o gana<strong>de</strong>ra, hasta <strong>el</strong> consumidor final.<br />

Un lí<strong>de</strong>r <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>be conocer:<br />

- Las <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos pue<strong>de</strong>n transmitir.<br />

25


- Las etapas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se pue<strong>de</strong>n prev<strong>en</strong>ir, <strong>el</strong>iminar o reducir <strong>la</strong> transmisión.<br />

- La re<strong>la</strong>ción que existe <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e personal y <strong>el</strong> contacto <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s.<br />

- Las condiciones a<strong>de</strong>cuadas <strong>de</strong> tiempo y temperatura <strong>para</strong> procesami<strong>en</strong>to.<br />

- Los procedimi<strong>en</strong>tos correctos <strong>para</strong> limpieza y sanitarización.<br />

Desarrollo y aplicación.<br />

El tema <strong>de</strong> inocuidad alim<strong>en</strong>taria empezó a difundirse a través <strong>de</strong> <strong>los</strong> medios <strong>de</strong><br />

comunicación <strong>de</strong> <strong>los</strong> Estados Unidos <strong>de</strong> Norteamérica a principios <strong>de</strong> <strong>los</strong> años<br />

nov<strong>en</strong>ta, cuando surgieron brotes <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s infecciosas atribuidas al<br />

consumo <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> mal estado. Des<strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces, ese país ha establecido<br />

sistemas <strong>de</strong> control prev<strong>en</strong>tivos como <strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Inocuidad Alim<strong>en</strong>tario "D<strong>el</strong><br />

Campo a <strong>la</strong> Mesa", que se hizo público como iniciativa <strong>de</strong> ley <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 1997.<br />

En México se creó <strong>el</strong> Programa Integral <strong>de</strong> Desarrollo Tecnológico <strong>para</strong> <strong>la</strong> Calidad<br />

Alim<strong>en</strong>taria y actualm<strong>en</strong>te se cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> Programa Nacional <strong>de</strong> Inocuidad <strong>de</strong><br />

Alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaria <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, Desarrollo Rural, Pesca y<br />

Alim<strong>en</strong>tación / SAGARPA.<br />

A <strong>la</strong> fecha, <strong>la</strong> herrami<strong>en</strong>ta que mejor permite garantizar <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

es <strong>el</strong> método HACCP conocido también como Análisis <strong>de</strong> Riesgos, I<strong>de</strong>ntificación y<br />

Control <strong>de</strong> Puntos Críticos. Este es un método con <strong>en</strong>foques sistemáticos y<br />

prev<strong>en</strong>tivos.<br />

Con <strong>la</strong> aplicación <strong>de</strong>l método HACCP, pue<strong>de</strong> no sólo garantizarse <strong>la</strong> inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos, sino también aspirar a mejores términos y condiciones contractuales con<br />

cli<strong>en</strong>tes nacionales y extranjeros. Resulta conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te aplicar <strong>el</strong> método HACCP <strong>en</strong><br />

conjunto con otros sistemas y mo<strong>de</strong><strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> como ISO 9000 y Mejora Continua,<br />

aunque cabe m<strong>en</strong>cionar que ninguno <strong>de</strong> estos pue<strong>de</strong> suplir por sí solo <strong>los</strong> aspectos<br />

<strong>de</strong> <strong>calidad</strong> sanitaria e inocuidad.<br />

Con <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> inocuidad que han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes países pue<strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>erse una a<strong>de</strong>cuada administración <strong>de</strong> proceso, producto y <strong>calidad</strong>, y por lo<br />

tanto, expandir oportunida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mercado y promover <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia económica<br />

mediante un comercio más transpar<strong>en</strong>te que b<strong>en</strong>eficie a productor y consumidor.<br />

Por su parte <strong>el</strong> gobierno Mexicano también aporta medidas <strong>para</strong> <strong>la</strong> lograr <strong>la</strong><br />

inocuidad <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos y así prev<strong>en</strong>ir <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s zoonoticas o provocadas por<br />

contaminación <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos alim<strong>en</strong>ticios, a este respecto <strong>en</strong> <strong>la</strong> SAGARPA (2004)<br />

<strong>en</strong>contramos lo sigui<strong>en</strong>te:<br />

El Gobierno Mexicano ti<strong>en</strong>e como prioridad implem<strong>en</strong>tar políticas ori<strong>en</strong>tadas <strong>para</strong><br />

proteger a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s causadas por <strong>la</strong> contaminación <strong>de</strong><br />

alim<strong>en</strong>tos, así como mejorar <strong>la</strong> competitividad comercial <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos<br />

agroalim<strong>en</strong>tarios, acuíco<strong>la</strong>s y pesqueros <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> nacional. Por consigui<strong>en</strong>te se ve<br />

increm<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> aqu<strong>el</strong><strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s productivas y<br />

establecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> cuyos procesos <strong>de</strong> producción y procesami<strong>en</strong>to se aplican<br />

26


sistemas que asegur<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> sanitaria <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos. Asimismo, es importante<br />

garantizar a <strong>los</strong> consumidores que <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y sanidad <strong>de</strong> productos<br />

agropecuarios <strong>de</strong>stinados al consumo humano, se apliqu<strong>en</strong> insumos registrados y se<br />

promueve <strong>el</strong> bu<strong>en</strong> uso <strong>de</strong> <strong>los</strong> mismos, vigi<strong>la</strong>ndo que no se utilic<strong>en</strong> <strong>los</strong> que están<br />

i<strong>de</strong>ntificados como p<strong>el</strong>igrosos <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

A partir <strong>de</strong>l 10 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 2001, <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Agricultura, Gana<strong>de</strong>ría, Desarrollo<br />

Rural, Pesca y Alim<strong>en</strong>tación (SAGARPA), adquiere compet<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

inocuidad <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, cont<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> su Reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>to Interior, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se establece<br />

atribuciones específicas <strong>para</strong> <strong>el</strong> SENASICA <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.<br />

Para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estas atribuciones, se establece <strong>el</strong> P<strong>la</strong>n Maestro <strong>de</strong> Inocuidad<br />

Agroalim<strong>en</strong>taria, Acuíco<strong>la</strong> y Pesquero, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se <strong>de</strong>termina que se llevarán a cabo<br />

acciones <strong>en</strong> <strong>los</strong> distintos es<strong>la</strong>bones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na productiva <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong><br />

orig<strong>en</strong> agropecuario, acuíco<strong>la</strong> y pesquero, promovi<strong>en</strong>do tanto <strong>la</strong> aplicación como <strong>la</strong><br />

certificación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> riesgos tales como: Bu<strong>en</strong>as Prácticas<br />

Agríco<strong>la</strong>s (BPA), bu<strong>en</strong>as Prácticas Pecuarias (BPP), Bu<strong>en</strong>as prácticas <strong>de</strong> Producción<br />

Acuíco<strong>la</strong> (BPPA), Bu<strong>en</strong>as Prácticas <strong>de</strong> Manufactura o <strong>de</strong> Manejo (BPM),<br />

Procedimi<strong>en</strong>tos Operacionales <strong>de</strong> Sanitización Estándar (POES) y Análisis <strong>de</strong><br />

Riesgos y Control <strong>de</strong> Puntos Críticos (HACCP), según corresponda a cada caso.<br />

En una primera etapa, se esta induci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> aplicación y <strong>la</strong> certificación <strong>de</strong> sistemas<br />

<strong>de</strong> minimización <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s productivas y establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos<br />

a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> concertación <strong>de</strong> programas voluntarios con <strong>los</strong> productores.<br />

Los procedimi<strong>en</strong>tos por medio <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuales SENASICA otorgará un reconocimi<strong>en</strong>to<br />

oficial a <strong>la</strong>s empresas que aplican estos esquemas <strong>de</strong> minimización <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong><br />

sus procesos <strong>de</strong> producción, procesami<strong>en</strong>to, empaque y almacén <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos,<br />

serán <strong>la</strong> emisión <strong>de</strong> un reconocimi<strong>en</strong>to o un certificado.<br />

Las metodologías <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> riesgos que se apliqu<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

producción y establecimi<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> proceso <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos, estarán sujetas a inspección<br />

y auditoría por terceros autorizados y reconocidos por SENASICA, que está llevando<br />

acabo programas <strong>de</strong> capacitación <strong>para</strong> auditores <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong><br />

reducción <strong>de</strong> riesgos <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción y proceso <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>los</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

programas voluntarios <strong>de</strong> inocuidad que por grupos <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos esta<br />

implem<strong>en</strong>tando SENASICA.<br />

5. Programas <strong>de</strong> Inocuidad <strong>de</strong> Alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> Orig<strong>en</strong> Pecuario.<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia, se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran incorporar rastros y p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong><br />

productos cárnicos al sistema Tipo Inspección Fe<strong>de</strong>ral (TIF), y a concertar con <strong>los</strong><br />

productores e industriales <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> pecuario, programas voluntarios <strong>de</strong><br />

aplicación y certificación <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> reducción <strong>de</strong> riesgos (Bu<strong>en</strong>as Prácticas <strong>de</strong><br />

Producción, BPP, y Bu<strong>en</strong>as Prácticas <strong>de</strong> Manufactura, BPM) <strong>en</strong> <strong>la</strong> producción<br />

primaria <strong>de</strong> bovinos, cerdos, aves y apíco<strong>la</strong>, así como <strong>en</strong> <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to primario<br />

<strong>de</strong> carnes frías y embutidos no incorporados al sistema TIF, y <strong>en</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong><br />

27


oferta nacional <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> pecuario <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> sanitaria garantizada y<br />

proteger <strong>la</strong> salud <strong>de</strong> <strong>los</strong> consumidores al mejorar <strong>la</strong> competitividad y acceso a <strong>los</strong><br />

principales mercados internacionales <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos.<br />

Para <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> estos programas, se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do manuales <strong>en</strong> materia <strong>de</strong><br />

Inocuidad pecuaria, que establec<strong>en</strong> <strong>la</strong>s principales especificaciones que se <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

cumplir <strong>en</strong> <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> producción y establecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un proceso primario <strong>de</strong><br />

productos pecuarios <strong>de</strong> consumo humano. (SAGARPA, 2004)<br />

28


IV. DESCRIPCIÓN DE LOS PUNTOS DE MAYOR RIESGO DE<br />

CONTAMINACIÓN.<br />

El proceso <strong>de</strong> crianza y sacrificio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves repres<strong>en</strong>ta un riesgo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un<br />

principio. En <strong>la</strong> actualidad <strong>la</strong> globalización y <strong>la</strong> apertura <strong>de</strong> mercados han hecho que<br />

<strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s que se creían <strong>en</strong>zooticas <strong>de</strong> algunas zonas se hayan ext<strong>en</strong>dido<br />

actualm<strong>en</strong>te por todo <strong>el</strong> mundo, adquiri<strong>en</strong>do mayor resist<strong>en</strong>cia a <strong>los</strong> antibióticos y a<br />

<strong>la</strong>s vacunas. Sin embargo, <strong>la</strong> bu<strong>en</strong>a práctica <strong>de</strong> estas activida<strong>de</strong>s pue<strong>de</strong> disminuir e<br />

incluso erradicar todos riesgos que repres<strong>en</strong>tan.<br />

El análisis microbiológico se pue<strong>de</strong> emplear <strong>para</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

condiciones higiénicas <strong>en</strong> <strong>los</strong> mata<strong>de</strong>ros. El análisis regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

superficies <strong>de</strong> trabajo pue<strong>de</strong>n indicar cuando no se cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong>s normas, pero este<br />

<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong>s condiciones higiénicas <strong>de</strong>be <strong>de</strong>tectarlo y corregirlo <strong>el</strong> inspector<br />

antes que haya contagios excesivos. Es importante recordar que <strong>la</strong>s condiciones<br />

higiénicas <strong>de</strong> trabajo <strong>en</strong> <strong>el</strong> rastro hay que contro<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te empleando<br />

técnicas <strong>de</strong> trabajo a<strong>de</strong>cuadas y <strong>el</strong> análisis bacteriano <strong>de</strong>be utilizarse solo como<br />

comprobación y no <strong>en</strong> sustitución <strong>de</strong> <strong>los</strong> controles higiénicos apropiados.<br />

El compromiso que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> criador <strong>de</strong> ofrecer un producto sano, higiénico e inocuo<br />

es <strong>el</strong> principal motivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mejoras continuas que se realizan <strong>en</strong> cuanto al proceso<br />

a seguir <strong>en</strong> <strong>la</strong> crianza, sacrificio y comercialización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves <strong>para</strong> carne. En esta<br />

ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos es imprescindible conocer cuales son <strong>los</strong> <strong>puntos</strong> don<strong>de</strong><br />

<strong>el</strong> ave pue<strong>de</strong> contaminarse <strong>de</strong> alguna forma, ya sea por alguna <strong>en</strong>fermedad, toxinas,<br />

o cualquier otro <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to que haga que su carne repres<strong>en</strong>te un riesgo <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud<br />

humana; es <strong>de</strong>cir que exist<strong>en</strong> tres <strong>puntos</strong> o apartados que t<strong>en</strong>emos que consi<strong>de</strong>rar<br />

<strong>para</strong> garantizar un producto a<strong>de</strong>cuado <strong>en</strong> <strong>los</strong> aspectos <strong>de</strong> <strong>calidad</strong>, nutrición y<br />

sanidad.<br />

Este primer punto se refiere a <strong>la</strong> crianza; si <strong>los</strong> animales provi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>de</strong> granjas <strong>en</strong><br />

don<strong>de</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> producción sea <strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado, seguram<strong>en</strong>te llegaran <strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as<br />

condiciones al rastro. En <strong>el</strong> segundo punto se contemp<strong>la</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>en</strong> <strong>los</strong> c<strong>en</strong>tros<br />

<strong>de</strong> sacrificio, ya que si esta es a<strong>de</strong>cuada y efici<strong>en</strong>te <strong>el</strong>iminará <strong>los</strong> riesgos pot<strong>en</strong>ciales.<br />

Por último, <strong>en</strong> <strong>el</strong> tercer punto t<strong>en</strong>emos que si <strong>el</strong> proceso técnico <strong>de</strong> sacrificio se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>los</strong> procedimi<strong>en</strong>tos aprobados <strong>para</strong> dicho efecto,<br />

garantizará un producto higiénico y sano <strong>para</strong> <strong>el</strong> consumo humano.<br />

A continuación revisaremos cuáles son <strong>los</strong> <strong>puntos</strong> <strong>de</strong> mayor riesgo <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

sacrificio <strong>de</strong>l ave, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como antece<strong>de</strong>nte <strong>los</strong> temas anteriores que hab<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

esta práctica.<br />

1. Contaminación <strong>en</strong> rastros.<br />

El orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s bacterias, como nos dice Bremner (1981), <strong>de</strong>be ser investigado a fin<br />

<strong>de</strong> reconocer <strong>el</strong> orig<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación y <strong>de</strong> esta forma po<strong>de</strong>r tomar medidas<br />

<strong>para</strong> corregir <strong>la</strong> situación. Los microorganismos causantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> alteración ingresan<br />

29


al rastro <strong>en</strong> gran número con <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> y <strong>la</strong>s plumas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves y con <strong>el</strong> polvo producido<br />

al sacar <strong>la</strong>s aves <strong>de</strong> <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s <strong>de</strong> transporte. Las patas, pechuga y región cloacal<br />

ti<strong>en</strong><strong>en</strong> contaminación fecal, con una <strong>el</strong>evada carga <strong>de</strong> bacterias mesófi<strong>la</strong>s.<br />

Como es sabido, <strong>la</strong> mayor parte <strong>la</strong>s bacterias que pudieran contaminar <strong>la</strong> <strong>canal</strong> <strong>de</strong>l<br />

ave no pue<strong>de</strong>n atravesar fácilm<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s barreras biológicas como es <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, es por<br />

esto que se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves mi<strong>en</strong>tras se<br />

colocan <strong>en</strong> <strong>los</strong> ganchos y <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> aturdimi<strong>en</strong>to no es <strong>de</strong> consi<strong>de</strong>ración; pero<br />

como se explica <strong>en</strong> <strong>el</strong> párrafo anterior <strong>los</strong> microorganismos llegan con <strong>la</strong>s aves y se<br />

pue<strong>de</strong>n diseminar por todo <strong>el</strong> rastro. Así mismo <strong>el</strong> sacrificio y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sangrado se<br />

consi<strong>de</strong>ran <strong>de</strong> bajo riesgo.<br />

En <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> escaldado se utiliza agua a una temperatura <strong>de</strong> <strong>en</strong>tre 50 a 55°C<br />

durante 60 a 90 segundos si<strong>en</strong>do que <strong>en</strong> muchas ocasiones esta temperatura óptima<br />

es <strong>el</strong>evada int<strong>en</strong>cional o acci<strong>de</strong>ntalm<strong>en</strong>te, lo que provoca cambios consi<strong>de</strong>rables <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> textura y grosor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong>, esto nos trae como consecu<strong>en</strong>cia que <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> se torne<br />

más <strong>de</strong>lgada y se rompa fácilm<strong>en</strong>te; al quedar <strong>el</strong> músculo expuesto, <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong><br />

bacterias y otros <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos contaminantes se vu<strong>el</strong>ve más factible. Sigui<strong>en</strong>do con <strong>la</strong><br />

opinión <strong>de</strong> Bremner (1981), nos dice que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> bacterias se reduce durante <strong>el</strong><br />

escaldado, pero siempre quedan algunas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> y otras contaminan <strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te.<br />

Por lo anterior <strong>de</strong>ducimos que <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> escaldado se <strong>de</strong>be c<strong>la</strong>sificar como un punto<br />

<strong>de</strong> riesgo medio y que, aunque no provoque <strong>la</strong> contaminación por si misma, <strong>la</strong>s<br />

condiciones <strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>canal</strong> salga <strong>de</strong>l escaldado nos dará <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

contaminación.<br />

La <strong>de</strong>splumadora es consi<strong>de</strong>rada como un factor <strong>de</strong> riesgo medio – alto, esto porque<br />

<strong>la</strong> máquina ti<strong>en</strong>e contacto con todas <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es que se procesan <strong>en</strong> <strong>el</strong> día, haci<strong>en</strong>do<br />

que <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> contaminación por contacto sea <strong>de</strong> importancia. Algunos <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

<strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que pue<strong>de</strong>n contaminar <strong>la</strong> <strong>canal</strong> <strong>en</strong> este punto son: materia fecal<br />

impregnada <strong>en</strong> <strong>la</strong>s plumas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves, pus y fluidos corporales principalm<strong>en</strong>te. Pero<br />

también un mal ajuste o una operación ina<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>la</strong> máquina, pue<strong>de</strong> dar como<br />

resultado <strong>la</strong> ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> pi<strong>el</strong> provocando una solución <strong>de</strong> continuidad.<br />

El punto consi<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> mayor riesgo <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> sacrificio <strong>de</strong>l ave es <strong>el</strong><br />

eviscerado. En <strong>la</strong>s ca<strong>de</strong>nas mo<strong>de</strong>rnas <strong>de</strong> sacrificio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves <strong>el</strong> eviscerado se<br />

realiza <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> proceso <strong>de</strong>l rastro por maquinas especializadas; es<br />

por esto que <strong>la</strong> <strong>canal</strong> <strong>de</strong>be pres<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s condiciones necesarias <strong>en</strong> cuanto a tal<strong>la</strong><br />

<strong>para</strong> que <strong>la</strong> máquina sea ajustada a <strong>el</strong><strong>la</strong> y pueda <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r su trabajo<br />

a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te, <strong>de</strong> lo contrario suce<strong>de</strong> que <strong>el</strong> eviscerado no se realiza<br />

correctam<strong>en</strong>te; esto provoca, <strong>en</strong> algunas ocasiones, que <strong>el</strong> cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l tracto<br />

gastrointestinal <strong>en</strong>tre otros fluidos, <strong>en</strong>tre <strong>en</strong> contacto con <strong>la</strong> masa muscu<strong>la</strong>r<br />

ocasionando su contaminación. Bacterias mesófi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> intestinal pue<strong>de</strong>n<br />

contaminar <strong>la</strong> <strong>canal</strong> a partir <strong>de</strong>l tracto alim<strong>en</strong>tario durante <strong>la</strong> evisceración y <strong>en</strong>tre <strong>el</strong><strong>la</strong>s<br />

Bremner (1981) <strong>de</strong>staca al C<strong>los</strong>tridium perfring<strong>en</strong>s y a <strong>la</strong>s salmone<strong>la</strong>s; ambos tipos<br />

<strong>de</strong> bacterias pue<strong>de</strong>n producir <strong>en</strong>v<strong>en</strong><strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tos por lo que su control es importante.<br />

30


El hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>canal</strong> <strong>en</strong>tre <strong>en</strong> contacto con <strong>los</strong> fluidos o cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong>l tracto<br />

gastrointestinal <strong>de</strong>l animal es signo <strong>de</strong> contaminación <strong>en</strong> si mismo; por lo que <strong>el</strong><br />

grado <strong>de</strong> contaminación estará condicionado por <strong>la</strong> prácticas sanitarias, <strong>de</strong><br />

bioseguridad e higi<strong>en</strong>e que se tuvo con <strong>los</strong> animales durante su crianza, animales<br />

criados bajo estrictos controles <strong>de</strong> salud e higi<strong>en</strong>e nos darán <strong>canal</strong>es con bajo riesgo<br />

<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er alguna <strong>en</strong>fermedad o patología que repres<strong>en</strong>te un p<strong>el</strong>igro <strong>para</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong><br />

proceso <strong>en</strong> <strong>el</strong> rastro.<br />

Es importante seña<strong>la</strong>r que <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> sacrificio se pres<strong>en</strong>ta un estado séptico<br />

hasta <strong>el</strong> <strong>de</strong>splume, por lo tanto antes <strong>de</strong>l eviscerado será necesario <strong>la</strong>var y<br />

<strong>de</strong>sinfectar <strong>la</strong> <strong>canal</strong>.<br />

En <strong>el</strong> eviscerado <strong>de</strong>berá conservarse <strong>la</strong> integridad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vísceras evitando <strong>de</strong> esta<br />

manera <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> líquidos y por lo tanto <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos pot<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong><br />

contaminación. Para asegurar <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> es recom<strong>en</strong>dable hacer un<br />

nuevo <strong>la</strong>vado y <strong>de</strong>sinfección <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> posterior al eviscerado.<br />

Otro punto <strong>de</strong> riesgo lo repres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> inspección post mortem <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es. A este<br />

proceso le asignamos un niv<strong>el</strong> medio <strong>de</strong> riesgo, ya que <strong>el</strong> personal que realice esta<br />

actividad <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>la</strong> capacitación y experi<strong>en</strong>cia necesaria <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar lesiones<br />

causadas por patologías o <strong>para</strong> i<strong>de</strong>ntificar materiales que pudieran estar<br />

contaminando <strong>la</strong> <strong>canal</strong>. En este punto es posible i<strong>de</strong>ntificar don<strong>de</strong> se está<br />

contaminando <strong>la</strong> <strong>canal</strong>, analizando <strong>la</strong>s sustancias contaminantes y <strong>de</strong>terminando <strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong> provi<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Otro foco <strong>de</strong> microorganismos causantes <strong>de</strong> alteraciones es, según Bremner (1981),<br />

<strong>el</strong> agua, que <strong>en</strong> opinión <strong>de</strong>l autor, aunque <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s consi<strong>de</strong>ran potable pue<strong>de</strong><br />

cont<strong>en</strong>er un número variable <strong>de</strong> dichos organismos. También existe <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> que<br />

<strong>los</strong> trabajadores puedan contaminar <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es durante <strong>el</strong> proceso con bacterias<br />

causantes <strong>de</strong> intoxicaciones alim<strong>en</strong>tarias. La higi<strong>en</strong>e personal <strong>de</strong> <strong>los</strong> manipu<strong>la</strong>dores<br />

es importante <strong>para</strong> prev<strong>en</strong>ir dicha contaminación <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> humano, que incluye<br />

fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s salmoneras y a <strong>los</strong> estafilococos.<br />

Por último se consi<strong>de</strong>ra que <strong>la</strong> comercialización también repres<strong>en</strong>ta un riesgo, que se<br />

podría consi<strong>de</strong>rar medio – alto, <strong>de</strong>bido a que <strong>en</strong> nuestro país es común <strong>la</strong><br />

comercialización <strong>de</strong> pollo con vísceras, esto pue<strong>de</strong> ocasionar una <strong>de</strong>scomposición<br />

más rápida <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> y <strong>de</strong>teriorar <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne que compra <strong>el</strong> consumidor.<br />

Por otra parte <strong>la</strong> conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na fría es también parte importante <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

conservación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong>. En ocasiones <strong>los</strong> rev<strong>en</strong><strong>de</strong>dores no cu<strong>en</strong>tan con <strong>el</strong> equipo<br />

necesario <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> temperatura a<strong>de</strong>cuada <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> iniciándose así <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> ésta. Igualm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> transporte, un mal manejo<br />

aunado a <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>tes medios <strong>de</strong> transporte, hac<strong>en</strong> que <strong>la</strong> <strong>canal</strong> se contamine con<br />

polvo, agua <strong>de</strong> lluvia y una gran cantidad <strong>de</strong> materiales que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>el</strong> aire.<br />

31


2. Contaminación <strong>en</strong> mercados públicos.<br />

En <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> mercados establecido <strong>en</strong> nuestro país <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> pollo es<br />

v<strong>en</strong>dida por <strong>de</strong>tallistas que compran <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es ya <strong>de</strong>splumadas y solo se realiza <strong>el</strong><br />

eviscerado <strong>en</strong> <strong>el</strong> local. Esta práctica también pres<strong>en</strong>ta riesgos <strong>de</strong> contaminación,<br />

esto porque <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es llegan aun con vísceras <strong>la</strong>s cuales pue<strong>de</strong>n com<strong>en</strong>zar <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> <strong>de</strong> una manera más rápida. En g<strong>en</strong>eral, <strong>los</strong> locales que<br />

exp<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>canal</strong>es <strong>de</strong> pollo no cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong>s insta<strong>la</strong>ciones y equipo a<strong>de</strong>cuados<br />

<strong>para</strong> dichas activida<strong>de</strong>s, <strong>el</strong> manejo que se les da a estas <strong>canal</strong>es <strong>en</strong> muchas<br />

ocasiones no es <strong>el</strong> a<strong>de</strong>cuado, ya que son manipu<strong>la</strong>das <strong>en</strong> cont<strong>en</strong>edores sucios o<br />

<strong>de</strong>positadas directam<strong>en</strong>te sobre alguna superficie sin ningún tipo <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e. El agua<br />

que se utiliza <strong>para</strong> eviscerar y <strong>la</strong>var <strong>la</strong> <strong>canal</strong>, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es <strong>de</strong> una <strong>calidad</strong><br />

higiénica dudosa ya que provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>la</strong> red <strong>de</strong> abastecimi<strong>en</strong>to g<strong>en</strong>eral.<br />

3. Contaminación <strong>en</strong> mercados sobre ruedas o tianguis.<br />

En capítu<strong>los</strong> pasados hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> que <strong>en</strong> nuestro país es costumbre común, por<br />

cuestión cultural, que <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados sobre ruedas se exp<strong>en</strong>da pollo que es<br />

sacrificado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo lugar, está por <strong>de</strong>más <strong>de</strong>cir que estas prácticas conllevan un<br />

grado mayor <strong>de</strong> contaminación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong> ya que no se cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong>s medidas<br />

mínimas <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e que infier<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>canal</strong>.<br />

Muchas <strong>de</strong> <strong>los</strong> cuidados que se llevan a cabo <strong>en</strong> un rastro <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te establecido<br />

no son observados <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados, com<strong>en</strong>cemos con <strong>el</strong> hecho que no se realizan<br />

exám<strong>en</strong>es ante y post mortem, todos <strong>los</strong> animales que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s jau<strong>la</strong>s<br />

son sacrificados sin ninguna revisión previa.<br />

El sufrimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l animal es mayor, ya que no se realiza <strong>el</strong> aturdimi<strong>en</strong>to, solo se<br />

<strong>de</strong>gol<strong>la</strong> al ave y <strong>la</strong> sangre es colectada <strong>en</strong> un bote don<strong>de</strong> <strong>la</strong> contaminación es<br />

evi<strong>de</strong>nte. Esta fauna nociva también va hacia <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

mesa <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas.<br />

El escaldado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aves es realizado <strong>en</strong> un cazo con poca cantidad <strong>de</strong> agua que<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> cierto número <strong>de</strong> aves escaldadas se torna muy sucia. Esto es<br />

<strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te una fu<strong>en</strong>te importante <strong>de</strong> contaminación ya que <strong>el</strong> agua no es<br />

r<strong>en</strong>ovada. El <strong>de</strong>splumado se realiza sobre <strong>la</strong>s cajas <strong>de</strong> transporte, contaminando <strong>la</strong><br />

<strong>canal</strong> por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s plumas se van acumu<strong>la</strong>ndo <strong>de</strong>bajo y a <strong>los</strong> <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

<strong>canal</strong>es que se <strong>de</strong>spluman ahí.<br />

El <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es se realiza con <strong>la</strong> misma agua que sirve <strong>para</strong> <strong>la</strong>var todas <strong>la</strong>s<br />

<strong>canal</strong>es que se v<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>en</strong> <strong>el</strong> día. Por último <strong>el</strong> eviscerado se realiza manualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> mesa <strong>de</strong> v<strong>en</strong>tas sin que <strong>el</strong> personal que lo realiza t<strong>en</strong>ga ningún método <strong>de</strong> higi<strong>en</strong>e<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s manos, boca y p<strong>el</strong>o.<br />

Por esto se consi<strong>de</strong>ra que este método <strong>de</strong> comercialización <strong>de</strong>l pollo repres<strong>en</strong>ta un<br />

riesgo <strong>de</strong> contaminación <strong>en</strong> casi <strong>en</strong> todos <strong>los</strong> aspectos, consi<strong>de</strong>rándo<strong>la</strong> poco<br />

recom<strong>en</strong>dable.<br />

32


V. RECOMENDACIONES.<br />

El tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> sanidad e higi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> <strong>los</strong> alim<strong>en</strong>tos así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> que estos<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er, nos obliga a tomar acciones que nos llev<strong>en</strong> a mejorar estos aspectos<br />

cada día. La globalización <strong>de</strong> <strong>los</strong> mercados exige que todo producto que pret<strong>en</strong>da<br />

competir a esca<strong>la</strong> mundial sea <strong>de</strong> <strong>la</strong> más alta <strong>calidad</strong>, cumpli<strong>en</strong>do con estándares <strong>de</strong><br />

higi<strong>en</strong>e, sanidad e inocuidad que garantic<strong>en</strong> que <strong>los</strong> productos que llegan al<br />

consumidor final sean <strong>de</strong> su <strong>en</strong>tera satisfacción.<br />

Por todo esto, <strong>la</strong> revisión constante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s etapas implicadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong><br />

producción <strong>de</strong> alim<strong>en</strong>tos nos pue<strong>de</strong>n auxiliar <strong>para</strong> lograr <strong>los</strong> objetivos antes<br />

p<strong>la</strong>nteados. Las sigui<strong>en</strong>tes recom<strong>en</strong>daciones están <strong>en</strong>caminadas al mejorami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>los</strong> productos alim<strong>en</strong>ticios que llegan día con día a nuestras mesas.<br />

- Es indudable que cuando hab<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> sacrificio <strong>de</strong> aves, <strong>los</strong> mejores lugares<br />

<strong>para</strong> esta actividad sean <strong>los</strong> rastros <strong>de</strong>bidam<strong>en</strong>te establecidos. La certificación <strong>de</strong><br />

estos pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es que <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>los</strong> se procesan. Sin<br />

embargo <strong>los</strong> problemas se pue<strong>de</strong>n aminorar cuando <strong>la</strong>s aves <strong>en</strong>trantes provi<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> granjas con altas medidas <strong>de</strong> bioseguridad. Es aquí don<strong>de</strong> <strong>el</strong> exam<strong>en</strong> ante<br />

mortem se torna indisp<strong>en</strong>sable pues con eso se evitaría <strong>la</strong> <strong>en</strong>trada <strong>de</strong> animales<br />

<strong>en</strong>fermos.<br />

- El uso <strong>de</strong> equipo con tecnología a<strong>de</strong>cuada pue<strong>de</strong> garantizarnos <strong>el</strong> correcto<br />

proceso <strong>de</strong> sacrificio, pero también <strong>la</strong> supervisión constante por parte <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

operadores es indisp<strong>en</strong>sable. Todos esto aunado a unas constantes y bi<strong>en</strong><br />

p<strong>la</strong>nificadas medidas <strong>de</strong> bioseguridad<br />

- Una vez que <strong>la</strong> <strong>canal</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tre totalm<strong>en</strong>te procesada requiere <strong>de</strong> una<br />

segunda inspección. Esta inspección postmortem es <strong>en</strong> especial importante, ya<br />

que pue<strong>de</strong> reve<strong>la</strong>rnos problemas que habían permanecido ocultos, y así po<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong>scartar <strong>la</strong>s <strong>canal</strong>es <strong>en</strong> mal estado.<br />

- Sigui<strong>en</strong>do con <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na <strong>de</strong> acontecimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> sacrificio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

aves, nos topamos con <strong>el</strong> transporte y <strong>la</strong> comercialización. Estos dos <strong>puntos</strong> son<br />

<strong>en</strong> especial importantes, puesto que <strong>en</strong> muchas ocasiones ya no <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong>l<br />

rastro, sino <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>res que realizan estas <strong>la</strong>bores. La instauración <strong>de</strong> leyes e<br />

inspectores que obligu<strong>en</strong> a estos particu<strong>la</strong>res a mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> <strong>canal</strong> <strong>en</strong> óptimas<br />

condiciones <strong>para</strong> su v<strong>en</strong>ta, disminuiría <strong>en</strong> gran proporción <strong>la</strong> llegada <strong>de</strong> <strong>canal</strong>es<br />

<strong>en</strong> mal estado al consumidor final.<br />

- Por último, <strong>la</strong> comercialización <strong>de</strong> aves que son sacrificadas <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados<br />

públicos y sobre ruedas por ningún motivo <strong>de</strong>be ser fom<strong>en</strong>tada, pues <strong>la</strong>s<br />

condiciones con que se procesan y se exp<strong>en</strong><strong>de</strong>n estas aves son un verda<strong>de</strong>ro<br />

foco <strong>para</strong> <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s. La conci<strong>en</strong>tización <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad<br />

33


acerca <strong>de</strong> <strong>los</strong> riesgos <strong>de</strong> consumir este tipo <strong>de</strong> aves seria <strong>el</strong> primer paso <strong>en</strong> una<br />

serie <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>caminadas a <strong>el</strong>iminar este tipo <strong>de</strong> comercialización.<br />

Todas estas medidas están <strong>en</strong>caminadas a proveer un alim<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>calidad</strong>, inocuo y<br />

con alto valor nutritivo; por esto <strong>la</strong> observación <strong>de</strong> estas es indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r<br />

t<strong>en</strong>er competitividad <strong>en</strong> <strong>los</strong> mercados internacionales don<strong>de</strong> <strong>el</strong> cumplimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

estándares <strong>de</strong> <strong>calidad</strong> dan un valor agregado a <strong>los</strong> productos.<br />

Por otra parte <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong>l productor, <strong>de</strong> <strong>los</strong> intermediarios y <strong>de</strong> <strong>los</strong><br />

inspectores, se basa <strong>en</strong> poner <strong>en</strong> <strong>la</strong> mesa <strong>de</strong>l consumidor un alim<strong>en</strong>to con <strong>la</strong>s<br />

características antes m<strong>en</strong>cionadas. El pap<strong>el</strong> que <strong>de</strong>sempeña cada uno <strong>de</strong> <strong>los</strong> actores<br />

que intervi<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> ca<strong>de</strong>na granja – mesa es indisp<strong>en</strong>sable <strong>para</strong> hacer funcionar <strong>el</strong><br />

<strong>en</strong>granaje que es <strong>la</strong> <strong>calidad</strong> alim<strong>en</strong>taria; cualquier fal<strong>la</strong> <strong>en</strong> cualquier punto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

ca<strong>de</strong>na hará que todos <strong>los</strong> <strong>de</strong>más compon<strong>en</strong>tes t<strong>en</strong>gan fal<strong>la</strong>s.<br />

34


VI. BIBLIOGRAFIA.<br />

Bertrab, P. R. E. Inocuidad alim<strong>en</strong>ticia [<strong>en</strong> línea]. Agro Revista Año 5 No. 1.<br />

Aguascali<strong>en</strong>tes, México. www.aguascali<strong>en</strong>tes.gob.mx/agro/modu<strong>los</strong>/sitio/revista/1-<br />

6/inocuidad.htm [consulta: 8 marzo, 2005]<br />

Bremner, A.S. 1981. Higi<strong>en</strong>e e inspección <strong>de</strong> <strong>la</strong> carne <strong>de</strong> ave. Ed. Acribia. España. P.<br />

67-84<br />

Cast<strong>el</strong>ló, J. A. 1991. Producción <strong>de</strong> carne <strong>de</strong> pollo. Ed. Real Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Avicultura<br />

España. p. 230<br />

Cortés C. A. y Castañeda, S. M. P. 2003. Producción <strong>de</strong> pol<strong>los</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>gorda. Los<br />

Avicultores y Su Entorno, 5 (34): 62-68.<br />

Holroyd, P. 1999. La Seguridad alim<strong>en</strong>taria y <strong>la</strong> avicultura. Industria Avíco<strong>la</strong>, 46 (5):<br />

8-10.<br />

Izquierdo, R.R.; Linares, M.R. y Vergara, J.F. 2005. Utilización <strong>de</strong>l análisis <strong>de</strong> riesgo<br />

y <strong>puntos</strong> críticos (HACCP), <strong>para</strong> evaluar <strong>la</strong> bioseguridad <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s avíco<strong>la</strong>s. Los<br />

Avicultores y Su Entorno. 7 (43): 59 - 66.<br />

Lastra M., I.J. y Peralta A., M.A. Situación actual y perspectivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción <strong>de</strong><br />

carne <strong>de</strong> pollo <strong>en</strong> México 2000. [<strong>en</strong> línea]. SAGARPA. 2001. México.<br />

http://www.sagarpa.gob.mx/Dgg/estudio/sitpollo04.pdf [consulta: 15 diciembre, 2005]<br />

Martinez C., M. 1975. Guía <strong>de</strong>l inspector veterinario titu<strong>la</strong>r – Bromatología veterinaria.<br />

Ed. Aedos. Barc<strong>el</strong>ona, España. p. 81-88<br />

Nuez, E.J.F. 2003. Inocuidad alim<strong>en</strong>taria y HACCP (Recopi<strong>la</strong>ción bibliográfica). Los<br />

Avicultores y Su Entorno, 6 (32): 28-35<br />

SAGARPA. Inocuidad Alim<strong>en</strong>taria [<strong>en</strong> línea]. SENASICA. 2004. México.<br />

http://web2.s<strong>en</strong>asica.sagarpa.gob.mx/xportal/inocd/mrni/Doc397/ [consulta: 3 agosto,<br />

2004]<br />

35


Vail<strong>la</strong>ncourt, J.P. 2003. Bioseguridad <strong>en</strong> producciones avíco<strong>la</strong>s. Los Avicultores y Su<br />

Entorno, 6 (33): 79-81.<br />

Vélez M., A. y Trinidad J., J.F. Las bu<strong>en</strong>as prácticas y <strong>la</strong> inocuidad alim<strong>en</strong>taria. [<strong>en</strong><br />

línea] INCA. 2003. México. http://www.inca.gob.mx/t<strong>el</strong>eses/t<strong>el</strong>es03/rest<strong>el</strong>_1803.htm<br />

[consulta: 10 <strong>en</strong>ero, 2006]<br />

36

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!